1

2

ЕРӨНХИЙ БОЛОВСРОЛЫН СУРГУУЛИЙН БИОЛОГИЙН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ

СУРАЛЦАХУЙН УДИРДАМЖ

(Бүрэн дунд боловсрол. XI анги. Заавал судлах ба сонгон судлах хөтөлбөр)

Улаанбаатар 2019

БОЛОВСРОЛЫН

ХҮРЭЭЛЭН

3

Биологийн суралцахуйн удирдамж боловсруулсан багийн бүрэлдэхүүн (2016)

Багийн ахлагч: Ш.Оюунгэрэл МУИС, ШУС-ийн Биологийн тэнхмийн багш, Ph.D Багийн гишүүд:

Т.Алтанзаяа ХААИС-ийн БҮТ-ийн ахлах багш, Ph.D Б.Батжаргал МУИС, ШУС-ийн Биологийн тэнхмийн багш, Ph.D Г.Дарамбазар АШУҮИС-ийн харъяа ЕБС-ийн захирал, Ph.D М.Мөнхбаатар МУБИС, МБУС-ийн биологийн тэнхимийн эрхлэгч, Ph.D Э.Мөнгөнтулга МУБИС, МБУС-ийн биологийн тэнхимийн багш О.Мөнхжаргал “Монгол тэмүүлэл”сургуулийн биологийн багш Д.Мөнхтуяа “Шинэ эрин” сургуулийн биологийн багш М.Оюунчимэг БМДИ-ийн биологийн сургалт хариуцсан арга зүйч А.Энхтогтох Боловсролын хүрээлэн, БХСС-ийн эрхлэгч Хөндлөнгийн шинжээч: Ш.Дариймаа МУБИС, МБУС-ийн биологийн тэнхимийн багш Sc.D., проф Д.Минсэл Баянгол дүүргийн 28-р сургуулийн биологийн багш

Цөм хөтөлбөрт нийцүүлэн сайжруулсан ажлын хэсэг (2019) М.Оюунчимэг БМДИ-ийн сургалтын хөтөлбөр, үнэлгээ хариуцсан арга зүйч Д.Мөнхтуяа “Шинэ эрин” сургуулийн биологийн багш О.Мөнхжаргал “Орхон ХаСү”сургуулийн биологийн багш Хянан тохиолдуулсан (2019) А.Энхтогтох Боловсролын хүрээлэн, БХСС-ийн эрхлэгч,

Сургалтын хөтөлбөрийн бодлого хариуцсан ЭША

4

ОРШИЛ

Энэхүү ХI ангийн Биологийн суралцахуйн удирдамжид агуулгыг суралцахуйн

зорилтоор тодорхойлж, тэдгээрийг хэрэгжүүлэх сургалтын үйл ажиллагаа, багшид өгөх зөвлөмж ба хэрэглэгдэхүүнийг оруулсан болно. Судлах агуулгыг дарааллын дагуу эрэмбэлсэн бөгөөд тухайн суралцахуйн зорилтыг хэрэгжүүлэх ээлжит хичээлийн төлөвлөлтийг тухайн орон нутаг, сургуулийн хэрэгцээ онцлогт нийцүүлэн боловсруулах боломжтой.

БҮТЭЦ

1. Бүлэг сэдэв 2. Агуулга, арга зүй 3. Бие даалтын ажлын сэдэв, гүйцэтгэх хэлбэр 4. Хэрэглэгдэхүүний жагсаалт 5. Нэр томьёоны тайлбар 6. Үр дүнгийн үнэлгээний даалгавар

НЭГ. БҮЛЭГ СЭДЭВ ХI ангийн Биологийн заавал судлах хөтөлбөрийн агуулгыг 11 сэдэв, сонгон гүнзгийрүүлэх хөтөлбөрийн агуулгыг 12 сэдэв буюу гүнгийрүүлэн судлах суралцахуйн зорилтуудыг нэмж судлахаар боловсруулсан. Үүнд:

1. Биологийн молекулууд 2. Энзим 3. Эсийн бүтэц 4. Эсийн мембран ба зөөвөрлөлт* 5. Эсийн хуваагдал 6. Уургийн бүтцийн генетик хяналт ба үйл ажиллагаа 7. Ургамлын зөөвөрлөлт 8. Амьтны зөөвөрлөлт 9. Хийн солилцоо 10. Өвчний тухай ойлголт 11. Дархлаа 12. Экосистем

Тайлбар: Сурагч заавал судлах хөтөлбөрийг судалсны дараа сонгон гүнзгийрүүлэх хөтөлбөрийг судална. Сонгон гүнзгийрүүлэх хөтөлбөрөөр нэмж судлах суралцахуйн зорилт, сэдвийг од (*)-оор тэмдэглэн italic үсгээр бичсэн болно.

5

ХОЁР. АГУУЛГА, АРГА ЗҮЙ

11.1. Биологийн молекулууд

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Багшид өгөх санамж ба

хэрэглэгдэхүүн

11.1а. Амьд биед

усны үүрэг болон ус нь амьдралын орчин болохыг тайлбарлах

Химийн хичээлээр судалсан усны химийн бүтэц, шинж чанарын тухай ойлголтдоо тулгуурлан усны биологийн үүргийн талаар мэднэ.

Усны харьцангуй өндөр температурт буцалдаг, хөлдөхдөө тэлдэг, дулаан багтаамж өндөртэй байдаг зэрэг шинжийг устөрөгчийн холбоонд үндэслэн тайлбарлана.

Ангид хийх үйл ажиллагаа

1. Биологийн төрөл бүрийн номноос нэр томьёо, түлхүүрийг эрж хайна.

2. Туйлтай ба туйлгүй холбоо, устөрөгчийн холбоо түүний ач холбогдлын талаар мэдээлэл цуглуулж боловсруулах болон схем зургийг тайлбарлана.

Усны химийн бүтэц, физик шинж чанарын талаар:

http://www.chem1.com/acad/sci/aboutwater.html

https://www.wyzant.com/resources/lessons/science/biology/properties-of-water

Пүрэв, Д. Цэвэгсүрэн, Н.(2006). Биохими. УБ. х.144-148

Цэндээхүү, Ц. (2009). Ургамлын физиологи. УБ. x 81-83

Думаа. Ё. (2013). Биологийн хими.УБ. х147-148

11.1б. Органик биш ионуудын амьд биед гүйцэтгэх үүргийг кальци, магни, натри, кали, фосфороор жишээлэн тодорхойлох

Амьд биеийн жингийн ихэнх хувийг макро элементүүд эзэлдэг Ca2+, K+, Na+, Mg2+, Cl-, CO3

2-, PO43-, Fe2+, NO-

3 гэх мэт ионуудын тус бүрийн амьд биед гүйцэтгэх үүргийг тодорхойлно.

Са2+ ион нь яс болон шүдний 99%-ийг эзэлдэг

чухал бүрэлдэхүүн хэсэг бөгөөд хүний биеийн 1.3%-ийг эзэлдэг болохыг мэднэ.

Na+ ба K+ ион нь бүх эдэд агуулагддаг ба эсийн гаднах шингэнд Na-ийн агууламж их, эсийн дотор К-ийн агууламж их байдаг. Na+, K+

нь мэдрэлийн систем, цус, зүрх судас, элэг, бөөрний үйл ажиллагаанд нөлөөлдөг болохыг мэднэ.

Mg2+ ион нь булчин болон мэдрэлийн эдүүдэд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Мөн ургамалд фотосинтез явуулахад чухал үүрэгтэй хлорофиллын молекулын бүрэлдэхүүн хэсэг болдгийг жишээгээр тайлбарлана.

Ca2+, K+, Mg2+, PO43- (үндэсний өсөлт), NO3-(иш

болон навчийн өсөлт) нь ургамлын өсөлтөд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг болохыг мэднэ.

PO43- ион нь хөхтөн амьтанд бусад органик

биш ионтой харьцуулахад маш их үүрэг (шүд, яс, ДНХ, РНХ, коэнзимын бүрэлдэхүүн хэсэг болдог) гүйцэтгэдэг болохыг мэднэ.

Амьтан ба ургамалд агуулагдах ионуудын мэдээлэл авах, холбогдох тестүүд:

http://www.rsc.org/Education/Teachers/Resources/cfb/inorganicions.htm

Ургамалд агуулагдах эрдэс элементүүдийн талаар:

http://wpscms.pearsoncmg.com/wps/media/objects/1053/1078874/ist/blue0201.html

http://www.peoi.org/Courses/Coursesen/bot/frame7.html

Пүрэв, Д. Цэвэгсүрэн, Н.(2006). Биохими. УБ. х. 21-23

Цэндээхүү, Ц. (2009).

6

Ургамлын физиологи. УБ. х. 233-245

11.1в. Нүүрс усны биологийн үүргийг моносахарид, дисахарид, полисахаридын жишээгээр тайлбарлах

Сурагч бүр мономер, полимер, макромолекулын тодорхойлолтыг дэвтэрт бичиж, нэгтгэн хэлэлцэж, зөв тодорхойлолтыг гаргана.

Хүснэгтийг гүйцээн нөхөж, “липид яагаад мономергүй байгааг” ярилцана.

Органик макромоле

кулын төрөл

Мономер Полимер Холбооны нэр

Нүүрсус

Уураг

Нуклейн хүчил

Липид

Макромолекулууд нүүрстөрөгчийн атомын хэлхээн дээр суурилан өөр бусад атомуудтай химийн холбоо үүсгэдэг болохыг мэднэ.

Сурагчид “нүүрс ус” гэдэг нэр томьёог мэдэж, молекул бүтцийн талаар ерөнхий ойлголттой болно.

Нүүрс усыг моносахарид, дисахарид, полисахарид гэж ангилдаг болохыг мэднэ.

- Моносахаридууд: триоз, тетроз болон пентоз, гексоз гэсэн нэр томьёог ашиглана (глюкоз, галактоз болон фруктоз нь гексозын жишээ юм)

- Дисахаридууд: лактоз, мальтоз, сахароз болон целлюбоз

- Полисахарид: цардуул, целлюлоз (эслэг)

Полимер нэгдлээс мономер үүсэх, мономероос полимер үүсэх урвалыг нүүрс усны жишээгээр тайлбарлана.

Нүүрс усны биологийн үүргийг хэлэлцэнэ.

Нүүрс усны талаарх материалууд болон тестүүдийг ашиглах сайт:

http://www.rsc.org/Education/Teachers/Resources/cfb/carbohydrates.htm

Полимер:

https://www2.chemistry.msu.edu/faculty/reusch/virttxtjml/polymers.htm

Полисахар:

:https://www.rpi.edu/dept/bcbp/molbiochem/MBWeb/mb1/part2/sugar.htm

Нүүрс ус:

http://www.rsc.org/Education/Teachers/Resources/cfb/carbohydrates.htm

Моносахар:

https://en.wikibooks.org/wiki/Structural_Biochemistry/Carbohydrates/Monosaccharides

Пүрэв, Д. Цэвэгсүрэн, Н.(2006). Биохими. УБ. х. 48-56

Намсрай,Ц., Очирхуяг, Б. (2001), Биохими II. УБ. х. 24-34

11.1г. Гликозидын холбоог дисахарид үүсэх конденсацийн урвалаар тодруулан тайлбарлах

α глюкоз болон β глюкозын цагираг бүтцийг дүрслэн зурна.

Глюкоз нь өргөн хэрэглэгддэг моносахарид болохыг жишээгээр тайлбарлана.

Глюкозын молекул нь карбонил болон олон тооны гидроксилийн бүлэг агуулсан бөгөөд карбонилийн бүлгийн байршлаас нь хамаарч альдоз болон кетоз гэж ангилдаг болохыг мэднэ.

α глюкоз болон β глюкозын бүтцийг ойлгосноор дисахарид болон полисахаридын бүтэц, шинж чанарыг харьцуулан

Мальтоз нь байгаль дээр цардуулын задралаар үүсдэг, мальтоз нь конденсацийн урвалын дүнд гликозидын холбоо үүссэнээр үүсдэг болохыг тайлбарлах http://www.rsc.org/Education/Teachers/Resources/cfb/carbohydrates.htm#2 α глюкоз болон β глюкозын бүтэц:

7

тайлбарлана.

Конденсацийн урвалын тусламжтай гликозидын холбоо хэрхэн үүсэхийг дисахаридын жишээгээр дүрслэн зурна.

глюкоз + глюкоз = мальтоз, глюкоз + галактоз = лактоз, глюкоз+ фруктоз=сахароз жишээг ашиглан конденсацийн урвалыг тайлбарлах дасгал ажиллана.

http://www.rpi.edu/dept/bcbp/molbiochem/MBWeb/mb1/part2/sugar.htm Нүүрс усны бүтэц, үүрэг: http://www.calfnotes.com/pdffiles/CN102.pdf Думаа, Ё. (2013). Биологийн хими. УБ. х84-102 Намсрай, Ц.Очирхуяг, Б. (2001), Биохими II. УБ. х24-37

11.1д.

Триглицеридийн молекул бүтцэд тулгуурлан өөх тосны амьд биед гүйцэтгэх үүргийг тодорхойлох

Липидийн ерөнхий бүтцийг дүрсэлнэ.

Тосны хүчил нь –COOH бүлэгтэй тул карбоксилийн хүчил болохыг тайлбарлана.

R (радикал) нь гидрокарбон гинжийг зурна. Ханасан болон ханаагүй тосны хүчлийн бүтцийг харьцуулна.

Глицеролын молекул бүтцийг бүдүүвчээр дүрслэн зурж, триглицерид нь гурван тосны хүчлийн үлдэгдлийн конденсацийн дүнд үүсдэгийг харуулна.

Триглицеридын биологийн үүргийг хэлэлцэнэ.

http://www.biotopics.co.uk/as/lipidcondensation.html Конденсацийн урвалаар нэг молекул глицерол тосны хүчлүүдтэй холбогдох урвалын анимэшн: http://www.chemguide.co.uk/organicprops/esters/background.html Пүрэв, Д. Цэвэгсүрэн, Н.(2006). Биохими. УБ. х60, 61 ДумааЁ. (2013). Биологийн хими. УБ. х116

11.1е. Амин

хүчлийн бүтцийг дүрслэх, пептид холбооны үүсэл болон задралыг томьёогоор илэрхийлэх

Сурагчид 20 амин хүчлийг 3 үсгээр товчилж бичдэг болохыг сэргээн санана.

Сурагчид амин хүчлийн ерөнхий бүтцийг дүрсэлж, R (радикал) бүлэг, ижил төстэй хэсгүүд, амин бүлэг, карбоксил бүлэг зэргийг өнгөөр ялган тэмдэглэнэ.

R (радикал) бүлэг олон төрлийн хэлбэрт орох боломжтой, амин хүчлүүд тэдгээр R (радикал) бүлгүүдээрээ ялгагддаг болохыг тодорхойлно.

Амин хүчлүүд задрах болон нэгдэхэд пептидийн холбоо задарч, уургаас амин хүчил үүсдэг, пептидийн холбоо үүсэхэд амин хүчлээс уураг үүсдэг болохыг тайлбарлана.

Дипептид үүсэх болон задрахыг бүдүүвчээр дүрсэлж, томьёогоор илэрхийлнэ.

Амин хүчлийн нэрс болон молекул томьёог мэдэх шаардлагагүй.

Пүрэв, Д. Цэвэгсүрэн, Н.(2006). Биохими. УБ. х31-36

Думаа, Ё. (2013). Биологийн хими.УБ. х20-24

Намсрай, Ц.Очирхуяг, Б. (2001), Биохими II. УБ. х25-35

http://www.biotopics.co.uk/as/aa.html

20 амин хүчил тус бүрийн орон зайн бүтэц физик химийн шинж чанар, организмд гүйцэтгэх үүрэг:http://www.worldofmolecules.com/life/

8

11.1ж. Уургийн анхдагч, хоёрдогч, гуравдагч, дөрөвдэгч бүтцийг харьцуулан биологийн үүргийг тодорхойлох

Уургийн бүтцийн анхдагч, хоёрдогч, гуравдагч, дөрөвдөгч бүтцийн үүслийг загварчлан тайлбарлана.

Устөрөгчийн холбооны тухай мэдлэгтээ тулгуурлан уургийн хоёрдогч, гуравдагч бүтцийг үүсгэдэг химийн холбоог тайлбарлана.

R бүлгүүдийн хоорондын сул харилцан үйлчлэл болон ионы, ковалентын холбоонуудыг тайлбарлана.

Уургийн дөрөвдөгч бүтцийн талаар энгийн тодорхойлолт гаргана.

Сурагчид дөрөвдөгч бүтэц нь нэгээс олон полипептидийн гинжнээс тогтсон байдаг болохыг ойлгоно.

Уургийн биологийн үүргийн талаар хэлэлцэнэ.

Сурагчдад дөрөвдөгч бүтэц зөвхөн 4 полипептидээс тогтоно гэж ойлгуулахгүй байх http://www.biology.arizona.edu/biochemistry/tutorials/chemistry/page2.html http://www.hsph.harvard.edu/nutritionsource/what-should-you-eat/protein/ http://chemistry.elmhurst.edu/vchembook/630proteinmet.html Пүрэв, Д. Цэвэгсүрэн, Н. (2006). Биохими. УБ. х43-46 Думаа, Ё. (2013). Биологийн хими. УБ. х28-30 Намсрай, Ц., Очирхуяг, Б. (2001), Биохими II. УБ. х36-43

11.1з*. Усны молекулын туйлт холбоо болон устөрөгчийн холбоонд үндэслэн амьд биед усны гүйцэтгэх үүргийг тодорхойлон тайлбарлах

Усны уусгагч шинж чанарыг химийн найрлагатай нь холбон хэлэлцэнэ.

- Туйлт ба туйлгүй молекул гэсэн ойлголтуудтай танилцана.

- Усны молекулын туйлт холбоог зурж тайлбарлана.

- Усны молекулуудын хооронд устөрөгчийн холбоо хэрхэн үүсдэгийг зурж дүрсэлнэ.

Усны дээрх шинж чанаруудыг амьд бие дэх гүйцэтгэх усны үүрэг болон ус амьдралын орчин болдогтой нь холбон ярилцана. Жишээ нь: Ус нь устөрөгчийн холбоо үүсгэн уусмал байдлаар биологийн системд, тухайлбал, цусны сийвэн, ургамлын долонгийн шүүс болон цитоплазмын шинж чанараар жишээлэн ярилцана.

Туйлширсан/туйлшраагүй, уусах чанар зэрэг сэдвийн хүрээнд сурагчдад тайлбар өгөхдөө доорх нэр томьёонуудыг ашиглана.

Гидрофил Гидрофоб

Туйлширсан Туйлшраагүй

Цэнэглэгдсэн /иончлогдсон

Цэнэглэгдээгүй /иончлогдоогүй

Усанд ууссан Усанд уусаагүй

Липидэд уусаагүй Липидэд ууссан

http://faculty.fmcc.edu/mcdarby/majors 101book/chapter_03-chemistry/03Water_Properties.htm

http://www.rsc.org/Education/Teachers /Resources/cfb/water.htm

http://www.worldofmolecules.com/solv ents/water.htm

http://www.chem1.com/acad/sci/aboutwater.html

11.1и*. Дисахарид ба полисахаридын биомолекул үүсэх

Макромолекулууд эсийг энергиэр хангадаг болохыг бүдүүвчч ашиглан тайлбарлана.

Дисахарид ба полисахаридын биомолекул

Макромолекул: http://www.vce.bioninja.com.au/aos-1-molecules-of-life/biomolecules/

9

ба задрахыг конденсаци болон гидролизийн урвалаар жишээлэн тайлбарлах

үүсэх ба задрахыг дүрслэн конденсацийн болон гидролизийн урвалыг тайлбарлана.

Нийтлэг нүүрс ус болох цардуул болон сахарозыг жишээ болгон авна.

Эсийн бодисын солилцоонд оролцдог зарим нүүрс усны талаар мэднэ. Үүнд: - пентоз (рибоз, дезоксирибоз-нуклеотид

болон нуклейн хүчлийн бүтцэд ордог нүүрс ус)

- гексоз – амьсгал болон фотосинтезийн талаар үзэхдээ илүү дэлгэрэнгүй судална.

Полисахар: https://www.rpi.edu/dept/bcbp/molbiochem/MBWeb/mb1/part2/sugar.htm Нүүрс ус: http://www.rsc.org/Education/Teachers/Resources/cfb/carbohydrates.htm Моносахар: https://en.wikibooks.org/wiki/Structural_Biochemistry/Carbohydrates/Monosaccharides

11.1к*. Дисахарид ба полисахарид дахь гликозидын холбоог α-глюкоз болон β-глюкозын цагариг бүтцийн томъёог ашиглан дүрслэх

Сурагчид сахарозын мономер нь α-глюкоз гэдгийг мэдэж энэ молекулын бүтцэд тулгуурлан фруктозын молекулын бүтцийг бүтээнэ.

Сурагчид ойлгосон мэдлэгтээ үндэслэн глюкозын молекулын цагираг томьёонд дутуу өгөгдсөн -OH болон -H бүлгийг нэмж молекул бүтцийг гүйцээж дүрсэлнэ.

α-глюкозын загварыг гликозидын холбоо үүсгэхэд ашиглаж, янз бүрийн дисахаридын молекулыг загварчилж сурна.

Задгай бүтэцтэй глюкоз нь уусмал байдалдаа цагираг бүтэцтэй болох бөгөөд энэ үеийн молекулын бүтцийг дэлгэрэнгүй дүрсэлнэ.

α-1,4 гликозид болон β-1,4 гликозидын холбооны үүслийг зураад, холбоог нэрлэнэ. β-1,4 нь целлобиоз үүсгэдэг болохыг тайлбарлана.

Амилоз, целлюлозын молекул бүтцийг загварчилна.

Сурагчдад логик дараалал ашиглан α-глюкозын цагираг бүтцийг зурах болон нүүрстөрөгчийн атомыг хэрхэн дугаарлахыг мэднэ. Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа 1. Сурагчид α, β-глюкозын молекул томьёог

бичиж, зурах дасгал хийнэ. 2. Модель ашиглан α глюкоз болон β

глюкозын молекул загварыг бүтээнэ.

http://www.biologie.unihamburg.de/bonline/e17/17.htm

http://www.rsc.org/Education/Teachers /Resources/cfb/carbohydrates.htm#2

http://www.rsc.org/Education/Teachers/Resources/cfb/carbohydrates.htm#2

http://www.rpi.edu/dept/bcbp/molbiochem/MBWeb/mb1/part2/sugar.htm

http://www.calfnotes.com/pdffiles/CN102.pdf

11.1л*. Ангижруулагч ба ангижруулагч бус сахарыг Бенедиктийн урвалж болон иодын уусмалаар

Бенедиктийн урвалжийг ашиглан ангижруулагч сахарыг тодорхойлох туршилт төлөвлөж, гүйцэтгэнэ. - Сурагчид жимсний нимгэн хэрчмийг

тавиур шил дээр тавьж Бенедиктийн урвалжаас хэдэн дуслыг дусааж, спиртэн дэн дээр халаан өнгөний өөрчлөлтийг ажиглана.

http://www.mrothery.co.uk/bio_web_prac/practicals/2Food%20Tests.doc http://www.mrothery.co.uk/module1/Mod%201%20techniques.htm

http://www.biotopics.co.uk/

10

илрүүлэх

- Эерэг үр дүн үзүүлдэг глюкоз, фруктоз, мальтоз, лактоз болон сөрөг үр дүн үзүүлдэг сахароз, цардуулын уусмал дээр туршилтыг хийнэ.

- Сөрөг үр дүн нь нүүрс ус байхгүй гэсэн үг биш болохыг тайлбарлана.

- Ангижруулагч сахарыг сахарозтой хамт хийх үеийн сөрөг үр дүнгийн талаар ярилцана.

Ангижруулагч бус сахарыг тодорхойлох туршилт төлөвлөж, гүйцэтгэнэ. - Глюкоз, сахароз болон глюкоз, сахарозын

холимог зэрэг тодорхойгүй уусмалуудыг таньж тогтооно.

Ангижруулагч ба ангижруулагч бус сахарын үр дүнг харьцуулан, нэгтгэн хэлэлцэнэ.

Хоол хүнсэн дэх цардуулыг иодоор илрүүлэх туршилт төлөвлөж, гүйцэтгэнэ.

Сурагчид амилоз болон амилопектины ялгаатай агууламжаас хамаарч үүсэх өнгөний ялгааг ажиглана. Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа 1. Сурагчдыг гар гараас нь бариулаад урт β-

глюкозын гинжин холбоо бүхий байдлаар жүжиглүүлж, α-глюкозын (амилоз) мушгиралт байдлаар хооронд нь ойртуулах, α-глюкозын (глюкоз болон амилопектин) салбарласан байдлыг биеэр дүрслэн үзүүлнэ.

2. Бүтэц, үүргийн хоорондох хамаарлын талаар бичиж тэмдэглэн, молекулын бүтцийг дүрслэн, тайлбар хийнэ.

nutrition/footes.html

http://www.mrothery.co.uk/bio_web_prac/practicals/2Food%20Tests.doc

http://www.mrothery.co.uk/module1/Mod%201%20techniques.htm

http://www.biotopics.co.uk/nutrition/footes.html

11.1м*. Триглицеридын молекулд диэфирийн холбоо хэрхэн үүсдэг болохыг дүрсэлж, фосфолипидийн амьд биед гүйцэтгэх үүргийг тодорхойлох

Энгийн цаасан хайчилбаруудыг ашиглан триглицеридийн бүтцийг загварчлан, триглицерид нь энерги нөөцлөгч болохыг тайлбарлана.

Олон төрлийн тосны хүчлүүд, фосфолипидүүд байдаг, мөн зарим фосфолипидүүд азот агуулсан байдаг талаар мэдээлэл цуглуулна.

Эсийн мембраныг бүрдүүлж байгаа фосфолипид нь хоёр давхраа үүсгэдэг болохыг ярилцана. Фосфолипид устай үйлчлэх үед туйлт бүлэг хэрхэн оролцож буйг фосфолипидийн молекул бүтцийг харуулсан хэвлэмэл зурагт тэмдэглэн ярилцана. Ангид хийх үйл ажиллагаа

1. Мембран бүтцийн схем зураг дээр бүтцийн хэсгүүдийг заан нэрлэж, мембран бүтцийг схемчлэн зурна.

2. Загвар мембраныг бий болгохын тулд фосфолипидийн загвар, мөн уургийн бүтцийг загварчилсан

http://www.biotopics.co.uk/as/lipidcondensation.html http://www.chemguide.co.uk/organicprops/esters/background.html Фосфолипидийн бүтэц, үйл ажиллагаатай холбоотой тестүүд: http://study.com/academy/lesson/what-is-a-phospholipid-structure-functions-composition.html http://www.accessexcellence.org/RC/V L/GG/basePair1.php http://www.biotopics.co.uk/as/aa.html http://www.worldofmolecules.com/life Пүрэв, Д. Цэвэгсүрэн, Н. (2006). Биохими. УБ. х61-63 Думаа. Ё. (2013). Биологийн хими. УБ.

11

хайчилбарыг ашиглана. 3. Мембраны янз бүрийн бүтэц, үүргийг

судалж, жагсаалтыг нөхөж бичнэ.

х117-122

11.1н*. Уургийн нийлэгжил ба задралыг пептидын холбоонд үндэслэн тайлбарлах

Пептид холбоо поликонденсациар үүсч буйг болон дипептидийн гидролизийг харуулсан энгийн диаграмм зурж, холбоог нэрлэнэ.

Конденсацийн урвалын полипептид үүсгэдэг шат дарааллын талаар ярилцана.

Уураг хэлбэр болон шинж чанараа алдахыг янз бүрийн уургийн жишээгээр тайлбарлана.

http://www.biotopics.co.uk/as/aa.html

http://www.worldofmolecules.com/life/

11.1о*. Уургийн анхдагч, хоёрдогч, гуравдагч, дөрөвдэгч бүтцийн тодорхой жишээг үүрэгтэй нь холбон тайлбарлах

Уургийн бүтэц болон хэлбэр, тогтвортой байдлыг тодорхойлоход нөлөөлөх холбооны үүрэг, хоорондын хамаарлыг тодорхойлж, тэмдэглэл хөтөлнө.

Гуравдагч бүтцийг ярихын өмнө сурагчдаас уургийн гуравдагч бүтцийг ямар холбоо тогтоон барьж байдаг талаар асууж, санааг сонсоно.

Бөмбөлөг болон утаслаг уургийн зургийг харж ярилцан, тэдгээрийн бүтэц, шинж чанарыг үүрэгтэй нь холбон тайлбарлана. Олонх утаслаг уургууд нь гуравдагч бүтэцгүй байгааг хэлэлцэнэ. Бөмбөлөг уургийн бүтэц, үүргийг судлахад гемоглобины зураг илүү тохиромжтой.

http://www.pdb.org/pdb/home/home.do http://www.biology.arizona.edu/biochemistry/tutorials/chemistry/page2.html Гемоглобины бүтэц шинж чанар: http://en.wikipedia.org/wiki/Hemoglobin Думаа, Ё. (2013). Биологийн хими.УБ. х.34-36 Намсрай, Ц. Очирхуяг, Б. (2001), Биохими II. УБ. х.34-36

Сонгон судлах хөтөлбөрийн явцын үнэлгээний жишээ даалгавар 1. Доорх зурагт A, B, C болон D биомолекулуудын томьёог үзүүлжээ.

I. Эдгээр молекулуудын “A, В, С, D” дугааруудыг тохирох хэсэгт зөв

харгалзуулна уу. a) Нуклеотид ................. б) Пептидийн холбоо үүсгэнэ ................. в) Эфирийн холбоо агуулна ................. (3 оноо)

II. Дээрх зурагт үзүүлсэн зарим молекулууд полимержин макромолекулуудыг үүсгэдэг. “С” молекулын үүсгэх полимер нэгдлийг нэрлэнэ үү.

............................................................................................................... (1 оноо)

III. “А” молекулын зурагт тэмдэглэгдсэн 1 ба 2 хэсгүүдийн ялгааг тайлбарлан бичнэ үү.

12

................................................................................................................................

................................................................................................................... (1 оноо)

IV. “D” молекул өөртэйгээ ижил мономерүүдтэй нэгдэн макромолекулыг үүсгэдэг. Энэхүү харилцан үйлчлэлийн нэрийг болон үүсэх холбоог нэрлэнэ үү.

а) Харилцан үйлчлэлийн нэр……………………………… б) Химийн холбооны нэр....................................................(2 оноо) Зөв хариулт

I. a) Нуклеотид .......B.......... б) Пептидийн холбоо үүсгэнэ .......D......... в) Эфирийн холбоо агуулна .......A........ (3 оноо)

II. полисахар/ полисахарид/ цардуул (1 оноо) III. 1-ханасан тосны хүчил,

2-ханаагүй тосны хүчил (1 оноо) IV. а. Ковалентийн холбоо

б. Пептидийн холбоо (2 оноо) 11.2. Энзим

Суралцахүйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Багшид өгөх санамж ба хэрэглэгдэхүүн

11.2а. Энзим нь бодисын солилцооны урвалуудыг хурдасгадаг уураг болохыг тодорхойлох

Энзим нь уургийн гаралтай болохыг сэргээн сануулна. Эс дотор явагдах нийт химийн урвалыг бодисын солилцоо гэж нэрлэх бөгөөд эдгээр урвалууд энзимийн тусламжтай явагддаг болохыг жишээгээр тайлбарлана. Ихэнх энзимийн нэр -аза төгсгөлтэй байдаг талаар хэлэлцэнэ. Энзимийн шинж чанарыг дараах байдлаар тайлбарлана. - Энзим нь уургийн гаралтай

макромолекул бөгөөд урвалын хурдыг нэмэгдүүлдэг.

- Химийн урвалаар өөрчлөгддөггүй, урвалын эцэст хэвээрээ үлддэг, урвалыг хурдасгах үүрэгтэй макромолекулыг энзим гэдэг.

- Энзим нь өөрийн идэвхтэй төвөөрөө субстраттай сул холбоогоор (устөрөгчийн холбоо, ионы холбоо гэх мэт) холбогдон энзим-субстратын комплекс үүсгэдэг болохыг тайлбарлана.

Энзимийн үйл ажиллагааг харуулсан: http://study.com/academy/lesson/the-function-of-enzymes.html Пүрэв, Д. Баярмаа, Ж. (2003). Энзимологи. УБ. х12-15 Думаа, Ё. (2013). Биологийн хими. УБ.х54 Намсрай, Ц. Очирхуяг, Б. (2001), Биохими II. УБ. х7-11

11.2б. Энзимийн үйл ажиллагааны онцлог шинжийг түлхүүр-цоожийн зарчмаар тайлбарлах

Сурагчид цаасан загвар ашиглан энзим нь субстратыг жижиг молекул болгон задалдаг, жижиг молекулаас том молекул үүсгэдэг болохыг дүрслэн үзүүлнэ.

Энзим субстрат хоёр түлхүүр цоож шиг таардаг болохыг диаграммаар үзүүлнэ.

Идэвхтэй төвийн бүтцэд орж буй амин

Энзимийн үйл ажиллагаа, үйлчлэх механизмын талаар: http://www.biology.arizona.edu/biochemistry/problem_sets/energy_enzymes_catalysis/11t.html http://chemwiki.ucdavis.ed

13

хүчлүүд нь субстраттай холбогдоход гол үүрэг гүйцэтгэдэг болохыг тайлбарлаж, ихэнх урвалууд хоёр чиглэлээр явдаг болохыг томьёолон ярилцана.

Энзим бүр тодорхой нэг субстрат эсвэл бүтцээрээ ойролцоо бүлэг субстратад үйлчилдэг. Үүнийг нь энзимийн өвөрмөц шинж чанар гэж нэрлэдэг болохыг ойлгоно. Энзим (E) нь субстраттай (S) маш богино хугацаанд холбогдоод энзим-субстратын (E-S) комплексыг үүсгэдэг.

Энзим-субстратын (E-S) комплекс нь урвалын бүтээгдэхүүн ба энзим болж эргэж задрахыг доорх тэгшитгэлээр тайлбарлана.

E + S ES⇋ E+P

u/Physical_Chemistry/Kinetics/Modeling_Reaction_Kinetics/Temperature_Dependence_of_Reaction_Rates/The_Arrhenius_Law/The_Arrhenius_Law%3A_Activation_Energies https://www.khanacademy.org/science/biology/energy-and-enzymes/introduction-to-enzymes/a/enzymes-and-the-active-site Пүрэв, Д. Баярмаа, Ж. (2003). Энзимологи. УБ. х126-142 Думаа, Ё. (2013). Биологийн хими. УБ. х61, 62

11.2в. Энзимийн оролцоотойгоор субстратаас шинэ бодис үүсэх процессыг ажиглан урвалын хурдыг тодорхойлох

Амьд биед явагдах бодисын солилцооны урвал нь энзим хэрэглэснээр урвалд зарцуулагдах энерги багасч, хурд өөрчлөгдөхийг жишээгээр тайлбарлана. Жишээ нь:

сахараза + сахароз + H2O ⇋ (сахараза –сахароз - H2O) комплекс ⇋ сахараза + глюкоз + фруктоз

Энзимт урвалын хурдыг урвалд орж буй субстратын задрал болон урвалаас үүсч буй бүтээгдэхүүн бодисын хэмжээгээр илэрхийлж болдгийг тайлбарлана. Нэгж хугацаанд үүсч буй болон задарч буй бодисын хэмжээгээр урвалын хурдыг тодорхойлдог болохыг тайлбарлана.

Энзимийн урвалын хурд нь энзимийн концентраци тогтмол байгаа үед субстратын концентрациас хамаардаг. Энэ хамаарлыг графикаар дүрсэлбэл эхний үед шулуун хамаарлаар өсөж байснаа хэсэг хугацааны дараа тогтмол болж ирдэг. Энзим субстратаар ханасан тохиолдолд урвалын хурд дээд хэмжээндээ (Vmax) хүрдэг болохыг графикаар илэрхийлнэ.

http://www.life.illinois.edu/biochem/455/Lab%20exercises/B-gal/KineticsRegulation.pdf http://www.worthington-biochem.com/introbiochem/enzymeconc.html Пүрэв, Д. Баярмаа, Ж. (2003). Энзимологи. УБ. х48-85 Думаа, Ё. (2013). Биологийн хими.УБ. х65-67

11.2г*. Энзим нь урвалд зарцуулагдах идэвхжлийн энергийн хэмжээг багасган, урвалын хурдыг өөрчилдөг болохыг графикийн үр дүнгээс дүгнэлт гаргах

Тухайн молекулууд урвалд орж чадах хамгийн бага хэмжээний энергийг идэвхжлийн энерги (EA) гэж нэрлэдэг бөгөөд энзим хэрэглэсэн үед идэвхжлийн энерги хэрхэн багасдаг болохыг энзимт урвал болон энзим ашиглаагүй урвалын график дээр харьцуулан тайлбарлана. Энзимийн идэвхжлийн энергийг бууруулах жишээ болгож сахарозын гидролизийг авч үздэг. Сахароз гидролизийн процессоор глюкоз, фруктоз болон задрахдаа (ΔG=-7ккал/мол) чөлөөт энерги үүсгэдэг.

http://www.biology.arizona.edu/biochemistry/problem_sets/energy_enzymes_catalysis/11t.html http://chemwiki.ucdavis.edu/Physical_Chemistry/Kinetics/Modeling_Reaction_Kinetics/Temperature_Dependence_of_Reaction_Rates/The_Arrhenius_Law/The_Arrhenius_Law%3A_Activation_Energies

14

Сахарозыг усанд уусган удаан хугацааны туршид өрөөний температурт тавихад гидролизийн процесс явагдахгүй бөгөөд бага хэмжээний сахараза энзим нэмэхэд хэдхэн секундын дотор бүх сахароз гидролизд ордог. Энэ нь урвал явагдахад энзим зайлшгүй шаардлагатайг нотолж байгааг сурагчдад тайлбарлана.

Сахароз гидролизэд ороход усны нэг молекул оролцож хоёр шинэ холбоо үүсгэдэг болохыг урвалын тэгшитгэл ашиглан тайлбарлана.

http://study.com/academy/lesson/function-of-enzymes-substrate-active-site-activation-energy.html

11.2д*. Урвалын хурдад нөлөөлөх хүчин зүйлсийн туршилтын үр дүнг графикаар илэрхийлэх

Урвалын хурдад үзүүлэх субстратын концентрацийн нөлөөг харуулсан график ашиглан ярилцана. Энзимийн хувьд субстратын концентраци ба Vmax хоёрын хоорондох хэмжээс нь Михаэлисын тогтмол (Км) байдаг. Км гэдэг нь тухайн энзимийн хурд дээд хэмжээндээ хүрсэн тохиолдолд гарч ирдэг субстратын концентрацийг хэлнэ. Иймд урвалын хурдыг Михаэлис-Ментений тэгшитгэлээр илэрхийлдэг болохыг мэднэ. Михаэлис-Ментений тэгшитгэлийг тайлбарлахдаа Км –ийн утга багатай энзимүүд нь ерийн нөхцөлд субстратаар ханасан байдгийг тодруулна. Энзимийн идэвхид нөлөөлөх хүчин зүйлүүдийг сонгон авч туршилт хийн, үр дүнг танилцуулна. Үүнд: - Каталаза энзимийн идэвхид

температурын нөлөө - Сүүний уураг задрахад пепсиний нөлөө

рН-аас хэрхэн хамаарч буйг туршин өөрсдөөр нь дүгнэлт бичүүлнэ.

http://www.life.illinois.edu/biochem/455/Lab%20exercises/B-gal/KineticsRegulation.pdf http://www.worthington-biochem.com/introbiochem/enzymeconc.html http://www.worthington-biochem.com/introbiochem/complex.html https://www.khanacademy.org/science/biology/energy-and-enzymes/introduction-to-enzymes/a/enzymes-and-the-active-site http://sciencelearn.org.nz/Contexts/Digestion-hemistry/Looking-Closer/Digestive-enzymes

11.2е*. Энзимт урвалын хурдад нөлөөлөх өрсөлдөөнт болон өрсөлдөөнгүй саатуулагчдыг ялган таних

Энзимтэй сул холбоогоор холбогддог саатуулагчийг эргэдэг саатуулагч, энзимтэй ковалент холбоогоор холбогдсон бол эргэдэггүй саатуулагч гэж нэрлэдэг болохыг ойлгоно.

Эргэдэг саатуулагчийг дотор нь өрсөлдөөнт болон өрсөлдөөнгүй саатуулагч гэж 2 ангилдаг. Өрсөлдөөнт болон өрсөлдөөнгүй саатуулагчийн энзимтэй хэрхэн холбогдож байгааг тайлбарлахдаа: - Өрсөлдөөнт саатуулагч нь субстратыг

энзимийн идэвхитэй төвд холбогдохыг нь хааж, энзимийн идэвхийг саатуулдаг.

- Өрсөлдөөнгүй саатуулагч нь энзимийн молекулын өөр бүлэгт холбогдож энзимийн идэвхийг саатуулдаг болохыг загвар ашиглан тайлбарлана.

http://www.wiley.com/college/boyer/0470003790/animations/enzyme_inhibition/enzyme_inhibition.htm http://chemistry.elmhurst.edu/vchembook/573inhibit.html http://www.ucl.ac.uk/~ucbcdab/enzass/inhibition.htm Энзимийн саатал: http://www.wiley.com/college/boyer/0470003790/animations/enzyme_inhibition/enzyme_inhibition.htm http://chemistry.elmhurst.edu/vchembook/573inhibit

15

Энзимийн идэвхийг саатуулах үйлдэлтэй өвөрмөц химийн бодисууд байдаг талаар сурагчдаар жишээ гаргуулан ярилцана. Зарим хор, антибиотик болон химийн бодисууд нь саатуулагч болдгийг тайлбарлан ярилцана. Саатуулагчтай болон саатуулагчгүй энзимт урвалын график зурна.

.html http://www.ucl.ac.uk/~ucbcdab/enzass/inhibition.htm Пүрэв, Д. Баярмаа, Ж. (2003). Энзимологи. УБ. х100-106

Сонгон судлах хөтөлбөрийн явцын үнэлгээний жишээ даалгавар 2. Сахараза энзим сахарозын молекул дахь гликозидын холбоог задалдаг. Сурагчид сахараза энзимийн идэвхийн хурдад сахарозын концентрацийн өсөлт хэрхэн нөлөөлж буйг судалсан байна. 10 хуруу шил авч тус бүрд нь өөр өөр концентрацитай сахарозын 5 см3 уусмалыг хийж 40°С-тэй усан банн-д барив. Мөн сахараза энзим агуулсан хуруу шилийг усан банн-д нэг зэрэг барьсан бөгөөд 10 минутын дараа хуруу шил тус бүрт 1 см3 сахаразагийн уусмалыг нэмсэн. Дахин 10 минут усан банн-д байлгасны дараа усан банны усыг буцалгажээ. Урвал явуулсан хуруу шилүүдийг усан баннаас гаргаад Бенедиктийн урвалж нэмэн, өнгө өөрчлөгдөх хугацааг тэмдэглэж, энзимийн идэвхийн эрчмийг тооцон олов. Туршилтын үр дүнг доорх графикаар үзүүлсэн байна.

I. Сахараза энзимийн явуулж буй урвалын нэрийг бичнэ үү.

......................................................................................................... (1 оноо) II. Усыг яагаад буцалгасан бэ? Учрыг тайлбарлан бичнэ үү.

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

..........................................................................................................................(2 оноо)

III. Графикийг ашиглан туршилтын үр дүнг тайлбарлан бичнэ үү. .....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

16

.......................................................................................................................................

..........................................................................................................................(5 оноо) Зөв хариулт

I. Гидролиз / гидролизэд орох (1 оноо) II. Урвалыг зогсоох /энзимийг денатурацид оруулах/ сахаразыг денатурацид

оруулах/ идэвхтэй төвийн бүтцийг өөрчлөх (2 оноо)

III. Тодорхойлж бичих нь: Энзимийн идэвхийн эрчим максимум утгадаа хүрсний дараа тогтворжиж удааширч байна. 80 – 90г/дм3 үед 11,5 идэвхтэй байна /11.4–11,6/ гэж бичиж болно. Тайлбарлах нь: Субстратын концентраци хязгаарлагч хүчин зүйл болно. Сахароз бага концентрацитай байх үед энзим болон субстратын мөргөлдөх тоо бага, цөөн тооны энзим-субстратын (E-S) комплекс үүснэ, идэвхтэй төв сул байна. Сахароз их концентрацитай үед (>80 г/дм3) энзимийн концентраци хязгаарлагч хүчин зүйл болно, максимум тооны энзим-субстратын (E-S) комплекс үүснэ, идэвхтэй төв нь үргэлж субстратаар ханасан байна. (5 оноо)

11.3. Эсийн бүтэц

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Багшид өгөх санамж ба хэрэглэгдэхүүн

11.3а. Гэрлийн ба электрон микроскопын төрлийг ялган, нарийвчлал, өсгөлтийг тооцоолох

Гэрлийн микроскопын бүтэц болон ажиллах зарчмын талаарх сурагчдын өмнөх мэдлэгийг сэргээн сануулсан дасгал ажиллана. Жишээлбэл: микроскопын бүтцийн хэсгүүдийг зурах нэрлэх, микроскоптой ажиллах зарчим, дараалал, аюулгүй ажиллагааны дүрэмтэй танилцах гэх мэт.

Электрон микроскопын бүтэц, төрөл, өсгөх чадвар, нарийвчлал, ажиллах зарчмыг тайлбарлаж, гэрлийн микроскопоос ялгагдах давуу ба сул талыг харьцуулна.

Микроскопын өсгөлтийн нарийвчлалыг объектив болон окулярын өсгөлтийн үржвэрээр тооцдог болохыг ойлгож, тооцоолол хийнэ.

Сурагчид гэрлийн болон электрон микроскопоор авсан эсийн бүтцийн зургийг ажиглаж ялгааг нь тодорхойлно. Зураг тус бүрд ямар, ямар эрхтэнцрүүд харагдаж байгаа болон ямар эрхтэнцрүүдийн бүтцийн дотоод хэсгүүдийг харж чадаж байгааг асууна.

Сурагчдад микроскопын тодруулалт нь өсгөлтөөс хамаардаг болохыг ойлгуулах хэрэгтэй. Электрон микроскопын тодруулалт нь гэрлийн микроскопоос илүү сайн байдаг шалтгааныг ярилцана. Тухайлбал, 200 нм-ээс бага хэмжээтэй биет гэрлийн микроскопоор яагаад харагддаггүй болохыг

Электрон микроскоп нь трансмишн буюу нэвтрүүлэгч электрон микроскоп – /TEM/ болон скайнинг буюу ойлгогч электрон микроскоп - /SEM/ гэсэн 2 төрөлтэй байдгийг мэдүүлэх хэрэгтэй. Гэхдээ ажиллах зарчмын талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөх шаардлагагүй. www.pic2fly.com/cheek+cells+vs+onion+cells.html Амны салст бүрхүүлийн эс болон сонгины хальсны эсүүдийн гэрлийн микроскопын зургийг электрон микроскопын зурагтай харьцуулан өсгөлтийг тооцоолоход хэрэглэх http://www.biology.arizona.edu/cell_bio/tcell_bio.html Микро хэмжээсүүдийн тухай сэргээн санах, дүрсийг нэвтрүүлэх болон ойлгох электрон микроскопуудын талаар танилцуулахад хэрэглэх http://www.cellimagelibrary.org

17

жишээ болгон хэлэлцэнэ.

Скайнинг болон трансмишн электрон микроскопын талаар тайлбарлана. Гэхдээ ажиллах зарчмыг нарийвчлан заах шаардлагагүй. Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа

1. Гэрлийн ба электрон микроскопоор авсан зургийг харьцуулна.

2. Сурах бичигт байгаа болон бусад эх үүсвэрээс авсан электрон микроскопын зургийг ашиглаж өсгөлт тодорхойлох ажлуудыг хийнэ.

3. Гэрлийн болон электрон микроскопоор авсан зургуудыг ажиглан, ямар микроскопоор авсан зураг болохыг тодорхойлно.

4. Гэрлийн болон электрон микроскопын давуу болон сул талыг харьцуулан судална.

5. Тодруулалтыг заахдаа яагаад 200 нм-ээс бага хэмжээтэй зүйл гэрлийн микроскопд харагддаггүй болохыг тайлбарлана.

Гэрлийн ба электрон микроскопоор авсан зургууд Тэмүүлэн, Д. болон бусад. (2011). Биологи. УБ Балдандорж Г., Дариймаа Ш. (2012). Ургамал судлал. УБ.

11.3б. Электрон

микроскопын зураг ашиглан амьтан, ургамлын эсийн бүтцийг ялган, төсөөтэй болон ялгаатай талыг харьцуулах

Сурагчдын микроскоп ашиглах чадварыг сайжруулахын тулд амьтан болон ургамлын эсийн байнгын бэлдмэл ашиглан дадлага ажил хийлгэж, харсан зүйлийг зуруулна.

Байнгын бэлдмэл ашиглан зурсан амьтан, ургамлын эсийн зургийг микроскопоор авсан зурагтай харьцуулан ярилцана.

Сурагчдаар сонгины эсвэл улаан лоолийн эсийг юмуу хүний жавжны салст бүрхүүлийн эсийг сонгон авч түр бэлдмэл бэлтгүүлэн, микроскопоор харах дадлага ажил хийлгэнэ.

Эдийн бүдүүвч зургийг зурах аргыг заахдаа микроскопдоо видео камер холбож эсвэл электрон зургийг проектороор харуулах зэргээр ажиллах нь илүү хялбар байдаг.

Амьтны болон ургамлын эсийн ялгаатай байдлыг “оюуны шуурга” аргыг ашиглан тодорхойлуулах, нийтлэг ба ялгаатай талыг харьцуулсан хүснэгт зохиолгох, зураг дээр зааж нэрлүүлэх зэргээр харьцуулуулж болно.

Бодит материалууд (жишээ нь усан тахлын навч), микроскопоор авсан зураг, интернэтээс авсан зураг ашиглаж болно. http://youtube.com/watch?v=8Tlyj8OrtWA Эдийн бүдүүвч хэрхэн зурахыг харж болно. Жамсран, Ц. (2013). Ургамлын бүтэц. УБ. Ганболд, Э. Цэрэнханд, Г. (2008). Ургамлын зурагт толь. УБ Сурагчдад микроскопыг хүртээмжтэй байдлаар хуваарилж өгөх нь зүйтэй.

11.3в. Эукариот

эсийн эрхтэнцрүүд, тэдгээрийн үйл ажиллагааны уялдаа холбоог таньж тодорхойлох

Эсийн эрхтэнцрүүд тэдгээрийн бүтэц, үүргийн талаарх өмнөх мэдлэгийг сэргээнэ.

Сурагчид эрхтэнцэр болон эдийг андуурч хооронд нь хольдог учир эрхтэнцэр ба эрхтэн гэдэг нэр томьёоны ялгааг ойлгуулна.

Диаграмм, фото зураг ашиглан эсийн эрхтэнцрүүдийн бүтэц, үйл ажиллагааны

www.johnkyrk.com/cellindex.html Эсийн загварчлал http://www.biochem4schools.org/results_topic.htm?qry=cell_biology http://publications.nigms.nih.gov/insidethecell/chapte

18

.

талаар хэлэлцэнэ.

Митохондри болон хлоропласт нь 70S рибосомтой байдаг ба эсийн 80S рибосомоос ялгаатай бөгөөд жижиг цагираг ДНХ-тэй болохыг тодруулна.

Эсийн доторх бүтцийн хэсгүүд хоорондоо хэрхэн холбоотой болохыг уургийн нийлэгжилтийн үе шатууд дээр жишээ авч тайлбарлаж болно. Гэхдээ хэт гүнзгийрүүлэх шаардлагагүй.

Сурагчдад янз бүрийн өсгөлттэй ургамал, амьтны эсийн гэрлийн ба электрон микроскопоор авсан зургууд өгч эсийн бүтцийн талаарх мэдлэгийг бататгаж болно.

Ургамал амьтны эсийн талаарх мэдлэг дээр нь тулгуурлан эукариот гэсэн нэр томьёог тайлбарлана. Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа

1. Эсийн олон янзын зургуудаас ургамал, амьтны эсийг ялгана.

2. Эсийн эрхтэнцрүүдийг нэрлэж, бүтэц, үүргийг хүснэгтээр илэрхийлнэ.

3. Ургамал, амьтны эсийн ялгааг харуулдаг эрхтэнцрүүдийг тодруулна.

4. Сурагчид энэ шатанд эсийн химийн найрлагын талаар үзээгүйг санаж, хэт нарийвчлах шаардлагагүй.

r1.html Эсийн эрхтэнцрүүдийн талаарх дэлгэрэнгүй мэдээлэл http://www.cellsalive.com/cells/cell_model.htm Амьтан, ургамлын эсийн хөдөлгөөнт дүрс: http://www.bscb.org/?url=softcell/index Эсийн эрхтэнцрүүдийн зурагнууд, нэмэлт мэдээлэл http://cellpics.cimr.cam.ac.uk/ Эсийн зурагнууд http://www.gc.maricopa.edu/diology/flash/Animations_BW.html Тэмүүлэн, Д. болон бусад. (2011). Биологи. УБ. Балдандорж Г., Дариймаа Ш. (2012). Ургамал судлал. УБ

11.3г*. Микроскопын окуляр ба объективын хэмжээст хуваарийг ашиглан эсийг хэмжих, эс судлалд ашигладаг нэгжүүдийг хэрэглэх

“Си“ системийн уртын нэгжүүд болох нм, мкм, мм, м-ийг хооронд нь хувиргаж чаддаг болно.

Окулярын болон /eyepiece graticule/ объективын хэмжээст хуваарийг /stage micrometer/ хэрхэн тохируулах, хэрхэн хөрвүүлэх, ашиглах талаар тайлбарлана.

Сурагчид өгөгдсөн хэмжээст хуваарийг эсвэл өсгөлтийг ашиглан бүдүүвч зурах, гэрлийн болон электрон микроскопоор авсан зургийн бодит хэмжээг тооцоолоход өөрсдийн мэдлэг, ойлголтоо хэрэглэнэ. Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа

1. Обьетив ба окуляр микрометр ашиглан хэмжилт хийх дадлага ажил хийнэ.

2. Сурагчид үргэлж нэг микроскоп ашигладаг бол хэмжээст хуваарийг олон дахин тохируулах шаардлагагүй бөгөөд обеъктив линз дээрээ тэмдэглэж аваад дахин ашиглаж болдог.

микроскоп, eyepiece graticule- окулярын хэмжээс, stage micrometer- объективын хэмжээст хуваарь, хэрвээ байхгүй бол хэвлэмэл зураг байж болно

19

11.3д*. Эс, эдийн зургийн өсгөлт болон бодит хэмжээг томьёо ашиглан тооцоолох

Зургийн өсгөлтийг ойлгоход гурван өөр өсгөлттэй алимны зургийг жишээ болгон авч зурах нь хялбар жишээ болно.

Өсгөлт тооцох томьёог мэднэ. Зургийн хэмжээг олохдоо өгсөн зургийг биш, харин “scale bar” -хэмжээсийн уртыг хэмждэг болохыг хэлнэ. Өсгөлт олдог томьёог ашиглан бодит хэмжээг хэрхэн олох талаар ярилцана.

Сурагчид навч, үндэс, ишийн хөндлөн зүсэлтээс эдүүдийг ялган таньж зурна. Эсийг зурахдаа микроскопын их өсгөлтөөр, харин эдийн бүдүүвч зургийг бага өсгөлтөөр харж зурдаг. Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа 1. Ургамлын навч, иш, үндэсний хөндлөн

зүсэлтийг микроскопоор харж, эдийн бүдүүвч зургийг зурна.

2. Микроскопоор харсан зүйлийн болон фото зургийн өсгөлтийг тооцоолно.

3. Их өсгөлтөөр эс зурна.

11.3е*. Эукариот эсийн бүтцийн талаарх мэдлэгээ ашиглан прокариот эсийн онцлогийг тодорхойлох

Прокариот ба эукариот эсүүдийн фото болон бүдүүвч зургийг ашиглан ялгааг тогтооно.

Азотот бактери, холер ба сүрьеэ үүсгэгч бактерийн зургийг прокариотын жишээ болгон авахад тохиромжтой байдаг. Прокариот эсийн бүтцийн онцлогийг тайлбарлахдаа эукариот эсийн талаарх мэдлэгээ бататгах хэрэгтэй. Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа 1. Прокариот ба эукариот эсийн ижил

болон ялгаатай талуудыг хүснэгтээр харуулна.

2. Үүнийг тодруулахын тулд гэрлийн ба электрон микроскопоор авсан зурагтай харьцуулна.

3. Прокариот эсийг зуруулна.

http://www.biology4all.com/resources_library/details.asp?ResourceID=52- Прокариот болон эукариотын тухай богино хэмжээний хөдөлгөөнт дүрс бүхий мэдээлэл http://www.cellsalive.com/cells/bactcell.htm - зурагтай мэдээлэл http://www.ucmp.berkeley.edu/bacteria/bacteria.html- унших нэмэлт материал

Сонгон судлах хөтөлбөрийн явцын үнэлгээний жишээ даалгавар 3.

1. Зурагт гэрлийн микроскопын их өсгөлтөөр харсан навчийн баганан эсийг үзүүлжээ. Энэ баганан эсийг гэрлийн микроскопын өсгөлттэй ижил өсгөлт бүхий электрон микроскопоор харвал дотоод бүтцийн хэсгүүд нь илүү тодорхой харагддаг.

20

А. Гэрлийн болон электрон микроскопын өсгөлтийн хэмжээ адил байхад электрон

микроскопоор харсан зурагт эсийн дотоод бүтцийн хэсгүүд яагаад илүү тодорхой харагддаг шалтгааныг тайлбарлана уу. ....................................................................................................................................... ..........................................................................................................................(2 оноо)

Б. Зурагт эсийн зарим эрхтэнцрүүд байхгүй байна. Хэрвээ электрон микроскопоор харсан тохиолдолд харагдаж болох гурван эрхтэнцрийг нэрлэнэ үү. ....................................................................................................................................... ....................................................................................................................................... ....................................................................................................................... (3 оноо)

В. Зурагт үзүүлсэн эсийн хлоропластын бодит урт нь 5.0 µм. Эсийн өсгөлтийн

хэмжээг тооцоолж олно уу. Доорх зайнд хэрхэн тооцоолж олсноо бичээрэй.

Өсгөлт .......................................(2 оноо) 2. Объективын хэмжээст хуваарийн (stage micrometer) хамгийн бага хэмжээс нь

0.1 мм. Объективын хэмжээст хуваарьтай харьцуулсан окулярын хуваарийн (eyepiece graticule) диаграммыг харуулав.

Ургамлын эсийн бэлдмэлийг объективын хэмжээст хуваарьт тавьжээ.

21

Хлоропластын өргөний хэмжээг бодож олно уу. Доор өгөгдсөн зайд бодолтоо хийж үзүүлнэ үү . (3 оноо)

............................................µм

3. Зураг 1-д электрон микроскопоор харсан ургамлын эсийн бүдүүвч зургийг, Зураг 2-т электрон микроскопоор харсан амьтны эсийн бүдүүвч зургийг харуулав. Энэ хоёр бүдүүвч зураг хоёулаа бүрэн зурагдаагүй болно.

А. Аль нь ургамлын эсийг харуулсан зураг болохыг тайлбарлан бичнэ үү.

.....................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................... (2 оноо) Б. Зураг 1 болон Зураг 2-т зарим эрхтэнцрүүдийг харуулаагүй. Хүснэгт 1-д эрхтэнцрүүдийн тухай зөв мэдээллийг гүйцээн зурж, бичнэ үү.

Эрхтэнцрийн нэр

Электрон микроскопоор харахад харагдах байдал

Эрхтэнцрийн үүрэг

Ямар эсэд байрладаг

болох

Митохондри

Амьтан болон ургамлын эс

22

Митоз хуваагдлын үед микротубилийн утаслаг үүсгэнэ

Барзгар эндоплазмын тор

Уургийн нийлэгжилт

Гольджийн аппарат

Амьтан болон ургамлын эс

Фотосинтез Зөвхөн ургамлын эсэд

Зөв хариулт 1. А. электрон микроскоп нь гэрлийн микроскопоос дараах ялгаатай.

1 Тодруулалт буюу нарийвчлал өндөр 2 Зэрэгцээ хоёр цэгийг хооронд нь ялган харж чадна. Гэтэл гэрлийн

микроскоп нарийвчлал бага учир зэрэгцээ хоёр цэгийг нэг цэг мэт хардаг.

3 Гэрлийн микроскоп 200нм-с ойрхон байрлаж буй 2 цэгийг ялгаж чадахгүй. Электрон микроскоп 0,5нм-с ойрхон байрлаж буй цэгийг ялгаж чадахгүй.

4 Электрон нь гэрлийн долгионтой харьцуулахад илүү богино долгионы урттай .

Эдгээр санаануудаас хоёрыг нь бичсэн байхад бүтэн оноог өгнө. Б. Эдгээр санаануудаас гурвыг нь бичсэн байхад бүтэн оноог өгнө.

1 Митохондрийн дотоод бүтцийн дараах хэсгүүд харагдана Дотоод мембран буюу крист

Давхар мембран Митохондрийн рибосом Цагираг ДНХ

2 Хлоропластын дотоод бүтцийн дараах бүтцийн хэсгүүд харагдана Давхар мембран

Дотоод мембран Тилакойд, гран, ламелл Митохондрийн рибосом

3 Рибосом: Жижиг цэг хэлбэртэй харагдана Цитоплазмд юмуу эсвэл БЭТ дээр харагдана

23

5 Гөлгөр эндоплазмын тор харагдана, рибосомгүй, хоолой хэлбэрийн мембрантай харагдана

6 Барзгар эндоплазмын тор харагдана, рибосомтой 7 Хроматин харагдана 8 Бөөмийн бүрхүүл 2 давхар мембрантай харагдана 9 Бөөмийн бүрхүүл дээр нүх сүвүүд харагдана 10 Эсийн ханын дотор талд эсийн мембран харагдана

В. Зөв бодолт хийж, нэгжийг µм-р авсан бол 2 оноог бүрэн авна. Хэмжилтийг зөв хийсэн ч бодолтоо буруу хийсэн бол 1 оноо, хэмжилтийг зөв хийж, томьёог зөв бичсэн бол бодолтоо буруу хийсэн ч 1 оноо өгнө.

Аль нэгэн хлоропластыг сонгож, уртыг шугамаар хэмжиж олно. Олсон хэмжээгээ µм-т шилжүүлнэ Томьёог бичиж бодолтоо бичиж харуулна. Өсгөлт = зургийн хэмжиж олсон уртын хэмжээ/бодит хэмжээ

2. Окулярын болон объективын хэмжээст хуваарийн яг давхцсан цэгүүдийг олж харна. Энэ тохиолдолд 10-50 хуваарь нь давхцаж байна. Объективын 10-50 хооронд нийт 40 хэмжээс байна. Окулярын хэмжээсний хамгийн бага утга 0,1мм гэж өгөгдсөн 0,1мм=10µм 10/40=0,25 окулярын 1 хэмжээст хуваарийн утга гарлаа. Хамгийн тохиромжтой харагдаж байгаа хлоропластыг сонгож авна. Бидний тохиолдолд 25-30 хуваарийн орчимд байгаа хлоропласт харагдаж байна. Хлоропластын урт нь 5 окулярын хэмжээст хуваарьтай таарч байна. 0,25*4=10µм

3. А. Эсийн ханатай Плазмодесмтай Тонопласттай Том, төвийн вакуольтой

Б.

Эрхтэнцрийн нэр Электрон микроскопоор

харахад харагдах байдал Эрхтэнцрийн үүрэг

Ямар эсэд байрладаг

болох

Митохондри

Зууван хэлбэртэй,

Давхар мембрантай,

Дотоод мембран нугаларч крист үүсгэснийг харуулж зурсан бол 1 оноо

Аэроб амьсгал /ГФА үүсгэх/ үйлдвэрлэх

Амьтан болон ургамлын эс

Эсийн төв

Митоз хуваагдлын үед микротубилийн утаслаг үүсгэнэ

Амьтны эс

Барзгар эндоплазмын тор

Хоёр мембран болон гадаргууд рибосом байрласан байдлаар

Уургийн нийлэгжилт Амьтан болон ургамлын эс

24

зурсан бол 1 оноо

Гольджийн аппарат

Уургийн молекулыг хэлбэржүүлэх /хадгалах/

Лизосом үүсгэх гэж бичвэл оноо өгнө, уургийн нийлэгжилт явуулна гэж бичвэл оноо өгөхгүй

Амьтан болон ургамлын эс

Хлоропласт

Фотосинтез Зөвхөн ургамлын эсэд

11.4. Эсийн мембран ба зөөвөрлөлт*

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Багшид өгөх санамж ба хэрэглэгдэхүүн

11.4а*. Эсийн мембраны биологийн үүргийг фосфолипид, холестерол, гликолипид, гликопротейны бүтэцтэй холбон тайлбарлах, мембраны шингэн мозаик загварыг дүрслэх

Мембраны бүтцийг илүү сайн ойлгохын тулд сурагчид нүүрс ус, уураг, фосфолипидийн тухай өмнөх мэдлэгийг сэргээн сануулсан богино тест ажиллана.

Мембраны фосфолипидийн молекул загварыг ашиглан гидрофиль чанар бүхий толгойн хэсэг – гидрофоб чанар бүхий сүүл хэсгийг илүү тодруулна.

Мембраны үндсэн уургууд болох зөөгч ба сувган уургийн бүтэц, үүргийг харьцуулна. Мембраны дотор хэсэгчлэн байршсан янз бүрийн уургууд нь тус бүрдээ тодорхой үүргүүд гүйцэтгэдэг гэдгийг энзим болон рецептор уургийн жишээгээр тайлбарлаж ярилцана.

Нүүрс усны хэсгийг тайлбарлахдаа сахарын молекулууд төдийгүй нийлмэл нүүрс ус болох гликолипид ба гликопротейны оролцоог тодотгоно. .

Гликолипид ба гликопротейны тухай холбоосыг үзүүлж тэдгээрийн мембраны бүтцэд гүйцэтгэх үүргийг тодорхойлно. Мембраны бүтцийн үндсэн загвар дээр ярилцана. Фосфолипидийг бүдүүвчлэн зурахдаа ус болон агаарын хил хязгаарыг дүрсэлнэ. Сурагчдад хэрвээ фосфолипид нэг эгнээнд тархсан (сүүл хэсэг нь агаарт толгойн хэсэг нь усанд) бол ямархуу байдалтай оршиж болохыг төсөөлүүлэн ярилцана. Хэрвээ фосфолипидийн хос давхраа шингэн төлөвт

http://www.saps.org.uk/secondary/teac hing-resources/754-using-beetroot-inthe- lab www.ultranet.com/~jkimball/BiologyPa ges/C/CellMembranes.html http://www.wisconline. com/objects/ViewObject.aspx? ID=ap1101 http://www.stolaf.edu/people/giannini/fl ashanimat/lipids/membrane%20fluidity.swf Эсийн мембраны бүтэц

25

байдаг гэж төсөөлбөл хэдэн хэсгүүдийг үүсгэх боломжтой вэ? гэдгийг тодруулан ярилцаж, мөн ямар бодисууд гидрофоб хэсгийг нэвтэлж чадах вэ гэдгийг хэлэлцэнэ.

Холестеролын молекулуудын үүргийг тайлбарлана. Мембраны урсамтгай чанарт нөлөөлөх хүчин зүйлүүд, ханасан ба ханаагүй тосны хүчлүүдийн гүйцэтгэх үүрэг, нөлөөллийн талаар тайлбарлан, холестерол температураас хамааран хэрхэн өөрчлөгдөхийг илрүүлэх дасгал ажиллана.

Гликопротейн болон гликолипид нь хэрхэн эсрэг биеийн үүрэг гүйцэтгэдэг тухай тайлбарлах нь дархлааны бүлгийг илүү сайн ойлгуулах суурь нь болно.

Мембраны шингэн мозаик загварыг янз бүрээр бүдүүвчлэн зохиох, бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг сурагчдаар тэмдэглүүлж, яагаад шингэн мозаик загвар нь илүү зохимжтой вэ гэдгийг тайлбарлан ярилцана. Сурагчдад эсийн мембран нь аливаа бодис тухайн эсийг хэрхэн нэвтэлж байх явцыг хянахаас гадна өөр бусад олон үүрэгтэй гэдгийг тайлбарлах хэрэгтэй. Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа 1. Мембраны бүтцийн схем зураг дээр

бүтцийн хэсгүүдийг заан нэрлэх, цаашлаад мембраны бүтцийг схемчлэн зурна.

2. Фосфолипидийн загвар бас өөр өөр төрлийн уургийн загваруудыг ашиглан мембраны загвар хийнэ.

3. Өөр өөр мембрануудыг харьцуулан, тэдгээрийг бүтээж буй хэсгүүдийн жагсаалтыг гаргаж, ямар үүрэг гүйцэтгэж байгааг харьцуулан судална.

11.4б*. Диффуз, осмос, идэвхтэй зөөвөрлөлт, эндоцитоз, экзоцитозын үйл явцыг загварчлан дүрслэх

Сурагчдад эсийн бодис зөөвөрлөлтийн хэлбэрүүдийн талаар заахаас өмнө тэднээс ямар бодисууд эс рүү нэвтрэхдээ тухайн эсийн мембраныг нэвтэрдэг болохыг мэдэж байгаа эсэхийг асууна. Эхлээд эсийн идэвхгүй зөөвөрлөлт болох диффуз, хөнгөвчлөх диффуз, осмосын талаар ярилцаад дараа нь идэвхтэй зөөвөрлөлтийн талаар заах хэрэгтэй.

Диффуз нь мембраны бодис зөөвөрлөлтийн идэвхгүй хэлбэрийн нэг болохыг ойлгуулж, диффузийн тухай энгийнээр дүрсэлнэ.

Хөнгөвчлөх диффуз гэдэг нь мембраны идэвхгүй зөөвөрлөлтийн нэг хэлбэр бөгөөд ердөө уургийн сувгаар дамжих үзэгдэл, харин осмос гэдэг нь усны нэвчилт гэдгийг ялгаж ойлгуулна.

Осмосын тухай ойлголтыг заахдаа сонгон нэвтрүүлэх чанар, усны потенциал, уусмалын потенциал болон даралтын потенциал зэрэг

http://highered.mcgrawhill. com/sites/0072495855/student_vi ew0/chapter2/ http://www.emc.maricopa.edu/faculty/f arabee/BIOBK/BioBooktransp.html

26

нэр томьёонуудыг тус тусад нь сайтар тайлбарлах хэрэгтэй. (гипотоник, гипертоник, изотоник, осмосын потенциал зэрэг бусад нэр томьёонуудыг холих шаардлагагүй)

Осмосыг тайлбарлахын тулд мембраны сонгон нэвтрүүлэх чанарын жишээ болгон диализийн мембран ашиглаж болно.

Бодис их концентрацитайгаас бага руу шилждэг. Энэ шилжилтийг сааруулахын тулд энерги шаардлагатай болохыг тайлбарлана. Идэвхтэй зөөвөрлөлтийн талаар жишээ авч тайлбарлахдаа эсийн мембранаар бодис зөөвөрлөгдөхөд яагаад концентрацийн зөрүүний эсрэг зөөвөрлөдөг болохыг ярилцана.

Сурагчид зөөвөрлөгч уургуудын үүргийг оролцуулан идэвхтэй зөөвөрлөлтийн талаар тэмдэглэл хийнэ. Мөн хөнгөвчлөх диффуз ба идэвхтэй зөөвөрлөлтийн хоорондох төсөөтэй ба ялгаатай шинжүүдийг ялган тодорхойлно. Эндоцитоз ба экзоцитозын тухай тодорхойлон тайлбарлана. Пиноцитоз, фагоцитоз нь эндоцитозын хэлбэр гэдгийг ойлгоно.

Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа 1. Сурагчидтай тоглоом тоглох аргаар

нэвчих ойлголтыг тайлбарлавал зохино. Тухайлбал сурагчдыг ангид зохих чиглэлийн дагуу нэвчиж байгаа эд болгон явуулна. Энэ нь хүүхдүүдэд нэвчих үзэгдлийг илүү сайн ойлгоход дөхөм болох бөгөөд сонгон нэвтрүүлэх диффуз болон осмос зэрэг ухагдахуунуудыг тайлбарлахдаа сандал ширээ зэрэг ангид байгаа эд хогшлуудыг ашиглан шаардлагатай загварыг бүтээж, зөвхөн сонгож авсан зарим сурагчдыг нэвтрүүлэх гэх мэтээр зохиож болно. (Компьютер дээрх хөдөлгөөнт зураг, диаграмм ашиглаж ч болно)

2. Бодисын зөөвөрлөлтийн (шилжилт хөдөлгөөний) хэлбэрүүдийн ижил болон ялгаатай талыг хүснэгт ашиглан илэрхийлнэ

3. Диализийн мембранд цардуул, сахар зэрэг янз бүрийн уусмал хийж (хоёр үзүүрийг зангидсан байна) уртын дагуу усанд байрлуулан туршилт хийнэ.

4. Дараа нь ус уусмал хоёрын байрыг солин дахин туршилт хийнэ.

5. Мембраны гадна болон дотор талд сахар болон цардуул байгаа эсэхийг 30 минутын дараа шалгана.

27

11.4в*. Ургамал амьтны эсийг усны потенциалаар ялгаатай уусмалуудад хийхэд гарах өөрчлөлтийг илрүүлэх

Усны потенциалыг хэмжихдээ ургамлын үндэс, иш зэрэг эрхтнээс зүсмэг аваад (жишээ нь, төмсний булцууны эс) түүнийгээ өөр өөр концентрацитай сахарозын уусмалд хийх туршилт хийнэ.

Усны потенциал ба ууссан бодисын потенциалыг сурагчид хооронд нь ялгахгүй байх тохиолдол байдаг гэдгийг анхаарах хэрэгтэй. Ууссан бодисын потенциалыг жишээ болгон сонгины хальсыг өөр өөр концентрацитай уусмалд хийж пламолиз илэрсэн эсүүдийг тоолж хэмжиж болно. Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа 1. Төмсний булцуу (эсвэл түүнтэй ижил

төстэй цардуултай эд, эсийг) ашиглаж эд, эсийн усны потенциалыг олно.

2. Сонгины булцууны шүүслэг хайрс ашиглаж (эсвэл үүнтэй адил нэг эгнээт зузаан эд, эс) ашиглаж эсийн уусмалын потенциалыг олно.

3. Сонгины эсэд илэрч буй плазмолизын үе шатуудыг зургаар илэрхийлнэ.

Энэ хичээлийн үр дүнд сурагчид эсийн мембран нь эсэд орж байгаа болон эсээс гарч байгаа бодисуудын зөөвөрлөгдөх замыг хэрхэн зохицуулдгийг ойлгохоос гадна мембран нь өөр маш олон үүрэг гүйцэтгэдэг болохыг мэдэж авна.

http://www.kscience.co.uk/animations/ plasmolysis.htm http://www.biotopics.co.uk/life/osmdia. html http://www.neosci.com/demos/10- 1041_cell%20processes/Presentation http://www.biologymad.com/resources/ ch%202%20- %20getting%20in%20and%20out%2 0of%20cells.pdf

Сонгон судлах хөтөлбөрийн явцын үнэлгээний жишээ даалгавар 4. 1. Дараах схем зурган дээрх мембран нь ус болон глюкозын молекулыг нэвчүүлдэг

боловч уургийн молекулыг нэвчүүлдэггүй. Бүдүүвч зургийг сайтар ажиглаад дараах асуултад хариулна уу . (4 оноо)

А. “А” талд уусмалын концентраци хэвээрээ байх уу эсвэл багасах уу, ихсэх үү? ...................................................................................................................... Б. Уургийн концентраци “А” талд хэвээрээ байх уу эсвэл ихсэх үү, багасах уу? .......................................................................................................................... В. Глюкозын молекул мембраныг нэвтрэхдээ ямар чиглэлээр шилжих вэ? .............................................................................................................................. Г. Хэрвээ уураг болон глюкозын концентраци өөрчлөгдөхгүй бол уусмалын түвшинд ямар өөрчлөлт гарах вэ? ..........................................................................................................................(5 оноо)

2. Эсийн мембраны бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг нэрлэж бичнэ үү.

28

3. Дараах молекулууд бодис зөөвөрлөлтийн ямар хэлбэрээр эсийн мембраныг нэвтэрч орох вэ? (4 оноо)

А. Хүчилтөрөгч: Б. Глюкоз:

В. K+: Г. Ус:

4. Хүснэгтэд усны потенциалаар ялгаатай уусмалуудад ургамал, амьтны эсүүдэд явагдах үзэгдлийг илэрхийлжээ. Тодорхойлолтыг уншаад зөв ба бурууг хэлнэ үү.

(4 оноо) А Хэрвээ ургамлын эсийг давсны уусмалд байрлуулбал вакуоль нь агшина.

Б Хэрвээ цусны улаан эсийг нэрмэл усанд байрлуулбал эс агшина.

В Хэрвээ ургамлын эс нэрмэл усанд байрлавал эсийн мембран нь эсийн хананаас хөндийрнө.

Г Хэрвээ цусны улаан эсийг давсны уусмалд байрлуулбал давс эсийн бүрхүүлийг нэвтэрч эсийн хэлбэр өөрчлөгдөнө.

11.5. Эсийн хуваагдал

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Багшид өгөх санамж ба хэрэглэгдэхүүн

11.5а. Хромосом,

ДНХ-гийн бүтэц үүргийг дүрслэн тайлбарлах

Хромосом, ДНХ-ийн бүтэц үүргийг дүрслэн бичиж тайлбарлана. Эс хуваагдаагүй байх үед буюу интерфазын үеийн хромосомын ДНХ гистон уурагтай холбогдсон байдгийг зураг бичлэгээр үзүүлэн тайлбарлана.

Эсийн мөчлөгийн явцад хроматид өөрчлөгддөг учир шалтгааныг тайлбарлана. Хромосом дээр байрлах ДНХ-ийн тодорхой хэсэг нь удамшлын материал болох ген гэдгийг тайлбарлана. Профаз болон метафазын үеийн хос хроматид (теломер, центромерийг харуулан) бүхий хромосомын бүтцийг зурж, дүрсэлнэ. Хуваагдлын өмнө хос хроматидууд хэлбэрждэг болохыг тайлбарлана.

ДНХ/ген тасралтгүй хуулбарлагдах үйл явцад теломерийн үүрэг, ач холбогдлыг тайлбарлаж, эухроматин ба гетерохроматины тухай

http://www.dnalc.org/resources/3d/07-how-dna-is-packaged-basic.html

http://ghr.nlm.nih.gov/handbook/basics/chromosome

Хан академийн видео хичээл

29

гүнзгийрүүлэн судална. 11.5б. Эсийн

амьдралын мөчлөгийг ДНХ-ийн репликаци, митоз, кариокинез, цитокинез зэргийг оролцуулан тайлбарлах

Эсийн амьдралын мөчлөг кариокинез ба цитокинезийг тайлбарлана. Сурагчид эсийн мөчлөгийн интерфазын болон хуваагдлын үе шатуудад хромосомын өөрчлөлтийг зургаар харуулна. Интерфазын шатны эсийн үйл ажиллагааг товч дүрслэн тайлбарлаж, /уураг нийлэгжих, ДНХ хуулбарлагдах, эс өсөх/, хуваагдлын үе шатууд /профаз, метафаз, анафаз, телофаз дахь / эсийн үйл ажиллагааг зураг дээр тоймлон тайлбарлана. Кариокинез ба цитокинезийн ялгааг зурна. Цаас, утас ашиглан 4 хромосомтой диплоид эсийн загвар хийнэ. Загвараар хромосомыг төлөөлүүлэн эрчилсэн утасны эрчлээг задлах замаар хромосом бүр хоёр ижил хроматидаас бүтдэг болохыг тайлбарлана. Эсийн хуваагдлын өмнө бөөмийн бүрхүүл уусаж, хромосомууд хөдлөн хроматидаараа хэрхэн салдаг болохыг ойлгуулахын тулд ангиараа хэлэлцэх, асуулт асуух, өгөх хариултыг чиглүүлнэ. Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа

1. Митозын үе шатуудын хромосомыг тэмдэглэн зөв дараалалд оруулах, зургийг зурна.

2. Митозын үндсэн өөрчлөлтүүдийг харуулсан нэргүй бүдүүвч зураг дээр тайлбар хийнэ.

http://www.rothamsted.bbsrc.ac.uk/notebook/courses/guide/movie/mitosis.htm- Энгийн хөдөлгөөнт дүрс http://faculty.nl.edu/jste/mitosis.htmТайлбартай бүдүүвч, хөдөлгөөнт дүрс, текстүүд http://www.biology.arizona.edu/cell_bio/tutorials /cell_cycle/main.html Аризонагийн их сургуулийн цахим хуудсанд митозын тухай хөдөлгөөнт дүрснүүд болон тестүүд бий. http://www.nuffieldfoundation.org/practical-biology/investigating-mitosis-allium-root-tip-squash Үндэсний үзүүрийн бэлдмэл хийх арга http://highered.mcgraw-hill.com/sites/0072495855/student_view0/chapter2/animation_mitosis_and_cytokinesis.html -Хөдөлгөөнт дүрс болон асуулт хариулттай Хромосомын хэмжээг μm-ээр хэмжих хэмжээг тодорхойлсон окуляр микрометрийг ашиглаж болно.

11.5в*. Эсийн митоз хуваагдлын үед хромосом өөрчлөгдөх, хөдлөх байдлыг эсэд гарах өөрчлөлт, эсийн хуваагдлын үе шатуудтай холбон тайлбарлах

Сурагчид амьтны эсийн митоз хуваагдлын зургаас хуваагдлын үе шатуудыг тайлбарлана. Цитокинез ба кариокинез G1, S, G2 үе шатуудын диаграмм хийж ялган тайлбарлана.

Ургамлын үндэсний үзүүрийн эсийн хуваагдлын байнгын бэлдмэл, зургаас митоз хуваагдлын үе шатуудыг ялган танина. Митоз хуваагдлын үе шатуудад хромосом болон эсэд гэрч байгаа өөрчлөлтүүдийг зураг болон бичлэгээс харж, ялган зурна. Эс болон хромосомын урт, өргөнийг окулярын хэмжээст хуваарь ашиглан хэмжих дадлага

http://www.rothamsted.bbsrc.ac.uk/notebook/courses/guide/movie/mitosis.html- энгийн хөдөлгөөнт дүрс

http://faculty.nl.edu/jste/mitosis.htm - тайлбартай бүдүүвч, хөдөлгөөнт дүрс, текстүүд

http://www.biology.arizona.edu/cell_bio/tutorials/cell_cycle/main.html - Аризонагийн их

30

ажил хийнэ. Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа

1. Сармис эсвэл сонгины үндэсний үзүүрийн түр бэлдмэл хийж, орсейны хүчил, толуидины хөх гэх мэт будагч бодисууд ашиглан митоз хуваагдлын үе шатуудыг харна.

2. Митоз хуваагдлын янз бүрийн үе шатууд дахь хромосомын хэлбэрийг харуулсан эсүүдийг зурна. (их өсгөлтөөр харах)

3. Үүдэл эсүүд нь хуваагдаж илүү олон үүдэл эсүүдийг үүсгэдэг тухай ерөнхий тойм өгнө.

4. Ясны чөмөг болон хучуур эд дэх үүдэл эсийн байршлыг хэлэлцэнэ.

сургуулийн цахим хуудсанд митоз хуваагдлын тухай хөдөлгөөнт дүрсүүд болон тестүүд бий.

Хан академийн видео хичээл

11.5г*. Эсийн хяналтгүй хуваагдлаар эс хэт олширч хавдар үүсгэх шалтгаан болон хавдрын эрсдлийг нэмэгдүүлдэг хүчин зүйлүүдийг нэрлэж тайлбарлах

Бүтэц үүргийн хувьд ижил эсүүд генийн хувьд ижил байх шаардлагатайг ярилцана. Эсүүд хяналтгүй хуваагдаж, хэт олшрох шалтгаан нь генетикийн өөрчлөлт гэдгийг ойлгоно. Сурагчид хавдар үүсэх өөрчлөлтийг харуулсан бүдүүвчийг дэс дараалалд оруулна. Эсийн хяналтгүй хуваагдал нь физиологийн болон орчны янз бүрийн хүчин зүйлийн нөлөөгөөр явагддаг болохыг хэлэлцэнэ. Мутаци үүсгэгч ба хавдар үүсгэгч хүчин зүйлүүдийг ялган тайлбарлана. Эсийн хуваагдлыг олон тооны генүүд хянадаг ба эдгээрээс зарим нь өөрчлөгдөн мутацид орсноор эсүүд хяналтгүй хуваагдаж эхэлдэг болохыг тайлбарлана. Хавдар үүсгэгч хүчин зүйл гэсэн ойлголтыг тамхины утаан дахь хавдар үүсгэгч дээр жишээлэн тайлбарлана. Прото-онкоген, онкоген, хавдар, дарангуйлагч генүүдийн талаар тайлбарлана. Хоргүй болон хортой хавдрын ялгааг тайлбарлана. Сурагчид статистик мэдээлэлд үндэслэн янз бүрийн хавдрын давтамжийг судалж, дүгнэлт хийн хэлэлцэнэ.

Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа 1. Ном болон цахим хуудас ашиглан хорт

хавдрын өсөлтийг нэмэгдүүлэх эрсдлийг бий болгодог хүчин зүйлүүдийн жагсаалтыг гаргана.

2. Хавдрын эс хэрхэн үүсэж, өсөлт хэрхэн явагддагийг судлан сурагч бүр бие даах ажил хийнэ.

3. Үүдэл эсэд тухайн амьд биеийн бүтэц үйл ажиллагаа программчилагдан хадгалагдаж байдаг болохыг хэлэлцэнэ.

http://science.education.nih.gov/supplements/nih1/cancer/guide/guide_toc.htm - Багш, сурагчдад дэмжлэг үзүүлэх, хөдөлгөөнт дүрсүүд.

http://www.who.int/healthinfo/statistics/mortality/en/index.html -Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын цахим хуудсанд дэлхийн янз бүрийн орны хүн амын эндэгдлийн шалтгааныг хүснэгтэд харуулсан байгаа бөгөөд хавдрын улмаас нас барсан тохиолдлыг судлахад ашиглаж болно.

http://www.sanger.ac.uk/genetics/CGP/Census/-хорт хавдрын геном төсөл

http://www.sanger,ac.uk/genetics/CGP/Census/ - Хорт хавдрын генийн бүрдлийн төсөл

Хан академийн видео хичээл

31

4. Үүдэл эсийг биотехнологид хэрхэн ашиглаж байгааг бие даан сонирхон судалж болно.

11.5д*. Бэлгийн эсийн хуваагдлын үед хромосомын тоо цөөрөх (мейоз(2n-n)) шалтгааныг гаплоид (n) болон диплоид (2n) гэсэн нэр томъёог хэрэглэн тайлбарлах

Гарын доорх материал ашиглан хийсэн загварыг ашиглан, гаплоид эс нь хромосомын n, диплоид эс нь 2n бүрдэлтэй байдгийг тайлбарлана. Сурагчдад үр тогтохоос өмнө хромосомын тоо дахин цөөрдөг гэдгийг схемчлэн дүрсэлж тайлбарлана. Мейоз хуваагдлын тухай илүү нарийвчлан судлах хэрэггүй.

http://www.accessexcellence.org/RC/VL/GG/ecb/haploid-diploid_sexual_reproduction.php - Бэлгийн үржилд гаплоид, диплоид эсүүд хэрхэн оролцдог тухай зурагтай жишээ бий.

Сонгон судлах хөтөлбөрийн явцын үнэлгээний жишээ даалгавар 5. Зурагт митоз хуваагдлын янз бүрийн шатанд байгаа амьтны эсийг харуулжээ. Дараах асуултуудад хариулаарай.

1. Зурагт үзүүлсэн митоз хуваагдлын үе шатуудыг зөв дараалалд оруулан ямар

шат болохыг нэрлээрэй. ................................................... .................................................... .................................................... ................................................... (2 оноо)

2. “Эс 2” зурагт А үсгээр тэмдэглэсэн хэсгийг нэрлэж, ямар өөрчлөлт явагдаж байгааг тайлбарлаарай. ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................ (2оноо)

3. “Эс 1” зурагт В-үсгээр тэмдэглэсэн хромосомын төгсгөлд байх ген агуулаагүй нуклеотидын дараалал бүхий хэсгийг нэрлэж, үүргийг тайлбарлана уу. ........................................................................................................................................ ..........................................................................................................................(2 оноо)

4. Митоз хуваагдалд эдгээр бичил гуурсанцрууд ямар үүрэгтэй болохыг тайлбарлаарай. ........................................................................................................................................ ..........................................................................................................................(2 оноо)

5. Ургамал ба амьтны эсийн цитокинезийн ялгааг тайлбарлана уу. Ургамлын эсийн......................................................................................................... ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ Амьтны эсийн.............................................................................................................. ........................................................................................................................................ ...................................................................................................................... ..(4 оноо)

32

11.6. Уургийн бүтцийн генетик хяналт ба үйл ажиллагаа

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Багшид өгөх санамж ба

хэрэглэгдэхүүн

11.6а. ДНХ, РНХ

болон ГФА-ийн молекулын бүтцийг азотлог суурийн хамжаа зарчим ба сууриудын хоорондох устөрөгчийн холбоонд үндэслэн загварчлан тайлбарлах

ДНХ-ийн бүтцийн тухай ярихаасаа өмнө ДНХ гэж чухам юу болох талаар сурагчидтай харилцан ярилцаж уургийн бүтцийн талаарх өмнөх мэдлэгийг сэргээн сануулна.

ДНХ нь биологийн полимер нэгдэл бөгөөд энгийн бүтэцтэй нуклеотидээс тогтдог. Нуклеотид бүр нь азотлиг суурь, сахар, фосфорын хүчлийн үлдэгдлээс тогтдог гэдгийг таниулна. ДНХ молекулын нуклеотидын дараалал, уургийн молекулын амин хүчлийн дараалал хоорондын тохироо буюу кодыг товч тайлбарлана.

Пурины суурьт аденин, гуанин, пиримидины суурьт цитозин, тимин, урацил хамаарагддаг гэдгийг тодруулах, сууриудын хоорондын устөрөгчийн холбоог тайлбарлах дасгал ажиллана. Сууриудын химийн томьёог мэдэх шаардлагагүй боловч пуринуудад давхар цагирагт бүтэц, пиримидинүүдэд дан цагирагт бүтэц байгааг сануулах хэрэгтэй.

ДНХ-ын молекул бүтцийн тухай ярихдаа харилцан хамаарал бүхий онцлог шинжүүд дээр нь тулгуурлана.

ДНХ-ийг нээсэн түүхийн талаар судалгаа хийх даалгавар өгөх юм уу эсвэл “Nature” сэтгүүлд анх хэвлэгдсэн ДНХ–ийн бүтцийн загварын талаар бичсэн эх материалын хуулбарыг үзүүлж, ярилцаж болно.

ДНХ-ийн хос гинжин хэлхээ нь антипараллель буюу эсрэг чиглэлтэй (жишээ нь : 3'-аас 5' хүртэл, 5'-аас 3' хүртэл) гэдгийг сурагчдад ойлгуулж, сануулна.

ДНХ-ийн бүтцийн тухай баттай бүрэн дүүрэн ойлголт авсны дараа РНХ-ийн бүтцийг зааж, түүний 3 хэлбэрийн талаар ойлголт өгөх хэрэгтэй.

Мэдээллийн, зөөврийн, рибосомын РНХ хэмээх 3 төрлийн РНХ-ийн харилцан үйлчлэлийн дүнд уургийн нийлэгжилт явагддагийг тайлбарлана.

Хамжаа зарчим болон болон устөрөгчийн холбооны тухай ойлголтыг танилцуулна. ДНХ-ийн гинжид А болон Т, Г болон Ц хамжаа зарчмаар холбогддог, А болон Т нь хоёр устөрөгчийн холбоогоор, Г болон Ц нь гурван устөрөгчийн холбоогоор холбогддог

Хичээл заах үед нэр томьёог хооронд нь хольж будилах тохиолдол байдаг. Жишээ нь: тимин болон тиамин, эсвэл аденин ба аденозин гэх мэтийг хооронд нь андуурдаг. Сурагчдын гаргадаг түгээмэл алдаа бол ДНХ бол амин хүчлээс бүтдэг гэсэн ойлголт юм. Багш эдгээрийг байнга андуурч будилдаг гэж шууд хэлэхгүйгээр сурагчдаар өөрсдөөр нь олуулбал илүү үр дүнтэй. http://www.ДНХftb.org -ДНХ болон генийн талаар http://www.hhmi.org/biointeractive/dna/index.html ДНХ-ийн бүтцийн талаарх хөдөлгөөнт зургууд болон давталт http://accessexcellence.org/AB/GG/ - РНХ болон ДНХ-ийн бүтцийн зургууд http://www.ncbe.reading.ac.uk/ncbe/PROTOCOLS/DNA/extracting.html - ДНХ-ийг ялгах арга зүй http://learn.genetics.utah.edu/content/labs/extraction/ ДНХ-ийг ялгах арга зүй http://www.nature.com/nature/dna50/archive.html ДНХ-ийн бүтцийн нээлтийн тухай ажлууд, ба нэмэлт материалууд

33

гэдгийг мэднэ.

ГФА-ийн бүтцийн зургийг товчхон хэлэлцээд, сурагчид энгийн диаграмм зурахын өмнө фосфоржсон нуклеотид байгааг ойлгож, фосфатын хэсэг нь салахад энерги үүснэ гэдгийг ойлгоно. Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа

1. ДНХ-ийн схем зураг дээр нуклеотид, фосфоэфирийн холбоо, диоксирибоза сахар, фосфатын холбоо, аденин, тимин, цитозин, гуанин болон тэдгээрийн хоорондын устөрөгчийн холбоог тэмдэглэнэ.

2. ДНХ-ийн дан гинжний диаграмм дээр тохирох нуклеотидыг нь бичиж, хос гинжийг нь зохионо.

3. Сурагчид пентоз сахарууд болон дөрвөн өөр суурийг тэмдэглэсэн дүрс ашиглан РНХ, ДНХ нуклеотидыг бүтээж, мономерүүдийг нь нэрлэнэ. Тухайлбал дараах зурган дээрх шиг А, Т, Г, Ц –ны хайчилбар бэлтгэнэ.

Хос гинжний параллель хэлбэрийг

харуулах зорилгоор А, Г уртавтар харин Т, Ц богиновтор хэмжээтэй, өөр өөр хэлбэр дүрстэй байхаар хайчилна. Хайчилбар ашиглан ДНХ-ийн хос гинжийг үүсгэж, үүсгэсэн хос гинжний хэсгүүдээ ген хэмээн төсөөлөн үзвэл, баг бүрийн хийсэн хэсгүүд нь өөр хоорондоо ялгаатай байгааг харж болох бөгөөд энэ нь ген бүр өөр өөр уургийг кодолж байгааг харах боломжтой гэсэн санааг илэрхийлдэг.

4. ДНХ-ийн хос гинжний нуклеотид дахь сууриудын хоорондох устөрөгчийн холбоо болон сахар, фосфатын холбоог харьцуулан харилцан ярилцаж, анги нийтээр хэлэлцүүлэг хийнэ.

5. ДНХ болон РНХ хоорондын ижил төстэй болон ялгаатай талуудыг хүснэгтэд бичнэ.

6. Макромолекулуудын төрөл, бүрэлдэхүүн хэсгүүд (мономерүүд), үүрэг, холбооны нэр болон бусад мэдээллийн талаар дүгнэн тэмдэглэл хийж, биологийн молекулын тухай мэдлэгээ нэгтгэн дүгнэнэ.

11.6б. Интерфазын

шатанд ДНХ репликацид хэрхэн ордог болохыг

Сурагчид митоз хуваагдал, хромосом ба ДНХ–ийн тухай ойлголтыг хооронд нь хэрхэн уялдуулан холбож байгааг сайтар нягтлах шаардлагатай. ДНХ молекулууд нь уургийн

http://www.wiley.com/college/pratt/0471393878/student/animations/dna_replication/index.html.

34

дүрслэн тайлбарлах

молекултай (гистонтой) нэгдэн хромосомыг бүрдүүлдэг гэдгийг мэднэ.

Репликаци гэдэг нь ДНХ-ийн өөрөө нийлэгжих процесс бөгөөд энэ нь эсийн мөчлөгийн интерфазын шатанд явагддаг гэдгийг ойлгоно. Интерфазын шатанд ДНХ-ийн репликацийн дүнд хоёр хос хроматидыг үүсгэх ба энэ нь төл эс, эх эстэйгээ адил байх нөхцлийг бүрдүүлдэг. ДНХ-ийн репликацийн тухай ойлгуулахад хөдөлгөөнт дүрс (animation) ашиглах нь үр дүнтэй байдаг.

Сурагчид хагас-консерватив гэсэн нэр томьёоны утгыг ойлгоно. ДНХ молекулын хос гинж нь 2 дан гинж болон салж, салсан гинж тус бүр дээр нь түүнтэй хамжаа шинэ хэлхээ нийлэгждэг, ингэхдээ салсан гинж бүрийн эсрэг чиглэлд явагддаг гэдгийг сурагчдад ойлгуулна. Үүний учир шалтгааны талаар сурагчид бие даан судалгаа хийх юмуу эсвэл ДНХ-ийн репликацийг харуулсан хөдөлгөөнт дүрс үзсэн бол өргөжүүлэн ярилцаж болно.

Репликацийн тухай бусад таамаглалууд болон, Мезелсон болон Сталь нарын хийсэн туршилтуудын талаар нарийвчлан орох шаардлагагүй. Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа 1. ДНХ-ийн репликацийн тухай компьютер

дээр загварчлан үзүүлж, анги нийтээр хэлэлцүүлэг хийнэ.

2. ДНХ-ийн диаграмм болон нуклеотидын хайчилбарууд бэлдэж хооронд нь тохируулах зэргээр ДНХ-ийн репликацийг загварчлан хийнэ.

http://highered.mcgraw-hill.com/sites/dl/free/0072437316/120076/bio23 .swf -ДНХ репликацийн тухай хөдөлгөөнт дүрс http://www.accessexcellence.org/AB/GG/dna_replicating.html -Хагас-консерватив зарчмын тухай диаграмм болон тэмдэглэлүүд Оюунсүрэн, Ц. (2003). Молекул генетик Хулан, Ж. (2010). Ерөнхий генетик

11.6в*. Полипептидүүд нь генээр кодлогддог, ген нь ДНХ-ийн молекулуудын нуклеотидуудын дараалал болохыг тодорхойлж, генийн мутаци нь нуклеотидуудын дарааллын өөрчлөлтөөр илэрдэг болохыг тайлбарлах

Сурагчдад уургийн амин хүчлийн дарааллыг ДНХ хэрхэн кодолдог арга зам, үйл явцыг нарийвчлан тайлбарлахаас өмнө эхлээд генийн тухай ойлголтыг өгөх нь зүйтэй.

Уургийн бүтэц ба үүргийн талаар сурагчдын өмнөх мэдлэгийг сануулан уургийн үүрэг нь түүний амин хүчлийн дарааллаас хэрхэн шалтгаалдаг гэдгийг энзим дээр жишээлэн тайлбарлана.

ДНХ молекулын нуклеотидын дараалал нь уургийн амин хүчлийн дарааллыг кодолдог гэдгийг ойлгуулах нь чухал.

Генийн мутаци нь нуклеотидуудын дарааллын өөрчлөлтөөр илэрдэг болохыг тайлбарлаж, ДНХ-ийн молекулд ямар нэгэн нуклеотид нэмэгдэх эсвэл хасагдах (делеци) үед триплетийн бүтэц дараалал хэрхэн өөрчлөгдөх, түүнээс болж амин хүчлийн дараалалд хэрхэн өөрчлөлт гарч

http://www.sanger.ac.uk/ Хүний геномын тухай төсөл http://www.yourgenome.org/ сурагч, багшид зориулсан маш сайн мэдээлэл бүхий цахим хуудас http://www.kumc.edu/gec/ Хүний геномын тухай төсөл, генетикийн код болон бусад холбогдох олон сэдвүүдийн талаар мэдээлэл агуулсан цахим хуудаснуудын холбоос

35

байгааг тодорхой уургийн жишээн дээр тайлбарлан ярилцана.

Нуклеотид болон амин хүчлийг хооронд нь андуурч будилдаг. Нуклеотид буюу ДНХ / РНХ, уураг буюу амин хүчлийн хоорондын зөв харилцан хамаарлын тухай сурагчдын ойлголтыг бататгах нь чухал. Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа 1. Триплет кодын талаар ойлголттой

болохын тулд анги нийтээр хэлэлцэнэ. 2. Хадуур эст гемоглобины уургийн

жишээн дээр ДНХ-ийн нуклеотидын дарааллаас амин хүчлийн дараалал хүртэл кодлох дадлага ажлыг генетикийн код ашиглан хийнэ.

3. ДНХ-ийн нуклеотидын дараалал-амин хүчлийн дараалалд шилжиж, энэ нь уургийн анхдагч бүтцийг үүсгэдэг, энэ нь мушгирч нугарч хоёрдогч бүтцийг үүсгэх улмаар гуравдагч, дөрөвдөгч бүтцийг үүсгэдэг гэдгийг харуулсан схем, диаграмм зохионо. Үүндээ хэлбэр нь үүргийг тодорхойлдог болохыг тайлбарлана.

11.6г*. Транскрипци явагдан ДНХ хоёрчлогдон генетик мэдээлэл хуулбарлагдаж улмаар трансляци явагдан уураг нийлэгждэг болохыг тайлбарлаж, эдгээрт РНХ-ийн үүргийг тодорхойлох

Сурагчид трансляци ба транскрипцийн талаар дэлгэрэнгүй үзэхээс өмнө эдгээр явцын талаар ойлголттой болсон эсэхийг нягтлах нь чухал юм.

Сурагчид ДНХ-ээс мэдээллийг хуулбарлан авч рибосомд хүргэхэд гүйцэтгэж буй мРНХ-ийн үүрэг болон трансляцийн үед энэхүү мэдээллийг амин хүчлийн дараалалд шилжүүлэхэд зРНХ-ийн гүйцэтгэх үүргийн талаар харьцуулан ярилцана.

Цагаан толгойн К үсэг нь Л үсгийн өмнө байдаг шиг уургийн нийлэгжилтийн үед транскрипцийн шат нь ямагт трансляцийн өмнө явагддаг гэдгийг сануулна.

Транскрипци болон трансляци хэрхэн явагддагийг ойлгуулахад хөдөлгөөнт дүрс бичлэг /animation/ ашиглах нь маш чухал байдаг. Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа 1. Генетикийн код, м-РНХ-ийн үүрэг

болон транскрипцийн үүргийн талаарх ойлголтоо сайжруулахын тулд анги нийтээр хэлэлцэх, асуултад хариулах, хөдөлгөөнт дүрс ашиглах, бичгээр асуултад хариулах зэргээр бататгана.

2. ДНХ-ийн нуклеотидын дарааллаас мРНХ үүсгэх, түүнийг амин хүчлийн дараалалд оруулах дасгал ажил хийнэ.

3. Трансляци болон зРНХ, рибосомын үүргийн талаарх ойлголтоо сайжруулахын тулд анги нийтээр

http://www-class.unl.edu/biochem/gp2/m_biology/animation/gene/gene_a1.html http://www.brookscole.com/chemistry_d/templates/student_resources/shared_resources/animations/protein_synthesis/protein_synthesis. http://www.pbs.org/wgbh/aso/tryit/dna/ Уургийн нийлэгжлийн тухай болон холбогдох зарим мэдээллийн цахим хуудсуудын холбоос. Оюунсүрэн, Ц. (2003). Молекул генетик Хулан, Ж. (2010). Ерөнхий генетик

36

хэлэлцэх, хөдөлгөөнт дүрс ашиглах, бичгээр асуултад хариулах зэргээр бататгана.

4. ДНХ-ийн дарааллыг ашиглан амин хүчлийн транскрипци, трансляцийн шатуудыг бүхэлд нь харуулсан диаграмм зурна. Диаграмм зураг дээр эс, бөөм, рибосомыг багш дүрслэн илэрхийлж өгч болно.

Заавал судлах хөтөлбөрийн явцын үнэлгээний жишээ даалгавар 1.

1. ДНХ-ийн бүтцийг харуулсан схем зургийг өнгөөр ялган будаж асуултын дагуу даалгаврыг гүйцэтгэнэ үү. А. ДНХ-ийн хос гинжийг хамжаа зарчмын дагуу үүсгэж бичнэ үү. (1 оноо) ................................................................................. Б. Нуклеотидын бүрэлдэхүүнд орох хэсгийг дугуйлж зурна уу. (1 оноо) ................................................................................ В. Сууриудын хооронд устөрөгчийн хэдэн холбоо үүсэж байгааг тэмдэглэнэ үү. (1 оноо) ................................................................................. Г. Сахар ба фосфорын хүчлийн үлдэгдлийг тэмдэглэнэ үү. (1 оноо) ................................................................................... Сонгон судлах хөтөлбөрийн явцын үнэлгээний

жишээ даалгавар 6.

1. Хүснэгтэд өгөгдсөн ДНХ-ийн дарааллыг ашиглан мРНХ, зРНХ, амин хүчлийн дарааллыг үүсгэн бичнэ үү. (5оноо)

ДНХ TAЦ ЦГЦ TЦЦ ГЦЦ ГТЦ ГAЦ AAT AЦЦ AЦT

мРНХ

зРНХ

Амин хүчил

2. Дараах диаграммыг ашиглан ДНХ-ийн салсан гинж тус бүр дээр хамжаа зарчмын дагуу репликаци явагдахыг дүрсэлнэ үү. (5 оноо)

37

3. Дараах үгнүүдийг ашиглан өгүүлбэрийг нөхөж гүйцээнэ үү. (5 оноо)

Э.Чаргаффийн дүрэм ёсоор ДНХ-ийн молекул дахь...........................тоо тиминтэй, гуанины тоо....................тоотой тэнцүү байдаг. Пурины сууриуд нь.................цагиргаас тогтдог бол пиримидины суурийн атомууд.................... цагиргаас тогтоно. ДНХ-ийн өөрөө нийлэгжих процессыг....................гэнэ. ДНХ-ийн нуклеотидын дараалал дахь мэдээлэл мРНХ-д хуулбарлагдахыг .........................гэнэ. Транскрипци нь эсийн .....................явагдана.

11.7. Ургамлын зөөвөрлөлт

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Багшид өгөх санамж ба хэрэглэгдэхүүн

11.7а. Олон эст

ургамал, амьтдын биеийн хэмжээ болон гадаргуугийн талбай, эзэлхүүний харьцаанд тулгуурлан бодис зөөвөрлөгдөх онцлогийг тайлбарлах

Гадаргуугийн талбай болон эзэлхүүний хоорондох харилцан хамаарлын тухай ойлголтыг шоон дээр жишээлэн тайлбарлана. Амьд биеийн хэмжээ томроход түүний биеийн гадаргуугийн талбайг эзэлхүүнд нь харьцуулсан харьцаа (SA:V) багасдаг болохыг сурагчид олж мэднэ. Ингэхдээ биеийн гаднаас дотор хүртэлх зай буюу зузаан хэрхэн өөрчлөгдөж болохыг тооцох хэрэгтэй.

Амьд биеийн хэмжээ томроход түүний биеийн гадаргуугийн талбайг эзэлхүүнд харьцуулсан харьцаа (SA:V) багасах нь түүний амьсгал, бодисын солилцоо, бодисын шилжилт, зөөвөрлөлтийн системийн үйл ажиллагаатай хэрхэн хамааралтай болохыг хэлэлцэнэ.

Ижил хэмжээтэй боловч дөрвөлжин, урт нарийн, хавтгай, бөөрөнхий зэрэг янз бүрийн хэлбэртэй дүрсийг харьцуулах байдлаар энэ ойлголтын талаар хэлэлцэнэ.

Ургамлын иш маш их салбарлан агаартай

Кресол улаан эсвэл фенолфталейн гэх мэт pH-ийн индикаторыг ашиглан агар агарын блокуудыг будна. Агаран блокийн дээрээс давсны хүчил дусаавал өнгө нь хувирна. Том биетэй организмуудыг төлөөлүүлэх үүднээс блокуудыг зүсэх бөгөөд гадаргуугийн талбай, эзэлхүүний харьцаа нь диффузид хэр зэрэг нөлөөлдгийг мэдэж болно. http://teachers.net/lessons/posts/2518.html Гадаргуугийн тухай тэмдэглэл: техникийн агараар хийсэн блокийг ашиглан эзэлхүүнийг судалж

Репликаци, бөөм, цитозин, аденин, дан, транскрипци, хоёр

38

шүргэлцэх гадарга нь ихэссэн байдаг тул хийг зөөвөрлөх тусгай хэсэг шаардлагагүй талаар ярилцана. Гэхдээ ус үндэснээс иш, навч руу, шим тэжээлийн бодисууд үүссэн хэсгээсээ хэрэгцээт бусад хэсэг рүү шилжин зөөвөрлөгддөг болохыг сануулна. Олон эст ургамал, амьтны биед ус, шим тэжээлийн бодис хол зайд, маш удаан нэвчин тархах тул зөөвөрлөх систем зайлшгүй хэрэгцээтэй байдаг талаар сурагчдад мэдээлэл өгөх хэрэгтэй. Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа

1. Жижиг шоонуудыг эвлүүлэх замаар янз бүрийн хэмжээтэй биетүүдийг бүтээж, тэдгээрийн гадаргуугийн талбай, эзэлхүүний харьцаа хэрхэн өөрчлөгдөж байгааг тооцоолно.

2. Хавтгай хэлбэртэй амьд биеийн гадарга нь шоо дөрвөлжин хэлбэртэй амьд биеийнхээс том байдгийг харьцуулан үзүүлэхийн тулд ижил тоотой, өөр өөр хэлбэртэй хэсгүүдийг ашиглан амьд биеийг загварчлан бүтээнэ.

3. Бодит үзүүлэн, фиксаци, микроскопын бэлдмэл, микроскопоор харуулсан зураг, загвар зэргийг ашиглан микро ба макро организмуудын амьсгал, бодисын солилцоо болон зөөвөрлөлтийн системийн онцлог шинжүүдийг ажиглан судална.

шинжлэх. http://www.neiljohan.com/projects/biology/sa-vol.htm Сурагчдын төсөл хэлбэрээр дүгнэлт хийх

11.7б. Ксилем ба флоэм, түүний дагуул эсүүдийг бэлдмэл болон зургаас ялган таних, бүтэц, үүргийн харилцан хамаарлыг дүрслэн илрүүлэх

Навч, навчийн бариул, иш, үндэс, үндэсний үсэнцэр зэрэг ургамлын бүх хэсгийн анатомийн бүтцийг харуулсан зураг дээр ажиллана. Сурагчид ургамлын эрхтнүүдийн (үндэс, иш, навч) хөндлөн ба тууш зүсэлтийн бэлдмэл болон микроскопын зургуудыг ашиглан флоэм ба ксилем эдүүдийн байрлалыг мэднэ. Янз бүрийн эд хэрхэн байрладгийг үзэж танилцахаас өмнө зүсэлтийг хэрхэн хийх талаар заах хэрэгтэй.

“Хэрэв үндэс нь иш болчихвол юу болох бол?” гэсэн асуудал дэвшүүлэн хэлэлцвэл сурагчид идэвхтэй оролцож болох талтай. Эдийн тодорхойлолтыг сэргээн сануулж, нэг ба хос үрийн талт ургамлуудын хоорондын ялгааны талаар ярилцана.

Микроскопоор үндэс, ишийн байнгын бэлдмэл харж, сурагчдын ажиглах, тэмдэглэх, мөн өсгөлтийг тооцоолох чадварыг хөгжүүлэх боломжтой. Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа

1. Ургамлыг үндэстэй нь хамт хөрснөөс салган авч, хөрсийг нь сайтар угаагаад

http://leavingbio.net/FLOWERING%20PLANTS.htm - Ургамлын анатоми бүтцийн тухай http://images.botany.org/ -Навч, иш, үндэсний анатомийн зураг http://micro.magnet.fsu.edu/index.html - Сурагчдад сонирхолтой байх фотомикрографын цуглуулга бүхий их сургуулийн тэнхим, микроскоп үйлдвэрлэгчдийн олон тооны цахим хуудас бий. Жамсран, Ц. (2000). Ургамлын бүтэц. УБ. х. 68-78 http://users.rcn.com/jkimball.ma.ultranet/BiologyPages/P/PlantTissues.

39

эозины будагтай уусмалд 10-30 минут байлгасны дараа нь будаг ургамлын биеэр хэрхэн тархаж байгааг ажиглан судална. Ингэснээр ургамлын биеийн бүхий л хэсгүүд дэх ксилемийн тасралтгүй байрлалыг харах боломжтой. Мөн флороглюцин болон концентрацитай HCI-д зүсмэгийг байлган судалж, харьцуулна.

2. Ranunculus болон Ligustrum зэрэг хос талт үрт ургамлын үндэс, иш, навчинд ксилемийн тархалтыг судлахын тулд бэлдмэл болон зураг ашиглана.

3. Бэлдмэл болон зураг ашиглан ксилем ба флоэмын бүтцийн хэмжээ, өсгөлтийг тооцоолж судална.

Ксилемийг бүрдүүлэгч хэсгүүдийн бүтцийг зурах, тайлбарлахын тулд бэлдмэл болон зураг ашиглана. Ксилемийг усны зөөвөрлөлттэй холбон ойлгохын зэрэгцээ эрдэс элементүүд ионы хэлбэрээр ксилемээр зөөвөрлөгддөгийг мэдэх хэрэгтэй.

Флоэмийн шигшүүрт хоолой, түүний дагуул эсүүдийн бүтцийг бэлдмэл болон зураг дээр тайлбарлан харуулна.

Асуулт, хариулт, анги нийтээр хэлэлцүүлэг хийх, бичгээр товч асуултад хариулах замаар флоэмийн шигшүүрт хоолой, түүний дагуул эсүүдийн бүтэц болон тэдгээрийн гүйцэтгэх үүрэг хоорондын харилцан хамаарлын талаар ойлголттой болно. Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа

1. Ксилемийг бүрдүүлэгч хэсгүүдийн талаар ойлголт авахын тулд бэлдмэл болон ном, цахим хуудасны зураг ашиглана.

2. Бэлдмэл болон өгөгдсөн зургийн тайлбарыг хийлгэнэ.

3. Ксилемийг бүрдүүлэгч хэсгүүдийн бүтцийг гүйцэтгэх үүрэгтэй нь холбон тайлбарлаж, дүгнэлт хийлгэнэ.

html - Флоэм, флоэмийн шигшүүрт хоолой, түүний дагуул эсийн зураг http://users.rcn.com/jkimball.ma.ultranet/BiologyPages/P/PlantTissues.html - Флоэм дэх зөөвөрлөлтийн тухай. Жамсран, Ц. (2000). Ургамлын бүтэц. УБ. х 68-78

11.7в. Ургамлын транспирацийн үзэгдлийн тухай ойлголтыг эргэн санаж, түүний онцлог, ач холбогдлыг дэнслэн шүүх

Сурагчид өмнө нь усны эргэлтийн зарим үе шатыг судалсан. Иймд навчийн бүтцийн талаарх мэдлэгийг сэргээн сануулах хэрэгтэй.

Навчинд ус нь шингэн төлөвөөс уур байдалд шилжиж, усны потенциалын зөрүүгээр амсар нээгдэх үед ус агаарт хэрхэн диффузлэгддэг талаар хэлэлцэнэ.

Сурагчдаас транспирацийн эрчим хоног (24 цаг)-ийн туршид яагаад өөрчлөгддөг талаар асууж, өдрийн цагт фотосинтезэд шаардлагатай нүүрсхүчлийн хийг агаараас

http://users.rcn.com/jkimball.ma.ultranet/BiologyPages/T/Транспираци.html - Холбогдох мэдээллүүд бий. http://cas.bellarmine.edu/tietjen/Laboratories/transpiration/transpiration_text.htm - Янз бүрийн хүчин зүйлийг өөрчлөх нь транспирацид хэрхэн нөлөөлөхийг судлан шинжлэх

40

шингээн авахын тулд амсар нээлттэй байх нь транспирацитай шууд холбоотой болох талаар хэлэлцэнэ.

Ксерофит навчийн зарим онцлог шинжүүдийг үзэхэд ойлголттой болсон байх үүднээс кутикулын транспирацийн талаар хэлэлцүүлэг хийнэ.

симуляци программ бий. http://www-saps.plantsci.cam.ac.uk/worksheets/scotland/poto.htm -Транспирацийн эрчимд нөлөөлөх хүчин зүйлүүдийг судлахад зориулсан сурагчдын гарын авлага. Цэндээхүү,Ц. (2009). Ургамлын физиологи. УБ. Мөнхийн үсэг. х101-104

11.7г*. Ургамлын эсүүдийн хооронд болон ургамлын эс ба гадаад орчин хоорондын усны шилжилт хөдөлгөөнийг усны потенциалтай холбон тодорхойлох

Осмосын тухай өмнө үзсэн зүйлсийг асуултаар сэргээн сануулж, усыг шингээхийн тулд үндэсний үсэнцрүүд түүний гадаргуугийн талбайг ихэсгэдгийг ойлгуулна.

Чийгтэй фильтрийн цаас болон хөвөн даавуун дээр дөнгөж соёолж буй шошийн үрнээс үндэсний үсэнцрийг тод харж болно.

Усны потенциалын талаар сэргээн сануулах асуулт асуух замаар хариултыг анги нийтээр хэлэлцүүлж, нягтална. Усны шилжилт хөдөлгөөний тухай илүү дэлгэрэнгүй авч үзэхээс өмнө хөрснөөс агаарт усны потенциалын градиентээр ус дээшлэх хөдөлгөөний тухай ерөнхий мэдээлэл өгнө.

Сурагчид ургамлын янз бүрийн байрлал дах усны потенциалын хэмжээг харьцуулж үзэх хэрэгтэй.

http://www.microscopy-uk.org.uk/mag/artmar00/watermvt.html Ургамал дахь усны хөдөлгөөний тухай ойлгомжтой тайлбар тодорхойлолт бүхий чанар сайтай микроскопын зургууд бий. http://users.rcn.com/jkimball.ma.ultranet/BiologyPages/X/Xylem.html Үндэс болон ксилемээр усны зөөвөрлөлтийн тухай дэлгэрэнгүй мэдээлэл Ц.Цэндээхүү 2009. Ургамлын физиологи. х63-73

11.7д*. Ус хөрснөөс үндэсний ксилем рүү, үндэснээс иш, навч руу хэрхэн дамжиж байгааг жишээгээр дүрслэн тайлбарлах

Сурагчид апопласт зам болон симпласт замуудын хоорондын ялгааг мэднэ.

Ус эсээс эс рүү эсийн ханаар дамжин шилжих апопласт зам, плазмодесмаар дамжин протоплазм дундуур шилжих симпласт замуудыг үндэсний хөндлөн огтлолын зураг дээр зурж тайлбарлах, үндэсний эдүүдийг нэрлэж бичнэ.

Үндэсний ксилемээс иш навч руу дамжихад нөлөөлөх хүчин зүйлсийг жишээгээр дүрслэн тайлбарлана.

http://www.mhhe.com/biosci/pae/botany/histology/html/memtrans.htm Симпласт болон апопластын тухай тайлбар тодорхойлолт. Ц.Цэндээхүү 2009. Ургамлын физиологи. х92-94

11.7е*. Ургамалд нитрат ба магнийн ионы үүрэг болон зөөвөрлөгдөх үйл явцыг тайлбарлах

Сурагчид X ангид ургамлын хооллолт сэдвийн хүрээнд ургамалд магнийн ба нитратын ионы үүргийг судалсан. Энэ бүлгээр магнийн ба нитратын ион хэрхэн зөөвөрлөгдөхтэй холбон дэлгэрүүлэн судална.

Ц.Цэндээхүү 2009. Ургамлын физиологи. х240, 257-263 http://www.biologymad.com/resources/transpiration.swf http://www.microscopy-

41

Сурагчдад эхлээд ургамал хөрсний уусмалаас эрдэс элементүүдийг ионы хэлбэрээр шингээж авдаг бөгөөд мембраны бүтэц, түүний хагас нэвтрүүлэгч чанар болон мембран дундуур бодис зөөвөрлөлтөд гүйцэтгэх үүргийн талаарх мэдээллийг өгнө.

Нитратын ионыг шингээх нь яагаад чухал болохыг асуусны дараа магнийн ионы үүргийг тайлбарлана.

Ургамлын биеэр ус хэрхэн шилжин зөөвөрлөгдөхийг тайлбарлахдаа усны потенциал, усны потенциалын градиент гэсэн нэр томьёонуудыг ашиглана.

Навчнаас ус алдагдахад ксилемийн дээд хэсэгт гидростатик даралт буурдаг учраас масс урсгалын онолоор даралтын зөрүүгөөр ус нь ксилемээр дээш чиглэн шилжин зөөвөрлөгддөг.

Сорох хүчийг дараагийн транспирацийн хичээлтэй холбон судлах хэрэгтэй. Транспираци нь ургамлын дээд хэсэгт усны потенциалыг бууруулж, сорох хүчийг бий болгодог. Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа 1. Гадаад орчноос аль эсвэл эсээс эс рүү

ус шилжин орохыг усны потенциалтай холбон ойлгоно (энд усны потенциалыг тооцоолох хэрэггүй)

2. Асуулт хариулт, ангийн хэлэлцүүлэг, бичгээр хариулт авах зэргээр ургамал дахь усны шилжилт хөдөлгөөний механизм болон замын талаар ойлголтыг бий болгоно.

3. Усны потенциалын үр дүнд ургамал усыг хөрснөөс шингээж авдаг, усны потенциалын үр дүнд хөрснөөс шингэсэн ус ургамлын биеэр дамжин агаарт ууршдаг, усны потенциал ба усны шилжилт хөдөлгөөний тодорхой механизмуудын (үндэсний даралт) талаар бичгээр товч тайлбар өгнө.

4. Ном болон цахим хуудасны судалгааны материалуудаас үндсээр дамжин шилжих усны янз бүрийн замуудын тухай (апопласт, симпласт болон вакуоль), эндодерм болон Каспарын бүрхүүлийн талаарх мэдээллийг ашиглан товч тайлбар өгөх, зураг, диаграмм ашиглан дүгнэлт хийх Өөрөөр хэлбэл олсон мэдээллүүдээ нэгтгэн боловсруулж, дүгнэлт хийнэ.

uk.org.uk/mag/artmar00/watermvt.html http://users.rcn.com/jkimball.ma.ultranet/BiologyPages/X/Xylem.html http://highered.mcgraw-hill.com/olcweb/cgi/pluginpop.cgi?it=swf::600::480::/sites/dl/free/007353224x/788092/Water_Uptake.swf::Water%20Uptake

11.7ж*. Транспирацийн

Сурагчдад стандарт потометр (жишээ нь: Thoday-ийн потометр)-ийг үзүүлж,

Цэндээхүү,Ц. (2009). Ургамлын физиологи.

42

эрчимд нөлөөлөх хүчин зүйлүүдийг туршилтаар илрүүлэх

түүнийг яаж ашиглах талаар үзүүлэх туршилт хийнэ. Потометр нь ишийн огтолсон хэсгээр шингээгдсэн усыг хэмждэг бөгөөд энэ нь үндэсний үсэнцрээр ус шингэн орохтой адилгүй гэдгийг сурагчдад сануулна. Хэрэв потометрт жингийн өчүүхэн бага өөрчлөлтийг хэмжих мэдрэгчтэй жинг байрлуулбал шингээгдэж байгаа ус болон транспирациар алдагдах усыг хэмжих боломжтой болно. Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа 1. Транспирацийг тодорхойлох, яагаад

ургамалд зайлшгүй транспираци явагддаг талаар тайлбарлах, транспирацийн ач холбогдлыг жагсаан бичнэ.

2. Навчийн босоо байрлуулсан том зураг зураад, түүн дээрээ усны шилжин хөдлөх замыг дугаарлан тэмдэглэнэ.

3. Транспирацийн эрчимд салхи хэрхэн нөлөөлөхийг потометр ашиглан судална. Системийн гуурсны нэг талыг пипеткатай холбож энгийн потометрийг хийж болно. Эдгээрийг том савтай усанд хийж, усаар дүүргэнэ. Мод, сөөг юмуу сөөглөг ургамлын найлзуурыг огтолж том савтай усанд хийж, огтолсон хэсгээр нь дахин усан дотор огтолсны дараа системийн гуурсны нөгөө талд нь хий оруулалгүйгээр нягт холбоно. Хооронд нь бэхэлж угсарсан хэсгүүдээ усан дотроос гаргаж, штативт бэхлээд навчийг арчиж, хуурай болгоно. Хэмжилт хийхэд тохиромжтой цагийн интервалыг сонгож, пипеткэн дэх усны түвшинг тэмдэглэнэ. Хэрэв чийг хэмжигч багажтай бол ургамлын найлзуурын хэсгийг гялгар хүүдийгээр бүрхээд доторх чийгшилтийг хэмжвэл чийгшилт ихсэх байдлаар транспирацийг илрүүлж болно.

4. Үр дүнгээ график хэлбэрээр үзүүлж, диффуз, усны потенциал зэрэг нэр томьёонуудыг ашиглан графикаа тайлбарлана.

5. Транспирацийн эрчимд температур хэрхэн нөлөөлөхийг потометр ашиглан судлах ажлыг төлөвлөж гүйцэтгэнэ.

6. Үйл ажиллагаандаа дүгнэлт анализ хийнэ.

7. Транпирацийн эрчимд нөлөөлөх чийгшил болон гэрлийн нөлөөг судлах судалгааны ажлыг төлөвлөж гүйцэтгэнэ.

УБ. Мөнхийн үсэг. х. 101-103 http://users.rcn.com/jkimball.ma.ultranet/BiologyPages/T/Transpiration.html http://www.mhhe.com/biosci/genbio/virtual_labs/BL_10/BL_10.html http://www.mikecurtis.org.uk/Potometer/potometer.html http://www.saps.org.uk/secondary/teaching-resources/299-measuring-stomatal-density-

11.7з*. Транспирациар

Навчийн бүтцийг сурагчдад сэргээн сануулна.

www.worldofteaching.com/powerpoints/biology

43

алдагдах усны хэмжээгээ бууруулахын тулд ксерофит ургамлуудын навч нь хэрхэн дасан зохицсон байдгийг тайлбарлах

Ксерофит ургамлуудын амьд жишээг үзүүлж, эдгээр ургамлуудын усны алдагдлыг багасгадаг арга замуудын талаар сурагчидтай ярилцана.

Мезофит ургамлын навчийг бодвол навчийн нэгж талбайд ноогдох амсрын сүвийн тоо цөөн, илүү зузаан лав бүхий кутикул бүрхүүлтэй зэргээр харьцуулж усны алдагдлыг бууруулахад хэрхэн зохицсон байдгийг сурагчдаар гаргуулна. Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа 1. Ксерофит ургамлуудын амьд жишээг

харуулах бэлдмэл болон фото зураг, хатаадас гэх мэт зүйлсийг ажиглуулна. Ксерофит ургамлын онцлог шинж чанарууд, тэдгээрийн тайлбар нь усны алдагдлыг багасгахад хэрхэн зохилдсон болохыг ойлгоход тусална.

2. Янз бүрийн навчийн фото зургуудаас ксерофит навчнуудыг олж ялгах, тэдгээрийн бусдаас ялгагдах шинжийг тодорхойлно.

3. Ксерофит ургамлуудын нэмэлт онцлог шинжүүдийг судлан тодорхойлох ажил хийж болно.

/Xerophytes.ppt -Холбогдох мэдээлэл бүхий PowerPoint-р бэлтгэсэн илтгэлүүд бий. Цэндээхүү, Ц. (2009). Ургамлын физиологи. УБ. Мөнхийн үсэг. х103-104, 106-116

11.7и*. Транслокаци нь навчинд үүссэн сахароз болон бусад шим бодисууд ургамлын бусад хэсгүүд рүү энерги ашиглан зөөвөрлөгдөх үйл явц болохыг тайлбарлах

Сахароз нь флоэмээр идэвхтэй зөөвөрлөлтөөр зөөвөрлөгддөг бөгөөд дараа нь өөр бодис болон хувирч, хуримтлагдах үйл явц буюу транслокацийн тухай сурагчдад тайлбарлана.

Ургамал дахь соурс (source), синк (sink)-ийн талаар сурагчдаас асууна. Соурст осмосоор флоэмд илүүдэл усыг оруулснаар гидростатик даралтыг нэмэгдүүлдэг. Тиймээс шингэн зүйлс флоэмоор гидростатик даралтын зөрүүгээр дамжин, масс урсгалын онолын дагуу соурсаас синк рүү шилжин зөөвөрлөгддөг (бусад онолуудын талаар сурагчдад тайлбарлах шаардлагагүй).

http://leavingbio.net/FLOWERING%20PLANTS.htm Энгийн тодорхойлолт, богино хугацааны тайлбар бүхий хөдөлгөөнт дүрс.

11.7к*. Масс урсгалын онолыг ашиглан сахарозын транслокацийг тайлбарлах

Сурагчид ерөнхий мэдээллийг ойлгосон бол мембран болон зөөвөрлөлтийн механизмын тухай мэдлэгийг сэргээн сануулах замаар соурс дахь идэвхтэй зөөвөрлөлтийн талаарх ойлголтыг өгнө. Энэ нь сахароз идэвхтэй үйл явцаар шигшүүрт хоолойд ордог гэсэн буруу ойлголтыг залруулна. Тухайлбал: - Устөрөгчийн ионууд дагуул эсүүдээс

ГФА-ийн энерги ашиглан идэвхтэйгээр гадагшилдаг.

- Устөрөгчийн ионы концентраци мембраны гадна талд нэмэгддэг.

- Устөрөгчийн ионууд мембраны зөөгч

http://www.uic.edu/classes/bios/bios100/lectf03am/sucrosepump.jpgcl -Зөөвөрлөлтийн талаар дэлгэрэнгүй мэдээллийг харуулах маш ойлгомжтой дүрслэл бүхий өнгөтэй диаграмм http://highered.mcgraw-hill.com/sites/9834092339/student_view0/chapter38/animation_-

44

уурагтай холбогддог. Мөн сахароз тэдгээртэй холбогддог хам зөөвөрлөлтийн тухай санааг гаргана.

- Сахароз нь пласмодесмээр дамжин флоэмийн шигшүүрт хоолойд диффузээр ордог.

Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа 1. Флоэмийн шигшүүрт хоолой болон

түүний дагуул эсүүдийн бүтцийн талаар ойлголттой болохын тулд ном, цахим хуудаснаас фото болон микроскопын бэлдмэлээс авсан зураг, диаграммыг ашиглана.

2. Диаграммд эрхтнүүдийн нэр бичсэн тэмдэглэгээ нэмнэ.

3. Дагуул эс болон шигшүүрт хоолойн эсүүдийн хоорондын ялгааг хүснэгтээр харуулна. Флоэмийн шигшүүрт хоолойн болон дагуул эсүүдийн бүтцийг гүйцэтгэх үүрэгтэй нь холбож тайлбарласан дүгнэлтийг хүснэгтээр хийнэ.

_phloem_loading.html Mary,J. Geoff,J. (2010). IGCSE Biology. (Course book, second edition).

Заавал судлах хөтөлбөрийн үнэлгээний жишээ даалгавар 2.

1. Зуны цэлмэг өдөр улиангарын навчийн доод гадаргуу дээр ксилол, бензол, этилийн спиртийг тус тусад нь жижиг нүх сүвээр нэвчдэг хурдны дарааллаар нь дусаажээ. Энэ үед 5 цагт навчин дээр ямар нэгэн ул мөр ажиглагдаагүй. 7 цагт ксилол, бензол дусаасан хэсэгт цагаан толбо гарч, 9 цагт 3 уусмал тус бүрийг дусаасан хэсэгт мөн адил толбо гарч, 13 цагт аль ч уусмалд толбо гараагүй. Эдгээрийг хэрхэн тайлбарлах вэ? (4 оноо)

Цагууд Амсар нээлттэй ба хаалттай эсэх

Өглөөний 5 цаг

Өглөөний 7 цаг

Өглөөний 9 цаг

Өдрийн 13 цаг

2. Ургамлаас ус уурших процессыг судлахын тулд сурагчид туршилт хийжээ. Туршилтыг дараах зурагт үзүүлснээр хийж, ургамлаас алдагдах усны хэмжээг цилиндрт тэмдэглэсэн. Туршилтыг үсний сэнсээр үлээхгүй (хэвийн), үсний сэнсний халуунаар үлээж (халуун агаар), үсний сэнсний хүйтнээр үлээж (хүйтэн агаар) туршилтын үр дүнг графикаар илэрхийлсэн.

45

Дараах тохиолдлуудын аль нь дээрх туршилтын үр дүнд тохирох вэ? (5 оноо)

А. А=халуун агаар, В=хэвийн, С=хүйтэн агаар Б. А=хэвийн, В=халуун агаар, С=хүйтэн агаар В. А=хэвийн, В=хүйтэн агаар, С=халуун агаар Г. А=хүйтэн агаар, В=халуун агаар, С=хэвийн

3. Дараах зурагт Helleborus niger гэдэг ургамлын навчийн хөндлөн огтлолыг харуулсан байна.

M ба N-д харгалзах хэсгийг нэрлэн бичнэ үү.

M ......................................................................................................................... N ....................................................................................................................(2 оноо)

Навчийн амсрын сүвээр хий орж, гардаг. Амсар яаж нээгдэж, хаагддагийг тайлбарлана уу.

....................................................................................................................................... ....................................................................................................................................... ....................................................................................................................................... .........................................................................................................................(6 оноо)

4. Дараах зураг дээр үндсээр ус ба түүнд ууссан эрдэс давсны ионууд шингэх

А-апопласт, Б-симпласт замуудыг тэмдэглэнэ үү. (4 оноо)

46

А-апопласт Б-симпласт

Апопласт нь................................................................................................................... ....................................................................................................................................... ....................................................................................................................................... Симпласт нь................................................................................................................. ....................................................................................................................................... .......................................................................................................................................

Зөв хариулт:

1. Цагууд Амсар нээлттэй ба хаалттай эсэх

Өглөөний 5 цаг Амсар хаалттай

Өглөөний 7 цаг Амсар бага зэрэг нээлттэй

Өглөөний 9 цаг Амсар бүрэн нээлттэй

Өдрийн 13 цаг Амсар хаалттай

2. В. А=хэвийн, В=хүйтэн агаар, С=халуун агаар

. А-апопласт Б-симпласт

Туршилтын ажлын даалгавар. Навчийн амсар, түүний хөдөлгөөнийг ажиглах Хэрэглэгдэх зүйлс: Микроскоп, тавиур ба бүрхүүл шил, залуур зүү, нэрмэл ус, 1моль/л-ийн сахарозын уусмал, дусаагуур, шүүлтүүр цаас, харандаа, баллуур. Ажлын явц:

1. Сүлжгэний навчийн доод эпидермисийг хуулан авч тавиур шилэн дээрх дусал усанд хийж, бүрхүүл шилээр бүрхэж микроскопоор ажиглана. Хаагч, нээгч эсүүд, түүний дагуул эсүүд, эпидермисийн эсүүдийг зурж, тус бүрийн тайлбарт харгалзах үгсийг сумаар зааж бичнэ үү. (5 оноо)

47

а. эпидермисийн эсүүд (1 оноо)

б. хаагч, нээгч эсүүд (1 оноо) в. амсрын дагуул эсүүд (1 оноо)

г.амсрын дагуул эсүүдийн тоо (1 оноо)

Зураг 1. Амсрын эс бүхий эпидермисийг усанд хийхэд 2. Бүрхүүл шилний нэг талаас 2-3 дусал 1 моль/л-ийн сахарозын уусмал хийж, нөгөө талаас нь усыг нь шүүлтүүр цаасаар соруулан авна. Микроскопоор амсрын сүвийн өргөний өөрчлөлтийг ажиглаж, нэг ширхэг амсар бүхий хаагч, нээгч эсийг зурна уу.

Зураг 2. Амсрын эсүүдийг 1 моль/л-ийн сахарозын уусмалд хийхэд (5 оноо) 3. Амсрын эсүүдийн нээгдэх хаагдах хөдөлгөөн хийхэд зохицсон анатоми бүтцийн онцлогийг тайлбарлан бичнэ үү. (5 оноо) ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… 4. Дараах хүснэгтийг нөхөж бичнэ үү. (5 оноо)

Хүчин зүйл

Амсар нээлттэй ба хаалттай эсэх

Шалтгаан

Ус

1 моль/л сахарозын уусмал

11.8. Амьтны зөөвөрлөлт

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Багшид өгөх санамж ба хэрэглэгдэхүүн

11.8а. Хөхтөн амьтны цусны эргэлтийн онцлогийг зураглан, бусад сээр нуруутан амьтдын цусны эргэлттэй харьцуулах

Сурагчдын өмнөх ангид үзсэн цусны эргэлт, зүрх судасны тогтолцооны талаарх хичээлийг сэргээн сануулна. Зүрх судасны тогтолцооны битүү болон задгай, дан болон давхар эргэлт гэсэн ойлголтуудыг ойлгоход чиглүүлэн, амьтдын ялгаатай зөөвөрлөлтийг харьцуулах замаар тайлбарлана.

Артерийн судас нь зүрхнээс цусыг тараадаг, харин венийн судас нь зүрх рүү цусыг цуглуулж хүргэдэг бөгөөд зүрхийг тэжээдэг судсыг титэм судас гэж нэрлэдэг болохыг сурагчид санахад нь тусална. Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа

1. Битүү болон болон давхар эргэлт гэсэн хоёр нэр томьёоны товч тэмдэглэл хийж, тайлбарлана.

2. Зүрхний хөндий буюу тасалгаанууд, их

http://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/pe/appliedanatomy/0_anatomy_circulatorysys_rev1.shtml

http://users.rcn.com/jkimball.ma.ultranet/BiologyPages/A/AnimalHearts.html

48

болон бага эргэлт, том судаснуудыг харуулсан давхар эргэлтийн бүдүүвч зурагт тайлбар хийж, нэрлэнэ.

11.8б. Цусны

эргэлтийн тогтолцооны бүрэлдэхүүн хэсэг тус бүрийг тодруулж, тэдгээрийн үүрэг ба бүтцийн хамаарлыг харьцуулан шинжлэх

Сурагчид артери, вен, хялгасан судасны ерөнхий бүтцийг мэдэж байгаа тул байнгын бэлдмэлийг микроскопоор харах эсвэл микроскопын зургаас судасны ханыг ажиглан зурж, давхаргуудыг нэрлэж, үүргийг тайлбарлана. Микроскопоор бэлдмэл харахдаа окулярын хэмжээст хуваарийг ашиглан хэмжилт хийх дадлага ажил хийлгэнэ. Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа 1. Судасны бүтэц, үүргийн талаар анги

нийтээр хэлэлцүүлэг хийх, асуулт хариулт өрнүүлэх, бүдүүвч зурагт тайлбар, тэмдэглэгээ хийх зэргээр ойлголтоо бататгана.

2. Бэлдмэл юмуу микроскопын зургийг ажиглан зурж, бүтэц болон үүрэг хоорондын хамаарлыг гарган уялдуулан тайлбарлана.

3. Судасны уян хатан чанарыг малаас авсан артери ба венийн судаснаас жин өлгөж, суналт хэр байгаагаар нь харьцуулна.

Цагаан эсийн төрлүүдийн талаар “Дархлаа” хэсэгт үзэх тул үүргийг дэлгэрэнгүй тайлбарлах шаардлагагүй.

Эритроцит ба лейкоцит гэсэн нэр томьёог хэрэглэхгүй байж болох ч сурагчид бие даан судлах явцад дээрх нэршлүүд таарч болох тул дурьдаад өнгөрөх нь зүйтэй.

Фагоцит (макрофагууд, нейтрофилүүд) болон лимфоцит эсүүдийн бүтцийг үүрэгтэй нь холбон тайлбарлах дасгал ажил хийж, хүснэгт зохионо.

Сурагчид цусны бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг мэддэг эсэхийг нягтлан, цусан дахь хүчилтөрөгч, нүүрстөрөгчийн давхар исэл, глюкозын хэмжээ яагаад, хэрхэн өөрчлөгддөг болохыг хэлэлцэнэ. Энэ нь хялгасан судасны буюу капиллярын сүлжээ, түүний үйл ажиллагаатай яаж уялдахыг тайлбарлана. Жишээ нь: хялгасан судас ба эсийн хийн солилцоо. Мөн цусны даралт артерийн болон венийн судсанд өөр өөр байдгийг хялгасан судастай холбон тайлбарлаж, ярилцана.

Сурагчид цус болон цусны сийвэн хоорондын ялгааг сайтар ойлгосон байвал зохино. Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа 1. Микроскопоор цусны улаан эсийг харах

болон микроскопоор авсан зургийг ашиглан улаан эсийг цусны бусад эсүүдтэй харьцуулна.

http://sln.fi.edu/biosci/vessels/vessels.html

http://www.histology.leeds.ac.uk/circulatory/arteries.php

http://www.nuffieldfoundation.org/practical-biology/elastic-recoil-arteries-and-veins

http://library.med.utah.edu/WebPath/CVHTML/CVIDX.html

http://nsb.wikidot.com/2-2-3-compare-the-structure-of-arteries-capillaries-and-vein

http://micro.magnet.fsu.edu/index.html

http://education.vetmed.vt.edu/Curriculum/VM8054/Labs/Lab6/Lab6.htm

49

2. Цусны эсүүдийг зурж, тэмдэглэнэ. 3. Цусны улаан эсийн бүтцийг хүчилтөрөгч

зөөвөрлөх үүрэгтэй нь холбон тайлбарлана.

4. Хялгасан судасны сүлжээг харуулсан зураг, диаграммд тэмдэглэл хийж тайлбарлана. Ингэхдээ цус урсах чиглэл, эдийн шингэн ба тунгалаг (лимф) бүрэлдэх үйл явц, бодисын шилжилт хөдөлгөөнийг сумаар зааж дүрслэх болон өнгөөр ялган тодруулна.

5. Цуснаас эдийн шингэн, тунгалаг хэрхэн бүрэлдэн бий болдгийг тайлбарлаж бичих, тэдгээрийг үүргийг тэмдэглэнэ.

6. Цус, эдийн шингэн, тунгалгийн хоорондын ялгааг харуулсан харьцуулсан хүснэгт хийнэ.

11.8в. Хөхтөн

амьтны зүрхний бүтцийг дүрслэн, зүрхний тасалгаануудын ханын зузаан ялгаатай байдгийг үүрэгтэй нь холбон үнэлэх

Энэхүү сэдвийг заахад зураг, диаграмм ашиглавал үр дүнтэй. Боломжтой бол малын зүрхийг зүсэж үзүүлэн, зүрхний бүтцийг харуулж, ярилцана. Зүрхний хана нь зүрхний булчингийн ширхэгүүдээс тогтдог болох, илүү зузаан хана гэдэг нь илүү булчинлаг хана гэдгийг мэднэ.

Зүрхний тосгуур болон ховдлын ханын зузааны ялгааг тэдгээрийн цус шахах зайтай нь уялдуулан тайлбарлана. Ховдлууд нь уушги руу болон их эргэлтээр хол зам туулах цусыг өндөр даралтаар шахдаг учир зузаан ханатай байхад тосгуурууд зэргэлдээх ховдлууд руу богино зайд цусыг шахдаг тул бага даралттай, нимгэн ханатай байдгийг тайлбарлана.

Зүүн ховдлын ханын зузааныг баруун ховдлынхтой харьцуулан, ялгааг их болон бага эргэлтээр цусны туулах зам, эсэргүүцэлтэй холбон тайлбарлана. Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа

1. Зүрхний бүтцийг харуулсан зураг, диаграмм зурах. Жишээ нь доорх зурагт үзүүлсэнтэй ижил энгийн диаграммыг зурж болно. Дугаарууд нь зураасуудыг зурах дарааллыг харуулсан болно.

2. Зургаа улам баяжуулж, өөрчлөн цусны

судсууд, ханын өргөн, шөрмөслөг татаас, хөхлөг булчин, тосгуур ховдлын (атриовентрикулар) болон синусын (синоатриал) зангилаа, Пуркиньегийн ширхгийг харуулан зурж болно.

3. Бэлдсэн малын зүрх байвал зүрхийг зүсэж хуваах эсвэл зүсэж бэлтгэсэн зүрхний хэсгүүдийг бодитоор харуулбал сурагчид

http://www.learnerstv.com/animation/animation.php?ani=321&cat=biology

http://www.nhlbi.nih.gov/health/dci/Diseases/hhw/hhw_anatomy.html

http://www.sciencelearn.org.nz/Contexts/See-through-Body/Sci-Media/Animations-and-Interactives/Label-the-heart

http://library.med.utah.edu/WebPath/CVHTML/CVIDX.html

http://www.physiologymodels.info/cardiovascular/arterioles.htm

50

зүрхний бүтцийн талаар илүү сайн ойлголт авна.

11.8г*. Зүрхний мөчлөгт үйлд даралтын нөлөөг тодорхойлж, үзүүлэнгээр загварчлах

Зүрхний хөндий хоорондын болон гол судас, уушгины артерийн хавхлагууд нь өөрсдөө идэвхтэйгээр хөдөлж нээгдэж хаагддаггүй, харин хавхлагуудын 2 талын цусны даралтын зөрүүгээр түлхэгдэн нээгдэж хаагддаг болохыг ойлгоно.

Зүрхний мөчлөгийн үед тосгуур, ховдол, артерийн судасны даралт хэрхэн өөрчлөгддөг болохыг зураг, видео хичээл болон Power Point үзүүлэн ашиглан проектр, дэлгэцээр үзүүлнэ. Үзэж судалсан материал, ойлголтдоо тулгуурлан анги нийтээр зүрхний хөндийнүүдийн дотоод даралт болон эзэлхүүний өөрчлөлтүүд нь зүрхний булчингийн агшилт, сулралт, хавхлагуудын нээгдэх, хаагдах үйл явцтай хэрхэн уялддаг болохыг хэлэлцэх, асуулт хариулт өрнүүлнэ.

Самбар болон том цаасан дээр зүрхний мөчлөгийн үе шатыг зурж, харгалзах даралтын өөрчлөлтийг харуулсан графикийг дүрслэнэ. Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа 1. Зүрхний мөчлөгийн үйл явцын дарааллыг

харуулсан хүснэгт хийнэ. Ингэхдээ эхний баганыг “зүрхний баруун тал”, хоёр дахь баганыг “зүрхний зүүн тал” гэж толгойлж бичээд доошоо харгалзах мөрүүдийг нөхөж бичвэл зүрхний баруун зүүн талууд хэрхэн уялдан ажилладаг болохыг ойлгоход хялбар.

2. Зүрхний бүтцийг харуулсан зураг, диаграмм зурсантай адил загвараар зүрхний мөчлөгийг зурж дүрслэнэ. Ингэхдээ зүрхний булчингийн агшилт сулралт, диастолын болон тосгуурын систол, ховдлын систолын үеүд дэх хавхлагуудын байдлыг дүрслэн үзүүлнэ.

3. Зүрхний баруун болон зүүн талын даралт эзэлхүүний өөрчлөлтийг харуулсан график зурж, аль үед нь аль хавхлаг нээгдэх буюу хаагддаг болохыг график дээрээ нэмж зурж, тэмдэглэнэ.

Зураг, хөдөлгөөнт дүрс, видео ашиглавал үр дүнтэй. http://www.pbs.org/wgbh/nova/eheart/human.html

http://library.med.utah.edu/kw/pharm/hyper_heart1.html

11.8д*. Зүрхний агшилтын зохицуулга, хяналтад оролцдог хэсгүүдийн ажиллах зарчмыг бүдүүвчээр тодруулан шинжлэх

Зүрхний булчин автомат үйл ажиллагаатай, гадны ямар нэг цочруулын нөлөөгүйгээр агшдаг гэдгийг сурагчид юуны түрүүнд ойлгосон байх хэрэгтэй (зүрх цохилохын тулд гаднаас буюу тархинаас мэдрэлийн импульс хүлээн авах шаардлагагүй байдаг).

Синусын зангилаа нь зүрхний агшилт, хэмнэлийг удирддаг болохыг ойлгоно. Синусын зангилаа нь зүрхний булчингийн эсийг деполяризацид (туйлгүйшил) оруулж, булчингийн агшилтыг эхлүүлэх ба энэ нь цааш тархан тосгуур болон ховдлын

http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/biology/sanode.html

http://www.nhlbi.nih.gov/health/health-topics/topics/hhw/

51

булчинг агшилтанд оруулна. Тосгуур ховдлын дунд тусгаарлагч холбогч эд байх тул тэдгээр нь зэрэг агшдаггүй. Синусын зангилааны импульс тосгуур ховдлын зангилаа, Пуркиньегийн ширхгээр дамжин зүрхний орой хэсэгт хүрч ховдлыг агшааж цусыг артерийн судас руу шахдаг болохыг ойлгоно.

Деполяризаци гэсэн нэршлийн оронд импульс тархах, сэрэл дамжих гэж хэлж тайлбарлаж болно. Харин “дохио”, “долгион” гэсэн бусад нэр томьёонууд тохиромжгүй.

Сурагчид синусын зангилаанаас импульс тархахыг “мэдрэлийн импульс”-тэй хольж андуурч болзошгүй юм.

Зүрхний цахилгаан бичлэгийн зураг харуулж, зүрхний агшилтын талаарх мэдлэгтэй нь холбон ярилцаж болно. Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа 1. Зүрхний цохилт эхлэх, тосгуур ховдлын

агшилтын зохицуулгын талаарх мэдлэг, ойлголттой болохын тулд диаграмм зурж, асуулт тавьж хэлэлцүүлэг хийнэ.

2. Синусын зангилааны үүргээс эхлүүлэн зүрхний агшилт явагдах үйл явцын дарааллыг тоочиж бичсэн цаас юмуу картнуудыг зөв дараалалд оруулж байрлуулна.

3. Өмнөх хичээл дээр зурсан зүрхний мөчлөгийг харуулсан диаграммтай төстэй зүрхний агшилт эхлэх, тосгуурын систол, тосгуур ховдлын зангилаанд сэрэл саатах, ховдлын систол явагдах үе шат бүхий диаграмм зурж ойлголтоо бататгана.

4. Зүрхний бүтцийг харуулсан зураг, диаграмм дээр зүрхний агшилт явагдах дарааллыг заах дугаарыг зөв байрлалд байрлуулж, дугааруудад харгалзах үйл явдлыг зураг диаграммын хажууд эсвэл доод хэсэгт тэмдэглэж бичнэ.

Заавал судлах хөтөлбөрийн явцын үнэлгээний жишээ даалгавар 3.

1. Зурагт зүрхний тууш зүслэгийг харуулжээ а. Зургийг ажиглаад хүчилтөрөгчөөр баялаг цусыг зөөвөрлөдөг 2 судсыг нэрлэнэ үү. ........................................................... ........................................................... б. Ямар үсгээр гурван хавтаст хавхлагыг заасан байна вэ? …………….............................. в. Ямар үсгээр тал саран хавхлагыг заасан байна вэ? ……………....................................... г. Зүрхнээс аорт руу цус хэрхэн шахагддаг болохыг зүрхний агшилт, хавхлагуудын нээгдэлт, хаагдалт, дотоод

52

даралтын өөрчлөлт зэрэгтэй холбон тайлбарлана уу. ………………………………………………………………

Зөв хариулт.

а. аорт, уушгины вен б. Б в. А, В г. Зүүн ховдол агших, зүүн ховдлын дотоод даралт нэмэгдэх, хоёр хавтаст хавхлага Г хаагдах, аортын хагас саран хавхлага нээгдэн цус аорт руу шахагдах

Сонгон судлах хөтөлбөрийн явцын үнэлгээний жишээ даалгавар 7.

1. Зүрхний мөчлөгийн эхлэл, хяналт зохицуулгатай холбоотой үйл явцыг хүснэгтэд жагсаасан. Үйл явцыг зөв дараалалд оруулахын тулд хүснэгтийн багана хэсэгт тохирох тоог нөхнө үү.

Үйл явц Дараалал Хариу

Пуркинье ширхгээр импульс дамжих 4

Тосгуур ховдлын зангилаанаас импульс тархах 3

Тосгуур агших 2

Ховдол агших 5

Синусын зангилаанаас импульс тархах 1

2. Зурагт зүрхний мөчлөгийн үед гол судас, зүүн ховдол болон тосгуурын цусны

даралтын өөрчлөлтийг харуулжээ.

Зургийг ажиглаад хүснэгтэд бичигдсэн үйл явцтай харгалзах мөчүүдийг төлөөлөх үсгүүдийг хүснэгтийн багана хэсэгт нөхөж бичнэ үү. Баганын нэг нүдэнд зөвхөн нэг үсгийг бичнэ, нэг үсэг өөр нүдэнд дахин бичигдэж болохыг анхаарна уу.

Үйл явц Үсэг Хариу

Зүүн тосгуур ховдлын (хоёр хавтаст) хавхлага нээгдэж эхлэх В

Зүүн тосгуур ховдлын (хоёр хавтаст) хавхлага хаагдаж эхлэх Ё

Зүүн ховдол агшиж эхлэх Ё

Зүүн ховдол хоосорч, хамгийн бага хэмжээний цус үлдэх Б эсвэл В

11.9. Хийн солилцоо

53

Суралцахуйн зорилт

Сургалтын үйл ажиллагаа Багшид өгөх зөвлөмж

ба хэрэглэгдэхүүн

11.9а. Амьтан ба

ургамлын хийн зөөвөрлөлтийн онцлогийг харьцуулан, амьтанд амьсгалын эрхтний тогтолцоо үүсэх зайлшгүй нөхцлийг тайлбарлах

Бодисын солилцоонд оролцдог хүчилтөрөгч болон нүүрсхүчлийн хийг сүүгээр бойжигчдын цусны эргэлтийн тогтолцоо зөөвөрлөдөг бөгөөд үүнийг ургамлын дамжуулах эдүүдийн зөөвөрлөдөг бодистой (ургамлын дамжуулах эд хийн зөөвөрлөлт хийдэггүй) харьцуулан судалж, хийн солилцооны ач холбогдол, амьтанд амьсгалын эрхтний тогтолцоо үүсэх зайлшгүй нөхцлийг хэлэлцүүлэг хийн гаргаж ирнэ.

Ургамлын ксилем ба флоэмээр зөөвөрлөгддөг бодисыг сүүгээр бойжигчдын цусны эргэлтийн тогтолцоогоор зөөвөрлөгддөг бодистой харьцуулсан диаграмм хийлгэж ярилцана.

Амьсгалын эрхтний тогтолцоо нь гадаад орчинтой хийн солилцоо хийх үйл явцыг хөнгөвчилдөг болохыг тайлбарлана.

Сурагчид хүний амьсгалын эрхтний тогтолцооны бүтцийг харуулсан том зурагт үзүүлэн дээр тэмдэглэгээ хийх ба нэмэлт мэдээлэл ашиглан бусад нарийн бүтцүүдэд тайлбар, тэмдэглэгээ хийнэ.

Уушгины цулцан бол хийн солилцоо хийхэд хамгийн тохиромжтой гадаргуу болох талаар ярилцана.

Бусад бүтцийн хэсгүүд нь хийн солилцоо хийхтэй холбогдон зохилдож, өөр өөрийн онцлог шинж чанар бүхий болсныг дараагийн хичээлүүдээр нарийвчлан судална.

Бүтэц, шинж чанарын онцлог зохилдолгоонуудыг нэрлүүлж, бусад эд эрхтэнд байдаг эсэхийг харьцуулах дасгал хийж болно

http://www.meddean.luc.edu/lumen/MedEd/Histo/frames/Histo15.html - Маш сайн фото зургууд бий.

http://micro.magnet.fsu.edu/index.html

http://library.med.utah.edu/WebPath/HISTHTML/EM/EM040.html - Олон их сургуулиудын тэнхим, микроскоп үйлдвэрлэгчдийн цахим хуудсуудад сурагчдад сонирхолтой байж болох өргөн хэмжээний цуглуулга бий.

Роберт Винстон, Стив Паркер. “Хүний бие”., УБ., “Мон судар” хэвлэлийн газар., 2008 он.

Г.Батмөнх, М.Ганболд, Б.Даваасүрэн, Х.Төмөрбаатар, Ч.Эрдэнэбаатар., “Биологи” УБ., 2013 он.

Б.Гомбосүрэн. “Амьсгалын эрхтний эмгэг судлал” УБ.,2015 он.

11.9б. Цагаан мөгөөрсөн хоолойн хана, бронхи, бронхиол, цулцангийн бүтцийн хэсгүүдийг зургаас ялган таних

Цагаан мөгөөрсөн хоолойн хана, бронхи, бронхиол, цулцангийн бүтцийг ажиглан, тойм зураг зурж, тэдгээрийн бүтцэд мөгөөрс, сормууслаг эс, хундаган эс, гөлгөр булчингийн эс, хавтгай хучуур эс, цусны судас хэрхэн тархсаныг тэмдэглэнэ.

Микроскопоор авсан зурагт дээрх бүтцийн хэсгүүдийг олж тэмдэглээд, амьсгалын тогтолцооны эрхтнүүдэд тэдгээр нь хэрхэн тархан байрласныг судална.

Сормууслаг эс, хундаган эс, уян ширхэглэгийг ялгаж тодорхойлно.

Бронхи ба бронхиуд, бронхиол ба бронхиолууд, цулцан ба цулцангууд гэсэн ганц ба олон тоогоор илэрхийлэгдсэн нэр томьёонуудын ялгааг сурагчид мэдэж байх

http://www.meddean.luc.edu/lumen/MedEd/Histo/frames/Histo15.html

http://micro.magnet.fsu.ed

54

Хүснэгтийг сурагчид бөглөнө

Бүтцийн хэсэг

Мө

гөө

рс

Со

рм

уусл

аг

эс

Хунд

ага

н э

с

Гө

лгө

р б

ул

чи

нги

йн э

с

Ха

втг

ай х

учуур

эс

Цус н

ы с

уд

ас

Мөгөөрсөн хоолой

Бронхи

Бронхиол

Цулцан

Бронхиолд маш цөөн тооны хундаган эс байдаг бөгөөд (зарим сурах бичгүүдэд үүнийг байдаггүй гэж тэмдэглэсэн байдаг) үүний шалтгаан нь хундаган эсээс ялгарах салс нь цулцанд хийн солилцоо хэвийн явагдахад саад учруулж болох талаар хэлэлцүүлэг хийнэ.

Сурагчид мөгөөрсөн хоолой, бронхи, бронхиолын бүтцийг үзүүлсэн диаграмм дээр тэмдэглэгээ, тайлбар хийж дээр үзүүлсний адил хүснэгт зохиож бөглөнө.

u/index.html

http://library.med.utah.edu/WebPath/HISTHTML/EM/EM040.html

11.9в. Тамхины найрлага дахь бохь, хавдар үүсгэгч бодисууд амьсгалын эрхтний дээрх бүтцийн хэсгүүдэд нөлөөлж, уушгины хавдар, уушгины архаг өвчлөл үүсгэдэг болохыг жишээгээр тайлбарлах

Карциноген буюу хавдар үүсгэгч гэсэн нэр томьёоны талаарх мэдлэгээ бататгана.

Тамхинд агуулагдах хавдар үүсгэгч бодисын жагсаалт гаргаж, хэлэлцүүлэг хийнэ.

Уушгины хавдар хэрхэн үүсдэг талаар тайлбарлана. Үүнд: тамхины бохь нь хавдар үүсгэгч гол хүчин зүйл бөгөөд уушгины цулцан дахь бохины агууламж нь хавдарт өртөх магадлалыг ихэсгэдэг болохыг тайлбарлана.

Энэ бүлгийн агуулгыг заахдаа хортой ба хоргүй хавдрын үүсэх, хөгжих явцын талаарх мэдлэгийг сэргээн сануулна.

“Тамхи нь уушгины хорт хавдрыг үүсгэдэг”, “Тамхидалт болон уушгины хорт хавдрын хамаарал”, “Тамхины бохь нь уушгины хорт хавдрыг үүсгэдэг болох нь” зэрэг сэдвүүдээр хэлэлцүүлэг зохион байгуулж болно.

Уушгины архаг өвчлөлийн жишээ нь бронхит болон эмфизем (emphysema) юм. Энэ хоёр өвчний илрэх шинж тэмдгийн талаар сурагч бүр товч тэмдэглэл хийх

Мутаген болон хавдар үүсгэгч /карциноген/ -ийн хоорондын ялгааг тайлбарлахад анхаарах (Мутаген нь ДНХ-ийн мутацын хурдыг нэмэгдүүлэгч бол карциноген нь хавдар үүсгэгч юм)

Амьсгалын эрхтэн тогтолцооны өвчин тус бүр нь нийтлэг болон өвөрмөц шинж тэмдэг, илрэлтэй байдгийг ойлгоход сурагчдад туслах

55

ДЭМБ-ийн цахим хуудсын мэдээллийг ашиглаж болно.

Тамхидалт болон амьсгалын эрхтэн тогтолцооны өвчлөлийн хамаарлын талаарх мэдээллээ ашиглан ангидаа товч илтгэл тавина.

11.9г. Тамхины найрлага дахь никотин, угаарын хий уушгины цулцангийн ханаар цусны урсгал руу нэвтэрч, зүрх судасны системд нөлөөлөхийг баримт ашиглан шүүн хэлэлцэх

Тамхины найрлага дахь никотин болон угаарын хий нь уушгины цулцангийн ханаар цусны урсгал руу хялбархан нэвтэрдэг нэгдлүүд болохыг тодорхойлно. Эдгээр нэгдлүүд нь богино хугацааны нөлөөлөл үзүүлдэг ч тэр нь бусад нөлөөллүүдийг өдөөдөг болох талаар хэлэлцэнэ.

Угаарын хийн гемоглобинтой холбогдох чанар болон энэ холбоо нь тогтвортой шинжтэй болохыг тайлбарлана. Хүчилтөрөгчийн шингээлт, эс эд рүү хүргэлт, зүрхний цохилтын хурдад нөлөөлөх угаарын хийн сөрөг нөлөөллийг хэлэлцэнэ.

Угаарын хий нь судасны дотоод ханыг гэмтээхэд нөлөөлдөг болохыг тодорхойлж тэр нь атеросклеросис зэрэг өвчинг үүсгэдэг болохыг тайлбарлана.

Угаарын хийн урт болон богино хугацааны нөлөөллийг тайлбарлахдаа үе шатуудыг тоочиж болно. Жишээ нь:

- Цусны эргэлтийг хурдасгаснаар судасны дотор ханыг гэмтээн, цус бүлэгнэлтийг нэмэгдүүлдэг.

- Адреналины ялгаралт нэмэгдсэнээр цусны даралт ихсэж, судасны дотоод ханын гэмтсэн хэсэгт ялтаснууд цугларна.

- Ялтаснууд наалдамхай шинжтэй болж цус бүлэгнэх эрсдэл нэмэгдэнэ.

- Зүрхний цохилт хурдасна. - Захын судас руу очих цусны урсгал

багасна. - Бага нягттай липопротейн нэмэгдэнэ.

Никотины донтуулах нөлөөг тайлбарлах шаардлагагүй.

Богино хугацааны нөлөөлөл нь урт хугацааны нөлөөллийг үүсгэдэг болохыг сурагчдаар өөрсдөөр нь судлуулах

Роберт Винстон, Стив Паркер. “Хүний бие”., УБ., “Мон судар” хэвлэлийн газар., 2008 он.

Г.Батмөнх, М.Ганболд, Б.Даваасүрэн, Х.Төмөрбаатар, Ч.Эрдэнэбаатар., “Биологи” УБ., 2013 он.

Б.Гомбосүрэн. “Амьсгалын эрхтний эмгэг судлал” УБ.,2015 он.

11.9д*. Амьсгалын эрхтний тогтолцооны мөгөөрс, сормууслаг эс, хундаган эс, салсны булчирхайнууд, гөлгөр булчин, уян ширхэглэгийн үүргийг тодорхойлж, бэлдмэл болон электрон микроскопын

Амьсгалын эрхтний тогтолцооны эрхтнүүдэд дараах бүтцийн хэсгүүд харилцан адилгүй тархан байрладгийн учир шалтгааныг тэдгээрийн үүрэгтэй холбон тайлбарласан хэлэлцүүлэг хийнэ.

Амьсгалын эрхтний тогтолцооны эрхтнүүдийн бүтцэд ялгаатай тархан байрласан эд, эсүүдийн үүрэг ба байрлалын хоорондын холбоо хамаарлыг тайлбарлан бичнэ. Сурагчид шинж чанарыг нь үүрэгтэй тохируулах даалгавар хийж гүйцэтгэнэ.

http://www.meddean.luc.edu/lumen/MedEd/Histo/frames/Histo15.html

http://micro.magnet.fsu.edu/index.html

http://library.med.utah.edu/WebPath/HISTHTML/EM/EM040.html

56

зургаас ялган таних

Гэрлийн болон электрон микроскопоор авсан зураг ашиглан шинж чанарыг нь тодорхойлох замаар сурагчид мэдлэгээ бататгана.

11.9е*. Агаар ба цулцангийн хооронд болон цулцан ба цусны судасны хооронд явагдах хийн солилцоог загварчлан дүрслэх

Цусны эргэлтийн болон амьсгалын эрхтний тогтолцоо нь уушгины цулцан болон цусны судасны хооронд хүчилтөрөгч ба нүүрсхүчлийн хийн диффузийн градиент үүсэхэд ямар үүрэг гүйцэтгэдгийг хэлэлцэнэ. Сурагчид гемоглобины тухай мэдлэгээ энэ сэдэвтэй холбоотой асуултад хариулах үедээ бататгана.

Сурагчид хүчилтөрөгч болон нүүрсхүчлийн хийн нэвчих чиглэлийг харуулсан диаграмм зурж, тайлбар хийж, хийн солилцооны процессыг тайлбарлана.

Хийн солилцоо үр дүнтэй явагдах хэмжээнд хүртэл концентрацийн градиент хэрхэн өсөх талаар товч тайлбар бичнэ. Хийн солилцоог уушгины цулцан ба хялгасан судасны бүтэцтэй холбон тайлбарлаж бичих, мөн эсийн мембран бүрхүүлээр диффуз хэрхэн явагддагийг сэргээн санаж, тайлбар хийнэ. Уушгины цулцангийн хана ба хялгасан судасны хананы хоорондох диффуз нь эсийн мембран бүрхүүлээр явагдах диффузээс ялгаатай болохыг тодорхой илэрхийлсэн тайлбар хийнэ. Цусны хялгасан судсаар нягт хэрэгдсэн уушгины цулцангийн диаграмм ашиглан, хийн солилцоонд цулцангийн гадаргуу ба үүрэг хэрхэн зохицсон тухай товч тайлбар хийнэ.

Диффуз нь “хучуур эсийн ханаар”, “хялгасан судасны эсийн ханаар” явагддаг гэсэн буруу тодорхойлолтыг сурагчид гаргадаг. Цусны улаан эс хүчилтөрөгчийг шингээдэг гэж буруу бичдэг. Үүний оронд цусны улаан эсэд байгаа гемоглобин хүчилтөрөгчийг шингээдэг гэвэл илүү зөв юм http://www.johnwiley.net.au/highered/interactions/media/Respiration/content/ Respiration/resp1a/frameset.htm http://www.johnwiley.net.au/highered/interactions/media/Respiration/content/ Respiration/resp2a/bot.htm http://www.meddean.luc.edu/lumen/MedEd/Histo/frames/Histo15.html Цулцан - хялгасан судасны хоорондын хийн солилцооны тухай цуврал микроскопоор авсан зураг ба хөдөлгөөнт дүрс

Заавал судлах хөтөлбөрийн явцын үнэлгээний жишээ даалгавар 4.

57

1. Мөгөөрсөн хоолойн сормууст хучуур эдийн эсүүдийн электрон микроскопоор авсан зургийг үзүүлжээ. Зургийн өсгөлтийг тооцоолно уу. Бодолтыг доорх зайд тэмдэглээрэй. Хариуг бүхэл тоогоор гаргана.

Өсгөлт .................................................. (2 оноо)

2. А-гаар тэмдэглэсэн эсүүд болон В-гээр тэмдэглэсэн бүтцийн хэсгүүд нь мөгөөрсөн хоолойн ханыг хэрхэн хамгаалдаг талаар тайлбарлана уу.

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

........................................................................................................................(4 оноо)

3. Эсүүд, түүний дотор мөгөөрсөн хоолойн хучуур эдийн үндсэн хэсэг болох С эс нь митоз хуваагдлаар хуваагддаг. Митоз хуваагдлын профазын эхлэл ба метафазын төгсгөл шатанд байгаа эсүүдийн хоорондын ялгааг дүрсэлж бичнэ үү.

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

................................................................................................................(5 оноо) 11.10. Өвчний тухай ойлголт

Суралцахуйн зорилт

Сургалтын үйл ажиллагаа

Багшид өгөх зөвлөмж ба хэрэглэгдэхүүн

11.10а. Өвчний үүсгэгч, дамжих зам болон шалтгаанд үндэслэн халдварт (Холер, сүрьеэ, салхин цэцэг, улаан бурхан, ДОХ) ба халдварт бус өвчнийг ялган таних

Сурагчдаас өвчин гэж юу болох тухай асууж, нийтлэг тохиолддог халдварт өвчнүүдийг нэрлэн, тэдгээрийг үүсгэгч бичил биетэн буюу өвчин үүсгэгчдийг нэрлэнэ.

Энгийн жишээ (эукариот, нэг эст ба олон эстэн гэх мэт) ашиглан протист (хумхаа өвчнийг үүсгэгч) мэтийн өвчин үүсгэгчийг танилцуулна. Холер, сүрьеэ, салхин цэцэг, улаан бурхан, ДОХ өвчнийг үүсгэгчид хэрхэн дамжин халдварладаг талаар ярилцана. Зарим өвчин бусдаасаа илүү хурдтай тархаж байгаа шалтгааны талаар таамаглал

http://edis.ifas.ufl.edu/in722 Дагвадорж Я. нар. (2000) Халдварт өвчний сурах бичиг. УБ. Отгонбаатар Д., Цоодол С. (2007) Халдвар эсэргүүцэх арга хэмжээ. УБ Дондог Н. нар. (2013) Халдварт өвчин. УБ. Соёмбо принтинг ХХК. Дондог Н., Наранбат П .нар (2004). “Монгол улсын хүн амын сүрьеэгийн өвчний эпидемиологийн зарим

58

дэвшүүлнэ.

асуудал” Сүрьеэ судлалын тулгамдсан асуудлууд. УБ http://textbookofbacteriology.net/tuberculosis.html http://textbookofbacteriology.net/cholera.htmlhttp://library.med.utah.edu/WebPath/HISTHTML/EM/EM018.html http://www.who.int/en/http://www.who.int/research/en/http://www.biology4all.com/resources_library/details.asp?ResourceID=36

11.10б. Антибиотик нь бактери, вируст ялгаатай нөлөөлдгийг тэдгээрийн эсийн ханын бүтэцтэй холбон тайлбарлах

Ихэнх бактерийн төрлүүд хүн, амьтан, ургамалд халдвар үүсгэдэг. Энэхүү өвчин үүсгэгч организмуудыг патоген гэж нэрлэдэг болохыг мэднэ.

Бактерийг зохиомол орчинд үржүүлэх үзэгдлийг өсгөвөр гэдэг тухай хэлэлцэнэ. Энэ үйл ажиллагааг эмнэлэгт хүний биед өвчин үүсгэж буй патогенүүдийг судалж, тодорхойлохын тулд хэрэглэдэг болохыг ойлгоно.

Сурагчид антибиотикийн үүрэг, үйлдлийг дараах байдлаар ойлгох боломжтой. Үүнд:

- Бактерийн бодисын солилцоог саатуулдаг эсвэл бактерийн өсөлт, үржлийн үед эсийн бүтэц үүсэх явцыг сааруулдаг

- Бактерийн эс ба спорын өсөлт, хөгжлийг зогсоодог.

Антибиотикийг хөгц мөөгнөөс гаргаж авдаг болохыг хэлэлцэнэ. Хамгийн анх Александр Флемингийн гаргаж авсан пенициллин антибиотикийн тухай ярилцаж болно.

Антибиотик нь бактерт нөлөөлөөд вируст нөлөөлдөггүйг тайлбарлахдаа хүн, амьтны эс болон вирус эсийн ханагүй болохыг анхаарах шаардлагатай.

Эм, тухайлан антибиотикийг буруу хэрэглэх нь эмэнд дасалтай бактерийг бий болгодог талаар сурагчдаар жишээ гаргуулан, ярилцлага өрнүүлнэ.

Ихэнх антибиотик нь бактерийн эсийн хана үүсэх явцыг зогсоодог (жишээ нь пенициллин).

Бусад нь эсийн мембраныг эвдэх, бактерийн бодисын солилцоог саатуулж бактерийг үхүүлдэг. Зарим бактери тохиромжгүй үед спор үүсгээд, тохиромжтой нөхцөл бүрдсэн үед амьд бактерийн эс болон үрждэг болохыг

- агар агар дээр ургуулсан бактерийн өсгөвөрийн гэрлийн микроскопоор харагдах дүрс зургийг http://www.bacteriainphotos.com/bacteria%20photo%20gallery.html) сайтаас харж болно.

Нийтлэг тохиолддог бактерийн халдварын жагсаалтыг http://www.buzzle.com/articles/list-of-common-infectious-diseases.html хуудаснаас харж болно

59

ойлгуулна.

Далайн замгаас гаргаж авсан агар агар нь бактер өсгөвөрлөх тохиромжтой орчин болдог бөгөөд бактерийг өсгөвөрлөх орчинд юу юу шаардлагатай болохыг ярилцана.

Антибиотикийг хэрэглэхээс татгалзах хандлага нэмэгдэж байгаа талаар хэлэлцэнэ.

11.10в. Антибиотикийн буруу хэрэглээнээс үүдэх сөрөг үр дагаврыг бактерийн антибиотикийн тэсвэржилтээр жишээлэн тайлбарлах

VI ангийн “Бичил биетний үйл ажиллагаа” суралцахуйн зорилтын хүрээнд судалсан нянгийн бүтэц, үйл ажиллагааны талаарх өмнөх мэдлэгийг сэргээн сануулж ярилцана. Мөн бичил биетнээр халдварладаг өвчин, түүнээс урьдчилан сэргийлэх арга замын талаар сэргээн сануулна. Бактериостатик болон бактериоцит антибиотикуудын ялгааг олох, тодорхойлох даалгавар ажиллана. Хэрэглэгдэхүүний жагсаалтад буй линкээр орж судалж болох ба ном сурах бичиг зэрэг бусад эх сурвалжийг ашиглах боломжтой. Пенициллиний бүлгийн антибиотикуудыг бета лактамууд гэж нэрлэдэг болохыг тайлбарлана. Нянгийн эсийн ханын бүтцийн талаар асууж ярилцана. Эсийн ханын бат бэх байдлыг хангадаг пептидогликан гинжний пептидийн хөндлөн холбооны катализыг явуулдаг транспептидаза энзим (гликопротейн пептидаза)-ийг тайлбарлана. Сурагчдад өмнө үзсэн энзимийн талаарх ойлголтыг нь сэргээн сануулах хэрэгтэй. Яагаад пенициллин зөвхөн хуваагдаж өсөж буй нянгийн эсрэг идэвхтэй байдаг талаар санал дэвшүүлнэ. Пенициллин болон бусад төрлийн антибиотикууд яагаад хүний эд эсийг гэмтээдэггүйг тайлбарлана. Антибиотикийн буруу хэрэглээнээс үүдэн бактерийн эсэд мутаци үүсэн, антибиотикт тэвсэртэй бактерийг үүсгэдэг болохыг, үүний сөрөг үр дагаврыг, хэрхэн сэргийлэх арга замыг хэлэлцэнэ.

http://www.cellsalive.com/pen.htmhttp://www.biology.ed.ac.uk/research/groups/jdeacon/microbes/penicill.htmhttp://pathmicro.med.sc.edu/fox/antibio tics1.htm http://textbookofbacteriology.net/antimi crobial.html http://www.hpa.org.uk/Topics/InfectiousDiseases/InfectionsAZ/Antimicrobial Resistance/ http://www.tufts.edu/med/apua/index.shtml http://www.antibioticresistance.org.uk/ http://www.s-cool.co.uk/a-level/biology/evolution/revise-it/evolution-in-actionhttp://textbookofbacteriology.net/resant imicrobial.html

11.10г*. Халдварт бус өвчнийг хадуур эсийн цус багадах өвчин болон уушгины хавдраар төлөөлүүлэн тайлбарлах

Сурагчид халдварт бус өвчний жишээ гаргана. Хадуур эсийн цус багадалт өвчний хэрхэн үүсдэг талаар ярилцана. Уушгины хорт хавдар болон хадуур эсийн цус багадалт өвчин нь яагаад халдварт өвчин биш болох талаар тайлбарлана.

60

Халдварт ба халдварт бус өвчний ялгааг хэлж, тайлбарлана. Халдварт бус өвчин үүсэх шалтгаан болон нөлөөлөх хүчин зүйлийг ангилах, нэрлэх, тайлбарлах (удамшил, амьдралын хэв маяг, хооллолт, хөдөлгөөн, хорт зуршил гэх мэт) өвчнийг нэрлэж, тоочно. Халдварт бус өвчнийг дамжих зам болон үүсгэгчээр нь хэрхэн ангилдаг болохыг хэлэх, жишээ гарган тайлбарлана.

11.10д*. Халуун хумхаа, сүрьеэ, ДОХ өвчний тархалтад нөлөөлөх хүчин зүйлүүд, тэдгээрийн дэлхий нийтэд үзүүлж байгаа хор нөлөөллийг шүүн хэлэлцэх

Хумхаа, сүрьеэ, ДОХ зэрэг өвчний тархалтад нөлөөлж буй нийгмийн хүчин зүйлүүд гэж юу болох талаар санал дэвшүүлэн ярилцана. Урьдчилан сэргийлэх болон хянах гэсэн хоёр ойлголтын ялгааг ярилцан хэлэлцэнэ. Тухайн өвчлөлүүдийн талаарх танилцуулга, тоо баримт, сүүлийн үеийн мэдээллүүдийн талаар судална. Вакцин болон эмчилгээний боломж хэр байгаа талаар ярилцана. Антибиотик гэж юу болох, ямар үед үр ашигтай байдаг талаар сэргээн сануулна. Олж авсан мэдлэгээ ашиглан өвчний тархалтыг хэрхэн зогсоох, түүнд тулгарч болзошгүй хүндрэлүүдийн талаар санал дэвшүүлнэ. Өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх болон хянаж зохицуулахад биологи, нийгэм, эдийн засгийн хүчин зүйлүүдийг харгалзан үзнэ. Эдгээр өвчнүүд дэлхийн аль хэсэгт илүү тохиолдож байгаа болон хүмүүст хэрхэн нөлөөлж буй талаар ярилцах, хэлэлцүүлэг хийх боломжтой. “ХДХВ-ийн халдвартай хүмүүсийн дунд сүрьеэгийн халдвар их байна” гэх мэтийг судлах талаар даалгавар өгч болох юм. Зарим улс орнууд өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, хянахдаа илүү үр дүнтэй байгаа шалтгааныг судлан тайлбарлана. Аль нэг өвчнийг сонгон авч түүнийхээ талаар судалгаа явуулж, богино хэмжээний тайлан тавиулж болно. Өвчний хоорондын хамаарлыг харуулсан зураглал хийлгэж болно. Өвчин тус бүрээр тэмдэглэл хөтөлсөн байж болно. Тухайн өвчин хамгийн их тархсан улс орнуудыг газрын зураг дээр заан харуулж болно гэх мэт үйл ажиллагаануудаас

61

сонгон явуулна.

11.10е*. Пенициллинийг задалдаг энзимийг зарим бичил биетнүүд нийлэгжүүлэх чадвартай болсныг жишээгээр тайлбарлах

Сурагчдаар “пенициллиний идэвхийг дарангуйлдаг бичил биетэн” сэдэвт хэлэлцүүлэг хийнэ. Генийн мутацийн үр дүнд шинэ уураг үүсдэг, шинэ уураг нь энзим байж болох ба энзим нь пенициллиний үйлчилгээг дарангуйлах чадвартай, түүнчлэн антибиотикийг эсэргүүцэх боломжтой. Бета лактамаза энзимийг танилцуулна. Плазмид нь антибиотикийг эсэргүүцэх чадвартай генийг агуулж байдаг гэдгийг сануулна. Шинэ уураг нь хэрхэн байгалийн шалгаралд ордог талаар хэлэлцэнэ. Хэлэлцүүлгийн талаар дүгнэлт бичнэ. Сүрьеэг эмчлэхийн тулд яагаад заавал антибиотикийн бүрэн курс эмчилгээг хийлгэх шаардлагатайг хэлэлцэнэ.

Эмийг эсэргүүцэх чадвартай ямар нэг нянг сонгон авч эмчилгээний хугацааг уртасгаж буй, хэрэглэгдэх эм тунгийн хэмжээг ихэсгэж буй шалтгаануудыг хамруулсан судалгаа хийж, үр дүнг хэлэлцэнэ.

Заавал судлах хөтөлбөрийн явцын үнэлгээний жишээ даалгавар 5 Тохиолдолд дүн шинжилгээ хийнэ үү? “Т гэнэт өндөр халуурч, маш ихээр ханиалгав. Унтахынхаа өмнө өөрийн уудаг эмнээсээ давхарлан уугаад өглөө бостол ханиалга нь намдсан байв. Орой ажлаасаа ирээд хоол цайгаа идэж уун хэсэг амрав. Гэтэл дахин халуурсан мэт бие нь арзайж эхлэв. Халуунаа үзтэл 39 хэм хүрсэн байв. Мөн л эмээ уугаад хөнжилдөө ороод хэвттэл нэвт хөлрөөд, маш ихээр ханиалгав. Ерөнхийдөө хэд хоногийн өмнөөс бага сага ханиалгаад байсныгаа тоолгүй явсаар сүүлийн 2 хоног огцом хүндэрч байгаа нь энэ ажээ.” (5 оноо)

- Т-д юу тохиолдсон бэ? - Ямар өвчин туссан бол? - Т одоо ямар арга хэмжээ авах ёстой вэ? Зөвлөгөө бичнэ үү?

Сонгон судлах хөтөлбөрийн явцын үнэлгээний жишээ даалгавар 8.

1. Бие махбодын хамгаалах механизмын талаарх бүдүүвчийг судлаад доорх

хүснэгтийг бөглөж бичнэ үү?

62

Хамгаалах хэлбэр

Арьс (хөлс, тос ялгарах) Бие махбод руу өвчин үүсгэгчийг нэвтрүүлэхээс сэргийлнэ. Тос нь нян, мөөгөнцрийн өсөлтийг удаашруулдаг.

Фагоцит эс

........................................................................

........................................................................

Салс ялгаруулах

........................................................................

........................................................................

Биеийн шүүрэл (нулимс, шээс, шүлс, ходоодны шүүс)

........................................................................

........................................................................

........................................................................

Микробын эсрэг байгалийн гаралтай уураг (интерферон)

........................................................................

........................................................................

........................................................................

Эсрэг бие үүсэх

........................................................................

........................................................................

Халуурах

........................................................................

........................................................................

Эсийн дархлаа

........................................................................

........................................................................

Үрэвсэл ........................................................................ ........................................................................

11.11. Дархлаа

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Багшид өгөх зөвлөмж

ба хэрэглэгдэхүүн

11.11а. Дархлааны хариу үйлдлийг

Сурагчид бие махбодод халдвар орохоос хамгаалах хориг, хязгаарлагч механизм болох

Батбаатар,Г нар. (2014). Дархлаа судлал.

63

өөрийн ба харийн эсрэгтөрөгч, гэсэн ухагдахуунд үндэслэн бүдүүвчээр илэрхийлэх

арьс болон ходоодны шүүсний талаар хэлэлцэнэ.

Бие махбодод нэвтрэн орсон тохиолдолд дараагийн шатны хамгаалах үйл ажиллагаа явагддаг болохыг ойлгоно.

Эсрэгтөрөгч (антиген)-ийн талаарх мэдлэгээ сэргээн санаж, бие махбод өөрийн болон харийн молекулыг хэрхэн ялган таньдаг болохыг бүдүүвч ашиглан тайлбарлана.

Сурагчид эсрэгтөрөгчийн тодорхойлолтыг бичиж, өөрийн болон харийн эсрэгтөрөгчдийн ялгаа, нян, вирус, шимэгч, хавдрын эсийн эсрэгтөрөгчийн эсрэг өвөрмөц эсрэгбие үүсгэж холбогддогийг тайлбарлана. Сурагчид өвөрмөц бус буюу төрөлхийн дархлаанд фагоцит эсүүд, харин өвөрмөц буюу олдмол дархлаанд лимфоцит эсүүд оролцдогийг мэднэ. Дархлалын хариу урвалын дүнд гадны эсрэгтөрөгч болон халдвар үүсгэгч устаж, бие махбод дахин халдварлахад илүү хурдан хариу үйлдэл үзүүлэх бэлтгэлтэй болдгийг тайлбарлана. Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа 1. Дархлалын хариу урвал гэж юу болохыг

хэлэлцэнэ. 2. Дархлааны хариу үйлдэл, эсрэгтөрөгч зэрэг

нэр томьёог товчоор илэрхийлсэн тодорхойлолтыг зохионо.

Улаанбаатар. Мөнхийн үсэг

11.11б. Фагоцит

эсүүд өвчин үүсгэгчийг эндоцитозын замаар залгиж устгадгийг тодорхойлох

Сурагчдын цусны эсүүдийн талаарх мэдлэгийг сэргээн сануулсан дасгал ажиллана.

Цусны бүх эсүүд ясны чөмөгт үүсдэг бөгөөд моноцит эс, макрофаг эс гэж нэрлэгдэх фагоцит эс болон хөгждөгийг ойлгоно. Моноцит болон нейтрофил зэрэг фагоцит эсийн залгих үзэгдлийг ойлгоход эндоцитозын талаарх мэдлэгээ ашиглана. Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа

1. Ном болон цахим хуудаснаас авсан фагоцит болон лимфоцит эсийн зургуудыг харьцуулан танина.

2. Моноцит болон нейтрофил эсүүдийг гарал үүсэл, боловсрон хөгжих үе шат, үүргийг тайлбарласан товч хүснэгт эсвэл диаграмм зурна.

3. Фагоцитоз явагдах үе шатыг харуулсан диаграмм зурж, үйл явцыг зураг дээр тэмдэглэн тайлбарлана.

Батбаатар,Г нар. (2014). Дархлаа судлал. УБ. Мөнхийн үсэг

11.11в. Идэвхтэй

ба идэвхгүй дархлааны тухай ойлголтдоо тулгуурлан вакцинжуулалтын

Идэвхгүй дархлааны зарчмыг тайлбарлана - идэвхгүй дархлаа нь түргэн үүсдэг боловч

богино хугацаанд үргэлжилдэг. - идэвхтэй дархлаа харьцангуй удаан үүсэж,

урт хугацаанд тогтдог болохыг тайлбарлана

Батбаатар,Г нар. (2014). Дархлаа судлал. УБ. Мөнхийн үсэг

64

тусламжтайгаар өвчнөөс урьдчилан сэргийлэхийн ач холбогдлыг үнэлэх

Идэвхтэй дархлааны үед санамжийн эсүүд үүсдэг, идэвхгүй дархлааны үед санамжийн эсүүд үүсдэггүй болохыг харьцуулан тайлбарлана. Вакцин хэрхэн дархлаа тогтоодог болохыг вакцины үед явагдах дархлааны хариу үйлдлийг харуулсан график зурж тайлбарлана. Доорх дархлааны ангиллыг харуулсан бүдүүвчийг ашиглан ялгааг харьцуулж болно.

Вакцины тусламжтайгаар хэрхэн халдварт өвчний тархалтыг зогсоож болохыг тайлбарлана. Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа

1. Идэвхтэй ба идэвхгүй дархлаа гэсэн нэр томьёог товчоор илэрхийлсэн тодорхойлолтыг бичнэ.

2. Яагаад идэвхтэй дархлаа санамжийн эсийг бий болгодог байхад идэвхгүй дархлааны үед үүсдэггүй болохыг харьцуулан бичнэ.

3. Төрөлхийн болон олдмол, идэвхтэй ба идэвхгүй дархлааны жишээ гарган, тэдгээрийн хоорондын ялгааг тодруулна.

11.11г*. B болон Т лимфоцитын үйл ажиллагааг дархлааны хариу урвалд үндэслэн тодорхойлох

Өвөрмөц бус дархлаанд оролцдог фагоцит эсүүдээс өвөрмөц дархлааг бүрдүүлэгч В болон Т лимфоцит эсүүдийн хариу үйлдэл ялгааг харьцуулан илрүүлэх дасгал ажиллана. . В болон Т лимфоцит эсүүд өвөрмөц эсрэгтөрөгчидтэй хэрхэн харилцан үйлчилж идэвхждэг болохыг харуулсан схем, диаграмм зурж тайлбарлана. Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа 1. В болон Т лимфоцитын гарал үүслийг ном

сурах бичиг болон цахим хуудаснаас авсан мэдээллийг ашиглан тус бүр 3 өгүүлбэрт багтаан нэгтгэнэ.

2. В лимфоцитын өвөрмөц клон тодорхой нэгэн эсрэгтөрөгчийн эсрэг үүсдэг болох, ингэснээрээ (1) эсрэгбие үйлдвэрлэдэг плазмын В эсийг үүсгэдэг (дархлааны анхдагч хариу үйлдэл), мөн (2) түргэн хүчтэй хариу үйлдэл үзүүлэх чадвартай санамжийн эсүүдийг үүсгэдэг (дархлааны хоёрдогч хариу үйлдэл) болохыг урсгал диаграммаар зурж харуулна.

3. Дархлааны хариу үйлдлийг харуулсэн график зурах, ингэхдээ хэвтээ тэнхлэгт эсрэгбиеийн хэмжээ, босоо тэнхлэгт

Батбаатар,Г нар. (2014). Дархлаа судлал. УБ. Мөнхийн үсэг

Дархлаа

Төрөлхийн

Идэвхтэй

Идэвхгүй

Олдмол

Идэвхтэй

Идэвхгүй

65

хугацааг харуулан дархлалын анхдагч болон хоёрдогч хариу урвалын хурдыг харьцуулна.

4. Т лимфоцит эсүүд хэрхэн эсрэгтөрөгчийн эсрэг хариу үзүүлж (1) устгагч Т эс, (2) туслагч Т эс, (3) санамжийн эс үүсгэдэг болохыг харуулсан диаграмм зурж тайлбарлана.

11.11д*. Урт хугацааны дархлаанд санамжийн эсийн гүйцэтгэх үүргийг илрүүлэх

Дархлааны хоёрдогч хариу үйлдлийн үед санамжын эсүүдийн тусламжтайгаар түргэн, хүчтэй хариу урвал явагддаг болохыг тайлбарлана. Дархлаа гэсэн нэр томьёог тайлбарлаж, урт хугацааны дархлаа гэж юу болох талаар хэлэлцэнэ.

Сурагчид дархлааны хариу үйлдлийн үед эсрэгбиеийн концентраци болон хугацааны хамаарлыг харуулсан график зурж тайлбарлана.

11.11е*. Өөрийн болон харийн эсрэгтөрөгчийг ялгаж чадаагүйн улмаас үүсэх дархлааны эмгэгийг миастени өвчнөөр жишээлэн тайлбарлах

Миастени өвчнийг жишээ болгон аутоиммуны өвчин гэж юу болохыг хэлэлцэнэ.

Сурагчид уг өвчний талаарх мэдээлэл агуулсан хуудас, материалыг ашиглан гол мэдээллийг агуулсан товч тэмдэглэл бичнэ.

Автоиммуний өвчин хэрхэн үүсдэг болон хэрхэн өөрийн бие махбодын эсрэг ажилладаг болохыг загварчлан тайлбарлана.

11.11ж*. Эсрэг биеийн молекулын бүтцийг гүйцэтгэх үүрэгтэй нь холбон тайлбарлах

Уургийн бүтцийн талаарх мэдлэгийг сэргээн сануулна.

Эсрэгбиеийн ерөнхий бүтэц болон эсрэгтөрөгчтэй хэрхэн холбогддог болохыг тайлбарлана. Эсрэгбиеийн бүх төрлүүдийг мэдэх шаардлагагүй.

Эсрэгбиеийн хувьсамтгай хэсэг нь эсрэгбие бүрт өөр өөр амин хүчлүүдээс тогтдог болох, түүгээрээ өвөрмөц эсрэгтөрөгчтэй холбогддог болохыг ойлгоно.

Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа 1. Уургийн анхдагч, хоёрдогч, гуравдагч,

дөрөвдөгч бүтэц нь иммуноглобулин G (IgG)-ийн бүтцэд ямар байхыг интернет болон номоос судлан тайлбарлана.

2. Эсрэгбиеийн бүтцийг түүний үүрэгтэй нь уялдуулсан хүснэгт зохиох, эсвэл диаграммаар илэрхийлж тайлбарлана.

3. Эсрэгбие буюу иммуноглобулин нь хэрхэн өвөрмөц эсрэгтөрөгчтэй холбогддог, яагаад бусад уураг, эсрэгтөрөгч, өөрийн биеийн уургуудтай холбогддоггүй болохыг тайлбарлана.

Батбаатар,Г нар. (2014). Дархлаа судлал. Улаанбаатар. Мөнхийн үсэг

11.11з*. Цагаан эс ихсэх шалтгааныг цусны цагаан эсийн хавдар болон

Цусны цагаан эсийн хавдар буюу лейкеми өвчний талаар мэдээлэл өгөх нь зүйтэй. Ингэснээр халдварт өвчний үед цагаан эс олшрох нь цагаан эсийн хавдрын үед олшрохоос юугаараа

66

халдварт өвчний үр дагавартай холбон тайлбарлах

ялгаатай болохыг ярилцах боломжтой болно.

Цусны цагаан эсийн хавдрын үед халдварт өртөмхий болдог шалтгааныг тайлбарлана

11.11и*. Вакцинаар цагаан цэцэг өвчнийг устгасан боловч улаан бурхан, сүрьеэ, халуун хумхаа, булчин задрах тахал зэрэг өвчнийг устгаж чадаагүй шалтгааныг шүүн хэлэлцэх

Энэ нь нэлээд өргөн хүрээтэй сэдэв тул сурагчид интернетээс судалгаа хийж, судалгааны үр дүнгээ ангидаа ярилцах боломжтой.

Цагаан цэцэг өвчний вакцинжуулалтыг амжилтад хүргэж, устгасан хүчин зүйлүүдийг тоочиж, эрэмбэлнэ.

Бусад халдварт өвчний эсрэг вакцинжуулалтын хөтөлбөрийн талаар мэдээлэл солилцож, ярилцана. Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа 1. Цагаан цэцэг өвчин устгахад хүргэсэн учир

шалтгаануудыг тоочиж, жагсаалт гаргана. 2. Сурагчид 4 гишүүн бүхий баг болон

хуваагдаж багийн гишүүн бүр улаан бурхан, сүрьеэ, холер, гэсэн 4 өвчний талаар судалж, тэдгээрийг цагаан цэцэг өвчний дархлаажуулалттай харьцуулна.

3. Халдварт саа өвчнийг устгах вакцинжуулалтын хөтөлбөр хэрхэн хэрэгжиж байгаа талаар болон ДОХ/БЗХӨ -ний эсрэг вакцин бүтээж туршиж байгаа сүүлийн үеийн мэдээллүүдийг судлах, харилцан ярилцана.

Заавал судлах хөтөлбөрийн үнэлгээний жишээ даалгавар 6. Фагоцит болон лимфоцит эсийн үүсэл, хөгжлийг зурагт харуулжээ.

а. Фагоцит болон лимфоцит эсүүд хаана үүсдгийг нэрлэнэ үү. ........................................................................................................................................ б. А, Б, В үсгээр тэмдэглэгдсэн эсүүд болон Г үсгээр тэмдэглэгдсэн эрхтнийг

нэрлэнэ үү.

67

А ..............................................................................(макрофаг/моноцит) Б................................................................................(В лимфоцит) В ...............................................................................(Т лимфоцит) Г.................................................................................(сэрээ булчирхай)

в. А, Б, В- үсгээр тэмдэглэгдсэн эсүүдийн дархлааны үүргийг бичнэ үү А ............................................(фагоцитоз, нян, эмгэг төрүүлэгч, антиген илчлэх) Б...............................(идэвхжин сийвэнт эс болон хөгжих, эсрэгбие ялгаруулах) В ..............................................(макрофаг болон В лимфоцитыг идэвхжүүлэх, халдварлагдсан эсийг устгах)

Зөв хариулт

а. (Ясны чөмөг) б. А. макрофаг/моноцит

Б. В лимфоцит В. Т лимфоцит Г. сэрээ булчирхай

в. А. фагоцитоз, нян, эмгэг төрүүлэгч, антиген илчлэх Б. идэвхжин сийвэнт эс болон хөгжих, эсрэгбие ялгаруулах В. макрофаг болон В лимфоцитыг идэвхжүүлэх, халдварлагдсан эсийг устгах

Сонгон судлах хөтөлбөрийн үнэлгээний жишээ даалгавар 9.

1. Зурагт эсрэгбиеийн бүтцийг харуулжээ. Үсгээр тэмдэглэгдсэн хэсгүүдийг нэрлэж,

үүргийг дурьдана уу. А. ......................................................... Б. ........................................................ В. .........................................................

Зөв хариулт

А. Хувьсамтгай бүс, антиген холбогдох хэсэг, өвөрмөц антигенийг таньж холбогдоно Б. Дисульфидын холбоо, хөнгөн ба хүнд гинж, полипептидүүдийг хооронд нь холбож эсрэг биеийн дөрөвдөгч бүтцийг үүсгэнэ В. Тогтмол хэсэг, макрофаг, фагоцит эсүүдийн гадаргуу дээр байрлах рецепторуудтай холбогдоно 11.12. Энерги ба экосистем

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Багшид өгөх зөвлөмж ба хэрэглэгдэхүүн

11.12а. Амьдрах

орчин, ниш, популяци, бүлгэмдэл болон экосистем гэсэн нэр томьёог тодорхойлж,

Орчин үеийн байгаль хамгааллын биологи нь экосистемийн өөрчлөлт ба экосистем тогтвортой оршин тогтноход нөлөөлөх хүчин зүйлийг судалдаг болохыг тайлбарлана.

Экосистем, ниш гэсэн тодорхойлолтыг

http://www.purchon.com/ecology/definitions.htm -Дээрхи мэдээлэл нь экологийн нэр томьёо, дүрмүүдийг агуулсан байна.

68

жишээгээр тайлбарлах

тайлбарлахдаа дараах зүйлийн талаар сэргээн хэлэлцэнэ. Үүнд:

- Абиотик болон биотик хүчин зүйлийн хоорондын холбооноос тогтсон бие даасан нэгж

- Бүх популяци дахь бодгалиудын биологийн бүтээмж

- Бодисын эргэлт - Энергийн хувирал

- Сурагчид экосистем дэх зүйл хоорондын харилцан холбоо, зүйлүүдийн үүрэг, үйл ажиллагааны талаар хэлэлцэж, тэмдэглэл хөтөлнө. Үүнд: амьдрах орчны тодорхойлолт, байгаль орчинд хэрхэн зохицсон, организм хоорондын харилцан үйлчлэл, амьдралын мөчлөгийн онцлог гэх мэт. Энергийн урсгал / идэш тэжээлийн түвшин, амьд бие махбодын хоорондын харилцан үйлчлэл, орчны харилцан үйлчлэл зэрэг ойлголтуудыг мэдэхийн тулд янз бүрийн экосистемээр аялах дадлага ажил хийнэ Экосистем нь тогтвортой, тэнцвэртэй байдлыг хадгалахын зэрэгцээ хувьсан солигддог, түр зуурын болон байнгын байж болно гэдгийг тайлбарлана.

http://www.ecologydictionary.org/ -Сурагчид экологийн нэр томьёо, ялгаатай янз бүрийн зохион байгуулалтын тодорхойлолтыг харж болно. Эдгээр нь зөвхөн ойлголтыг нэмэгдүүлэх зорилгоор хэрэглэж байх ёстой бөгөөд заавал мэдэх албагүй. Хээрийн аялал хийх боломжгүй тохиолдолд сургуулийн ойр орчмын газар нутгийн ургамал, амьтдыг ажиглах нь сурагчдад өгөөжтэй ажил болно.

11.12б. Орон нутгийн болон бүс нутгийн жишээнд үндэслэн доройтолд орсон амьдрах орчинг нөхөн сэргээхийн ач холбогдлыг хэлэлцэж, тайлбарлах

Экосотем хувьсан өөрчлөгдөж байгаа талаарх мэдээллийг цуглуулж, нөлөөлж буй байгаль цаг уурын ба хүний үйл ажиллагааны хүчин зүйлүүдийг ялган эрэмбэлэнэ. Нөхөн сэргээлтийн экологийн талаарх үзэл баримтлал болон доройтсон амьдрах орчин, экосистемийг нөхөн сэргээх тухай ойлголт, шинжлэх ухааны үндэстэй төлөвлөлт хийх хэрэгцээ шаардлагыг үнэлэж хэлэлцэнэ. Тодорхой нэг жишээн дээр судалгаа хийж, үр дүнг ангидаа хэлэлцүүлнэ. Дараах шалгуураар үнэлнэ. Үүнд: - Доройтлоос өмнөх үеийн амьдрах орчны

тодорхойлолт, доройтлын шалтгаан ба хэрэв энэ нь үргэлжилбэл юу болох тухай

- Шинэ зүйл нутагшуулах, орчны хүчин зүйлийг өөрчлөх зэргээр шинэ амьдрах орчин бүрдүүлснээр нөхөн сэргээх, сайжруулах зорилгоо биелүүлэхэд юу хийж байгаа, юу хийж болох талаар хэлэлцэнэ.

- Тухайн бүлгэмдэл дэх нөхөн сэргээлтийн ашиг тусын талаар хэлэлцэнэ.

- - Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа

Дараах чиглэлээр байгаль хамгааллын асуудлуудыг хөндөж хэлэлцэнэ. Үүнд: - Бүс нутгийн экосистем дэх амьдрах орчин

http://en.wikipedia.org/wiki/Restoration_ecology

http://www.ser.org/

http://www.nature.com/scitable/knowledge/library/restoration-ecology-13339059

69

- Экосистем бүр дэх зүйл, зүйлийн тоо, толгой гэх мэт

11.12в*. Экосистемийн байгаль орчны төлөв байдлыг судалж, үнэлгээ хийх

Өөрийн орон нутгийн тодорхой экосистемийг сонгож, дадлага ажил хийх зорилгоо тодорхойлох, байгаль орчны төлөв байдлын талаар урьдчилсан мэдээлэл цуглуулах, төлөв байдлын үнэлгээ хийх төлөвлөлт хийх үйл ажиллагаанд сурагчдыг чиглүүлж ажиллана. Экосистем хувирч өөрчлөгдөхөд нөлөөлөх хүчин зүйлсийг ажиглах, хяналт явуулах обьектоо сонгоход сурагчдад тусалж дэмжлэг үзүүлнэ. Экосистемийн байгаль орчны төлөв байдлыг илэрхийлэх үндсэн үзүүлэлтүүдийг (цаг уур, амьдралын янз бүрийн орчны бүтэц бүрэлдэхүүн, биологийн төрөл зүйл, бодисын эргэлт, био бүтээмж ) тодорхойлно. Сурагчид экосистемд экскурс хийж тухайн экосистемийн ургамал, амьтны аймаг, уур амьсгал, хөрс гадарга, ус, агаарын төлөв байдал зэргийг тодорхой удирдамжийн дагуу ажиглалт хийж бодит мэдээлэл цуглуулан, үр дүнд боловсруулалт хийж, танилцуулга бэлтгэнэ. Эксурсийн үр дүнд үндэслэн сонгосон экосистемд үнэлгээ хийж дүгнэлт гарган хэлэлцэнэ. Байгалийн ашиглалт, хамгаалалт тэдгээрийн төрлийг тайлбарлана. Тухайлбал: Шинэ зүйл нутагшуулах, орчны хүчин зүйлийг өөрчлөх зэргээр шинэ амьдрах орчин бүрдүүлснээр нөхөн сэргээх, сайжруулах зорилгоо биелүүлэхэд юу хийж байгаа, юу хийж болох талаар хэлэлцэнэ. Тухайн экосистем дэх нөхөн сэргээлтийн ашиг тусын талаар хэлэлцэнэ. Тухайн экосистемийг хамгаалахад өөрсдийн оруулах хувь нэмрийг төлөвлөнө.

Хээрийн аялал хийх боломжгүй тохиолдолд сургуулийн ойр орчмын газар нутгийн ургамал, амьтдыг ажиглах нь сурагчдад өгөөжтэй ажил болно.

70

ГУРАВ. БИЕ ДААЛТЫН АЖИЛ Бие даалтын ажил нь сурагчдын шинжлэх ухааны мэдлэгээ гүнзгийрүүлэх, мэдээлэл боловсруулах, асуудал шийдвэрлэх, туршилт, судалгаа хийх чадваруудыг хөгжүүлэх, хандлага оролцоог нэмэгдүүлэхэд чиглэгдсэн байх бөгөөд эсээ, илтгэл, туршилт, судалгаа гэсэн 4 үндсэн төрөл хэлбэртэй байна.

д/д Эзэмших чадвар Бие даалтын тохиромжтой хэлбэр

1 Мэдээлэл боловсруулах Эсээ, илтгэл, судалгаа

2 Асуудал шийдвэрлэх Илтгэл, эсээ

3 Туршилт, судалгаа хийх Туршилт, судалгаа, хээрийн дадлага

Бие даалтын ажлыг гүйцэтгэх төрөл, хэлбэр Эсээ - Шинжлэх ухааны мэдлэг, ойлголт, үйл явцын талаар мэдээлэл цуглуулж, мөн чанар учир шалтгааныг тайлбарласан, өөрийн байр сууринаас үнэлж дүгнэсэн, шүүмжит санаа, эргэцүүлэл, дүгнэлт бүхий нотолгоо баримттай бичсэн бичвэр байна. Илтгэл - Эсээтэй ижил боловч хэлбэрийн хувьд үр дүнг үзүүлэн, дүрс зураг, бичлэг бүхий Powerpoint болон бусад хэлбэрээр бэлтгэсэн амаар илтгэн танилцуулах зорилгоор бэлтгэсэн байна. Туршилт - Шинжлэх ухааны мэдлэг, ойлголт, үйл явцыг илрүүлэх, батлах зорилгоор

тодорхой хэрэглэгдэхүүнүүдийг ашиглан баримт, нотолгоо, үр дүн гарган авах зорилготой туршин шинжлэх, гардан хийх үйлдэл байна. Туршилтыг биечлэн гүйцэтгэж үзүүлэхийн зэрэгцээ туршилтын ажлын тайлан бичиж хамгаална. Судалгаа - Бэлэн баримт, нотолгоо, үр дүнг ашиглан мэдээллийг боловсруулж, мөн

чанар учир шалтгааныг тайлбарласан, оюун дүгнэлт өгсөн үйлдэл байна. Гардан гүйцэтгэх боломжгүй сорил, туршилтын ажлыг судалгаа хэлбэрээр гүйцэтгэх ба судалгааны тайлан бичиж хамгаална. Хээрийн дадлага - Орон нутаг, сургуулийн орчмын биологийн төрөл зүйлийг ажиглах,

тэмдэглэх, хээрийн дадлага ажлын цагийг төлөвлөж зохион байгуулна. Энэ нь анги танхимаас гадуур хичээллэх сургалт хэдий ч 50-60 нь хувь нь ангид хийгдэнэ. А. Эсээ бичихэд анхаарах зүйлс

1. Бичих зүйлийнхээ утга санааг тодорхой гаргаж, эх дээр нарийвчлан ажиллана. 2. Эхний хэсэгт эсээ буюу зохион бичлэгийнхээ товч утга, ерөнхий төлөвлөгөөг

гаргасны дараа тухайн сэдвийн талаар өөрийн бодлоо ойлгомжтой, тодорхой бичих хэрэгтэй.

3. Үндсэн хэсэг бvр нь өөрийн санааг илэрхийлсэн өгvvлбэрээр эхлэхээс гадна шинэ санаа агуулсан байх ёстой. Дараа нь өгvvлбэрийн утга санааг тодруулсан янз бvрийн жишээ, тайлбар, тоо баримтыг нэмж оруулна.

4. Төгсгөлийн хэсэгт эсээний агуулгын утга санааг эмх цэгц, эрэмбэ дараалал холбоо хамаарал, учир шалтгаан, зүй тогтлын логик холбоонд дүгнэлт хийнэ.

Б. Илтгэл бэлтгэж танилцуулахад анхаарах зүйлс 1. Шаардлагатай мэдээлэл, материалыг цуглуулж, боловсруулан чухал хэрэгцээт

мэдээллийг сонгон илтгэлдээ тусгах 2. Илтгэлийг ямар программ, үзүүлэн материал ашиглан хүргэхээ төлөвлөж, түүндээ

тааруулан хэрэглэгдэхүүн материалаа бэлтгэх, илтгэлийн загвар, өнгө үзэмж, үсгийн хэлбэр хэмжээгээ тохируулан сонгох

3. Илтгэлийнхээ агуулгыг сайтар уншиж тогтоох, товчлол бэлтгэх 4. Илтгэлээ сонирхолтой, ойлгомжтой танилцуулах, илтгэх цагаа баримтлах, биеийн

хэл, дууны өнгө, чанга сулыг тохируулах, асуулт асуувал хариулах, тайван итгэлтэй хариулах зэрэг илтгэх чадварыг сурах, эзэмших

71

В. Туршилт, сорил гүйцэтгэхэд тавигдах шаардлага 1. Туршилтын аюулгүй байдлын талаар баримтлах заавар, аргачлал боловсруулах

(багаж төхөөрөмж, химийн бодистой болгоомжтой харьцах гэх мэт) 2. Туршилтад хэрэглэгдэх материалыг зөв сонгох 3. Туршилтыг санал болгосон арга зүйн дагуу хийж гүйцэтгэх 4. Туршилтын үр дүнг нэгтгэн, тайлан бичих

Г. Туршилт, судалгааны тайлан бичих Оршил: Судалгааны ажлын зорилго, зорилт шинэлэг талыг тусгасан байна. Судалгааны хэрэглэгдэхүүн: Сонгосон туршилт, судалгааны материал, хэрэглэсэн

аргын нэр, товч тайлбар, судалгаанд ашигласан багаж, урвалжийн нэр зэрэг мэдээллийг оруулна. Судалгааны арга зүй: Судалгааны материал цуглуулж, түүнд боловсруулалт хийх арга, аргачлалыг боловсруулна. Судалгааны үр дүн: Судалгаанаас гарсан үр дүнг хүснэгт, бүдүүвч болон зургаар илэрхийлэн тайлбарлаж бичнэ. Шүүн хэлэлцэхүй: Өөрийн судалгааны үр дүнг бусад судлаачдынхтай харьцуулж, өөрийн санал, дүгнэлтийг үндэслэлтэйгээр гаргасан байна. Дүгнэлт: Үр дүнд тулгуурлан товч тодорхой бичнэ. Ашигласан хэвлэл: Зохиогчийн нэр, овгийн эхний үсгүүд, он, ашигласан материал, ном, сэтгүүлийн нэр, дугаар, хуудас, web site-ийн хаягийг бүрэн бичнэ.

Заавал судлах хөтөлбөрийн хүрээнд санал болгож буй бие даалтын ажлын

сэдэв.

Сэдэв Санал болгож буй бие даалтын ажлын сэдэв Бие даалтын ажлын

төрөл хэлбэр

Биологийн молекулууд

Моносахарид, дисахарид, полисахаридын молекул бүтцийг энгийн цаасан хайчилбар, модель ашиглан загварчлах

Дадлага ажил

Триглицеридийн молекул бүтцийг энгийн цаасан хайчилбар, модель ашиглан загварчлах

Амин хүчлүүдийн бүтцийг энгийн цаасан хайчилбар, модель ашиглан загварчлах

Уургийн анхдагч, хоёрдогч, гуравдагч, дөрөвдөгч бүтцийг энгийн цаасан хайчилбар, модель ашиглан загварчлах

Энзим

Энзимийн саатал Дадлага ажил

Идэвхжлийн энергийг тооцоолох

Эсийн эрхтэнцэр тус бүрийн онцлогийг судлах Дадлага ажил

Эсийн бүтэц

План диаграмм зурах

Сонгинын эсийн бүтцийг микроскопоор харж зурах, өсгөлт тооцох

Туршилт, судалгаа

Сонгины үндэсний үзүүрийн эсээс дээж бэлтгэн митоз хуваагдлыг харах

Эсийн хуваагдал

Эсийн амьдралын мөчлөг, митоз хуваагдлыг загварчлах дадлага

Дадлага ажил

Хорт хавдрын эрсдлийг бий болгодог хүчин зүйлүүдийг судлах

Илтгэл

Хавдрын эс хэрхэн үүсэж, өсөлт хэрхэн явагддагийг судлах

Эсээ Зонхилон тохиолдох хавдрын статистикт анализ хийн, мэдээлэл бэлтгэх

Уургийн бүтцийн

ДНХ - ийн молекул бүтцийг хайчилбар ашиглан загвар хийх

Туршилт, судалгаа

72

генетик хяналт ба үйл ажиллагаа

РНХ-ийн молекул бүтцийг хайчилбар ашиглан загвар хийх

ДНХ-ийн репликацийг хайчилбар ашиглаж загварчлан хийх

Ургамлын зөөвөрлөлт

Амьтан ба ургамлын биед бодис зөөвөрлөгдөх онцлог, ялгаа

Эсээ

Ургамлын үндэс, иш, навчин дахь дамжуулах эдийн байрлал

Эсээ, туршилт, судалгаа

Ксилемийн бүтэц, үүрэг

Флоэмийн бүтэц, үүрэг

Транспираци

Амьтны зөөвөрлөлт

Сээр нуруутан амьтдын цусны эргэлт Эсээ, судалгаа, туршилт

Тунгалгийн систем, түүний үүрэг Эсээ, судалгаа

Зүрхний бүтэц Эсээ, судалгаа туршилт Цусны эсүүд

Судасны уян чанар Судалгаа, туршилт

Хийн солилцоо

“Тамхи уушгины хорт хавдрыг үүсгэдэг”, “Тамхидалт болон уушгины хорт хавдрын хамаарал”, “Тамхины бохь уушгины хорт хавдрыг үүсгэдэг болох нь” зэрэг сэдвүүдээс сонгох

Бичил судалгаа, илтгэл

“Уушгины бүтэц” Зургийн цуглуулга цомог бүтээх

Өвчний тухай ойлголт

Халдварт бус өвчин, үүсэх шалтгаан Илтгэл Халдварт өвчин, түүний ангилал

Вирусээр үүсгэгддэг халдварт өвчин, түүний дамжих зам, урьдчилан сэргийлэлт

Эсээ, судалгаа Нянгаар үүсгэгддэг халдварт өвчин, түүний дамжих зам, урьдчилан сэргийлэлт

Мөөгөнцрөөр үүсгэгддэг халдварт өвчин, түүний дамжих зам, урьдчилан сэргийлэлт

Дархлаа

Эсрэгтөрөгч буюу антиген

Эсээ Төрөлхийн дархлаа

Олдмол дархлаа

Дархлааны үүрэгтэй эсүүд Эсээ, судалгаа

Вакцинжуулалт

Энерги ба экосистем

Хоёр тэжээлийн түвшингийн хоорондын эрчим хүчний алдагдлыг тооцох Дадлага ажил

Байгаль дахь азотын эргэлт Эсээ, илтгэл

Сонгон судлах хөтөлбөрийн хүрээнд санал болгож буй бие даалтын ажлын сэдэв.

Сэдэв Санал болгож буй бие даалтын ажлын сэдэв Бие даалтын ажлын

төрөл хэлбэр

Биологийн молекулууд

α глюкоз болон β глюкозын цагираг бүтцийг дүрслэх

Дадлага ажил

Дисахарид ба полисахарид дахь гликозидын холбоог дүрслэх

Триглицеридийн диэфирийн холбоог дүрслэх

Уургийн нийлэгжил ба задралыг дүрслэх

Нүүрс ус, өөх тос, уураг таних чанарын урвал

Туршилтын ажил Энзим

Урвалын хурдад температур хэрхэн нөлөөлөхийг судлах

Урвалын хурдад орчны рН хэрхэн нөлөөлөхийг

73

судлах

Урвалын хурдад энзимийн концентраци хэрхэн нөлөөлөхийг судлах

Урвалын хурдад субстратын концентраци хэрхэн нөлөөлөхийг судлах

Эсийн бүтэц Эсийн дотоод бүтэц Дадлага ажил

Гэрлийн ба электрон микроскопын хөгжил Эсээ

Эсийн мембран зөөвөрлөлт

Эсийн мембраныг загварчлан хийх Туршилтын ажил

Бодисын идэвхтэй ба идэвхгүй шилжилтийн хэлбэрүүдийг харьцуулах

Эсээ, илтгэл

Эсийн хуваагдал

Үүдэл эсэд тухайн амьд биеийн бүтэц үйл ажиллагаа программчлагдан хадгалагдаж байдаг болохыг хэлэлцэх Үүдэл эсийг биотехнологид хэрхэн ашиглаж байгааг судлах

Илтгэл Эсээ

Уургийн бүтцийн генетик хяналт ба үйл ажиллагаа

Орлогдох ба үл орлогдох амин хүчлүүдийн үүрэг, ач холбогдол

Эсээ, судалгаа

Транскрипци ба трансляцийн процесс Эсээ

Генетик кодын зүй тогтол Эсээ, судалгаа

Ургамлын зөөвөрлөлт

Ургамал ус шингээхэд усны потенциалын үүрэг

Эсээ, судалгаа Ургамлын ус шингээх апопласт зам

Ургамлын ус шингээх симпласт зам

Ургамлын өсөлтөнд нитратын ионы үзүүлэх нөлөө

Туршилт, судалгаа Ургамлын өсөлтөнд магнийн ионы үзүүлэх нөлөө

Транспирацийн эрчимд нөлөөлөх хүчин зүйлүүд

Ксерофит ургамлын усны дутагдалд дасан зохицох онцлог

Эсээ, судалгаа Транслокаци

Масс-урсгалын онол

Амьтны зөөвөрлөлт

Зүрхний хавхлагууд, тэдгээрийн гажиг Эсээ, судалгаа, туршилт Зүрхний мөчлөг ба цусны даралт

Зүрхний агшилтын зохицуулга

Эсээ, судалгаа Зүрхний цахилгаан бичлэгийн үндэс

Зүрхний хэм алдалт

Өвчний тухай ойлголт

Халуун хумхаа өвчний тархалт, түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлс

Эсээ, судалгаа Сүрьеэ өвчний тархалт, түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлс

ДОХ өвчний тархалт, түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлс

Пенициллиний үүрэг, ач холбогдол Илтгэл

Дархлаа

В болон Т лимфоцит эсийн хөгжил Эсээ, судалгаа

Санамжийн эс Эсээ

Аутоиммуны өвчнүүд, шалтгаан

Эсрэгбиеийн бүтэц, үүрэг Эсээ, судалгаа

Цагаан эсийн тооны өөрчлөлт үүсэх шалтгаан

Вакцинжуулалт, арга хэлбэрүүд, ололт амжилт Судалгаа

Энерги ба экосистем

Ургамал, бичил биетний оролцоотойгоор органик бодис нийлэгждэг болохыг батлах

Туршилтын ажил

74

ДӨРӨВ. ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮНИЙ ЖАГСААЛТ Заавал судлах хөтөлбөр

№ Сэдэв Хэрэглэгдэхүүн

1 Биологийн молекулууд

1. Биологийн молекулын модель болон энгийн цаасан хайчилбар

2. Спиртэн дэн 3. Хуруу шилний тавиур 4. Хуруу шилний хавчаар 5. Хуруу шил 6. Шилэн аяга 7. Дусаагуур 8. Иодит калийн уусмал 9. Бенедиктийн урвалж 10. Глюкозын уусмал 11. Уураг, нүүрс ус, өөх тос агуулсан хүнсний бүтээгдэхүүн 12. Дасгал даалгавар бүхий ажлын хуудас 13. Молекул бүтцийн зурагт үзүүлэн

2 Энзим

1. Электрон жин 2. Хуруу шил, хуруу шилний тавиур 3. Усан банн 4. Төрөл бүрийн стакан, хэмжээст колбо 5. Шприц 10 см3, 5 см3, 3см3 6. Цаасан алчуур, бодисын халбага, шилэн саваа, хуруу

шилэнд таарсан үйсэн эсвэл резин бөглөө 7. Цаасны хутга, залуур зүү, резин бээлий 8. Спиртэн дэн 9. Ургамлын дээжүүд (төмс, сонгино, шош зэргээс ихэвчлэн

бэлдэж болдог) 10. Хоол боловсруулахад оролцдог энзимүүд (амилаза –

шүлснээс гаргаж болно, протеаза –өндөгний шар хатаасан уураг эсвэл эм ашиглаж болно, каталаза- малын элэг эсвэл төмс ашиглаж болно)

3 Эсийн бүтэц

1. Микроскоп, тавиур шил, бүрхүүл шил, залуур зүү, окулярын болон объективын хэмжээт хуваарь

2. Шугам, цаасны хутга, цаасан алчуур 3. Будагч бодис, пипетка 4. Ургамлын дээж (микроскопны түр бэлдмэл хийхэд

тохиромжтой ургамлууд, жишээ нь сонгино, улаан лооль гэх мэт)

5. Ургамлын иш, навч, үндэсний хөндлөн огтлолыг харуулсан байнгын бэлдмэлүүд

6. Амьтны уушгины альвеол, гуурсан хоолой, нойр булчирхай, өндгөвч, төмсөг, цусны судасны хөндлөн огтлолыг харуулсан байнгын бэлдмэлүүд

7. Хичээлд ашиглаж болох хөдөлгөөнт дүрс, ном сурах бичиг, макет

4 Эсийн хуваагдал

1. Эсийн амьдралын эргэлт, Эсийн хуваагдал, хавдарын эсийг харуулсан хөдөлгөөнт болон зурагт үзүүлэн, видео, холбогдох сайт

2. Эсийн хуваагдлыг загварчлах гарын доорх материалууд 3. Сонгины үндэсний үзүүрийн түр бэлдмэл хийх 4. Микроскоп, тавиур шил, бүрхүүл шил, залуур зүү, будагч

бодис. 5. Харьцуулан судлах амьтны митоз хуваагдлыг харуулсан

бэлэн бэлдмэл 6. Түгээмэл тохиолдох хавдрын талаарх статистик тоо баримт 7. Хөтөлбөр сурах бичиг, зөвлөмж, даалгаврын сан

75

5 Уургийн бүтцийн генетик хяналт ба үйл ажиллагаа

1. ДНХ-ийн муляж 2. РНХ-ийн муляж 3. Өнгийн цаас, хайч, цавуу

6 Ургамлын зөөвөрлөлт

1. Жижиг шоонууд (янз бүрийн хэлбэр хэмжээтэй амьтдын биеийг загварчлан бүтээхэд ашиглах)

2. Микроскоп ба бэлдмэл хийхэд шаардлагатай тавиур, бүрхүүл шил, залуур зүү

3. Янз бүрийн ургамал, амьтдын бодит үзүүлэн, фиксаци, микроскопын бэлдмэл, микроскопоор харуулсан зураг, загвар

4. Ranunculus болонLigustrumзэрэг хос талт үрт ургамлын үндэс, иш, навчийн фиксаци

5. Ксилемийн бүтцийг харуулсан зураг 6. Флоэмийн шигшүүрт хоолой, түүний дагуул эсүүдийн

бүтцийг харуулсан зураг 7. Флороглюцин 8. Концентрацитай HCI

7 Амьтны зөөвөрлөлт 1. Цусны дан болон давхар, битүү болон задгай эргэлтийг харуулсан зураг, үзүүлэн

2. Микроскоп 3. Малын артери болон венийн судас 4. Судасны бичил бэлдмэл 5. Судасны микроскопын зураг 6. Цусны бичил бэлдмэл 7. Цусны улаан эсийн зураг,үзүүлэн 8. Цусны цагаан эсүүдийн зураг, үзүүлэн 9. Хялгасан судасны сүлжээг харуулсан зураг бүдүүвч, үзүүлэн 10. Малын зүрх 11. Зүрхний бүтцийг нарийвчлан харуулсан зураг, үзүүлэн

8 Хийн солилцоо 1. Уушгины дотоод бүтцийн электрон микроскопоор авсан, нягтрал сайтай, том гэрэл зураг

2. Уушги, мөгөөрсөн хоолой, гуурсан хоолойн бэлэн слайд 3. Тамхины хор хөнөөлийг үзүүлсэн зурагт хуудас, үзүүлэн

9 Өвчний тухай ойлголт

1. Амьсгалын болон хоол боловсруулах замын өвчнүүдийн халдвар дамжих замыг харуулсан бүдүүвч зураг

2. Төрөл бүрийн антибиотик, түүний заавар

10 Дархлаа 1. 1. Фагоцит болон лимфоцит эсүүдийн зураг, үзүүлэн 2. Цусны эсүүдийн үүслийг харуулсан зураг, үзүүлэн

11 Энерги ба экосистем 1. Идэш тэжээлийн хэлхээний үзүүлэн 2. Азотын эргэлтийг харуулсан диаграмм, бүдүүвч 3. Буурцагт ургамлын булцуу 4. Метилийн хөх

Сонгон судлах хөтөлбөр

№ Сэдэв Хэрэглэгдэхүүн

1 Биологийн молекулууд

1. Биологийн молекулын модель болон энгийн цаасан хайчилбар

2. Спиртэн дэн 3. Хуруу шилний тавиур 4. Хуруу шилний хавчаар 5. Хуруу шил 6. Шилэн аяга 7. Дусаагуур 8. Иодит калийн уусмал 9. Бенедиктийн урвалж 10. Глюкозын уусмал

76

11. Уураг, нүүрс ус, өөх тос агуулсан хүнсний бүтээгдэхүүн 12. Дасгал даалгавар бүхий ажлын хуудас 13. Молекул бүтцийн зурагт үзүүлэн

2 Энзим

1. Электрон жин 2. Хуруу шил, хуруу шилний тавиур, 3. Усан банн 4. Төрөл бүрийн стакан, хэмжээст колбо, 5. Шприц 10, 5, 3см3, 6. Цаасан алчуур, бодисын халбага, шилэн саваа, хуруу

шилэнд болон таарсан үйсэн эсвэл резин бөглөө 7. Цаасны хутга, залуур зүү, резин бээлий 8. Спиртэн дэн 9. Ургамлын дээжүүд (төмс, сонгино, шош зэргээс ихэвчлэн

бэлдэж болдог) 10. Хоол боловсруулахад оролцдог энзимүүд (амилаза –

шүлснээс гаргаж болно, протеаза –өндөгний шар хатаасан уураг эсвэл эм ашиглаж болно, каталаза- малын элэг эсвэл төмс ашиглаж болно)

3 Эсийн бүтэц

1. Микроскоп, тавиур шил, бүрхүүл шил, залуур зүү, окулярын болон объективын хэмжээт хуваарь

2. Шугам, цаасны хутга, цаасан алчуур 3. Будагч бодис, пипетка 4. Ургамлын дээж (микроскопны түр бэлдмэл хийхэд

тохиромжтой тасалгааны ургамлууд, сонгино) 5. Ургамлын иш, навч, үндэсний хөндлөн огтлолыг харуулсан

байнгын бэлдмэлүүд 6. Амьтны уушгины альвеол, гуурсан хоолой, нойр булчирхай,

өндгөвч, төмсөг, цусны судасны хөндлөн огтлолыг харуулсан байнгын бэлдмэлүүд

4 Эсийн мембран ба зөөвөрлөлт

1. Төмс, сонгины булцуу 2. Янз бүрийн концентрацитай сахарын уусмал 3. Диализийн гуурс 4. Микроскоп, тавиур шил, бүрхүүл шил, нэрмэл ус, залуур зүү,

пенцепт

5 Эсийн хуваагдал

1. Эсийн амьдралын эргэлт, Эсийн хуваагдал, хавдарыг харуулсан хөдөлгөөнт болон зурагт үзүүлэн, видео, симулешн, холбогдох сайт

2. Эсийн хуваагдлыг загварчлах гарын доорх материалууд 3. Сонгины үндэсний үзүүрийн түр бэлдмэл хийх микпоскоп

тавиур бүрхүүл шил, залуур зүү, будагч бодис 4. Харьцуулан судлах амьтны митозын бэлэн препарат,

хромосомыг харж хэмжих окуляр обьектив микрометр. 5. Түгээмэл тохиолдох хавдрын талаарх статистик тоо баримт 6. Хөтөлбөр сурах бичиг, зөвлөмж, даалгаврын сан

6 Уургийн бүтцийн генетик хяналт ба үйл ажиллагаа

1. ДНХ, РНХ-ийн муляж 2. Өнгийн цаас, хайч, цавуу

7 Ургамлын зөөвөрлөлт

1. Янз бүрийн ургамлын үр (үрийг соёолуулахад ашиглана) 2. Үндэс, иш навчийн хөндлөн огтлолын зураг 3. Үндсээр ус дамжин шилжих апопласт, симпласт замуудыг

харуулсан зураг 4. Энгийн потометр угсрахад шаардлагатай системийн гуурс 5. Штатив 6. Мезофит, ксерофит ургамлын төлөөлөгчид 7. Ксерофит ургамлуудын амьд жишээг харуулах бэлдмэл

болон фото зураг, хатаадас гэх мэт

8 Амьтны зөөвөрлөлт 1. Цусны дан болон давхар, битүү болон задгай эргэлтийг харуулсан зураг, үзүүлэн

2. Микроскоп 3. Малын артери болон венийн судас

77

4. Судасны бичил бэлдмэл 5. Судасны микроскопын зураг 6. Цусны бичил бэлдмэл 7. Цусны улаан эсийн зураг,үзүүлэн 8. Цусны цагаан эсүүдийн зураг, үзүүлэн 9. Хялгасан судасны сүлжээг харуулсан зураг бүдүүвч, үзүүлэн 10. Малын зүрх 11. Зүрхний бүтцийг нарийвчлан харуулсан зураг, үзүүлэн

9 Хийн солилцоо

1. Уушгины дотоод бүтцийн электрон микроскопоор авсан, нягтрал сайтай, том гэрэл зураг

2. Уушги, мөгөөрсөн хоолой, гуурсан хоолойн бэлэн слайд 3. Тамхины хор хөнөөлийг үзүүлсэн зурагт хуудас, үзүүлэн

10 Өвчний тухай ойлголт

1. Дэлхийн газрын зураг, эсвэл глобус 2. Халдварт өвчний тархалтыг харуулсан хүснэгт, бүдүүвч,

график, үзүүлэн 3. Халдварт өвчнийг үүсгэгч нян, вирус, эгэл биетэн,

мөөгөнцрийн зурагт үзүүлэн

11 Дархлаа 1. В болон Т лимфоцитын гарал үүслийг харуусан мэдээлэл бүхий зураг, үзүүлэн

2. Дархлааны хариу үйлдлийн механизмыг харуулсан зураг үзүүлэн

3. Миастени өвчний талаарх мэдээлэл бүхий тараах материал 4. Иммуноглобулин G (IgG) уургийн бүтцийг харуулсан зураг,

үзүүлэн 5. Цусны шинжилгээний цагаан эсийн тоон үзүүлэлтийн

мэдээлэл, жишээ 6. Лейкеми өвчний үед илрэх цусны шинжилгээний өөрчлөлтийн

мэдээлэл 7. Цагаан цэцэг өвчний вакцинжуулалтын талаарх дэлгэрэнгүй

мэдээлэл 8. Дэлхий даяар түгээмэл хэрэглэгддэг вакцинжуулалтын

талаарх мэдээлэл 9. Зарим өвчнийг вакцинжуулахад гарч буй бэрхшээлийн

талаарх мэдээлэл

12 Энерги ба экосистем

1. Идэш тэжээлийн хэлхээний үзүүлэн 2. Азотын эргэлтийг харуулсан диаграмм, бүдүүвч 3. Буурцагт ургамлын булцуу 4. Метилийн хөх

ТАВ. НЭР ТОМЬЁОНЫ ТАЙЛБАР

- Альдоз- Альдегидын бүлэг агуулсан энгийн нүүрс ус - Азотын эргэлт – Ус, хөрс, агаар болон амьд организмуудын хооронд азот

агуулсан нэгдлийн солилцооны тэнцвэр, өөрчлөлт, мөн чанарын тухай ойлголт юм. Азотын эргэлтийн хамгийн чухал хэсэг нь агаар мандлын азотыг ургамлын бодисын солилцоонд ашигладахуйц бодис болгон хувиргадаг хөрсний зарим бактериудын азотын фиксацийн үйл явц орно.

- Амьсгал–1.Организм ба хүрээлэн буй орчны хийн солилцооны үйл явц. 2.Органик

молекулын эсийн доторх исэлдэлт. Энэ үйл явцын дүнд энерги ялгарч, гол төлөв нүүрсхүчлийн хий, ус үүснэ. 3.Экологийн энергийн судалгаанд бодгаль, популяци, идэш тэжээлийн нэгжид хуримтлагдсан энергийн бодисын солилцооны үйл явцад нэгж хугацаанд алдагдах хэсэг. Үүнийг “Амьсгал=Ассимиляци - Бүтээгдэхүүн” гэсэн томьёогоор тооцдог.

- Апопласт зам – үндэсний эсүүдийн ханаар ургамалд ус шингэн орох зам - Бронхи – мөгөөрсөн хоолой хоёр салаалж үүсгэсэн гуурсан хоолой бөгөөд уушги

тус бүрт агаарыг дамжуулна - Бронхиол – бронхийн хоолой олон салаалж үүсгэсэн нарийн гуурсан хоолойнууд

78

- Бронхит – Уушгины агаар солилцох хэсгүүд үрэвсэн, цэр салсаар дүүрэх өвчин - Гидрокарбонт гинж- Зөвхөн нүүрстөрөгч болон устөрөгчөөс тогтсон органик

молекул - Гидролиз- Ус ялгаруулан задрах урвал - Гексоз- Зургаан нүүрстөрөгчийн атом бүхий энгийн нүүрс ус - Гемоглобин-Цусанд хүчилтөрөгч болон нүүрсхүчлийн хийг зөөвөрлөх

зориулалттай, гем агуулсан бөмбөлөг уураг - Ген- Удамшлын үндсэн нэгж, хромосом дээр байрлаж уураг эсвэл РНХ

молекулыг кодолдог ДНХ-ийн дараалал - Гликозидын холбоо- Нүүрс усны молекул нь өөр хоорондоо эсвэл өөр

молекултай холбогдох ковалент холбоо - Глицерол- Гурван нүүрстөрөгчийн молекул болон гурван гидроксилын бүлэг

агуулсан, тосны хүчлүүдтэй нийлж өөх тос үүсгэнэ - ДНХ- Дезоксирибонуклейн хүчил - Дисахарид- Хоёр моносахарид өөр хоорондоо холбогдон үүсгэсэн нүүрс ус - Идэвхжлийн энерги (EA)- Урвалд орж буй бодисыг энергийн саадыг давуулахад

шаардлагатай энергийг хэлнэ. - Идэвхтэй төв- Энзимийн уургийн гадаргуу дахь субстрат орж холбогдох

боломжтой хонхорхой юм уу хармаа хэлбэртэй хэсэг - Каталаза- Устөрөгчийн хэт ислийг задлагч энзим - Карциноген – Хавдар үүсэхэд нөлөөлдөг бодис - Кетоз- Кетон бүлэг агуулсан энгийн нүүрс ус - Ковалент холбоо- Нэг болон хос электрон өгч холбогдсон химийн холбоо - Конденсаци- Хоёр молекул эсвэл функциональ бүлэг хоорондоо холбогдохдоо

жижиг хэмжээний молекул ялгаруулах урвал, тухайн жижиг молекул нь ус, давсны хүчил зэрэг байж болно

- Коллаген- Холбогч эдийн үндсэн уураг - Кофактор- Энзимийн урвалын идэвхид нөлөөлдөг уургийн биш хэсэг - Коэнзим- Энзимийн катализын процесст чухал үүрэг гүйцэтгэдэг уургийн бус

органик молекул - Ксилем- модлог - Ксерофит- Хуурайсаг ургамал - Кутикул- Ургамлын усны алдагдлыг багасгах, ургамлын эдийг хими, физик,

биологийн гэмтлээс хамгаалах үүрэгтэй, сонгины хальсны эсийн гадна талаар байрладаг.

- Лимфоцит–Дархлааны үүрэгтэй цусны цагаан эсийн төрөл, дотроо Т болон В лимфоцит гэсэн 2 үндсэн төрөлтэй

- Макромолекул-Уураг, нүүрс ус, өөх тос, нуклейн хүчил зэрэг өндөр молекулт нэгдлүүд

- Макрофаг – Эдэд байрлах дархлааны үүрэгтэй залгиур эс - Малари (халуун хумхаа) – Нэг эст шимэгчээр үүсгэгддэг, шумуулаар дамждаг

халдварт өвчин - Мезофит- Чийгсэг ургамал - Миастени (миастени гравис) –Булчин сулрах шинжээр илэрдэг аутоиммуны

өвчин - Мономер- Моно буюу нэг, мер буюу хэсэг гэсэн үгнээс гаралтай, өөр хоорондоо

холбогдон полимер нэгдэл үүсгэх чадвартай молекул - Моносахарид- Энгийн нүүрс ус - Мөгөөрсөн хоолой – Агаарыг ам, хамрын хөндийгөөс уушги руу дамжуулах

хоолой - Мутаген –Мутаци үүсэхэд нөлөөлдөг бодис - Нейтрофил – Мөхлөгт цагаан эсийн төрөл, залгиур эс - Никотин – Тамхины найрлаганд байдаг, химийн хортой бодис - Нуклеотид- Азотлог суурь, 5 нүүрстөрөгчийн атом бүхий нүүрс ус, фосфорын

хүчлээс тогтсон нуклейн хүчлийн үндсэн нэгж

79

- Окулярын хэмжээст хуваарь /Eyepiece graticule/ - микроскопны окуляр линзэнд суурилуулдаг хэмжээст хуваарьтай шилэн диск. Сүүлийн үеийн микроскопын окуляр линз нь ийм хэмжээст хуваарьтай байдаг болсон.

- Объективын хэмжүүрт хуваарь (stage micrometer) -окуляр линзний хэмжээст хуваарийг хөрвүүлэхэд ашигладаг 0-100 хүртэл хэмжээстэй хэрчим.

- Пентоз- Таван нүүрстөрөгчийн атом бүхий энгийн нүүрс ус - Пепсин- Ходоодонд байх уураг задлагч энзим - Пептид холбоо- Нэг амин хүчлийн амин бүлэг нөгөө амин хүчлийн карбоксил

бүлэгтэй холбогдож уургийн анхдагч бүтцийг үүсгэхэд оролцдог ковалент холбооны нэг төрөл

- Пиримидин- Дан цагираг бүтэцтэй азотлог суурь: Цитозин, тимин, урацил - Полимер- Олон тооны ижил болон төсөөтэй молекулуудаас тогтсон өндөр

молекулт нэгдэл - Полипептид- Пептидын холбоогоор холбогдсон амин хүчлүүдийн урт гинж - Полисахарид- Олон тооны моносахаридууд өөр хоорондоо холбогдон үүсгэсэн

нийлмэл нүүрс ус - Потометр-Ургамлаас ууршсан усны хэмжээгээр үндэс усыг сорж авахад

үндэслэсэн ургамлын усны ууршилтыг хэмжих багаж - Прокариот эс – жинхэнэ бөөмгүй, ДНХ нь цитоплазмдаа сул оршдог эс - Пурин- Давхар цагираг бүтэцтэй азотлог суурь: аденин, гуанин - Пуркинье ширхэг - Импульс дамжилтанд оролцдог тусгай зүрхний булчингийн

ширхэг - РНХ- Рибонуклейн хүчил - Симпласт зам– Үндэсний эсүүдийн протопласт дундуур плазмодесмийн

тусламжтайгаар ургамалд ус шингэн орох зам - Синусын (синоатриал) зангилаа – Баруун тосгуурын дээд хананд байрлах

зүрхний булчингийн ширхэг. Зүрхний хэмнэлийг тохируулагч - Сормууст хучуур эс – Гадаргуу дээрээ олон тооны нарийн сормууслаг бүтэцтэй,

тэр нь намилзан, салсыг гадагш хөдөлгөхөд тусалдаг хучуур эдийн эс - Субстрат - Энзим үйлчлэгч молекул - Тетроз- Дөрвөн нүүрстөрөгчийн атом бүхий энгийн нүүрс ус - Транслокаци- Нийлэгжсэн бодис нөөцлөгдөж, хуримтлагдах - Транспираци- Ургамлаас ус уурших үзэгдэл - Триоз- Гурван нүүрстөрөгчийн атом бүхий энгийн нүүрс ус - Триглицерид- Глицерол болон гурван тосны хүчлийн молекулаас тогтсон эфир - Тунгалаг (лимф) - Сээр нуруутан амьтдын тунгалагийн системийг бүрэлдүүлэгч

өнгөгүй шингэн - Флоэм- Долон - Фосфолипид- Плазмын мембраныг бүрэлдүүлэгч үндсэн нэгдэл, глицеролтой

хоёр ширхэг тосны хүчил холбогдон, гуравдагч байрлал дээрээ туйлтай органик спирт агуулсан липид

- Фотосинтез- Гэрлийн энергийг ашиглан нүүрсхүчлийн хий болон уснаас органик нэгдэл үүсгэх үйл явц

- Халдварт өвчин – Ямар нэгэн өвөрмөц үүсгэгчээр үүсгэгдэн бие махбод эмгэг байдалд шилжихийг хэлнэ.

- Халдварт бус өвчин – Ямар нэг тодорхой хүчинзүйлийн нөлөөллийн улмаас үүсч, тухайн хүний биеийг хямрааж өвчлүүлдэг өвчнүүдийг хэлнэ

- Хлорофилл- Ногоон өнгө бүхий мөхлөг - Ховдол тосгуурын (атриовентрикулар) зангилаа – Баруун болон зүүн

тосгуурын хооронд орших тосгуураас ховдолд цахилгаан импульс дамжуулалтанд оролцдог өвөрмөц зүрхний булчингийн ширхэг

- Хундаган эс – Амьсгалын замд тохиолддог, салс ялгаруулдаг эс - Цулцан (alveoli) – Хийн бөмбөлөг хэлбэртэй, уушгины бүтцийн үндсэн хэсэг

бөгөөд энд хийн солилцоо явагддаг

80

- Экосистем – 1935 онд Английн эрдэмтэн А.Г.Тенсли тогтвортой систем үүсгэх байдлаар харилцан үйлчлэлцдэг амьд ба амьгүй хэсгүүдээс бүрдэх тусгай тогтолцоог тодорхойлоход анх хэрэглэсэн нэр томьёо. Экосистемийн гол үзэл баримтлал нь идэш тэжээлийн хэлхээ болон идэш тэжээлийн сүлжээн дэх энергийн шилжилт, шим тэжээлийн бодисын биогеохимийн эргэлт зэрэг болно.

- Эмфизем (emphysema) – Уушгины цулцан гэмтэх өвчин бөгөөд ингэснээр уушгинд их хэмжээний хийн зай үүсэж хийн солилцоо явагдах гадаргуугийн хэмжээ багасдаг

- Энерги – Ажил хийх чадвар. Энэ нь дулааны, цацрагийн, кинетик, химийн энерги гэх мэт олон хэлбэртэй байдаг. Экологид цаг хугацаа, энерги хоёрыг организмын хувьд хамгийн чухал үзүүлэлт хэмээн үздэг.

- Энзим- Тухайн химийн урвалын идэвхжилийн энергийг бууруулснаар урвалын хурдыг түргэсгэдэг уураг

- Эсрэгтөрөгч (антиген) – Дархлааны эсийн хүлээн авуурт холбогдож дархлааны хариу үйлдлийг өдөөх чадвартай бодис

- Эсрэгбие (antibody) - В лимфоцитоос ялгарч, өвөрмөц эсрэгтөрөгчтэй холбогдох чадвар бүхий иммуноглобулин уураг

- Эукариот эс- бөөм нь бүрхүүлээр хүрээлэгдсэн,олон эрхтэнцэр агуулсан эс

ЗУРГАА. ҮР ДҮНГИЙН ҮНЭЛГЭЭНИЙ ДААЛГАВАР

ШАЛГАЛТЫН ДЭВТЭР 1

1. Нүүрс усны гурван молекулыг зурагт үзүүлжээ.

Эдгээрээс аль хоёр молекул нийлж сахарозын молекулыг үүсгэх вэ?

А. 1 ба 2 Б. 1 ба 3 В. 2 ба 3 Д. Хоёр ширхэг 1-р молекул

2. Уургийн найрлагад ордог 20 амин хүчлийн цөмд бусад дөрвөн химийн бүлэгтэй ковалентийн холбоогоор холбогддог α-карбон гэж нэрлэгдэх нүүрстөрөгчийн атом оршино. Эдгээр дөрвөн химийн бүлгээс байнга тохиолддоггүй бүлэг аль нь вэ?

А. Амин бүлэг Б. Карбоксил бүлэг В. Хажуугийн гинж (R бүлэг) Г. Метилийн бүлэг

3. Цистейний үлдэгдэл нь дараах замаар уургийн бүтцэд чухал нөлөө үзүүлдэг А. Ялгаатай хоёр уургийн гинжний хооронд болон нэг уургийн зайтай орших хэсгүүдийн хооронд ковалентийн холбоо үүсгэнэ Б. Өөр амин хүчилтэй дисульфитийн холбоо үүсгэнэ В. Уургийн хоёр гинжийг гидрофоб харилцан үйлчлэлээр холбоно Г. Хоёр цистейний үлдэгдлийг ангижруулна

4. 10 ширхэг глюкозын молекулаас тогтсон полимерийн томьёог бичнэ үү. А. С60Н120О60

Б. С6Н12О6

81

В. С60Н102О51 Г. С60Н100О50

5. Хүнсний зарим бүтээгдэхүүнүүд “ургамлын устөрөгчжүүлсэн тос” буюу транс тосыг агуулдаг. Ийм тос нь ханаагүй өөх тосыг хувиргаж ханасан хэлбэрт оруулсан тоснууд юм. Эдгээр тосонд ямар өөрчлөлт гарсан байх вэ?

А. Эдгээрийн нүүрстөрөгчийн гинж ойртон байрласан байна. Б. Эдгээрийн усанд уусах чадвар нэмэгдсэн байна В. Эдгээр нь молекулдаа илүү олон хоёрчийн холбоог агуулна Г. Эдгээр нь тасалгааны температурт шингэн байна

6. Химийн урвалын үед энзимийн үзүүлэх нөлөөг доорх графикаар үзүүлжээ.

X, Y болон Z утгуудаар юуг үзүүлж байгааг хүснэгтээс сонгоно уу.

X Y Z

А Энзимт урвал Энзимгүй урвал Бүтээгдэхүүнээс ялгарч буй энерги

Б Энзимт урвал Энзимгүй урвал Урвалын явцад ялгарсан нийт энерги

В Энзимгүй урвал Энзимт урвал Бүтээгдэхүүнд шингэсэн энерги

Г Энзимгүй урвал Энзимт урвал Урвалын явцад гарсан нийт энергийн өөрчлөлт

7. Уургийн ямар бүтэц ферментийн өвөрмөц шинжийг тодорхойлох вэ? 1. анхдагч 2. хоёрдогч 3. гуравдагч 4. дөрөвдөгч

Зөв хариултыг доороос сонгоно уу. А 1, 2, 3 болон 4 Б. Зөвхөн 1, 2 ба 3 В. Зөвхөн 1, 2 ба 4 Г. Зөвхөн 3 ба 4

8. Энзимт урвалын зарим саатуулагч нэгдлүүд энзим-субстратын комплекс дээр холбогддог. Энэхүү саатлын талаарх доорх хэллэгүүдээс аль хэллэг нь үнэн бэ?

1. Идэвхтэй төв нь хэлбэрээ өөрчилнө. 2. Саатуулагч нь өрсөлдөөнгүй саатуулагч байна. 3. Эхний эрчим багасна. 4. Урвалын максимум хурд (Vmax) нэмэгддэг.

А. 1 ба 2 Б. Зөвхөн 1 ба 3 В. Зөвхөн 2 ба 3 Г. Зөвхөн 2, 3 ба 4

82

9. Навчийн гадаргууд тавьсан шохойтой цаасны өнгө ямар тохиолдолд ягаан өнгөтэй болох вэ?

А. Ургамлаас ус ууршсан тохиолдолд Б. Ургамлаас хүчилтөрөгч ялгарсан тохиолдолд В. Ургамалд цардуул үүссэн тохиолдолд Г. Ургамлаас нүүрсхүчлийн хий ялгарсан тохиолдолд

10. Транспирацийн эрчмийг тодорхойлох потометрийн арга гэдэг нь: А. Ургамлаас ууршсан усны хэмжээгээр ургамлын жин багасахад

үндэслэсэн. Б. Ургамлаас ууршсан усны хэмжээгээр ургамлын жин нэмэгдэхэд

үндэслэсэн. В. Ургамлаас ууршсан усны хэмжээгээр ургамлын үндэс усыг алдахад

үндэслэсэн. Г. Ургамлаас ууршсан усны хэмжээгээр үндэс усыг сорж авахад

үндэслэсэн. 11. Навчийн судалжилт шигүү болох нь ямар ургамлын шинж вэ?

А. Гигрофит Б. Мезофит В. Ксерофит Г. Бүх ургамал

12. Навчийн гадаргуугаас ус уурших процессыг А. Фотосинтез Б. Фототропизм В. Транспираци Г. Амьсгал

13. Ургамал нь ус ба эрдэс давсыг .............. шингээн авдаг. А. флоэмээр Б. ксилемээр

В. үндсээр Г. амсраар

14. Ногоон ургамлын транспирацид нөлөө үзүүлэхгүй хүчин зүйлийг нэрлэнэ үү. А. Ургамалд тусах гэрлийн хэмжээ Б. Долоо хоногийн өдөр В. Температур Г. Чийг

15. Ургамлын дамжуулах хоёр эдийг нэрлэнэ үү. А. Ксилем ба флоэм Б. Навч ба флоэм В. Навч ба үндэс Г. Ксилем ба үндэс

16. Навчийн аль хэсэгт амсар байх вэ? А. Навчийн судлын хэсэгт Б. Навчийн дээд гадаргууд

В. Навчийн зах хэсэгт Г. Навчийн доод гадаргууд

17. Дараах тохиолдлуудын аль нь зөв бэ? А. Флоэм нь ургамлын навч руу шим тэжээлийн бодисыг зөөвөрлөнө.

Б. Ксилем нь шим тэжээлийн бодисыг навчнаас ургамлын бүх хэсэгт зөөвөрлөнө. В. Ксилем нь үндэснээс ус ба шим тэжээлийн бодисыг зөөвөрлөнө.

Г. Флоэм нь эрдэс бодисуудыг үндэс рүү зөөвөрлөнө. 18. Микроскопны өндөр өсгөлтөөр харуулсан бактерийн зургийг үзүүлжээ. Бүтцийн

хэсгүүдээс аль гурав нь бактерийн болон амьтны эсэд хоёуланд нь байдаг вэ?

83

А. Капсул, эсийн мембран болон эсийн хана Б. Капсул, ДНХ болон рибосом В. Эсийн мембран, эсийн хана болон ДНХ Г. Эсийн мембран, ДНХ болон рибосом

19. Аль эрхтэнцэр нь эукариот эсүүдэд байдаг вэ? 1 70S рибосом 2 80S рибосом 3 Шугаман ДНХ (хромосом) 4 Цагираг ДНХ

А. 1, 2, 3 ба 4 Б. 1, 2 болон зөвхөн 3 В. 1 ба зөвхөн 4 Г. 2 ба зөвхөн 3

20. Бөөмхний үүргийг сонгоно уу. А. Бөөмийн бүрхүүлийг задлах Б. Барзгар эндоплазмын торыг үүсгэх В. Рибосомын уургийг нийлэгжүүлэх Г. р - РНХ-г нийлэгжүүлэх

21. Ургамлын эсийн аль эрхтэнцэр нь давхар мембран бүрхүүлтэй вэ? А. Хлоропласт ба вакуоль Б. Лизосом ба бөөм В. Митохондри ба вакуоль Г. Бөөм ба митохондри

22. ДНХ-ийн репликацийн процесс эсийн хуваагдлын интерфазын шатны аль үед явагдах вэ ?

А. G1 Б. G2 В. S Г.Хуваагдлын үед

23. ДНХ-ийн молекулын Тимин азотлог суурь ямар азотлог суурьтай хамжаа зарчмын дагуу холбогдох вэ?

А. аденин Б. гуанин В.цитозин Г.урацил

24. Эдгээр бүтцийн аль нь нэг эстэнд байдаг вэ?

ДНХ

Рибосом

Эсийн мембран

Эсийн хана

Капсул

84

25. РНХ-ийн нуклеотидын бүрэлдэхүүнд багтах пентоз сахарыг тэмдэглэнэ үү

А.дезоксирибоз Б. рибоз В. глюкоз Г. сахароз

26. ДНХ-ийн бүтцийг хэн анх нээсэн бэ? А. Мендель, Морган Б. Уотсон, Крик В. Шванн, Шлейден Г. Мезелсон, Сталь

27. ДНХ-ийн молекулын 30% -ийг Аденин эзэлж байвал Тимин хэдэн хувийг эзлэх вэ?

А. 20% Б. 30% В.70% Г.100%

28. Уургийн нийлэгжилтийн эхлэлийн кодоныг тэмдэглэнэ үү. А. УАА

Б. УАГ В.АУГ Г.УГА

29. Аль нь ДНХ –ийн шинж бэ? 1. нүүрс ус нь рибоз 2. нүүрс ус нь дезоксирибоз 3. А, Г, Ц, Т гэсэн азотлог суурьтай 4. А, Г, Ц, У гэсэн азотлог суурьтай

5. Дан гинж 6. Давхар гинж

А.2, 3, 6 Б.1, 4, 5 В. 1, 3,6 Г. 2, 4, 6 30. ДНХ-ийн молекулын 20% -ийг Гуанин эзэлж байвал Цитозин хэдэн хувийг эзлэх

вэ? А. 20%

Б. 30% В. 70% Г. 100%

31. ДНХ-ийн нуклеотид дахь сахар азотлиг суурьтай ямар холбоогоор холбогдох вэ?

А. устөрөгчийн холбоо Б. глюкозидын холбоо В. эфирын холбоо Г. фосфатын холбоо

32. ДНХ-ийн полимераза ферментийн гүйцэтгэх үүргийг тэмдэглэнэ үү. А. ДНХ нийлэгжилтийг явуулна Б. ДНХ-ийн 2 гинжийг цуулах маягаар салгаж өгнө В. ДНХ-ийн мушгианы эрчийг тайлна Г. Оказакийн хэрчмүүдээс тогтох ДНХ-ийн ханзархайнуудыг оёж залгана

33. Зургаас сүрьеэ өвчний үүсгэгчийг олж зөв нэрийг дугуйлна уу?

85

А. Б. В. Г.

А. Brucella melitensis Б. Mycobacterium tuberculosis В. Lyssa virus Г. Retrovirus

34. БЗДХ-аас сэргийлэх арга зам аль нь вэ? А. Гараа угаах Б. Бэлгэвчийг ном журмын дагуу хэрэглэх В. Депо-провера эм хэрэглэх Г. Ерөндөг тавиулах

35. ХДХВ хүний биеийн ямар шингэнээр дамжих вэ? А. Шээс Б. Нус В. Шүлс Г. Үрийн шингэн

36. Халдвартай хүн гэж хэнийг хэлэх вэ? А. Байнга ханиалгадаг хүнийг Б. Биеийн дархлаа султай хүнийг В. Халдварт өвчний үүсгэгч тээж байгаа хэдий ч өөрөө өвчлөөгүй хүнийг Г. Туранхай хүнийг

37. Холер ямар өвчин бэ? А. Антропоноз Б. Зооноз В. Сапроноз Г. Зооантропоноз

38. Дараах зурагт хучуур эдийн тууш зүсэлтийг үзүүлэв. Ийм хучуур эд амьсгалын эрхтниий тогтолцооны аль хэсгүүдэд тохиолдох вэ?

Цагаан мөгөөрсөн

хоолой

Бронхи Бронхиол Цулцан

А Б В Г

+ + - -

+ + - -

+ - + -

- - + +

Түлхүүр: + байгаа, - байхгүй

86

39. Аль мөр нь амьсгалын эрхтний тогтолцооны хэсгүүдэд мөгөөрс, сормууст хучуур эс, хундаган эс, гөлгөр булчингийн эсийн байрлалыг зөв үзүүлсэн байна вэ?

Мөгөөрс Сормууст хучуур

эс Хундаган эс Гөлгөрбулчингийн

эс

А Бронхиол, бронхи Цагаан мөгөөрсөн хоолой, бронхиол

Бронхи, цагаан мөгөөрсөн хоолой

Бронхиол, цагаан мөгөөрсөн хоолой

Б Бронхи, цагаан мөгөөрсөн хоолой

Бронхиол, бронхи Бронхи, цагаан мөгөөрсөн хоолой

Бронхиол, цагаан мөгөөрсөн хоолой

В Бронхиол, цагаан мөгөөрсөн хоолой

Бронхи, цагаан мөгөөрсөн хоолой

Бронхиол, бронхи

Бронхиол, бронхи, цагаан мөгөөрсөн хоолой

Г Бронхи, цагаан мөгөөрсөн хоолой

Бронхиол, бронхи, цагаан мөгөөрсөн хоолой

Бронхи, цагаан мөгөөрсөн хоолой

Бронхиол, бронхи, цагаан мөгөөрсөн хоолой

40. Үүрэгтэйгээ тохироогүй мөрийг сонгоно уу. Эс \ эд Үүрэг

А Б В Г

Мөгөөрс Сормууст хучуур эс Хундаган эс

Гөлгөр булчингийн эс

Цагаан мөгөөрсөн хоолойг бат бэх болгох Цагаан мөгөөрсөн хоолойн гадаргуу дээгүүр салсыг хөдөлгөх Бактери устгах энзим ялгаруулах Бронхиолыг шахаж хэлбэржүүлэх

41. Тамхины утааны найрлаганд байдаг, цусны даралтанд нөлөөлдөг бодис аль нь вэ?

А. Нүүрсхүчлийн хий Б. Угаарын хий В. Никотин Г. Тамхины бохь

42. Тамхины утааны найрлаган дахь ямар бодис нь цусны ялтсыг илүү наалдамтгай болгож цус бүлэгнэх эрсдлийг нэмэгдүүлдэг вэ?

А. Угаарын хий Б. Карциноген В. Никотин Г. Тамхины бохь

43. Нэгэн хүн маш их тоостой орчинд нэг минутын турш гүнзгий амьсгалжээ. Энэ нь хундаган эс болон В-лимфоцитэд ямар нөлөө үзүүлэх вэ? Хундаган эс В-лимфоцит

А Б В Г

Идэвх нь буурна Идэвх нь буурна Идэвх нь нэмэгдэнэ Идэвх нь нэмэгдэнэ

Идэвх нь буурна Идэвх нь нэмэгдэнэ Идэвх нь буурна Идэвх нь нэмэгдэнэ

Шалгалтын дэвтэр 1-ийн зөв хариулт

Даалгавар Зөв хариулт Даалгавар Зөв хариулт

1 Б 23 А

2 Г 24 А

3 А 25 Б

4 В 26 Б

5 В 27 Б

6 Г 28 В

87

7 А 29 А

8 В 30 А

9 А 31 Г

10 Г 32 А

11 В 33 Б

12 В 34 Б

13 Б 35 Г

14 Б 36 В

15 А 37 А

16 Г 38 Б

17 В 39 Г

18 Г 40 В

19 А 41 В

20 Г 42 В

21 Г 43 Г

22 В

ШАЛГАЛТЫН ДЭВТЭР 2

1. Зураг 1-т амьтны эсийн электрон микроскопоор авсан зургийг үзүүлэв.

Зураг 1.

I. Зураг 1-д үзүүлсэн “A, В, C” бүтцийн хэсгүүдийг нэрлэнэ үү. A.....................................................................................................................................

B..................................................................................................................................... C.................................................................................................................................[3]

II. A. “C” - ийн гүйцэтгэх үүргийг тэмдэглэнэ үү. ……………………………………………………………………………………….........[1]

Б. “C” нь яагаад гэрлийн микроскопоор харагддаггүй болохыг тайлбарлана уу. ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................[2]

III. Эсийн судалгаанд электрон микроскопыг ашиглах үед гардаг дутагдлуудаас аль нэгийг бичнэ үү. ..........................................................................................................................................................................................................................................................................[1]

A

B

C

6 мкм

88

IV. Зураг 1-ийн өсгөлтийн хэмжээг тооцоолж олно уу.

хариулт: ....................................................[2]

[Нийт: 9 оноо]

2. Зураг 2-т хүний зүрхний үндсэн бүтцийг бүдүүвчлэн үзүүлэв.

Зураг 2

I. Зураг 2-т Х-ээр тэмдэглэсэн тойрогт харуулсан бүтцийн хэсгийн нэр болон гүйцэтгэх үүргийг бичнэ үү. Нэр............................................................................................................................... Үүрэг.....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................[3]

II. Зүрхний Y-ээр тэмдэглэсэн хэсэг нь Z-ээр тэмдэглэсэн хэсгээс зузаан байгаагийн

учрыг тайлбарлана уу. ..............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................[3]

III. Зүрхний булчин нь аяндаа агшиж, сулардаг миоген шинжтэй. Зүрхний эдүүд болон бүтцийн хэсгийг үндэслэн цусны эргэлт хаанаас эхэлдэг, хэрхэн явагддаг болохыг тайлбарлана уу. ...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................5]

[Нийт: 11 оноо]

Х

Y

Z

89

3. Зураг 3-т инсулин дааврын уургийн амин хүчлийн дарааллыг үзүүлэв. Полипептидийн Полипептидийн В гинж А гинж

Зураг 3

I. Зураг 3-ыг ажиглан дараах асуултад хариулна уу. А. Уургийн ямар 2 бүтцийг үзүүлсэн байна вэ?

1........................................................................................................................

90

2......................................................................................................................[2] Б. Полипептидийн хоёр гинжийг хооронд нь холбож буй бүтцийг нэрлэнэ үү. ..........................................................................................................................[1]

II. Чихрийн шижин өвчтэй хүмүүсийн ихэнх нь инсулин тариаг тогтмол тарих шаардлагатай болдог. Инсулиныг амаар уувал ходоод гэдэсний протеаза энзимийн нөлөөгөөр гидролизэд орж задардаг учраас амаар уудаггүй.

Полипептидийн А гинжний 15 дахь байрлал дээр байгаа глютамин, 16 дахь байрлал дахь лейциний хоорондох пептидын холбоог гидролизид оруулж, үүсэх бүтээгдэхүүнүүдийг диаграммаар зурж үзүүлнэ үү.

[3]

[Нийт: 6 оноо] 4. Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын анхаарал татсан чиглэлүүдийн нэг нь халуун

хумхаа өвчний хянах явдал юм. Одоогийн байдлаар өвчнийг эмчлэх вакцин байхгүй байгаа бөгөөд халуун хумхаа өвчний тархалтыг хянахын тулд тухайн өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг авч байна.

I. Халуун хумхаа өвчний халдвар үүсгэгчийн тархалтыг хянадаг нэг аргыг

нэрлэнэ үү. ....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................[2]

II. Халуун хумхаа өвчний вакциныг бүтээхэд хүндрэлтэй байгаагийн учрыг тайлбарлана уу.

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...............................................................................................................................[3] III. Халуун хумхаа өвчнөөс урьдчилан сэргийлэхдээ хлорохин зэрэг эмүүдийг

уудаг. Гэхдээ халуун хумхаа өвчин үүсгэгч паразитууд нь эдгээр эмүүдэд тэсвэртэй шинэ зүйлүүд үүссээр байгаа учраас эрдэмтэд шинэ шинэ эмүүдийг нээж илрүүлэх ажлыг эрчимтэй хийж байна.

Халуун хумхаа өвчний паразит Plasmodium falciparum-ын 2 омог дээр шинэ эмийн үйлдлийг тодорхойлсон туршилтын үр дүнг зураг 4.1-т үзүүлэв.

91

Зураг 4.1

Зураг 4.1-ийг ашиглан хлорохинд тэсвэртэй P.falciparum, хлорохинд мэдрэг P.falciparum омгуудад эмийн концентрацийн өсөлт хэрхэн нөлөөлж байгааг харьцуулна уу. .................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................[3]

IV. Хүмүүс хүний дархлалын олдмол хомсдолын вирус (ХДХВ)-ийн халдвар авсан үедээ халуун хумхаагийн паразитад илүү мэдрэмтгий болдог.

Дэлхийн Эрүүл Мэндийн Байгууллагаас гаргасан Африк тивийн газрын зургийг зураг 4.2-т үзүүлэв.

- Зураг 4.2a-д хүн амд эзлэх ХДХВ-ийн халдвар авсан хүмүүсийн эзлэх хувийг улс тус бүрээр нь үзүүлсэн.

- Зураг 4.2b-д ХДХВ-ийн халдвараас болж халуун хумхаа өвчин нэмэгдсэн хувийг улс тус бүрээр үзүүлсэн.

∆ P. falciparum

хлорохинд

мэдрэг

▲P. falciparum

хлорохинд

тэсвэртэй

24 цагийн дараа

устсан

паразит/хувиар

92

А. Зураг 4.2- ийн мэдээллээс ХДХВ-ийн халдвар болон халуун хумхаа өвчний

тархалт хэрхэн холбогдож байгааг тайлбарлана уу. ..................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...............................................................................................................................[2] Б. Эдгээр улсуудад ХДХВ-ийн халдвар нь халуун хумхаа өвчний тархалтыг яагаад

нэмэгдүүлж байгааг тайлбарлана уу. ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................[2]

[Нийт: 12 оноо]

5. Азот шингээлтэд оролцдог Rhizobium зэрэг зарим бактерууд нь азотын эргэлтэд

чухал ач холбогдолтой. I. Азотыг шингээх гэдэг хэллэгийг тайлбарлан бичнэ үү.

........................................................................................................................................................................................................................................................................[3]

II. Азотын эргэлтэд чухал үүрэгтэй энзим бол шээсний хүчлийг гидролизэд оруулж аммони үүсгэдэг уреаза юм. Урвалын тэгшитгэлийг доор үзүүлэв.

93

уреаза (NH2)2CO + H2O2 NH3 + CO2

A. Азотын эргэлт дэх энэ процессын нэрийг нэрлэнэ үү. ...............................................................................................................................[1] Б. Амьтнаас үүссэн азот нь ургамалд шингээгдэх энэхүү процессын ач холбогдлыг тайлбарлана уу. ..................................................................................................................................................................................................................................................................[2]

III. Уреаза энзимийн хурдад өрсөлдөөнт саатуулагч (ингибитор) нөлөөлдөг. Сурагч тодорхой хугацааны интервалтайгаар шээгийг уреаза энзимээр гидролизэд оруулан шээгийн үлдэгдлийг хувиар тодорхойлох туршилт явуулжээ.

- Саатуулагчгүй - Өрсөлдөөнт саатуулагчтай

Туршилтыг дараах нөхцөлтэйгээр явуулжээ. A хуруу шил- уреазагийн 1cм3 уусмал, pH 7.5 буферын 10cм3 уусмал, шээгийн

1cм3 уусмал

B хуруу шил- уреазагийн 1cм3 уусмал, pH 7.5 буферын 9cм3 уусмал,

саатуулагч бодисын 1cм3, шээгийн 1cм3 уусмал

C хуруу шил- ус 1cм3, pH 7.5 буферын 10cм3 уусмал, шээгийн 1см3 уусмал Үр дүнг доорх хүснэгтэд үзүүлэв.

Хугацаа/минут Шээгийн үлдэгдэл, хувиар

A хуруу шил B хуруу шил C хуруу шил

0 100 100 100

5 55 99 100

10 29 98 100

15 14 96 100

20 8 95 100

25 5 92 100

30 3 90 100

A. Энэ туршилтанд С хуруу шилийг хэрхэн хяналт болгож байгааг тайлбарлана уу.

.............................................................................................................................................................................................................................................................[1] Б. A хуруу шил болон B хуруу шилний хоорондох үр дүнгийн ялгааг тайлбарлана уу. ....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................[4]

[Нийт: 11 оноо]

6. Хүний амьсгалын тогтолцооны эрхтнүүдийн бүтэц нь үйл ажиллагаандаа зохицсон байдаг. I. Доорх хүснэгтийг √ болон х тэмдэглэгээг ашиглан бөглөнө үү. 2 нүдийг нь

бөглөж харуулав.

Сормуусаар бүрхэгдсэн

Хатуу мөгөөрс

Хийн солилцоо явагдана

Гөлгөр булчинтай

Мөгөөрсөн хоолой √

Бронхи

Бронхиол х

Уушгины цулцан

94

[4]

II. Хийн солилцоог эрчимтэй явуулах 2 замыг тодорхойлон бичнэ үү. A.............................................................................................................................................................................................................................................................................Б.........................................................................................................................................................................................................................................................................[2]

III. Уушгины цулцан нь ханандаа уян ширхэгүүдтэй байдаг. A. Уян ширхэгүүдийн нэг үүргийг тэмдэглэнэ үү.

........................................................................................................................................

....................................................................................................................................[1] Б. Уян ширхэгүүдийн гэмтлээс үүдэлтэй эрүүл мэндийн хүндрэлийг нэрлэнэ үү. ....................................................................................................................................[1] IV. Тамхины утаанд амьсгалын тогтолцооны эрхтнүүдэд хортой нөлөө үзүүлдэг давирхайлаг бодис болох бохийг агуулдаг.

Тамхины бохины 3 нөлөөг бичнэ үү. 1..............................................................................................................................................................................................................................................................................2..............................................................................................................................................................................................................................................................................3..........................................................................................................................................................................................................................................................................[3]

[Нийт: 11оноо]

Шалгалтын дэвтэр 2-ийн хариулт 1. I. A - бөөм/хроматин

B- митохондри C- барзгар эндоплазмын тор/ ЭТ [3]

II А. уураг/полипептидийн нийлэгжил; Эсвэл уураг, зөөвөрлөлт/модификаци

Хэрэв 1-р асуултад С-г гольджийн аппарат, гөлгөр эндоплазмын тор эсвэл рибосом гэж хариулсан бол А хариулт нь алдаатай болно Б. Ялгах чадвар/нарийвчлал бага; 200 нм-ыг 0.5 нм-тэй харьцуулсан; гэрлийн долгионы урт нь хэмжээнээсээ урт учир; рибосом/мембран, 200 нм-ийн диаметрээс бага бол харагдахгүй; рибосом нь 20-30 нм-ын диаметртэй/15-20 нм; мембран 7-10 нм зузаантай учир; В. Зөвхөн амьгүй дээжийг хардаг ;

Нарийн бүтцийг алдагдуулахгүйн тулд урьдчилан боловсруулалт хийх, вакумдах шаардлагатай;

Хэрэглэгдэх бодис нь үнэтэй, хязгаартай; Илүү их цахилгааны хүчийг шаарддаг; Тогтмол, өндөр хүчдлийн хэсэг/ гүйдэл шаарддаг; Гадны соронзон оронд илүү мэдрэг ; Ажиллуулахад хүндрэлтэй/техникийн туршлага шаарддаг ; Дээж бэлдэхэд хүндрэлтэй; жишээ нь: нимгэн хэрчим гэх мэт Бэлдэх хугацаа урт Нэг өнгийн/зөвхөн хар, цагаанаар харагдана.

Зөөвөрлөх боломжгүй/зөвхөн тусгай байрлалд ашиглах боломжтой (өөрөөр хэлбэл хүчдлийн хэсэг)

III. +/-1мм-ийн зөрүүг зөвшөөрнө. Хэрэв хариулт зөв бол 2 оноо өгнө. 20000/6мкм = (3333.3) эсвэл 19000/6 = (3166.7) эсвэл 21000/6 = (3500.0) 3333 (x) ; эсвэл 3167 (x) эсвэл 3500n (x)

95

Хэрэв нэг эсвэл түүнээс илүү аравтын бутархайгаар хариулсан бол нэг оноо, 6мкм-ээ зөв хэмжсэн бол нэг оноо өгнө.

Нийт: [9] 2. I. тал саран хавхлаг ; эсвэл уушгины хавхлаг

Буцаж урсахаас хамгаалдаг (цусыг) Цусыг нэг чиглэлд урсгадаг; баруун ховдлоос/уушгины артер руу цусыг урсгана. [3]

II. (Y нь зүүн ховдлын хана) илүү их зүрхний булчин агуулдаг; Зүүн ховдол/ховдлын ойролцоо Y, цусыг бүх бие рүү шахна/ баруун ховдлоос

илүү хүчтэй өндөр даралтаар шахна; Цусны их эргэлтийн урсгал илүү өндөр даралттай. [3]

III. Синусын зангилаа, тосгуур, ховдлын зангилаа, Пуркиньегийн ширхэг, Гиссийн багц гэсэн түлхүүр үгнүүдээс дор хаяж 2-ыг ашиглсан байх; Синоатриал зангилаанаас импульс дамжих; Цахилгаан импульс;

Импульс тосгуурт дамжих; Тосгуур агших, тосгуурын систем; Тосгуур ховдлын зангилаанаас импульсыг ховдол руу дамжуулах хэсэг; Пуркиньегийн ширхэг, Гиссийн багц нь импульсыг ховдол, зүрхний орой руу дамжуулах; Зүрхний оройноос дээрээ дамжих;

[5]

Нийт: [11] 3. I. А. 1. Анхдагч/нэгдүгээр

2. Дөрөвдөгч /дөрөвдүгээр [2] Б. дисульфид (холбоо/гүүр); [1]

II. пептид холбоо салах/ зардах ;

Усны оролцоотой задрах ; Чөлөөт –COOH/-COO-болон чөлөөт –NH2/-NH3

+ ; [3] Нийт: [6]

4. I. зөв тайлбарт 1 оноо, зөв дүрслэлд 1 оноо. Ямар нэг биологийн хяналтын арга, жишээ нь:B.thuringiensis ;

Шумуулны авгалдайг устгах ; Шавж устгах бодисыг хэрэглэх ; Бие гүйцсэн шумуулыг устгах ; Тогтоол усыг арилгах; Шумуул үржих газрууд/өндөг боловсрох газрыг устгах; Усан дээрх тосыг ашиглах ; Шумуулны авгалдай боловсрохыг саатуулах, зогсоох/устгах,; [2]

II. халуун хумхаагийн паразит/өвчин үүсгэгч/Plasmodium/ олон антигентэй;

эукариот/олон ген ; амьдралын циклийн олон өөр өөр үе шатууд; нэг Plasmodium-ээс олон зүйл/зүйл бүрийн омог; мутаци нь антигенүүдийг өөрчилдөг/антигены солигдол/шилжилт; паразит нь амьдралын циклийн тодорхой шатанд эмзэг; [3] III. устсан паразитуудын хувь/өсөлтийг дарангуйлах, эмийн концентраци

ихсэхэд паразитуудын өсөлт дарангуйлагдах ; Үр нөлөө нь хлорохиныг эсэргүүцэх чадвартай паразитуудад илүү ;

Цаашид тайлбарлахдаа зураг 4.1-ийг ашиглах; дүрслэх, тайлбарлах; [3] IV. А. Африкийн өмнөд хэсэг ба зүүн хэсгийн улсуудад халуун хумхаагийн өсөлт илүү өндөр/өндөр хувьтай.

Эсвэл улсуудыг нэрлэх

96

ХДХВ-ийн халдвартай улсуудад илүү өсөлттэй ; Мэдээллийг ашиглан иш татах ;

Б. ХДХВ халдвар/Т туслагч лимфоцит/Т-эс ; ХДХВ болон хумхаа нь магадгүй цус сэлбэхтэй холбоотой ; [2]

Нийт: [12] 5. I. Азот (хий)/N2 –ийн хувирал; агаарын азот, аммони (ионууд/нэгдлүүд)

/NH4+ /амин хүчлүүд болох;

Нитрогеназа энзимийн оролцоотой явагдах урвалыг дэлгэрүүлэн тайлбарласан байж болно. [3]

II. A. аммонификаци/ялзрал/задрал/илжрэл ; Б. Нитратжуулах бактери/нитратжих процессийг аммони/аммонийн ионоор хангах;

аммони/аммонийн ион исэлдэн нитрит/нитратад хувирах ; Nitrobacter/Nitrosomonas; Ургамалд ашиглах боломжтой хэлбэр нь нитрат; [2]

III. A. Энзимгүй үед шээг нь гидролизод орж задардаггүй болохыг шалгах; Энзимгүйгээр урвал явагдахгүй Б. Гидролизийг бууруулах, субстрат/шээг, концентраци; Гидролизэд орсон А хуруу шилийг B-тэй харьцуулахад шээг нь илүү хурдан

задарсан/урвалын хурд нь ялгаатай. А хуруу шил Энзим нь субстраттайгаа хэвийн холбогдсон/Энзим- субстратын комплекс хурдан үүссэн; B хуруу шил өрсөлдөөнт саатуулагч нь идэвхитэй төвтэй холбогдож саатуулсан Субстрат нь идэвхитэй төвтэй холбогдоогүй; [4]

Нийт: [11] 6. I. Хүснэгтийн зөв мөр бүрт 1 оноо.

Сормуусаар

бүрхэгдсэн Хатуу

мөгөөрс Хийн

солилцоо Гөлгөр

булчинтай

Мөгөөрсөн хоолой ✓ ✓ ✓

Бронхи ✓ ✓ ✗ ✓

Бронхиол ✓ ✗ ✗

Уушгины цулцан ✗ ✗ ✓ ✗

[4] II. цусны эргэлт сайн явагдах, цусны хангамж;

Цусны агааржуулалт сайн, амьсгалын хөдөлгөөн эрчимтэй байх; [2] III. A. сунах/тэлэх/уртсах, амьсгал авахад, буцах/богиносох, амьсгал гаргахад; Дараах хариултуудыг тооцож болно амьсгал авах болон гаргахад ээлжлэх

(суналт)-ыг ихэсгэх, гадаргуугийн талбай/агаарын эзэлхүүн, хийн солилцоо ;

(буцалт) туслах, агаарыг гаргах; Цулцангийн хагарал/эвдрэл; [1] 2. эмфизема [1]

Б. (шалтгаан) мутаци; Хяналтгүй хуваагдах/митоз/эсийн хуваагдал/эсийн өсөлт; Дарангуйлж чадахгүй/хавдар үүсгэгч; Хундган эсийн шүүрэл/илүүдэл/ салст; устгагч/бууруулагч/саа өвчин/ сормуус; Сорви болсон эд эсийг тодруулах/сэргээх; Үрэвсэл; Халдвар авах эрсдлийг нэмэгдүүлэх; [3]

Нийт: [11]

97

ШАЛГАЛТЫН ДЭВТЭР 3

1. Сонгины эсүүдийг уусмалд хийхэд эсийн доторх усны потенциал болон гаднах уусмалын усны потенциалаас хамааран ус шилждэг.

Туршилтын явцад дараах зүйлсийг ажиглах шаардлагатай. Үүнд: - Натрийн хлоридын уусмал сонгины эсүүдэд хэрхэн нөлөөлж байгааг - Сонгины эсүүд дээр иодын уусмал хийхэд хэрхэн өөрчлөгдөж байгааг - Сонгины эсүүд дээр хийсэн натрийн хлоридын уусмалыг усаар солиход юу

ажиглагдахыг - Сонгины эсүүдэд явагдсан плазмолизын хувийг тооцож олох Багш сурагчдад туршилт эхлэхэд дараах зүйлсийг өгнө.

Тэмдэглэгээ Найрлага Хортой эсэх Хэмжээ/см3

У Нэрсэн ус Хоргүй 50

И Иодын уусмал Цочроогч 10

Мөн: - “S1” тэмдэглэгээтэй саванд натрийн хлоридын уусмалд байгаа сонгины эд.

Микроскопоор эсүүдийг ажиглаж эсийн зургийг хурц үзүүртэй харандаагаар зурах ёстой. Үүнд:

- S1 стакан дахь сонгины эд - S1 стакан дахь сонгины эдийг И уусмалаар будсаны дараа Дараах зааврын дагуу туршилтын ажлаа явуулна.

1. Цэвэр, хуурай микроскопны тавиур шилийг S1 гэж тэмдэглээд цаасан алчуур дээр байрлуулна.

2. S1 стаканд байгаа натрийн хлоридын уусмалыг пипеткээр соруулан авч тавиур шилэн дээр дусаана.

3. Сонгины булцууны шүүслэг хайрснаас хямсаа ашиглан Зураг 1.1.д заасны дагуу хальсыг хуулж авна.

4. Сонгины хальснаас бүрхүүл шилний хэмжээтэй хуулан авч үлдсэн эдийг

буцаан S1 стаканд хийнэ. 5. Хуулсан сонгины хальсыг Зураг 1.2.т зааснаар тавиур шилэн дээр

байрлуулна. Хэрэв сонгины хальс нь нугаларвал натрийн хлоридын уусмал нэмж хийнэ. Ингэснээр сонгины хальс хөвж тэнийнэ.

Туршилтыг эхлэхээсээ өмнө Асуулт 1, Асуулт 2-ыг сайтар уншаарай.

Туршилтын ажлыг хоёр цагийн дотор хийж дууссан байхаар тооцоолон төлөвлөнө үү.

Хэрэв танд цаг хангалттай байгаа бол өөрийн үр дүнг сайжруулах боломжтой, жишээ

нь нэг болон хэд хэдэн нэмэлт хэмжилт хийх гэх мэт.

98

6. Сонгины хальсыг хатахаас сэргийлж натрийн хлоридын уусмал нэмж хийж болно.

Зураг 1.2

7. Сонгины хальс дээр бүрхүүл шилийг сонгины хальс болон бүрхүүл шилний зах давхцаж байхаар байрлуулна. Бүрхүүл шилний гаднах илүүдэл уусмалыг фильтрийн цаасаар арчиж авна.

8. Бэлдмэлээ микроскоп ашиглан харна. I. А. Натрийн хлоридын уусмалын ургамлын эсэд үзүүлсэн нөлөөг харуулж чадах

хоёр эсийг сонгоно. Сонгосон хоёр эсийг томоор, доор өгөгдсөн зайд зурна. Зурган дээрээ нэг эсийн ханыг шулуунаар зааж тэмдэглэнэ. [3] Б. 1. S1 тавиур шилтэй бэлдмэл рүү бүрхүүл шилийг нь авахгүйгээр И уусмал

нэмнэ. 2. Бэлдмэлээ микроскопноос авч фильтрийн цаасан дээр байрлуулна. 3. Зураг 1.3-д харуулсны дагуу бүрхүүл шилний ирмэг рүү И уусмалаас

хэдэн дуслыг дусаана. И уусмал бүрхүүл шилний доогуур жигд тарах хүртэл хэдэн секунд хүлээнэ. Фильтрийн цаасаар бүрхүүл шилний гаднах илүүдэл уусмалыг арчиж авна.

Зураг 1.3.

4. Бэлдмэлийг микроскоп ашиглан харна. И уусмал нөлөөлсөн нэг эсийг сонгоно.

5. Сонгосон эсийн зургийг томоор зурна. Сонгосон энэ эс болон I.А-д зурсан эсийг харьцуулан нэг онцлог ялгааг тайлбарлана уу.

[3] Дараах дарааллаар туршилтын ажлыг явуулна.

- S1 бэлдмэлийн натрийн хлоридын уусмалыг усаар солиход гарах нөлөөг тайлбарлах

99

- Сонгины эдийн эсүүдэд явагдсан плазмолизын хувийг тооцоолж олох 6. Цэвэр, хуурай микроскопны тавиур шилийг У гэж тэмдэглээд фильтрийн

цаасан дээр тавина. 7. 3 ба 4-р үе шатуудыг давтан хийнэ. 8. Хуулан авсан сонгины хальсыг У тэмдэглэгээтэй (нэрсэн устай) саванд

хийж хоёр минут байлгана. 9. Хоёр минутын дараа У тэмдэглэгээтэй савнаас хэдэн дусал усыг У

тавиур шилэн дээр дусааж сонгины хальсыг Зураг 1.2-д заасны дагуу байрлуулна.

10. Сонгины хальсыг бүрхүүл шилээр бүрхэн гаднах илүүдэл уусмалыг фильтрийн цаасаар арчиж авна.

11. Бэлдмэлийг микроскоп ашиглан харна. II. Эсүүдийг ×10 болон ×40 өсгөлттэй объектив линз ашиглан харна.

Үзэгдэх талбайд байгаа эсийн тоог тоолж плазмолизын хувийг тооцоолоход тохиромжтой объектив линзийг сонгоно. А. Сонгосон объектив линзний өсгөлтийг бичнэ үү.

Өсгөлт ×..................................... [1]

Өөрийн дээжний эсийн нийт тоог тодорхойлох шаардлагатай. Б. Тоолж гаргасан эсийн нийт тоог бичнэ үү.

Эсийн нийт тоо .................................. [1]

Сонгины эсүүд нь зураг 1.4-д харуулснаар “плазмолизэд ороогүй эсээс бүрэн плазмолизэд орсон эс хүртэл плазмолизын үе шатууд”-ыг үзүүлж болно.

12. Плазмолизэд ороогүй болон плазмолизэд орсон зэргээр нь эсүүдийг

багтаасан үзэгдэх талбайг сонгоно. 13. Өөрийн бэлдмэл дэх эсүүдийг ажиглан зааврын дагуу дараах хуудсыг

бөглөнө үү. ● Ямар нэгэн зэргээр плазмолизэд орсон эс бүрийг “√” тэмдэглэнэ. ● Плазмолизэд ороогүй эсүүдийг “х” тэмдэглэнэ.

Үр дүнг гаргахдаа дараах зүйлсийг анхаарна уу.

В. Үр дүнг ашиглан плазмолизэд орсон эсүүдийн хувийг тооцоолно уу.

[1]

100

Г. Доорх зайнд плазмолизэд орсон (аль ч зэргээр орсон байж болно) эсийн тоо, плазмолизэд ороогүй эсийн тоо, мөн сонгины эдийн эсүүдэд явагдсан плазмолизын хувийг тоцоолсон үр дүнг хүснэгт зохиож тэмдэглэнэ үү.

[5] Д. Хамааралтай хувьсагчийг хэмжих үед гарч болох нэг алдааг бичнэ үү. ......................................................................................................................................................................................................................................................................[1] Е. Усны шилжилт, усны потециал гэсэн нэр томьёо болон сонгины хальсны

эсэд байгаа натрийн хлоридын уусмалыг усаар солиход гарсан нөлөөг тайлбарлана уу.

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.................................................................................................................................[3] Ё. Энэхүү туршилтаар олсон мэдлэгээ ашиглан үл мэдэгдэх уусмалын натрийн

хлоридын концентрацийг олж болох өөр туршилтын ажлыг төлөвлөнө үү. .....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................[3]

2. Ургамал нь транспирацийн явцад усаа алддаг. Энэ процесст үндэснээс навч хүртэлх

усны урсгал болон навчийн эсүүдийн ус ууршуулах үзэгдэл багтдаг. Зарим ургамал усны алдагдлаа багасгах зохилдлогоотой байдаг. Жишээлбэл, навчаа хумих эсвэл навчийн доод гадаргууд байрлах амсрын эсээ хаах гэх мэт. Транспирацийг багасгах зохилдлогоо бүхий ургамлуудыг ксерофитууд гэж нэрлэдэг.

Зураг 2.1-д чийглэг болон хуурай орчинд ургасан ургамлын навчийн хөндлөн огтлол болон доод эпидермисийн гадаргуугийн талбайг харьцуулан харуулсан байна.

Зураг 2.1 Сурагч навчийн траниспирацид гадаргуугийн талбай хэрхэн нөлөөлж байгааг судлахын тулд навчийн дотогшоо эргэж хумигдсан доод гадаргуу болон хумигдаагүй тэгш гадаргуугийн хэмжээг тооцоолох шаардлагатай. Дотогшоо эргэж хумигдсан навчийн доод гадаргууг диаграмм байдлаар нэмэлт хуудас дээр зурж өгсөн болно. Дараах зааврын дагуу энэ ажлыг хийж гүйцэтгээрэй.

101

- Нэмэлт хуудсанд өгөгдсөн диаграммаас хумигдсан навчийн доод гадаргуугийн зургийг хайчилж авна.

- Хайчилсан цаасаа доор өгөгдсөн хэмжээст цаасан дээр тавьж хэлбэрийн дагуу тойруулан зурна.

I. Хумигдсан навчийн доод гадаргуугийн нийт талбайг олохдоо дараах зааврыг дагаарай.

- 1 см×1 см хэмжээтэй квадратууд хэд байгааг тоолно уу. - Хагас болон хагасаас том квадратуудыг нэг квадрат гэж тооцно. - Хагас болон түүнээс бага хэмжээтэйг нэг квадрат гэж тооцохгүй. - Доор зурагдсан навчийн гадаргуугийн 1 см×1 см хэмжээтэй

квадратуудыг тоолно.

Хумигдсан навчийн доод гадаргуугийн талбай....................................[4]

II. Сурагч доор үзүүлсний адилаар хумигдаагүй навчийн урт ба өргөний

харьцааг олно.

Харьцааг олохдоо хамгийн бага тоо хүртэл нь хурааж болно. Жишээлбэл, 15:6 нь 3-т хуваагдаж байгаа тул 5:2 болно. Үүнтэй адилаар II.A хариултыг ашиглан хумигдаагүй навчийн гадаргуугийн талбай болон хумигдсан навчийн гадаргуугийн талбайг олно уу.

Харьцаа .................................................................[1]

III. Эрдэмтэд улаан лоолийн навчийн тоо нь транспирацийн эрчимд хэрхэн нөлөөлөж байгааг судлажээ.

Судалгааны эхэнд 14 навчтай улаан лооль авч транспирацийн эрчмийг

тэмдэглэжээ. Тодорхой давтамжтайгаар улаан лоолийн навчнуудыг тасдан транспирацийн эрчмүүдийг тэмдэглэсэн бөгөөд бусад бүх хувьсагчуудыг тогтмол байлгав. Үр дүнг хүснэгт 2.1-д үзүүлжээ.

Хумигдаагүй навчийн урт =15 см Хумигдаагүй навчийн өргөн = 6 см Харьцааг хумигдаагүй навчийн уртыг өргөнд харьцуулж бичнэ. Харьцаа 15:6

102

Хүснэгт 2.1.

Навчийн тоо Транспирацийн эрчим/ мкл мин-1

14 9.5

10 4.3

8 3.9

5 3.5

2 1.8

А. Хүснэгт 2-т өгөгдсөн үзүүлэлтүүдийг ашиглан график байгуулна уу.

Б. 12 навчтай улаан лоолийн трансцпирацийн эрчмийг олно уу. Хэрхэн олсноо график дээр тэмдэглэж харуулна уу.

Транспирацийн эрчим ......................................................[2] IV. Зураг 2.2-т будсан навчийн хөндлөн огтлолын зургийг харуулжээ.

Гол хэсэг

103

Өсгөлт ×200 Зураг 2.2

А. Зураг 2.2-д үзүүлсний дагуу гол хэсгийн бүдүүвч зургийг зурж ксилемийг зааж тэмдэглэ.

[5] Б. Зураг 2.3-т өөр нэг навчийн будсан, хөндлөн огтлолын зургийг харуулжээ.

Өсгөлт × 100

Доор өгөдсөн зайнд Зураг 2.2 болон 2.3-ын гол хэсгийн хоорондын ялгааг харьцуулан тайлбарлана уу.

[3]

[Нийт: 19]

Нэмэлт хуудас Даалгавар 2. I. -ийн диаграм Хумигдсан навчийн гадаргуу

Шалгалтын дэвтэр 3-ын хариулт

1. I. A. Хамгийн багадаа 2 эс зурна, зургийн хэмжээ багадаа 70мм байна, тод үргэлжилсэн шугамаар зурна,

зураг сүүдэрлээгүй зурагдсан байх; эсийн ханыг шугамаар зааж тэмдэглэсэн байх; [3] Б. нэг эс зурсан, эсийн ханыг давхар шугамаар зурсан байх;

мембраныг зурсан, бөөмийг зурсан байх;

104

эсийн хана, бөөм, цитоплазм зэргийг шугамаар зааж тэмдэглэсэн байх будсан, будагдсан хэсгийг харуулсан байх; [3]

II. A. ×10 эсвэл ×40 [1]

Б. ×10 бол 10 ба түүнээс дээш эс/ ×40бол 10 ба түүнээс бага эс [1] В. плазмолизэд орсон эсийн тоог нийт харагдаж буй эсийн тоонд хувааж 100-аар үржүүлсэн байна. [1] Г. хүснэгт зурж + эсүүдийг тэмдэглэсэн бол плазмолиз гэж хүснэгтийн дотор гарчигласан бол; “√”, “х”тэмдэглэгээ хийсэн бол (эс бүрт); давтаж хийсэн бол; хүснэгтэд үр дүнгийн явцыг тэмдэглэсэн бол тус бүр 1оноо өгнө [5] Д. эс бүрийн плазмолизын зэргийг дүгнэхэд хүндрэлтэй; [1] Е. эс рүү орж буй усны хөдөлгөөн; осмос ; эсийн гадна талд усны потенциал өндөр; [3]

Ё. хамгийн багадаа 5 өөр концентрацитай натрийн хлоридын уусмал ашиглана ;

концентрациудийг шингэлэх замаар гаргана; мэдэгдэхгүй концентрацитай уусмал дах плазмолизын процессыг мэдэгдэж буй уусмалууд дах плазмолизтой харьцуулна. [3]

[нийт21] 2. I. гадаргуугийн хэсгийг заасан газарт зурсан; хагас дөрвөлжинг тооцолгүй тоолсон; дөрвөлжингийн нийт тоог зөв гаргасан; хариуг см-ээр илэрхийлсэн [4] II. харьцааг хамгийн бага бүхэл тооруу шилжүүлэн зөв олсон ; [1]

III. A. Х тэнхлэгт навчийн тоог, У тэнхлэгт транспирацийн эрчим мкл/мин

авна; Х тэнхлэгт 2 см тутамд 14 хүртэл 2-оор тоогоо нэмж бичих; У тэнхлэгт 2 см тутамд 10 хүртэл 2-оор тоогоо нэмж бичих; 5 цэгээ зөв олж жижиг хэрээс эсвэл цэгээр тэмдэглэх; 5 цэгийг хооронд нь нэг цэгээс нөгөө цэг рүү шулуунаар холбож муруй байгуулсан бол тус бүр 1 оноо өгнө [4] Б. график дээрээ 12 навчыг олох; Зөв тайлж унших + мл/мин [2] IV. А. Багадаа 90мм хэмжээтэй, сүүдэргүй зурах;

эс зурахгүй, багадаа 4 шугамтай зурсан байх, нэг хаалттай хэсгийг зурах; зөв хэсгийг зурах; дамжуулах багцуудын хэсгүүдийг харуулсан; товойсон хэсэгт дамжуулах багцыг зөв байрлуулсан; ксилемийг зааж тэмдэглэсэн бол тус бүр 1 оноо өгнө [5] Б. Зураг 2.2, зураг 2.3, ялгаа гэж тэмдэглэсэн 3 мөр эсвэл баганатай хүснэгт байгуулсан, ялгааг зөв гаргаж ирсэн бол оноогоо авна [3]

[нийт 19]