zygmunt kubiak

wydawnictwo znak • kraków 2013

LITERATURA

GREKóW

i•RZYMiaN

11

JA K CZYTAĆ

HOMERA?

Na samym progu tej literatury greckiej, która przechowała się (wcześniejszą pochłonął czas), wznoszą się ogromy gór: dwa

wielkie poematy, Iliada i Odyseja. O, przemierzać epickie góry drogami i ścieżkami, skąd widzi się tyle różnych obrazów!…

Ale przystępu do całej owej dziedziny zdaje się bronić styl epicki.

STYL N AZBYT OSOBLIWY?

Postarajmy się jednak wziąć go w ręce, przyjrzeć się mu, pojąć jego rolę. Oto, co nas od razu zadziwia: czytając epopeje Homerowe, spotykamy wiele stałych, gotowych formuł, określających znamienne zdarzenia, które się rozgrywają w świecie. Takie zdarzenia jak budzenie się świtu (na przykład Iliada, 6, 175, Odyseja, 2, 1); palce Eos różowieją, albowiem dłońmi podniesionymi ku błogosławieństwu dnia rozsuwa ona kotarę przedrannej szarości:

Kiedy się ukazała różanopalca Jutrzenka…

Albo takie jak posilanie się ludzi (na przykład Iliada, 9, 91, Odyseja, 1, 149):

Wyciągnęli ręce ku przygotowanym pokarmom.

Stałe formuły zresztą określają nie tylko zdarzenia, lecz także cechy wielkich zjawisk przyrody: morze, thalassa, jest „rozszumiałe”, echeessa,

12

Jak czytać homera?

albo „rozgłośnie huczące”, polyphloisbos (zwróćmy uwagę na onomato-peiczność, muzyczne rozkołysanie tych greckich przymiotników); góry, urea, są „cieniste”, skioenta, kładzie się bowiem od ich skalistych albo zielonych zboczy cień na doliny i jary. Epitety przywierają też do postaci ludzkich. Wojownicy są „promienni”, phaidimoi, kiedy ich otacza łuną spiżowa zbroja. Dzielność ich sprawia, że są dioi. Byłoby może przesadą interpretowanie tego przymiotnika jako „boscy”; w tłumaczeniu wybra-łem polski wyraz „wspaniali”. Poza ogólną wspaniałością ten czy inny wojownik może też mieć jakieś zalety szczególne. „Wspaniały” (nazwany tak już we wstępie do Iliady) Achilles jest więc zarazem „prędki w biegu”, podarkes. Oboma epitetami defi niuje go Andromacha, wspominając

„wspaniałego Achillesa, prędkiego w biegu” w zamieszczonej tu przez nas rozmowie jej z Hektorem. Andromacha niemało wie o Achillesie. Zabił on siedmiu jej braci, a przedtem jej ojca (co prawda, nie zdarł z niego rynsztunku; spalił zabitego ze zbroją, widzimy więc, że ów zwycięzca, syn bogini Tetydy, nie był wyzuty z pobożności).

Zauważmy, że Andromacha, przywołując grozę swoich dziejów rodzinnych, nie mówi „krwawy Achilles” ani „ten łotr Achilles”. Roz-glądając się, Trojanka widzi, że dookoła niej toczy się wojna (będąca w antycznym świecie stanem normalnym, a nie wyjątkowym), w której wojownicy nawzajem wymierzają sobie ciosy. Jedni z nich są mocniejsi, inni słabsi, jedni bardziej, inni mniej mężni. Achilles jest największym wojownikiem, to rzecz jawna. Andromacha więc opowiada o nim obiek-tywnie, niezależnie od złowrogiej jego roli w jej dziejach; wskazuje na takiego, jaki on jest. Widzimy tu, że „formularny” (jak to dziś nazywają uczeni) styl Homerowy nie jest elementem propagandy. Zresztą nie jest też przejawem zdobnictwa. Jest pierwotnym sposobem określania tego, co się w świecie dzieje. Styl taki jest otwieraniem ludzkich ust.

W ZAMK ACH ACHAJSKICH

Trudno wątpić w to, że kształtował się przez wiele pokoleń. Jego pier-wotność jest długowieczna. Zarówno cechy Homerowego sposobu mówienia (nie tylko „formularność”, lecz także rozmaite inne znamiona,

13

W zamkach achajskich

na przykład przyleganie heksametru, epickiej miary wierszowej – stałej i zarazem zmiennej dzięki ciągłej możności zastępowania dwóch zgłosek krótkich jedną długą – w każdym momencie do gwałtowności albo cichości tego, o czym poemat właśnie opowiada), jak i mistrzostwo kompozycji rozległych epopei upewniają nas, że arcydzieła te wyrosły ze starej, przez wieki cierpliwie wykuwanej tradycji. Aoidoi, „pieśnia-rze”, potrącając do wtóru swoich słów liczne struny formingi, epickiej liry, chyba już w megaronach (salach biesiadnych, świetlicach) zamków achajskich opiewali wobec zasłuchanych klea andron, „sławne czyny wojowników”.

Znamy te zamki. Dzięki odkryciom archeologicznym rozpoczętym w XIX wieku przez Heinricha Schliemanna i dzięki odcyfrowaniu w roku 1952 przez Michaela Ventrisa i Johna Chadwicka glinianych tabliczek, znalezionych w owych grodach, chodzimy dziś trochę pew-niejszym krokiem pośród ciemnych głazów i żarliwego złota achajskich rezydencji. Tak zwane pismo linearne B, wyryte w glinie, przemówiło po grecku, informując nas przeważnie o przechowywanych przez Acha-jów dobrach materialnych, potem spopielonych w ogniu, który glinę tabliczek utwardził i utrwalił. Owi pragreccy wojownicy z północnych stepów do śródziemnomorskiej krainy, uprawianej wcześniej przez

„Pelazgów”, nieindoeuropejskich rolników, weszli, a raczej wjechali na koniach na przełomie trzeciego i drugiego tysiąclecia przed Chrystusem. Wielkie zamki zbudowali dosyć późno, zwłaszcza w wiekach XIV i XIII, głównie na Peloponezie. Trzeba tu wymienić Mykeny, Argos i Tiryns w Argolidzie, a w południowej części półwyspu Pylos i Spartę. W ciągu XII wieku przed Chrystusem będą się one powoli, z pewnością broniąc się zażarcie, rozpadały, uskrzydlone łuną pożarów. Do dziś zastana-wiamy się, w jakiej mierze sprawiły to nowe fale plemion pragreckich (mówiono zazwyczaj o Dorach), a w jakiej trzeba szukać przyczyn katastrofy w kruszeniu się systemu społecznego i w buntach poddanych.

Już sama archaiczność języka, jakim przemawia Homer, sztuczność i odświętność owej mowy poetyckiej, odmiennej od wszystkich dialek-tów greczyzny, rozbrzmiewających wówczas na gościńcach i rynkach w potocznych rozmowach, świadczy o tym, że stara tradycja poezji opiewającej „sławne czyny wojowników” nie opadła z popiołem zamków,

14

Jak czytać homera?

lecz w nie znany nam sposób, może w jakichś osobliwych zakamarkach, przetrwała „ciemne wieki”, które nastały po tamtej epoce, zwanej przez nas (od miana najświetniejszego grodu) „mykeńską”. Owe późniejsze wieki, od XII do X przed Chrystusem, wypełnione wędrówkami i tro-pionymi przez nas zmaganiami plemion, są „ciemne” głównie dlatego, że zbyt mało o nich wiemy. Dopiero następne stulecia widzimy wyraźniej, odkąd w IX wieku wzeszła nad krajami greckimi zorza nowej kultury. Jednym z największych wydarzeń tej ery odrodzenia było przyjęcie przez Greków (najprawdopodobniej między 850 a 750 rokiem przed Chr.) alfabetu fenickiego, który dostosowali do dźwięków swojego, tak różniącego się od mowy fenickiej, języka; dorobili się pisma nieporów-nanie lepszego od „linearnego B”.

DATA I T WARZ POETY

W nowej erze narodziły się owe dwa arcydzieła poezji epickiej, które do naszych czasów trwają: Iliada i Odyseja. Na pewno nie stało się to przed wiekiem IX; nie wydaje się też prawdopodobne, by dokonało się po wieku VIII przed Chrystusem. Słynna, zwłaszcza w naszym XIX stuleciu, „kwestia homerycka” kazała dociekać, czy dwie epopeje są zbiorem źle scalonych fragmentów (w co dziś już nikt, kto pojął kompozycję owych wielkich poematów, nie wierzy, chociaż prawie nikt też z góry nie odrzuca domysłu, iż późniejsze czasy mogły dodać do istniejących już dzieł te czy inne epizody), czy raczej tworem jednego mistrza albo dwóch mistrzów. Dałoby się uznać, iż Odyseja, w której elementy struktury społecznej wydają się nieco późniejsze niż te, które widzimy w Iliadzie, pochodzi od innego poety, może o pięćdziesiąt lat młodszego od autora Iliady.

Niektórzy Anglicy w XIX i XX wieku, jak Samuel Butler i Robert Graves, urzeczeni kolekcją tajemniczych i uwodzicielskich postaci kobiecych w młodszym poemacie, mniemali, iż był to nie autor, lecz autorka. Córka Homera? Można na to odpowiedzieć pytaniem: któż jest zainteresowany kobietami bardziej niż mężczyzna? Nie tylko zresztą z tego powodu trudno dopatrzyć się czegoś niewłaściwego w trzymaniu

15

Data i twarz poety

się tradycyjnego poglądu, że oba arcydzieła są tworem jednego Homera: Iliada owocem pory jego najtęższej siły, a Odyseja – może późniejszych lat życia, jak sądził grecki krytyk, którego zwiemy Longinosem albo Pseudo-Longinosem (chyba z I wieku po Chr.). Oczywiście, nie on pierwszy w Grecji recenzował najstarszego poetę. Słynna była pochwała Homera (wypowiedziana w IV stuleciu przed Chr. przez Arystotelesa w Poetyce, 24, 6) za to, że niezmiernie mało mówi sam od siebie i jest rze-telnym „naśladowcą” (mimetes), czyli malarzem obiektywnej panoramy zdarzeń, który „po krótkim wstępie od razu wprowadza mężczyznę albo kobietę, albo jakąś inną postać, i to nie bez cech znamiennych, lecz zawsze mającą określone cechy”. Longinos zaś w traktacie O wzniosłości sławi Homera gorąco, ale nie bez szczypty sceptycyzmu. Tak przemawia (9, 10) do młodego Rzymianina Postumiusza Terencjanusa, któremu dedykowany jest ten esej:

„Może cię, mój drogi, nie znużę, jeśli jeszcze przytoczę, co powiada poeta o sprawach ludzkich, abyś poznał, jak zwykł on osiągać wielkość heroiczną. Oto mgła i bezmierna noc nagle wyrywają mu sprzed oczu pole walki Hellenów. Wtedy Ajas [jeden z najświetniejszych wojow-ników dobijających się do Troi] bezradny rzecze [Iliada, 17, 645–647]:

Ojcze Zeusie, wyrwij synów achajskich z ciemności,Rozjaśnij niebo nad nami, pozwól nam coś widzieć.W świetle zabij nas nawet…

To jest naprawdę godne Ajasa, że nie modli się o życie (taka prośba nie przystałaby herosowi). Nie, on się trapi tym, że w osaczającej go ciemności nie może swej dzielności natężyć ku szlachetnemu czynowi. Mierzi go bezczynność pośród bitwy, prosi więc o światło, niechże roz-błyśnie jak najrychlej, aby on tak czy inaczej mógł znaleźć grób wart jego męstwa, choćby i z samym Zeusem trzeba się było zetrzeć w boju”.

Inaczej dzieje się, zdaniem Longinosa (9, 13), w drugim poemacie, albowiem Homer Iliadę, napisaną u szczytu natchnienia, napełnił po brzegi dramatycznymi czynami, natomiast w Odysei, jak to zazwyczaj cechuje człowieka sędziwego, ogranicza się do snucia opowieści. Autora więc drugiego poematu można by porównać do słońca zachodzącego,

16

Jak czytać homera?

jeszcze wielkiego, lecz już bez prężącej się siły”. Chociaż nie zaprze-czymy temu, że Longinos jest wielkim krytykiem, chyba niewielu z nas zgodzi się na takie poniżanie Odysei, utworu zaiste nie tak potężnego jak Iliada, ale górującego i nad starszą epopeją tajemniczym, rzadko nawiedzającym nawet największą literaturę czarem.

O Homerze, którego twórcze dzieje Longinos chciałby przeniknąć, nie wiemy nic pewnego. Legenda o nim jako o niewidomym pieśniarzu, oparta na przypisanym Homerowi przez Tukidydesa (Wojna pelopone-ska, 3, 104, 4–5) hymnie Do Apollina Delijskiego (z VII albo VI wieku przed Chr.), nie ma żadnych realnych podstaw. Natomiast nazwaniu go w owym hymnie „mężem z Chios” przyświadcza u schyłku VI wieku przed Chrystusem Simonides z Keos w jednym z przechowanych frag-mentów elegijnych. Wyspę tę oraz miasto Smyrnę w Azji Mniejszej najczęściej wymieniano jako kolebkę Homera. Oba miejsca były joń-skie. W Iliadzie przejawia się dobra znajomość zajętych przez plemiona jońskie wybrzeży Azji Mniejszej. W Odysei dokładnie oprowadza się nas po Itace, jak też po rozległych morzach, które przemierzają oprócz Greków Fenicjanie.

Za sprawą pieśniarza, czy może dwóch pieśniarzy, powstały (jak możemy być niemal pewni: nie tylko w zapamiętanym słowie, lecz i na piśmie) wielkie kompozycje epickie, które miałyby wskrzesić chwałę

„mykeńską”, jaka jaśniała przed porą klęski wspaniałych zamków achaj-skich. Tak naprawdę jednak epopeje Homerowe roztaczają przed na-szymi oczami obraz będący syntezą tego, co poeta z wieści powtarza-nych przez pokolenia i z błąkających się wśród ludzi przedmiotów wie o leżącej za górami „ciemnych wieków” i wyzłoconej przez tęsknotę erze, i tego, co otacza go w jego czasach, które też były wojenne i heroiczne.

Fabuła obu eposów osnuta jest wokół wypadków wznieconych przez wielkie wydarzenie, które nawiedziło świat śródziemnomorski u samego schyłku czasów „mykeńskich”: słynną wojnę trojańską, będącą wspól-nym czynem Achajów. Zburzenie przez nich Troi po dziesięcioletnim oblężeniu późniejsi erudyci greccy umieszczali w roku, który dla nas jest 1184 przed Chrystusem. Według tradycji mitycznej przyczyną wojny (spowodowanej może różnymi dążeniami silnej jeszcze wówczas federacji grodów achajskich, na przykład szukaniem wolnej drogi ku

17

Co poznajemy dokładnie?

Kaukazowi) było uwiezienie przez królewicza trojańskiego, Parysa, żony króla Sparty Menelaosa, Heleny. Podarowała ją zresztą uwodzicielowi Afrodyta, która tak wyróżniła go (niefortunnie) za to, że Trojańczyk podczas osądzania piękności trzech bogiń: Hery, Ateny, Afrodyty, na łące gór Idy, gdzie pasał owce, właśnie tej bogini wręczył rzucone przez Erydę, Niezgodę, jabłko z napisem: „dla najpiękniejszej”. Ów słynny później „sąd Parysa” upamiętnia w Iliadzie tylko przelotna wzmianka (24, 25–30) – kto wie, czy nie dodana do tekstu Homera przez kogoś z potomnych.

CO POZNAJEMY DOKŁADNIE?

Wojnę, a raczej krótką jej i późną część poeta przedstawia dokładnie, po grecku: atrekeos. Przywołujemy ten przysłówek, bo nieraz określa on w obu poematach wielką według Homera zaletę ludzkiej czy boskiej wypowiedzi. Posłuszny jest owej regule sam poeta. W bitwach Iliady wroga włócznia przelatuje nie nad ramieniem, lecz nad prawym lub lewym ramieniem wojownika. Konie są nie tylko wyborne, lecz po biegu zziajane i spocone. Nad uśpionymi w obozie zbrojnymi mężami blask tryska ze spiżowych grotów ich włóczni, gdy płomienie ognisk rozbłyskują i uderzają w spiż. Wojna o Troję, tak dotykalnie obecna w Iliadzie, w chwili, gdy zaczynamy słuchać poematu, toczy się już od przeszło dziewięciu lat. Akcja epopei, rozgrywająca się w dziesiątym, ostatnim roku wojny, będzie trwać około jednego miesiąca. Wiele się w tej niedługiej porze stanie.

Oto Apollo rozgniewał się na naczelnego wodza wojska achajskiego Agamemnona, króla Myken, brata Menelaosa. Władca bowiem przy podziale zdobyczy po jednej z wypraw łupieżczych na Troadę dostał brankę Chryseidę, córkę Apollinowego kapłana Chrysesa. Ten, jak przystoi, przyszedł do niego z pokaźnym okupem, aby uwolnić córkę. Lecz Agamemnon przepędził go. Kapłan odszedł, a jego wzniesione w modlitwie do Apollina ręce ściągnęły na obóz achajski ciężką niedolę: strzały z boskiego łuku przez dziewięć dni szerzyły zarazę. Powie-trze ściemniało od dymu stosów żałobnych. Dziesiątego dnia Achilles

18

Jak czytać homera?

zwołuje wojsko na naradę i wobec całej rzeszy pyta wróżbitę Kalchasa o przyczynę utrapień. Słyszy odpowiedź: Apollo rozgniewał się za ob-rażenie Chrysesa. Jedyny teraz ratunek: oddać Chryseidę. Agamemnon uważa to za swoją krzywdę. Gdy Achilles zaczyna niemal lżyć wodza, ten zapowiada, że odda Chryseidę, ale w zamian za nią weźmie Achil-lesowi brankę jego, Briseidę. Wojsko milczy, godząc się na to.

Achilles, syn śmiertelnego króla tesalskiej krainy Ftyi, Peleusa, i mor-skiej bogini Tetydy, po tak gorzkiej dla niego naradzie wojska siada nad brzegiem morza, płacze i przywołuje matkę, a ona przychodzi i pyta: Teknon, ti klaieis? – „Dziecko, dlaczego płaczesz?”. Achilles skarży się. Jeżeli urodziła go na krótkie życie, niech mu przynajmniej zapewni chwałę. Tetyda postara się o to. Zeus na Olimpie obiecuje, że będzie zsyłał klęski na Achajów, dopóki nie przebłagają jej syna. Zaczyna od posłania do Agamemnona złudnego Snu z zapowiedzią zwycięstwa. Ale i bez takich majaków kłębiłyby się pod Troją walki.

Błyska nagle nadzieja zakończenia wojny układami. Zapowiedziany i wymuszony przez najdzielniejszego z Trojan, Priamowego syna, Hek-tora, pojedynek jego brata, sprawcy sporu ludów, Parysa, z Menela-osem, miałby rozstrzygnąć, czy Trojanie powinni oddać Helenę, czy Parys może ją zatrzymać. Ona sama królowi Troi Priamowi i innym znakomitym mężom, siedzącym nad jedną z bram oblężonego miasta, każe patrzeć tam, w dół, na najświetniejszych Achajów. Mówienie zaś o układach okazuje się niepoważne. Parys przegrał pojedynek, ale z pola boju unosi go Afrodyta. Podburzony boską mocą Trojańczyk Pandaros wbrew przymierzu rani Menelaosa strzałą z łuku. Znowu się zażartość rozpala z obu stron. Ares i Apollo pomagają Trojanom. Atena wspiera Achajów, dając zwycięską moc jednemu z najtęższych pośród nich, Diomedesowi. Zdołał zranić nawet Eneasza (wojownika z bocznej linii dynastii trojańskiej), którego jednak broni Afrodyta i ratuje Apollo. Potem Diomedes zranił nawet samego Aresa.

Hektor z pola walki idzie do Troi, prosząc matkę, Hekabe, by złożyła Atenie ofi ary, które by boginię zjednały. Wracając ku bitwie, spotyka na skraju miasta żonę Andromachę z ich synkiem, którego niesie słu-żebna. Na polu Hektor walczy z jednym z dwóch potężnych Achajów obdarzonych imieniem Ajas, z tym szlachetniejszym, synem Telamona.

19

Co poznajemy dokładnie?

Roztrąca ich nadejście nocy, rozstają się godnie, czcząc siebie nawzajem podarunkami. Podczas krótkiego rozejmu Trojanie i Achajowie zbierają i palą ciała poległych. Ale od nowego świtu znowu huczy walka. Wbrew Zeusowemu zakazowi bogowie mieszają się do niej po obu stronach. Hektor gromi najeźdźców. Lęk wstrząsa ich wojskiem i nawet naczelnym wodzem Agamemnonem, który wreszcie postanawia wyprawić posel-stwo do stroniącego od walki Achillesa. Chce oddać Briseidę i jeszcze dorzucić bogate podarki. Ale obrażony heros nie daje się przekonać nawet takim posłom, jak jego własny piastun Fojniks oraz Odyseusz i Ajas, syn Telamona.

Mijają dni, toczą się dalej walki, dla Achajów przeważnie niepo-myślne. Swojemu najdroższemu przyjacielowi Patroklosowi Achilles pozwala na udział w bitwach. Pomimo tego Trojanie burzą obronne mury obozu achajskiego i wdzierają się między szałasy. Dopiero Hera, sprzyjająca Achajom, sprowadza Sen, który usypia Zeusa w jej obję-ciach na Gargarze, jednym ze szczytów Idy, a wtedy Posejdon nie boi się zstąpić w gąszcz bitwy i na czele Achajów wyprzeć Hektora i innych Trojan z obozu. Zeus jednak wreszcie się budzi, Apollo zaś uzdrawia omdlałego Hektora. Trojanie znowu wpadają do achajskiego obozo-wiska. Spalą okręty?

Przerażony Achilles wysyła w bój swoje plemię, Myrmidonów, pod wodzą Patroklosa, odzianego w jego zbroję i jadącego w jego rydwa-nie, który ciągną dwa boskie konie, podarowane niegdyś Peleusowi przez bogów, gdy zaślubiał Tetydę. Trojanie mniemają, że to Achilles. Uciekają. W pościgu za nimi Patroklos zabija Sarpedona, syna Zeusa, oraz Kebryona, Hektorowego woźnicę. Upojony zwycięstwem heros chce nadal walczyć i gromić Trojan. Nie wypuszcza z rąk nawet zwłok Kebryona. Ale Apollo przemożną pięścią strąca mu hełm z głowy. Tro-jańczyk Euforbos rani Patroklosa, a Hektor dobija go i zdziera z niego Achillesową zbroję, którą niebawem przywdzieje. Boskim zaś koniom, obronionym przez Zeusa i wyprowadzonym z gąszczu boju, łzy ciekną po pyskach z żalu, że mają w rydwanie już tylko woźnicę Achillesowego, Automedonta.

Kiedy Antilochos, syn Nestora, króla Pylos, przybiega do obozu ze straszną wieścią, Achilles pada w rozpaczy na ziemię, ale potem, chcąc

20

Jak czytać homera?

uratować przynajmniej zwłoki przyjaciela, o które toczy się i toczy bez końca zażarty bój między Achajami i przemagającymi Trojanami, staje przed murem obozu, u rowu, i przeraźliwy krzyk herosa, wsparty krzykiem samej Ateny, odtrąca napastników od obnażonego ciała. Zwłoki przynoszą główni ich obrońcy, Menelaos i Meriones, achajski wojownik z Krety, osłaniani dzielnością obu Ajasów. Opłakując przy-jaciela, Achilles pragnie co rychlej wrócić do walki. Tetyda śpieszy do domostwa i kuźni boskiego Kowala na Olimpie, Hefajstosa, aby go uprosić o nową dla swego syna zbroję. Homer pozwala nam widzieć, jak Kowal, niezrównany Silnoramienny, wykuwa ją właśnie, kształtuje panoramę świata na przebogatej tarczy. Owo rzeźbienie wizerunków przedstawiamy tu w jednym z wyimków z Iliady.

CUDOWNA TARC ZA

Ziemię, według pojęć greckich wielką, okrągłą i płaską, opływa nurt ogromnej rzeki, której bóstwem jest Okeanos, ojciec wszystkich w ogóle wód. Nad ziemią palą się na niebie gwiazdy i konstelacje. Przeważnie są to postacie z dziejów ziemskich albo kosmicznych w gwiazdy przemie-nione i przeniesione w górę. Plejady („Gołębice”), zwane u nas niegdyś Babkami, to siedem córek olbrzyma Atlasa. Dobrze, iż najmożniejsi bogowie tam je porwali, bo tęskniły za przeniesionymi na niebo już wcześniej Hyadami („Dżdżystymi”), też Atlasowym potomstwem, świecącymi na głowie konstelacji Byka. Piękny Orion, zanim stał się gwiazdozbiorem w pobliżu Plejad, był olbrzymem już w świecie pod-niebnym; kochała go Eos, ukarała Artemida. Nigdy on nie zachodzi, to znaczy: nigdy nie zapada, jak inne gwiazdy i jak księżyc i słońce, w nurt Okeanosa. Wielką Niedźwiedzicę, której genezę przedstawiano różnie, zwaną też Wielkim Wozem, dobrze znamy na niebie i dziś.

Niebo z jego chwałą i ziemię Kowal zrobił (poiese, nie przerabiam tego na żadne „tworzył”) na samym środku owej wielkiej – osłaniają-cej niemal całego wojownika – owalnej tarczy, w której potężna skóra wołowa była pokryta pięcioma warstwami metalu. Do inkrustacji boski Kowal używa metali barwnych, co nasi archeologowie dobrze też znają

21

Cudowna tarcza

z zabytków mykeńskiego rzemiosła artystycznego. Trzy koncentryczne kręgi otaczające kosmiczny środek zaroją się obrazami życia na ziemi. Okeanos zaś będzie opływał ziemię po okręgu najszerszym, po samym skraju tarczy.

Na okręgu od środka drugim są dwa miasta, jedno w pokoju, drugie w wojnie. Tylko trochę dorzucimy tu komentarzy. Hymenajos to pieśń weselna; formingę epicką już wcześniej wspomnieliśmy. Talent to grecka miara ciężkości; jej wartość u Homera nie jest nam dokładnie znana. Z czasu pokoju, zresztą pełnego sporów, wyrywa nas ku wojnie Kera, grecka Ker, bogini śmierci, zwłaszcza zgonu w bitwie. Trzeci krąg nas pocieszy: będą tu pory roku na wsi, różne prace. Chyba najbardziej raduje to, że oraczom – za każdym razem, gdy dojdą do kresu pola – podaje się kubek słodkiego wina. Brak tu nam miejsca, by zatrzymać się dłużej nad arcyciekawą kwestią „pieśni o Linosie” (po grecku tylko: Linos); być może ów tajemniczy młodzieniec (ucieleśnienie ciepłej pory przemijającej?) wysnuł się z niezrozumiałego dla Greków refrenu śpiewu azjanickiego (z Azji Mniejszej): ajlinon, ajlinon – co znaczy chyba: „biada, biada!”.

Czwarty krąg, przedostatni, owija tarczę korowodem panien i mło-dzieńców, zanim ją skrajny okrąg otoczy Okeanosem. Tu też nie mo-żemy dłużej zabawić nad sprawą owego korowodu, który niegdyś dla Ariadny, tak dobrze nam znanej z dziejów kreteńskich i Tezeuszowych, „wyćwiczył” Dedal (a więc był nie tylko architektem i konstruktorem skrzydeł, lecz i nauczycielem kunsztownego tańca). Otony i chitony to są dwa rodzaje cienkich szat lnianych (chyba ze Wschodu, bo żadne z tych dwóch słów nie wydaje się greckie). Panny, za które trzeba by dać wiele wołów, i młodzieńcy wirują jak koło w rękach garncarza, a jeszcze prędzej kręcą się kuglarze pośrodku.

To zaiste poezja cudowna, warta nieprzeliczonego stada wołów. Szczególny czar owego miejsca Iliady jest w tym, że znad ramienia boskiego Kowala sami patrzymy, jak on to robi, poiei; greckie słowo „po-ezja”, poiesis, pochodzi od „robienia”, po prostu. Robienie Achillesowej tarczy jest tu obrazem – nie chcę powiedzieć: „symbolem” – robienia poezji. Mamy, zamiast defi niowania reguł poetyki, to, tylko to. Lubię nazywać grecką poezję „milczącą formą”. Zresztą nie tylko poezję, lecz całą grecką sztukę.

22

Jak czytać homera?

Wróćmy jednak do zdarzeń pod Troją. Achilles wobec wojska zwo-łanego na wiec godzi się z Agamemnonem, od którego dostaje Briseidę i sowite podarunki. Chociaż jeden z boskich koni, Ksantos, „Bułanek”, ludzkim głosem przepowiada herosowi rychły zgon, Achilles rusza do walki. Zeus już teraz pozwala, by bogowie pomagali jednej lub drugiej stronie, jak zechcą. Podmówiony przez Apollina Eneasz naciera na rozżartego Achillesa; zginąłby, gdyby go nie ocalił Posejdon, zapowiada-jący wielką przyszłość tego trojańskiego księcia, którą kiedyś poznamy w Eneidzie. Achilles, którego Hektor daremnie chciałby powstrzymać, rozpędza Trojan i szerzy zagładę. Gdy trupy niemal dławią nurt rzeki, boski Skamandros staje przeciw herosowi. Wchodzą niebawem w bój inni też bogowie. Achilles jednak szuka tylko Hektora.

Najmężniejszego obrońcę Troi bliscy wzywają z murów grodu, aby się schronił. Ale on zna swój obowiązek. Achilles, górujący nad nim siłą, tak bardzo przeraża go, że Hektor, uciekając, trzykrotnie okrąża mury Troi. Nie chowa się jednak za mury. Walczy, chce obronić bliskich i miasto. Pada z ręki Achillesa, który teraz, zabiwszy zabójcę przyjaciela, odprawia pogrzeb Patroklosa. Podczas pogrzebu odbywają się, jak każe zwyczaj, igrzyska zręczności i dzielności. Zwłoki zaś Hektora, już sponiewierane, zwycięzca ciągle na nowo wlecze za swoim rydwanem i hańbi. Ale nocą król Priam z heroldem Idajosem, znajdując w drodze niespodziewaną opiekę boga Hermesa, jedzie do Achillesa z okupem, aby prosić o ciało syna. Heros, przypatrzywszy się nieszczęsnemu, przyjmuje dary i oddaje zwłoki, a nawet obiecuje spokój od boju na czas pogrzebu Hektora, którego opłaczą Andromacha, Hekabe i Helena.

WĘDRÓWKA ODYSEUSZA

Ż ałoba po Hektorze, która kończy akcję Iliady, jest już zapowiedzią upadku Troi. Drugi poemat, Odyseja, zaczyna się w dosyć długi czas po zburzeniu grodu Priama. Różni wodzowie achajscy mieli w drodze powrotnej i w domu, po powrocie, rozmaite, niekiedy tragiczne, przy-gody, ale żaden z nich nie błąkał się tyle, ile czasu musiał zmitrężyć Odyseusz, król Itaki. Na początku epopei dowiadujemy się, że od dawna

23

Wędrówka Odyseusza

(w dalszej części utworu, 7, 259, usłyszymy, że od siedmiu lat) więzi go na wyspie Ogygii (starożytni szukali jej w pobliżu Malty) nimfa Kalipso. Obradujący na Olimpie bogowie godzą się na spełnienie prośby Ateny, by Odyseusz, wbrew niechęci Posejdona, wrócił wreszcie do ojczyzny, za którą tęskni. Sama Atena w postaci Mentesa, zaprzyjaźnionego z he-rosem władcy Tafi jczyków, jawi się na Itace synowi Odyseusza Telema-chowi. Niech młodzieniec powędruje do Nestora w Pylos i do Menelaosa w Sparcie zasięgnąć wieści o ojcu. Na itackim dworze bowiem źle się dzieje. W długiej nieobecności gospodarza wierną żonę jego Penelopę osaczają zalotnicy, chcąc zmusić ją do nowego małżeństwa. Zwołany przez młodzieńca wiec ludu Itaki nie uchwala wypędzenia ich z dworu.

Znowu wiedziony przez Atenę, tym razem zatajoną pod postacią innego przyjaciela Odyseusza, mądrego Mentora, Telemach odwiedza Pylos, gdzie król Nestor nic nie wie o jego ojcu, wspomina tylko dzieje wojny trojańskiej i powroty niektórych wodzów, zwłaszcza zabicie Agamemnona przez żonę Klitajmestrę; pomścił króla Myken syn Orestes, który niechże będzie przykładem dla Telemacha. Odsłania-jąc boskość swoją, rzekomy Mentor, a w istocie rzeczy Atena, znika. W drodze do Sparty będzie młodzieńcowi towarzyszył syn Nestora Pejsistratos. Od Menelaosa, a także od przywróconej Sparcie Heleny Telemach dowie się wiele: o tym, jak się Achajowie kryli w brzuchu wprowadzonego podstępnie do Troi drewnianego konia, o przygo-dach Menelaosa w Egipcie, a co ważniejsze: o tym, że Odyseusz żyje i przebywa u Kalipso. Oby Telemach okazał się dla niego tym, czym stał się Orestes dla pamięci swojego ojca.

Na Itace zaś zalotnicy przestraszyli się tajemniczej podróży mło-dzieńca i knują zasadzkę, żeby go zgładzić. Ale z Olimpu przybywa już poseł, Hermes, na Ogygię, niosąc Kalipso rozkaz uwolnienia króla. Niechętnie poddaje się temu nimfa. Odyseusz buduje tratwę, którą Po-sejdon, ciągle gniewny, rozbija naporem fal. Żeglarz wpław przybija do wyspy Scherii, którą potomni utożsamią z Kerkyrą (Korfu). Dostrzeżona przez kryjącego się w krzakach rozbitka królewna Nausikaa, piorąca na brzegu morza w gronie dziewcząt bieliznę i grająca z nimi w piłkę, wskazuje mu drogę do pałacu jej rodziców, mądrego króla Alkinoosa i królowej Arete. Usiadłszy jako błagalnik u świętego w każdym domu

24

Jak czytać homera?

ogniska Hestii, Odyseusz jest przez gospodarzy życzliwie przyjęty. Alki-noos po naradzie ze starszyzną postanawia odesłać tułacza do ojczyzny.

Na uczcie w pałacu Odyseusz opowiada swoje przygody, które dzięki temu poznajemy. Było tak. Pożegnawszy zburzoną Troję, napadł ze swoją drużyną na sprzymierzony z Trojanami gród Kikonów na wybrzeżu Tracji. Odpartych stamtąd burza pognała do kraju Lotofagów, „Żywią-cych-się-Lotosem”, dziwnej ziemi, gdzie wszyscy wędrowcy zapominają o ojczyźnie; trzeba było towarzyszy siłą wciągnąć na okręty. Jeszcze groźniejszy był następny kraj: górska ziemia jednookich olbrzymów Cyklopów (może jest to Sycylia). Odyseusza i jego zastęp więził w jaskini Cyklop Polifem, syn Posejdona i nimfy Toosy, pożerając wędrowców po dwóch. Przebiegłemu Odyseuszowi udało się upoić go winem, wykłuć mu oko rozgrzanym kołem i uciec z nie pożartymi jeszcze przez potwora towarzyszami. Ale gdy będąc już na morzu, wykrzyknął w przechwałce swoje imię, naraził się na mający trwać długo gniew Posejdona. Polifem bowiem pomodlił się, żeby Odyseusz, jeśli z wyroku Mojry, czyli Losu, ma wrócić do ojczyzny, wrócił sam jeden, wynędzniały i żeby zastał tam ciężkie kłopoty.

Głupota towarzyszy sprawiła, że nawet życzliwość władcy wiatrów Eola, którego wyspę (może jedną z wulkanicznych Wysp Eolskich na północny wschód od Sycylii) odwiedzili, obróciła się w niedolę: gdy Odyseusz zmęczony zasnął, rozwiązali miech, w którym Eol uwięził był wszystkie wiatry oprócz tego jednego, który miał ich nieść ku Itace. Od Eola, jeszcze raz odwiedzonego, rozgniewanego już, popłynęli do kraju straszniejszych niż Cyklopi ludożerców, Lajstrygonów; ich też będą potomni szukali na Sycylii. Pożerali towarzyszy herosa. Okręty potopili wszystkie oprócz jednego, na którym sam król Itaki umknął z resztką swojej drużyny i przybył stamtąd na wyspę Ajaję (być może przylądek Monte Circeo w południowej Italii). W urzekającym zamku cudnie śpiewająca czarodziejka Kirke swoimi złowrogimi ziołami prze-mieniła nieostrożnych towarzyszy króla w wieprze. Dopiero Odyseusz mieczem zmusił ją, by ich odczarowała. Przebywał u niej przez rok, a gdy zgodziła się na jego odpłynięcie, życzliwie poradziła, by odwie-dził duszę wielkiego wróżbity tebańskiego, Tejrezjasza, w Hadesie, do którego jest dostęp u kresu świata.

25

Wędrówka Odyseusza

Posłusznie wędrując aż tam, Odyseusz dowiedział się, że miota nim gniew Posejdona z powodu oślepienia Polifema. Tejrezjasz ostrzegł go też, że nie wolno tknąć wołów Heliosa (Słońca), jakie mieli zobaczyć na wyspie Trinakii. Na swoim dworze w ojczyźnie ma wybić zalotników i objąć dziedzictwo, a u kresu życia odbyć jeszcze daleką wędrówkę, której głównym celem zdaje się być uczczenie, a więc ostateczne prze-błaganie, Posejdona.

Po rozmowie króla z Tejrezjaszem przepłynęli bezpiecznie obok wyspy dwóch groźnych, uwodzicielskich Syren – w naszym poemacie nie umieszczonej na mapie – a potem przemknęli między paszczami dwóch potworów nadmorskich (czających się nad Cieśniną Mesyńską?), Skylli i Charybdy, nie bez nieszczęścia, tracąc sześciu towarzyszy. Aż dopłynęli do Trinakii, której daremnie będą szukali potomni. Tu król, znowu zmęczony, zasnął, a wtedy głód skłonił głupców do zabicia kilku wołów Heliosa. Kiedy już byli na morzu, piorun trzasnął w okręt i zatopił wszystkich oprócz Odyseusza, który na belce dobił się dziesiątej nocy do brzegu Ogygii, gdzie jego pobyt u Kalipso już znamy.

Pożegnany przez królewską parę i przez urzeczoną tułaczem Na-usikaę Odyseusz bezpiecznie podróżuje feackim okrętem na Itakę, zostawiając za sobą jednak (o czym on nie wie, lecz wie Homer) niedolę: Posejdon przemieni wracającą nawę w kamień, aby Feacy już więcej nikogo nie mogli przewieźć. Położony przez Feaków na miękkiej łące, Odyseusz budzi się w ojczyźnie. Atena nadaje mu wygląd starego że-braka. Gości go w szałasie zacny świniopas Eumajos. Przychodzi tu Telemach, którego nie zgładzili zalotnicy. Ojciec odkrywa się synowi, ale dla innych nadal jest osobliwym żebrakiem. Przed bramą zamku wita go umierający pies Argos, który przez dwadzieścia lat czekał na pana. Po bliźnie na nodze rozpoznaje też króla piastunka Eurykleja, kiedy go myje.

Penelopa ma jeszcze nic nie wiedzieć. Żebrak radzi jej tylko, by wezwała zalotników do strzelania z łuku Odyseuszowego przez ucha toporów. Gdy nadchodzi pora tej próby, żaden z panoszących się uzur-patorów nie jest w stanie naprężyć cięciwy. Odyseusz, jakby żartem, staje u progu i napina łuk. Nie ogranicza się do zapowiedzianego ćwi-czenia. Rozpoczyna rzeź zalotników, w czym pomaga mu Telemach

i ci służebnicy, którzy pozostali wierni. Na niewiernych i niewierne spada ciężka kara. Służebne, które zadawały się z uzurpatorami, giną powieszone. Penelopa z jakąż czułością rozpoznaje małżonka. Odwie-dzi on też starego ojca, Laertesa. Atena zaś, znowu w postaci Mentora, po tamtym nieuniknionym boju zdoła pojednać z królem krewnych zalotników. Tak dobiega kresu napełniająca Odyseję opowieść.

Czytelnik zauważy, jakie metrum wybrałem dla polskich wersji greckiej epiki: Iliady i Odysei, a potem epiki Hezjodejskiej, i dla prze-kładu hymnów homeryckich: wersety podobne do heksametru, ale bynajmniej nie identyczne z nim. Drętwo bowiem, moim zdaniem, brzmi heksametr przenoszony ściśle (tylko na pozór ściśle) do naszej mowy, tak odmiennej fonetycznie od mowy greckiej, a równie jak tamta wspaniałej. Dokonuję innego wyboru, staram się tekst tłumaczony u s ł y s z e ć po polsku.

683

SPIS TREŚCI

JAK CZYTAĆ HOMERA? 11

Z Iliady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27Z Odysei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

NAUKI HEZJODA I HYMNY DO BOGÓW 51

Z Prac i dni Hezjoda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62Z hymnów homeryckich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

PORA LIRYKI 69

Z wczesnej liryki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83Fragmenty zaginionych wierszy Archilocha . . . . . . . . . . . . . . . 84Z poezji anonimowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87Fragmenty zaginionych wierszy Alkajosa . . . . . . . . . . . . . . . . . 88Ody i fragmenty Safo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89Z wierszy Anakreonta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94Z anonimowych wierszy anakreontycznych . . . . . . . . . . . . . . . 96Z elegijnego cyklu Teognisa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98Fragmenty zaginionych utworów Simonidesa . . . . . . . . . . . . . . 101Inskrypcje przypisywane Simonidesowi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102Z poezji Pindara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

684

Spis treści

DAWNI MĘDRCY 109

Z bajek Ezopowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123Z aforyzmów Heraklita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

WIELCY HISTORYCY 129

Z Dziejów Herodota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136Z Wojny peloponeskiej Tukidydesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

W TEATRZE DIONIZOSA 153

Z Agamemnona Ajschylosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169Z Prometeusza skowanego Ajschylosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174Z Antygony Sofoklesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180Z Alkestis Eurypidesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188Z Bachantek Eurypidesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193Z Rycerzy Arystofanesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199Z Ptaków Arystofanesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200

W STRONĘ PLATONA 203

Epigramaty platońskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212Z dialogów i listów Platona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219

SOKRATES I PLATON 227

Z Platońskich dialogów, listów i apokryfów . . . . . . . . . . . . . . . . 238

PRZED ZDOBYWCĄ I PO NIM 263

Z myśli greckiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284Z teatru Menandra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292

685

Spis treści

ALEKSANDRIA 299

Z poezji Teokryta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322

OD ERINNY DO MELEAGRA 331

Epigramaty z Wieńca Meleagra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341Epigramaty anonimowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 387

SPOTKANIA POD NEAPOLEM 389

Wiersze Filodema i inne greckie epigramaty z jego epoki . . . . 415Z wierszy Katulla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429Z poematu Lukrecjusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430Z Appendix Vergiliana. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434Z Eklog Wergiliusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 436

ODEJŚCIA I POWROTY 445

Z Epodów i Satyr Horacego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 472Z Georgik Wergiliusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475Z trójksięgu Pieśni Horacego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 477Z Listów Horacego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 486Z czwartej księgi Pieśni Horacego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 487Z Eneidy Wergiliusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 491

SNY I POLITYKA 501

Z elegii Tibulla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 530Z elegii Propercjusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 532Z Przemian Owidiusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 535Z Astronomików Maniliusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 540Z anonimowej poezji łacińskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 541Z Satirikonu Petroniusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 545Z wierszy Petroniusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 550

686

Z wierszy Seneki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 552Z Listów do Lucyliusza Seneki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 553Z poezji łacińskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 556Z Roczników Tacyta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 558

POZA CZAS 565

Z epigramatów łacińskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 600Z epigramatów greckich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 602Marek Aureliusz, Do siebie samego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 602Z pism Lukiana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 608Z Metamorfoz Apulejusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 614Z poezji łacińskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 617Z traktatu Salustiosa platonika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 625Z poezji łacińskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 626Z Wyznań świętego Augustyna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 629Z poezji łacińskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 635Późni epigramatycy Antologii Palatyńskiej . . . . . . . . . . . . . . . . 639Późne epigramaty anonimowe z Antologii Palatyńskiej . . . . . . 651Z zagadek Symfozjusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 657Z późnych epigramatów łacińskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 658Z księgi Boecjusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 659

NOTA BIBLIOGRAFICZNA 661

INDEKS 663