00

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

110

120

130

140

150

160

Եր­ևան

ԵՐԻՏԱՍԱՐԴԱԿԱՆ­ՄԻՋՈՑԱՌՈՒՄՆԵՐԻ­ԻՐԱԿԱՆԱՑՄԱՆ­

ԿԵՆՏՐՈՆ

2012

ԵՐԻՏԱՍԱՐԴԱԿԱՆ ­ ՄԻՋՈՑԱՌՈ ՒՄՆԵՐԻ ­ ԻՐԱԿԱՆԱՑՄԱՆ ­ ԿԵՆՏՐՈՆ

ԵՐԻՏԱՍԱՐԴԱԿԱՆ ­ՊՐՈԲԼԵՄՆԵՐԻ ­Ո ՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՄԱՆ ­ԱՍՈՑԻԱՑԻԱ

ՍԱՄՎԵԼ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴՈՒԹՅԱՆ

ԱԶԳԱՅԻՆ ԶԵԿՈՒՅՑ

ՄԱՍ II(Վերլուծական­մաս)

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՀԱՅԱՍՏԱՆՅԱՆ ԷԹՆՈ-ՍՈՑԻՈ-ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄԸ

ՀՏԴ­­ 329.78­(479.25)

ԳՄԴ­­ 66.75­(2հ)

­ Մ­283

Մ­283­ Մա­նուկ­յան­Ս.­­Հա­յաս­տա­նի­ե­րի­տա­սար­դութ­յան­ազ­գա­յին­զե­կույց/­Ս.­Մա­նուկ­յան;­­ ­­ Երիտասարդական­միջոցառումների­իրականացման­կենտրոն;­Երիտասարդական­պրոբլեմների­­­ ուսումնասիրման­ասոցիացիա.-­Եր.:­Երիտասարդական­միջոցառումների­իրականացման­­­ կենտրոն,­2012:­Մաս­II:­Վերլուծական­մաս.-­208­էջ:­

«Հայաստանի­երիտասարդությունը­և­հայաստանյան­էթնո-սոցիո-մշակութային­համակարգի­զարգա­ցու­մը»­վերտառությամբ­հետազոտությունը՝­«Հայաստանի­երիտասարդության­ազգային­զեկույցը»­(Մաս­II.­վերլուծական­մաս),­իրականացվել­է­ՀՀ­սպորտի­և­երիտասարդության­հարցերի­նախարարության­երիտա­սար­դական­ծրագրերի­առցանց­դրամաշնորհային­համակարգով­իրականացված­մրցույթի­արդյունքում­հաղթող­ճանաչված­«Երիտասարդական­պրոբլեմների­ուսումնասիրման­ասոցիացիա»­հասարակական­կազմակերպության­կողմից:­Աշխատանքի­հիմքում­ընկած­են­2011­թվականին­մշակված­«Հայաստանի­երիտասարդության­ազգային­զեկույցը»­(Մաս­I.­հետազոտական­մաս)­և­ՄԱԶԾ­հայաստանյան­գրասենյակի­կողմից­իրականացված­ու­նախարարության­կողմից­հրատարակված­«Հայաստանի­երիտասարդների­ձգտումները­և­ակնկալիքները»­հետազոտությունը:

Աշխատանքը­նա­խա­տես­ված­է­ե­րի­տա­սար­դա­կան­կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րի,­ե­րի­տա­սար­դու­թյան­խնդիր­նե­րով­զբաղվող­փոր­ձա­գետ­նե­րի,­ինչ­պես­նաև­ե­րի­տա­սար­դութ­յան­լայն­շրջա­նա­կի­հա-մար:

­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ՀՏԴ­­ 329.78­(479.25)

­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ԳՄԴ­­ 66.75­(2հ)

ISBN 978-99941-2-856-3

­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­

©­Երիտասարդական­միջոցառումների­իրականացման­կենտրոն,­2012

©­«Երիտասարդական­պրոբլեմների­ուսումնասիրման­ասոցիացիա­»­ՀԿ,­2012

©­Մանուկյան­Սամվել,­2012

4

ՆԱԽԱԲԱՆ­ 6

ՀԱՅԱՍՏԱՆՅԱՆ ԷԹՆՈ-ՍՈՑԻՈ-ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ

ԴԻՆԱՄԻԿԱՅԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅԱՆ ՄԵԹՈԴԱԲԱՆԱԿԱՆ ՇՐՋԱՆԱԿԸ 8

Հետազոտության­նպատակը­և­հիմնական­հարցերը­ 9

Հետազոտության­արդյունքների­մեկնաբանության­մակրո-սոցիոլոգիական­­հայեցակարգի­ընտրության­անհրաժեշտությունը­ 10

Հետազոտության­արդյունքների­մեկնաբանության­մակրոսոցիոլոգիական­­հայեցակարգի­ընտրությունը­ 12

Աշխատանքի­բովանդակությունը­և­կառուցվածքը­ 28

ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՎԱՐՔ, ԶԲԱՂՎԱԾՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ԳՈՐԾԱԶՐԿՈՒԹՅՈՒՆ 32

Զբաղվածության­և­գործազրկության­դինամիկան­Հայաստանում­ 33

Հայաստանի­երիտասարդության­զբաղվածության­և­գործազրկության­­ընդհանուր­պատկերը­­ 35

Աշխատանք­գտնելու­դժվարությունները,­աշխատանքի­տեղավորվելու­­համար­անհրաժեշտ­գործոնները­և­աշխատանք­գտնելու­ձևերը­ 45

Գրավիչ­ձեռնարկություններ­և­աշխատատեղերի­գրավչության­գործոններ­­ 48

Ըստ­երիտասարդության­պատկերացումների՝­աշխատանքի­գրավչության­­գործոնների­իրավիճակը­Հայաստանում­­ 52

Բիզնես­միջավայր.­երիտասարդության՝­բիզնեսով­զբաղվելու­­հակվածությունը­և­բիզնես­միջավայրի­գնահատականները­ 57

ՄԻԳՐԱՑԻԱ 70

Միգրացիան­և­դրա­սոցիալ-տնտեսական­ազդեցությունը­Հայաստանի­վրա­ 71

Ժամանակավոր­միգրացիա.­արտասահմանում­լինելու­փորձը,­երկրները,­­նպատակները­­ 77

Հայաստանից­ընդմիշտ­հեռանալու­դիրքորոշումը­ 81

Ընդմիշտ­արտագաղթի­դիրքորոշումը­ձևավորող­գործոնները­ 85

ՎԵՐԱՐՏԱԴՐՈՂԱԿԱՆ ՎԱՐՔ ԵՎ ԸՆՏԱՆԻՔ 94

Վերարտադրողական­վարքի­միտումները­1990-2010թթ.­ընթացքում­ 97

Երիտասարդների­ամուսնական­վիճակը­և­բնակարանային­պայմանները­ 105

Ամուսնության­օպտիմալ­տարիքը­երիտասարդների­դիրքորոշումներում­ 108

5

Ինչո՞ւ­են­հայ­երիտասարդները­հետաձգում­ամուսնությունը­­ 111

Երեխաներ­ունենալու­պահանջմունքը­ 113

Վերարտադրողական­վարքի­վրա­ազդող­գործոնները­­ 116

Ընտանեկան­արժեքները­ենթամշակութային­խմբերում­և­դրանց­դինամիկան­ 121

ՄՇԱԿՈՒՅԹ 128

Ենթամշակութային­պատկանելություն­ 129

Բազային­արժեքներ­ 133

Երիտասարդության­շրջանում­արդյոք­գոյություն­ունի՞­մշակութային­և­­աշխարհաքաղաքական­ճեղքվածք­ 141

Ազգային­ինքնություն­և­միասնականություն­ 145

Առողջ­ապրելակերպ.­ֆիզիկական­և­հոգեկան­առողջություն­ 153

ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆ 160

Պետական­կառավարման­որակի­միտումներն­ըստ­միջազգային­ինդեքսների­ 162

Քաղաքական­մշակույթ­ 167

Հայաստանյան­քաղաքական­գործընթացների­ընդհանուր­ընկալումը­ 174

Հայաստանյան­սոցիալ-տնտեսական­ոլորտների­զարգացումների­ընկալումները­ 178

Վստահությունը­քաղաքական­և­սոցիալական­ինստիտուտների­նկատմամբ­ 184

ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ 188

Տնտեսական­ոլորտ­ 189

Ընտանիք­և­վերարտադրողական­վարք­ 192

Ինֆորմացիոն-մշակութային­ոլորտ­ 195

Պետություն­և­հասարակություն­ 202

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ­ՑԱՆԿ­ 208

6

ՆԱԽԱԲԱՆ

Հարգելի՛­ընթերցող,

Ձեր­ ու­շադ­րութ­յանն­ է­ ներ­կա­յաց­վում­ «­Հա­յաս­տա­նի­ ե­րի­տա-սար­դութ­յու­նը­ և­ հա­յաս­տան­յան­ էթ­նո-սո­ցիո-մշա­կու­թա­յին­հա­մա­կար­գի­ զար­գա­ցու­մը»­ վեր­տա­ռութ­յամբ­ հե­տա­զո­տութ-յու­նը՝­«­Հա­յաս­տա­նի­ե­րի­տա­սար­դութ­յան­ազ­գա­յին­զե­կույ­ցը»­(­Մաս­ II.­ վեր­լու­ծա­կան­ մաս),­ որն­ ի­րա­կա­նաց­վել­ է­ ՀՀ­ սպոր-տի­ և­­ ե­րի­տա­սար­դութ­յան­ հար­ցե­րի­ նա­խա­րա­րութ­յան­ ե­րի-տա­սար­դա­կան­ ծրագ­րե­րի­առ­ցանց­ դրա­մաշ­նոր­հա­յին­ հա­մա-կար­գով­ ի­րա­կա­նաց­ված­ մրցույ­թի­ արդ­յուն­քում­ հաղ­թող­ ճա-նաչ­ված­ «Ե­րի­տա­սար­դա­կան­ պրոբ­լեմ­նե­րի­ ու­սում­նա­սիր­ման­ա­սո­ցիա­ցիա»­հա­սա­րա­կա­կան­կազ­մա­կեր­պութ­յան­կող­մից:

Ե­րի­տա­սար­դութ­յան՝­ որ­պես­ հա­սա­րա­կութ­յան­ սո­ցիա­լա­պես­ա­ռա­վել­ ակ­տիվ­ և­ մեծ­ նե­րուժ­ ու­նե­ցող­ խմբի­ խնդիր­ներն­ա­ռա­վել­խո­րութ­յամբ­ու­սում­նա­սի­րե­լու,­ո­լոր­տում­առ­կա­հիմ-նախն­դիր­նե­րը­ ճշգրտե­լու,­ ախ­տո­րո­շե­լու,­ կան­խա­տե­սե­լու­ և­դ­րանց­ լուծ­մանն­ ուղղ­ված­ հա­մա­կար­գա­յին­ ո­րո­շում­ներ­ կա-յաց­նե­լու,­ ա­ռա­վել­ ի­րա­տե­սա­կան­ և­ փաս­տարկ­ված,­ հետ­ևա-բար­ նաև­ ա­ռա­վել­ արդ­յու­նա­վետ­ ե­րի­տա­սար­դա­կան­ պե­տա-կան­քա­ղա­քա­կա­նութ­յուն­մշա­կե­լու­և­­ի­րա­կա­նաց­նե­լու­նպա-տա­կով­ ՀՀ­ սպոր­տի­ և­­ ե­րի­տա­սար­դութ­յան­ հար­ցե­րի­ նա­խա-րա­րութ­յու­նը­2011­թվա­կա­նից­ձեռ­նա­մուխ­է­ե­ղել­Հա­յաս­տա­նի­ե­րի­տա­սար­դութ­յան­վե­րա­բեր­յալ­հա­մա­պար­փակ­ու­սում­նա­սի-րութ­յուն­նե­րի­ի­րա­կա­նաց­մա­նը:

2011­ թվա­կա­նին­ մշակ­վել­ է­ «­Հա­յաս­տա­նի­ ե­րի­տա­սար­դութ-յան­ ազ­գա­յին­ զե­կույ­ցը»­ (­Մաս­ I.­ հե­տա­զո­տա­կան­ մաս),­ որն­անդ­րա­դար­ձել­ է­ ե­րի­տա­սարդ­նե­րի­ հա­մար­ կեն­սա­կան­ նշա-նա­կութ­յուն­ու­նե­ցող­մի­շարք­ո­լորտ­նե­րի`­ազ­գա­յին­ինք­նութ-յուն,­ կրթութ­յուն,­ կրոն,­ ըն­տա­նիք,­ զբաղ­վա­ծութ­յուն,­ քա­ղա-քա­կան­ մաս­նակ­ցութ­յուն,­ մշա­կույթ­ և­­ այլն՝­ ներ­կա­յաց­նե­լով­հա­սա­րա­կա­կան,­տնտե­սա­կան,­քա­ղա­քա­կան­ու­մշա­կու­թա­յին­կյան­քի­ տար­բեր­ աս­պա­րեզ­նե­րում­ Հա­յաս­տա­նի­ ե­րի­տա­սար-դութ­յան­աշ­խար­հա­յաց­քա­յին­հա­մա­լիր­նե­րի­ու­սում­նա­սի­րութ-յու­նը­և­վեր­հա­նե­լով­դրանց­միջև­առ­կա­կա­պե­րը:­

Միա­ժա­մա­նակ­ ՀՀ­ վար­չա­պե­տին­ա­ռըն­թեր­ազ­գա­յին­ ե­րի­տա-սար­դա­կան­քա­ղա­քա­կա­նութ­յան­խորհր­դի­և­ՄԱԿ-ի­Զար­գաց-ման­ծրագ­րե­րի­հա­յաս­տան­յան­գրա­սեն­յա­կի­միջև­2011­թվա-կա­նին­ կնքված­ հա­մա­գոր­ծակ­ցութ­յան­ հու­շագ­րի­ հի­ման­ վրա­ՀՀ­սպոր­տի­և­­ե­րի­տա­սար­դութ­յան­հար­ցե­րի­նա­խա­րա­րութ­յան­

7

ու­ՄԱԶԾ­հա­յաս­տան­յան­գրա­սեն­յա­կի­կող­մից­ի­րա­կա­նաց­վել­և­ նա­խա­րա­րութ­յան­ կող­մից­ հրա­տա­րակ­վել­ է­ «­Հա­յաս­տա­նի­ե­րի­տա­սարդ­նե­րի­ ձգտում­նե­րը­ և­­ ակն­կա­լիք­նե­րը»­ հե­տա­զո-տութ­յու­նը:

Եր­կու­ հե­տա­զո­տութ­յուն­նե­րում­ ներ­կա­յաց­ված­ էին­ Հա­յաս-տա­նի­ ե­րի­տա­սար­դութ­յան­ մտա­ծե­լա­կեր­պը,­ վար­քը,­ ձգտում-ներն­ու­ակն­կա­լիք­նե­րը­նկա­րագ­րող­լայ­նա­ծա­վալ­տվյալ­ներ,­ո­րոնք,­ բնա­կա­նա­բար,­ ընդ­հան­րաց­ման­ և­ միաս­նա­կան­ ըն-կալ­ման­ ու­ մեկ­նա­բա­նութ­յան­ անհ­րա­ժեշ­տութ­յուն­ ա­ռա­ջաց-րին:­Եվ­Ձեր­ու­շադ­րութ­յա­նը­ներ­կա­յաց­վող­աշ­խա­տանքն­այդ­վեր­լու­ծութ­յան­ հե­ղի­նա­կա­յին­ ընդ­հան­րաց­ման­ արդ­յունքն­ է:­Ընդ­ ո­րում՝­ աշ­խա­տան­քի­ ո­րոշ­ դրույթ­ներ­ կա­րող­ են­ չհա­մա-պա­տաս­խա­նել­ ՀՀ­ սպոր­տի­ և­­ ե­րի­տա­սար­դութ­յան­ հար­ցե­րի­նա­խա­րա­րութ­յան­պաշ­տո­նա­կան­դիր­քո­րոշ­մա­նը:

Հե­տա­զո­տութ­յան­ ա­ռանց­քը­ հա­յաս­տան­յան­ զար­գա­ցում­նե-րում­ առ­կա­ և­ ռազ­մա­վա­րա­կան­ հե­ռան­կա­րում­ Հա­յաս­տա­նի­Հան­րա­պե­տութ­յան­ ազ­գա­յին­ անվ­տան­գութ­յան­ հիմ­նա­կան­սպառ­նա­լիք­ներ­ հան­դի­սա­ցող­ եր­կու­ մի­տում­նե­րի՝­ էթ­նո-սո-ցիո-մշա­կու­թա­յին­ հա­մա­կար­գի­ ծա­վա­լի­ կրճա­տման­ և­­ ո­րա-կա­կան­ փո­խա­կերպ­ման­ խո­րա­պատ­կե­րում­ ե­րի­տա­սար­դութ-յան­ հիմ­նախն­դիր­նե­րի­ վեր­լու­ծութ­յունն­ է:­ Վեր­լու­ծութ­յան­արդ­յունք­նե­րի­հի­ման­վրա­նշվում­են­նաև­ա­ռանց­քա­յին­ռազ-մա­վա­րա­կան­ ուղ­ղութ­յուն­ներ,­ ո­րոնք­ և­­ ո­րոնց­ տրա­մա­բա-նութ­յու­նից­բխող­ա­ծանց­յալ­ ռազ­մա­վա­րութ­յուն­նե­րը­կնպաս-տեն­ հա­յաս­տան­յան­ էթ­նո-սո­ցիո-մշա­կու­թա­յին­ հա­մա­կար­գի­դրա­կան­զար­գաց­մա­նը:

Արսեն ՔարամյանՀՀ­սպորտի­և­երիտասարդության­

հարցերի­նախարարի­տեղակա

00

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

110

120

130

140

150

160

вڲêî²ÜÚ²Ü ¾ÂÜà-êàòÆà-ØÞ²Îàô²ÚÆÜ Ð²Ø²Î²ð¶Æ ¸ÆܲØÆβÚÆ àôêàôØܲêÆðàôÂÚ²Ü ØºÂา´²Ü²Î²Ü Þðæ²Ü²ÎÀ

9

Հետազոտության­նպատակը­և­հիմնական­հարցերը

Հայաստանում­արդեն­ավարտվել­է­հետխորհրդային­անցումային­փուլը:­Հայաստանի­Հանրա-պետությունն­աշ­խար­հի՝­պետականություն­ ունեցող­ազգերի­ հանրության­ լիիրավ­անդամ­ է:­Հայաստանն­ունի­ժողովրդավարական­Սահմանադրություն,­որի­հիման­վրա­կազմավորվել­է­լիարժեք­օրենս­դրա­կան­մարմին,­հանրապետությունում­ձևավորվել­և­գործում­են­ժողովրդա-վա­րական­քաղաքական­համակարգն­ու­շուկայական­տնտեսությունը,­առկա­են­դրանց­հա-մար­անհրաժեշտ­ինստիտու­ցիոնալ­կառույց­ները,­կազմավորվել­են­ազգային­տնտեսական­և­քաղաքական­վերնախավերը:­

Հայաստանն­ արդեն­ 2001թ.­ փաստորեն­ հաղթահարել­ էր­ անցումային­ ժամանակաշրջանի­տնտե­սա­կան­կոլապսը­և­դրանից­հետո՝­գրեթե­մեկ­տասնամյակ,­շարունակաբար­արձանագրել­էր­դինամիկ­տնտեսական­աճ:­Այնուամե­նայնիվ,­2008թ.­գլոբալ­տնտեսական­ճգնա­ժամն­բա-ցասա­կան­ ուժեղ­ ազդեցություն­ գործեց­ Հայաստանի­ տնտեսու­թյան­ վրա:­ Չնայած­ վերջին­չորս­տարիներին­տնտեսա­կան­այդ­բացասական­ազդեցություն­ներն­ինչ-որ­ չա­փով­հաղ­թա-հար­վել­ են,­ սակայն­ հայաս­տանյան­ զարգա­ցումներում­ առկա­ են­ երկու­ միտումներ,­ որոնք­ռազ­մավարական­հեռանկարում­հանդիսա­նում­են­Հայաստանի­Հան­րապետության­ազ­գային­անվտանգության­հիմնական­սպառ­նա­լիքները:­

Այդ­ միտումներն­ են­ հայաստանյան­ էթնո-սոցիո-մշակութային­ համակարգի­ ծավալի կրճա­տումը­և­որակական փոխակերպումը:­Դրանցից­առաջինը­նախ­և­առաջ­արտահայտվում­է­բացասական­ժողովրդա­գրությամբ,­որը­բնական­վերարտադրության­նվազման­և­արտա­գաղթի­հետևանք­ է:­ Այդ­ երևույթներն­ էլ­ բացասաբար­ են­անդրադառնում­ էթնո-սոցիո-մշակու­թային­համակարգի­հա­մա­կարգային­բնութագրերի­վրա:­Հայտնի­է,­որ­ինչքան­փոքր­է­հասարակու­թյան­անդամների­քանակը,­այնքան,­մյուս­հավասար­պայմանների­դեպքում,­ավելի­պարզունակ­են­հա­սա­րակական­և­տնտեսական­հարաբերությունները:­Իսկ­որքան­ավելի­պարզունակ­են­այդ­հարա­բերու­թյունները,­այնքան­ցածր­ են­ համակարգի­ կայունությունը,­ադապտի­վու­թյունը­և­զարգացման­հնա­րավորությունները:

Երկրորդ­ միտումը`­ հայաստանյան­ էթնո-սոցիո-մշակութային­ համակարգի­ որակական­ փո-խա­կեր­պումը,­ բազմանշանակ­ է:­Ներկայիս­ շարունակական­ինֆորմացիոն­հեղափոխության­պայմաններում,­երբ­Հայաստանն­ամբողջապես­ընդգրկվում­է­գլոբալ­տնտեսական­և­մշա­կու-թա­յին­տարածքի­մեջ,­մի­կողմից­գործնականում­անսահմանափակ­հնարա­վորու­թյուն­ներ­են­ստեղծվում­յու րա քանչյուր­անձի­համար,­ով­կարող­է­օգտվել­դրա­ընձեռած­առա­վե­լու­թյուն-ներից:­Այսինքն՝­անձը­կարող­է­ընտրել­այն,­ինչ­ցանկալի­և­անհրաժեշտ­է­համարում­իր­համար`­որպես­ գործունեության­ և­ ինքնա­արտա­­հայտ­ման­ տարածք­ ունենալով­ ամբողջ­ աշխարհը:­Մյուս­կողմից,­եթե­գերակայություն­է­համարվում­ազգային­էթնո-սոցիո-մշակութային­համա-կարգը,­ապա­ գլոբալ­աշխարհում­ դրա­ համապարփակ­ ընդգրկվա­ծու­թյունն­առաջացնում­ է­համա­կարգի­ կապերի­ և­ կառուցվածքի­ խար­խլում`­ ապագայում­ անորոշ­ ելքով:­ Հնարավոր­զարգացումների­սցենար­ներ­կարող­են­լինել­և՛­ազգային­էթնո-սոցիո-համակարգերի­իսպառ­վերացումը,­ և՛­ դրանց­ որակական­փոխակերպումն­ ու­ նոր­ար­ժե­համա­կար­գերի­ հիման­ վրա­վերակազ­մավո­րումը,­և՛­տարբեր­միջանկյալ­վիճակներ:

Ահա­թե­ինչու­2011թ.­ՀՀ­սպորտի­և­երիտասարդության­հարցերի­նախարարու­թյունը­Հայաս-տա­նի­ երիտասարդության­ ազգային­ զեկույցի­ մշակման­ աշխա­տանք­ների­ շար­քում­ սո­ցիո-լոգիական­ հետազոտություն­ նա­խա­ձեռնեց­ Հայաստանի­ 18-ից­ 30­ տարեկան­ երիտա­սար­դ-

10

նե­րի­ շրջանում:­ Հետազոտության­ շրջանակում­ ուսումնասիրվել­ են­ հասարա­կական,­տնտե-սա­­կան,­ քա­ղաքական­ և­ մշակութային­ կյանքի­ տարբեր­ ոլորտներում­ Հայաս­տանի­ երի­տա-սար­դության­ աշխարհայացքային­ համալիրները­ և­ վեր­ են­ հանվել­ դրանց­ միջև­ առկա­ կա-պե­րը1:­ Նույն­ թվականին­ Միա­վորված­ազգերի­ զարգացման­ ծրագիրը­ (ՄԱԶԾ),­ ՀՀ­ սպորտի­և­ երիտասարդության­ հարցերի­ նախարարու­թյունից­ անկախ,­ համա­նման­ հետազոտություն­նա­խա­ձեռնեց2:­

Երկու­հետազոտություններում­ներկայացված­էին­Հայաստանի­երիտասարդության­մտածե­լա-կերպն­ու­ձգտումները­նկարագրող­լայնածավալ­տվյալներ:­Ըստ­այդմ՝­դրանց­ընդհանրացման­և­միասնական­ընկալման­ու­մեկնաբանության­անհրաժեշտու­թյուն­առաջա­ցավ:­Ներկայացվող­աշխատանքն­ այդ­ ընդհանրացման­ արդյունքն­ է:­ Աշխատանքի­ իրա­կանացման­ համար­ՄԱԶԾ-ն­բարյացակամորեն­տրամադրեց­իր­գործունե­ության­արդյունք­հանդիսացող­զեկույցն­ու­դրա­մշակման­համար­կիրառված­սոցիո­լոգիական­հետա­զոտության­արդյունքների­տվյալ-ների­ շտեմարանը,­ ինչը­ տվյալների­ երկրորդային­ վերլուծություններ­ իրակա­նացնելու­ հնա-րա­վորություն­ընձեռեց:­Երկու­հետազոտություններում­առկա­էին­և՛­համանման,­և՛­տար­բեր­հարցեր:­Համանման­հարցերից­բխող­պատասխանները,­երբ­մշակված­էին­մեթո­դաբանական­միևնույն­ սկզբունքով,­ տվել­ են­ նույնական­ արդյունք­ներ,­ ինչը­ հավելյալ­ վստա­հություն­ է­հաղորդում­հետազոտական­տվյալների­որակի­նկատմամբ:­

Հետազոտության­արդյունքների­մեկնաբանության­մակրո-սոցիոլոգիական­հայեցակարգի­ընտրության­անհրաժեշտությունը

Արդի­ գլոբալացված­աշխարհում­ կոնկրետ­ երկրների­ հասարակությունների­ ուսումնասիրու-թյուն­ներում­աստիճանաբար­ավելի­ու­ավելի­պայմանական­են­դառնում­«ներքին»­ու­«արտա-քին»­ գործոններ­ հասկացությունները:­ Դրա­ հետևանքով­ հասարակագի­տական­ ուսումնա-սի­­րու­թյուններում­ մեթոդաբանական­ լուրջ­ դժվարություններ­ են­ առաջանում­ հետազոտվող­օբյեկ­տի­(համակարգի)՝­արտաքին­միջավայրից­հստակ­սահմանազատման­հարցերում:­«Ար-տա­քին մի ջա վայր»­հասկացության­բովանդակությունը­«խարխլվել­է»­և­կորցրել­իր­դասա-կան­իմաստը,­որի­համաձայն`­այն­ուսումնասիրվող­օբյեկտի­վատ­ստրուկտուրացված­«շրջա­-պատն»­է:

Ավելի­ հզոր­ են­ գլոբալ­ աշխարհից­ բխող,­ քան­ ներհայաստանյան­ գործոնները:­ Ընդ­ որում՝­գլոբալ­աշխար­հում­ոչ­միայն­Հայաստանի­տեղը,­դերը­և­զարգացման­հետագիծը,­այլև­ներ­-հա­յաս­տանյան­ իրողու­թյուն­ներն­ ու­ զարգացումներն­անհամեմատ­ավելի­ ուժեղ­ են­պայ­մա-նա­­վորված­ արտաքին­ գործոններով:­ Ավելին՝­ Հայաստանի­ հասարակության­ վրա­ գլոբալ­ազ­դեցու­թյուն­ները­ոչ­միայն­միջնորդավորվում­են­ազգային-պե­տական­և­ազգային-մշակու-թա­յին­համա­կար­գերով,­այլև­ունակ են ուղղակի ազդե ցու թյուն գործել­ ներազ­գային­հա-սա­­րա­կական­ ցանկացած­ խմբի,­ տվյալ­ դեպքում`­ նաև­ երիտասարդության­ վրա՝­ դրանով­

1­ Հայաստանի­երիտասարդության­ազգային­զեկույց­/Կազմ.­Ա.­Պապյան,­Դ.­Հայրապետյան,­Ա.­Պետրոսյան,­Ս.­Մանուկյան­–­Եր.:­ՀՀ­սպորտի­և­երիտասարդության­հարցերի­նախարարություն,­Մաս­I,­-­հետազոտական­մաս,­2011թ.­–­104­էջ:­Հետազոտությունը­2011թ.­հոկտեմբեր-դեկտեմբեր­ամիսներին­իրականացրել­է­«Այ­Փի­Էս­ՍԻ»­քաղաքական­և­սոցիոլոգիական­խորհրդատվու­թյունների­ինստիտուտը:

2­ Հետազոտությունը,­որը­կոչվում­է­«ՀՀ­երիտասարդների­ձգտում­ների­հետազոտության­հաշվետվություն»­(Երևան,­2012,­ձեռագիր),­իրականացրել­են­«Հասարակայնության­հետ­կապերի­հայաստանյան­ասոցի­ացիա»­ՀԿ-ն­և­«R-ինսայթս»­հետազոտական­ընկերությունը:­

11

իսկ­ ոչ­ միայն­ «արտա­քինից»,­ այլև­ «ներսից»­ փոխակերպելով­ հայաստանյան­ ազգային­և­ պետական­ զարգա­ցումները:­ Տեղեկատվական­ տեխնոլոգիաների­ զարգացումն­ այսօր­հանգեցրել­ է­ այնպիսի­ իրա­վիճակի,­ որ­ գլոբալ­ տեղեկատվական­ դաշտն­ արդեն­ դարձել­է­ազգերի­ ու­պետությունների­ վրա­ «ներքին»­ազդեցության­տոտալ­և­ ունիվերսալ­ գործիք:­Գլո­բալ­ տեղեկատվական­ միջավայրում­ են­ «ընկղմված»­ բոլոր­ պետու­թյուն­ները,­ ազգերը,­հա­սարակությունները,­որոնց­թվում՝­նաև­Հայաս­տանի­հասա­րա­կու­թյունն­ու­մեր­ուսում­նա-սիրու­թյան օբյեկտը` Հայաստանի երիտա սարդությունը:

Ակնհայտ­է­նաև,­որ­հայաստանյան­երիտասարդության­ոլորտում­առկա­հիմ­նախնդիրների­մեծ­մասը­հենց­հա­մա­հայաս­տան­յան­խնդիր­ների­արտապատկերումն­է:­Անշուշտ,­կան­նաև­զուտ­երիտասարդական­հիմնախնդիրներ,­ սակայն,­ միևնույնն­ է,­ դրանք­ծագել­ ու­ զար­գա­նում­ են­համահայաստանյան­և­գլոբալ­համա­տեքստերում:­

Ըստ­ այդմ՝­ անհրաժեշտ­ է,­ որ­ ցանկացած­ սոցիոլոգիական­ ուսում­նասի­­րություն­ ունենա­ իր­մեկնաբանության­մակրոտեսական­շրջա­նակը,­այս­ինքն՝­այնպիսի­տեսություն,­որը­հա­վակ-նում է բացատրելու, թե ինչ է գլոբալ հասարակությունը, որոնք են դրա սկզբուն քային և էական հատկանիշները, զարգացման շարժիչ ուժերը, կենսագործունեության նպա տակը և առանձ նահատկությունները:­ Ընդ­ որում՝­անհրաժեշտ է, որ այդ տեսու թյունն առանց սկզբունքային և լուրջ հակա սու թյունների բացատրի արդի աշ խարհի բուն բովան դա­կու­-թյունն ու դինամիկան:­Արդի­սոցի­ոլո­գիական­ուսումնասիրությունն­առանց­այդպիսի­մակրո-տե­սական­կոնտեքստի­կորց­նում­է­իր­գիտագործ­նական­նշանակու­թյունը:­Ահա­թե­ինչու­ներ-կա­յացվող­աշխատանքում­Հայաստանի­երիտասարդու­թյան­հիմնախնդիրների­դի­տար­­կմանը,­վերլուծությանը­ և­ մեկնաբանությանը­ նա­խորդ­ում­ է­ համապատասխան­ մակրոհարա­ցույցի­կամ­տեսության­ընտրության­հիմնավորումը:

Մյուս­կողմից­գլոբալ­տեսական­շրջանակի­ու­գործընթացների­և­կոնկրետ­սոցիոլոգիական­հետազոտության­տվյալների­միջև­անհրաժեշտ­է­ունենալ­գոնե­մեկ­միջանկյալ­շրջանակ,­այլ­կերպ­ասած`­«փոխանցող­մեխանիզմ»,­որը­թույլ­կտա­ավելի­ընկալելի­դարձնել­վարընթաց­և­ վեր­ընթաց­ մեկնա­բանու­թյունները,­ այսինքն՝­ գլոբալ­ կամ­ մակրոտեսական­ մակարդակից­մինչև­ կոնկրետ­ «ժամանակային­ կետում»­ Հա­յաս­տանի­ հասարակության­ կոնկրետ­ շերտի­վերա­բերյալ­տվյալ­ները­և­հակառակը՝­այդ­տվյալներից­մինչև­մակրոտեսական­մակարդակ:­Որպես­այդպիսի­մեխանիզմ­է­ընտրված­ՀՀ­ազգային­վիճակագրական­ծառայության­(ՀՀ­ԱՎԾ)­տվյալների՝­Հայաստանի­հասարակությանը­բնութագրող­ժամանա­կային­այն­շարքերը,­որոնք­ադեկ­վատ­են­ներկայացվող­ուսումնասիրության­տեսակետից:­Բացի­դրանից՝­օգտա­գործվել­են­ նաև­ Համաշխարհային­ բանկի­ ինստիտուտի­ (ՀԲԻ)­ պետական­ կառավարման­ որակի­ինդեքսների՝­Հայաստանի­Հանրապետությանը­վերաբերող­ժամանակային­շարքերը3:

Աշխատանքում­հա­տուկ­ուշադրություն­է­դարձվել­վերլու­ծության­մակրոտեսական­շրջանակի­ընտրության­հիմնավորմանը,­որի­ընթեր­ցումը­հույժ­կարևոր­է­վերլուծությունից­բխեցվող­մեկ-նա­բանություն­ների­և­եզրակացու­թյուն­ների­ադեկ­վատ­ընկալման­համար­(նույնիսկ­այն­դեպ-քում,­երբ­դրանք­կլինեն­խնդրահարույց­և­վիճելի):

Գիտավերլուծական­դիսկուրսը­պետք­է­ընթանա­նախ­և­առաջ­հայեցակարգային­մակարդակում:

3­ Այդ­ինդեքսները­ՀՀ­Կառավարության­կողմից­սահմանված­են­ՀՀ­Հակակոռուպցիոն­ռազմավարու­թյան­առաջընթացը­նկարագրող­ինդիկատորների­շարքում:

12

Հետազոտության­արդյունքների­մեկնաբանության­մակրոսոցիոլոգիական­հայեցակարգի­ընտրությունը

Հայաստանի­ երիտասար­դության­ հետազոտության­արդյունքների­ մեկնա­բանության­ մակրո-հա­րացույցի­ ընտրության­ հիմնավորման­ համար­ անհրաժեշտ­ է­ համառոտ­ անդրա­դառնալ­արդի­ գլոբալ­ գործ­ընթացները­ բացատրելուն­ հավակնող­ երկու­ հիմնական­ և­ միմյանց­ հետ­մրցակցող­հասա­րա­կագիտական4­ուղղություններին`­արդիականացման տեսություններին և­կախյալու թյան տեսություններին:­

Տեսական­այդ­ ուղղություններն­առաջացել­ են­ XX­ դարի­առաջին­ կեսին,­ երբ­ Ռուսաստանի­խորհրդայ­նացմամբ­պահպանողական,­լիբերալ­և­սոցիալիստական­գաղափարախո­սու­թյուն­-ների­ տեսական­ պայքարն­ արդեն­ կապիտալիստական­ և­ սոցիալիստական­ հասարակար-գերի­­միջև­վերածվեց­քաղաքական­ու­տնտեսական­իրական­պայ­քարի­և­մրցակցության:­Այդ­ուղղությունները­ վերջնականապես­ ձևավորվել­ են­ II­ աշխարհամարտից­ հետո,­ երբ­ լիո­վին­կազմավորվեցին­կապիտալիստական­և­սոցիալիստական­ճամբարները,­որոնք­տո­տալ,­այդ­թվում՝­նաև­գաղա­փարական­պայքար­էին­մղում­երրորդ­աշխարհի­տարածքներում5:­

Այդ­պայքարն­արտացոլվում­ էր­հասարակագիտական­կոնկրետ­ուսում­նա­սիրու­թյուններում,­դրանց­ նպատակներում,­ մեթոդաբանություններում­ և­ արդյունքների­ կիրա­ռություն­ներում:­Երրորդ­աշխարհի­երկրների­զարգացման­ուղին­և­ընթացքը­սահմա­նելու­խնդի­րը­հրա­տապ­էր­երկու­բլոկների­առաջնորդ­երկրների­ (ԱՄՆ­և­ԽՍՀՄ)­համար:­Արև­մտյան­զարգացած­ժո-ղո­վրդավարու­թյուն­ներն­առաջնորդող­ԱՄՆ-ում­այդ­տեսություն­ների­և­հետազոտությունների­մակրո­սոցիո­լոգի­ական­ հարացույցը­ Պարսոնսի­ կառուցված­քային-գոր­ծառութային­ տեսու-թյունն­ էր,­ իսկ­ սոցիա­լիս­տական­ ճամբարինը`­ մարքսիստական­ տեսու­թյունները:­ Առաջինի­շրջա­նա­կում­ զարգաց­վող­ տե­սու­թյունների­ ընդհանուր­ անվա­նումն­ էր­ արդիականացման­(հետա­գայում`­ժողո վրդավարական անցման)­տեսու­թյուններ,­ իսկ­ երկրորդներինը`­կախ-յա­լության­տեսություն­ներ:­

Եթե­արդիականացման­տեսությունները­հիմնավորում­էին,­որ­ապագաղութացված­երկրների­զարգացումն­ընթանալու­է­հիմնականում­զարգացած­կապիտալիզմի­երկրների­անցած­ուղու­(որո­­շակի­առանձնահատկություններով)­կրկնությամբ,­ապա­կախյալության­տեսություններն­ապա­ցու­ցում­ էին,­ որ­ այդ­ ուղին­ սկզբունքորեն­ անհամապատասխան­ է­ թույլ­ զարգացած­երկրների­ հիմնա­խնդիրների­ լուծմանը,­ և­ այդ­ երկրների­ վիճակը­ բացատրում­ էին­ գլոբալ­կապի­տալիզմի­կառուցվածքային­առանձնահատկություններով,­որոնցից­էլ­բխեցնում­էին­այդ­երկր­­ների­հասարակություններում­առկա­իրավիճակը,­դրանցում­ընթացող­ինչպես­տնտե­սա-կան,­այնպես­էլ­քաղաքական­և­հասարակական­զարգացումները:­

Ժողովրդավարական անցման տեսությունները­ ժողովրդավարական­անցումը­պայմանա-վորում­են­հետևյալ­երեք­ոլորտներում­իրականացվող­հիմնարար­փոփոխություններով`­ժողո­վրդա­վարական­ քաղաքական­ համակարգի­ կայացում,­ տնտեսական­ համակարգում­ ազատ­

4­ Աշխատանքում­«հասարակագիտություն»­տերմինը­ներառում­է­քաղաքագիտության,­տնտեսագի­տու­թյան,­սոցիոլոգիայի­և­դրանցից­ածանցված­գիտությունների­համախմբությունը:­Սոցիոլոգիական­մակրոտեսությունները,­անկախ­այն­բանից,­բացահայտորեն­հայտարարում­են­հասարակական­գիտու­թյունների­ինտեգրման­նպատակ,­թե՝­ոչ,­դրան­են­հավակնում:

5­ Այնուամենայնիվ,­այդ­ուղղությունների­ակունքները­կարելի­է­գտնել­XVIII-XIX­դարերի­եվրոպական­հասարակա-գիտական­մտքում:

13

շուկա­յական­հարա­բե­րությունների­գերակայության­ապահովում6­և­հասարակության­շրջանում­ժողո­վրդավարական­քա­ղա­քական­մշակույթի­ձևավորում:­Այս­խնդիրները­փոխկա­պակց­ված­են­և­մեկը­մյուսով­պայմանավորված,­իսկ­փոխկապակցվածությունների­գերակայու­թյունների­խնդիրը­տեսակա­նորեն­լուծված­չէ,­այլ­կախված­է­այն­տեսակետից,­որից­տե­սականորեն­կամ­գործնականորեն­դի­տարկվում­է­ժողովրդավարությունների­կայացումը:­

Ժողովրդավարության­ անցման­ տեսություններն­ իրենց­ զարգացման­ փուլերում­ կենտրոնա-ցած­ են­ եղել­ տվյալ­ ժամանակաշրջանի­ հանգուցային­ խնդիրների­ շուրջ:­ Դեռևս­ XX­ դարի­սկզբին­սոցիոլոգները­նկատել­են,­որ­ավանդական­հասարակություններում­տեղի­են­ունե­նում­այնպիսի­ գործընթացներ­ (ինդուստրացում,­ ազգային­ շուկաների­ ձևավորում,­ եվրոպական­մշակույթի­ընկալում),­որոնց­արդյունքում­այդ­հասարակությունները­ձեռք­էին­բերում­եվրո-պա­կան­կամ­արևմտյան­երկրների­հատկանիշներ7:­Այդ­գործընթացներն­արա­գացան­Երկրորդ­համ­աշ­խարհային­պատերազմից­հետո:­Միաժամանակ­ինտենսի­վացան­նաև­դրանց­ուսումնա-սի­րությունները,­որոնց­շրջանակում­այդ­գործընթացների­միասնու­թյունը­կոչվեց­արդիակա­նա ցում­ (մոդեռնիզացում),­իսկ­դրանք­ուսումնասիրող­տեսություն­ները`­արդիակա­նացման­տեսություն­ներ8:­Տեսությունների հիմնական դրույթն այն է, որ թույլ զարգացած անկախ երկրներում արդիականացումը պետք է ընթանա այն նույն փուլերի կրկնությամբ, որոնք անցել են արդեն կայացած ժողովրդավարությունները9:

Տեսության­նոր­տարբերակներում­(XX­դարի­երկրորդ­կես)­որպես­արդիականացման­մեխա-նիզմ­ներ­էին­դիտարկվում­եվրո­պական­առաջավոր­երկրների­նվաճումների­ներթափանցումը­(դիֆու զիա)­թույլ­զարգացած­երկրներ­և­դրանց­մշակութային­յուրացումը­(ակուլտուրացիա)­այդ­ երկր­ների­ հասարակու­թյուն­ների­ կողմից10:­ Որպես­ արդիականացման­ հիմնական­ գոր-ծոն­ հաճախ­ դիտվում­ էր­ հասարակու­թյան­ ինդուստրացումը,­ իսկ­ ավելի­ լայն­ առումով`­տնտեսական­զար­գացումը:­

Արդիականացման­առավել­հայտնի­տեսություններից­է­Ու.­Ու.­Ռոստոուի­տնտեսական­զար-գաց­ման­ փուլերի­ տեսությունը,­ որի­ համաձայն՝­ բոլոր­ հասարակությունները­ հաջորդաբար­անց­­նում­ են­ զարգացման­ հինգ­փուլեր.­ 1.­ ագրարային­ փուլ,­ 2.­ տնտեսական­ զարգացման­պայ­ման­ների­ ստեղծման­ փուլ,­ 3.­ անցումային­ փուլ,­ 4.­ վերելքի­ ու­ հասունացման­ փուլ,­ 5.­զանգ­վածային­սպառման­բարձր­մակարդակի­փուլ11:­Ըստ­Ռոստոուի՝­հասարակու թյունների արդի ականացումը սկսվում է որպես արտաքին ազդակների արձագանք:

6­ Այդ­տեսություններում­գործնականում­չի­հանդիպում­«կապիտալիզմ»­տերմինը:

7 РобинсонДж.Х.,Испытаниедляцивилизации:Очеркразвитияивсемирнойдиффузиинашихсегодняшнихинститутовиидей.//М.,1926.

8­ Tipps­D.­C.,­Modernization­Theory­and­Comparative­Study­of­Societies:­A­Critical­Perspective.­//­CSSH,­Vol.­15.,­No­2,­1973.

9­ Coleman­J.­S.,­Modernization:­Political­Aspects.­International­Encyclopedia­of­the­Social­Sciences.­Ed.­D.­L.­Sills.­L.,­N.­Y.,­Vol.­10,­1968.

10 ЛернерД.,«Уходтрадиционногообщества:МодернизацияСреднегоВостока».//М.,1958.11­ РостоуВ.В.,Стадииэкономическогороста.Некоммунистическийманифест.//Нью-Йорк,1961,ст.52.(Ըստ­

Ռոստոուի՝­վերելքի­փուլն­առաջինը­սկսվել­է­Մեծ­Բրիտանիայում­և­տևել­է­1783-1802թթ.:­Ֆրան­սիայում­նույնը­տեղի­է­ունեցել­1830-1860թթ.,­Բելգիայում`­1833-1860թթ.,­ԱՄՆ-ում՝­1843-1860թթ.,­Գեր­մա­նիայում`­1850-1873թթ.,­Շվեդիայում`­1868-1890թթ.,­Ճապոնիայում`­1878-1900թթ.,­Ռուսաստանում`­1890-1914թթ.,­Կանադայում`­1896-1914թթ.,­Արգենտինայում`­սկսած­1935­թվականից,­Թուրքիայում`­1937-ից,­Հնդկաստանում­և­Չինաստանում`­1952-ից:­1960-ին­5-րդ­փուլում­էր­ԱՄՆ-ն,­այդ­փուլն­էին­թևակոխում­Արևմտյան­Եվրոպայի­երկրները­և­Ճապոնիան,­հասունության­փուլում­էին­գտնվում­ԽՍՀՄ-ը,­Արգեն­տինան­և­Մեքսիկան,­վերելքի­փուլում`­Արևելյան­Եվրոպան,­Հնդկաստանը,­Չինաստանը,­Բրազիլիան­և­Վենեսուելան,­անցումային­փու­լում`­Միջին­Արևելքը,­Աֆրիկան­և­Լատինական­Ամերիկան):

14

Հետագա­տեսություններում­արդիականացումը­դուրս­է­եկել­զուտ­տնտեսագիտական­ոլոր-տից­ և­ սկսել­ է­ մեկնաբանվել­ ավելի­ լայն­ իմաստով`­ որպես­ կապիտալիստական­ սոցիալ-տնտե­սական­ հարաբե­րությունների­ զարգացում:­ Մասնավորապես­ ըստ­ Էյզենշտադտի՝­ «Ար-դիա­կանացումը­փոփո­խու­թյունների­գործընթաց­է,­որը­տանում­է­դեպի­սոցիալական,­տն­տե-սա­կան­և­քաղաքական­այնպիսի­տիպի­համակարգերի,­որոնք­XVII-XIX­դարերում­ձևավորվել­են­Արև­մտյան­Եվրոպայում­և­Հյուսիսային­Ամերի­կայում­ու­տարածվել­այլ­երկրնե­րում­և­մայր­-ցամաքներում»12:­Դրանով­իսկ­հասարակությունների արդիականացումը զուտ տն­տե­սա-կան ուսումնասիրությունների ոլորտից անցնում է նաև սոցի ոլոգիական և քա­ղա­քագի­տական հետազոտու թյուն ների ոլորտներ:

Եթե­Ռոստոուն­արդիակա­նա­ցումը­դիտում­էր­որպես­ագրարային­հասարակության­զար­գաց-ման­արդյունք,­ապա­Էյզենշտադտը­ցույց­է­տվել,­որ­արդիականացումը կարող է սկիզբ առնել միմ­յանցից որակա պես տարբերվող տիպերի հասարակություննե րում.­մասնավորա­պես՝­զարգացած­ քաղաքային­ կենտրոններով­ բացարձակ­ միապետություն­ներում­ և­ ֆեոդա­լա-կան­երկր­­ներում­ (Արևմտյան­Եվրոպա),­ավտորիտար­և­թույլ­ուրբանիզացված­հասա­րա­կու-թյուն­ներում­ (Արևելյան­ Եվրոպա),­ օլիգարխիկ-նվաճողական­ հասա­րա­կու­թյուններում­ (Լա-տի­նական­ Ամերիկա),­ կենտրոնացված­ ֆեո­դալական­ հասարակություն­ներում­ (Ճապո­նիա),­կայ­սե­րական­ համակարգում­ (Չինաստան):­ Մյուս­ կողմից­ Էյզենշտադտը­ համարում­ էր,­ որ­Արևմտյան Եվրո պայում, ի տարբերություն այլ տա րածք ների, արդիակա նացման սկիզբը պայ­մանավորված էր ոչ թե արտաքին, այլ ներքին սոցի ալ­տնտեսական գործոն ներով:­

Արդիականացման­ տեսության­ շրջանակում­ Գ.­ Ալմոնդը­ և­ Ս.­ Վերբան­ մշակեցին­ քա­ղա­քա-ցիա­կան­մշակույթի­տեսությունը,­ որտեղ­ժողովրդավարացման­խնդի­րը­դիտարկ­վել­ է­ ոչ­ թե­տն­տեսական­գործոնների,­այլ­հասարակության­շրջանում­առկա­քաղա­քական­հա­յացք­ների,­դիր­քորոշումների­ և­ վարքագծային­ մոդելների­ խորապատկերում:­ Դրանով­ իսկ­ արդիա­կա-նաց­­ման­տեսությունների­շրջանակում­ձևավորվեց­սոցիոլոգիական­ուսումնա­սի­րու­թյուն­նե­րի­լայն­ոլորտ:­Այդ­տեսության­հիմնական­հասկացություններից­մեկը`­քաղաքական մշա­կույթը,­հետա­գայում­վերածվել­է­տեսությունների­խմբի­անվանման,­իսկ­քաղաքացի ական մշա­կույ-թի տեսությունը­դարձել­է­կոնկրետ­սոցիոլոգիական­հետազոտությունների­դասական­հա­րա-ցույց,­որը­կիրառվում­է­մինչ­օրս13:­Արդիականացման­տեսության­հետ­է­կապված­նաև­կոն-վերգենցիայի տեսությունը­(Կ.­Կերր,­Ս.­Հանթինգտոն,­Դ.­Գոլդրոպ),­որի­համաձայն՝­իրարից­էականորեն­տարբերվող­նախաար­դի­ական­հա­սա­րակությունների­արդիականացումն­ի­վերջո­հանգեցնում­ է­ միատեսակ­ բնութագրեր­ ունե­ցող­ համասեռ­ հասարակությունների14:­ Հարկ­ է­նշել,­որ­կոնվերգենցիայի­տեսու­թյունը­կիր­առ­վում­էր­նախ­և­առաջ­զարգացած­կապի­տա­լիս-տա­կան­և­սոցիալիս­տական­երկրների­հա­մա­դրու­թյան­համար:

Ըստ արդիականացման տեսությունների՝ թերզարգացած երկրները կարճ ժա­մա­նա-կա­հա­տվածում իրենց զարգացման մակարդակով կմոտենան առավել զարգացած երկրներին, կվերացնեն աղքատությունը, կապա հովեն ժողովրդավարության հաղթա-

12­ Almond­G.,­Verba­S.,­The­Civic­Culture:­Political­Atitudes­and­Democracy­in­Five­Nations.­Princetone,­N.­J.:­Princetone­University­Press,­1963.

13­ Almond­G.,­Verba­S.,­The­Civic­Culture:­Political­Atitudes­and­Democracy­in­Five­Nations.­Princetone,­N.­J.:­Princetone­University­Press,­1963.

14­ Huntington­S.­P.,­The­Change­to­Change:­Modernization,­Development­and­Politics.­//­Comparative­Modernization.­Ed.­by­C.­E.­Black.­New­York,­1976,­P.­31.

15

նակը և մարդու իրավունքների պաշտպանությունը: Հետագա տասնամյակներում, սա-կայն, պարզ­վեց, որ թույլ զարգացած երկրներում աղքատու թյունը չի վերանում, ժո-ղովրդա­վա­րական գործընթացները հաճախ ձախողվում են, իսկ տնտեսություններն ավելի ու ավելի են հետ մնում զարգացած երկրների տնտեսություն ներից15:­

Արդիականացման­տեսությունների­շարքում­առանձնակի­հետազոտության­առարկա­դարձան­ժո­ղովրդավարական անցման գործընթացները­ և­ դրանց­ սոցիոլոգիական­ ուսումնա­սի­-րություն­ները:­Օ’­Դոննելը՝­նշելով,­որ­տնտեսական­զարգացումը­ոչ­միշտ­է­հանգեցնում­ժո-ղովրդավարացմանը,­ առաջ­ քաշեց­ բյուրոկրատական ավտորիտարիզմի տեսությունը՝­հիմնավորելով­այն­դրույթը,­որ­տնտեսության­միջին­զարգացման­աստիճան­ունեցող­երկրնե-րում­առավել­հավանական­են­ավտորիտար­ռեժիմները:­

Ժողովրդավարական­ անցման­ տեսությունների­ շարքում­ առանձնահատուկ­ տեղ­ գրավեց­և­դեռևս­կիրառվում­է­Դ.­Ա.­Ռոստոուի­դինամիկ մոդելը,­որը­ներառում­է­ժողովրդա­վա­րու-թյան­ծագման­ու­կայացման­պատմական­զարգացման­գործոնները:­Այդ­գործոնների­հա­­մա­­-տեքստում­ նա­առաջ­քաշեց­ժողովրդավարության անցման փուլային­ դրույթը16:­ Այդ­տե-սության­ համաձայն՝­ ժողովրդավարական­ անցումը­ տեղի­ է­ ունենում­ 4­ փուլերով:­ Առա­ջին­փու­լում­ստեղծվում­են­ժողովրդավարական­անցման­պայմանները,­որոնց­շարքում­ամե­նա-կա­ր­ևորն­ազգային­միասնականության­ձևավորումն­է,­որը­կարող­է­տեղի­ունենալ­տար­բեր­հիմ­քերի­ վրա:­ Հաճախ­ այն­ ձևակերպվում­ է­ որպես­ տնտեսական­ հետա­մնացության­ հաղ-թա­հար­ման­նպատակ:­Երկրորդ­փուլը­բնորոշվում­է­երկարատև­քաղաքական­պայքարով­և­հասարա­կության­ նորացմամբ­ շահագրգռված­ նոր­ վերնախավերի­ առաջացմամբ:­ Երրորդ­փուլը­որոշում­ների­կայացման­փուլն­է,­երբ­նոր­և­հին­վերնախա­վերի­պայքարի­արդյունքում­ի­ հայտ­ են­ գալիս­ հասա­րա­կության­ նորացման­ կոնկրետ­ ձևերը,­ և­ կազմավորվում­ են­ նոր­ինստիտուտները:­ Եվ,­ վեր­ջապես,­ չորրորդ­ փուլի­ ընթացքում­ հասա­րա­կության­ շրջանում­ձևավորվում­են­ժողովրդավա­րա­կան­նորմերն­ու­վարքագիծը:

Արդիականացման­ տեսությունների­ շրջանակում­ Լիպսեթն­ ուրվագծել­ է­ կայուն­ ժողովր­դա-վարությունների­և­ ՀՆԱ-ի­ բարձր­ ցուցանիշների­ միջև­ կապը17,­ Բերգերն­ էլ­ ցույց­ է­տվել,­ որ­ժողովրդա­­վարական­համակարգերի­կայունու­թյան­համար­անհրաժեշտ­են­սոցիալ-տնտեսական­անհա­վասարության­հարաբերական­ցածր­մակարդակ­և­շուկայական­տնտեսության­առկա-յու­թյուն18,­ իսկ­ Ա.­ Լիպ­հարտը,­ Դ.­ Ռոստոուն­ և­ Ա.­ Պշևորսկին­ ժողովրդավարական­անցման­ընթացքում­մատնանշել­են­առաջնորդության­ներուժի­և­բնութա­գրերի­կարևորությունը19:­

Արդիականացման­և­ժողովրդավարական­անցման­ոլորտում­ լայնորեն­կիրառվել­են­սո­ցիո-լո­գիայի­ դասականների­ տեսությունները­ և­ մոտեցումները:­ Սկսած­ Մ.­ Վեբերից՝­ բազմա­թիվ­սո­ցի­ոլոգներ­ ցույց­ են­տվել,­ որ­ կապիտալիստական­ համակարգի­ գործունեության­արդ­յու-նա­վետությունը­ պայմանավորված­ է­ հասարակության­ սոցիո-մշակութային­ առանձնա­հատ­-կու­թյուններով:­Չնայած­Վեբերը­ենթադրում­էր,­որ­արդյունավետ­կապիտալիզմը­հնա­րավոր­

15 МюрдалГ.К.,ДрамаАзии:Исследованиеобедностинаций.//Современныепроблемы«третьегомира».//М.,1972.

16­ Rustow­D.­A.,­Transitions­to­Democracy:­Toward­a­Dynamic­Model.­//­Comparative­Politics,­April,­1970,­No­3,­pp.­341-342.

17­ Lipset­S.­M.,­Political­Man.,­N.­Y.,­1960.

18­ Berger­P.­L.,­Capitalist­Revolution,­N.­Y.,­1986.,­pp.­33-47.

19­ ЦитринП.С.,Западнаядемократия:основыстабильности.Научно-аналитическийобзор.//М.:ИНИОН,1990.

16

է­միայն­բողոքական­հասարակություններում20,­սակայն­հետագա­ուսումնասիրու­թյուններն­ու­փորձը­վկայել­են,­որ­դա­պարտադիր­պայման­ չէ:­Ավելի­ շուտ­կարևոր­են­հասարակության­այն­բնութագրերը,­որոնք­այդ­հասարակությանը­մոտեցնում­են­բողոքականությանը,­մաս­նա-վո­րա­պես`­ակտիվիզմը,­հակվածությունը­ռացիոնալ­նորարարություններին­և­ինքնա­կար­գա-պա­հությունը21:­

Չնայած­արդիականացման­տեսություններում­էմպիրիկ­նյութի­հիման­վրա­կազմվել­ էին­ժո-ղովրդա­վարացման­գործընթացի­հետ­կապված­տար­բեր­գործոնների­կորելյացիաները,­սա-կայն­ժամա նակի ընթացքում հայտնաբերվում էին ցանկացած օրինաչափությունը հեր­քող օրինակներ,­որոնք­հուշում­էին,­որ­յուրաքանչյուր­գործոնի­ազդեցությունը­են­թա­տեքստային­է:­Արդեն­դժվար­էր­ժողովրդավարացման­գործընթացները­բացատրել­այն­պի­սի­գործոններով,­ինչպի­սիք­են,­օրինակ,­բարձր­կամ­ցածր­ՀՆԱ-ն,­տնտեսական­ան­հա­վասարությունը­(Ջինիի­գոր­ծակիցը),­ շուկայական­տնտեսության­առկայությունը,­ ֆեոդա­լա­կան­ մնացուկների­ ուժը,­բուր­ժուազիայի­ և­ միջին­ դասի­ դիրքերը­ հասարակության­ կա­ռուց­վածքում,­ գրագիտության­կամ­կրթական­ընդհանուր­մակարդակը,­քաղաքական­մշա­կույթն­ու­կրոնական­ավանդույթ-ները,­քաղաքացիական­հասարակության­և­սոցիալական­պլյու­րա­լիզմի­զարգացման­մա­կար-դակը,­քաղաքացիական­բռնությունների­և­քաղաքական­ծայրա­հե­ղականության­մակարդակ-ները,­վերնախավերի­հակվածությունը­ժողո­վրդավարական­արժեք­ներին­և,­վերջապես,­ար-տա­քին­ազդեցությունների­առանձնահատ­կու­թյուն­ները22:­

Այդ­արդյունքները­ստիպեցին­մշակել­նոր­տեսություններ:­Ժողովրդավարական­անց­ման­նոր­տե­սու­թյուններից­է­կառուցվածքային տեսությունը,­որն­արդիականացման­տեսության,­այս-պես­ասած,­հարմա­րեցումն­է­արդի­պայմաններին:­Այդ­տեսության­շրջանակում­Հանթինգ­տոնը­մշա­կել­է­ժողովրդավարական­անցումների­ուսումնասիրության՝­վեց­դրույթ­պարունակող­հա-րա­ցույց:­Այդ­դրույթներն­են.­

1.­Ոչ­մի­առանձնացված­գործոն­չի­կարող­լիովին­բացատրել­ժողովրդավա­րու­թյան­զարգա­ցու­մը­ցանկացած­երկրում:­

2.­Ոչ­մի­առանձնացված­գործոն­ան­հրա­ժեշտ­պայման­չէ­ժողովրդավարության­զարգացման­հա­մար:­

3.­Ցանկացած­երկրում­ժո­ղո­վրդա­վա­րության­զար­գա­ցումը­մի­քանի­գործոնների­համատեղ­ազ­դեցության­արդյունք­է:­

4.­Գոր­ծոնների­խմբի­ազդե­ցության­արդյունքում­առաջացած­ժողովրդավարությունները­տար­բեր­վում­են­միմյանցից:­

5.­Ժո­ղովրդավարացման­ալիքների­հիմքում­ընկած­են­գործոնային­տարբեր­խմբեր:­

6.­ Որոշակի­ երկրների­ խմբում­ ժողովրդավարական­ անցմանը­ նպաստած­ գործոնա­խում­բը­տար­բերվում­է­այդ­երկրներում­քաղաքական­ռեժիմների­փոփոխությունները­պայմանա­վորող­գոր­ծոնախմբերից23:­

20­ ВеберМ.,Избранныепроизведения:Пер.снем.//Сост.,общ.ред.ипослесл.Ю.Н.Давыдова,Предисл.П.П.Гайденко.//М.:Прогресс,1990,808ст..

21­ Berger­P.­L.,­Capitalist­Revolution,­N.­Y.,­1986.,­pp.­33-47.

22­ ХантингтонС.,Третьяволна.ДемократизациявконцеXXвека.//М.:РОССПЭН,2003,367ст..23­ ХантингтонС.,Третьяволна.ДемократизациявконцеXXвека.//М.:РОССПЭН,2003,367ст.,ст.48-49.

17

Ժողովրդավարական­ անցման­ պայմանների,­ գործոնների­ ու­ ձևերի­ բազմազա­նությունը­ և­դրանց­ ուսումնասիրությունների­ արդյունքում­ կուտակված­ հսկայական­ էմպիրիկ­ նյութերի­ընդ­հանրաց­ման­դժվարությունները­հանգեցրին­ժողովրդավարացման­գործընթացների­վերա-բեր­յալ­ սկզբուն­քորեն­տարբերվող­նոր­մոտեցումներին:­Դրանց­ շարքում­ է­ մասնավորապես­ժո­ղո­վրդավա րաց ման ընթացքային (պրոցեսուալ) բացատրության տեսությունը,­ որը­կաս­կածի տակ է առնում ժողովրդավարացման գործընթացների վրա որևէ նախադրյալի օրի­նաչափ ազդեցու թյու նը­և­կարևորում­է­յուրաքանչյուր­կոնկրետ­երկրի­պատմական­եզա-կի­փորձն­ու­պատահական­գոր­ծոնների­ազդեցությունները:­Համաձայն­այդ­տեսության՝­ժո-ղովրդա­վարացման­գործընթաց­ների­վրա­իրական­և­ էական­ազդեցություն­են­գործում­կոն-կրետ­ ստեղծված­ իրավիճակն­ ու­ փոփո­խությունների­ համատեքստը:­ Օրինակ՝­ տեսու­թյան­ուղ­ղություններից­մեկում­ընդգծվում­ է,­ որ­ժողովրդավարացման­ընթացքն­ու­արդյունք­ները­հիմնա­կա­նում­պայմանավորված­են­իշ­խա­նական­և­ընդդիմադիր­քաղաքական­վերնա­խավերի­դե­րով,­նրանց­կայացրած­որոշումներով­և­կիրառած­ռազմավարություններով24:­

1990-ականների­վերջում­ժողովրդավարական­տեսությունների­շարքում,­վերջապես,­հայտնվե-ցին­ նաև­ այնպիսիք,­ որոնք­ ժողովրդա­վարական­ անցման­ գործըն­թացում­ ուսումնասիրում­են­արտաքին­ միջավայրի­ազդեցությունները:­ Որպես­այդպիսիք­ են­ դիտվում.­ա)­հասա րա ­կու թյունների «վարակումը» ժողովրդավարացման գործընթացով25,­ ինչի­ հետևանքով­առաջանում­են­ժողո­վրդա­վարացման­«ալիքներ»,­բ)­միջազգային կազմակերպությունների և ժողովրդավա րացող երկրների կառավարությունների «համաձայնեցված ազդե­ցու-թյունը»­ժողովրդավարաց­վող­հասա­րա­կությունների­վրա,­գ)­ժողովրդավարացման են­թա-կա երկր ների վրա քաղաքական և տնտե սական ճնշումների քաղաքականությունը,­դ)­ժո-ղո­վրդավարության ներ դրման համար տվյալ երկրի նկատմամբ բռնության կիրառումը կամ բռնազավթումը26:­

Ընդհանրացնենք.­ըստ­էության,­արդեն­1990-ականների­սկզբից­արդիականացման­տեսության­կողմ­­նակիցները­բացահայտորեն­ընդունեցին­արդիականացման տեսության հայեցակար­գային սնանկությունը:­Ըստ­Հանթինգ­տոնի՝­ժողովրդավարացման­յուրաքանչյուր­դեպք­եզա-կի­է,­հետև­աբար­ընդհանրացնող­տեսություն­գոյություն­չունի:­Տեսությունը­չունի­ո՛չ­բա­­ցա­տ-րական­և­ո՛չ­էլ­կանխատեսման­ներուժ:­Տեսության­հետագա­զարգացումները­բա­ցա­հայտեցին­արդիականացման տեսու թյունների բարոյական այլասերումը,­այն­է՝­հա­նուն­ժողովրդա-վարացման­թույլատրելի­են­և՛­քաղա­քական,­և՛­տնտեսական­ճնշումները,­և՛­հասարա­կու­թյուն-ներում­հինգ­երորդ­ շա­րա­սյուների­կազմա­վորումն­ու­սատարումը,­և՛­ վեր­ջա­պես­ռազ­մական­ինտեր­վեն­ցիան­(ինչ­պես­նախկին­Հարավսլավիայում,­Աֆ­ղան­ստա­նում,­Իրա­քում,­Լիբի­այում­և­Սիրիայում):­«Արդա­րացված­են»­խաղաղ­բնակ­չության­շրջանում­հարյուր­հա­զա­րավոր­զո-հերը,­երկրների­տնտե­սության­հիմնահատակ­կործանումը,­տասնյակ­միլիոնավոր­մարդ­կանց­աղքատացումը­և­տեղահանումը:

Վերջին­25­տարիների­հայաստանյան­զարգացումներին­ծանոթ­ընթերցողի­համար­ակնհայտ­է,­որ­ար­դիականացման­տեսություններում­արծարծված­տնտեսական,­քաղաքական­և­հա­սա-րա­կական­բոլոր­գաղափարներն­այս­կամ­այն­կերպով­ներդրվել­և­կիրառվել­են­Հայաս­տա-

24­ ­Karl­T.­L.,­Dilemmas­of­democratization­in­Latin­America.­//­Comparative­Politics,­1990,­Vol.­23.

25­ ­Przeworski­A.,­ed.­Sustainable­Democracy­(forthcoming).­P.­77.

26­ ­Nugent­M.­L.,­ed.­From­Leninism­to­Freedom.­The­Challenges­of­Democratization.­Boulder,­1992,­P.­267-268.

18

նում­(հիմնականում­արտաքին­քաղաքական­և­գաղափարական­ազդեցություն­նե­րի­մի­ջոցով):­Եվ­չնայած­Հայաստանում­տեղի­են­ունեցել­արդիականացման­տեսություններից­բխող­և­խոր-հուրդ­ տրվող­ քաղաքական,­ տնտեսական­ ու­ կառուցվածքային­ բոլոր­ փոփոխություն­ները,­այնուամենայնիվ­հայաստանյան­հիմնախնդիրները­խոշոր­հաշվով­չեն­լուծ­վել:­

Կախյալության տեսությունները­ հակադրվում­ էին­ արդիականացման­ տեսություններին:­Դրանք­նույնպես­առաջացել­են­որպես­կոնկրետ­երկրների­իրավիճակները­վերլուծող­տնտե-սագի­տա­կան­ տեսություններ,­ սակայն­ աստիճանաբար­ ընդլայնելով­ իրենց­ ուսումնասիրու-թյան­ տիրույթը­ և­ համախմբելով­ ստացված­ արդյունքները՝­ միավորվեցին­ լիարժեք­ սոցիո-լոգիական­մակրոտեսու­թյան­մեջ:­

Պատմականորեն­ կախյալության­ տեսությունները­ սկիզբ­ են­ առնում­ իմպերիալիզմի­ տեսու-թյուն­ներից,­որոնք­զարգացվել­են­Մարքսի­(«Կապիտալ»,­1867թ.),­Հոբսոնի­(«Իմպերիալիզմի­հե­տա­զո­տություն»,­հրատարակվել­է­1902թ.)27,­Լենինի­(«Իմպերիալիզմը­որպես­կապիտալիզմի­բարձրագույն­ ստադիա»,­ հրատարակվել­ է­ 1916թ.)28,­ Գիլֆերդինգի­ («Ֆինանսական­ կա­պի-տալ»,­ հրատարակվել­ է­ 1910թ.),­ Բուխարինի­ («Համաշխարհային­ տնտե­սությունը­ և­ իմպե-րիա­լիզմը»,­ հրա­­տարակվել­ է­ 1915թ.),­ Ռ.­ Լյուքսեմբուրգի­ («Կապիտալի­ կուտակումը»­ և­«Քաղտնտե­սու­թյան­ներածություն»,­հրատարակվել­են­1913թ.),­Ֆ.­Շտերնբերգի­(«Իմպե­րիա-լիզ­մը­և­ճգնաժա­մերը»,­հրատարակվել­է­1930թ.)­և­այլ­գիտնականների­կողմից:­Մասնա­վորա-պես­ըստ­Հոբսոնի`­արևմտյան­զարգացած­երկրները­քաղաքակրթական­առաքելության­դի-մակի­ներքո­կողոպտում­են­գաղութային­և­թույլ­զարգացած­երկրները:­Ըստ­Լենինի`­իմպե-րի­ալիզմը­ կախյալ­ երկրների­ հարյուր­ միլիոնավոր­ բնակչության­ շահա­գործումն­ է­ մի­ քանի­առավել­ հա­րուստ­ երկրների­ կողմից29:­ Լյուքսեմբուրգի­ դիտարկմամբ­ էլ`­ տարբեր­ աշխար-համասերում­գտնվող­երկրները­և­ռասաները­մեկը­մյուսի­հետևից­կախվածության­մեջ­են­ընկ-նում­կապիտալից,­իսկ­միլիոնավոր­մարդիկ­վերածվում­են­պրոլետարիատի30:­

Բուն­կախյալության­տեսությունները­կարելի­ է­դասակարգել­ըստ­այն­տարածքների,­որոնք­պատ­մական­տարբեր­ժամանակահատվածներում­ընդգրկվել­են­արդիականացման­գործ­ըն-թաց­ներում:­ Մասնավորապես­ Լատինական Ամերիկայի երկրներն­ անկախացել­ են­ սկսած­XIX­ դարի­ սկզբից,­և­այդ­ երկրներում­ միաժամանակ­ կազմավորվել­ են­ ներկայացուցչական­ժո­ղո­վրդա­վա­րության­և­ շուկայական­տնտեսության­ինստիտուտները:­Սակայն,­ավելի քան 150 տարիների ընթացքում այդ երկրներն իրենց զարգացման մակարդակով այդպես էլ չեն հասել արևմտյան զարգացած երկրներին:­Կախյալության­տեսությունների­լատին-ամե­րիկյան­տար­բերակներն­ուղղված­էին­այդ­երևույթի­բացատրությանը:­Կախյալության­տե-սու­թյուն­ների­երկրորդ­ուղղությունն­առա­­ջա­ցել­է­Ասիայի ու Աֆրիկայի պետություններում,­որտեղ­արդիականացումն­ ու­ ժողովրդա­վարա­կան­անցումը­ սկսվել­ են­ 1950-60-ական­ թվա-կան­ներին,­ սակայն­այդ­երկրների­մեծ­մասն­այդ­ոլորտում­նույնպես­նշանակալի­հա­ջո­ղու-թյուն­ների­չի­հասել:

Կախյալության­տեսությունների­լատինամերիկյան­տարբերակների­հիմնադիրներից­է­ար­գեն-

27­ Hobson­John.,­Imperialism:­a­study.­University­of­Michigan­Press,­1965.

28­ Լենին­Վ.­Ի.,­Իմպերիալիզմը­որպես­կապիտալիզմի­բարձրագույն­ստադիա:­Երկեր,­հ.­22,­Երևան,­1972:

29­ ЛенинВ.И.,Замечанияпоповодустатьиомаксимализме.//Полн.собр.соч.,Т.30.ст.386.30­ ЛюксембургР.,Введениевполитическуюэкономию.//М.,1960,320ст..

19

տի­նացի­Ռ.­Պրեբիշը31:­Նրա­վաղ­տեսության­(1950թ.)­հիմնական­դրույթն­այն­էր,­որ­կապիտա­լիստական համաշխարհային տնտեսությունը միասնական է:­ Մի­ քա­նի­ բարձր­ զար-գացած­ին­դուս­­տրիալ­երկրները­կազմում­են­դրա­«կենտրոնը»,­իսկ­մնա­ցած,­հիմնականում­ագրարային­եր­կրները`­«ծայրամասը»­(«պերիֆերիան»):­Ծայրա­մա­սային­երկրները­տն­տե­-սա­կան­կախվածու­թյան­մեջ­են­կենտրոնի­երկրներից,­ ինչը­ծայրա­մասային­երկրների­զար-գաց­ման­ հիմնական­խոչընդոտն­ է,­ որով­ և­պայմանավորված­ է­ նրանց­ հետամնացությունը:­Այսինքն՝ հետամնա ցու թյան հիմնական պատճառն այն է, որ կենտրոնն արտահանում է ծայրա­մասային երկրների եկամուտների նշա նա կալի մասը:­Հետա­գայում­այդ­տեսությունը­վերաճեց­«ծայրամասային կապիտալիզմի»­տեսու­թյան,­որի­առանցքային­դրույթն­էլ­այն­է,­որ­ծայ­րամասային­երկրները­նույնպես­կապիտալիս­տական­են,­սակայն այդ երկրներում կա-պի­տալիզմն ունի որակապես այլ բնույթ, ինչի հետևանքով այն գործում և զարգանում է այլ օրենքներով, քան կենտրոնում.­«Ծայրամասի յուրահատկությունն արտահայտվում է ամե­ն ուր՝ և՛ տեխնիկայի, և՛ սպառ­ման ոլորտներում, և՛ արտադրության կառուցվածքում, և՛ զար գացման ու ժո­ղո­վրդավարացման մակարդակում, և՛ հողօգտագոր ծման ու հա­վել-յալ ար դյունքի ձևա­վոր­ման համակարգում, և՛ ժողովրդագրական աճի գործըն թացում»:­Պրեբիշը՝­նշելով,­որ­«Համակարգն­իրենից­անջրպետում­է­հասարակության­լայն­շեր­տերին,­որոնք­դա­տա­պարտվում­են­իրենց­գոյությունը­հասարակության­հա­տա­կում­պահպանելուն»,­հանգում­ է­այն­ հե­տևու­թյանը,­ որ­ կապիտալիզմի­ նեոդասական­ (արդիականացման)­տեսու-թյուն­ները­չեն­կարող­ընդունելի­չափով­բա­ցատրել­ծայրամասային­կապիտալիզմի­օրինաչա-փու­թյունները:­Պրեբիշն­իր­հայեցակարգում­նա­խա­նշում­է­նաև­ծայրամասային­կապիտալիս-տական­հասա­րա­կությունների­սոցիոլոգիական­ուսում­նասի­րու­թյունների­համա­տեքստը`­հա-մա­րելով,­որ­այդ­երկրների­հասարակությունների­բնույթը­և­զարգացումը­պայմա­նավորված­են­ծայրամա­սային­կապիտալիզմի­յուրահատկու­թյուններով:

Բրազիլիայում­կախյալության­տեսության­ներկայացուցիչ­Ս.­Ֆուրտադուն­ցույց­է­տվել,­որ­կա-պիտալիզմը,­ներթափանցելով­ոչ­կապիտալիստական­տարածքներ,­այդտեղ­կազմավորում­է­«հիբրիդային տնտեսություն»,­որում­համակցված­են­կապիտալիստական միջուկը­և հե-տամնաց կառուցվածքները:­Բրազիլական­դպրոցի­մյուս­ներկայացուցիչը`­Տ.­Դոս­Սան­թոսը,­ոչ­մի­այն­փաստել­է,­որ­ծայրամասային­երկրների­կախյալությունն­արտահայտվում­է­կապի-տալիս­տական­կենտրոնի­հետ­արտաքին­առևտրում,­այլև­սահմանել է կախ յալ երկրների զար գաց ման վերին շեմն ու զարգացման հնարավորությունները32:­ Դրանց­ հիման­ վրա­բրազի­լացի­ Ռ.­ Մ.­ Մարինին­ առաջ­ քաշեց­ ծայրամասային­ երկրների­ հասարակու­թյունների­«գերշահագործ­ման»­դրույթը,­ըստ­որի՝­նրանք­շահագործվում­են­ոչ­միայն­սե­փական­երկրների­կապիտա­լիստական­կենտրոնի,­այլև­կապիտալիստական­աշխարհի­կենտ­րոնի­կողմից:

Բրազիլացի­Ֆ.­Կարդոզոն­և­չիլիացի­Ե.­Ֆալետոն,­հակադրվելով­արդիականացման­տե­սու-թյանը,­զարգացնում­են­այն­թեզը,­որ­թերզարգացած երկրները չեն կարող կրկնել զար-գացած կապի տալիստական երկրների զարգացման ընթացքը,­ քանի­որ­ նրանց­հա­մար­տարբեր­են­ինչպես­պատմական­պահը,­այնպես­էլ­հասարակական­ու­զարգացման­պայ­ման-ները:­Լա­տինամե­րիկ­յան­երկրների­թերզարգացումն­առաջացել­է­նախ­Արևմուտքի­առևտրա-յին,­ այնուհետև­ արդ­յու­նաբերական­ կա­պիտալի­ էքսպանսիայի­ և­ այդ­ երկրները­ հա­մաշ-

31­ ПребишР.,Периферийныйкапитализм:естьлиемуальтернатива?//М.,1992.ст.200.32­ Dos­Santos­T.,­The­Crisis­of­Development­Theory­and­the­Problem­of­Dependence­Latin­America.­//­

Underdevelopment­and­Development.­The­Third­World­Today.­Ed.­by­H.­Bernstein.­Harmondsworth,­1976,­P.­59.

20

խարհային­շուկայում­ընդ­գրկելու­արդյուն­քում:­Այլ­կերպ­ասած`­այդ­երկրների թեր զար­գա-ցա­ծությունը կենտրոնի և ծայրամասի միջև հարաբերու թյուն ների արդյունք է33:

Կախյալության­տեսությունը­զարգացվում­էր­նաև­Արևմտյան­Եվրոպայում:­Շվեդ­Գ.­Մյուր­դալը­1950-ականներին­համարում­էր,­որ­ամբողջ­աշխարհը,­բացառությամբ­սոցիալիս­տական­տա-րած­քի,­տնտեսական­ամբողջություն­է­կազմում­և,­բացի­դրանից,­«միջ ազ գային մասշտաբի դասակարգային հասարակություն է»:­Երկրների­միջև­տարբերություն­ները­համանման­են­առանձին­երկրում­առկա­դասակարգերի­միջև­տարբե­րու­թյուններին:­Մարդկու­թյան­մեծագույն­մասը­ կազմում­ է­ ազգերի­ ստորին­ դասակարգը,­ իսկ­ շատ­ ավելի­ քիչ­ քանակով­ ազգերը`­միջին­ շերտերը:­Ընդ­որում՝­ 1950-ականներին­«պրոլե տարիատ» անվանումն ավելի հա­մապատասխան էր ստորին շերտ կազմավորող ազգերին, քան զարգացած երկրների որևէ հասարակական շերտի34:­

Նույն­ժամանակաշրջանում­ամերիկացի­Պ.­Բարանն­ապացուցում­էր,­որ­ժամանակակից­կա-պի­տա­լիստական­համակարգում,­որը­կազմված­է­երկու­սեկտորներից`­զարգացած­երկրներից­և­թույլ­զարգացած­երկրներից,­թույլ­զարգացած­երկրների­իրավիճակը­կապի­տալիստական­տնտե­սու­թյան­անխուսափելի­հետևանքն­ է:­Զարգացած­երկրները,­ շահա­գործելով­թեր­զար-գացած­երկր­ներին,­սահմանափակում­են­նրանց­զարգացումը35:­

Արդեն­1980-ականներին­անգլիացի­Վ.­Ջորջը­զարգացած և թերզարգացած երկրների միջև հա րա բերությունների բնույթը համարում էր թույլ զարգացած երկրներում աղքա­տու-թյու­նը խո րացնող գործոն36:­ Այդ­ միտումները­ շարունակվում­ են­ նաև­արդի­գլոբալացման­պայման­ներում.­ հարուստ­ և­ աղքատ­ երկրների­ միջև­ համաշխարհային­ եկամտի­ բաշխման­անհավա­սարությունն­աճում­է37:

1960-ական­թվականներին­սոցիալ-տնտեսական­զարգացման­խնդիրներն­արդիական­դար-ձան­Ասի­այի­և­Աֆրիկայի­անկախացած­ երկրներում:­ Այս­ դեպքում­ սոցիոլոգների­ ու­տն­տե-սա­գետների­ուշա­դրության­կենտրոնում­ էին­ոչ­այնքան­թույլ­զարգացած­երկրների­կախ­յա-լու­թյան­հիմնա­վորումն­ու­դրա­գործոնների­ուսումնասիրությունները­(քանի­որ­դրանք­ար­դեն­մանրամասն­ ուսումնասիրված­ էին­ լատինամերիկյան­ գիտնականների­ կողմից),­ որքան­այդ­կախ­յալու թյու նից ձերբազատվելու ուղիների փնտրտուքը:­ Այդ­ հարցով­ զբաղվել­ են­ Ռ.­Կոտ­­հարին­(Հնդկաս­տան),­Ա.­Ռահմանը­(Բանգլադեշ),­Սոջատմոկոն­(Ինդոնեզիա),­Պ.­Վիգ­նա-ռա­ջան­(Շրի­Լան­կա),­Ի.­Աբդուլան­(Եգիպտոս),­Ս.­Ամինը­(Սենեգալ):­Արդյունքում­առաջա­ցել­են­ասիա-աֆրիկյան­երկրների­«այլընտրանքային զարգացման»,­ինչպես­նաև­«սեփական ուժե­րին ապավինելու»­տեսությունները:

Աշխարհի­համակարգային­վերլուծությունը­(мир-системныйанализ)­միմյանցից­անկախ­զար-գացվել­է­նախ­Ֆ.­Բրոդելի38,­ապա­Ի.­Վալերստայնի39­կողմից:­Տեսությունը դարձավ այն

33­ Cardoso­F.­H.­and­Faletto­E.,­Dependency­and­Development­in­Latin­America.­Berkeley­etc.,­1978,­P.­1727.

34­ МюрдальГ.К.,Мироваяэкономика.Проблемыиперспективы.//М.,1958,ст.479.35­ БаранП.,Кэкономическойтеорииобщественногоразвития.//М.,1960,ст.368.36­ George­V.­Wealth,­Poverty­and­Starvation:­An­International­Perspective.­//­New­York,­1988,­P.­184.

37­ Rodrik­D.,­The­New­Global­Economy­and­Developing­Countries.­Making­Oppenness­Work.­Policy­Essey,­N­24,­Washington,­Overseas­Development­Council,­1999.

38­ БродельФ.,Материальнаяцивилизация,экономикаикапитализмXV-XVIIIвв.,Т.3,Времямира.//М.,1992,ст.14.39­ ВаллерстайнИ.,Анализмировыхсистемиситуациявсовременноммире.Рождениеибудущаякончина

21

մակրո­սոցիոլոգիական շրջանակը, որը միասնական տեսության մեջ ընդգրկեց կախյա­լու­թյան տարբեր տեսությունների բոլոր փաստարկները:­Աշխարհամակարգային­վերլու-ծու­թյան­հայեցակարգին­մոտ­էին­կանգնած­և­հետագայում­դրան­հարեցին­Ա.­Ֆրանկը40­և­Ս.­Ամինը:­Տեսությունն ունի երկու առանձնահատկություն. առաջինը` այստեղ միահյուսված են սոցիո լոգիական ու պատմական մոտեցումները, որոնք չեն դիտարկվում միմյանցից անկախ: Երկրոր դը` տեսությունը նշում է, որ արդի աշխարհը միասնական համակարգ է, և հետևաբար նրա առանձին մասերի (պետությունների, հասարակությունների, ազգային տնտեսությունների) ուսումնասի րությունը մեթոդաբանական տեսակետից միշտ թերի է և չի կարող ադեկվատ նկարագրել իրականության բուն էությունը:

Աշխարհամակարգային­ վերլուծության­ հայեցակարգում41­ սոցիալական­ համակարգի­ հիմ-նարար­բնութագիրն­է­համարվում­նրանում­առկա­աշխատանքի­բաժանումը:­Տեսությունում­վերլու­ծու­թյան­ միավորը­ ոչ­ թե­ առանձին­ պետության­ հասարակությունն­ է,­ այլ­ ինքնաբավ տնտեսական տարածքը42:­ Աշխատանքի­ բաժանման­ առկայության­ հետևանքով­ սո­ցիա-լա­կան­ համակարգի­ տար­բեր­ սեկտորների­ կամ­ աշխարհագրական­ տարածաշրջանների­պա­հան­ջ­մունքների­ անար­գել­ և­ անընդհատ­ բավարարումը­ կախված­ է­ այդ­ սեկտորների­ և­տարածքների­միջև­տնտեսական­փոխանակումից:­Տեսությունը­սոցիալական­համակարգում­տնտեսական­փոխանակ­ման­ իրականացման­ հա­մար­պարտադիր­պայման­ չի­ համարում­ ոչ­մի­այն­միասնական­քաղաքական­համակարգի,­այլև­միասնական­մշակութային­համակարգի­առկայությունը:­Ըստ­Վալերստայնի՝­ինքնաբավ­սոցիալական­համակարգերը­լինում­են­երկու­տեսակ.­մինի­համակարգեր,­որոնք­պարունակում­են­աշխատանքի­ լիակատար­բաժա­նում­և­միասնական­մշակույթ­(այս­երևույթները,­սակայն,­գո­յու­թյուն­են­ունեցել­միայն­շատ­պար-զու­նակ­ագրարային­կամ­որսորդական-հավաք­չական­հասարակություններում),­և­աշ­խարհ­համա կարգեր,­ որոնք­ ունեն­ միասնական­ աշխա­տան­քի­ բաժանման­ համակարգ,­ սակայն՝­մեկից­ավելի­մշակութային­համակարգեր:­Պատմա­կանորեն­գոյություն­են­ունեցել­երկու­տի-պի­ աշխարհ-համակարգեր.­ այնպիսիք,­ որոնք­ ունեն­ ընդհանուր­ քաղաքական­ համակարգ­կամ,­այլ­կերպ­ասած,­աշխարհ­կայսրություններ,­և­միասնական­քաղաքա­կան­համակարգ­չունեցող­աշխարհ­համակարգեր`­աշխարհ­տնտեսություններ­(мир-экономика)43:­Աշխարհ-կայս­րություն­նե­րում,­ օրինակ՝­ Հռոմեական,­ Օսմանյան,­ Ռուսական­ կայսրություններում,­տնտե­սվարման­ձևը­գերազանցապես­վերաբաշխո­ղական­էր.­տնտեսվար­ման­արդյունքները­պե­տության­ կողմից­ հավաքվում­ էին­ հարկերի­ տեսքով­ և­ վերաբաշխվում­ հա­սարակական­տար­բեր­ շերտերի­ միջև:­ Աշխարհ-տնտեսություն­ներում­տնտես­վարման­ ձևը­ շու­կա­յական­ է,­որտեղ­գերակա նպա տակ է հավելյալ արժեքի մաքսիմիզա ցումը:­ Մինչև­XVI­ դարն­աշ-խարհ-տնտեսությունները­եղել­են­անկայուն­կառուց­վածքներ.­դրանք­կա՛մ­արագորեն­կազ-

капиталистическоймиросистемы:концептуальнаяосновасравнительногоанализа.//СПб.:Издательство«Университетскаякнига»,2001,416ст..

40­ Frank­A.­G.,­Sociology­of­Development­and­Underdevelopment­of­Sociology.­//­A.­G.­Frank.­Latin­America:­Underdevelopment­and­Revolution.­New­York,­1969,­P.­41.

41­ Հայեցակարգը­նկարագրված­է­ըստ`­ВаллерстайнИ.,Анализмировыхсистемиситуациявсовременноммире.Рождениеибудущаякончинакапиталистическоймиросистемы:концептуальнаяосновасравнительногоанализа.//СПб.:Издательство«Университетскаякнига»,2001,416ст..

42­ Այս­տեսակետից­տեսության­մեթոդաբանությունը­մոտ­է­քաղաքակրթական­մոտեցումներին:

43­ ВаллерстайнИ.,Анализмировыхсистемиситуациявсовременноммире.Рождениеибудущаякончинакапиталистическоймиросистемы:концептуальнаяосновасравнительногоанализа.//СПб.:Издательство«Университетскаякнига»,2001,ст.23-24.

22

մա­լուծվում­ էին,­կա՛մ­ էլ,­նվաճվելով­մեկը­մյուսի­կողմից,­վերածվում­ էին­աշխարհ-կայսրու-թյունների:­Սակայն,­XIV­դարում­Եվրոպայում­ձևավորված­երկու­աշխարհ-տնտեսու­թյուն­նե-րը­ (մեկը`­ Միջ­երկրական­ ծովի­ափին`­Վենետիկ­ կենտրոնով,­ երկ­րոր­դը`­ Հյուսիսարևմտ­յան­Եվրոպայում`­Ֆլանդրիայում­և­Գանզայում)­XVI­դարում­միա­վորվեցին­մեկ­աշխարհ-տնտե-սությունում:­Այդ­աշխարհ-տնտե­սությունն­աստիճա­նա­բար­ներառեց­տարբեր­աշ­խար­հա­գրա-կան­ տարածա­շրջաններ­ և­ XIX­ դարում­ ընդգրկեց­ ողջ­ աշ­խարհը`­ վերածվելով­ մինչ­ այսօր­գոյու­­թյուն­ունեցող­միակ աշխարհ­տնտեսության,­որն­էլ­հանդիսա­նում­է­արդի կապի տա­լիս­տական աշխարհ­տնտեսությունը:

Շուկայական­տնտեսավարման­ձևի­պահպանման­համար­կապիտալիստական­աշխարհ-համա-կարգը­ստեղծել­ է­համապատասխան­քաղաքական վերնաշենք:­Միջազգային­հարաբերու-թյուն­ներում­դա­ինքնիշխան ազգային պետությունների ցանցն է,­որը­սահմանվում­է­միջպե-տական­ հա­մա­կարգի­ անդամությամբ:­ Այդ­ քաղաքական­ համակարգը­ ձևավորվել­ է­ կապի-տալիս­տա­կան­աշխարհ-տնտեսության­ձևավորմանը­զուգընթաց:­Միջպետական­համակարգի­գործունե­ության­ սկզբունքը­ եղել­ և­ մնում­ է­ ուժերի հավասարակշռությունը,­ որը­ թույլ­ չի­տա­լիս,­որ­որևէ­պետություն­աշխարհ-տնտեսությունն­աշխարհ-կայսրության­փոխակերպելու­ունակ­լինի:­Ներ պե տական հարաբերություններում քաղաքական վերնաշենքն օրենսդիր, գործադիր և դա տա կան իշխանությունների տարաբաժանման վրա հիմնված քա­­ղա­քա-կան իշխանությունն է,­ որի­ կարևորագույն­ սկզբունքը­ ժամանակավորապես­ և­ մրցակ­­ցու-թյամբ­ ընտրված­ ներկայա­ցուց­չական­ կառավարումն­ է:­Մի համակարգ, որը թույլ չի տա-լիս, որ քաղաքական իշխանու թյունն իր գերակայությունը հաստատի տնտես ավար­ման նկատ­մամբ:­

Համաձայն­այդ­տեսության`­աշխարհ-համակարգերն­ունենում­են­եռաստիճան­կառուցվածք­և­կազմ­ված­են,­պայմանականորեն­ասած,­կենտրոնից,­միջնամասից­և­ծայրամասից:­Աշ-խարհ-համակարգում­ավելի բարձր դիրք գրավող օբյեկտն ավելի ցածր դիրքում գտնվող օբ­յեկ­տի հետ հարաբերու թյուններում ունի առավելություն, ինչը նա օգտագործում է, որ-պես­զի առավելագույն չափով ապահովի իր շահերի առաջխա ղացումը:

Բրոդելը­նկարագրել­է­աշխարհ-համակարգի­կարևորագույն­առանձնահատկություններից­մե-կը:­Ցանկացած­ժամանակահատվածում­աշխարհի­ամենաառաջավոր­գի­տությունը­և­տեխ-նոլոգի­աները­ գտնվում­ են­ աշ­խար­հ-համակարգի­ կենտրոնում­ և­ հանդիսանում­ են­ կենտ­րո-նի­ արդ­յու­նաբերական­ ու­ տնտեսական­ գերիշ­խա­նության­ կարևորագույն­ գործոնները:­ Երբ­տնտեսության­որևէ­սեկտորում­ստեղծվում­է­ավելի­արդյու­նավետ­տեխնոլոգիա,­ապա­կենտ-րոնն­առաջինն­է­այն­յուրացնում,­իսկ­իր`­արդեն­(հարաբե­րա­կանորեն)­բարոյապես­մաշված­տեխ­նո­լո­գիաները­փոխանցում­է­միջնամասին:­Վերջինս­էլ­այդ՝­արդեն­ոչ­ամենա­առա­ջավոր,­սակայն­ բավականաչափ­արդյունավետ­տեխ­նոլոգիաների­ կիրառմամբ­տնտեսության­արդ-յու­նա­վետու­թյան­ գործընթացում­ որակական­ գերիշ­խանություն­ է­պահպանում­ ծայրա­մա­սա-յին­տնտեսություն­ների­նկատմամբ:­Երբ­միջնամասը­կենտրոնից­ստանում­է­նրա­համար­ար-դեն­ հնացած­տեխնոլոգիաները,­ ինքն­ էլ­ ծայրամաս­ է­տե­ղա­փոխում­արդեն­ իր­ հա­մար­ բա-րո­յապես­ մաշված­տեխ­նոլոգիաները:­ Այս­ մեխանիզմն­աշխարհ-համա­կարգի­ կառուց­վածքի­կայունության­պահպանման­գլխավոր­մեխա­նիզմ­ներից­է44,­որը­բացատրում­է­ինչպես­«տեխ-նո­լոգիաների արտահանման»­ար­գելքների,­այնպես­էլ­«ուղեղների արտա հոսքի»­բո­վան-

44 БродельФ.,Динамикакапитализма.//Смоленск,1993.

23

դակությունը.­երևույթներ,­որոնք­բնորոշ­են­կապի­տա­լիստական­աշխարհ-հա­մա­կարգին,­այն­է՝­«լավագույնը` կենտրոնին, խարամը` ծայ րամասին»:­

Ժամանակակից­և­բարոյապես­մաշված­տեխնոլոգիաներին­վերաբերող­նկարագրված­մե­խա­-նիզմն­իր­ուղղակի­արտապատկերումն­ունի­տնտեսության­կոնկրետ­սեկտորներում­և­ճյուղե-րում,­ որոնք­ կազմավորում­ են­ գլոբալ տնտեսության նիշաները:­ Որքան­ բարձր­ է­ տնտե-սության­սեկ­տորի­նիշան,­այնքան­բարձր­են­դրա­աշխատանքի­արտադրողականությունը­և,­հետև­աբար,­շահույթի­նորման­ու­ծավալը:­Ամենաբարձր­նիշայում­է­գտնվում­ֆինանսա­կան­սեկտորը՝­բանկերը­և­ապահովա­գրական­ընկերությունները,­որոնք­կիրառում­են­կառա­վար-ման­և­ինֆոր­մացիոն­ամենաառաջավոր­տեխնոլոգիաները:­Այս­նիշայի­բոլոր­խոշոր­ընկերու-թյունները­գտնվում­են­աշխարհ-համակարգի­կենտրոնում:­Հաջորդ­նիշայում­են­տիեզերական,­ռազ­մական,­բիո-,­նանո-,­նոր­նյութերի,­ավիաշինական­և­նավաշինական­տեխ­նո­լոգիաները:­Այս­ սեկ­տոր­ների­ ամենախոշոր­ և­ առաջավոր­ ձեռնարկություններն­ ու­ կազ­մակերպու­թյուն-ները­ գտնվում­ են­ կենտրոնի­ երկր­ներում:­ Դրանց­ հետևում­ են­ավտո­մո­բի­լաշինական,­ սար-քա­շինական,­ էլեկտրո­նային­ սարքաշինության­ ձեռնարկու­թյունները,­ որոնք­ կիրառում­ են­ար­դեն­ նշված­ ոլորտների­ (հարաբե­րականորեն)­ բարոյապես­ մաշված­ տեխ­նո­լո­գիաները:­Սրանք­կազմում­են­աշխարհ-հա­մակարգի­ավելի­ցածր­տնտեսական­նիշան­և­մե­ծա­մասամբ­գտնվում­են­միջնամասային­երկրներում:­Հաջորդ`­ավելի­ցածր­նիշայում­են­քի­մի­ական,­նավ-թա­քիմիական,­մետաղա­մշակ­ման­սեկտոր­ները,­որոնք­կիրառում­են­առավել­հնա­ցած­տեխ-նո­լոգիաներ:­ Այս­ սեկտորներն­ առավելապես­ տեղա­բաշ­խված­ են­ ծայրամասային­ երկր­նե-րում:­Հաջորդ`­ էլ­ավելի­ցածր­նիշան­են­կազմում­հանքարդյունաբերությունը,­անտա­ռա-յին տնտեսությունը,­գյուղմթերքների­արտադ րու թյունն­ու­վերա մշա կումը:­Ծայրա­մասի­առա­վել­հետամնաց­երկրներում­տեղաբաշխված­այս­սեկտորներում­կիրառվում­են­էլ­ավելի­ցածր­տեխնոլոգիաներ45:­Ընդ­որում`­որքան­ավելի­ցածր­է­տնտեսական­նիշան,­այնքան­ավելի­«կեղտոտ»­է­այդտեղ­կիրառվող­տեխնոլոգիան:

Այսպիսով՝­Բրոդելի­կողմից­նկարագրված­կապիտալիզմի­դինամիկան­վեր­է­հանում­համաշ-խար­հային­ տնտեսության­ կառուցվածքը,­ տեղաբաշխումն­ ու­ զարգացումը­ պայմանավորող­մեխանիզմը,­որը­բացա­տրում­է­նաև­Պրեբիշի,­Կարդոզոյի,­Դոս­Սանթոսի,­Ֆալետոյի­և­այլոց­մատնանշած­այն­օրինաչա­փու­թյուն­ները,­թե­ինչո՞ւ­են­անհաջողության­մատ­նվում­ար­դիա­կա-նաց­ման­տեսությունների­կոնկրետ­կիր­առու­­թյունները:­

Աշխարհ-համակարգում­ունեցած­իրենց­դիրքից­անկախ՝­համանման եռաստիճան կառուց-վածք ունեն նաև երկրների հասարակությունները:­ Տվյալ­ հասարակության­ կենտրոնի­հասա­րա­կական­շերտն­են­կազմում­կապիտալիստական­շրջանակները,­նախ­և­առաջ՝­խոշոր (ֆինան սա­ար դյունաբերական) կա պիտալը:­ Հասարակության­ միջնամասն­ են­ կազմում­հասա­րա­կության­ միջին շերտերը,­ որտեղ­ մաս­նավորապես­ կարևոր­ դիրք­ են­ գրավում­ սո-ցիա­լա­կան­բարձր­ինտե­գրվածությամբ­կառավարման­ապարատի­վերին­օղակները:­Ծայրա-մա­սում­էլ­գտնվում­են սոցի ալապես վատ ինտեգրված հասարակության լայն շերտերը`­վարձու­աշխատող­ները,­փոքր­ հո­ղա­տերերը,­ ինքնա­զբաղվածները:­ Անշուշտ,­ նկարագրված­կառուց­վածքային­դիր­քերի­միջև­սահ­մաններն­աղոտ­են,­իսկ­յուրաքանչյուր­կառուցվածքային­դիրքում­առկա­են­և՛­ավելի­բարձր,­և՛­ավելի­ցածր­բազմաթիվ­իրական­դիրքեր:­Որքան­ավելի­ծավալուն­է­համակարգը,­այնքան,­մյուս­հավասար­պայմանների­դեպքում,­այդտեղ­ավելի­շատ­

45­ Իրականում­նիշաները­շատ­ավելին­են,­քան­նկարագրված­հինգը:­Կարևորն­այն­է,­որ­ինչքան­ավելի­ցածր­է­տնտեսական­նիշան,­այնքան­ավելի­հեռու­է­այն­գտնվում­կենտրոնից:

24

են­ հիերարխիկ­ մակարդակներն­ ու­ նիշաները,­ սոցիալական­ տարածությունում­ միմյանցից­ավելի­ հեռու­ են­ գտնվում­ բարձր­ և­ ցածր­ նիշաները,­ որով­ և­ապահովվում­ է­ սոցիալական,­տնտե­սական­և­քաղաքական­համակարգերի­գոյությունը:­Որքան­ավելի­փոքրածավալ­է­հա-մա­կարգը,­այնքան­ավելի­քիչ­են­հիերարխիկ­նիշաները:­

Աշխար­հ-հա­մակարգում­ միջնամասը­ թափ­ար­գելի­ (բուֆերի)­ դեր­ է­ կատարում­ կենտ­րոնի­ և­ծայրամասի­հարաբերություններում:­Նրա­հիմ­նական­համակարգային­գործառույթը­կենտրոնի­և­ ծայրամասի­ միջև­ հակասությունների­ մեղմացումն­ է­ ու­ մարումը,­ ինչն­ էլ­ ապահո­վում­ է­աշխարհ-համակարգի­կայունությունը:­Յուրաքանչյուր­երկրում­կարելի­է­տեսնել­աշ­խար­հ-հա-մա­կարգի՝­վերը­նշված­առանձնահատկու­թյուն­ների­անալոգները:­

Կապիտալիստական­աշխարհ-համակարգի­զարգացումը­փուլային­գործընթաց­է:­Նախնական­փու­­լում­նրա­կենտրոնի­պետություններն­ունեցել­են­մոտավորապես­հավասար­ուժեր,­ինչն­ան­կայուն­հավասարակշռության­իրավիճակ­էր:­Երբ­հավասարակշռությունը­խախտվել­է­(որը­տեղի­է­ունեցել­և՛­օբյեկտիվ,­և՛­պատահական­գործոնների­ազդեցությամբ),­այսինքն՝­պետու-թյուն­ներից­ մեկը­ մի­փոքր­ավելի­ է­ հզորացել­և­փորձել­ է­ իր­առավելությունն­ օգտագործել­առավել­հզորանալու­համար­(սկսել­է­գործել­անհավասար­փոխանակման­օրենքը46):­Ժա­մա-նակի­ընթացքում­այդ­առավելությունը­հասել­է­իր­գագաթնակետին,­և­«հա­վա­սարների­շար-քում­առաջինը»­ ստացել­ է­ գերիշխող­ (հեգեմոն)­ կարգավիճակ:­ Գերիշխողի­ կար­գավիճակը­շատ­կարճ­է­տևել.­այն­խարխլվել­է­և­անկում­ապրել:­Ստեղծվել­է­նոր­իրավիճակ,­որի­բովան-դա­կությունը­ նոր­ գերիշխանության­ առաջացումն­ էր:­ Արդի­ կապիտալիզմի­ կենսափուլում­պատմականորեն­դիտվել­են­գերիշխանության­երեք­դեպքեր:­XVII­դարի­կեսերին­(1620-1672)­առաջինը­գերիշխողի­կարգավիճակ­են­ձեռք­բերել­Հոլան­դա­կան­միացյալ­պրովինցիաները:­Հոլանդական­ գերիշխանության­ խարխլումից­ հետո­ առաջնայնությունն­ աստիճանաբար­անցել­ է­ Բրիտանական­կայսրությանը,­ որը­գերիշխել­ է­XIX­ դարի­ կեսերին­ (1815-1873):­ XX­դարի­կեսերին­(1945-1967)­դրան­հաջորդել­է­ԱՄՆ-ի­գերիշխող­կարգավիճակը47:

Տեսության­ համաձայն՝­ միջպետական­ համակարգում­ պետությունն­ այլ­ պետությունների­նկատմամբ­գեր­իշխող­կարգավիճակ­ունի­այն­դեպքում,­եթե­նա­կարողանում­է­տնտեսական,­քա­ղաքական,­դիվանագիտական­և­մշակութային­ոլորտ­ներում­նշանակալի­չափով­իր­կամքը­թելա­դրել­այդ­երկրներին:­Պետությունը­գերիշխող­կարգավիճակի­է­հասնում­այն­ժա­մանակ,­երբ­իր­տարածքում­գտնվող­և­ագրարային-արդյունաբերական,­առևտրային­և­ֆինանսական­ոլորտ­ներում­ գործող­ ձեռ­նարկությունները­ միաժամանակ­ առավելության­ են­ հասնում­ այլ­երկրների­ նմանօրինակ­ ձեռնար­կությունների­ նկատմամբ:­ Գերիշ­խող­ երկրի­ ձեռնար­կու-թյունների­ առա­վելություններն­ այնքան­ մեծ­ են,­ որ­ նրանք­ կենտրոնի­ մյուս­ երկրների­ ձեռ-նար­կու­թյուն­ներին­ հաղթում­ են­ ոչ­ միայն­ համաշխարհային­ շուկայում­ առկա­ տնտեսական­մրցակցությունում,­այլև այդ իսկ երկրների ներքին շուկաներում:­Գերիշխող­կարգավիճակ­ունե­ցող­պետու­թյունն­այնքան­ հզոր­ է,­ որ­ նույնիսկ­ նրա­ դաշնակից­ ուժեղ­պետությունները­նրա­ հետ­ հարաբերություններում­ գտնվում­ են,­ այսպես­ ասած,­ «հաճախորդի»­ (կլիենտի)­

46­ Դրա­մասնավոր­դեպքերից­են­տնտեսության­օլիգոպոլացման­և­մոնոպոլացման­ձգտումն­ու­գործ-ընթացները,­որոնք­կապիտալիզմին­ներհատուկ­բնութագրերի­շարքում­են­և­բխում­են­հավելյալ­արդյունքի­մաքսիմիզացման­հիմնական­նպատակից:­Սրանից­էլ­անմիջականորեն­բխում­է­ցանկացած­երկրում­«շուկայական­տնտեսություն»­տեսական­հասկացության­բովանդակային­անհամապատաս­խանու­թյունը­իրական­տնտեսությանը:

47­ Տարեթվերը,­բնականաբար,­ունեն­որոշակի­պայմանականություն:

25

կարգավիճակում,­իսկ­հակա­ռա­­կորդները­միշտ­գիտակցում­են­իրենց­թուլությունը­և­գտնվում­են­պաշտպանողական­դիր­քերում:­

Պատմահամեմատական­ վերլուծությամբ­ Վալերստայնը­ վեր­ է­ հանել­ գերիշխող­ կարգավի-ճակի­ձեռքբերման­օրինաչափությունները:­Դրանք­են.

1. Գերիշխող կարգավիճակը ձեռք է բերվում ագ րարային­արդյունաբերական, առևտրա-յին և ֆինանսական ոլորտներում հաջորդաբար առավելության հասնելու միջոցով:

2.­Գերիշխող երկիրը միշտ գլոբալ ազատականության ջատագով է:­Նա­պաշտպանում­է­ապ­­րանքների,­աշխատուժի­և­կապիտալի­ազատ­տեղաշարժը,­ազատական­պառլամենտական­ինս­տի­տուտները,­ հակված­ չէ­ ուժային­ մեթոդներով­ քաղաքական­ փոփոխություններին,­ձգտում­է­սահ­մանափակել­բյուրոկրատիայի­ լիազորությունները,­պաշտպանում­է­քաղաքա-կան­ ազատու­թյունները­ և­ միաժամանակ­ իր­ դռներն­ է­ բացում­ այլ­ երկրների­ քաղա­քական­վտա­րան­դի­ների­առջև:­Սակայն,­սեփական­շահերով­պայմանավորված՝­նա­երբեմն­որդեգրում­է­ նաև­ հովանավոր­չական­տնտեսական­ քաղաքականություն:­ Գերիշխողը­ միջամտում­ է­ այլ­պե­տությունների­ներ­քին­գործերին­և­չի­խորշում­նաև­բռնությունների­կիրառու­մից:­Գեր­իշ­խող­երկրում,­այլ­ երկրների­ համեմատ,­ամենաբարձրն­ է­աշխատավորների­ բարե­կե­ցու­թյան­ մա-կար­դակը,­որը,­սա­կայն,­պայմանավորված­է­աշխատավորների­ազգային­պատ­կա­նե­լու­թյամբ:­

3.­Գերիշխող երկիրն ամենահզոր ծովային (իսկ ներկայում՝ նաև օդային) տերություն է:­Պատ­­մա­կանորեն­դիտարկված­գերիշխանությունները­հաստատվել­են­30-ամյա­պատե­րազմ-ների­ արդյուն­քում:­ Առաջին­ գերակայությունը­ հաստատվել­ է­ 1618-1648­ թվականների­ պա-տերազմի­արդյուն­քում,­երբ­Հոլանդիայի­շահերը­գերակայեցին­Իսպանական­Հաբսբուրգների­շահերին,­ երկրոր­դը`­ 1792-1815­ թվականների­ նապոլեոնյան­պատերազմների­արդյունքում,­երբ­Անգլիայի­շահերը­գերակայեցին­Ֆրան­սիայի­շահերին,­և­երրորդը`­1914-1945­թվականների­պատմական­ իրադարձությունների­ արդյունքում,­ երբ­ ԱՄՆ-ի­ շահերը­ գերակայեցին­ Գերմա-նիայի­շահերին48:

4.­ Յուրաքանչյուր պատերազմից հետո տեղի է ունենում միջպետական հարաբերու-թյուն­ների վերակառուցում:­Նշված­երեք­դեպքերում­այդպիսի­վերակառուցումներ­են­եղել­հա­մա­պատասխանաբար­Վեստ­­ֆալյան­խաղաղության­(1640թ.),­Սրբազան­դաշինքի­(1815թ.),­Բրե­տոնվուդսյան­(1944թ.)­և­ՄԱԿ-ի­հիմնադրման­(1945թ.)­համաձայնու­թյուններով:­Գերիշխող­երկրի­կարգա­վիճակի­խար­խլման­հետևանքով­առաջանում­են­գերիշ­խանության­երկու­ նոր­հա­վակնորդ­ներ:­Հոլանդիայի­գերիշխանությունից­հետո­այդպիսիք­էին­Անգ­լիան­և­Ֆրանսիան,­Անգլի­այի­գերիշխանությունից­հետո՝­ԱՄՆ-ն­և­Գերմանիան,­և­դեռևս­պարզ­չէ,­թե­որ­երկրներն­են­դրա­հավակնորդները­ներկայում,­երբ­խարխլվում­է­ԱՄՆ-ի­գերիշխա­նու­թյունը:­Ընդ­որում`­նոր­գերիշ­խողը­նախկին­գերիշխողին­աստիճանաբար­վերածում­էր­«կրտ­սեր­գործ­ընկերոջ».­Անգլիան`­Հոլան­դիային,­ԱՄՆ-ն`­Անգլիային:­Այժմ­էլ­դեռևս­պարզ­չէ,­թե­ով­է­լինելու­հաջորդ­հեգեմոնը:

5.­ Գերիշխողի կարգավիճակը կորսվում է, երբ նա ագրարային­արդյունաբերական, առևտրային և ֆինանսական ոլորտներում հաջորդաբար զիջում է իր առավե լու­թյուն-ները:

48­ Վալերստայնը­I­և­II­համաշխարհային­պատերազմները­դիտում­է­որպես­մեկ՝­30-ամյա­պատերազմ,­ինչը­բովանդակային­տեսակետից­չի­հակասում­պատմագիտական­մոտեցմանը,­որտեղ­II­համաշխարհային­պատերազմը­համարվում­է­I­համաշխարհային­պատերազմի­ուղղակի­և­անմիջական­հետևանքը:

26

Գերիշխանության­խարխլման­պատճառը­հենց­գերիշխողի­կարգավիճակն­է49:­Չնայած­գեր-իշ­խող­ երկիրն­ իր­ կարգավիճակին­ համապատասխան­ ստանում­ է­ տնտեսական­առավելու-թյուններ,­ սակայն­ մյուս­ կողմից­ ստիպված­ է­ լինում­ «վճարել»­ աշխարհը­ կառավարելու­ իր­արտոնության­համար:­Իր­բնակչության­իրական­բարեկեցությունն­(աշխա­տա­վար­ձերը)­էապես­բարձրացնելու­հնարավորությունը­հենց­այն­պատճառն­է,­որի­հետևանքով­աստիճանա­բար­նվազում­ է­գերիշխող­երկրի­ար­տա­դրանքի­մրցունակությունը:­Խթանելով­համաշխարհային­տնտեսու­թյան­ ազատա­կա­նացումը՝­ նա­ միաժամանակ­ նպաստում­ է­ նոր­ տեխնոլոգիաների­տարած­մանը,­ ինչի­ արդյունքում­ մրցակից­ երկրների­ համար­ (որոնք­ ծանրաբեռնված­ չեն­գերիշխողի­պարտա­կանություններով)­ստեղծվում­են­իրենց­մրցունակությունը­բարձրացնելու­լավ­հնարավո­րություններ:

***

Անշուշտ,­սոցիալիստական­բլոկի­և­մասնավորապես­ԽՍՀՄ-ի­փլուզման­գործընթացում­իրենց­դերն­են­խաղացել­բազմաթիվ­ներքին­գործոններ,­այնուամենայնիվ­աշխարհի համակար գա­յին վեր լու ծու թյունը, հաշվի առնելով դրանց առկայությունը և ազդեցությունը, ի տար-բե­րություն արդիականացման տեսությունների, տալիս է արդի գլոբալ պրոցեսների հիմ-նա­կան նպատակի, շարժիչ ուժերի և մեխանիզմների բովանդակային լու ծումը:­

Աշխարհ-համակարգի­վերակառուցումը­սկսվեց­1984­թվականին,­երբ­ԱՄՆ-ի­և­Սաուդյան­Արա-բի­այի­փոխհամաձայնեցված­գործողությունների­արդյուն­քում­տեղի­ունե­ցավ­նավթի­համաշ-խար­հային­ գների­ կտրուկ­ անկում,­ որն­ ամենայն­ խստությամբ­ սրեց­ ԽՍՀՄ-ի­ տնտե­սական­խնդիր­ները­ և­ դրանից­ բխող­ ներքին­ հակասությունների­ ամբողջ­ համա­խմբու­թյունը:­ 1986­թվականին­ ԽՍՀՄ-ը­ ստիպված­ էր­ ձեռնամուխ­ լինել­ համակարգային­ փոփոխություններին,­որոնք,­սակայն,­անհաջո­ղու­թյան­մատնվեցին,­և­ԽՍՀՄ-ը­կազմալուծվեց50:­

***

Հետխորհրդային տարածքի արդի զարգացումներն աշխարհամակարգային վերլու­ծութ-յան հայեցակարգում: ԽՍՀՄ-ի­ փլուզումից­ հետո՝­ առաջին­ տասնամյակում,­ Ռուսաստանն­արա­գորեն­հայտնվեց­աշ­խարհ-­տնտեսության­ծայրամասում­և­կանգնած­էր­փլուզման­իրական­վտանգի­առջև:­Սակայն,­երկրորդ­տասնամյակում­(2000-2010թթ.)­իր­ռազմական­հզորության­պահպան­ման­ (նախ­ և­ առաջ­ միջուկային­ ռազմավարական­ զենքի)­ և­ կենտրոնաց­ված­ կա-ռավարման­վերա­կանգնման­արդյունքում,­ ճնշելով­ազգային-անջատողական­ շար­ժումները,­վերակառուցելով­և­ուժեղացնե­լով­պետական­վերահսկողությունը­էներգառե­սուրս­ների­և­հան-քա­հումքային­արդյու­նահանման­ ձեռնարկությունների­ նկատմամբ,­ դրանք­ համախմբելով­ և­հզո­րաց­նելով­մինչև­համաշ­խար­հային­նշանակության­մակարդակի,­Ռուսաստանը­վերականգ-նեց­իր­միջնա­մա­սային­գեր­տերության­կարգավիճակը:­Միաժամանակ­Ռուսաստանը­նախ­և­առաջ­ ավի­ացիոն-հրթիռաշինական,­ ռազմաարդյունաբե­րական,­ նանոտեխնոլոգի­աների­ և­ավ­տո­մոբիլա­շինական­ոլորտներում­իր­արդյունաբերությունն­ար­դի­­ականացնելու­հերթական­

49­ Այստեղ­նույնպես­Թոյնբիի­տեսության­հետ­նկատվում­է­անալոգիա,­այն­է՝­քաղաքակրթությունը­սկսում­է­անկում­ապրել­իր­հզորության­գագաթնակետին:­Կենսապարբերության­համանման­պատկեր­է­նկարագրվում­նաև­Ն.­Գումիլյովի­էթնոգենեզի­տեսությունում­(ГумилевЛ.Н.,Этногенезибиосфераземли.//Ленинград,1990):

50­ Հարկ­է­նշել,­որ­գոյություն­ունեն­գլոբալ­տնտեսության­հետազոտություններ,­որոնք­ԽՍՀՄ-ի՝­տնտեսական­պատճառներով­փլուզումը­համարում­են­ընդամենը­գլոբալ­զարգացումների­հնարավոր­տարբե­րակներից­մեկը,­այլ­ոչ­թե­անխուսափելի­անհրաժեշտություն­(М.Хазин,РаспадСССРимировоеразделениетруда.http://worldcrisis.ru/crisis/188291):

27

պատմա­կան­ ջանքն­ է­ գործա­դրում:­ Արդիականացնում­ է­ նաև­ միջուկային­ ռազմավարական­սպա­ռազինությունը,­հզորաց­նում­օվկի­անո­սային­ռազմական­նավատորմը:­Համաշխարհային­տնտե­սու­թյան­արդի­գլոբալ­ճգնաժամի­պայմաններում,­որն­արտա­հայտ­­վում­է­պարբերական­և­ ուժգնացող­ֆինանսական­ ճգնաժամերով,­ հարաբերակա­նորեն­աճում­ է­արտադրու թյան իրական սեկտորի­և­մասնավորապես­դրա­գործունեության­հիմքը­կազմող­տրանսպորտային,­նավթագազա­տրանս­պորտային,­էներգահաղորդման­և­ինֆորմացիոն­ենթակառուցվածքների­նշանա­կությունը:­Դրանից­էլ­բխում­են­Ռուսաստանի­գեոտնտեսական­ռազմավարությունները,­այն­ է՝­ ռուսաստանյ­ան­ խոշոր­ ընկերու­թյուն­ների­ գերիշխանության­ ներքո­ վերամիավորել­հետխոր­հրդային­տարածքի­կո­մունիկացիաները­(էներգատարներ,­էներգացանցեր,­երկաթու-ղային­ ցանցեր):­ Այդ­ ռազմա­վարություններն­ ուղեկցվում­ են­ ռուսական­ ռազմակայանների­հիմնադրմամբ:­

Աշխարհ-համա­կար­գում­ընդ­գրկված­լինելով­որպես­«բոլոր­չափանիշներին­բավարարող»­սուբ-յեկտ՝­Ռուսաստանն իր գերիշխանու թյունը վերահաս տատում է նախ և առաջ կապիտա­լիստական (շուկայական) մեթոդներով՝­քաղա քական և ռազմական ու ռազմավարական ճնշում ներով բարձրացնելով այդ մեթոդների արդյու նավետու թյունը և օգտագործելով հետ խորհրդային երկրների ազգային վերնախավերի շահերի իրավի ճա կային և ռազ­մավարական գործոնների փոխդիր քավորվածությունը­(կոնյուկ­տուրան):

***

Այսպիսով՝ արդիականացման և կախյալության տեսությունների պատմական զար-գաց­ման հա մա ռոտ դի տար կումից բխում է, որ աշխար համա կարգային վեր­լու­ծու­թյու-նը` կախյալու թյան տեսությունների ժամանակակից տարբերակը, ունակ է համա­պար­-փակ և անհակա սական կերպով բացատրելու ժամանակակից աշխարհը, դրա կեն-սագործունեության ներքին դրդապատ ճառ ները և հնարավոր զարգացումների տրա-մա­բանությունը: Ահա թե ինչու այն ընտրվել է որպես հետազոտության արդյունքների մեկնա­բանության մակրոտեսական շրջանակ:

***

Հայաստանը և հայաստանյան գործընթացներն աշխարհամակարգային վերլու­ծու­թյան համատեքստում:­Հայաստանյան­վերջին­25-ամյակի­զարգացումները­հեշտությամբ­մեկ­նա­-բան­վում­են­աշխարհի­համակարգային­վերլուծության­հայեցակարգով:­Խնդիրը,­սակայն,­այն­է,­ որ­ հայ­ ազգա­յին­ աշխարհընկալումներում,­ ար­ժե­համակարգում­ և­ պատկերացումներում­այդ­ զարգացումներն­ ունեն­ իրենց­ ուրույն­ դիրքավոր­վածությունը,­ հե­տևա­բար­ նաև­ իրենց­յու­րա­հա­տուկ­բովանդա­կությունն­ու­այնպիսի­մեկ­նա­բա­նություններ,­որոնք­կարող­են­էապես­տարբեր­վել­ և­ նույնիսկ­ հա­կա­դրվել­ աշխար­համա­կար­գային­ վերլու­ծության­ հայե­ցակարգից­բխող­ մեկ­նա­բանու­թյուն­ներին`­ կոգնիտիվ­ դիսոնանս­առաջացնելով­ազգային­ և­պետական­հարցերը­զուտ­ազգային­շրջանակում­դիտարկող­վերլուծա­բանների­շրջանում:­

Սպիտակի­ երկրա­շարժը,­ Արցախյան­ պատե­րազմը­ և­ շրջափակումը­ բազմակի­ ծանրաց­րին­իրավիճակը:­ Ընդ­ որում՝­ աշխարհա­մակարգային­ վերլուծության­ տեսակետից­ Արցախյան­պատերազմը,­Թուրքիայի­և­Ադրբեջանի­կողմից­Հայաստանի­շրջա­փակումը,­ինչպես­նաև­հայ-վրացական­ և­ վրաց-ռուսական­ սահմանների­ պարբերական­արգելափակումներն­ աշխարհ-համա­կար­գի­վերակառուցման­լոկալ­և­տարածաշրջանային­բաղկացուցիչ­մասերն­են:

28

Հայաստանի համար որպես նոր տնտեսական նիշաներ սահմանվեցին գյու ղատնտե­սու-թյու­նը և գյուղմթերքների մշակումը, տուրիզմը և հանք ար դյու նաբերությունը,­որոնք­հա-մա­պատասխանում­են­ծայրամասային­երկրներին51:­Այդ­տնտեսական­նիշաները­չէին­կարող­ամբողջությամբ­օգտագործել­Հայաստանի­աշխատուժի­ռեսուրսները,­ինչի­հետևանքով­հետ-խոր­հրդային­ բոլոր­տարիներին­ Հայաս­տա­նում­առկա­ են­ եղել­արտագաղթ­ և­աշխատան­քա­յին­միգրա ցիա,­ որոնք­ուժգնացել­կամ­թուլացել­են­գլոբալ­տնտեսության­վերել­քի­կամ­ճգնա­ժամի­և­հետո­միայն­ներքաղաքական­գործոն­ների­ազդեցության­ներքո:

Աշխարհամակարգային­վերլուծության­տեսակետից­տրամաբանական­հիմնավորում­ է­ ստա-նում­ նաև­ Հայաստանի­ ենթակառուցվածքային­ և­ արդյունաբերական­ կարևորագույն­ ձեռ-նարկությունների­ սեփականաշնորհումն­ օտարերկրյա­ ընկերություններին,­ իսկ­ վերջին­նե­րիս­աշխարհագրությունը­ բացահայտում­ է­ գլոբալ­ մրցակցության­ կառուցվածքը,­ բնույթը­ և­ մի-տումները:­

Աշխատանքի­բովանդակությունը­և­կառուցվածքը

Աշխարհամակարգային­վերլուծության­շրջանակում­գլոբալ­և­հայաստանյան­զարգա­ցում­ների­համառոտ­դիտարկումից­անմիջականորեն­բխում­են­այն­հիմնական­հարցերը,­որոնք­հարկ­է­ ուսումնասիրել­ Հայաստանի­ երիտասարդության­ վերաբերյալ­ կոնկրետ­ սոցիոլոգիական­հետազոտությունների­տվյալների­հիման­վրա:­Այդ­հարցերն­են.­

l արդյո՞ք շարունակվելու են հայաստանյան էթնո­սոցիո­մշակու թային համակարգի քանակական և որակական ապաճման միտումները, և կա՞ն արդյոք հիմքեր ենթա դրելու, որ դրանք կարող են շրջվել առկա («սպոնտան») գործընթացների շրջանակում,

l ինչպե՞ս է հնարավոր շրջել կամ նվազեցնել բացասական միտումները:

Հայաստանի­էթնո-սոցիո-մշա­կութային­համակարգի­և­երիտասարդության­հիմնախնդիր­ներն­աշխարհամակարգային­վերլուծության­շրջանակում­ունեն­իրենց­հստակ­և­միաժա­մանակ­խո-րը­բացատրությունը:­Տեսությունը­տալիս­է­նաև­այդ­խնդիրների­լուծման­հիմ­նարար­պայ­մա­նը.

l Հայաստանյան էթնո­սոցիո­մշակութային համակարգի, այդ թվում՝ նաև երիտա­սարդական խնդիրների լուծման հիմնարար պայմանը Հայաստանի՝ աշխարհ­համա կարգում ունեցած դիրքի բարձրացումն է:

Այստեղից­էլ­ածանցվում­է­խնդիրների­լուծման­հիմնական­գործոնը,­այն­է՝

l առավել բարձր տնտեսական նիշաներում գտնվող արդյունաբերական ճյուղերի զարգացումը Հայաստանում:

Այնուամենայնիվ,­ այս­ աշխատանքում­ դիտարկվում­ են­ երիտասարդների՝­ կոնկրետ­ սո­ցիո-լո­գիական­ հետազոտու­թյուն­ների­ միջոցով­ ստացված­ դիրքորոշումներն­ ու­ գնահա­տա­կան-

51­ Ինֆորմացիոն­տեխնոլոգիաների­զարգացումը­ՀՀ­Կառավարությունն­ինքնուրույն­է­հայ­տա­րա­րել­որպես­գերակայություն:­Միջազգային­խորհրդատուների­արձագանքն­այդ­դիրքորոշմանը­եղել­է­հետևյալը.­«Եթե­ցանկանում­եք­զարգացնել­ինֆորմացիոն­տեխնոլոգիաներ,­զարգացրե՛ք,­սակայն՝­առանց­մեզանից­աջակ­ցություն­ակնկալելու»:­Դիրքորո­շումն­արտահայտվել­է­դեռևս­2002թ.՝­մասնավո­րապես­ՀՀ­Աղքատության­հաղթահարման­ռազմավարա­կան­ծրագրի­մշակման­ընթաց­քում:

29

ները:­Ըստ­այդմ՝­ակնհայտ­է,­որ­հայաստանյան­էթնո-սոցիո-մշակութային­համակարգի­հիմ-նախնդիր­ների­լուծ­ման­նշված­հիմնական­գործոնը­դուրս­է­մնում­վերլուծության­շրջա­նակից:

Սակայն,­այս­դեպքում­արդեն­նույնականացված հիմնական գործոնը կարելի է կիրառել որ­պես վերլուծության մեթոդաբանական ուղենիշ,­այն­է`­ի՞նչ­նպատակներ­պետք­է­հետա-պնդի­վերլուծությունը:­Եվ­տվյալ­պարագայում­ակնհայտ­է­վերլուծության­նպատակը.

l գտնել ոչ բուն տնտեսական ոլորտների կառավարման այն ռազմավարական ուղղությունները, որոնք կնպաստեն Հայաստանի՝ աշխարհ­համակարգում ունե-ցած դիրքի բարձրացմանը՝ որպես գերակա նպատակի իրականացում:

Վերոշարադրյալից­բխում­է­վերլուծության­կառուցվածքը:­Աշխատանքում­նախ­ներկայաց­ված­են­այն­հարցերը,­որոնք­առկա­են­Հայաստանի­երիտասարդության­շրջանում.

1.­ զբաղվածության­հարցերը,­որոնց­թվում՝­

1.1.­ զբաղվածության­և­գործազրկության­դինամիկան­Հայաստանում,

1.2.­ երիտասարդների­տնտեսական­վարքը,­այդ­թվում՝

1.2.1.­վարձու­աշխատանքի­հետ­կապված­խնդիրները­և­

1.2.2.­բիզնեսի­հետ­կապված­խնդիրները:

Այնուհետև­դիտարկվել­է­զբաղվածության­խնդիրների­հետ­անմիջականորեն­շաղ­կապված­և­այդ­խնդիրներից­ուղղակիորեն­բխող­ոլորտը.­

2.­ միգրացիոն­խնդիրները,­որոնց­թվում՝

2.1.­ սեզոնային­աշխատանքային­միգրացիան­և­

2.2.­ (մշտական)­արտագաղթը,52­որը­ներկայումս­Հայաս­տանի­էթնո-սոցիո-մշակութային­հա­մակարգի­ծավալի­կրճատման­անմիջական­պատճառն­է,­և

2.3.­ ո՞ր­գործոններն­են­ազդում­մշտական­արտագաղթի­դիրքորոշումների­դինամիկայի­վրա:­

Աշխատանքի­հաջորդ­փուլում­դիտարկված­է­հայաստանյան­էթնո-սոցիո-մշակութային­համա-կարգի­չափերի­վրա­ազդող­երկրորդ­կարևոր­ոլորտը,­այն­է՝

3.­ երիտասարդների­վերարտադրողական­վարքը,­որով­և՛­ներկայում­(ուղղակիորեն),­և՛­հե­ռա­նկարում­պայմանավորված­է­Հայաստանի­էթնո-սոցիո-մշակութային­համակարգի­ծա­վալի­դինամիկան,­այդ­թվում՝

3.1.­ դիրքորոշումներն­ամուսնության­վերաբերյալ­և­

3.2.­ երեխաներ­ունենալու­պահանջ­մուն­քը:

Այնուամենայնիվ,­ ցանկացած­ հումանիտար­ հետազոտության­ նպատակը­ մարդն­ է­ և­ հասա-րա­­կու­թյունը:­Տնտեսական­խնդիրներն­իմաստավորված­են­մարդու­և­հասարակության­սո­ց-իալ-հո­գե­բա­նական­գիտակցված դրական­ինքնազգացողության­ապահովման­և­մարդկային­բարձրագույն­նպա­տակների­ու­ձգտումների­իրականացման­շրջանակում:­Եթե­առկա­իրա­վի-ճա­կում­այդ­ձգտումների­և­նպատակների­իրականացման­առումով­տնտե­սական­պայմանները­

52­ Աշխատանքում­«արտագաղթ»­հասկացությունը­գործածվում­է­Հայաստանից­ընդմիշտ­հեռանալու­և­այլ­երկրում­մշտական­բնակություն­հաստատելու­իմաստով:

30

հա­մար­վում­ են­ հանգուցային,­ այդուհանդերձ­ հասարակության­ մշակույթը`­ ժողովրդական­(ավան­դա­կան)­և­բարձր­(դասական),­ճգնաժամային­և­ֆորս-մաժորային­պայմաններում­ունակ­է­վե­րա­ծվելու­տնտեսական­անլուծելի­թվացող­խնդիրների­լուծման­հզոր­ռեսուրսի:­Կոնկրետ­սո­ցիոլոգիական­ հետազոտություններն­ էթնիկ­ համակարգերի­ սոցիո-մշակութային­ ռեսուրսն­ուսում­նասիրելու,­գնահատելու­և­գործարկման­ուղիները­նույնականացնելու­լավագույն­գոր-ծիք­ներից­են:­Ճգնաժա­մային­պայմաններում­սոցիո-մշակութային­ռեսուրսը­կարելի­է­դի­տար-կել­որպես­այնպիսի­պոտենցիալ էներգիա,­որը­հնարավոր­է­վերածել­տնտեսական­զար­գաց-ման­(կինետիկ) էներգիայի:­Ահա­թե­ինչու­վերլուծության­հաջորդ­բաժինը­նվիրված­է.

4.­ հայաստանյան­էթնո-սոցիո-մշակութային­համակարգի­սոցիո-մշակութային­ռեսուրսի­ուսումնասիրությանը,­այդ­թվում՝

4.1.­ էթնո-սոցիո-մշակութային­համակարգի­ենթամշակութային­կառուցվածքը­և­դրա­ազդեցությունը,

4.2.­ երիտասարդության­աշխարհայացքը­կազմող­բազային­դիրքորոշումները,­որոնց­թվում՝

4.2.1.­բազային­դիրքորոշումները­հասարակության­և­պետության­վերաբերյալ,

4.2.2.­սոցիալական­կապիտալ,

4.2.3.­ընտանեկան­արժեքներ­և­ընտանիքի­ամրության­ռեսուրս,

4.2.4.­քաղաքական­մշակույթ,

4.3.­ ազգային­ինքնության­կառուցվածքն­ու­դրա­ազդեցությունը­էթնո-սոցիո-մշակութային­համակարգի­փոփոխության­դինամիկայի­վրա,

4.4.­ երիտասարդության­ինֆորմացիոն­ռեսուրսները,­ունակությունները,­վարքը­և­դրա­շաղկապվածությունը­ենթամշակութային­տիպերի­հետ:

Եվ,­վերջապես,­հայաստանյան­էթնո-սոցիո-մշակութային­համակարգի­դինամիկայի­վրա­առա­-վե­լագույն­ ազդեցություն­ կարող­ է­ գործել­ հայկական­ պետությունը`­ հայ­ հասարակության­ինքնա­կազմակերպման­բարձրագույն­ձևը:­Դիտարկված­են­պետության­գործունեության­ազդե-ցու­թյունը­և­ազդեցության­ռեսուրսը­հայաստանյան­էթնո-սոցիո-մշակութային­համակարգի­վի-ճա­կի­վրա:­Պարզ­է,­որ­գնահատումն­իրականացվել­է­անուղղակիորեն՝­ուսումնասիրելով.

5.­ հայկական­պետության­գործունեության­վերաբերյալ­Հայաստանի­երիտասարդության­դիրքորոշումներն­ու­գնահատականները,­որոնց­թվում՝

5.1.­ երիտասարդության­դիրքորոշումները­պետական­քաղաքականությունների­վերաբերյալ,

5.2.­ պետության­և­պետական­քաղաքականությունների­վերաբերյալ­երիտասարդության­դիրքորոշումների­ազդեցությունը­միգրացիոն­դիրքորոշումների­վրա:

Աշխատանքի­ վերջում,­ հիմնվելով­ վերլուծության­ արդյունքների­ վրա,­ տրված­ են­ մի­ քանի­առանցքային ռազմավարական­ուղղություններ,­որոնք­և­որոնց­տրամաբանու­թյունից­բխող­ածանցյալ­ ռազմավարությունները­ կնպաստեն­ հայաստանյան­ էթնո-սոցիո-մշակութային­համակարգի­դրական­զարգացմանը:

31

00

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

110

120

130

140

150

160

îÜîºê²Î²Ü ì²ðø, ¼´²Ôì²ÌàôÂÚàôÜ ºì ¶àð̲¼ðÎàôÂÚàôÜ

33

Զբաղվածության­և­գործազրկության­դինամիկան­Հայաստանում

1990-ականների­ առաջին­ կեսին­ գործազրկությունն­ առա­վելապես­ թաք­նված­ բնույթ­ ուներ,­քանի­որ­պաշտոնապես­աշխատողները­մնում­էին­չգործող­ձեռնար­կու­թյունների­աշխա­տա-ցուցակներում:­

2001­թ-ին,­ երբ­Հայաստանում­Աշխատանքի­միջազգային­կազմակերպության­ընդլայնված­մեթո­դա­բանությամբ­առաջին­անգամ­գնահատվեց­գործա­զրկու­թյան­մակարդակը,­այն­կազ-մում­էր­38%­(Գծապատկեր­1.)53:­

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

1. ՀՆԱ աճի տեմպը, գործազրկության մակարդակը և ՀՀ ժամանողների ու մեկնողների

գումարային սալդոն, 2000-2011թթ. (ՀՆԱ աճը նախորդ տարվա համեմատ՝ ՀՀ ԱՎԾ և www.

ereport.ru)

53­ Աշխատանքի­միջազգային­կազմակերպության­ստանդարտ սահմանմամբ­գործազուրկ­է­համարվում­աշխատան-քային­տարիքի­(15-75­տարեկան)­այն­անձը,­ով­հետազոտության­պահին­մեկ­շաբաթ­չի­ունեցել­վճարովի­աշխատանք,­վերջին­մեկ­ամսվա­ընթացքում­ակտիվորեն աշխատանք­է­փնտրել,­իսկ­դրա­առաջարկի­դեպքում­պատրաստ­է­եղել­2­շաբաթվա­ընթացքում­անցնել­աշխատանքի:­Սկսած­2008­թ-ից­Հայաս­տանում­այս­սահ-մանմամբ­է­հաշվարկվել­գործազրկության­մակարդակը:

­ Աշխատանքի­միջազգային­կազմակերպության­ընդլայնված սահմանման­դեպքում,­որը­Հայաստանում­կիրառվել­է­2001-2007թթ.­ընթացքում,­անձին­որպես­գործազուրկ­նույնականացման­համար­չի­կիրառ­վել­նրա­կողմից­«ակտիվորեն» աշխատանք­փնտրելու­չափանիշը,­որի­հետևանքով­այդ­դեպքում­գործա­զրկության­մակարդակը­նշանակալի­չափով­ավելի­բարձր­է­ստացվում:

­ 2008­թ-ին­գործազրկության՝­ԱՄԿ­«ընդլայնված»­մեթոդաբա­նությամբ­հաշվարկված­մակարդակը­կազմել­է­28.6%,­իսկ­«ստանդարտ»­սահման­մամբ­հաշվար­կելու­դեպքում`­16.4%:

­ Գործազրկության­մակարդակը­[տվյալ­շերտում]­հաշվարկվում­է­որպես­[տվյալ­շերտում]­գործա­զուրկների­քանակի­հարաբերություն՝­[տվյալ­շերտում]­տնտեսապես­ակտիվ­անձանց­քանակին:

38%

9.6%

-57 -60

-3 -10 -3

-23 -25-47 -44

2 13 22

-118 -121 -131 -129 -116-94 -98

-121-146

-192 -236

13.2% 14.0%10.5%

13.9% 13.2% 13.7%

6.9%2.1%

4.6%

-14.1%

35%31% 31%

28% 29%

19% 19% 20%16%

32%40%

20%

0%

-20%

-40%

250

200

150

100

50

0

-50

-100

-150

-200

-250

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2010 2011

Գործազրկության­մակարդակը

ՀՆԱ­աճը­նախորդ­տարվա­համեմատ

ՀՀ­ժամանողների­և­մեկնողների­գումարային­սալդոն,­1000­մարդ

ՀՀ­ժամանողների­և­մեկնողների­սալդոն

2008 2009

34

2000-ականներին­ Հայաստանում­ առկա­ էր­ բարձր­ տեմպերով­ տնտեսական­ աճ,­ իսկ­ գոր-ծազրկու­թյան­մակարդակը­նվազում­էր:­Դա­պայմանավորված­էր­Հայաստանի­տնտեսության՝­աշ­խարհ-համակարգի­ նոր­ նիշայում­ առկա­ վերակառուցման­ ընթացքով,­ որի­ շրջանակում­բաց­վում­ էին­ նոր­ աշխատատեղեր:­ Տնտեսական­ աճի­ տարիներին­ միաժամանակ­ նվա­­զում­էր­Հայաստանից­ընդմիշտ­մեկնող­անձանց­քանակը,­իսկ­2004-2006թթ.­ընթաց­քում­նույ­­նիսկ­դրա­կան­սալդո­է­գրանցվել­ (Գծապատկեր­1.,­ըստ­ՀՀ­միգրացիայի­վարչության­տվյալ­ների՝­տրված­է­Հայաստանից­մեկնողների­և­ժամանողների­վիճակագրությունը):­Այնու­ամե­նայ­նիվ,­տնտե­սական­բարձր­տեմպերով­աճի­տասնամյակը­Հայաստանում­չհան­գեցրեց­գործա­զրկու-թյան­մակարդակի­որա­կական­նվազմանը,­քանի­որ­տնտե­սության­նոր­ճյուղերն­ունակ­չէին­ներգրավելու­աշխա­տատար­արտադրությունների­վերացման­հե­տևան­քով­առաջացած­«ավե-լորդ»­աշխատուժը:­

2008­թ-ի­գլոբալ­ճգնաժամը­շատ­մեծ­ազդեցություն­ունեցավ­Հայաստանի­տնտեսության­վրա.­2009թ.­ՀՆԱ-ն,­2008թ.­համեմատ,­14.1%­անկում­ունեցավ:­Եվ­չնայած­2010-2011թթ.­Հայաս­տա-նում­անվանական­ՀՆԱ-ն­նորից­սկսեց­աճել,­սակայն­բացասական­միտումներ­առաջա­ցան­և՛­գործազրկության­մակարդակի,­և՛­հատկապես­Հայաստանից­մեկնողների­ու­Հայաս­տան­ժա-մա­նողների­տարեկան­հաշվեկշռում:

Եթե­գործա­զրկու­թյանն­անդրադառնանք­բացարձակ­արժեքով,­ապա­ըստ­ՀՀ­ԱՎԾ­տվյալների՝­2010­թ-ին­Հայաստանում­կար­278,200­գործազուրկ,­որոնցից­117,200-ը­15-29­տարեկան­երի-տա­սարդներ­էին­(Աղյուսակ­1.):­Ակնհայտ­է,­որ­տնտեսության­ներկա­կառուցվածքի­պարագայում­այդ­պիսի­քա­նակով­աշխատատեղերի­ստեղծումն­անիրատե­սական­է­Հայաստանում,­այսինքն.

l Գործազրկության հիմնախնդիրը Հայաստանում և մասնավորապես երիտասար­դության շրջանում անհնար է լուծել՝ առանց տնտեսության մեջ կառուցվածքային որակական փոփոխություններ կատարելու:

Հայաստանի­տնտեսության­ կառուցվածքային­ նոր­փոփոխության­ հարցն­այս­աշխատան­քի­ուղղակի­խնդիրներից­դուրս­է,­սակայն­դրան­համառոտ­անդրադարձ­կկատարվի­«Եզրա­կա-ցու­թյուններ»­բաժնում:

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

1. Գործազուրկների բացարձակ թվաքանակը, 2010թ., հազար մարդ, ԱՎԾ

Ընդամենը Տղամարդ Կին Քաղաք Գյուղ

Աշխատանքային ռեսուրսներ 2389.7 1075.7 1314 1554.5 835.1

Տնտեսապես­ոչ­ակտիվ­բնակչություն­ 926.3­ 298.4­ 627.9­ 684.9­ 241.5

Զբաղվածներ­ 1185.2­ 644.8­ 540.4­ 627.7­ 557.5

Գործազուրկներ, որոնց­թվում՝ 278.2 132.5 145.7 242 36.2

15-19­ 17.0­ 7.3­ 9.7­ 13.4­ 3.6

20-24­ 59.5­ 28.4­ 31.1­ 44.7­ 14.8

25-29­ 41.1­ 22.3­ 18.8­ 33.3­ 7.8

Ընդամենը` 15­29 117.6 58.0 59.6 91.4 26.2

15-29,­%­ընդամենի­նկատմամբ 42% 44% 41% 38% 72%

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

35

Զբաղվածության­ու­գործա­զրկու­թյան­վերաբերյալ­աշխարհամակարգային­վերլուծության­և­արդի­տնտեսագիտության­(էկոնոմիքս)­հայեցակարգային­դրույթները­փոխադարձաբար­ար-տա­պատկերելու­համար­հիշենք,­թե­գործազրկության­ինչ­տեսակներ­է­առանձնացնում­տնտե-սագիտությունը:­Այն­տարբերակում­է.

1. Ֆրիկցիոն գործազրկություն,­որը­պայմա­նավորված­է­աշխատանք­փնտրելու­ժամանա-կահատվածով:­Այն­առկա­է­ցանկացած­տնտեսությունում,­քանի­որ­մարդիկ­տարբեր­պատ-ճառ­ներով­հակված­են­իրենց­աշխատատեղը­փոխելուն:

2. Կա ռուցվածքային գոր ծա զրկություն,­որը­պայմանավոր­ված­է­տնտե­սու­­թյան­կառուցված-քային­փոփոխություն­ներով,­որոնք­փոխակեր­պում­են­աշ­խատ­ուժի­պահանջարկը:

3. Սեզո նա յին գործազրկություն,­որը­պայմանավորված­է­տնտեսու­թյան­տարբեր­ճյուղերում­աշխատ­ուժի­պահանջարկի­սեզո­նա­յին­փոփոխություն­ներով:

4. Պարբերական­(ցիկլիկ)­գործազրկու թյուն,­որը­պայմանա­վոր­ված­է­տնտեսության­և­ապ-րանք­­ների­ու­ծառայությունների­պահանջարկի­պարբերական­անկումներով:

5. Ինստի տուցիոնալ­գործազրկություն,­որն­առաջանում­է­աշխատուժի­և­գոր­ծատուների­շրջանում­տեղեկատվության­­պակասի­հետևանքով,­ինչպես­նաև­այն­դեպ­քերում,­երբ­պո-տենցիալ­աշխատողը­գերադասում­է­ցածր­վարձատրվող­աշխատանքի­փոխարեն­ստանալ­գոր­ծա­զուրկի­կարգա­վիճակ­և­նպաստ:

Ֆրիկցիոն­ և­ կառուցվածքային­ գոր­ծազրկության­ մակարդակների­ գումարն­ անվանում­ են­«բնա­կան»­ կամ­ «հաստատուն»­ գործազրկություն:­ Հետևաբար­ աշխարհամակարգային­վեր­­­լու­­­ծության­տեսակետից­ Հայաստանում­ապաինդուստրացման­ հետևանքով­առաջացած­գոր­ծազրկությունը­ տնտեսագիտությունը­ սահմանում­ է­ որպես­ կառուցվածքային գոր-ծազրկու­­ թյուն­և,­ինչը­կարևոր­է,­այն­նույնականացնում­է­որպես­բնական գործա զրկության­բա­­ղադրիչ:

Բնական գործազրկության մակարդակը­տարբեր­երկրներում­և­տարբեր­ժամանակա­շրջան-ներում­ունի­մեծ­տարբերություններ:­

Հետաձգելով­ Հայաստանում­ կառուցվածքային­ գործազրկության­ հաղթահարման­ հար­ցը՝­այժմ­կարելի­է­անդրադառնալ­երիտասարդության­շրջանում­իրականացված­սոցիոլո­գիական­կոնկրետ­հետազոտությունների­տվյալ­նե­րին­և­փորձել­հասկանալ,­թե­ի՞նչ­այլ­հնա­րավո­րու-թյուն­ներ­են­առկա­Հայաստանի­երիտասար­դության­շրջանում­գործազրկության­այլ­տե­սակ-նե­րի­կրճատման­առումով:

Հայաստանի­երիտասարդության­զբաղվածության­և­գործազրկության­ընդհանուր­պատկերը­

Աղյուսակ­2.-ում­տրված­է­Հայաստանի­երիտասարդության­բաշխումն­ըստ­զբաղվածության­կար­գավիճակների­ և­ ըստ­ երիտասարդների­ սոցիալ-ժողովրդագրական­ խմբերի,­ իսկ­ Գծա-պատ­կեր­2.-ում՝­երիտասարդության­շրջանում­զբաղվածության­մակարդակն­ըստ­սոցիալ-ժո-ղովրդագրական­խմբերի:

Հետագա­աղյուսակներում­ու­գծապատկերներում,­որոնցում­ներկայացվում­են­Հայաստանի­

36

երիտասարդության­ բնութագրերն­ ըստ­ IPSC­ կազմակերպության­ հետազոտության,­առանձ-նացված­են­երիտասարդների­սոցիալ-ժողովրդագրական­հետևյալ­ինը­բնութագրերը.

1. Սեռ,

2. Տարիքային խումբ`­18-19­տարեկաններ,­20-24­տարեկաններ­և­25-30­տարեկաններ,

3. Կրթություն`­ միջնակարգ­ և­ ավելի­ ցածր,­ միջին­ մասնագիտական,­ թերի­ բարձրագույն,­բարձրա­գույն­և­մագիստրոսական­ու­ավելի­բարձր,

4. Բարեկեցություն,­որը­մոտարկված­է­երիտասարդի­ընտանիքի­ամսական­եկամտով.­մինչև­100.000­դրամ,­101.000-200.000­դրամ,­201.000-360.000­դրամ­և­361.000-ից­բարձր,

5. Բնակավայրի տիպ`­Երևան,­այլ­քաղաքներ,­գյուղեր,

6. Ուսանողական կարգավիճակ`­ուսանող­և­«ոչ­ուսանող»,54

7. Ամուսնական կարգավիճակ`­ամուսնացած­և­չամուսնացած,55­

8. Ենթամշակութային պատկանելություն. կառուցվել­է­ենթամշակութային­պատ­կա­­նե­լութ-յան­ինդեքս,­որի­«1-1.5»­արժեքների­միջակայքը­համապատասխանում­է­«ավան­­դական»­ենթամշակութային­ տիպին,­ իսկ­ «3.5-4»­ միջակայքը՝­ «դասական»­ ենթա­մշա­կութային­տիպին:­ Մնացած­ միջակայքերը­ ցույց­ են­ տալիս­ այդ­ միջակայքերում­ գտնվող­ ին­դեքսի­արժեքներով­ երիտասարդական­ շերտի­ «հեռա­վո­րու­թյունը»­ «ավան­դական»­ և­ «դա­սա-կան»­շերտերից:

9. Հայաստանից ընդմիշտ արտագաղթելու հակվածություն` «հակված­է­արտա­գաղթին»­և­«հակված­չէ­արտագաղթին»56:

Կարևոր­ է­ նշել,­ որ­ բնութագրերից­ առաջին­ հինգի­ և­ ենթամշակութային­ պատկանելության­կատեգորիաներն­արտապատկերում­ են­ կարգային­ սանդղակներ,­ որոնցում­ակնհայտ­ է,­ թե­տվյալ­բնութագրերի­կատեգորիաներից­որն­է,­այլ­հավասար­պայմանների­դեպքում,­ավե­լի­գերադասելի­կամ­«ավելի­բարձր»:­

Աշխարհամակարգային­ վերլուծությունում­ բնութագրերի­ կատեգորիաները­ սահմանում­ են­հա­մա­կարգային­ դիրքեր­ կամ­ կարգավիճակներ:­ Տեսությունը­ նախանշում­ է,­ որ­ աշխարհ­համակարգի կառուցվածքում­համեմա տաբար ավելի բարձր կարգավի ճակային դիր­քե-րում գտնվող անձանց և հասարակական խմբերի համար կենսագոր ծունեության պայ-ման­ները, մյուս հավասար պայմանների դեպքում, ավելի բարենպաստ են:

54­ IPSC­հետազոտության­նպատակների­շարքում­նաև­երիտասարդության­շրջանում­ուսանողների՝­որպես­հասարակության­ապագա­վերնախավերը­պարունակող­շերտի­առանձնա­հատ­կությունների­ուսումնասիրությունն­էր:­Ահա­թե­ինչու­հետազոտությունում­իրականացվել­էր­ուսանողների­հավելյալ­ընտ­րանք՝­այդ­շերտի­բնութագրերի՝­վիճակագրորեն­ավելի­հավաստի­գնահատման­նպատակով:­Համապա­տաս­խանաբար­իրականացվել­է­հետազոտության­ընտրանքի­համակշռում:

55­ Չամուսնացածների­կատեգորիայում­ընդգրկվել­են­և՛­երբեք­չամուսնացածները,­և՛­ամուսնալուծ­ված­ները,­և՛­այրիներ:­Բնութագրի­իմաստն­էր­փորձել­գնահատել­ամուսնացած­լինելու­հանգամանքի­ազ­դե­­ցությունը­երիտասարդների­տարբեր­բնութագրերի­վրա:

56­ Սահմանված­է­հետևյալ­հարցի­միջոցով.­«Հնարավորության­դեպքում­ընդմիշտ­կմեկնեի՞ք­արտասահման»:­«Միանշանակ՝­այ՛ո»­և­«Հավանաբար՝­այ՛ո»­պատասխաններ­տվածները­սահմանվել­են­որպես­«Հակված­է­արտագաղթին»,­իսկ­«Միանշանակ՝­ո՛չ»­և­«Հավանաբար՝­ո՛չ»­պատասխաններ­տվածները`­«Հակված­չէ­արտագաղթին»:­Այս­ինդիկատորը­լայնորեն­կիրառվել­է­հետազոտությունում,­քանի­որ­այն­մի­կողմից­«բացատրող­փոփոխական­է»,­որը­երբեմն­կարելի­է­կիրառել­երիտասարդական­որևէ­բնութագիր­նկարագրելու­համար,­իսկ­մյուս­կողմից­այն­հիմնական­«կառավարվող­փոփոխական­է»,­որը,­ըստ­հետազոտությունում­նախանշված­արժեքի,­ցանկալի­է­նվազեցնել:

37

Այդ­ օրինաչափությունն­ արտացոլված­ է­ Աղյուսակ­ 2.-ի­ և­ Գծապատկեր­ 2.-ի­ տվյալ­նե­րում,­ո­րոնք­ ներկայացնում­ են­ երիտասարդների­ զբաղվածության­ կարգավի­ճակ­ների­ և­ գոր­ծա-զրկու­թյան­ մակարդակների­ բաշխումներն­ ըստ­ սոցիալ-ժողովրդագրական­ ու­ կարգա­վիճա-կային­ խմբերի­ բաշխումներում:­ Մասնավորապես­ զբաղվածների­ հարաբերական­ քանակն­ավելի­մեծ­է­տղամարդկանց,­ավելի­բարձր­տարիքի­երիտասարդների,­համեմատաբար­բարձր­կրթությամբ­անձանց,­ավելի­բարեկեցիկ­ընտանիքների­և­համեմատաբար­ավելի­բարձր­են-թա­մշակութային­ խմբերում:­ Բաշխումների­ «սպասելի»­ կերպարները­ (ընդհանուր­ տեսքերը­կամ­պատկերները)­ցույց­են­տալիս,­որ­Հայաստանի­հասարակությունը­«ներդաշնակ»­կեր-պով­համապատասխանում­է­աշխարհ-համակարգի­տրամաբանությանը:

Անալիտիկ­ տեսակետից­ կարևոր­ է­ ընկալել­ այդ­ տրամաբանությունից­ շեղումները­ և­ կար-գային­ տարբեր­ աստիճաններում­ գտնվող­ խմբերի­ միջև­ դիտարկվող­ բնութագրի­ արժեք-նե­րի­ շատ­ մեծ­ տարբերությունները:­ Առաջինն­ ազդարարում­ է­ տվյալ­ համակարգում­ առկա­«եզա­կիությունների»­ առկայության,­ իսկ­ երկրորդը,­ երբ­ տարբեր­ խմբերի­ միջև­ շատ­ մեծ­ է­անհավասարու­թյունը,­ ազդարարում­ է­ հասարակությունում­ առկա­ հնարավոր­ բարձր­ լար-վա­ծությունների­ գոյության­ մասին:­ Արդի­ աշխարհում­ «անհավասարությունը»­ համար­վում­է­ կարևո­րագույն­ գլոբալ­ խնդիրներից­ մեկը,­ որից­ ածանցվում­ են­ նաև­ այլ­ գլոբալ­ խնդիր-ներ:­ Օրինակ`­ հարուստ­ և­ աղքատ­ երկրների­ միջև­ անհավասարությունը­ և­ դրա­ աճը­ գլո-բալ­միգրացիայի­առաջացման­առավել­հզոր­գործոնների­շարքում­են:­Ըստ­այդմ՝­ան­հա­վա-սարության­ կրճատումը­ միաժամանակ­ համարվում­ է­ և՛­ որպես­ գլոբալ­խնդիր­ների­ լուծ­ման­նպատակ,­ և՛­ նա­խա­­պայման:­ Այսպիսով՝­ նորից­ հանգում­ ենք­ մի­ իրավի­ճակի,­ երբ­ հա­յաս-տանյան­հիմնախնդիրները­հանդիսանում­են­գլոբալ­հիմնախնդիր­ների­տե­ղային­ար­տա­պատ-կերումներ:­

Փորձենք­բացատրել­Հայաստանի­երիտասարդության­զբաղվածության­բնութագրերում­առկա­եզակիությունները:­Մասնավորապես`­ինչո՞ւ­է­միջնակարգ­մասնագիտական­և­թերի­բարձրա-գույն­ կրթությամբ­ խմբերում­ զբաղվածների­ հարաբերական­ քանակն­ ավելի­ փոքր,­ քան­միջնա­կարգ­կրթությամբ­անձանց­ շրջանում:­Առաջինը­բացատրվում­ է­այն­իրողությամբ,­ որ­միջնա­կարգ­մասնագիտական­կրթությամբ­անձինք­ձգտում­են­նախ­և­առաջ­աշխատել­իրենց­մասնագիտությամբ,­քանի­որ­այդ­դեպքում­կարող­են­ավելի­բարձր­աշխատավարձ­ակնկա­լել:­Հայաստանի­տնտեսության­բնույթը,­սակայն,­այն­պիսին­է,­որ­ավելի­պահանջված­են­մաս­նա-գիտություն­չպահանջող­աշխատատեղերը,­ինչի­հետևանքով­միջնակարգ­մասնագիտա­կան­կրթությամբ­անձանց­համար­աշխատանք­գտնելն­ավելի­դժվար­է:

Թերի­բարձրագույն­կրթությամբ­անձանց­շրջանում­էլ­զբաղվածության­ամենացածր­մակարդակը­բացատրվում­է­այն­իրողությամբ,­որ­այդ­կատեգորիայի­անձինք­մեծամասամբ­ուսանողներ­են­(դա­ակնհայտ­է­«Թերի­բարձրագույն»­և­«Ուսանող»­տողերի­համեմատությունից):­Սակայն,­այս­ դեպքում­ այլ­ հարց­ է­ ծագում.­ ինչո՞ւ­ է­ ուսանողների­ մեծ­ մասը­զբաղված­ (33%)­ կամ­գործա զուրկ­ (23%)՝­ փոխանակ­ զբաղվելու­ իրենց­ ուղղակի­ պարտականությամբ`­ ուսմամբ­(տնտեսա­պես­ ոչ­ ակտիվ­ ուսանողների­ քանակը­ 44%­ է):­ Արդյո՞ք­ սա­ անուղղակիորեն­ չի­վկայում­այն­ մասին,­ որ­ ուսանողների­ մեծ­ մասն­ ունի­տնտեսական­ դժվարություններ,­ ինչի­հետևանքով­նրանց­մեկ­երրորդի­համար­առկա­ է­ուսման­որակը­նվազեցնող­հզոր­գործոն`­աշխա­տանքային­զբաղ­վածությունը:

Շատ­ բարձր­ է­ երիտասարդ­ տղամարդկանց­ և­ կանանց­ զբաղվածության­ տարբերությունը:­ՀՀ­ ԱՎԾ­տվյալների­ համաձայն՝­ 2010թ.­ Հայաստանում­ զբաղվածության­ մակարդակը­ (հաշ­-

38

վարկ­ված­աշխատանքային­ռեսուրսների­նկատմամբ)­կազմել­է­49.6%,­ընդ­որում`­տղա­մարդ-կանց­շրջանում՝­59.9%,­կանանց­շրջանում`­41.1%:­IPSC­հետազոտությամբ՝­18-30­տարե­կան­երիտասարդների­ շրջանում­ զբաղվածների­ հարաբերական­ քանակը­ (որը­ տվյալ­ դեպքում­համարժեք­է­ՀՀ­ԱՎԾ­ցուցանիշին)­կազմել­է­նույնը`­49%,­ընդ­որում`­տղամարդկանց­հա­մար`­67%,­իսկ­կանանց­համար`­31%,­այսինքն՝­աշխատում­է­երիտասարդ­տղամարդ­կանց­եր­կու­երրորդը,­իսկ­կանանց`­մեկ­երրորդը:­

Ինչպե՞ս­ընկալել­այսպիսի­մեծ­տարբերությունը`­որպես­դրակա՞ն,­թե՞­որպես­բացասական­երևույթ:

Հարցին­ պատասխանելու­ համար­ անդրադառնանք­ նաև­ գործազրկության­ մակարդակի­տվյալ­նե­րին­(Գծապատկեր­2.),­որոնցից­բխում­է,­որ­կանանց­շրջանում­գործազրկության­մա-կար­դակը­(40%)­կրկնակի­գերազանցում­է­տղամարդկանց­ցուցանիշի­արժեքին­(20%):­

Զբաղվածության­և­գործազրկության­մակարդակների­միասնական­ընկալումը­հուշում­ է,­ որ­այստեղ­առկա­են­երկու­տարբեր­հարթություններում­գտնվող­գործոններ:­Առաջինը`­երիտա-սարդ­կանանց­համար­կրկնակի­դժվար­է­աշխատանք­գտնելը,­ինչը­հայաստանյան­աշխա­տա-շուկայի­և­հասարակության­գենդերային­բնութագրերի­միասնական­ազդեցության­արտահայ-տու­թյունն­է:­Սակայն,­մյուս­կողմից,­կանանց­շրջանում­տնտեսապես­ոչ­ակտիվ­անձինք­կազ-մում­են­նրանց­կեսը­(49%)­և­եռակի­գերազանցում­են­տղամարդկանց­ցուցանիշի­արժեքին:

Կանանց­տնտեսական­ցածր­ակտիվությունը­նշանակում­է,­որ­նրանց­շրջանում­դեռևս­գերա-կայում­է­ընտանիքով­զբաղվելու­դիրքորոշումը:­Այլ­հարց­է,­որ­այդ­դիրքորոշումն­անհրա­ժեշտ­է­ընտանիքին­սատարելու,­հատկապես­երիտասարդ ընտանիքին օժանդակելու­առումով:

18-19­ տարեկանների­ խմբում­ արձանագրված­ գործազրկության­ բարձր­ մակարդակը­ (42%)­վկայում­է­այն­մասին,­որ­Հայաստանում­առկա­են­առաջին­անգամ­աշխատաշուկա­մտնելու­հետ­կապված­լուրջ­խնդիրներ:­Առաջին­անգամ­աշխատաշուկա­մտնելու­դժվարությունները,­ըստ­տնտե­սա­գիտական­տեսության,­հանդիսանում­են­ֆրիկցիոն գործազրկության բաղադրիչ-ներ,­և­համարվում­է,­որ­դրանք­կարելի­ է­հաղթահարել­ինստիտուցիոնալ­մեթոդներով:­Սա-կայն,­ ըստ­ աշխարհամակարգային­ տեսության՝­ դա­ երիտասարդների`­ հասարակությու-նում­ կառուցվածքային­ ավելի­ ցածր­ դիրք­ ունենալու­ հետևանք­ է,­ այսինքն՝­ այլ­ հավասար­պայմանների­դեպքում՝­նրանք­չունեն­բարձր­կրթամակարդակ­և­աշխա­տան­քային­փորձ:­

Գծապատկեր­ 2.-ում­ հատկանշական­ է­ գործազրկության­ մակարդակի­ պատկերների­ նմա-նությունը­ ըստ­ կրթամակարդակի­ և­ ըստ­ ենթամշակութային­ պատկանելության­ բնութա-գրերի:­ Գործազրկության­ մակարդակը­ համե­մատաբար­ավելի­փոքր­ է­ ամենացածր­ և­ամե-նաբարձր­ կրթամակարդակային­ և­ մշակութային­ շերտերում,­ ինչը­ նախ­ ցույց­ է­ տալիս­ այդ­բնութա­գրերի­ դրական­ շաղկապվածությունը,­ իսկ­ մյուս­ կողմից­ վեր­ է­ հանում­ Հա­յաս­տանի­աշխա­տաշուկայի­ (և­ տնտեսության)­ առանձնահատկությունները:­ Այստեղ­ պահանջ­­ված­ են­կա՛մ­մասնագիտական­կրթություն­ընդհանրապես­չունեցող,­կա՛մ­ամենաբարձր­կրթա­մա­կար-դակով­անձինք:­

Նշենք­նաև,­որ­գործազրկության­մակարդակն­ավելի­բարձր­է­արտագաղթին­հակված­անձանց­շրջանում:­Ըստ­այդմ՝­վստահաբար­կարելի­ է­ենթադրել,­որ­գործազրկությունը­նպաստում­ է­արտագաղթի­վերաբերյալ­դիրքորոշումների­ձևավորմանը:

Գյուղերում­գործազրկության­նշանակալի­ցածր­մակարդակը­պայմանավորված­է­նրանով,­որ­

39

գյուղաբնակները,­ այլ­ հավասար­ պայմանների­ դեպքում,­ գյուղատնտեսությամբ­ զբաղվելու­հնարավորություն­ունեն:

Զբաղված­երիտասարդների՝­ըստ­աշխատանքային­կարգավիճակների­բաշխումները­(Աղյու-սակ­3.)­վեր­են­հանում­Հայաստանի­աշխատաշուկայի­երկու­կարևոր­խնդիր.

l Յուրաքանչյուր­չորրորդ­աշխատող­երիտասարդն­աշխատում­է­բանավոր­համաձայ-նությամբ,­այսինքն՝­աշխատում­է­ստվերային­ոլորտում,­չունի­աշխատանքի՝­աշխատան­քային­օրենս­դրությամբ­նախատեսված­պաշտպանության­ոչ­մի­երաշխիք,­աշխա­տելով­հանդերձ՝­չի­գրանցվում­թոշակային­համակարգում,­հետևաբար­նրա­ապագա­սոցիալական­ապահովությունը­կորուստներ­է­կրում:

l Գյուղերում­գյուղատնտեսությամբ­զբաղված­է­երիտասարդների­միայն­42%-ը:­Նույն-քան­երիտասարդներ­վարձու­աշխատողներ­են,­իսկ­ոչ­գյուղատնտեսական­ոլորտ-ներում­զբաղվածների­հետ­նրանք­կազմում­են­51.5%:

Երկրորդ­խնդիրը­Հայաստանի­էթնո-սոցիո-մշակութային­համա­կարգի­բացասական­միտում-ները­ ռազմավարական­ հեռանկարում­ ուժեղացնելու­ մեծ­ ներուժ­ է­ պարունակում:­ Կախված­սեզոնից՝­գյուղատնտեսության­ոլորտում­են­զբաղվածների­63-72%-ը,­իսկ­երիտասարդների՝­միայն­42%-ը:­Այսինքն՝­

l երիտասարդների մեծ մասը չի ցանկանում գյուղա տնտեսությամբ զբաղ վել: Հետևա­բար Հայաստանում անորոշ երկար ժամանակ ձգվելու է երի տա սար­դության արտա­հոսքը գյուղերից: Եվ քանի որ Երևանն ու մար զային քա ղաքներն ունակ չեն ընդունելու այդ երիտասարդ աշխատուժը, ըստ այդմ` շարունակվելու է նաև գյուղերից սեզոնային աշխատանքի մեկնելու գործընթացը՝ միգրացիան:

40

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

2. Զբաղված, գործազուրկ և տնտեսապես ոչ ակտիվ երիտասարդների քանակը, IPSC

Սոցիալ­ժողովրդագրական բնութագրեր Զբաղված Գործազուրկ Տնտեսապես ոչ ակտիվ

Ընդամենը 49% 19% 32%

Իգական 31% 20% 49%

Արական 67% 17% 16%

18-19 27% 20% 53%

20-24 47% 23% 30%

25-30 60% 14% 27%

Միջնակարգ 51% 13% 36%

Միջին­մասնագիտական 42% 24% 35%

Թերի­բարձրագույն 34% 21% 46%

Բարձրագույն 54% 26% 20%

Մագիստրոս 78% 14% 9%

Մինչև­100.000 45% 21% 34%

101.000-200.000 50% 17% 33%

201.000-360.000 53% 18% 29%

361.000­և­ավելի 59% 12% 28%

Երևան 45% 23% 32%

Քաղաք 48% 21% 31%

Գյուղ 53% 13% 34%

Ոչ­ուսանող 52% 18% 30%

Ուսանող 33% 23% 44%

Չամուսնացած 50% 24% 25%

Ամուսնացած 47% 10% 43%

1-1.5 57% 14% 29%

1.51-2.0 46% 18% 36%

2.01-3.0 46% 20% 34%

3.01-3.49 50% 20% 31%

3.5-4 63% 18% 19%

Հակված­չէ­արտագաղթին 49% 15% 36%

Հակված­է­արտագաղթին 47% 26% 27%

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

41

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

2. Գործազրկության մակարդակը երիտասարդության շրջանում, IPSC

28%

40%

42%

20%

20%

20%

30%

42%

18%

34%

26%

33%

33%

36%

29%

23%

35%

32%

19%

38%

31%

25%

25%

32%

28%

15%

22%

17%

21%

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Ընդամենը

Իգական

Արական

18-19

20-24

25-30

Միջնակարգ

Միջին­մասնագիտական

Թերի­բարձրագույն

Բարձրագույն

Մագիստրոս

Մինչև­100.000

101.000-200.000

201.000-360.000

361.000­և­ավելի

Երևան

Քաղաք

Գյուղ

Ոչ­ուսանող

Ուսանող

Չամուսնացած

Ամուսնացած

1-1.5

1.51-2.0

2.01-3.0

3.01-3.49

3.5-4

Հակված­չէ­արտագաղթին

Հակված­է­արտագաղթին

42

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

3. Զբաղվածների բաշխումն ըստ տնտեսության հատվածների, IPSC

Ո՞րն է համապատասխանում Ձեր ներկայիս

աշխատանքային կարգավիճակին Երևան Քաղաք Գյուղ Ընդ.

Վարձու­աշխատող՝­կարճատև­պայմանագրով­­(մինչև­մեկ­տարի)­ 15.5%­ 8.9%­ 6.6%­ 10.1%

Վարձու­աշխատող՝­երկարատև­պայմանագրով­­(մեկ­տարի­և­ավելի)­ 42.9%­ 40.1%­ 18.4%­ 32.7%

Վարձու­աշխատող՝­բանավոր­համաձայնությամբ­ 22.4%­ 31.1%­ 17.6%­ 23.3%

Գործատու­ 3.2%­ 3.1%­ 1.3%­ 2.5%

Ինքնազբաղված­(գյուղատնտեսությունում)­ 0.7%­ 0.6%­ 42.0%­ 16.4%

Ինքնազբաղված­(այլ­գործունեությամբ)­ 13.7%­ 14.0%­ 8.9%­ 12.0%

Ընտանիքի`­առանց­վարձատրության­­աշխատող­անդամ­ 1.4%­ 0.0%­ 5.0%­ 2.3%

Արտադրական­կամ­սպառողական­­կոոպերատիվի­անդամ­ 0.2%­ 2.0%­ 0.2%­ 0.8%

Ընդամենը 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

4. Զբաղված երիտասարդների կրթության համապատասխանությունը նրանց աշխատանքին,

UNDP

Ձեր ներկայիս աշխատանքը համապատասխանում է արդյո՞ք Ձեր մասնագիտությանը

Այո՛­ 4.0%­ 7.5%­ 27.7%­ 13.0%­ 37.9%­ 22.7%

Ավելի­շուտ՝­այո՛­ 8.0%­ 1.2%­ 6.4%­ 21.7%­ 18.5%­ 12.1%

Ընդամենը՝ Այո 12.0% 8.8% 34.0% 34.8% 56.5% 34.8%

Ավելի­շուտ՝­ո՛չ­ 0.0%­ 0.0%­ 8.5%­ 6.5%­ 10.5%­ 6.2%

Ո՛չ­ 8.0%­ 10.0%­ 57.4%­ 52.2%­ 32.3%­ 31.4%

Ընդամենը՝ Ոչ 8.0% 10.0% 66.0% 58.7% 42.7% 37.6%

Մասնագիտություն­­չունեմ­ 80.0%­ 81.2%­ 0.0%­ 6.5%­ 0.0%­ 27.3%

ԴՊ­ 0.0%­ 0.0%­ 0.0%­ 0.0%­ 0.8%­ 0.3%

Ընդամենը 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Թե

րի

մ

իջն

ակ

ար

գ

Մի

ջնա

կա

րգ

Մի

ջնա

կա

րգ

մ

աս

նա

գի

տա

կա

ն

Թե

րի

բ

ար

ձր

ագ

ույ

ն

Բա

րձ

րա

գո

ւյն

և

ավ

ելի

Ըն

դա

մե

նը

43

Երիտասարդության­ զբաղվածության­ դիտարկումը,­ ըստ­ նրանց­ աշխատանքի­ ու­ ստացած­կրթու­թյան­(Աղյուսակ­4.),­վեր­է­հանում­հետևյալ­կարևոր­խնդիրը.

l Հայաստանի­աշխատաշուկայի­և­մասնագիտական­կրթական­համա­կար­գի­միջև­առկա­է­շատ­մեծ­անհամապատասխանություն:­

Մասնավորապես­ իրենց­ մասնագիտությամբ­ չեն­աշխատում­ բարձրագույն­ կրթությամբ­ երի-տա­սարդների­42.7%-ը­և­միջին­մասնագիտական­կրթությամբ­երիտասարդների­66.0%-ը:

Այս­ իրավիճակը­ կարելի­ է­ բացատրել­ և՛­ կառուցվածքային,­ և՛­ ինստիտուցիոնալ­ գործա-զրկության­միասնական­ազդեցությամբ:­Առկա­տվյալները­թույլ­ չեն­տալիս­միմյանցից­սահ-մանազատել­այդ­պատճառների­ազդեցությունները:­Սակայն,­կարելի­է­ենթադրել,­որ­տվյալ­դեպքում­ինստիտուցիոնալ­գործազրկությունը­նշանակում­է,­որ­երիտա­սարդ­նե­րը­հավանաբար­բավարար­չափով­տեղեկացված­չեն­իրենց­մասնագիտությամբ­աշխատա­տեղերի­մասին,­կամ­գոյություն­ունեն­այդ­անհամապատասխանության­նաև­այլ­պատ­ճառներ:­

Հետազոտական­ տվյալները­ հաստատում­ են­ այդ­ ենթադրությունը:­ Նախ­ հարկ­ է­ նշել,­ որ­երիտա­սարդների­ միայն­ 45%-ն­ է­ հետևում­ թափուր­աշխատատեղերի­ վերաբերյալ­ հա­յտա-րարություններին,­միայն­16%-ն­է­դիմում­աշխատանքի­տեղավորման­մասնավոր­գործա­կա-լություններ,­ և­ միայն­ 5%-ն­ է­ դիմում­Զբաղվածության­պետական­գործակալություն,­ (Աղյու-սակ­11.):­Հատկա­նշա­կան­է­աշխատանքային­ցուցահանդեսների­ծայրահեղ­ցածր­ժողովրդա-կանությունը.­դրանց­մասնակցել­է­աշխատանք­փնտրող­երիտասարդների­ընդամենը­1%-ը:

Պատկերն­ամբողջականացնելու­համար­դիտենք­Զբաղվածության­պետական­գործակալության­աշ­­խա­տանքի­վերաբերյալ­ՀՀ­Ազգային­վիճակագրական­ծառայության­տվյալները­(Աղյուսակ­5.­և­Աղյուսակ­6.):

Տվյալներից­բխում­է,­որ­Զբաղվածության­պետական­գործակալությունը­2002-2008թթ.­ընթաց-քում­կարողացել­է­աշխատանքի­տեղավորել­մոտավորապես­նույն­բացարձակ­քանակով­աշ-խա­­տանք­փնտրողների:­Սակայն,­այդ­նույն­ժամանակահատվածում­63.827­անձով­(154.071-ից­մինչև­90.244)­կամ­42%-ով­կրճատվել­ է­գործակալություն­դիմած­աշխատանք­փնտրող-ների­ քանակը:­ Այնուամենայնիվ,­ հարկ­ է­ նշել,­ որ­ 2009­ և­ հատկապես­ 2010թ.­ ընթաց­քում­գործակալության­ կողմից­ աշխատանքի­ տեղավորված­ անձանց­ քանակն­ աճել­ է­ 2684-ով:­Այդուհանդերձ,­ գործակալությունը­ կարողանում­ է­ աշ­խա­­տանքի­ տեղավորել­ միայն­ յու­րա­-քանչյուր­տասներորդ­դիմողին:­Զարմանալի­չէ,­որ­երիտա­սարդ­ները­չեն­դիմում­այդ­գոր­ծա-կալությանը,­և­որպես­հետևանք՝­ երիտասարդության­ շրջանում­գրանցված­ (պաշտո­նա­կան)­գործազրկու­թյան­ մակարդակը­ կազմում­ է­ ընդամենը­ 1.3%,­ և­ դա­ այն­ դեպքում,­ երբ­ երի-տասարդության­գործազրկությունն­իրականում­28%­է,­իսկ­Զբաղվածության­պետական­գոր-ծա­կա­լությունում­գրանցված­գործազուրկների­կազմում­երիտասարդները­կազմում­են­19.1%­(Աղյուսակ­6.):

Նշենք,­որ­գործազրկության­միջին­տևողությունը­23.1­ամիս­է:

44

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

5. Զբաղվածության պետական գործակալության աշխատանքային ցուցանիշները, ՀՀ ԱՎԾ

Տարի 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Զբաղվածության­պետական­­

գործակալություն­դիմած­­

անձանց­քանակը­ 154071­ 148379­ 142664­ 120940­ 102172­ 89367­ 90244­ 99308­ 92230

Տեղավորվել­են­աշխատանքի­ 8473­ 7889­ 7893­ 8296­ 8268­ 8322­ 8657­ 9394­ 11341

Աշխատանքի­­

տեղավորվածների­տոկոսը­ 5.5%­ 5.3%­ 5.5%­ 6.9%­ 8.1%­ 9.3%­ 9.6%­ 9.5%­ 12.2%

Պաշտոնապես­գրանցված­­

գործազուրկների­քանակը­­ 127300­ 118646­ 108622­ 88991­ 84571­ 75050­ 74698­ 84493­ 78804

Գործատուների՝­տարեվերջին­­

պաշտոնապես­ներկայացրած­­

աշխատուժի­պահանջարկը­­ 896­ 738­ 622­ 1129­ 1167­ 816­ 668­ 738­ 944

Մեկ­թափուր­տեղի­­

ծանրաբեռնվածությունը­ 169­ 210­ 231­ 102­ 78­ 95­ 115­ 117­ 85

Պաշտոնապես­գրանցված­­

գործազրկության­մակարդակը­ 10.8%­ 10.1%­ 9.6%­ 8.2%­ 7.5%­ 7.0%­ 6.3%­ 7.0%­ 7.0%

Պաշտոնապես­գրանցված­­

գործազրկության­մակարդակը`­­

16-30­տարեկաններ­ -­ -­ -­ -­ 1.3%­ 1.3%­ 1.1%­ 1.3%­ 1.3%

Գործազրկության­մակարդակն­­

ըստ­ԱՄԿ­մեթոդաբանության­ 35.3%­ 31.2%­ 31.6%­ 31.2%­ 27.8%­ 28.7%­ 16.4%­ 18.7%­ 19.0%

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

6. Պաշտոնապես գրանցված գործազուրկներն ըստ տարիքի, ՀՀ ԱՎԾ

Տարիք Տոկոս

16-18­ 0.6%

19-24­ 6.5%

25-30­ 12.0%

31-54­ 63.9%

55­և­բարձր­ 17.0%

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

45

Այսպիսով՝­

l Որպես երիտասարդության շրջանում ֆրիկցիոն և ինստիտուցիոնալ գործազրկու­թյան մակարդակների նվազեցման ուղիներ պետք է դիտել աշխատաշուկայի վե­րաբերյալ տեղեկու թյունների մատչելիությունը և ընկալելիությունը:

l Անհրաժեշտ է ուղիներ գտնել՝ երիտասարդության շրջանում Զբաղվածության պե­տա­կան գործակալության աշխատանքի արդյունավետությունը բարձրացնելու հա­մար57:

Աշխատանք­գտնելու­դժվարությունները,­աշխատանքի­տեղավորվելու­համար­անհրաժեշտ­գործոնները­և­աշխատանք­գտնելու­ձևերը

Որո՞նք­ են­ Հայաստանում­աշխատանք­ գտնելու­ դժվարությունները,­ որո՞նք­ են­աշխատանք­գտնելու­համար­անհրաժեշտ­գործոնները,­արդյո՞ք­Հայաստանում­լավ­մասնագետը­կարող­է­գտնել­իր­տեղը,­և­երիտասարդներն­ինչպե՞ս­են­աշխատանք­փնտրում:­

Հայաստանում­երիտասարդների­համար­աշխատանք­գտնելու­ամենամեծ­խոչընդոտներն­են.­«Չկան­բավարար­քանակությամբ­աշխատատեղեր» (62%)­և­«Գործատուներն­աշխատանքի­են­ընդունում­հիմնականում­իրենց­ծանոթներին»­(53%)­(Աղյուսակ­10.):­Առաջին­խոչընդոտը­բնորոշ­ է­աշ­խար­­հ-համակարգի­ նիշայում­ վարընթաց­ ունեցած­և­ շատ­ցածր­ նիշայում­ հաս-տատ­ված­երկ­րին:­Երիտասարդների­կարծիքի­հիմնավորվածության­մասին­են­վկայում­Զբաղ-վածության­պետական­ գործակալության­տվյալները,­ որոնց­ համաձայն՝­ 2010թ.­աշխա­տան-քային­ մեկ­ թափուր­տեղի­ ծանրա­բեռնվածությունը­ եղել­ է­ 85­ հոգի­ (Աղյուսակ­ 5.):­ Հատկա-նշական­է,­որ­այս­խոչընդոտը­հարաբերականորեն­ավելի­շատ­են­նշել­համակարգի­կառուց-վածքային­ավելի­ ցածր­ դիրքերում­ գտնվող­ հասարակական­ շերտերի­ ներկայացուցիչները`­ավելի­ երիտասարդները,­ավելի­ ցածր­ կրթամա­կարդակ­ ունեցող­անձինք,­ գյուղաբնակները­(Աղյուսակ­10.):

Երկրորդ­խոչընդոտը­բնորոշ­է­ավանդական­հասարակություն­ներին,­որտեղ­արյու­նակցական­և­բարեկամական­կապերը­շատ­ուժեղ­են­և­պարտավո­րեցնող:­Հարկ­է­նշել,­որ­այդ­խոչընդոտն­ավելի­շուտ­ծագում­է­ոչ­թե­գործատուների­դիրքորոշումներից,­ովքեր­իրենց­բիզնեսի­արդյու-նավետության­ համար,­ այլ­ հավասար­ պայմանների­ դեպքում,­ կգերադասեին­ աշխա­տանքի­ընդունել­առավել­բարձրակարգ­մասնա­գետին,­այլ­հենց­իրեն­ցից`­աշխատանք­փնտրողներից:­Դրա­մասին­է­վկայում­այն­փաստը,­որ­նույն­երիտասարդները,­ովքեր­նշել­են,­որ­«Գործա­տու-ներն­աշխատանքի­են­ընդունում­հիմնականում­իրենց­ծանոթներին»,­միաժա­մանակ­որ­պես­աշխատանք­ գտնելու­առավել­արդյունավետ­ մեթոդ­ նշել­ են,­ որ­ «Դիմում­ են­ իրենց­ ծա­նոթ-ներին»­(68%)­(Աղյուսակ­11.):

Այն­ դեպքում,­ երբ­ գործատուները­ ճնշված­ չեն­ լինում­ ավանդական­ վարքի­ պահանջ­ներով­և­ առաջնորդվում­ են­ իրենց­ բիզնեսի­ շահերով,­ գործազրկության­ բարձր­ մակարդակ­ ունե-

57­ Այդ­ցուցահանդեսների­արդյունավետությունը­մասնավորապես­արժե­գնահատել­հետևյալ­ինդի­կատորով.­«Ցուցահանդեսի­արդյունքում­աշխատանքի­տեղավորված­մեկ­անձի­հաշվով­ծախսված­գումարը»:­

46

ցող­ երկ­րում­ առա­ջադրում­ են­ «ոչ­ իրատեսական­ պահանջներ»­ (Աղյուսակ­ 10.)՝­ ձգտելով­ցածր­ որակավորում­ պահանջող­ աշխատատեղում­ աշխատանքի­ ընդունել­ ավելի­ բարձր­որակավորմամբ­ մասնագետի:­ Աշխատանքի­ ընդունվելու­ առումով­ այդ­ խոչընդոտը­ նշել­ է­երիտասարդների­25%-ը:­Այս­դեպքում­տնտեսական­համակարգի­կառուցվածքային ավելի բարձր դիրքում գտնվող­ գործատուն­ օգտվում­ է­ կառուցվածքային­ իր­ առավելությունից:­Մյուս­կողմից­տնտեսագի­տու­թյունն­այդպիսի­իրավիճակը­մեկնաբանում­է­որպես­շուկայական­առաջարկի­ և­ պահան­ջարկի­ օրենքի­ արտահայտություն,­ երբ­ աշխատուժի­ պահանջարկի­նկատմամբ­առա­ջարկի­գերազանցումը­(թափուր­աշխատա­տեղի­բեռնվածքը`­85)­գործատու-ներին­թույլ­է­տալիս­օգտվել­շուկայի­իրավիճակից­բխող­իրենց­առավելությունից:­Հատկա-նշա­կան­է,­որ­այս­խոչընդոտը­հարաբերականորեն­ավելի­հաճախ­են­նշել­Երևանում,­որտեղ­գործա­զրկության­մակարդակն­ամենաբարձրն­է:

Եվ­չնայած­աշխատատեղերի­պակասին­և­ծանոթների­ու­բարեկամների­միջոցով­աշխա­տանքի­ընդունվելու­դիրքորոշումներին՝­լավ­մասնագետներն­արդյո՞ք­Հայաս­տանում­կարող­են­գտնել­իրենց­տեղը­(Գծապատկեր­3.):

Այն­կարծիքի­հետ,­որ­«Հայաստանում­լավ­մասնագետները­միշտ­էլ­կարողանում­են­աշխա-տանքի­անցնել­ իրենց­ մասնագիտությամբ»,­ համաձայն­ է­ երիտասարդների­ կեսից­ մի­փոքր­ավելին`­52%-ը­(Գծապատկեր­3.):­

47

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

3. «Հայաստանում լավ մասնագետները միշտ էլ կարողանում են աշխատանքի անցնել իրենց

մասնագիտությամբ», «Համաձայն եմ», «Ավելի շուտ համաձայն եմ», UNDP

52%

49%

50%

55%

57%

51%

51%

52%

53%

48%

49%

54%

50%

54%

53%

55%

55%

51%

55%

46%

53%

55%

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Ընդամենը

Արական

Ւգական

16-18

19-23

24-30

Թերի­միջնակարգ

Միջնակարգ

Միջն.­մասնագիտական

Թերի­բարձրագույն

Բարձրագույն­և­ավելի

Ցածր

Միջին

Բարձր

Երևան

Քաղաք

Գյուղ

Զբաղված

Գործազուրկ

Տնտեսապես­ոչ­ակտիվ

Հակված­չեն­մշտապես­մեկնելուն

Հակված­են­մշտապես­մեկնելուն

48

Գրավիչ­ձեռնարկություններ­և­աշխատատեղերի­գրավչության­գործոններ­

Հայաստանի­ երիտասարդության­ համար­ ո՞ր­ ձեռնարկություններն­ են­ գերադասելի:­ Ուսում-նա­սիրվել­ է­այն­հարցը,­թե­երիտասարդների­գերակայությունների­համար­արդյո՞ք­նշանա­-կություն­ունի­ձեռնարկության­կառուցվածքային­նիշան:­Գծապատկեր­4.-ում­տրված­է­հարց-ված­երիտասարդների­քանակը,­ովքեր­նշել­են,­որ­կցան­կա­նային­աշխատել­որոշակի­տիպի­աշ­խա­տավայրում,­այն­է`­միջազգային­կազմակերպություններում,­պետական­կառա­վար­ման­մար­­միններում,­պետական­(բյուջետային)­այլ­կազմակերպություն­ներում,­պե­տական­գործա-րաններում,­հայկական­խոշոր­բիզնեսի­կազմակերպություններում,­հայ­կա­կան­փոքր­բիզնեսի­կազմա­կերպություններում­և­հասարակական­կազմակերպություն­ներում:­

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

4. Տարբեր տիպի ձեռնարկությունների և կազմակերպությունների գրավչությունը վարձու

աշխատանքի դեպքում, IPSC

Հատկանշական­է,­որ­ձեռնարկություն­ների­տիպերը­դասավորվել­են­Բրոդելի­և­Վալեր­ստայնի­տե­սու­թյուն­ներով­ կանխատես­ված­ գերակայություններին­ համապատասխան,­ այս­ինքն`­ի­րենց կառուց վածքային դիրքի նվազման հաջորդականու թյամբ:­ Առավել­ գերա­դասելի­են­ միջազգային­ կազմա­կեր­պություններն­ ու­ հայկական­խոշոր­ բիզնեսի­ ձեռնար­կություն­նե-րը`­էմպիրիկ­կեր­պով­կազմավորելով­առավել­բարձր­նիշան:­Դրանց­հետևում­են­պետա­կան­կազ­մակեր­պություն­ները՝­կազմավորելով­երկրորդ`­ավելի­ցածր­նիշան,­և­միաժամանակ­վե-րա­­հաստա­տելով,­ որ­ արդի­ աշխար­հ-համակարգում­ խոշոր­ բիզնեսը­ գերակայում­ է­ պետու-թյանը58:­Հատ­կա­նշական­է,­որ­իր գրավ չությամբ ամենա վերջին տեղում է փոքր բիզնեսը­(հարցման­ընթացքում­փոքր­բիզնեսին­վերաբերող­տարբերակում­հատուկ­նշվել­է­«ուրիշին

58­ Այն­փաստը,­որ­արտասահմանյան­խոշոր­ընկերությունների­ներկայացուցչությունները­գտնվում­են­[պայմանականորեն]­երկրորդ­նիշայում,­բացատրվում­է­նրանով,­որ­դրանք,­որպես­կանոն,­ավելի­փոքր­են,­քան­հայկական­խոշոր­բիզնեսի­կազմակերպությունները:­Բացի­դրանից՝­Հայաստանում­իրենց­գործունեության­ժամանակի­առումով­ավելի­անկայուն­են­և­աշխատողների­նկատմամբ­իրենց­ունեցած­պահանջների­հետևանքով՝­հաճախ­ավելի­անմատչելի:­

31%

30%

26%

26%

26%

24%

13%

8%

0% 20% 40%

Միջազգային­կազմակերպություններում

Հայկական­խոշոր­բիզնեսում

Պետական­այլ­հաստատություններում

Հայաստանում­գործող­արտասահմանյան­ընկերությունում­կամ­մասնաճյուղում

Պետական­կառավարման­մարմիններում

Պետական­գործարաններում

Հասարակական­կազմակերպություններում

Հայկական­փոքր­բիզնեսում­(ուրիշին­պատկանող)

49

պատ­­կանող» արտահայտությունը):­ Այս­ աշխատատեղերը,­ գտնվելով­ ամենացածր­ և­ հե-տևա­բար­ամենախոցելի­նիշայում,­առավել­անկայուն­են,­այստեղ­աշխատավարձերն­ամե­նա-ցածրն­են,­և­աշխատողները­չունեն­սոցիա­լա­կան­պաշտպանվածություն­(հաճախ­աշ­խա­տում­են­բանավոր­համաձայնությամբ`­առանց­պայ­մա­նագրերի):­Հարկ­է­հիշել,­որ­այս­բնութագրերը­նկա­րագրում­են­աշ­խար­հ-համա­կարգի­տնտե­սական­ամենացածր­նիշան.­այն,­ինչը­Բրոդելն­ան­վանել­է­«շուկայական տնտեսություն»,­որտեղ­կան­բազմաթիվ­փոքր­ար­տա­դրողներ­և­բազմաթիվ­գնորդներ:­

Աշխատավայրերի­շարքում­դիտարկվել­են­նաև­պետական­գործարանները­(որոնք­ներ­կայումս­չկան)՝­երիտասարդների՝­դրանց­նկատմամբ­ունեցած­դիրքորոշումները­բացահայտելու­նպա-տա­կով:­ Տվյալները­ ցույց­ են­ տալիս,­ որ­ ինչպես պետական կառավարման մարմինները­և­այլ­ հաստատությունները,­այնպես­ էլ պետական գործարանները կունենան նույնպիսի գրավ չություն:­

Աղյուսակ­7.-ում­տրված­ է­դիտարկված­ձեռնարկությունների­գրավչությունը­երիտա­սար­դու-թյան­տարբեր­կարգավիճակային­և­սոցիալ-ժողովրդագրական­խմբերի­համար:

Բարձրագույն­կրթությամբ­և­մագիստրատուրա­ավար­տած­երիտասարդների­համար­պետական­կառա­վար­ման­ մարմիններն­ ակնհայտորեն­ ամենագրավիչն­ են­ այն­ պատճառով,­ որ­ դրանց­աշխա­տա­­տեղերը­նախատեսված­են­միայն­բարձրագույն­և­ավելի­բարձր­կրթությամբ­անձանց­հա­մար:

Պետական­գործարանները­համեմատաբար­ավելի­գրավիչ­են­միջնակարգ­և­միջին­մաս­նա-գի­տա­կան­կրթությամբ­անձանց­համար:­Հարկ­է­նշել,­որ­գործարաններում­աշխա­տա­կազմի­գերա­կշիռ­մասը­կազմում­են­միջնակարգ­և­միջին­մասնագիտական­կրթությամբ­անձինք:

Արտասահմանյան­ընկերությունների­մասնաճյուղերում­աշխա­տելուն­համեմատաբար­ավելի­հակված­են­ուսանողները,­բարձրագույն­և­մագիստրոսական­կրթություն­ստացած,­դասական­ենթամշակութային­տիպին­պատկանող,­երևանաբնակ­և­բարձր­վճարվող­անձինք:

Միջազգային­կազմակերպություններն­առավել­գրավիչ­են­ամենաերիտասարդների,­եր­ևա­նա­-բնակների,­ուսանողների,­բարձրագույն­և­մագիստրոսական­կրթություն­ունեցող,­դասական­ենթամշակութային­տիպին­պատկանող,­ինչպես­նաև­բարձր­բարեկեցությամբ­ընտանիքների­և­ար­տա­գաղթին­հակված­անձանց­համար:

Հայկական­խոշոր­բիզնեսում­աշխատելուն­համեմատաբար­ավելի­հակված­են­ամենա­երի­տա-սարդները,­միջնակարգ­կրթություն­ունեցողները,­ենթամշակութային­միջին­շերտին­պատ­կա-նող­և­արտագաղթի­հակում­չունեցող­երիտասարդները:

50

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

7. Վարձու աշխատանքի դեպքում տարբեր տիպի ձեռնարկությունների և

կազմակերպությունների գրավչությունը սոցիալ-ժողովրդագրական խմբերում, IPSC

ՊԿՄ ՊԳ ՊՀ ԱԸ ՄԿ ՀԽԲ ՀՓԲ ՀԿ

Ընդամենը 26% 24% 26% 26% 31% 30% 8% 13%

Իգական 26% 22% 31% 27% 32% 28% 6% 15%

Արական 26% 26% 22% 25% 31% 32% 9% 10%

18-19 20% 16% 24% 29% 43% 36% 5% 12%

20-24 29% 27% 25% 24% 29% 28% 8% 13%

25-30 26% 24% 28% 28% 29% 29% 9% 12%

Միջնակարգ 17% 34% 24% 21% 23% 36% 12% 14%

Միջին­մասնագիտական 23% 28% 33% 24% 22% 33% 7% 18%

Թերի­բարձրագույն 32% 15% 23% 32% 47% 26% 5% 8%

Բարձրագույն 40% 12% 28% 32% 42% 20% 4% 11%

Մագիստրոս 40% 5% 26% 39% 47% 26% 3% 6%

Մինչև­100.000 21% 35% 26% 20% 24% 30% 9% 16%

101.000-200.000 29% 22% 27% 30% 28% 32% 8% 12%

201.000-360.000 29% 13% 25% 30% 46% 30% 6% 9%

361.000­և­ավելի 33% 13% 26% 33% 39% 24% 7% 15%

Երևան 34% 14% 25% 34% 41% 24% 5% 10%

Քաղաք 23% 22% 25% 29% 31% 35% 8% 12%

Գյուղ 21% 34% 28% 17% 23% 32% 10% 15%

Ոչ­ուսանող 25% 26% 27% 25% 28% 30% 9% 13%

Ուսանող 33% 13% 21% 33% 51% 28% 3% 9%

1-1.5 21% 31% 27% 17% 16% 31% 13% 14%

1.51-2.0 28% 25% 27% 28% 31% 31% 5% 12%

2.01-3.0 25% 24% 27% 26% 31% 33% 7% 13%

3.01-3.49 28% 20% 25% 29% 38% 25% 11% 12%

3.5-4 27% 14% 25% 32% 47% 25% 3% 8%

Չամուսնացած 26% 21% 25% 29% 36% 30% 6% 12%

Ամուսնացած 26% 29% 28% 23% 24% 29% 10% 14%

Հակված­չէ­արտագաղթին 25% 27% 28% 24% 28% 32% 7% 14%

Հակված­է­արտագաղթին 28% 19% 24% 30% 37% 27% 8% 10%

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -ՊԿՄ`­ Պետական­կառավարման­մարմիններՊԳ`­ Պետական­գործարաններՊՀ`­ Պետական­այլ­հաստատություններԱԸ`­ Հայաստանում­գործող­արտասահմանյան­ընկերությունում­կամ­մասնաճյուղՄԿ`­ Միջազգային­կազմակերպություններՀԽԲ`­ Հայկական­խոշոր­բիզնեսՀՓԲ`­ Հայկական­փոքր­բիզնես­(ուրիշին­պատկանող)ՀԿ՝ ­ Հասարակական­կազմակերպություններ

51

Ուրիշին­ պատկանող­ փոքր­ բիզնեսում­ աշխատելուն­ համեմատաբար­ ավելի­ հակված­ են­միջնակարգ­և­ավե­լի­ցածր­կրթություն­ունեցող­ու­ենթամշակութային­ամենացածր­շերտում­գտնվող­անձինք:­

Տարբեր­ տիպի­ ձեռնարկությունների­ գրավչության­ պատճառների՝­ աշխարհամակարգային­վեր­լու­ծա­կան­ տեսության­ շրջանակում­ տրված­ մեկնաբանությունը­ (գրավչության­ գերա­կա-յու­թյունները­պայմանավորված­են­տվյալ­ձեռնարկությունում­համեմատաբար­բարձր­աշխա-տա­վարձով­ և­ աշխատողների­ պաշտպանվածությամբ)­ հաստատվել­ է­ ստացված­ էմպիրիկ­տվյալ­ներով:­Երբ­երիտասարդներին­տրվել­է­«Ձեզ համար որքանո՞վ են կարևոր աշ խա­տատեղի տարբեր հատկանիշները» հարցը,­ապա­աշխատատեղի­գրավչության­առաջին՝­առավել­կարևոր­խումբն­են­կազմել­հետևյալ­հատկանիշները՝­«Բարձր աշխա տավարձը» (78%)­ և­ «Աշխատողի իրա վունք ների պաշտպանվածությունը» (76%) (Աղյուսակ­ 12.): Տնտեսության­կառուցվածքում­որքան­ավելի­բարձր­է­ձեռնար­կության­նիշան,­այնքան­ավելի­բարձր­են­ձեռնարկության­աշխատատեղերի­նշված­հատկանիշները:­Հետևաբար՝

l Հայաստանի ձեռնարկությունների աշխատատեղերի գրավչության բարձրացման համար անհրաժեշտ է ունենալ խոշոր ձեռնարկություններ59:

Աղյուսակ­12.-ի­տվյալները­ցույց­են­տալիս,­որ­արտագաղթին­հակվածների­դիրքորոշումներում­ավելի­բարձր­է­և՛­աշխատավարձի,­և՛­աշխատանքային­իրավունքների­պաշտպանվածության­կարևորությունը:

Հետևաբար՝

l Խոշոր ձեռնարկությունների զարգացմամբ կարելի է նվազեցնել արտագաղթը60:

Կարևորությամբ­երկրորդ­խումբն­են­կազմում­«Վերադասների վերաբեր մունքը աշխա տա­կիցների նկատ մամբ» (70%),­«Հաճելի կոլեկտիվը» (68%)­և­«Աշխատանքի հետաքրքրու­թյունը»­(63%)­հատկանիշները:­Եթե­խմբի­երեք­բաղադրիչներն­էլ­բավարարված­են,­ապա­այս­խմբին­կարելի­է­տալ­ընդհանրական­անվանում`­«Հոգեբանական բավարարվածությունն աշխատանքից»:

Աշխատավարձերն­ամենակարևորն­են­այն­տղամարդկանց­շրջանում,­ովքեր­ընտանիքի­բարե-կեցու­թյան­հիմնական­պատասխանատուներն­են,­և­համեմատաբար­ավելի­ցածր­կրթամա-կարդակով­այն­անձանց­ շրջանում,­ ովքեր­ համեմատաբար­ավելի­ ցածր­աշ­խա­տա­վարձ­ են­ստանում­(Աղյուսակ­12.):­

Վերադասների­վերաբերմունքն­ու­հաճելի­կոլեկտիվը­համեմատաբար­ավելի­գերադասելի­են­միջին­ մասնագիտական,­ իսկ­ հետաքրքիր­ աշխատանքը`­ բարձրագույն­ կրթամակար­դակով­անձանց­համար­(Աղյուսակ­12.):­

Այժմ­դիտարկենք,­թե­երիտասարդության­շրջանում­ինչպիսի՞ն­են­աշխատանքի­գրավչության­ամենակարևոր­երեք­գործոնների­գնահատականները:­Մասնավորապես­կդիտարկենք.

59­ Հարկ­է­նշել,­որ­խոշոր­ձեռնարկությունների­աշխատողների­շրջանում­նվազում­է­նաև­արտագաղթելու­դիրքորոշումը:

60­ Առանձին­քննարկման­հարցեր­են,­թե­տնտեսության­ո՞ր­ոլորտներում­ստեղծել­այնպիսի­խոշոր­ձեռնարկություններ,­որոնք­ունակ­են­դառնալու­ճյուղաստեղծ­(համակարգաստեղծ),­և­ինչպիսի՞­տնտեսաարտադրական­հարաբե-րությունների­հիմքի­վրա­դրանք­պետք­է­զարգացնել:­Այս­հարցերը,­սակայն,­դուրս­են­տվյալ­աշխատանքի­շրջանակից:

52

1.­ Աշխատավարձից­բավարարվածությունը­և,­դրան­զուգահեռ,­բարեկեցության­«դրա-մա­կան»­գնահատականը:­

2.­ Աշխատանքային­իրավունքների­պաշտպանվածության­ընկալումը:­

3.­ Աշխատող­երի­տասարդների՝­աշխատանքից­հոգեբանական­բավարարվածության­աս-տի­ճանը:­

Ըստ­երիտասարդության­պատկերացումների՝­աշխատանքի­գրավչության­գործոնների­իրավիճակը­Հայաստանում­

Երիտասարդների­ կեսից­ մի­ փոքր­ ավելին`­ 53%-ն­ է­ բավարարված­ իր­ աշխատավարձից­(Աղյուսակ­9.):­Այդ­տեսակետից­ակնհայտ­տարբերություններ­են­առկա­միայն­բարեկեցության­խմբերում.­մինչև­100.000­դրամ­ընտանեկան­եկամուտ­ունեցողների­շրջանում­իր­աշ­խա­տա-վարձից­բավարարված­է­43%-ը,­իսկ­360.000­դրամից­ավելի­ընտանեկան­եկամուտ­ունեցողների­շրջա­­նում`­ 79%-ը:­ Ընդ­ որում՝­ աշխատավարձից­ բավարարվածության­ մակարդակն­ ավելի­ցածր­է­նաև­նրանց­շրջանում,­ովքեր­հակված­են­արտագաղթին՝­49%­(ի­տարբերություն­ար-տա­գաղթի­հակում­չունեցողների՝­55%):

Միայն­իրենց­կարիքների­համար­(չհաշված­ընտանիքը)­երիտասարդները­8-ժամյա­աշխա­տան-քային­օրվա­դիմաց­բավարար­են­համարում­ամսական­միջինը­159.000­դրամ­աշխատավարձը:­Համեմատության­համար­նշենք,­որ­Հայաստանում­2010թ.­ամսական­միջին­անվանական­աշ-խա­տավարձը­(որը­ներառում­է­նաև­աշխատողից­գանձվող­հարկերը)­կազմել­է­102.652­դրամ:­Այսինքն՝­երբ­հարկերը­հանում­ենք,­երի­տասարդների­ամսական­միջին­ակնկալիքը­մոտ­76%-ով­ավելին­է­ամսական­միջին­իրական­աշխատավարձից:

Աշխատավարձային­ ակնկալիքները­ համեմատաբար­ ավելի­ բարձր­ են­ տղամարդկանց­(183.000­ դրամ),­ համեմատաբար­ բարձր­տարիքի­ (172.000),­ համեմատաբար­ բարձր­ կրթու-թյամբ­ (մագիստրոսներ`­ 233.000),­ ամենաբարձր­ եկամուտներով­ ընտանիքների­ (210.000),­երևանա­­բնակների­ (177.000)­և­ բարձր­ենթամշակութային­պատկանելությամբ­երիտասարդ-ների­շրջանում:­Այստեղ­ավելի­բարձր­կառուցվածքային­դիրքի­և­աշխա­տավարձային­ակնկա-լիք­ների­միջև­առկա­է­ուղղակի­կապ:­

Համանման­պատկեր­է­նաև­երիտասարդների­կենսամակարդակային ակնկալիքների առու-մով:­«Ձեր համայնքում լավ ապրելու /նորմալ ապրելու/, աղքատ չհամարվելու հա մար ամսա կան որքա՞ն եկամուտ է անհրաժեշտ երկու անչափահաս երեխաներ ունեցող երի-տա­ սարդ ամուսնական զույգին»­ հարցին­ տրված­ պատասխանների­ բաշխումները,­ ըստ­երիտա­սարդների­սոցիալ-ժողովրդագրական­և­կարգավիճակային­խմբերի,­ներկայացված­են­Աղյուսակ­8.-ում:­

Երիտասարդների­միջինացված­պատկերացումներում­աղքատության­շեմը­մեկ­անձի­համար­հա­վասար­է­37.600­դրամի:­Նորմալ­ապրելու­համար­մեկ­անձին­անհրաժեշտ­է­ամսա­կան­65.000­դրամ,­իսկ­լավ­ապրելու­համար`­104.000­դրամ:­Այս­ցուցանիշի­բաշ­խումները,­ըստ­սո­ցի­ալ-ժողովրդագրական­և­կարգավիճակային­խմբերի,­համանման­է­աշխատավարձային­բաշխում-նե­րին,­այսինքն՝­ավելի­ բարձր­ են­տղամարդկանց,­ համեմատաբար­ավելի­ բարձր­տարիքի,­բարձր­կրթամակարդակով,­երևանաբնակ,­բարձր­ենթամշակութային­պատկանելությամբ­երի-տա­սարդների,­ինչպես­նաև­արտագաղթելուն­հակվածների­շրջանում:­

53

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

5. «8-ժամյա աշխատանքի դեպքում Դուք միայն Ձեզ համար ներկայումս ամսական որքա՞ն

մաքուր աշխատավարձը բավարար կհամարեք»

159

135

141

153

158

152

149

161

152

177

159

165

155

139

153

155

166

143

172

158

156

154

179

172

167

233

199

210

183

0 150

Ընդամենը

Իգական

Արական

18-19

20-24

25-30

Միջնակարգ

Միջին­մասնագիտական

Թերի­բարձրագույն

Բարձրագույն

Մագիստրոս

Մինչև­100.000

101.000-200.000

201.000-360.000

361.000­և­ավելի

Երևան

Քաղաք

Գյուղ

Ոչ­ուսանող

Ուսանող

Չամուսնացած

Ամուսնացած

1-1.5

1.51-2.0

2.01-3.0

3.01-3.49

3.5-4

Հակված­չէ­արտագաղթին

Հակված­է­արտագաղթին

54

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

8. Կենսամակարդակային ակնկալիքները սոցիալ-ժողովրդագրական խմբերում (հազար դրամ)

Սոցիալ­ժողովրդագրական խումբ

Լավ ապրել Նորմալ ապրել

Աղքատ չհամարվել

Լ/Ա Ն/Ա

Իգական 408.886 248.491 141.262 2.9 1.8

Արական 418.034 268.000 157.298 2.7 1.7

18-19 393.008 244.986 141.149 2.8 1.7

20-24 386.145 245.132 144.687 2.7 1.7

25-30 448.785 277.842 157.446 2.9 1.8

Միջնակարգ 375.498 232.379 135.304 2.8 1.7

Միջին­մասնագիտական 368.142 232.852 135.049 2.7 1.7

Թերի­բարձրագույն 449.259 285.677 163.827 2.7 1.7

Բարձրագույն 476.606 295.567 168.119 2.8 1.8

Մագիստրոս 576.203 368.201 215.257 2.7 1.7

Մինչև­100.000 352.059 223.255 129.657 2.7 1.7

101.000-200.000 404.865 255.237 148.659 2.7 1.7

201.000-360.000 483.718 303.835 172.268 2.8 1.8

361.000­և­ավելի 562.086 344.896 196.841 2.9 1.8

Երևան 515.398 316.871 190.159 2.7 1.7

Քաղաք 399.388 249.855 143.554 2.8 1.7

Գյուղ 348.653 221.878 123.815 2.8 1.8

Ոչ­ուսանող 407.105 253.057 146.304 2.8 1.7

Ուսանող 450.923 290.823 168.601 2.7 1.7

Չամուսնացած 405.872 256.951 149.843 2.7 1.7

Ամուսնացած 424.596 260.085 149.107 2.8 1.7

1-1.5 365.012 238.545 135.842 2.7 1.8

1.51-2.0 382.990 238.178 141.672 2.7 1.7

2.01-3.0 433.131 269.413 150.025 2.9 1.8

3.01-3.49 425.593 262.077 154.597 2.8 1.7

3.5-4 521.242 353.831 215.188 2.4 1.6

Զբաղված 433.632 273.509 154.488 2.8 1.8

Գործազուրկ 399.956 254.755 151.217 2.6 1.7

Տնտեսապես­ոչ­ակտիվ 390.962 238.858 141.691 2.8 1.7

Հակված­չէ­արտագաղթին 401.156 251.514 144.250 2.8 1.7

Հակված­է­արտագաղթին 435.637 271.330 159.993 2.7 1.7

Ընդամենը 417.411 260.270 150.372 2.8 1.7

Միջինը 2.7 1.7

Առավելագույնը 2.9 1.8

Նվազագույնը 2.4 1.6

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

«Նորմալ­ապրելու»­համար­անհրաժեշտ­միջին­գումարը­1.7,­իսկ­«լավ­ապրելու»­համար­ան-հրաժեշտ­գումարը­2.8­անգամ­գերազանցում­է­երիտասարդության­կողմից­ըն­կալվող­աղքա-տու­թյան­շեմը:­

55

Դիտարկենք­երիտասարդների­կարծիքով­աշխատանքային իրավունքների­պաշտպան­վա-ծու­թյունը­ Հայաստանում:­ «Արդյո՞ք­աշխատողների­ իրավունքներին­ վերաբերող­ օրենքները­մի­այն­«թղթի­վրա»­են­և­չեն­գործում»­հարցին­տրված­հաստատական­պատասխանների­բաշ-խում­ները­ (այսինքն`­ համարում­ են,­ որ­ աշխատավորների­ աշխատանքային­ իրա­վունք­ները­պաշտպանված­չեն)­ներկայացված­են­Գծապատկեր­6.-ում:­

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

6. «Արդյո՞ք աշխատողների իրավունքներին վերաբերող օրենքները միայն «թղթի վրա» են և

չեն գործում» (UNDP): Տրված է «Համաձայն եմ» և «Ավելի շուտ համաձայն եմ» տարբերակների

գումարային տոկոսը:

75%

75%

67%

78%

70%

75%

76%

72%

74%

76%

80%

78%

75%

73%

81%

78%

78%

74%

72%

74%

76%

74%

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Ընդամենը

Արական

Ւգական

16-18

19-23

24-30

Թերի­միջնակարգ

Միջնակարգ

Միջն.­մասնագիտական

Թերի­բարձրագույն

Բարձրագույն­և­ավելի

Ցածր

Միջին

Բարձր

Երևան

Քաղաք

Գյուղ

Զբաղված

Գործազուրկ

Տնտեսապես­ոչ­ակտիվ

Հակված­չեն­մշտապես­մեկնելուն

Հակված­են­մշտապես­մեկնելուն

56

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

9. Ֆինանսական և բարոյական բավարարվածությունը սեփական աշխատանքից

Սոցիալ­ժողովրդագրական բնութագրեր Ֆինանսական Բարոյական Բ ­ Ֆ

Ընդամենը 53% 68% 15%

Իգական 47% 72% 25%

Արական 56% 66% 10%

18-19 44% 66% 22%

20-24 53% 68% 15%

25-30 55% 68% 14%

Միջնակարգ 54% 66% 12%

Միջին­մասնագիտական 47% 66% 19%

Թերի­բարձրագույն 57% 66% 9%

Բարձրագույն 55% 70% 16%

Մագիստրոս 51% 82% 30%

Մինչև­100.000 43% 62% 19%

101.000-200.000 54% 67% 13%

201.000-360.000 57% 73% 16%

361.000­և­ավելի 79% 84% 5%

Երևան 53% 73% 19%

Քաղաք 57% 71% 13%

Գյուղ 50% 63% 13%

Ոչ­ուսանող 53% 67% 15%

Ուսանող 57% 74% 17%

Չամուսնացած 55% 68% 13%

Ամուսնացած 50% 68% 18%

1-1.5 48% 60% 12%

1.51-2.0 61% 71% 10%

2.01-3.0 50% 64% 14%

3.01-3.49 54% 72% 17%

3.5-4 45% 85% 40%

Հակված­չէ­արտագաղթին 55% 69% 14%

Հակված­է­արտագաղթին 49% 66% 17%

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Ընդհանուր­ առմամբ­ չորս­ երիտասարդներից­ երեքը­ (75%)­ կարծում­ են,­ որ­ աշխատողների­իրավունքներին­վերաբերող­օրենքները­միայն­«թղթի­վրա»­են:­Աշխատա­վորի­անպաշտպա-նու­թյան­ ընկա­լում­ները­ հատկապես­ բարձր­ են­ համեմատաբար­ ավագ­ տա­րի­քային­ խմբում­(որտեղ­ մեծ­ մասն­ արդեն­ աշխատանքային­ փորձ­ ունի),­ ցածր­ եկամուտ­ներով­ (ցածր­կառուցվածքային­ դիրքում­ գտնվող)­ ընտանիքների,­ երևանաբնակների­ (որտեղ­ առավել­ինտենսիվ­են­տնտեսական­հարա­բե­րությունները)­և­զբաղվածների­(ովքեր­ուղղա­կիորեն­են­ընկալում­այդ­երևույթը)­շրջանում:

57

Վիճակը­համեմատաբար­ավելի­բարվոք­է­աշխատանքից «ընդհանուր» բավա­րար­վա­ծու-թյան­ տեսակետից:­«Որքանո՞վ եք հոգեպես/բարոյապես բավարարված Ձեր ներկայիս զբաղ­մունքից» հարցին­ դրական­պատասխաններ­ են­ տվել­ հարցվածների­ երկու­ երրորդը­(68%):­Աշխատանքից­բավարար­վածությունը­նշանակալիորեն­ավելի­բարձր­է­ամենաբարձր­կրթա­մակարդակով­ (մագիստրոսներ`­ 82%),­ ամենաբարեկեցիկ­ ընտանիքների­ (ամսական­եկա­մուտը­360.000­դրամ­և­ավելի`­84%)­խմբերում­և­ենթամշակութային­ամենաբարձր­շեր-տում­(85%):­

Այսպիսով՝

l Հայաստանում շատ մեծ է ակնկալվող և իրական աշխատավարձերի միջև առկա տար բերությունը:

l Շատ ցածր է աշխատավորի պաշտպանվածության մակարդակը:

l Աշխատանքից բարոյական բավարարվածության զգացողությունն ավելի բարձր է և կոմպենսատորային դեր է կատարում:

Բիզնես­միջավայր.­երիտասարդության՝­բիզնեսով­զբաղվելու­հակվածությունը­և­բիզնես­միջավայրի­գնահատականները

Ազատ­շուկայական­տնտեսության­«իդեալն»­այն­է,­երբ­աշխատունակ­բնակչության­մեծ­մասը­զբաղված­է­փոքր­և­մասնավորապես­ընտանեկան­բիզնեսում:­Համարվում­է,­որ­զարգացած­շուկայական­տնտեսություններում­փոքր­բիզնեսը­կազմավորում­է­միջին­շերտի­նշանակալի­հատվածը:­Ըստ­այդմ՝­համապատասխանաբար­«նոր»­շուկայական­տնտեսությունների,­այդ­թվում՝­ նաև­Հայաստանի,­ կառուցվածքային­փոփոխությունների­ կարևոր­ բաղա­դրիչներից­ է­փոքր­բիզնեսի­զարգացումը:

Նախորդ­ վերլուծության­ արդյունքների­ կոնտեքստում­ (այդ­ արդյունքներից­ պարզվեց,­ որ­անբավարար­են­աշխատատեղերը,­վարձու­աշխա­տողների­վիճակը­դեռևս­բարվոք­չէ,­որովհետև­ակնկալվող­մակար­դակից­նշանակալի­չափով­ցածր­են­իրական­աշխատավարձերը,­ցածր­է­աշխատողի­ պաշտ­պան­վածության­ մակարդակը)­ կարելի­ է­ ենթադրել,­ որ­ երիտասարդների­մեծ­մասը­կգերադասեր­զբաղվել­իր­սեփական­բիզնեսով,­քանի­որ­այն­«ժամանակի­շունչն­է»:­Սեփա­կան­(փոքր)­բիզնեսով­զբաղվողը,­վարձու­աշխատողի­համեմատ,­գտնվում­է­տնտե-սական­հարաբերությունների­«մյուս­կողմում».­հաջող­բիզնեսը­մարդուն­տալիս­է­ան­կա­խու-թյան,­ազատության,­սեփական­կյանքի­ընթացքը­վերահսկելու­զգացողություններ­և­ինքնա-հարգանք:­Այդ­պատճառով­Հայաստանում­փոքր­բիզնեսի­զարգացումն­առավել­ևս­հարկ­ է­դիտել­ որպես­ հասարակության­տնտեսական­ և­ սոցիալական­խնդիրների­ լուծման­ կարևոր­ռազմավարա­կան­ուղղություն­և­ռեզերվ:­

Այժմ­դիտարկենք,­թե­ինչպիսի՞ն­են­Հայաստանի­երիտա­սարդության`

l սեփական­բիզնեսով­զբաղվելու­դիրքորոշումները,

l Հայաստանում­սեփական­բիզնես­հիմնելու­պայմանների­ընկալումները:

Գծապատկեր­7.-ի­տվյալները­ցույց­են­տալիս,­որ,­իրոք,­Հայաստանի­երիտասարդության­երկու­երրորդը­ (68%)­ եթե­ ընտրելու­ հնարավորություն­ ունենար,­ ապա­ավելի­ շուտ­ կգերադասեր­սեփական­ բիզնես­ հիմնել,­ քան­ լավ­ վարձատրվող­ աշխատանք­ գտնել:­ Այս­ դիրքորոշումը­

58

համեմատաբար­ավելի­ բարձր­ է­ամենաերիտասարդ­խմբում,­ ուսանողների,­ չամուսնա­ցած-ների,­ կանանց,­ երևանաբնակների,­ համեմատաբար­ ցածր­ ենթամշակութային­ խմբերում,­զբաղ­ված­ների­շրջանում­և­ոչ­ամենացածր­բարեկեցության­խմբում:­Առաջին­երեք­խմբերի­ընդ-հա­նուր­հատկանիշը­նրանց­համեմատաբար­փոքր­կենսափորձի­հետևանք­է,­քանի­որ­ավելի­«փորձառուները»,­շփվելով­իրականության­հետ,­ընկալում­են,­որ­բիզնեսն­«ամեն­մեկի­գործը­չէ»:­Երևանաբնակների­շրջանում­այդ­դիրքորոշումն­ավելի­բարձր­է,­քանի­որ­այստեղ­ավե­լի­մեծ­են­բիզնեսով­զբաղվելու­հնարավորությունները:­Կանանց­պարագայում­էլ­բիզնեսով­զբաղ-վելն­ աշխատաշուկայում­ սեռային­ անհավասարությունից­ ձերբազատվելու­ միջոց­ է,­ իսկ­ ոչ­ամենաաղքատ­ները­սեփական­բիզնեսը­հիմնելու­ավելի­մեծ­հնարավորություններ­ունեն:­Հա-մե­մա­տաբար­ավելի­բարձր­ենթամշակութային­շերտերում­էլ,­որոնց­ներկայացուցիչներն­աշ-խա­տում­են­հարաբերականորեն­ավելի­բարձր­աշխատավարձերով,­ավելի­շուտ­գերադասում­են­«սպիտակ­օձիքավորի»,­քան­հայաստանյան­փոքր­գործարարի­կարգավիճակը:

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

7. «Եթե ունենայիք ընտրելու հնարավորություն, Դուք ավելի շուտ կգերադասեիք սեփական

բիզնես հիմնե՞լ, թե՞ լավ վարձատրվող աշխատանք գտնել», սեփական բիզնես հիմնելուն

հակվածների տոկոսը, IPSC

68%

62%

76%

67%

65%

69%

72%

68%

73%

60%

65%

73%

73%

72%

67%

63%

71%

75%

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Ընդամենը

Իգական

Արական

18-19

20-24

25-30

Միջնակարգ

Միջին­մասնագիտական

Թերի­բարձրագույն

Բարձրագույն

Մագիստրոս

Մինչև­100.000

101.000-200.000

201.000-360.000

361.000­և­ավելի

Երևան

Քաղաք

Գյուղ

59

Արդյո՞ք­Հայաստանի­բիզնես­միջավայրի­վերաբերյալ­երիտասարդության­գնահատական­նե-րը­նպաստավոր­են­բիզնեսով­զբաղվելու­դիրքորոշումների­ամրապնդման­համար:

Գծապատկեր­8.-ում­ներկայացված­են­Հայաստանի­երիտասարդության՝­բիզնես­միջավայրին­տված­ գնահատական­ները­ և­ տնտեսության­ զարգացման­ հետ­ կապված­ դիրքորոշումները:­Գծա­պատկերում­կարմիր­գույնով­տրված­են­այն­դիրքորոշումները,­որոնց­բարձր­արժեքներն­անբարենպաստ­են,­իսկ­կանաչ­գույնով՝­նրանք,­որոնց­բարձր­արժեքները­բարենպաստ­են­բիզնեսի­ զարգացման­ համար:­ Դիրքորոշումների­պատկերը­ ցույց­ է­տալիս,­ որ­ երիտա­սար-դության­կարծիքով՝­Հայաստանում­բիզնեսով­զբաղվելու­պայմաններն­առավե­լապես­ան­բա-րե­նպաստ­են:

0% 20% 40% 60% 80% 100%

67%

75%

63%

67%

72%

65%

72%

65%

64%

67%

70%

71%

70%

70%

Ոչ­ուսանող

Ուսանող

Չամուսնացած

Ամուսնացած

1-1.5

1.51-2.0

2.01-3.0

3.01-3.49

3.5-4

Զբաղված

Գործազուրկ

Տնտեսապես­ոչ­ակտիվ

Հակված­չեն­մշտապես­մեկնելուն

Հակված­են­մշտապես­մեկնելուն

60

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

8.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

9.

Այդ­դիրքորոշումները­պայմանավորված­են­երկու­հիմնական­գործոններով,­որոնցից­մեկը­կա-րելի­է­անվանել­«պետական­սեկտորի­զարգացման­գործոն»,­իսկ­երկրորդը`­«փոքր­բիզ­նեսի­զարգացման­գործոն»­(Գծապատկեր­9.):­Առաջին­գործոնը­հուշում­է,­որ­պետական­սեկտորի­զարգացմանը­հակված­անձանց­շրջանում­նվազած­է­հայաստանյան­հասարակությունում­սո-ցիա­լական­կապիտալի­(մարդկանց­միջև­վստահության)­մակարդակը:­Հետևաբար՝

71%

79%

87%

61%

37%

29%

50%

0% 20% 40% 60% 80% 100%

1.­Եթե­աչքդ­աշխատողի­վրա­չպահես,­­ապա­նա­ինչ-որ­բան­կթռցնի:

2.­Պետք­է­պետականացնել­Հայաստանի­խոշոր­ձեռնարկությունները:

3.­Հայաստանի­տնտեսությունը­զարգացնելու­համար­պետք­է­ավելի­հզորացնել­խոշոր­բիզնեսը:

4.­Բիզնեսում­հայ­գործընկերներն­­անազնիվ­են:

5.­Հայաստանում­ամեն­մարդ­իր­բիզնեսը­ստեղծելու­հնարավորություն­ունի:

6.­Հայաստանում­երիտասարդների­համար­առկա­են­բիզնեսով­զբաղվելու­բարենպաստ­պայմաններ:

7.­Ես­կարողանում­եմ­այնպես­պլանավորել­իմ­ծախսերը,­որ­գումարն­ինձ­բավականացնում­է­­

մինչև­ամսվա­վերջ:

1.0

0.8

0.6

0.4

0.2

0.0

-0.2

-0.4-0.4 -0.2 0.0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0

Գ2. Փոքր բիզնեսի զարգացման գործոն

Գ1. 1.­Եթե­աչքդ­աշխատողի­վրա­չպահես,­ապա­նա­ինչ-որ­բան­կթռցնի:

2.­Պետք­է­պետականացնել­Հայաստանի­խոշոր­ձեռնարկությունները:

3.­Հայաստանի­տնտեսությունը­զարգացնելու­համար­պետք­է­ավելի­հզորացնել­խոշոր­բիզնեսը:

4.­Բիզնեսում­հայ­գործընկերներն­անազնիվ­են:

Գ2. 5.­Հայաստանում­ամեն­մարդ­իր­բիզնեսը­ստեղծելու­հնարավորություն­ունի:

6.­Հայաստանում­երիտասարդների­համար­առկա­են­բիզնեսով­զբաղվելու­բարենպաստ­պայմաններ:

7.­Ես­կարողանում­եմ­այնպես­պլանավորել­իմ­ծախսերը,­որ­գումարն­ինձ­բավականացնում­է­մինչև­ամսվա­վերջ:Գ

1. Պ

ետ

ակ

ան

սե

կտ

որ

ի զ

ար

գա

ցմ

ան

գո

րծ

ոն

1

2

3

4

5

6

7

61

l Հայաստանում փոքր բիզնեսի զարգացման ռեզերվ է սոցիալական կապիտալի աճը:

Քանի­որ­աշխատանքի­հետ­կապված­հարցերը,­որոնց­թվում՝­նաև­բիզնեսով­զբաղվելը,­երի-տասարդների­կարևորագույն­խնդիրների­շարքում­են,­իսկ­այդ­ոլորտներում­առկա­է­բա­վա-կա­նին­դժվարին­իրավիճակ,­ապա­կարելի­է­ենթադրել,­որ­Հայաստանի­երիտասար­դության­որոշակի­հատվածն­իր­աշխատանքային­և­բիզնես­պլանները­կապում­է­ոչ­թե­Հայաստանի,­այլ­արտասահմանի­հետ:­Ինչպիսի՞ն­է­երիտասարդների­հարաբերա­կցու­թյունն­այդ­առումով:­

Հետազոտական­տվյալները­ցույց­են­տալիս,­որ­երիտասարդների­16.8%-ն­արտասահ­մանի­հետ­կապված­աշխատանքային­պլաններ­ունի­(Գծապատկեր­10.­և­Գծապատկեր­11.):

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

10. Արտասահմանում աշխատանք գտնելու 11. Աշխատանքային պլանների

պլաններ ունեցող երիտասարդները տարած քային տեղաբաշխումը

Ընդ­որում՝­երիտասարդների­10%-ի­աշխատանքային­պլանները­կապված­են­միայն­ար­տա-սահմանի­հետ,­իսկ­8%-ն­ունի­և՛­Հայաստանի,­և՛­արտասահմանի­հետ­կապված­աշ­խա­տան-քա­յին­պլաններ:

Արտ

ասա

հմանի­հետ

­կապված­

աշխ

ատանքային­պլաններ­չունեն

Աշխ

ատանքային­պլաններ­

չունեն

Արտ

ասա

հմանի­հետ

­կապված­­

1­պլան­ունեն

Աշխ

ատանքային­պլանները­

Հայաստ

անում­են

Արտ

ասա

հմանի­հետ

­կապված­­

2­պլան­ունեն

Աշխ

ատանքային­պլանները­և°­

Հայաստ

անում,­և°­ա

րտասա

հմանում­են­

Արտ

ասա

հմանի­հետ

­կապված­­

3­պլան­ունեն

Աշխ

ատանքային­պլանները­

արտ

ասա

հմանում­են

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

83.2%

30.1%

14.3%

53.1%

2.3%6.9%

0.2%

9.9%

62

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

10. Աշխատանք գտնելու դժվարությունները

Աշխատանք գտնելու դժվարությունները Ընդ.

Սեռ Տարիք

Ար. Ւգ.16-18

19-23

24-30

Բավարար­քանակությամբ­աշխատատեղեր­չկան 62% 65% 62% 60%

Գործատուներն­աշխատանքի­են­ընդունում­հիմնականում­իրենց­ծանոթներին

53%

Աշխատանքի­ընդունելու­համար­գործատուները­ոչ­իրատեսական­պահանջներ­են­ներկայացնում­

25% 22% 25% 28%

Կրթություն,­դիպլոմ­չունենալը 25% 37% 24% 19%

Արտաքին­տեսքը 10% 6% 12%

Աշխատանք­փնտրողների­որակավորումը­ցածր­է­աշխատաշուկայի­պահանջներից

8% 11% 7%

Աշխատանքի­տեղավորման­գործակալությունները­չեն­կատարում­իրենց­գործառույթները

7% 3% 6% 9%

Կրթական­հաստատությունները­չեն­ապահովում­պրակտիկ­գիտելիքներ/հմտություններ

7%

Հաշմանդամությունը 7% 12% 6% 6%

Ցածր­աշխատավարձը 5%

Այլ 5%

Աշխատանք­փնտրողների­որակավորումը­բարձր­­է­աշխատաշուկայի­պահանջներից

2%

Զբաղվածության­տարածքային­ծառայությունները­չեն­կատարում­իրենց­գործառույթները

2%

Սեռը 2%

Գործատուները­կաշառք­են­պահանջում 2%

63

Կրթություն Բարեկեցություն Բնակավայր Զբաղվածություն Միգրաց.

ԹՄ Միջ. ՄՄ ԹԲ Բ Ց Մ Բ Ե Ք Գ Զ Գ ՏՈԱ Մ ՈՄ

64% 67% 59% 61% 54% 54% 63% 67% 63% 53% 66%

46% 48% 56% 57% 60% 56% 54% 49% 56% 58% 49% 52% 58%

18% 24% 33% 26% 26% 30% 27% 21% 27% 31% 21%

23% 36% 16% 22% 14% 20% 25% 26% 16% 25% 32% 18% 22% 30%

13% 9% 7%

6% 9% 5% 9% 11% 5% 9% 10% 12% 9% 6%

4% 4% 9% 6% 11% 10% 7% 6% 11% 4% 5%

4% 4% 6% 12% 8% 4% 7% 8% 11% 6% 4%

8% 4% 8%

8% 3% 5% 5% 5% 5% 6% 3%

0% 1% 3% 3% 4%

64

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

11. Երիտասարդների՝ աշխատանք փնտրելու ձևերը

Աշխատանք փնտրելու ձևերը Ընդ.

Սեռ Տարիք

Ար. Իգ.16-18

19-23

24-30

Դիմում­եմ­ծանոթներիս 68% 72% 64% 82% 65% 68%

Հետևում­եմ­աշխատանքային­հայտարարություններին­ 45% 35% 55% 29% 46% 47%

Ինքնակենսագրական­եմ­ուղարկում­տարբեր­կազմակերպություններ

17% 12% 21% 8% 17% 18%

Դիմում­եմ­աշխատանքի­տեղավորման­գործակալություններ 16% 16% 18% 13%

Մասնագիտություն­եմ­ձեռք­բերում­(այդ­թվում՝­արհեստ) 8% 13% 11% 4%

Դիմել­եմ­Զբաղվածության­պետական­գործակալություն 5% 2% 8%

Ներգրավվում­եմ­կամավորական­աշխատանքներում 4%

Հաճախում­եմ­օտար­լեզվի­և­համակարգչի­դասընթացների 3%

Այլ 3%

Մասնակցում­եմ­աշխատանքային­ցուցահանդեսների 1%

Ոչ­մի­քայլ­չեմ­ձեռնարկում 5% 7% 4% 3% 4% 7%

65

Կրթություն Բարեկեցություն Բնակավայր Զբաղված. Միգրաց.

ԹՄ Մ ՄՄ ԹԲ Բ Ց Մ Բ Ե Ք Գ Զ Գ ՈՄ Մ

66% 74% 72% 64% 63% 63% 78% 65% 67% 73%

29% 35% 46% 51% 56% 55% 42% 37% 44% 51%

0% 5% 13% 21% 34% 15% 14% 24% 22% 18% 10% 21% 15%

19% 17% 10% 21% 10% 14% 9% 18%

6% 10% 2% 16% 5% 10% 5% 9%

10% 4% 4% 3% 11% 2% 6% 1%

7% 3%

11% 9% 5% 3% 2%

66

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

12. Աշխատանքի գրավչության գործոնները

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

13. Աշխատանք գտնելու գործոնները

Աշխատանքի գրավչության գործոնները Ընդ. Ար. Ւգ.16-18

19-23

24-30

Աշխատավարձը 78% 82% 75% 71% 75% 83%

Աշխատողի­իրավունքների­պաշտպանվածությունը 76% 75% 77% 79% 77% 75%

Վերադասների­վերաբերմունքն­աշխատակիցների­նկատմամբ 70% 75% 67% 70% 69% 72%

Հաճելի­կոլեկտիվը 68% 69% 67% 64% 65% 72%

Աշխատանքի­հետաքրքրությունը 63% 63% 62% 59% 64% 63%

Անձնական-մասնագիտական­աճի­հնարավորությունները 58% 61% 56% 57% 60% 56%

Աշխատանքի­համապատասխանությունը­մասնագիտությանը 53% 48% 57% 62% 52% 50%

Դիրքի­բարձրացման­հնարավորությունները 51% 57% 46% 55% 51% 48%

Նյութատեխնիկական­հագեցվածությունը,­պայմանները 44% 44% 43% 46% 39% 47%

Սոցիալական­փաթեթի­առկայությունը­ 42% 42% 41% 42% 37% 46%

Աշխատանք գտնելու գործոնները Ընդ. Ար. Ւգ.16-18

19-23

24-30

Որակյալ­կրթություն 49% 40% 55% 68% 47% 41%

Աշխատանքային­փորձ 32% 30% 34% 28% 31% 35%

Մասնագիտական­բարձրակարգ­գիտելիքներ­և­հմտություններ 30% 25% 34% 39% 29% 27%

Համապատասխան­աշխատատեղի­առկայություն 23% 23% 22% 23% 22% 23%

Նպատակասլաց­լինելը 19% 16% 20% 22% 21% 15%

Դիպլոմ 14% 12% 15% 20% 12% 13%

Լավ­երաշխավորագրեր 5% 5% 4% 5% 5% 4%

Ցանկացած­կրթություն 5% 5% 4% 3% 5% 5%

Հովանավոր/ազդեցիկ­ծանոթներ­ 37% 43% 33% 25% 39% 41%

Ճարպիկ­լինելը 19% 21% 18% 19% 20% 18%

Բախտը­բերելը 17% 20% 15% 12% 17% 19%

Կաշառք 13% 16% 12% 8% 14% 16%

Երիտասարդ­տարիք 10% 11% 10% 8% 10% 12%

Բարետես­արտաքին 6% 2% 9% 4% 7% 7%

Այլ 2% 2% 1% 1% 2% 1%

67

ԹՄ Մ ՄՄ ԹԲ Բ Ց Մ Բ Ե Ք Գ Զ Գ ՏՈԱ ՈՄ Մ

80% 79% 80% 74% 76% 82% 76% 78% 79% 80% 75% 81% 76% 77% 77% 81%

66% 78% 73% 79% 78% 75% 75% 78% 78% 78% 74% 73% 79% 77% 75% 81%

68% 70% 79% 69% 68% 70% 69% 72% 73% 69% 69% 74% 76% 65% 70% 72%

69% 72% 72% 56% 67% 73% 68% 65% 64% 68% 71% 70% 67% 67% 67% 72%

53% 60% 63% 63% 70% 61% 61% 65% 64% 65% 59% 64% 66% 59% 61% 68%

45% 52% 56% 67% 67% 51% 58% 61% 64% 55% 55% 61% 61% 55% 57% 61%

40% 56% 56% 52% 52% 54% 54% 50% 50% 53% 56% 44% 53% 58% 53% 54%

46% 48% 46% 59% 52% 45% 50% 55% 53% 46% 52% 52% 48% 51% 49% 56%

43% 45% 53% 35% 44% 50% 44% 38% 42% 46% 44% 49% 42% 42% 43% 47%

51% 43% 50% 32% 39% 51% 40% 39% 41% 42% 42% 39% 39% 45% 41% 45%

Թ Մ ՄՄ ԹԲ Բ Ց Մ Բ Ե Ք Գ Զ Գ ՏՈԱ ՈՄ Մ

34% 53% 43% 52% 47% 42% 48% 55% 47% 49% 50% 39% 42% 58% 50% 44%

35% 30% 36% 30% 33% 33% 32% 31% 34% 31% 31% 32% 31% 33% 32% 30%

14% 26% 32% 38% 36% 23% 30% 35% 31% 31% 28% 30% 26% 32% 31% 24%

18% 24% 26% 19% 24% 24% 22% 24% 18% 23% 26% 21% 24% 23% 22% 26%

18% 17% 14% 24% 21% 12% 19% 23% 25% 19% 14% 21% 18% 18% 19% 16%

13% 15% 14% 15% 10% 10% 15% 13% 10% 14% 17% 10% 13% 16% 14% 13%

3% 6% 4% 4% 4% 3% 5% 6% 5% 5% 4% 5% 4% 5% 5% 4%

11% 7% 2% 2% 2% 7% 4% 4% 4% 2% 7% 3% 7% 4% 5% 4%

38% 33% 43% 35% 44% 41% 39% 32% 38% 42% 34% 43% 43% 31% 36% 44%

21% 21% 15% 20% 16% 19% 19% 20% 21% 14% 21% 20% 20% 18% 18% 22%

24% 15% 18% 17% 16% 20% 17% 15% 18% 17% 15% 20% 19% 14% 16% 22%

14% 11% 12% 15% 17% 16% 14% 11% 14% 13% 13% 17% 12% 12% 12% 20%

6% 11% 14% 11% 8% 11% 11% 8% 11% 10% 10% 9% 13% 9% 11% 8%

5% 6% 8% 5% 7% 8% 6% 6% 9% 6% 4% 5% 9% 6% 6% 5%

2% 2% 1% 1% 2% 2% 2% 1% 2% 1% 2% 3% 1% 1% 2% 1%

68

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

14. Տնտեսական վարք (աշխատանքային գործունեության հետ կապված պլանները մոտակա

3 տարիների կտրվածքով)

Աշխատանքային գործունեության հետ կապված պլանները մոտակա 3 տարիների կտրվածքով

Ընդ. Ար. Ւգ.16-18

19-23

24-30

Մասնագիտական­աշխատանք­գտնել­Հայաստանում 29% 19% 36% 27% 41% 20%

Սեփական­բիզնեսը­հիմնել­Հայաստանում 11% 15% 7% 10% 11% 11%

Առավել­բարձր­վարձատրվող­աշխատանքի­անցնել­Հայաստանում 8% 10% 6% 2% 6% 12%

Լավ­վարձատրվող­աշխատանք­գտնել­Հայաստանում 7% 6% 8% 5% 8% 7%

Մնալ­նույն­աշխատավայրում,­փոփոխություններ­չեմ­պլանավորում 5% 7% 4% 0% 4% 8%

Ցանկացած­աշխատանք­գտնել­Հայաստանում 5% 6% 5% 3% 5% 6%

Պաշտոնի­բարձրացում­ունենալ­ներկայիս­աշխատավայրում 5% 5% 4% 0% 5% 6%

Գտնել­ցանկացած­աշխատանք 2% 3% 1% 0% 3% 1%

Աշխատանքի­հետ­կապված­պլաններ­չունեմ 30% 19% 38% 52% 18% 31%

Ցանկացած­աշխատանք­գտնել­արտերկրում 9% 19% 3% 4% 12% 9%

Մասնագիտական­աշխատանք­գտնել­արտերկրում 8% 12% 5% 5% 10% 7%

Սեփական­բիզնեսը­հիմնել­արտերկրում 3% 4% 2% 1% 3% 3%

Այլ 1% 2% 1% 2% 1% 1%

69

ԹՄ Մ ՄՄ ԹԲ Բ Ց Մ Բ Ե Ք Գ Զ Գ ՏՈԱ ՈՄ Մ

10% 15% 38% 48% 39% 26% 31% 29% 36% 30% 23% 17% 53% 22% 30% 26%

10% 8% 8% 17% 12% 6% 12% 12% 18% 7% 7% 15% 12% 7% 10% 12%

7% 5% 10% 4% 15% 8% 8% 8% 10% 9% 4% 27% 1% 1% 7% 9%

5% 6% 9% 8% 8% 9% 6% 8% 6% 8% 7% 1% 16% 5% 7% 8%

5% 5% 5% 2% 9% 5% 6% 5% 4% 7% 5% 19% 0% 0% 5% 5%

10% 7% 5% 2% 3% 7% 7% 2% 5% 4% 7% 1% 12% 4% 5% 6%

2% 1% 4% 4% 13% 3% 5% 5% 5% 6% 3% 18% 0% 0% 5% 3%

1% 3% 0% 1% 2% 4% 1% 1% 2% 1% 2% 1% 4% 1% 2% 1%

40% 43% 30% 19% 15% 33% 27% 33% 19% 32% 38% 11% 1% 59% 31% 29%

21% 11% 9% 7% 4% 11% 10% 7% 8% 9% 11% 11% 15% 5% 8% 16%

4% 4% 6% 14% 10% 7% 8% 8% 11% 7% 6% 9% 12% 4% 7% 10%

1% 2% 1% 5% 4% 2% 2% 4% 5% 2% 1% 4% 2% 3% 2% 6%

0% 2% 1% 0% 2% 1% 1% 2% 2% 1% 1% 2% 1% 1% 1% 1%

00

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

110

120

130

140

150

160

Øƶð²òƲ

71

Քանի­ որ­ Հայաս­տանի­տնտեսության՝­ ավելի­ աշխատատար­ և­ավելի­ բարձր­արտադ­րո­ղա-կան­ճյուղերի­ստեղծման­նպատակով­նոր­վերակառուցումը­երկարատև­ու­շատ­մեծ­բար­դու-թյունների­հետ­կապված­խնդիր­է,­հետևաբար­պետք­է­ենթադրել,­որ­Հայաստանից­ընդ­միշտ­արտագաղթը­և­սեզոնային­աշխատանքային­միգրացիան­դեռևս­տևելու­ են­անորոշ­եր­կար­ժամանակ:­Այդ­ժամանակահատվածի­հստակ­նշումը­բարդ­խնդիր­ է,­քանի­որ­գլոբալ­զար-գացում­ներում­առկա­ են­ մեծ­անորոշություններ,­ որոնք­ կարող­ են­ շատ­ հզոր­ազդեցություն­գործել­Հայաստանի­վրա:­Այնուամենայնիվ,­սեզոնային­միգրացիայի­և­արտագաղթի­երևույթ-նե­րի­մոնիթորինգն­ու­գնահատումը­պետք­է­մշտապես­լինեն­ուշադրության­կենտրոնում:­Չի­բա­ցա­ռվում,­որ­առավել­արդյունավետ­լուծումները­գտնվում­են­ոչ­թե­Հայաստանի­էթնո-սո-ցիո-մշակութային,­այլ­համահայկական­համակարգի­շրջանակներում:

Հայաստանի­ երիտասարդության­ միգրացիոն­ դիրքորոշումների­ հետազոտական­տվյալների­ճիշտ­ընկալման­և­մեկնաբանման­համար,­ինչպես­նաև­այդ­խնդիրներից­Հայաստանի­էթնո-սոցիո-մշակութային­համակարգին­և­ազգային­անվտանգությանը­սպառնացող­ռիսկերի­նվա-զեց­ման­կամ­չեզոքացման­հարցերին­մինչ­անդրադառնալը­հարկ­է­համառոտ­դիտարկել,­թե­միգրացիան­ներկայումս­ինչ­ազդեցություն­ունի­Հայաստանի­սոցիալ-տնտեսական­վիճակի­վրա:

Միգրացիան­և­դրա­սոցիալ-տնտեսական­ազդեցությունը­Հայաստանի­վրա

Հայաստանից­զանգվածային­արտագաղթն­ավարտվեց­1990-ականների­վերջին:­2000-ական-ներին­տեղի­ունեցած­արտագաղթի­պատկերը­ներկայացված­ է­Գծապատկեր­12.-ում,­ որտեղ­տրված­ են­ սահմանային­ կետերում­ Հայաստան­ ժամանածների­և­ Հայաստանից­ մեկ­նա­ծների­քա­նակ­ների­տարբերությունն­ ըստ­ ՀՀ­ Միգրացիայի­ վարչության­տվյալների:­ Գծա­պատկերից­երևում­է,­որ­2000-2001թթ.­ընթացքում­այդ­տարբերությունը­շատ­մեծ­է­եղել.­Հա­յաս­տանից­մեկ-նած­ները­Հայաստան­ժամանածներին­գերազանցել­են­57.500­և­60.444­անձով:­2002-2007թթ.­ըն­թաց­քում­տարբերությունը­եղել­է­շատ­փոքր,­իսկ­2004-2006թթ.­ընթացքում­այն­դրական­էր:

Սակայն,­2008­թ-ին,­երբ­սկսվեց­գլոբալ­ճգնաժամը,­ժամանածների­և­մեկնածների­բացասական­տարբերությունը­ նորից­ կտրուկ­աճեց,­ ինչը­ հաղորդակցվում­ է­ Գծապատկեր­ 1.-ում­ ներ­կա-յացված­Հայաստանի­ՀՆԱ-ի­դինամիկայի­տվյալների­հետ:­Ընդ­որում՝­ չնայած­2009­և­2010­թվականներին­ Հայաստանի­ ՀՆԱ-ն­ սկսեց­ վերականգնվել,­ այդուհանդերձ­արտագաղթի­ մի-տում­ներն­աճել­են:

Հայաստանի­տնտեսական­աճի­բարձր­տեմպերն­արձանագրվել­են­այն­ժամանակ,­երբ­գլոբալ­տնտեսությունը­նույնպես­աճում­ էր,­և­Հայաստանի­հասարակությունն­օգտվում­ էր­դրանից:­Մասնավորապես­Գծապատկեր­13.-ի­տվյալները­ցույց­ են­տալիս,­ որ­ չնայած­2008թ.­ ճգնա-ժամից­հետո`­2009­թ-ին,­Հայաստան­փոխանցվող­անհատական­տրանս­ֆերտները­խիստ­մեծ­անկում­ունեցան,­այնուամենայնիվ­գլոբալ­տնտեսու­թյան­վերականգնմանը­զուգընթաց՝­դրանք­տարեցտարի­ նորից­ աճել­ են.­ մասնավորապես­ 2010-2011թթ.­ դրանք­ քիչ­ էին­ տարբերվում­համապատասխանաբար­2007-2008թթ.­տրանսֆերտների­չափերից:­

72

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

12. Արտաքին ուղևորափոխադրումների սալդոն, 1.000 մարդ, 2000-2012թթ.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

13.

-57.5

-118.0

-120.6

-131.0

-129.0-116.2

-94.0 -97.7-120.7

-145.7

-192.4

-236.2

-324.4

-57.5

-60.4

-2.7

-10.2

2.1 12.5 21.8-3.2

-23.1

-25.0

-46.7

-43.8

-88.2

100

0

-100

-200

-300

-4002000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2010 2011 20122008 2009

Տարեկան­սալդո

Գումարային­սալդո

2000

1800

1600

1400

1200

1000

800

600

400

200

0

753

961

1391

1635

1124

1294

1547

541

739

1078

1371

904

1062

1295

2006 2007 2008 2009 2010 20112005

Ընդ. ՌԴ

73

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

14. Անհատական դրամական տրանսֆերտների կառուցվածքը

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

15. Հայաստանի ապրանքաշրջանառությունը ՌԴ-ի հետ, միլիոն $

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

72%

11%

17%

77%

10%

13%

82%

6%

12%

84%

4%

12%

80%

5%

14%

82%

5%

13%

84%

5%

11%

2006 2007 2008 2009 2010 20112005

­ՌԴ­ԱՄՆ­Այլ­երկրներ

720851

792 835

202 208107

161

-519-643 -685 -675

1000

800

600

400

200

0

-200

-400

-600

-800

-1000

2007 20102008 2009

Ներմուծում­

Արտահանում

Սալդո

74

Այնուամենայնիվ,­2010-2011թթ.­տրանսֆերտների­աճը,­որն­արտապատկերում­է­(մոտարկում­է)­ գլոբալ­ տնտե­սության­ վերականգնումը­ (մասնավորապես,­ ինչպես­ կներկայացվի­ ստորև,­Ռու­սաս­տանի­տնտեսության­վերականգնումը)­չհաղորդակցվեց­արտագաղթի­նվազման­հետ,­ինչ­պես­ դա­ տեղի­ ունեցավ­ 2000-ականների­ սկզբին:­ Կարելի­ է­ ենթադրել,­ որ­ Հայաստանի­տնտե­սության­հետճգնա­ժամային­վերականգնումն­ընթանում­է­ավելի­դանդաղ,­քան­գլոբալ­տնտե­սության­վերա­կանգ­նումը:­ Սա­խիստ­մտահոգիչ­ է,­ քանի­որ­վկայում­ է­այն­ մասին,­ որ­գլո­բալ­աշխար­հ-համակարգի­վերակառուցման­գործընթացից,­որն­այժմ­ընթանում­է­շատ­ին-տեն­սիվ­և­ներ­առում­է­նոր մեծ տա րածաշրջաններ,­մասնավորապես`­Բրազիլիան,­Ռուսաս-տանը,­Հնդկաս­տանը­և­Չինաս­տանը,­դուրս­է­մնում­Հայաստանը­(չնայած­Հայաս­տանում­վեր-ջին­ 5­տարիների­ ընթացքում­տեղի­ է­ ունենում­ կառա­վարման­ որակի­ նշանակալի­աճ,­ ինչը­տնտեսագիտությունը­համարում­է­դեպի­կոնկրետ­երկիր,­տվյալ­դեպքում`­Հայաստան,­ար­տա-քին­ուղղակի­մասնավոր­ներդրումների­խթանման­հիմնական­նախա­պայ­ման):­Սա­նշանակում­է,­որ՝

l Գլոբալ տնտե սությունում առկա են այլ՝ ոչ տնտեսական ավելի հզոր գործոններ, որոնք չեն հաշ վառվում տնտեսագի տու թյան կողմից, որոնք, սակայն, խոչընդոտում են Հայաս տանի տնտեսության` իր կառա վարման որակին համապատասխան զար գացման տեմպին:

Փորձենք­գնահատել,­թե­Հայաստանի­հասարակության­համար­ի՞նչ­իրական­սոցիալ-տնտե-սա­կան­նշանակություն­ունեն­արտա­սահմանից­փոխանցվող­տրանսֆերտ­ները:

Դեպի­ Հայաստան­ ուղղված­ արտաքին­ տրանսֆերտները­ 2009­ թվականին­ կազմել­ են­ 904­միլիոն­ դոլար:­ Հայաստանի­ հասարակության­ լայն­ շերտերի­ հա­մար­ գումարի­ այդ­ չափի­նշա­նա­­կությունն­ ընկա­լելու­ նպատակով­ նշենք,­ որ­ ՀՀ­ ԱՎԾ­ պաշտոնական­ տվյալների­ հա-մա­ձայն՝­ նույն­ 2009­ թվականին­ Հայաստանում­ աշխատանքի­ վարձատրությանն­ ուղղված­ֆի­նան­­սա­կան­ միջոցները­ կազմել­ են­ $3.32­ միլիարդ­ (ներառյալ­ հարկերը):­ Այսինքն՝­ մաս-նավոր տրանսֆերտները, որոնք տնային տնտեսություններն ուղղակիորեն օգտա­գոր-ծում են կենցաղային սպառման համար, կազմել են տնային տնտեսությունների ստա-ցած աշխատավարձի 27%­ը:­ Եթե­ համարենք,­ որ­ աշխատավարձից­ պահվող­ բոլոր­ հար-կերը­ կազմում­ են­ անվանական­ աշխատավարձի­ մոտա­վորապես­ 20%-ը,­ ապա­ վերոնշյալ­մաս­նա­բաժինը­կհասնի­մոտ­40%-ի:­Իսկ­եթե,­ի­ լրումն­այդ­ամենի,­հաշվի­առ­նենք­նաև,­որ­տրանսֆերտների­մի­նշանակալի­մասը­Հայաստան­է­հասնում՝­շրջանցելով­բանկա­յին­հա­մա-կարգը,­ապա­այդ­թիվն­էլ­ավելի­կմեծանա:­

Ընդ­որում՝­ մասնավոր­տրանսֆերտների­պաշտոնական­մեծությունը,­2011թ.­հասնելով­1.57­միլիարդ­դոլարի,­2009թ.­համեմատ­աճել­է­37%-ով,­իսկ­անվանական­միջին­աշխատավարձը­2012թ.­հունվարին­կազմել­է­112.074­դրամ­կամ­2009թ.­համեմատ՝­աճել­է­16%-ով:­Հետևաբար՝­

l Մասնավոր տրանսֆերտները հույժ կարևոր դերակատարում ունեն Հայաստանի հասարակության լայն շրջանակների բարեկեցության տեսակետից. դրանք մոտա վորապես հավասարազոր են աշխատավարձի նշանակությանը:

l Հայաստանի հասարակության բարեկեցության տեսակետից մասնավոր տրանսֆերտների նշանակությունը վերջին երեք տարիների ընթացքում ունեցել է աճի միտում:

75

Նշենք,­որ­Հայաստանից­սեզոնային­արտագնա­աշխատանքի­մեկնող­անդամներ­ունեն­Հա-յաս­տանի­տնային­տնտեսությունների­11.3%-ը­կամ­մոտ­90.000­ընտանիք,­իսկ­տարեկան­սե-զո­նային­արտագնա­աշխատանքի­է­մեկնում­մոտ­109.000­մարդ61:

Իսկ­ո՞ր­երկրներից­են­Հայաստան­գալիս­մասնավոր­տրանսֆերտները:

Գծապատկեր­14.-ի­տվյալները­ցույց­են­տալիս,­որ՝­

l Դեպի Հայաստան մասնավոր տրանսֆերտների գերակշիռ մասը ներհոսում է Ռուսաստանից (2011 թ­ին՝ 84%), և

l Ռուսաստանի մասնաբաժինը դեպի Հայաստան ներհոսող մասնավոր տրանս­ֆերտներում աճում է (2005­2011թթ. ընթացքում 72%­ից աճել է մինչև 84%):

Ընդ­որում՝­նույն­

l 2005­2011թթ. ընթացքում ԱՄՆ­ից Հայաստան մասնավոր տրանսֆերտների մասնաբաժինը 11%­ից նվազել է մինչև 5%:

Իսկ­ինչպիսի՞ն­են­Հայաստանի­և­Ռուսաստանի­միջև­միջպետական­տնտեսական­կապերը,­և­դրանք­ի՞նչ­նշանակություն­ունեն­Հայաստանի­համար:­Դիտարկենք­Հայաստանի­և­Ռու­սաս-տանի­միջև­ապրան­քաշրջանառության­դինամիկան­(Գծապատկեր­15.):­Եթե­2007թ.­Ռու­սաս-տանից­Հայաստան­կատարված­ներմուծումը­3.6­անգամ­գերա­կշռել­է­Հայաստանից­Ռու­սաս-տան­կատարված­արտահանմանը,­ապա­2008­թ-ի­ճգնաժամից­հետո`­2010­թ-ին,­այդ­հա­րա-բերությունն­աճել­էր­մինչև­5.2:­

2007-2010թթ.­ընթացքում­Ռուսաստան­է­արտահանվել­հայաստանյան­ապրանքների­ամե­նա-մեծ­հատվածը,­չնայած­այն­2007թ.­17.5%-ից­նվազել­է­մինչև­2010թ.­15.4%­(Աղյուսակ­15.):­Դե­պի­Հայաստան­ներկրման­տեսակետից­2007-2010թթ.­ընթաց­քում­Ռուսաստանը­նույնպես­եղել­է­առաջինը,­իսկ­նրա­մասնաբաժինը­2010­թ-ին­կազմել­է­22.3%:­

Այսինքն՝

l Աճում են և՛ Հայաստանի տնտեսական կախվածությունը ռուսաստանյան էքսպորտից, և՛ ապրանքաշրջանառության բացասական սալդոն:

61­ Հաշվարկները­կատարվել­են­ըստ­«Այ­ՓԻ­Էս­ՍԻ»­սոցիոլոգիական­և­քաղաքական­հետազոտու­թյունների­ինստիտուտի­«Հայաստանում­կյանքի­որակի­ինդեքսի­հետազոտություն­-­2011»­տվյալների­շտեմարանի:

76

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

15. ՀՀ-ից առաջին 10 արտահանման և ՀՀ ներմուծման երկրները

Արտահանում 2007 2008 2009 2010 2007 2008 2009 2010

ՌԴ­ 17.5%­ 19.7%­ 15.1%­ 15.4%­ 1­ 1­ 2­ 1

Բուլղարիա­ 4.1%­ 5.6%­ 8.5%­ 15.0%­ 8­ 6­ 4­ 2

Գերմանիա­ 14.8%­ 17.4%­ 16.2%­ 12.7%­ 2­ 2­ 1­ 3

Նիդեռլանդներ­ 13.5%­ 12.4%­ 7.3%­ 9.5%­ 3­ 3­ 6­ 4

Իրան­ 3.3%­ 2.4%­ 4.7%­ 8.1%­ 10­ 10­ 9­ 5

ԱՄՆ­ 4.5%­ 5.0%­ 9.4%­ 7.9%­ 6­ 7­ 3­ 6

Բելգիա­ 8.7%­ 8.5%­ 6.6%­ 7.0%­ 4­ 4­ 7­ 7

Վրաստան­ 7.6%­ 7.7%­ 7.4%­ 4.7%­ 5­ 5­ 5­ 8

Չինաստան­ 0.7%­ 0.2%­ 2.5%­ 3.0%­ 17­ 31­ 11­ 9

Կանադա­ 0.5%­ 1.5%­ 4.8%­ 2.8%­ 21­ 12­ 8­ 10

Ընդամենը 75.2% 80.4% 82.5% 86.1% ­ ­ ­

Ներմուծում 2007 2008 2009 2010 2007 2008 2009 2010

ՌԴ­ 22.0%­ 19.2%­ 23.9%­ 22.3%­ 1­ 1­ 1­ 1

Չինաստան­ 6.0%­ 8.6%­ 8.6%­ 10.8%­ 5­ 2­ 2­ 2

Ուկրաինա­ 7.7%­ 7.1%­ 6.1%­ 6.1%­ 2­ 3­ 3­ 3

Գերմանիա­ 6.8%­ 5.8%­ 5.3%­ 5.6%­ 4­ 5­ 5­ 4

Թուրքիա­ 4.0%­ 6.1%­ 5.3%­ 5.6%­ 9­ 4­ 4­ 5

Իրան­ 4.3%­ 4.6%­ 4.9%­ 5.3%­ 8­ 7­ 6­ 6

Իտալիա­ 3.5%­ 3.6%­ 3.4%­ 3.3%­ 12­ 10­ 9­ 7

Բուլղարիա­ 2.7%­ 2.7%­ 2.6%­ 3.0%­ 14­ 12­ 11­ 8

ԱՄՆ­ 4.4%­ 4.9%­ 3.6%­ 3.0%­ 7­ 6­ 8­ 9

Ռումինիա­ 2.1%­ 2.3%­ 2.2%­ 2.3%­ 15­ 13­ 14­ 10

Ընդամենը 63.5% 64.9% 65.9% 67.3% ­ ­ ­ ­

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Այսպիսով՝­հանգում­ենք­այն­եզրակացությանը,­որ՝­

l Աշխարհ­համակարգի վերակառուցման 25 տարիների ընթացքում Ռուսաստան­Հայաստան տնտեսական սիմբիոզը կազմալուծվելուց հետո վերականգնվել է, սակայն փոխվել է այդ սիմբիոզի բովանդակությունը:

l Եթե խորհրդային տարիներին հայ­ռուսական տնտեսական սիմբիոզի գաղա­փա­րական բովանդակությունը Հայաստանի և Ռուսաստանի միջև տեխնո լո-գիա­կան տարբերությունների աստի ճանական վերացումն էր (ինչը­հանդիսանում­էր­խորհրդային­սոցիալիստական­գաղափարախոսության­բաղադրիչը),­ապա ներ­կայումս այդ սիմբիոզի բովանդա կությունը համապատասխանում է աշխարհ­հա­մակարգի տրամաբանությանը:

77

Այժմ­փորձենք­վերլուծել­ու­մեկնաբանել­Հայաստանի­երիտասարդության­դիրքորոշումներն­արտագաղթի­և­ժամանակավոր­միգրացիայի­ոլորտներում:

Ժամանակավոր­միգրացիա.­արտասահմանում­լինելու­փորձը,­երկրները,­նպատակները­

Հայաստանի­երիտասարդների­մոտ­կեսը­(49%)­երբևէ­եղել­է արտասահմանում: Այդ­քանակը­հարա­բերա­կանորեն­ավելի­մեծ­է­տղամարդկանց,­ավելի­բարձր­տարիքի,­ավելի բարձր­կեն-սամա­կարդակով,­ կրթամակարդակով,­ ենթամշակութային­պատկանելությամբ­ երևանա­բնակ­երի­տասարդների­խմբերում­ (Գծապատկեր­ 16.):­ Հարկ­ է­ նշել,­ որ­արտասահ­մանում­ լինելու­փորձը­մոտավորապես­նույնն­է­և՛­ընդմիշտ­արտագաղթելու­հակում­ունեցող,­և՛­արտագաղ­թե-լու­հակում­չունեցող­խմբերում,­ինչից­կարելի­է­առաջ­քաշել­այն­վարկածը,­որ­հիմքեր­չկան­են­թադրելու,­ թե­ երիտասարդության՝­ արտասահ­մանում­ լինելու­ փորձը­ նպաստում­ է­ նրանց­ար­տագաղթելու­դիրքորոշումների­աճին­(և­հակադարձաբար­կարելի­է­առաջ­քաշել­այն­վար-կածը,­որ­ընդմիշտ­արտագաղթելու­դիրքորոշումների­ձևավորման­պատճառներն­առավե­լա-պես­ներհայաս­տանյան­են62):

Երիտասարդների­ճնշող­մեծամասնությունը­տարբեր­նպատակներով­կցանկանար­ժամանա-կա­վորապես­լինել­ար­տա­­սահմանում.­ապրելու­(78%),­աշխատելու­(80%),­սովո­րե­լու­(64%),­բարեկամներին­այցելելու­(87%),­տուրիզմի­կամ­հանգստի­նպատակով­(90%)­(վերջինս­պետք­է­համարել­երիտասարդությանը­ներհատուկ­ձգտում):­Այլ­հարց­է,­որ­այդ­նպատակների­հա-մար­ֆինան­սական­հնարավորություններ­ունի­16-28%-ը­(կախված­նպատակի­բնույթից)­(Գծա-պատ­կեր­17.):­

Որևէ­ նպատակով­ ժամանակավորապես­արտասահման­ մեկնելու­ դիրքորոշումները­պայմա-նա­վորված­ են­ երկու­ հիմնական­ գործոններով:­ Առաջինը­ ժամանակավոր­ միգրա­ցիայի­ սո-ցիալ-տնտեսական­ գործոնն­ է­ (երբ­ երիտասարդները­ ցանկանում­ են­արտասահման­ մեկնել­ժա­մանակավորապես­աշխատելու­և­ապրելու­համար),­իսկ­երկրորդը­ժամա­նակավոր­միգ­րա-ցիա­յի­սոցիալ-մշակութային­գործոնն­է­(երբ­մեկնելու­նպատակներն­են­հանգիստը,­տուրիզմը­և­այցելությունները­բարեկամներին)­(Գծապատկեր­18.):­Սովորելու­նպատակով­ժամանակավոր­արտասահման­մեկնելու­ցանկությունն­ասոցացված­է­նշված­երկու­գոր­ծոն­ների­հետ:

62­ Ինչը­չի­հակասում­արդեն­արված­այն­եզրակացություններին,­որ­Հայաստանի՝­աշխարհ-համա­կարգում­ունեցած­դիրքը­և­զարգացումներն­առավելապես­պայմանավորված­են­գլոբալ­գործոններով:

78

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

16. Երբևէ եղել են արտասահմանում

49%

42%

34%

37%

45%

40%

48%

53%

49%

58%

47%

48%

45%

52%

46%

48%

53%

50%

51%

40%

40%

57%

51%

48%

47%

59%

62%

50%

64%

63%

63%

55%

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Ընդամենը

Իգական

Արական

18-19

20-24

25-30

Միջնակարգ

Միջին­մասնագիտական

Թերի­բարձրագույն

Բարձրագույն

Մագիստրոս

Մինչև­100.000

101.000-200.000

201.000-360.000

361.000­և­ավելի

Երևան

Քաղաք

Գյուղ

Ոչ­ուսանող

Ուսանող

Չամուսնացած

Ամուսնացած

1-1.5

1.51-2.0

2.01-3.0

3.01-3.49

3.5-4

Զբաղված

Գործազուրկ

Տնտեսապես­ոչ­ակտիվ

Հակված­չէ­արտագաղթին

Հակված­է­արտագաղթին

79

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

17. Տարբեր նպատակներով ժամանակավորապես արտասահման մեկնելու դիրքորոշումները և

դրանց համար անհրաժեշտ ֆինանսական միջոցների առկայությունը

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

18. Ժամանակավորապես արտասահման մեկնելու դիրքորոշումների գործոնային

տարածությունը

Վերջին­երեք­տարիներին­երիտասարդների՝­արտերկիր­կատարած­այցերի­76%-ը­վերաբերում­է­ ընդամենը­ երկու­ երկրի`­ Ռուսաստան­ (46%)­ և­ Վրաստան­ (30%),­ իսկ­ ըստ­ նպատակների՝­այցերի­80%-ը­կազմում­են­հանգստանալը­ (46%)­և­աշխատելը/բիզնեսով­զբաղվելը­ (34%):­Ընդ­ որում՝­ այդ­ երկու­ հիմնական­ նպատակով­ միայն­ Ռուսաստան­ և­ Վրաստան­ կատարած­այցերը­կազմում­են­երիտասարդների­բոլոր­այցերի­60%-ը­(Աղյուսակ­16.):­

23%

28%

18%

28%

16%

90%

87%

64%

80%

78%

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Տուրիզմի­կամ­հանգստի­նպատակով

Բարեկամներին­այցելելու

Սովորելու

Աշխատելու

Ապրելու

Ունեն­ֆինանսական­միջոցներ Կցանկանային­ժամանակավոր­մեկնել

1.0

0.8

0.6

0.4

0.2

0.0

-0.2-0.2 0.0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0

Գ2. Փոքր բիզնեսի զարգացման գործոն

Գ1. Պ

ետ

ակ

ան

սե

կտ

որ

ի զ

ար

գա

ցմ

ան

գո

րծ

ոն

Այց­բարեկամներին

Ապրելու

Աշխատելու

Սովորելու

Տուրիզմ

80

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

16.

Երկիր

ՌԴ­ 13% 22% 6%­ 0%­ 1%­ 3%­ 1%­ 46%

Վրաստան­ 21% 4%­ 1%­ 2%­ 1%­ 0%­ 0%­ 30%

ԵՄ­ 4% 4%­ 0%­ 1%­ 1%­ 0%­ 0%­ 9%

ԱՊՀ­ 2%­ 3%­ 1%­ 0%­ 1%­ 1%­ 0%­ 8%

Միջին­Արևելք­ 3%­ 0%­ 0%­ 0%­ 0%­ 0%­ 0%­ 4%

Թուրքիա­ 2%­ 1%­ 0%­ 0%­ 0%­ 0%­ 0%­ 2%

Հրվ.­Ասիա­ 0%­ 0%­ 0%­ 0%­ 0%­ 0%­ 0%­ 1%

ԼՂՀ­ 0%­ 0%­ 1%­ 0%­ 0%­ 0%­ 0%­ 1%

ԱՄՆ­ 0%­ 0%­ 0%­ 0%­ 0%­ 0%­ 0%­ 0%

Ընդամենը 46% 34% 9% 3% 3% 4% 1% 100%

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Այժմ­փորձենք­գնահատել,­թե արդյո՞ք արտասահմանում լինելու փորձը և դրա բնույթն ազ­դում են Հայաստանից ընդմիշտ մեկնելու դիրքորոշման վրա:

Աղյուսակ­17.-ում­(սյուն`­«Ա»)­ներկայացված­է,­թե­տվյալ­նպատակով­արտա­սահմանում­եղած­երի­տասարդների­շրջանում­որքա՞ն­է­կազմում­ընդմիշտ­արտասահման­մեկնելու­հակ­­ված­ների­տոկոսը:­ Աշխատելու,­ բիզնեսի­ կամ­առևտրի­ նպատակով­արտասահմանում­ եղած­ երի­տա-սարդ­նե­րի­35.0%-ը­հակված­է­արտասահման­ընդմիշտ­մեկնելուն:­Սակայն,­այդ­ցուցանիշը,­ըստ­էու­թյան­(վիճակագրորեն),­չի­տարբերվում­երիտասարդների­ամբողջ­հա­մախմբությունում­ընդ­միշտ­մեկնելուն­հակվածների­քանակից`­34.4%:­Այսինքն՝

l Աշխատան քային միգրացիայի փորձը չի խթանում կամ նվազեցնում երիտասարդի՝ ընդմիշտ մեկնելու դիրքորոշումը:

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

17. Ընդմիշտ արտագաղթելու դիրքորոշումը՝ պայմանավորված միգրացիոն փորձով

Արտասահմանում­լինելու­նպատակները­­ Ա­ Բ

Հանգստանալու­ 36.2%­ 60.6%

Աշխատելու/բիզնեսի/առևտրի­ 35.0%­ 46.3%

Այցելություն­հարազատներին­ 20.5%­ 12.5%

Մշակութային/մարզական­փոխանակումներ­ 50.6%­ 3.5%

Կրթագիտական­­ 33.0%­ 4.2%

Ապրելու­ 33.6%­ 4.6%

Բուժվելու/ծննդաբերելու­ 39.9%­ 1.9%

Ընդամենը­ 34.4%­

Հա

նգ

ստ

ան

ալո

ւ

Աշխ

ատ

ելո

ւ /բ

իզ

նե

սո

վ

զբ

աղ

վե

լու

Մշա

կո

ւթա

յին

փ

ոխ

ան

ակ

ում

Կր

թա

գի

տա

կա

ն

նպ

ատ

ակ

Բո

ւժվ

ելո

ւ/ծ

նն

դա

բե

րե

լու

Ըն

դա

մե

նը

Ապ

րե

լու

Այց

հ

ար

ազ

ատ

նե

րի

ն

Ա ­ Տվյալ նպատակով արտասահմանում եղած երիտասարդների շրջանում արտագաղթին հակվածների տոկոսը

Բ ­ Տվյալ նպատակով արտասահմանում եղած երիտասարդները (Գումարային­տոկոսը­հավասար­չէ­100-ի,­քանի­որ­նույն­անձը­կարող­է­արտասահմանում­լինել­մեկից­ավելի­նպատակներով:)

81

Ստացված­արդյունքը­հուսադրող­է,­որը,­սակայն,­բովանդակային­բացա­տրու­թյան­կարիք­ունի:­Ինչո՞ւ­ընդմիշտ­մեկնելու­դիրք­որո­շումն­ավելի­բարձր­չէ­աշխատանքային­միգրանտների,­քան­մյուս­երիտասարդների­շրջանում:­

Չի­բացառվում,­որ­դա­կապված­է­այն­հանգամանքի­հետ,­որ­աշխատանքային­միգրանտները,­մյուս­հավասար­պայմանների­դեպքում,­ավելի­մեծ­պարտավորություններ­ունեն­Հայաս­տա-նում­գտնվող­իրենց­հարազատների­նկատմամբ:­Օրինակ՝­այն­երիտասարդը,­ով­միայն ուսա-նող է,­չնչին­հավանականությամբ­է­մասնակցում­ընտանիքի­եկամուտների­կազ­մա­վոր­մանը.­նա­ «ազատ­ մարդ­ է»:­ Իսկ­ եթե­ երիտասարդը­ մեկնել­ է­ արտագնա­աշխա­տանքի,­ ապա­ նա­Հա­յաս­տանում­մնացած­ընտանիքի­անդամների­«կերակրողների»­շարքում­է,­եթե՝­ոչ­միակը:­Ավելին`­ հայտնի­ է,­ որ­ սեզոնային­աշխատանքային­ միգրացիայի­ վայրում­աշխա­տանքային­միգ­րանտները­(ովքեր­հիմնականում­տղամարդիկ­են)­ունենում­են­արտամուս­նական­կապեր:­Այդ­կապերի­առկայությունն­էլ­ինքնին­խոչըն­դոտում­է­միգրանտների՝­իրենց­հարազատներին­Հա­յաստանից­արտասահման­տեղա­փոխելու­դիրքորոշման­առաջաց­մանը:

Քանի­որ­աշխատանքային­միգրանտների­հիմնական­հոսքը­դեպի­Ռուսաստան­է,­հետևաբար՝

l Աշխատանքային սեզոնային միգրացիան ուղղակիորեն չի ազդում Հայաստանի էթնո­սոցիո­մշակութային համակարգի ծավալային կրճատման վրա:

Այլ­հարց­է,­որ­հնարավոր­են­հետևյալ­փաստարկները.­աշխատանքային­միգրացիան­կարող­է­անուղղակիորեն­բացասաբար­ազդել­Հայաստանում­ժողովրդագրական­վիճակի­վրա:­Օրի-նակ՝­չի­բացառվում,­որ­սեզոնային­աշխատանքային­միգրանտ­երիտասարդը­հակված­է­Հա-յաս­տանում­ իր­ ամուսնությունը­ հետաձգելուն,­ կամ­ արտասահմանում­ անկանոն­ սեռական­կյանքը­ կարող­ է­ բացասական­ ազդեցություն­ ունենալ­ երիտասարդի­ վերարտադրողական­կա­րո­ղու­թյունների­վրա:­Սակայն,­այդ­փաստարկները,­չունենալով­փաստացի­հիմնավո­րում-ներ,­ունեն­հակափաստարկներ:­Սեզոնային­արտագնա­աշխատանքի­մեկնող­երիտա­սար­դը­տնտե­սապես­շատ­ավելի­բարվոք­վիճակում­ է­և­վստահ­ է,­որ­կարող­ է­տնտեսապես­ապա-հովել­ իր­ (ապագա)­ ընտանիքը­ (տե՛ս`­ «Ընտանիք»­ բաժինը):­ Արտագնա­ աշխատանքի­ հա-մար­Ռուսաստան­մեկնող­երիտասարդների­նշանակալի­մասը­գյուղաբնակ­և­առավելապես­ավան­դական­արժեհամակարգ­ունեցող­ընտանիքներից­է:­Եվ­որպեսզի­իրականացնեն­իրենց­ձգտումը,­այն­է՝­արտագնա­աշխատանքի­մեկնելով­ազատվել­գավառական­հզոր­սոցիալական­վե­րա­հսկողությունից,­ մասնավորապես՝­ սեռական­ կյանքում,­ նրանք­ ծնողների­ արգելքները­հաղ­թա­հարելու­համար­կարող­են­ավելի­հակված­լինել­ամուսնանալուն:­

Հայաստանից­ընդմիշտ­հեռանալու­դիրքորոշումը

Հայաստանի­երիտասարդների­37%-ը,­հնարավորություն­ունենալու­դեպքում,­ընդմիշտ­կմեկ-նի­Հայաստանից­(Գծապատկեր­19.):

Հայաստանն­ընդմիշտ­թողնելու­դրդապատճառները­կարելի­է­դասակարգել­երեք­հիմնական­խմբերում.

l սոցիալ­տնտեսական պատճառներ­(մասնավորապես՝­«Հայաստանում­աշխատանք­չկա»,­«Աշխատավարձերը­ցածր­են»,­«Բարելավելու­համար­տնտեսական­վիճակը»­և­նմանաբնույթ­այլ­պատճառներ),

82

l սոցիալ­հոգեբանական պատճառներ­(մասնավորապես`­«Հայաստանում­ապագա­չեմ­տեսնում­իմ/երեխաների­համար»,­«Ազատ­ապրելու­համար»,­«Հայաստանում­չկան­ինքնաարտահայտվելու­հնարավորություններ»­և­նմանաբնույթ­այլ­պատճառներ),

l այլ պատճառներ­(օրինակ`­«Ընտրյալս­ապրում­է­արտասահմանում»,­«Ընտանիքս­ապրում­է­արտասահմանում»,­«Բանակից­խուսափելու­համար»­և­այլ­պատճառներ,­որոնք­ուղղակիորեն­չեն­համալրում­առաջին­երկու­հիմնական­պատճառների­շարքը):

Ընդմիշտ­մեկնելու­սոցիալ-տնտեսական­պատճառներն­առկա­են­ընդմիշտ­մեկնելուն­հակված­հինգ­ երիտասարդներից­ չորսի­ մոտ­ (79%,­ Գծապատկեր­ 20.),­ իսկ­ սոցիալ-հոգեբանական­պատ­ճառները`­յուրաքանչյուր­երրորդի­մոտ­(33%):­Այլ­պատճառներն­աննշան­են­(առկա­են­երի­տա­սարդների­ընդամենը­4%-ի­շրջանում):­

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

19. Հնարավորության դեպքում 20. Արտագաղթի պատճառների

ընդմիշտ կմեկնեի՞ք արտասահման տարած վածությունը (Անձը կարող է ունենալ

արտագաղթի մեկից ավելի պատճառ)

Այս­էմպիրիկ­արդյունքը­ևս­մեկ­անգամ­հաստատում­է,­որ՝

l Հայաստանի էթնո­սոցիո­մշակութային համակարգի ծավալի կրճատման հիմնա-կան գործոնը Հայաստանի տեղափոխումն է աշխարհ­համակարգի ծայրամաս` բնակչության սոցիալ­տնտեսական վիճակի համապատասխան անկմամբ և

l բնակչության լայն շրջանակների համար սոցիալ­տնտեսական վիճակի որա­կա-կան բարձրացման ուղիների ու դրանց հնարավորությունների նկատմամբ հա-վատի բացա կայությամբ:

Չեմ­մեկնի

Սոցիա

լ-տնտ

եսակա

ն­պատճա

ռներ

Կմեկնեն

Սոցիա

լ-հոգեբանա

կան­

պատճա

ռներԴՊ

Այլ­պատճա

ռներ

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

62%

79%

37%33%

0% 4%

83

Հարկ­է­նշել,­որ­նույն­անձը­կարող­է­ընդմիշտ­մեկնելու­իր­դիրքորոշումը­պայմանավորել­և՛­սոցիալ-տնտեսական,­և՛­ սոցիալ-մշակութային,­և՛­ «այլ»­գործոններով:­Ընդ­որում՝­պարզվել­է,­որ­ընդմիշտ­արտագաղթի­սոցիալ-տնտեսական­և­սոցիալ-հոգեբանական­գործոնները­բա-ցա­­սաբար­են­շաղկապված­(Պիրսոնի­կորելյացիոն­գործակիցը`­-0.398):­Ե՛վ­սոցիալ-տնտե­սա-կան,­և՛­սոցի­ալ-հոգեբանական­պատճառները­միաժամանակ­առկա­են­արտագաղթին­հակ-ված­երիտասարդների­միայն­17%-ի,­զուտ­սոցիալ-տնտեսական­պատճառները՝­այդ­երի­տա-սարդ­ների­63%-ի,­իսկ­միայն­սոցիալ-հոգեբանական­պատճառները`­16%-ի­շրջանում:­

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

21. Արտագաղթի սոցիալ-տնտեսական պատճառների տարածվածությունը սոցիալ-

ժողովրդագրական խմբերում

79%

84%

70%

75%

78%

78%

82%

71%

80%

78%

80%

79%

84%

85%

81%

84%

77%

73%

79%

80%

75%

84%

89%

65%

75%

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Ընդամենը

Իգական

Արական

18-19

20-24

25-30

Միջնակարգ

Միջին­մասնագիտական

Թերի­բարձրագույն

Բարձրագույն

Մագիստրոս

Մինչև­100.000

101.000-200.000

201.000-360.000

361.000­և­ավելի

Երևան

Քաղաք

Գյուղ

Ոչ­ուսանող

Ուսանող

Չամուսնացած

Ամուսնացած

Զբաղված

Գործազուրկ

Տնտեսապես­ոչ­ակտիվ

84

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

22. Արտագաղթի սոցիալ-հոգեբանական պատճառների տարածվածությունը սոցիալ-

ժողովրդագրական խմբերում

l Ընդմիշտ մեկնելու սոցիալ­տնտեսական պատճառները համեմատաբար ավելի տա­րածված են ավելի աղքատ ընտանիքների և կանանց շրջանում,

l իսկ սոցիալ­հոգեբանական պատճառները` ուսանողների, բարեկեցիկ ընտա­նիք-նե­րի երիտասարդների շրջանում:

33%

33%

34%

33%

32%

31%

29%

47%

26%

38%

31%

36%

31%

22%

37%

27%

34%

44%

29%

30%

42%

34%

36%

44%

32%

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Ընդամենը

Իգական

Արական

18-19

20-24

25-30

Միջնակարգ

Միջին­մասնագիտական

Թերի­բարձրագույն

Բարձրագույն

Մագիստրոս

Մինչև­100.000

101.000-200.000

201.000-360.000

361.000­և­ավելի

Երևան

Քաղաք

Գյուղ

Ոչ­ուսանող

Ուսանող

Չամուսնացած

Ամուսնացած

Զբաղված

Գործազուրկ

Տնտեսապես­ոչ­ակտիվ

85

Ընդմիշտ­արտագաղթի­դիրքորոշումը­ձևավորող­գործոնները

Դիտարկենք­արտագաղթի­դիրքորոշումների­վրա­ազդող­գործոնների­հինգ­խումբ.

1.­ Սոցիալ-ժողովրդագրական­և­սոցիալ-տնտեսական­գործոններ,

2.­ Ենթամշակութային­պատկանելություն,

3.­ Աշխարհայացքային­դիրքորոշումներ,

4.­ Ազգային­ինքնության­միջուկի­բաղադրիչներ,

5.­ Պետական­քաղաքականություններ:

1.­Սոցիալ­տնտեսական գործոնների ազդեցության­ ուղղությունն­արտագաղթի­դիրքորո-շումների­վրա­դժվար­չէ­կռահել:­Օրինակ՝­այն­դեպքում,­երբ­երիտասարդների­ամբողջ­հա-մակցությունում­ընդմիշտ­արտագաղթի­դիրքորոշումն­առկա­է­նրանց­37%-ի­շրջանում,­ապա­իրենց­աշխա­տավարձից­դժգոհ­անձանց­շրջանում­այն­40%­է:

Արտագաղթին­ավելի­հակված­են­տղամարդիկ,­չամուսնացածները,­գործազուրկները:­Բացի­դրա­նից՝­աշխատավարձային­ակնկալիքների­աճը­նույնպես­բարձրացնում­է­ընդմիշտ­ար­տա-գաղ­թի­դիրքորոշումները­(Գծապատկեր­23.-Գծապատկեր­26.):­

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

23. 24. 25. 26. Արտագաղթելու դիրքորոշում ունեցողները

Արական

<=100

Հարցվածի­սեռը

Ակնկալվող­աշխատավարձը­8-ժամյա­աշխատանքային­օրվա­դիմաց,­1000­դրամ

Ամուսնական­կարգավիճակ Զբաղվածության­կարգավիճակ

Չամուսնացած ԶբաղվածԻգական

100-150 150-200 200<

Ամուսնացած Գործազուրկ Տնտեսապես­ոչ­ակտիվ

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

40%

34%

41%36%34%

38% 37%

44%

31%

50%

31%

86

2. Ենթամշակութային պատկանելության ազդեցությունը

Վիճակագրական­փորձարկումը­ցույց­է­տվել,­որ­Հայաստանից­ընդմիշտ­մեկնելու­դիրքորոշումը­վի­ճակագրորեն­նշանակալի­կերպով­կախված­է­երիտասարդի­ենթամշակութային­պատկա­նե-լությու­նից­(Պիրսոնի­c2­=­0.057),­սակայն­Գծապատկեր­27.-ից­ակնհայտ­է,­որ­այդ­կախվա­ծու-թյու­նը­գծային­չէ63:­Բաշխման­տեսքից­բխում­է,­որ՝­

l Դասական ենթամշակութային շերտում գտնվող երիտասարդների՝ ընդմիշտ ար-տա­գաղթելու դիրքորոշումներն ամենացածրն են:

l Հայաստանից ընդմիշտ մեկնելու դիրքորոշումն ամենաբարձրն է «ավան­գարդա-յին» խմբում:

l Արտագաղթի դիրքորոշումը ցածր է նաև «զանգ վա ծա յին» շերտի ինդեքսի բարձր արժեքների [2.01­3.0] տիրույթում:

Ստացված­արդյունքը­կարևոր­ է­Հայաստանի­ էթնո-սոցիո-մշակութային­համակարգի­որակի­պահ­պանման­տեսակետից:­Երիտասարդների­ամենաբարձր­ենթամշակութային­շերտը­ամե-նա­փոքրն­ է.­ այն­ կազմում­ է­ 18-30­ տարեկանների­ ընդամենը­ 5%-ը,­ և­ նրանց­արտագաղթն­ունակ­է­լրջորեն­վատթարացնելու­Հայաստանի­ապագա­մտավորա­կանության­որակը64:­Մյուս­կող­մից՝

l Այն փաստը, որ դասական ենթամշակույթին պատկանող շերտում ամենացածրն է արտագաղթի դիրքորոշումը, ցույց է տալիս, որ Հայաստանի էթնո­սոցիո­մշա-կու­թային համակարգի խնդիրների լուծման ներքին ռեսուրսն ազգային բարձր մշա­կույթն է:

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

27. Արտագաղթելու դիրքորոշում ունեցողները

63­ Ինչի­հիման­վրա­կարելի­է­առաջ­քաշել­այն­վարկածը,­որ­ենթամշակութային­պատկանելության­ինդեքսն­իրականում­մոտարկում­է­լատենտ­բազմաչափ­կոնստրուկտ:­

64­ Տե՛ս­ենթամշակութային­պատկանելության­մասին­համապատասխան­բաժինը`­էջ­126:

1.0-1.5 1.51-2.0 2.01-3.0 3.01-3.49 3.5-4.0

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

37% 38%33%

44%

31%

Ենթամշակութային­պատկանելություն

87

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

28. Արտագաղթելու դիրքորոշում ունեցողները

Ենթամշակութային­տիպերի­ներկայացուցիչների՝­Հայաստանից­ընդմիշտ­մեկնելու­դիրք­որոշ-ման­պատճառներն­արտացոլում­են­այդ­տիպերի­առանձնահատկությունները­(Գծա­պատ­կեր­28.):­Ենթամշակութային­պատկանելության­ինդեք­սի­արժեքների­աճին­զուգա­հեռ՝­նվա­զում­է­սոցիալ-տնտեսական­ և­ աճում­ սոցիալ-հոգեբանական­ պատճառների­ տա­րած­վա­ծու­թյունը:­Այսինքն՝

l Հայաստանում սոցիալ­մշակութային պայմանները խթանում են առավել բարձր մշակութային մակարդակ ունեցող անձանց՝ Հա յաստանից ընդմիշտ մեկնելու դիր­քո­րոշումը,­այսինքն`­վատթարացնում են հայաստանյան էթնո­սոցիո­մշա կու-թա­յին համակարգի որակը:

3. Աշխարհայացքային դիրքորոշումների ազդեցությունն արտագաղթի դիրքորոշումների վրա

Դիտարկենք,­ թե­ երիտասարդի­ աշխար­հայացքային­ դիրքորոշումները­ կամ­ սուբյեկտիվ ընկալումներն­ ինչպես­ են­ շաղկապված­ նրա՝­ ընդմիշտ­ արտագաղթելու­ դիր­քո­րոշ­ման­ հետ­(Աղյուսակ­18.):­Այդ­դիրքորոշումները­խմբավորված­են­6­խմբերում:

Ենթամշակութային­պատկանելություն

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%1.0-1.5 1.51-2.0 2.01-3.0 3.01-3.49 3.5-4.0

28%

29%

37%

32%

48%

74%

84%

76%

84%

55%

Սոցիալ-հոգեբանական­պատճառների­տարածվածությունը

Սոցիալ-տնտեսական­պատճառների­տարածվածությունը

88

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

18. Արտագաղթի դիրքորոշման կախվածությունը երիտասարդի աշխարհայացքային

դիրքորոշումներից (Տրված են այն դիրքորոշումները, որոնց հետ համաձայնության

և անհամաձայնության դեպքում ընդմիշտ արտագաղթելու դիրքորոշումների միջև

տարբերությունները մեծ կամ հավասար են 10%-ի:)

ԴԻՐՔՈՐՈՇՈՒՄՆԵՐՈչ Այո

Տարբե­րություն

Աշխարհ­համակարգի բովանդակության ընկալումներ

Ինչ­էլ­որ­ասեն­ու­խոսեն,­այսօր­ամեն­ինչ­վճռում­է­փողը: 17% 42% -25%

Հայաստանում­խոշոր­գործարարները,­բանկիրները­և­օլիգարխներն­ավելի­ու­ավելի­մեծ­ազդեցություն­և­իշխանություն­են­ձեռք­բերում:

27% 41% -14%

Խորհրդային­Միության­փլուզումից­մենք­ավելի­շատ­բան­կորցրինք,­քան­շահեցինք:

28% 40% -12%

Հայաստանը­­5-10­տարի­հետո­կլինի­անհամեմատ­ավելի­զարգացած: 49% 33% 16%

Սոցիալ­տնտեսական միջավայրի ընկալումներ

Իմ­կյանքի­պայմանները­բարենպաստ­են­ամուսնանալու/երեխաներ­ունենալու­համար:

49% 32% 17%

Հայաստանում­ամեն­մարդ­իր­բիզնեսը­ստեղծելու­հնարավորություն­ունի:

44% 33% 10%

Երիտասարդների­համար­Հայաստանում­առկա­են­բիզնեսով­զբաղվելու­բարենպաստ­պայմաններ:

42% 32% 10%

Սոցիալական կապիտալի ընկալումներ

Հայաստանում­մարդիկ­չկամ­(չուզող)­են­միմյանց­նկատմամբ: 30% 41% -11%

Հայաստանում­պակասում­է­վստահությունը­մարդկանց­միջև: 29% 40% -11%

Հայաստանում­մարդիկ­ճշմարտախոս­(չ)են: 41% 31% 10%

Մշակութային ընկալումներ

Հեռուստասերիալները­աղավաղում­են­հայոց­լեզուն: 29% 39% -10%

Քաղաքական մշակույթի տարրեր

Պետք­է­նպաստել,­որ­մարդիկ­իրենք­համախմբվեն­ու­լուծեն­իրենց­խնդիրները:

19% 38% -18%

Այսօր­Հայաստանին­անհրաժեշտ­է­առավելապես­«ուժեղ­ձեռքով»­կարգ­ու­կանոն­հաստատող­իշխանություն:

24% 39% -15%

Եթե­հնարավոր­չէ­ընտրությունների­արդյունքներն­օրենքով­պաշտպանել,­ապա­ժողովուրդն­այն­պետք­է­ուժով­պաշտպանի:

29% 42% -13%

Ձեր­կարծիքով՝­հասարակական­կազմակերպությունները­Հայաստանում­կարո՞ղ­են­որևէ­իրական­հասարակական­խնդիր­լուծել:

47% 26% 21%

Համամի՞տ­եք­արդյոք,­որ­Ձեր­ձայնը­կարևոր­է­ընտրությունների­ժամանակ:

45% 31% 14%

Քաղաքացիական կեցվածք

Պետք­է­պատժել­ոչ­թե­բանակից­խուսափողներին,­այլ­բանակում­անարդարություններ­կատարողներին:

53% 36% 18%

Բանակում­ծառայելը­պարտադիր­է­առողջ­հայ­երիտասարդի­համար: 47% 35% 12%

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

89

Աշխարհ­համակարգի բուն բովանդակության այն ընկալումը,­որ­հասարակական­հարա-բե­րու­թյուններում­ վերջին­ հաշվով­ իշխում­ է­ փողը,­ և­ որպես­ դրա­ ապացույց­ ու­ հետևանք՝­Հայաս­­տանում­խոշոր­գործարարները,­բանկիրներն­ու­օլիգարխներն­ավելի­ու­ավելի­մեծ­ազ-դե­ցու­թյուն­և­իշխանություն­են­ձեռք­բերում,­երիտասարդների­շրջանում­նշանակալի­չափով­բարձրացնում­է­արտագաղթելու­դիրքորոշումները:­Նրանք­չեն­ցանկանում­ապրել­այդպիսի­երկրում:­Նշված­երկու­դիրքորոշումներն­ուժեղ­կորելացված­են­այն­դիրքորոշմանը,­ըստ­որի՝­«Խորհրդային­Միության­փլուզումից­մենք­ավելի­շատ­բան­կորցրինք,­քան­շահեցինք»:­Գոր-ծոնային­ վերլուծությունը­ ցույց­ է­ տալիս,­ որ­ դրանք­ միևնույն­աշխարհայացքային­ գործոնի­տարբեր­դրսևորումներն­են:­Երիտասարդները­չեն­ցանկանում­ապրել­այն­հասարակու­թյունում,­որտեղ­փողը­հիմնական­և­ծայրագույն­արժեք­է.­նրանք­ցանկանում­են­այլ­ֆունդամենտալ­ար­ժեքների­ վրա­ կառուցված­ հասարակություն,­ որն­ իր­ մի­ շարք­ բնու­թագրերով­ «նման­ է»­Խորհրդային­Միության­հասարակությանը:

Սոցիալ­տնտեսական սեփական պայմանների բարենպաստության ընկալումը­ և­ բիզ-նե­սով­ զբաղվելու­ հնարավորության­ գնահատականների­աճը­ նվազեցնում­ են­արտագաղթի­դիրք­ո­րոշումը,­ինչն­ուղղակիորեն­հաղորդակցվում­է­սոցիալ-տնտեսական­օբյեկտիվ­բնութա-գրե­րի­ազդեցության­ուղղության­հետ:

Սոցիալական կապիտալի և հասարակությունից օտարվածության զգացողությունը­(«Հա­յաս­տանում­մարդիկ­չկամ­(չուզող)­են­միմյանց­նկատմամբ»,­«Հայաստանում­պակասում­է­վստա­հու­թյունը­մարդկանց­միջև»,­«Հայաստանում­մարդիկ­ճշմարտախոս­(չ)են»)­բարձրաց-նում­է­արտագաղթի­դիրքորոշումը:

Հայաստանի մշակութային դեգրադացումը,­ որի­ դրսևորման­ կիզակետերից­ է­ հեռուս­տա-տե­սությունը,­ավելի­կոնկրետ`­հայկական­հեռուստասերիալները,­էլ­ավելի­կոնկրետ`­հեռուս-տասերիալներից­ հնչող­ հայոց­ լեզուն­ (խաթարված­ լեզվով­ խաթարված­ մտքեր­ են­ հնչում),­մեծացնում­է­անձի­և­նրա­հայրենիքի­ընկալ­ման­միջև­ճեղքվածքը՝­խթանելով­արտագաղթի­դիրքորոշման­աճը:

Հայաստանից հեռանալուն հակված են քաղաքական արմատականության տարրեր կրող անձինք: Դրա­մասին­է­վկայում­այն,­որ­նրանք,­ովքեր­համարում­են,­որ­«Եթե­հնարավոր­չէ­ընտրությունների­արդյունքներն­օրենքով­պաշտպանել,­ապա­ժողովուրդն­այն­պետք­է­ուժով­պաշտպանի»,­կամ­«Այսօր­Հայաստանին­անհրաժեշտ­է­առավելապես­«ուժեղ­ձեռքով»­կարգ­ու­կանոն­հաստատող­իշխանություն»,­ավելի­են­հակված­արտագաղթին,­քան­նրանք,­ովքեր­համաձայն­չեն­այդ­դրույթների­հետ:­

Մյուս­ կողմից­ քաղաքական և քաղաքացիական սուբյեկտության զգացողության աճը նվազեցնում է արտագաղթի դիրքորոշումները. Հայաստանում­մնալուն­ավելի­հակված­են­այն­ երիտասարդները,­ ովքեր­ համաձայն­ են,­ որ­ «Հասարակական­ կազմա­կերպու­թյունները­Հայաստանում­կարող­են­որևէ­իրական­հասարակական­խնդիր­լուծել»,­և­«Համամիտ­են,­որ­իրենց­ձայնը­կարևոր­է­ընտրությունների­ժամանակ»:­Արտագաղթին­նվազ­հակված­են­նաև­նրանք,­ովքեր­ներդաշնակ­են­ընկալում­քաղաքացու­և­պետության­պարտականություններն­ու­իրավունքները:­Մի­կողմից՝­«Բանակում­ծառայելը­պարտադիր­է­առողջ­հայ­երիտասարդի­համար»,­իսկ­մյուս­կողմից`­«Պետք­է­պատժել­ոչ­թե­բանակից­խուսափողներին,­այլ­բանակում­անարդարություններ­կատարողներին»:

Այսպիսով՝ Հայաստանի երիտասարդության արտագաղթի դիրքորոշումները կնվազեն, եթե՝

90

l կառուցվի բարոյական արժեքների, այլ ոչ թե փողի վրա հիմնված արդար երկիր,

l վերականգնվի մարդկանց միջև վստահությունը,

l մաքրվի մշակութային տարածությունը,

l մարդկանց համար ազատ աշխատելու հնարավորություն ստեղծվի,

l մարդիկ և պետությունը կատարեն իրենց պարտականությունները, և երաշ­խա-վոր­ված լինեն քաղաքացիների իրավունքները:

Այսինքն` չի հայտնագործվել ոչ մի նոր բան, որը հայտնի չէր բոլորին:

4. Արտագաղթի դիրքորոշման կախվածությունն ազգային ինքնության բաղադրիչներից

Հետազոտությամբ­ուսումնասիրվել­է­երիտասարդների­շրջանում­անձին­որպես­հայ­նույնա­կա-նաց­նելու­համար­անհրաժեշտ­պայմանները­կամ­ազգային­ինքնության­միջուկը65:­Պարզվում­է,­որ՝­

l հայ երիտասարդի արտագաղթի դիրքորոշումներն աճում են, երբ նա անձին հայ հա­մա­րելու համար այլևս պարտադիր չի համարում՝

l որպես հայ ինքնանույնականացումը,

l ազգային եկեղեցուն պատկանելը,

l Հայաստանը որպես իր միակ հայրենիք ընկալելը:

Մասնավորապես­ այն­ երիտասարդների­ խմբում,­ ովքեր­ անձին­ որպես­ հայ­ նույնա­կա­նաց-նելու­համար­պարտադիր­չեն­համարում­նրա՝­«Հայ­Առաքելական­եկեղեցուն­պատկա­նելը»,­ընդմիշտ­արտագաղթելու­դիրք­որոշումը­15%-ով­ավելի­բարձր­է,­քան­այն­երիտասարդների­խմբում,­ովքեր­այդ­բնութագիրը­պարտադիր­են­համարում:­Առաջին­խմբում­արտագաղթելու­դիրքորոշումը­36%­է,­իսկ­երկրորդում`­52%­(Աղյուսակ­19.):

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

19. Ազգային ինքնության միջուկի բաղադրիչների ազդեցությունն ընդմիշտ արտագաղթելու

դիրքորոշման վրա

Անձին հայ համարելու համար պարտադի՞ր է արդյոք

Անձանց տոկոսը այն խմբում, որտեղ հակված են ընդմիշտ արտագաղթին

Ընդմիշտ արտագաղթելու

հակման աճըՊարտադիր է Պարտադիր չէ

Ինքն­իրեն­հայ­համարելը 36% 52% 16%

Հայ­Առաքելական­եկեղեցուն­պատկանելը 35% 50% 15%

Հայաստանը­որպես­իր­միակ­հայրենիք­ընկալելը 34% 45% 11%

Հայերեն­խոսել­իմանալը 36% 40% 4%

Հոր­հայ­լինելը 36% 40% 4%

Մոր­հայ­լինելը 36% 39% 3%

65­ Ազգային­ինքնության­միջուկի­մասին­մանրամասն­տե՛ս­«Ազգային­ինքնություն­և­միասնականություն»­պարագրաֆը`­էջ­142:

91

5. Պետական քաղաքականությունների ազդեցությունը

Կարելի­է­ենթադրել,­որ­տարբեր­ոլորտներում­պետական­արդյունավետ­քաղաքականություն-ները­ կարող­ են­ ազդեցություն­ ունենալ­ երիտասարդության­արտագաղթի­ դիրքորոշումների­վրա:

Պարզվում­է,­որ­պետական­քաղաքականությունների­շարքում­արտագաղթի­դիրքորոշումներն­առավել­մեծ­չափով­կրճատելու­ներուժ­ունեն՝

l արդյունաբերության,

l աշխատատեղերի ստեղծման,

l աղքատության կրճատման,

l որակյալ առողջապահության,

l բարձր տեխնոլոգիաների,

l փոքր բիզնեսի

ոլորտներում­արձանագրվող­հաջողությունները66:

Այնուամենայնիվ՝­

l Արտագաղթի բացարձակ արժեքով ամենափոքր դիրքորոշումը դիտվել է աղքատության կրճատման ոլորտում իրականացվող պետական քաղաքա­կա­նու-թյուն­ներում բարելավում ընկալած երիտասարդների խմբում:

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

20.

Քաղաքականությունը Վատա նում է Բարելավ վում է Տարբե րություն

Արդյունաբերության­մեջ 51% 30% 21%

Իրավիճակն­աշխատատեղերի­ստեղծման­ոլորտում 46% 26% 20%

Իրավիճակն­աղքատության­կրճատման­ոլորտում 44% 24% 20%

Իրավիճակը­որակյալ­առողջապահության­ապահովման­ոլորտում

52% 33% 19%

Բարձր­տեխնոլոգիաների­ոլորտում 52% 33% 19%

Փոքր­բիզնեսում 47% 30% 17%

Կրթության­մակարդակը­դպրոցներում­ 43% 30% 13%

Գյուղատնտեսությունում 48% 35% 13%

Կրթության­մակարդակը­բուհերում 45% 33% 12%

Տուրիզմի­ոլորտում 43% 35% 8%

Հարուստների­և­աղքատների­միջև­անհավասարության­կրճատման­ոլորտում

39% 35% 4%

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

66­ Պետական­քաղաքականությունների­գնահատականների­մասին­տե՛ս­համապատասխան­բաժնում:

92

Ի՞նչն է արտագաղթի դիրքորոշում ունեցողներին պահում Հայաստանում:

l Հայաստանից երիտասարդների՝ ընդմիշտ արտագաղթելու ամենահզոր խոչընդո­տը ֆինանսների բացակայությունն է. արտագաղթելու դիրքորոշում ունեցող երի­տա­սարդների կեսից մի փոքր ավելին (51%) չունի ֆինանսական անհրաժեշտ մի­ջոց­ներ:

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

29. Հայաստանից դեռևս ընդմիշտ չմեկնելու խոչընդոտները

51%

15%

6%

4%4%

4%

10%

Ֆինանսական­հնարավորությունների­բացակայություն

Հարմար­առիթ/առաջարկ­չի­ունեցել

Դեռ­սովորում­է

Ծնողներին­մոտ­լինելու­համար

Համարում­է`­դեռևս­տարիքը­փոքր­է

Ծառայել­է­բանակում

Ծնողները­չեն­թողնում

93

00

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

110

120

130

140

150

160

ìºð²ððàÔ²Î²Ü ì²ðø ºì ÀÜî²ÜÆø

95

Ընտանիքը,­որը­երեխաների­սոցիալականացման­առաջին­և­հիմնական­ագենտն­է,­կարևո-րա­գույն­նշանակություն­ունի­ազգային­մշակույթի­վերարտադրման,­դրա­բնույթի­պահպան-ման­և­փոխակերպման­տեսակետից:­ Ընտանիքում­ նախ­նական­ սոցիալականացում­ան­ցած­երե­խան­6-7­տարեկան­հասակից­սկսում­է­ավելի­ու­ավելի­ինտենսիվ­կերպով­կրել­սո­ցի­ա-լա­կա­նացման­այլ­ագենտների,­ մաս­նա­վորապես­ հե­ռուս­տատե­սության,­ դպրոցի­ և­ ըն­կե­րա-կան­ շրջապատի­ ազդե­ցությունները,­ որոնք­ մոդիֆի­կաց­նում­ են­ ընտանիքում­ իր­ ստացած­նախ­նա­կան­ արժեքներն­ ու­ նորմերը:­ Այժմ,­ երբ­ ընտանիքի­ և­ ընտանեկան­ կապերի­ թուլա-ցումը­ գլո­բալ­ միտում­ է,­ որն­ ինտենսիվորեն­ քարոզվում­ է­ գլոբալ­ գեոմշակույթի­ ինֆոր­մա-ցի­ոն­ քաղաքա­կանու­թյամբ,­ և­ գլոբալ­ ռեսուրսների­ միջոցով­ երկրներին­ պարտա­դրվում­ է­ըն­տա­նե­կան­կապերը­խարխլող­քաղաքականությունների­ներդրումը,­կար­ևոր­խնդիր­է­հայ­-կա­­կան­ ընտանիքի­ ամրության­ վիճակի,­ ռեսուրսի­ և­ դինամիկայի­ գնահատումը:­ Ընտա­նե-կան,­ հատկապես­ սերունդների­ միջև­ կապե­րի­ թուլացումը,­ ոչ­ ամբողջական­ ընտանիքների­աճը­ նվա­զեցնում­ են­ ընտանիքում­ մշակութային­ վերար­տադրության­ ներուժը:­ Ընտանիքում­երեխաների­քանակի­նվազումը­լուրջ­մարտահրավեր­է­փոքրաքանակ­ազգերի­գոյությանը:

Ակնհայտ­ է,­ որ­սոցիալ-տնտեսական­պայմանները՝­ որպես­հասարակության­վարքը­և­դիրք-որոշումները­պայմանավորող­հիմնարար­գործոններ,­ազդում­են­երիտասարդության­վեր­ար-տա­դրողական­ վարքի,­ մասնավորապես­ամուսնության­ օպտիմալ­տարիքի,­ամուս­նու­թյունը­հե­տաձգելու,­ընտանիքում­երեխաների­ցանկալի­քանակի,­երեխաներ­ունենալը­հետաձգելու­դիր­քորոշումների­վրա:­Սոցիալ-տնտեսական­պայմանների­վատ­թարացումը­կարող­է­ազ­դել­նաև­ընտանեկան­կապերի­ամրության­վրա:­Սակայն,­միայն­սոցիալ-տնտեսական­պայ­ման-ները­չեն,­որ­պայմանավորում­են­վերարտադրողական­վարքը:­Վերջինս­պայ­մանավորված­է­նաև­ տվյալ­ հասարակության­ մշակութային­ առանձնահատ­կություններով:­ Մաս­նա­վորապես­ավան­դականից­ինդուստրիալ­հասարակության­անցումը­զուգորդվել­է­ընդ­լայնված­ըն­տա­նի-քից­նուկլեար­ընտանիքի­անցմամբ,­ոչ­ամբողջական­ընտանիք­ների­քանակի­աճով,­ըն­տա­նի-քում­ երեխաների­ քանակի­ կրճատմամբ,­ ընտանիքում­ սոցիա­լական­ վերահսկո­ղու­թյան­ թու-լաց­մամբ:

Արդի­աշխարհի­կարևորագույն­խնդիրների­շարքում­է­ժողովրդագրական­վիճա­կը:­Գիտական­և­փորձագիտական­շրջանակներում­առավել­ընդունված­դիրքորոշումն­այն­է,­որ­երկրագունդը­«գերբնակեցված­է»,­հետևաբար­անհրաժեշտ­է­միջոցառումներ­ձեռնարկել­բնակչության­աճի­զսպման­և/կամ­բնակչության­քանակի­կրճատման­ուղղությամբ:­Կա­նաև­հակա­դիր­տեսակետ,­ըստ­ որի՝­ երկրագունդը­ գերբնակեցված­ չէ,­ և­ ժամանակակից­ տեխնոլոգիաները­ կարող­ են­բարեկեցիկ­կյանք­ապահովել­ավելի­մեծ­թվով­մարդկանց­համար­(քան­ներկայիս­7­միլիարդն­է):­ Խնդիրը,­ սակայն,­ ոչ­ թե­ բնակչության­ քանակն­ է,­ այլ­ միջ­ազ­գային­ և­ հասարակական­աններդաշնակ­ հարաբերությունները­ և­ զարգացած­ (կենտ­րոնի)­ երկրներում­ հաս­տատված­սպառողական­ կենսաոճը,­ որը­ գլոբալ­ գեոմշակույթը­ շարունակաբար­տարա­ծում­ է­ամբողջ­աշխարհում:

Աշխարհամակարգային­վերլուծությունն­արդի­աշխարհի­գլոբալ­խնդիրների­մեծ­մասը,­այդ­թվում՝­ նաև­աշխարհի­գերբնակեցվածությունից­բխող­խնդիրները,­ բացատրում­ է­արդի­աշ-խար­հ-համակարգի­հիմնարար­նպատակով:­Աշխարհ-համակարգի­շարժիչ­ուժը­տնտեսավա-րու­մից­ստացվող­շահույթի­մաքսիմիզացումն­է:­Դրանից­անհրաժեշտաբար­բխում­է­տնտե­սա-կան­հարատև­աճի­պարտադիր­լինելու­կոնցեպտը:­Սակայն,­տնտեսական­աճի­դինամի­կան­ունի­երկու­ասպեկտ.­այն­պայմանավորված­է­ոչ­միայն­արտադրությամբ,­այլև­սպառ մամբ:

96

Հետևաբար­տնտեսական­աճի­հարատևության­սկզբունքն­անհրաժեշտաբար­պահան­ջում­ է­նաև­ սպառման հարատև աճ: Շա­հույթի­ մաքսիմիզացման­ գերնպատակի­ պայմաններում­տնտեսավարման­ երկու­ կողմերի­ փոխկապվածությունն­ աշխարհում­ գլոբալ­ խնդիր­ներ­ է­հարուցում67:­ Ընդ որում՝ աշխարհամակարգային վերլուծությունն առաջ է քաշում այն թեզը, որ արդի գլոբալ խնդիրներն արդի աշխարհ­համակարգի շրջանակում լուծումներ չունեն:­

Այսպիսով՝­մի­կողմից­տնտեսական­աճը­պահանջում­է­շուկաների­ծավալի­աճ­(այդ­թվում՝­և՛­բնակչության­աճ,­և՛­նրա­վճարողունակության­աճ­կամ­աղքատության­կրճատում),­իսկ­գլոբալ­խնդիրների­լուծումները­պահանջում­են­բնակչության­և­սպառման­կրճատում:

Գլոբալ­համակարգում­գտնվող­Հայաստանը­կրում­է­այդ­համակարգում­գերակայող­միտում-ների­հզոր­ազդեցությունը,­տվյալ­դեպքում՝­այն­բոլոր­ազդեցությունները,­որոնք­ուղղված­են­թույլ­զարգացած­երկրներում­բնակչության­կրճատմանը,­և,­հետևաբար,­Հայաս­տանի­էթնո-սոցիո-մշակութային­համակարգի­ծավալային­աճի­խնդիրը­հակասում­է­գլոբալ­նպատակա-դրում­ներին:­Այդ­ազդեցությունների­շարքից­են՝­

l ավանդական­ընտանիքի­կողքին,­որպես­հավասարապես­ընդունելի,­ամենաբազմազան­«այլընտրանքային»­ընտանիքների­դիրքավո­րումը,­

l անձի­ազատության­բացարձականացումը,­որի­ենթատեքստում­է­նաև­ընտանե­կան­կապե­րի­թուլացումը,­

l սպառողական­մշակույթի­ձևավորումը,­որն­անձին­դրդում­է­իր­ֆինանսական­ռեսուրսները­ծախսել­իր­ցանկությունների­բավարարման­համար,­իսկ­ընտանիքը­և­հատ­կապես­երեխաները­խիստ­նվազեցնում­են­այդ­հնարավորությունները,

l ընտանիքի­պլանավորման­կոնցեպտը,­որի­լատենտ­նպատակն­է­ընտա­նիքում­հետաձգել­երեխաների­ծնունդը,­բացառել­անցանկալի երեխաների աշխարհ գալը:­­

Ներկայումս,­երբ­Հայաստանում­արդեն­չափահաս­տարիքի­են­հասել­գլոբալ­գեոմշակույթի­ծայրամասային­բաղադրիչների­(զանգվածային­մշակույթի)­հզոր­ազդեցության­ներքո­մեծա-ցած­ մի­ քանի­ սերունդ68,­ կարևոր­ հարց­ է­ դարձել­այն,­ թե­ազգային­ մշակույթի,­ այդ­ թվում՝­արժեքների­վերարտադրության­տեսակետից­ո՞ր ազդեցությունն է ավելի հզոր` ավան­դա-կան արժեքներն ու նորմերը պահպանող հիմնական ագենտի` ընտանիքի, թե՞ գլոբալ գեո­մշակույթի:­Սա­այնպիսի­բարդ­հարց­է,­որի­պատասխանը­դժվար­է­(կամ­անհնար)­ստա-նալ­ մեկ­ժամանակային­ կտրվածք­պա­րունակող­հետազոտությունների­ մի­ջո­­ցով:­Այնու­­ամե-նայ­նիվ,­աշխատան­քում­այդ­ազդեցությունների­հարաբերակցությունը­գնահատելու­փորձ­ է­կա­տարվել­ երիտասարդ­ների­ամուս­­նության­և­ երե­խա­ներ­ ունենալու­ դիրք­որոշումների­ վրա­դրանց­ներգործության­տեսա­կետից69:­

67­ Այստեղ­բաց­ենք­թողնում­աշխարհամակարգային­վերլուծության­ամենահիմնական­թեզի­դիտար­կու-մը,­ըստ­որի՝­գլոբալ­ռեսուրսների­սահմանափակության­պայմաններում­հարատև­տնտեսական­աճը­տանում­է­շահութաբերության­անկման,­որի­սահմանային­արժեքը­0-ն­է,­որից­բխում­է­նաև­աշխար­հ-համակարգի­զարգացման­սահմանափակությունը:

68­ Մշակութային­տեսակետից­մոտավորապես­6-7­տարվա­ընթացքում­ձևավորվում­են­նոր­սերունդներ,­որոնք­նշանակալի­չափով­տարբերվում­են­իրենց­նախորդներից:

69­ Երբ­հարց­է­տրվում`­«Ինչո՞ւ­չեք­պատրաստվում­ամուսնանալ­մոտակա­տարիների­ընթացքում»,­ապա­ուղղակիորեն­հնարավոր­է­ստանալ­հետևյալ­բնույթի­պատասխաններ.­«Դեռ­պատրաստ­չեմ­

97

Այսպիսով՝­վերոնշյալ­երկու­հիմնական­հարցերի­պատասխանները­գտնելու­համար­հարկ­ է­գտնել­մի­շարք­մասնակի­հարցերի­պատասխաններ.

1. Ամուսնության­վերաբերյալ­ի՞նչ­դիրքորոշում ունեն­երիտասարդները:­Ո՞րն­է­ամուսնու-թյան լավագույն տարիքը:­Որո՞նք­են­ամուսնությունը­հետաձգելու­պատճառները:

2.­ Հայաստանի­երիտասարդության­շրջանում­երեխաներ ունենալու պահանջմունքի առու-մով­ ներկայումս­ ի՞նչ­պատկեր­ է­առկա,­այլ­ կերպ­ասած`­ իրենց­ ընտանիքներում­ քանի՞­երե­խա­ են­ ցանկանում­ ունենալ:­ Արդյո՞ք­ այդ­ պահանջմունքը­ բավարար­ է­ Հայաստանի­ազգա­բնակչության­ընդլայնված­վերար­տա­դրության­համար:­Արդյո՞ք­երիտասարդ­սերնդի­շրջանում­այդ­պահանջմունքը,­նրանց­ծնողների­համեմատ,­նվազել­է:­

3. Ամուսնության և ընտանիքի հետ կապված մշակութային ի՞նչ­ դիրք­որոշում­ներ­ ունեն­երի­տա­սարդները:­Արդյո՞ք­Հայաստանում­պահպանվում­է­տղամարդու­գերիշխող­դիր­քը,­թե՞­փո­փոխվում­է:­Ի՞նչ­ուղղությամբ­է­այն­փոփոխվում:­Ո՞րն­է­այդ­փոփոխության­բովան-դա­կու­թյունը:

4.­ Ի՞նչ­ գործոններ­ և­ ի՞նչ­ ինտենսիվությամբ­ են­ ազդում­ վերը­ նշված­ բնութագրերի­ վրա:­Որո՞նք­են­փոփոխությունների­պատճառ­հանդիսացող­առավել­ազդեցիկ­գործոնները:

Վերարտադրողական­վարքի­միտումները­1990-2010թթ.­ընթացքում

Նախքան­հետազոտական­տվյալների­վերլուծությունը­կարևոր­ է­Հայաստանի­բնակ­չության­ժողովրդագրական­վիճակի­և­վերարտադրողական­վարքի­միտում­ների­վերաբերյալ­ընդհանուր­պատկերացում­կազմելը:­Այդ­նպատակով­դիտարկենք­ՀՀ­Ազգային­վիճակագրական­ծա­ռայու-թյան­համապատասխան­տվյալները:

Գծապատկեր­30.-ում­ներկայացված­է­Հայաստանի­բնակչության­ընդհանուր­քանակի­և­դրա­կազմում­ գյուղական­ բնակչության­ տոկոսի­ փոփոխությունը­ 1897-2010թթ.­ ընթացքում:­ 115­տա­րվա­մեջ­դիտարկվել­է­չորս­տասնամյակ,­որոնց­ընթացքում­Հայաստանի­բնակ­չությունը­կա՛մ­նվազել­է,­կա՛մ­չի­ունեցել­նշանակալի­աճ.­

1)­­Առաջին­համաշխարհային­պատերազմն­ընդգրկող­տասնամյակում­(1913-1920թթ.­Հայաս-տանի­բնակչությունը­կրճատվել­է­39%-ով):­

2)­­Երկրորդ­համաշխարհային­պատե­րազմն­ընդգրկող­ժամանակա­հատվածում`­1940-1950թթ.:­(Չնայած­այդ­պատերազմի­ընթացքում­զոհվել­է­300.000­տղամարդ,­այնուամենայնիվ­Հայաստանի­բնակչությունն­աճել­է­2%-ով:)­

3)­­Աշխար­համա­կար­գային­անցման­ժամանա­կահատվածում՝­1990-2000թթ.­(Հայաստանի­բնակ­չությունը­կրճատվել­է­9%-ով):

4)­­Վերջին­տաս­նամյակում՝­2001-2010­թվականներին,­երբ­Հայաստանն­ինստիտուցիոնալ­առումով­ինտեգրվեց­գլոբալ­աշխարհ-համակարգին,­այդտեղ­«ստացավ»­իր­նիշան­և­ծա­վալային­տեսակետից­[սպոնտան­կերպով]­ադապտացվեց­դրան­(այս­ժամանակահատվածում­Հայաստանի­բնակ­չությունը­նվազել­է­6.4%-ով):­

տնտե­սապես»,­կամ­«Ցանկանում­եմ­ազատ­ապրել»:­Գործնականում,­սակայն,­անհնար­է­ստանալ­«Այդպես­եմ­դաստիարակվել­հեռուստատեսային­(կամ­ինտերնետային)­ինֆորմացիոն­դաշտում»­պատասխանը:

98

Վերջին­20­տարիներին­Հայաստանի­բնակչության­կրճատման­միտումները­և­վերջին­տարի-ներին­կայուն­20%­գործազրկության­մակարդակը­հուշում­են,­որ՝

l տնտեսության՝ 1991­1997թթ. ավելի ցածր նիշա տեղափոխմամբ պայմանավորված կառուցվածքային փոխակերպ ման հետևանքով Հայաստանի էթնո­սոցիո­մշակու թային համակարգը դեռևս չի հասել իր ծավալային կայուն վիճակին, դեռևս առկա է նշանակալի «ավելորդ» բնակչություն:

Հետևաբար՝

l կարելի է առաջ քաշել այն վարկածը, որ այլ հավասար պայմանների դեպքում եթե Հայաստանում տեղի չունենան սոցիալ­տնտեսական արմատական փոփո-խու­ թյուններ, ապա Հայաստանի բնակչության կրճատումը շարունակվելու է:

Նույն՝­1897-2010թթ.­ժամանակահատվածում­որակապես­փոխվել­է­քաղաքային­և­գյուղական­բնակչության­ հարաբերակցությունը:­ Խորհրդային­ տարիներին­ գյուղական­ բնակչության­կրճա­տումն­ արտապատկերում­ է­ Հայաստանի­ ինդուստրացման­ տեմպերը:­ Այսպես՝­ 1920-1940թթ.­ընթացքում­գյուղական­բնակչությունը­կրճատվել­է­9%-ով,­1940-1950թթ.­ընթացքում`­14%-ով,­ 1950-1960թթ.­ ընթացքում`­ 8%-ով,­ 1960-1970թթ.­ ընթացքում`­ 9%-ով,­ 1970-1990թթ.­ընթացքում`­ ևս­ 9%-ով:­ Արդյունքում­ 1960-1980-ական­ թվականներին­ Խորհրդային­ Հայաս-տանը­դարձել­էր­բարձր­զարգացած,­իր­զարգացման­մակարդակով­Գերմանիայի­Դեմոկրա-տա­կան­Հանրապետու­թյանը­և­Չեխոսլովակիային­հավասարազոր­ինդուստրիալ­երկիր:­1990-2001­թվականներին­տեղի­ունեցած­ապաինդուս­տրացման­ընթացքում­գյուղական­բնակ­չու-թյունն­աճել­է­4%-ով:

Հայաստանի­ժողովրդագրական­իրական­վիճակի­դինամիկայի­վերաբերյալ­հավելյալ­տեղե-կու­թյուններ­է­տալիս­2001­և­2011­թվականներին­անցկացված­մարդահամարների­արդյունք-ների­համեմատու­թյունը:­

Եթե­2001թ.­Հայաստանի­մշտական­բնակչությունը­(կամ­քաղաքացիները)­կազմել­է­3.213.011­մարդ,­ապա­2011թ.`­3.018.854,­այսինքն`­մշտական­բնակչությունը­կրճատվել­է­6.4%-ով:­Եթե­2001թ.­ Հայաստանում­ առկա­ (կամ­ մարդահամարի­ ժամանակահատվածում­ Հայաստանում­գտնվող)­ բնակչությունը­ կազմել­ է­ 3.002.594­ մարդ,­ ապա­ 2011թ.`­ 2.871.771:­ Ըստ­ այդմ՝­կրճատումը­ կազմել­ է­ 4.5%:­ Հարկ­ է­ նշել,­ որ­ 2011թ.­ Հայաստանի­ մշտական­ բնակչությունը­դարձել­է­ավելի­փոքրաթիվ,­քան­1980­թվականին,­իսկ­առկա­բնակչությունը­հավասարվել­է­1976թ.­մակարդակին­(2.851.000):

Բնակչության­բնական­աճի­դինամիկան­լավագույնս­արտահայտող­ցուցանիշներից­են­կնոջ պտղաբերության և վերարտադրության նետտո գործակիցները:­Առաջինը՝­պտղաբե­րու-թյան­նետտո­գործակիցը,­ցույց­է­տալիս­այն­երեխաների­միջին­թվաքանակը,­որ­իր­կյանքի­ծնունակ­ժամանակահատվածում­կարող­է­ծնել­մեկ­կինը`­ծնելի­ության­տվյալ­տարվա­մակար-դակի­պահպանման­դեպքում:­Բնակ­չության­թվաքանակի­պարզ­վերարտադրության­համար­անհրաժեշտ­է,­որ­կնոջ­պտղա­բերու­թյան­գործակիցը­լինի­մոտավորապես­2.15:­Հայաստանում­այդ­գործակիցը­1993­թվականին­նվազել­է­կրիտիկական­արժեքից­և­դրանից­հետո­մնացել­կրիտիկական­արժեքից­ցածր:­

Երկրորդը`­ վերարտադրության­նետտո­գործակիցը,­ ցույց­ է­տալիս,­ թե­ մեկ­ կինն­իր­ կյանքի­ծնունակ­ ժամանակահատվածում­ միջին­ հաշվով­ քանի­ աղջիկ­ երեխա­ կծնի,­ ովքեր­ իրենց­

99

ծնվելուց­ հետո­ կհասնեն­ իրենց­ մայրերի­տարիքին`­ յուրաքանչյուր­տարիքում­ ծնելիության­և­ մահացության­տվյալ­ ժամանա­կաշրջանի­ մակարդակների­պահպանման­դեպքում:­ Բնակ-չության­պարզ­կամ­ընդլայնված­վերարտադրության­համար­անհրաժեշտ­է,­որ­այս­գործակիցը­հավասար­ կամ­ մեծ­ լինի­ 1-ից:­ Նույն՝­ 1993թ.­ Հայաստանում­ այս­ գործակիցը­ դարձավ­1-ից­փոքր­և­դրանից­հետո­այդպես­ էլ­ մնաց:­2010թ.­այն­0.7­ էր,­ ինչը­նշանակում­ է,­ որ­այլ­հավասար­պայման­ների­դեպքում՝­25­տարի­անց`­(Հայաստանում­2010թ.­մոր­միջին­տարիքը­երեխայի­ծնվելու­ժամա­նակ)­2035­թ-ին,­Հայաստանում­ծննդաբերող­կանանց­առավելագույն­քանակը­ հավասար­ կլինի­ 2010­ թ-ին­աղջիկ­ ծննդա­բերած­ կանանց­քանակին,­այսինքն՝­ 0.7­մասին:­ Այս­ գործակիցը­ կարևոր­ է­ այն­ պատճառով,­ որ­ բնակչության­ վերարտա­դրությունը­պայմանավորված­ է­ կանանց­ քանակով,­ քանի­ որ­ երկրում­ ծնվող­ երեխաների­ քանակը­սահմանա­փակվում­է­կանանց­ծննդաբերելու­ունակությամբ:­

Հետխորհրդային­20-ամյակում­անշեղորեն­աճել­ է­առաջին­անգամ­ամուսնացողների­միջին­տարիքը­ ինչպես­ տղամարդկանց,­ այնպես­ էլ­ կանանց­ շրջանում­ (Գծապատկեր­ 32.):­ Տղա-մարդկանց­ շրջանում­այդ­աճը­կազմել­ է­ 25.5­տարեկանից­մինչև­28.4­տարեկան,­ կամ`­ 2.9­տարի,­ իսկ­ կանանց­ շրջանում`­ 22.3-ից­ մինչև­ 24.6­տարեկան,­ կամ`­ 2.3­տարի:­ Մոր­ միջին­տարի­քը,­սակայն,­շատ­քիչ­է­փոխվել­առաջին­երեխայի­ծնվելու­առումով­(Գծապատկեր­33.):­Ժամա­նա­կային­շարքում­նկա­տե­լի­է­մոնոտոն­աճի­երկու­ժամանակահատ­ված`­1977-1990թթ.­և­1994-2010թթ.:­Մոնոտոն­աճի­առաջին­ժամանակահատվածը­կարելի­է­բացատրել­խորհրդային­վեր­ջին­15-ամյակում­տեղի­ունեցած­ինդուստրացման­արդյունքում­առաջացած­մշակութային­փոփոխությու­ններով,­ իսկ­ մոնոտոն­ աճի­ երկ­րորդ­ ժամանակահատվածը`­ հետխորհրդային­ժամա­նակա­հատվածում­ տեղի­ ունեցած­ զուտ­ մշա­կու­թա­յին­ փոփոխություններով:­ Երկու­ժամանակահատ­ված­ներն­ էլ­ ունեն­ բովան­դակային­ համանման­ տարր.­ երկու դեպքում էլ տեղի էր ունենում կնոջ էման սի պացում: Հիշենք,­որ­ինդուստրացման­գործընթացում­կնոջ­էմանսիպացիայի­տնտեսական­ հիմնական­ գործառույթը­ նրա­ ընդգրկումն­ է­արտադրության­մեջ,­ ինչի­ հետևանքով­կինն­ընտանիքում­անցկացնում­ է­ավելի­ ու­ավելի­քիչ­ժամանակ,­և­բնականաբար­նվազում­ է­նրա­պտղաբերության­գործակիցը:­Տնտեսության­մեջ­ընդգրկումը­նպաստում­է­նաև­կնոջ­սոցիալական­ակտիվության­աճին,­ինչը­նույնպես­նվազեցնում­է­երեխա­ունենալու­ հավանականությունը:­ Այդ­ երկու­ հիմնական­փոփոխությունները­պարուրվում­ են­մշակութային­բազմաթիվ­այլ­փոփո­խու­թյուններով,­որոնք­կազմավորում­են­այն­միջավայրը,­որտեղ­«բնական­է­դառնում»­քիչ­երեխա­ունենալը:­Սակայն,­ինչպես­կերևա­էմպիրիկ­տվյալ-ների­հետագա­վերլու­ծությունից,­նմանու­թյունները­դրանով­ավարտ­վում­են:­

1990-1994թթ.­ժամանակահատվածում՝­առաջին­երեխայի­ծնվելու­ժամանակ,­մոր­միջին­տարի-քի­նվազումը­կարող­է­բացատրվել­այն­հայտնի­երևույթով,­որ­պոպուլյացիայի­համար­ֆորս-մաժորային­ իրավի­ճակներում­ խթանվում­ է­ բնական­ վերարտադրությունը:­ Տվյալ­ դեպքում­Հայաստանում­ այդպիսի­ իրավիճակ­ էր­ առաջացել­ Սպիտակի­ երկրաշարժի­ և­ Արցախյան­պատերազմի­հետևանքով:

1972-1988թթ.­ընթացքում՝­երեխայի­ծնվելու­ժամանակ,­մոր­միջին­տարիքի­անկումը­կապված­էր­ընտանիքում­երեխաների­քանակի­նվազման­հետ,­ինչը­հաստատում­է­նաև­կնոջ­պտղաբե-րու­թյան­գործակցի­անկումը:­

2004-2010թթ.­ ժամանակահատվածում՝­ երե­խայի­ ծնվելու­ ժամանակ,­ մոր­ միջին­ տարիքի­ և­կնոջ­պտղաբերության­գործակցի­աճը­պայ­մանա­­վորված­էր­1980-ականների­վերջին­ծնված­այն­աղջիկ­ների­թվաքանակով,­ովքեր­այդ­տարիներին­հասել­էին­ծննդաբերության­տարիքի­

100

(այդ­ թռիչքը­ Երկրորդ­ համաշ­խարհային­ պատերազմից­ հետո­ ծնելիության­ թռիչքաձև­ աճի­երրորդ­ալիքն­էր):

1990-2010թթ.­ ընթացքում­ Հայաստանում­ նշանակալի­ չափով­ նվազել­ է­ ամուսնությունների­հա­­րա­բերական­քանակը`­1000­բնակչի­հաշվով­8.0-ից­մինչև­5.5­(Գծապատկեր­34.):­Սա­բա-ցատրվում­է­երկու­հիմ­նական­գործոններով:­Առաջինը`­«հետաձգված­ամուսնու­թյուններով»,­երբ­ամուսնության­տարիքն­աճում­ է,­և­երկրորդը`­ չգրանցված­ամուսնություն­ների­քանակի­աճով,­երբ­զույգերը­գերադասում­են­ապրել­քաղաքացիական­ամուսնությամբ:­

1997-2001թթ.­ «փոսը»­ բացատրվում­ է­ ևս­ երկու­ գործոնով:­ Առաջինը՝­ 1990-ականներին­զույգերը­ոչ­թե­մշակութային,­այլ­ավելի­շուտ­տնտեսական­պատճառներով­(այդ­տարիներին­միայնակ­ մայրերը­ հումանիտար­ օգնություն­ էին­ ստանում)­ հաճախ­ չէին­ գրանցում­ իրենց­ամուսնությունը:­Երկրորդ­գործոնն­ինտենսիվ­արտագաղթն­էր.­այդ­տարիներին­Հայաստանից­հեռանում­ էին­ առավելապես­ երիտասարդ­ (չամուսնացած)­ և­ միջին­ տարիքի­ անձինք,­ ինչի­հետևանքով­ հա­րաբերականորեն­ աճում­ էր­ ավելի­ բարձր­ տարիքի`­ արդեն­ ամուսնացած­անձանց­քանակը:­Ներկայում,­երբ­նվազել­է­ինտենսիվ­արտա­գաղթը,­այդ­գործոնի­ազդեցու-թյունը­նույնպես­նվազել­է:

1990-2010թթ.­ընթացքում­ամուսնալուծությունների­հարաբերական­քանակի­անկման­ընդհա-նուր­միտումները­(Գծապատկեր­34.)­նույնպես­հնարավոր­է­առաջին­մոտավորությամբ­մեկ­նա-բանել­որպես­1990-ականների­ինտենսիվ­արտագաղթի­հետևանք,­այն­է՝­ընտանիքից­երկա-րա­­տև­ժամանակով­հեռացած­տղա­մարդիկ­իրենց­բացակայության­փաստով­նվազեցրել­են­միայնակ­մնացած­կանանց­ամուսնալուծվելու­հնարավորությունը,­ինչի­հետևանքով­նվազել­է­գրանցված­ամուս­­նալուծությունների­քանակը:­Չի­բացառվում,­որ­վիճակագրական­ցու­ցա­նիշ-ների­ար­ժեք­ների­ընդհանուր­«նվազումը»­որոշ­չափով­բացատրվում­է­նաև­պետա­կան­կառա-վար­­ման­ապարատի­աշխատանքի­արդյունավե­տության­ընդհանուր­անկմամբ:

Ըստ­ մարզերի՝­ 2010­ թվականին­ գրանցված­ամուսնությունների­ և­ամուսնալուծությունների­հարաբերական­ քանակների­ դի­տարկումը­ բացահայտում­ է­ դրանց­ ևս­ մի­ քանի­ առանձնա-հա­տկություններ­ (Գծապատկեր­ 35.):­ Ամուսնությունների­ հարաբերական­ քանակն­ ամենա-ցածրն­ է­ Շիրակում,­ Լոռիում,­ Տավուշում­և­ Սյունիքում:­ Եթե­այս­ չորս­ մարզերում­ էլ­ ցուցա-նիշի­ցածր­արժեքը,­մյուս­մարզերի­համեմատ,­կարելի­է­բացատրել­արտաքին­միգ­րա­ցիայի­մեծ­չափերով,­ապա­պատերազմի­տարիներին­Սյունիքում­առկա­էր­նաև­ինտենսիվ­ներքին­միգրացիա.­ընտանիքները­հեռանում­էին­մարզից՝­իրենց­հետ­տանելով­երեխաներին,­ովքեր­5-10­տարի­անց­հասնելու­էին­ամուսնական­տարիքի:

Ամուսնալուծությունների­տեսակետից­իրավիճակն­ունի­նաև­այլ­առանձնահատկություն:­Եթե­Լոռիում­և­Շիրակում,­մյուս­մարզերի­համեմատ,­ամուսնալուծությունների­մեծ­քա­նակը­կարելի­է­բացատրել­արտաքին­միգրացիայի­հարաբերականորեն­մեծ­քանակով,­ապա­Երևանում­այն­բացատրվում­է­նաև­մշակութային­գործոնով.­այստեղ­երիտասարդներն­առավել­հակված­են­իրենց­ամուսնությունը­հետաձգելուն:

101

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

30. Հայաստանի բնակչությունը և գյուղական բնակչությունը

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

31. Պտղաբերության և ծնելիության նետտո գործակիցները Հայաստանում

88%90%

83%81%

75%72%

58%

50%41%

34%

31%35%

35%

0.801.00

0.720.88

1.00

1.32

1.35

1.83

2.49

3.07

3.513.23

3.02

100%

80%

60%

40%

20%

0%

4.000

3.500

3.000

2.500

2.000

1.500

1.000

0.500

0.0001897 1913 1920 1926 1930 1940 1950 1960 1990 2000 20111970 1980

ՀՀ­բնակչությունը,­մլն

ՀՀ­գյուղական­բնակչությունը,­%

1958

1965

1970

1975

1980

1985

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

6

5

4

3

2

1

0

4.7

3.9

3.2

2.8

2.3 2.5 2.6

2.58

2.42

2.11

1.88

1.84

1.83

1.68

1.51

1.39

1.31

1.24

1.21 1.35

1.38

1.37

1.35 1.42

1.44 1.55

1.56

1.22

1.13

0.98

0.86

0.84

0.83

0.75

0.67

0.61

0.57

0.55

0.57

0.60

0.61

0.61

0.61

0.63

0.64 0.70

0.70

Պտղաբերության­գործակիցը Ծնելիության­նետտո­գործակիցը

102

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

32. Առաջին անգամ ամուսնացածների 33. Մոր միջին տարիքը երեխայի

միջին տարիքը ՀՀ-ում ծնվելու ժամանակ

Տղամարդիկ

Կանայք

Մոր­միջին­տարիքը­երեխայի­ծնվելու­ժամանակ

Մոր­միջին­տարիքը­առաջին­երեխայի­ծնվելու­ժամանակ

25.522.325.622.025.621.925.821.826.121.726.321.926.522.126.822.726.622.426.722.627.123.026.922.827.123.227.422.827.523.528.023.928.224.128.324.428.424.528.124.428.424.6

27.522.826.922.726.522.626.122.025.622.125.322.325.122.325.122.624.822.825.322.824.622.224.422.024.822.225.122.424.422.324.122.424.122.524.422.924.723.125.123.3

0 20 40 0 20 40

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

1972

1974

1976

1978

1980

1982

1984

1986

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

103

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

34.

7.81.16.50.96.30.95.21.04.90.84.40.83.90.73.50.53.90.43.40.43.80.64.30.54.80.65.30.65.20.85.20.95.60.95.70.95.80.95.50.9

0 2 4 6 8

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Ամուսնությունների­քանակը­ՀՀ-ում­1000­բնակչի­հաշվարկով

Ամուսնալուծությունների­քանակը­ՀՀ-ում­1000­բնակչի­հաշվարկով

104

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

35.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

36.

6.10.66.00.76.01.25.40.55.40.55.30.55.20.55.00.85.01.74.50.5

0 2 4 6 8

Արմավիր

Կոտայք

Երևան

Վայոց­ձոր

Արարատ

Գեղարքունիք

Արագածոտն

Շիրակ

Լոռի

Տավուշ Ամուսնությունների­քանակը­ըստ­մարզերի,­2010թ.

Ամուսնալուծությունների­քանակը­ըստ­մարզերի,­2010թ.

2.0

1.5

1.0

0.5

01990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010

Երևան­

ՀՀ

Լոռի

2.0

1.4 1.4

0.80.7

0.8

1.01.1

1.2 1.2

1.7

0.8

0.7

0.9

0.7

0.3 0.3

0.50.6

1.3

1.5

1.7

1.2

1.0

0.8

0.5 0.40.5

0.6

0.9 0.9 0.90.9

105

Գծապատկեր­36.-ը­մի­փոքր­պարզում­է­իրավիճակը:­1990­թվականին­հանրապետությունում­ամուս­նա­լուծությունների­ հարաբե­րական­ քանակը­ եղել­ է­ ավելի­ բարձր,­ քան­ 2010­ թ-ին:­Տասը­ տարի­ շարունակ­ ամուսնալուծության­ ցուցանիշները­ նվազել­ են­ և­ սկսել­ են­ աճել­2000-ականներին:­ Առաջին­ մոտավորությամբ­ կարելի­ է­ ենթադրել,­ որ­ դա­ կապված­ է­ 1990-1999թթ.­ ընթացքում­ արձանագրված­ բարեկեցության­ անկմամբ.­ ամուսնալուծությունները­ծան­րաց­նում­էին­ամուսնալուծվող­կողմերի­վիճակը:­Սակայն,­2000-ականներին,­երբ­բա­րե­կե­-ցու­թյան­մակարդակը­սկսեց­աճել,­ամուսնալուծ­վողների­համար­ավելի­հեշտ­դարձավ­միայ-նակ­ապրելը:

Այնուամենայնիվ,­Լուռու մարզում 10 տարվա ընթաց քում արձանագրված ամուսնալու-ծու­թյունների եռակի աճը դժվար բացատրելի է:­Հայաստանի­մյուս­մարզերում­այդպիսի­ին­տեն­սիվ­աճ­չի­գրանցվել:­Մարզում­իրավիճակը­պարզաբանելու­համար­անհրաժեշտ­է­հա-տուկ­ուսում­նասիրություն­կատարել:­

Այժմ­Հայաստանի­երիտասարդության՝­վերարտադրողական­վարքի­վերաբերյալ­ունեցած­դիր-քո­րոշումները­դիտարկենք­սոցիոլոգիական­հետազոտությունների­տվյալների­հիման­վրա:­

Երիտասարդների­ամուսնական­վիճակը­և­բնակարանային­պայմանները

Հարցման­ պահին,­ ըստ­ IPSC-ի­ հետազոտական­ շտեմարանի­ տվյալների,­ ամուսնացած­ էր­երիտասարդների­ 40%-ը.­ տղամարդկանց՝­ 29%-ը,­ իսկ­ կա­նանց՝­ 51%-ը:­ Կանանց­ շրջա­նում­ամուսնացածների­ հարաբերակցությունն­ ավելի­ բարձր­ է,­ քանի­ որ­ նրանք,­ որպես­ կանոն,­ամուսնանում­ են­ իրենցից­ ավելի­ տարիքով­ տղամարդկանց­ հետ,­ որոնց­ մի­ մասը,­ լինելով­30-ից­ բարձր­ տարեկան,­ չի­ ընդգրկվել­ հետազոտության­ ընտրանքում:­ IPSC-ի­ և­ UNDP-ի­հետազոտությունների­շրջանակում­հարցվածների­ամուսնական­կարգավիճակների­բաշ­խում-ները­տրված­ են­Աղյուսակ­ 21.-ում:­ Երկու­ հետազոտություններում­ երիտասարդների­ամուս-նական­վիճակի­բաշխումները­համա­նման­են.­UNDP-ի­հետազոտությունում­չամուսնացածների­փոքր-ինչ­բարձր­տոկոսը­պայմանա­վորված­է­այդ­հետազոտության­ընտրանքում­16-17­տարե-կանների­առկայությամբ:

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

21. Երիտասարդների ամուսնական կարգավիճակը

Ամուսնական կարգավիճակը­ UNDP­ IPSC

Չամուսնացած­ 60,1%­ 58.5%

Ամուսնացած­(միայն­ԶԱԳՍ-ով)­ 12,5%­ 13.9%

ԶԱԳՍ-ով­ամուսնացած,­բայց­միասին­չեն­ապրում­ 0,2%­ -

Ամուսնացած­(և՛­եկեղեցով,­և՛­ԶԱԳՍ-ով)­ 12,5%­ 14.6%

Համատեղ­են­ապրում՝­առանց­գրանցվելու­ 7,6%­ 6.7%

Ամուսնացած­(միայն­եկեղեցով)­ 5,1%­ 4.9%

Ամուսնալուծված­ 1,4%­ 1.4%

Այրի/ամուրի­ 0,5%­ -

Ընդամենը 100% 100%

106

Չամուսնացած­երիտասարդների­մեծ­մասը`­88.6%-ը,­ապրում­է­ծնողների­հետ՝­իրենց­բնակա-րա­նում­(Աղյուսակ­22.):­

Ամուսնացած­ ընտանիքների­ ընդամենը­ 12.2%-ն­ է­ իր­ բնակարանում­ ապրում­ [ծնողներից]­առան­ձին:­Իր­բնակարանում­ամուս­նու/կնոջ­ծնողների­հետ­է­ապրում­ամուսնացած­երիտա-սարդ­ների­76.1%-ը:­

Չամուսնացած­երիտասարդների­2.0%-ը,­ունենալով­իր­բնակարան­ը,­ապրում­է­առանձին:­

Ամուսնացած­ երիտա­սարդների­ բնակարանների­ բաշխումը,­ ըստ­ բնակավայրի­ տիպերի,­տրված­ է­Աղյուսակ­23.-ում:­Գյուղերում­ծնողների­հետ­բնակվող­ամուսնացած­երիտասարդ­զույ­գերի­քանակը­հասնում­է­86.3%-ի,­քաղաքներում­այն­71.6%­է,­իսկ­Երևանում`­67.1%:

Այսպիսով՝

l Տվյալները ցույց են տալիս, որ երիտասարդության շրջանում օբյեկտիվորեն առկա է «նուկլեար ընտանիքին՝ առանձին բնակարան» խնդիրը:

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

22.

Բնակությունը Չամուսնացած Ամուսնացած Ընդամենը

Ծնողների­հետ­ապրում­են­իրենց­բնակարանում­­ 88.6%­ 34.4%­ 66.9%

Ծնողների­հետ­ապրում­են­վարձով­ 3.1%­ 1.2%­ 2.3%

Իրենց­բնակարանում­ապրում­են­առանձին­­ 2.0%­ 12.2%­ 6.1%

Ապրում­են­առանձին`­վարձով­ 2.6%­ 7.0%­ 4.4%

Ապրում­են­ամուսնու/կնոջ­ծնողների­հետ­ 0.0%­ 41.7%­ 16.7%

Ապրում­են­հարազատի/բարեկամի/ծանոթի­տանը`­առանց­վարձի­ 2.6%­ 0.8%­ 1.9%

Այլ­ 1.2%­ 2.5%­ 1.7%

Ընդամենը 100.0% 100.0% 100.0%

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

23. Ամուսնացած երիտա սարդների բնակարանների բաշխումն ըստ բնակավայրի տիպերի

Ամուսնական կարգավիճակ՝ ամուսնացած Երևան Քաղաք Գյուղ Ընդ.

Ծնողների­հետ­ապրում­են­իրենց­բնակարանում­ 30.5%­ 35.4%­ 36.5%­ 34.4%

Ծնողների­հետ­ապրում­են­­վարձով­ 3.4%­ 0.8%­ 0.0%­ 1.2%

Իրենց­բնակարանում­ապրում­են­առանձին­ 15.1%­ 14.8%­ 8.2%­ 12.2%

Ապրում­են­առանձին`­վարձով­ 11.8%­ 8.3%­ 2.6%­ 7.0%

Ապրում­են­ամուսնու/կնոջ­ծնողների­հետ­ 36.6%­ 36.2%­ 49.8%­ 41.7%

Ապրում­են­հարազատի/բարեկամի/ծանոթի­տանը`­առանց­վարձի­ 0.7%­ 0.7%­ 0.9%­ 0.8%

Այլ­ 2.0%­ 3.8%­ 1.9%­ 2.5%

Ընդամենը 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

107

Դիտարկենք­ բնակարանային­ իրավիճակի­ գնահատականները­ տղամարդու­ և­ կնոջ­ տեսա-կետ­ներից:­ Երիտա­սարդ­ները,­ հատ­կապես­ աղջիկները­ գերադասում­ են­ ապրել­ ծնողներից­առանձին:­Այդպիսի­դիրքորոշում­ունեն­երի­տասարդ­տղամարդկանց­44.3%-ը,­իսկ­երիտասարդ­կանանց`­65.5%-ը­(Գծապատկեր­37.):­Սակայն,­մյուս­կողմից,­այն­իրավիճակում,­«Երբ­ընտա-նիքը­բնակարան­չունի,­ապա­կարելի­է­ապրել­կնոջ­ծնողների­տանը»­դատողության­գնահա-տա­կանները­ «շրջվում­ են»­ (Գծապատկեր­ 38.):­ Հետևա­բար,­ խնդիրը­ ոչ­ թե­ ծնողների­ հետ­ապրել-չապրելն­է,­այլ­թե­ո՞ւմ­ծնողների­հետ­ապրելը:­

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

37. «Ամուսինները պետք է ձգտեն ծնողներից 38. «Եթե ընտանիքը բնակարան չունի,

առանձին ապրել», «Համաձայն են», % ապա կարելի է ապրել կնոջ ծնողների

տանը», «Համաձայն են», %

Այժմ­իրավիճակը­դիտարկենք­էթնո-սոցիո-մշակութային­համակարգի­խնդիրների­տեսան­կյու-նից:

l Հատ­կա­պես­մինչև­5­տարե­կան­մանկահասակ­երեխա­ների­համար­ընտանիքում­տատիկների­և­պապիկ­ների­առկայու­թյունը­շատ­կարևոր­է­մշակութային­վեր­արտա-դրության­տեսակետից:­Տատիկներն ու պապիկները գլոբալ գեոմշա կութա յին էքսպա նսիային դիմակայելու նշանակալի գործոն են:­

l Մյուս­կողմից­ընտանիքում­ավագ­սերնդի­ներկա­յությունը­երիտասարդ կանանց հնարավորություն է տալիս զբաղվել կարիե րայով,­որի­նշանակությունը­նրանց­համար­աճում­է­(Գծապատկեր­41.):­

l Վերջապես,­ոչ­պակաս­կարևոր­խնդիր­է­ծերունական­շրջանում­մեծահասակների­կյանքի­որակի­խնդիրը:­Հայկական­ավանդական­ընտանիքում­ծերերին­խնամելն­ընդունված­է­նրանց­իսկ­երեխաների­կողմից:­Հարկ­է­պահպանել­ընտանեկան­այդ­արժեքը:

Հետևաբար՝

l Էթնո­սոցիո­մշակութային համակարգի որակական բնութագրերի պահպանության տեսա կետից ընդարձակ ընտանիքն ունի իր անժխտելի դերը:­

Արական ԱրականԻգական Իգական

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

44%

30%

66%

54%

108

Այսինքն՝

l Ազգային ինքնության և մշակույթի պահպանման տեսակետից գերադասելի է այն պետական քաղաքականությունը, որը սատարում է ընդարձակ ընտանիքի պահպան մանը և հատկապես երիտասարդ աղջիկների շրջանում նպաստում ընդարձակ ընտա նիքում ապրելու դիրքորոշման ձևավորմանը:

Հարկ­է­նշել,­որ­այդպիսի­լատենտ­քաղաքականություն­իրականացվել­է­Խորհրդային­Միության­վերջին­ ժամանակաշրջանում:­ Նոր­ բազմահարկ­ շենքերում­ նշանակալի­ քանակով­ կային­4-սենյա­կանոց­բնակարաններ`­ երկու­ սանհանգույցով,­ որոնք­ակնհայտորեն­նախատեսված­էին­բազմանդամ­ըն­տա­նիքների­համար:­Հետևաբար՝­

l Երիտասարդ ընտանիքների բնակարանաշինական ծրագրերում պետք է նախատեսել այնպիսի բնակարանների նախագծումը, որոնք հարմար կլինեն բազմանդամ ընտանիքին, և առաջնահերթությունը պետք է տալ մի քանի սերունդներից կազմված ընտանիքներին:

Ամուսնության­օպտիմալ­տարիքը­երիտասարդների­դիրքորոշումներում

Հայաստանի­երիտասարդների­կարծիքով՝­ երիտասարդ­աղջկա­համար­ամուսնության­ամե-նա­նախընտրելի­տարիքը­ միջին­ հաշվով­ 22.4­տարեկանն­ է­ (Աղյուսակ­ 24.):­ Ընդ­ որում՝­այդ­տարիքն­ավելի­բարձր­են­գնահատում­կա­նայք,­քան­տղամարդիկ.­համապատաս­խա­նաբար`­22.9­ և­ 21.5,­ տարբերությունը՝­ մեկ­տարի:­ Երիտասարդ­տղամարդու­ հա­մար­ամուսնության­ամենահարմար­տարիքի­ միջինն­ էլ­ 25.8­տարեկանն­ է:­ Այս­ դեպքում­ նույն­պես­ երիտասարդ­կանայք­այդ­տարիքը­գնահատում­են­ավելի­բարձր`­26.4,­իսկ­երիտասարդ­տղամարդիկ`­24.9,­տարբերությունը`­1.5­տարի:

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

24. Տղայի և աղջկա համար ամուսնության ցանկալի միջին տարիքն ըստ սեռի և բնակավայրի

տիպի, UNDP և առաջին անգամ ամուսնացողների միջին տարիքն ըստ ՀՀ ԱՎԾ 2010թ.

տվյալների

ՍեռԱմուսնության համար

լավագույն տարիքը

ԲնակավայրԸնդ.

Փաստա ցի`

2010թ., ՀՀ ԱՎԾԵրևան Քաղաք Գյուղ

Արական աղջկա­համար 22.2 21.6 20.9 21.5 24.6

Ւգական աղջկա­համար 23.7 23.0 22.3 22.9 24.6

Ընդամենը աղջկա­համար 23.1 22.5 21.7 22.4 24.6

Արական տղայի­համար 25.7 24.5 24.4 24.9 28.4

Ւգական տղայի­համար 27.2 26.3 25.7 26.4 28.4

Ընդամենը տղայի­համար 26.6 25.7 25.2 25.8 28.4

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

109

Սակայն,­ըստ­ԱՎԾ­2010թ.­տվյալների՝­թե՛­երիտասարդ­տղամարդկանց,­թե՛­կանանց­առաջին ամուսնության միջին­տարիքն­ավելի­բարձր­էր.­համապա­տասխանաբար`­24.6­և­28.4­տա­րե-կան:­Հետևաբար՝­

l Հայաստանում և՛ աղջիկները, և՛ տղաներն ամուսնանում են ավելի ուշ, քան ցանկալի են համարում (համապատասխանաբար՝ 2.2 և 2.6 տարով):

Ուսումնասիրվել­է­ամուսնության­նախընտրելի­տարիքի­կախվածությունը­երիտասարդի­սե-ռից,­տարիքից­և­բնակավայրի­տիպից70:­Եթե­ենթա­դրենք,­որ­«ավանդակա­ն»-«ժամանա­կա-կից»­սանդղակում­ամուսնության­միջին­տարիքի­աճը­բնութագրում­է­հասարակության­դիր­քա-վոր­վածությունը,­ապա­հարցվողի­սեռից,­տարիքից­և­բնակավայրի­տիպից­տղայի­և­աղջկա­ամուսնության­միջին­տարիքի­կախվածության­մոդելների­ուսում­նասիրությունը­հան­գեց­նում­է­հետևյալ­եզրակացություններին.

Աղջկա ամուսնության միջին տարիքի համար­կառուցված­մոդելը­ցույց­տվեց,­որ­այն­կախ-ված­է­այն­գնահատողի­սեռից­և­բնակավայրի­տիպից,­սակայն­կախված­չէ­տարիքից:­

1.­Երևանում­այն­նշանակալիորեն­ավելի­բարձր­է,­քան­մարզային­քաղաքներում,­իսկ­մար­զա-յին­քա­ղաք­ներում­ավելի­բարձր­է,­քան­գյուղերում:­Այսինքն՝­

l Գյուղերում և մարզային քաղաքներում ավանդա կանության պահպանումը դեռևս նշանակալի ուժ ունի:

2.­ Աղջկա­ համար­ամուսնության­ միջին­տարիքն­աղջիկները­ գնահատում­ են­ավելի­ բարձր,­քան­տղաները:­Այսինքն՝­

l Առավելապես աղջիկներն են հասարակական բարքերն ավան դակա նությունից տեղափոխում դեպի ժամանակակից ոլորտ:

3.­16-18­տարեկանների­շրջանում­աղջկա­համար­ամուսնության­միջին­տարիքը­նշանակալիորեն­ավելի­ ցածր­ է,­ քան­ 19-23­ և­ 24-30­ տարեկանների­ խմբերում.­ դեռևս­ անչափահաս՝­ 16-18­տարե­կան­աղջիկները­«շտապում­են»­ամուսնանալ,­սակայն­ժամանակին­զուգընթաց՝­նրանց­հա­մար­աստի­ճանաբար­պարզ­է­դառնում,­որ­ամուսնության­համար­անհրաժեշտ­են­նաև­այլ­պայ­ման­ներ,­և­բացի­դրանից՝­նրանց­շրջանում­ի­հայտ­են­գալիս­այլ­պահանջմունքներ:­Ըստ­այդմ՝­ամուսնության­միջին­տարիքի­գնահատականն­աճում­է:­Այսինքն՝

l Հայաստանյան սոցիալ­տնտեսական և մշակութային պայմանները 18 և ավելի բարձր տարիքի աղջիկների շրջանում բարձրացնում են ամուսնության օպտիմալ տարիքի շեմը:

Հետևաբար՝

l Աղջիկների համար ամուսնության՝ մինչև 18 տարեկան ներքին շեմի թռիչքաձև բարձրացումն էլ ավելի է բարձրացնում նրանց ամուսնության տարիքը և հետևաբար վատթարացնում է էթնո­սոցիո­մշակութային համակարգի բնական վերարտադրու թյան պայմանները:

70­ Կիրառվել­է­մեկ­փոփոխականի­բազմաչափ­դիսպերսիոն­վերլուծություն­կամ­ընդհանուր­միաչափ­գծային­մոդել­(GLM):

110

Տղաների համար ամուսնության միջին տարիքի­համանման­մոդելի­ուսումնասիրությունը­ևս­ հանգեցնում­ է­ նույնպիսի­ եզրակացությունների,­ այն­ է`­ Երևանում­ այդ­ տարիքն­ ավելի­բարձր­է,­քան­մարզային­քաղաք­ներում,­իսկ­մարզային­քաղաքներում­ավելի­բարձր­է,­քան­գյուղերում:­Աղջիկները­տղաների­ամուս­նության­միջին­տարիքը­գնահատում­են­ավելի­բարձր,­քան­ իրենք՝­ տղաները,­ այսինքն`­ աղջիկները­ գերադասում­ են,­ որ­ տղամարդն­ ամուսնանա­ավելի­հասուն­և­կայացած­վիճակում:­Տարիքային­խմբերում­ևս­նույն­պատկերն­ է­տիրում.­ավելի­ցածր­տարիքում­ամուսնանալուն­հակված­են­16-18,­քան­19-23­և­24-30­տարեկանները:

Հետա­զո­տության­արդյունքները­(IPSC)­ցույց­են­տվել,­որ­երեսուն­տարեկան­երիտասարդների­25%-ն­ամուս­նացած­չէ­(Գծապատկեր­39.),­իսկ՝­

l 28 տարեկանից հետո երիտասարդների շրջա նում առաջիկա երկու տարիների ընթացքում ամուսնանալու դիրքորոշումը սկսում է նվազել (Գծապատկեր 39.):

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

39.

Այսպիսով՝­

l Հայաստանի էթնո­սոցիո­մշակութային համակարգի ծավալային աճի ռազմավարությունները պետք է

l խթանեն ընդլայնված ընտանիքների գոյությունը

l և աղջիկների վաղ ամուսնությունները:

5.5%

15.5%

14.4%

8.8%

27.8%

45.3%

45.8%

47.2%

55.3%

68.1%

72.3%

72.4%

76.3%

9.7%

18.0%

37.2%

39.6%

45.3%

52.8%

62.8%

67.4%

64.1%

70.3%

78.3%

76.8%

69.5%

0% 20% 40% 60% 80%

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

­­Ամուսնացած­երիտասարդների­քանակը

­­Այն­երիտասարդների­քանակը,­ովքեր­պատրաստվում­են­ամուսնանալ­առաջիկա­երկու­տարիների­ընթացքում

111

Ինչո՞ւ­են­հայ­երիտասարդները­հետաձգում­ամուսնությունը­

Ըստ երիտասարդների տարիքային խմբերի՝ դիտարկենք ամուսնության հետաձգման պատճառները (Աղյուսակ­ 25.): Առաջիկա­ երկու­ տարիների­ ըն­թաց­քում­ պլանավորում­ է­ամուս­նանալ­18-30­տարե­կան­երիտասարդների­44%-ը:­

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

25. Ամուսնության հետաձգման պատճառներն ըստ տարիքային խմբերի

Չամուսնանալու պատճառները 18­19 20­24 25­30

1.­Ուզում­եմ­ազատ­ապրել­ ­­5.8%­ 13.5%­ 22.5%

2.­Չունեմ­հարմար­թեկնածու­ ­­6.7%­ 14.9%­ 18.6%

3.­Տարիքի­պատճառով,­դեռ­շուտ­է­ 24.9%­ 15.7%­ 16.4%

4.­Ֆինանսական/սոցիալական­խնդիրներ­ ­­5.7%­ 10.8%­ 13.8%

5.­Աշխատանք­չունեմ/նորմալ­աշխատանք­չունեմ­­ 12.0%­ 14.8%­ ­­5.5%

6.­Սովորում­եմ/մտածում­եմ­ուսման­մասին­ 22.3%­ 10.0%­ ­­2.7%

7.­Ծառայում­եմ/­բանակ­եմ­գնալու­ 14.9%­ ­­1.0%­ -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Ամուս­նությունը­հետաձգելու­պատճառների­շարքում­հատկանշա­կան­են­երկուսը,­որոնց­տա-րած­վածությունն­աճում­է­տարիքին­զուգահեռ.­

l «Ուզում եմ ազատ ապրել»,­որն­ար­տահայ­տում­է­հասարա­կու­թյան­մեջ­առկա­մշա­կութային­փո­փո­խու­­թյունները,­իսկ­մյուս­կողմից­ձևավորում­է­երկրորդ­հատկա-նշական­պատճառը՝­

l «Չունեմ հարմար թեկնածու»:­

Մեր­հիմնական­հարցի­համատեքստում­կարևոր­է­նաև­այն,­որ­տարիքին­զուգահեռ՝­աճում­է­նաև­ամուսնության­հետաձգման­ֆինանսական­և­սոցիալական­պատճառների­տա­րած­վածու-թյունը:

Դիտարկենք ամուսնությունը հետաձգելու պատճառներն ըստ սեռի­(Աղյուսակ­26.):­

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

26 Ամուսնության հետաձգման պատճառներն ըստ սեռի

Չամուսնանալու պատճառները Արական Իգական

1.­Տարիքի­պատճառով/դեռ­վաղ­է­­ 17.8%­ 23.0%

2.­Աշխատանք­չունեմ/նորմալ­աշխատանք­չունեմ­ 16.3%­ -

3.­Ֆինանսական/սոցիալական­խնդիրներ­­ 14.3%­ ­­1.0%

4.­Ծառայում­եմ/բանակ­եմ­գնալու­ 11.4%­ -

5.­Ուզում­եմ­ազատ­ապրել­­ 11.2%­ 10.9%

6.­Սովորում­եմ/մտածում­եմ­ուսման­մասին­­ ­­7.8%­ 25.4%

7.­Չունեմ­հարմար­թեկնածու­ ­­6.8%­ 19.5%

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

112

Պարզվում­է,­որ­ֆինանսական­և­սոցիալական­պատճառները­նույնպես­ունեն­իրենց­յուրահատ-կու­­թյունները:­

l Տղա­մարդ­կանց­դեպքում­առավել­հատկանշական­են­տնտեսական պատճառները՝­ֆի­նան­սական­անապա­հով­­վածությունն­ու­աշխատանք­չունենալը,­իսկ­

l աղջիկների­պարագայում՝­մշակութային պատճառները` «Դեռ­սովորում­եմ»­և­դրա­հետևանք­հանդիսացող՝­«Չունեմ­հարմար­թեկնածու»­պատճառը:­

Վերջինս­հատկապես­երիտա­սարդ­աղջիկների­շրջանում­տարածված­և­նույն­պես­տարի­քին­զուգա­հեռ­աճող­այն­դիրքորոշ­ման­հետև­անքն­ է,­ ըստ­որի՝­ «Եթե­երիտասարդ­աղջիկն­ունի­կարիե­րայի­ լավ­ հնարավո­րու­թյուն,­ապա­ իր­ամուս­նու­թյունն­արժե­ հետաձգել­ մինչև­ 30-35­տարեկան»­(Գծապատկեր­40.):­

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

40. Ամուսնությո՞ւն, թե՞ կարիերա: Տրված է կարիերան գերադասողների տոկոսը:

Այսպիսով՝

l Ամուսնությունը հետաձգելու պատճառներն ունեն և՛ տնտեսական, և՛ մշակութային բնույթ: Ընդ որում` տնտեսական բնույթի պատճառներն առավել հատկանշական են երիտա սարդ տղամարդկանց, իսկ մշակութային բնույթի պատճառները՝ աղջիկների համար:­

l Հետևաբար ընդլայնված ընտանիքների կազմավորման խթանումը կնպաստի աղջիկների սոցիալական ինքնաիրականացմանը՝ չբացառելով բնակչության բնական վերար տադրության հնարավորությունը:

Հարկ­է­նշել,­որ­աղջիկների­շրջանում­ամուսնությունը­հետաձգելու­մշակութային­պատ­ճառ-ները­ միջնորդավորված­ են­ նաև­ նրանով,­ որ­ տղամարդիկ­ ֆինանսական­ պատճառներով­հետաձգում­են­իրենց­ամուս­նու­թյունը:­Տղամարդիկ­չեն­ամուսնանում,­որովհետև­չեն­կա­րող­տնտե­սապես­ ապահովել­ իրենց­ ընտանի­քը,­ այդ­ թվում՝­ կանանց,­ ինչի­ հետևանքով­ էլ­ կա-նայք­կարիերայի­միջոցով­պետք­է­հոգան­իրենց­տնտե­սական­ապահովության­մասին:­Մյուս­կող­մից­տնտեսական­ան­կա­խությունը­հանգեցնում­է­նաև­անհատական­և­սոցիա­լական­ան-կախության:­ Արդյունքում­ զարկ­ է­ տրվում­անհատապաշ­տա­կան-ազատա­կան­ ոգով­ մշա­կու­-թային­փոփոխություններին:­Նկարագրված­գործընթացը­զարգա­նում­է­իտեռատիվ­կերպով:­

50%

40%

30%

20%

10%

0%18-19 20-24 25-30 Երևան Քաղաք Գյուղ

26%

21%

18%

14%

23%

24%

25%

32%

42%

31%

35%

39% Արական

Իգական

113

Եվ,­ վերջապես,­ տղամարդիկ­ չեն­ կարողա­նում­ ապահովել­ իրենց­ ընտանիքները,­ քանի­ որ­ապաարդյու­նա­բերականացված­երկ­րում­խիստ­սահմա­նափակ­են­ ոչ­ միայն­ բարձր­վարձա-տրվող,­այլև­ընդհանրապես­աշխա­տատե­ղերը:­Ընդ­որում՝

l Փոքր բիզնեսի զարգացումն էապես չի կարող փոխել իրավիճակը, քանի որ խոշոր արդյու նա բերական ձեռնարկությունների առկայու թյունն է այն հիմնական համակարգային գոր ծոնը, որը ստեղծում է փոքր բիզնեսի զարգացման պայ­մաններ71:

Երեխաներ­ունենալու­պահանջմունքը

Արդյո՞ք Հայաստանի երիտասարդների՝ երեխաներ ունենալու պահանջմունքը բավարար է Հայաստանի էթնո­սոցիո­մշակութային համակարգի ընդլայնված վերարտադրության համար:

Վերարտադրողական­ վարքի­ առաջնային­ դետերմինանտ­ը­ երեխա­ներ­ ունենալու­ պահանջ-մուն­քն­ է:­ Այլ­ կերպ­ասած`­ ցանկանո՞ւմ­ են­արդյոք­ երեխաներ­ ունենալ,­ և­ եթե՝­ այո,­ ապա՝­քանի՞սը:­Այդ­պահանջմունքը­և­դրա­փոփոխությունը­կարող­են­ունենալ­ինչպես­տնտե­սական,­այնպես­էլ­սոցիալական­ու­մշակութային­պայմանավորվածություն:­

Հետազոտությունը­ցույց­է­տվել,­որ՝­

l Ներկայումս երիտասարդության շրջանում երեխաներ ունենալու պահանջմունքը մոտավորապես հավասար է նրանց ծնողների ընտանիք նե րում երեխաների փաստացի քանա կին (Գծապատկեր 41.)72 և նույնիսկ մի փոքր ավելի, այսինքն՝

l Հայաստանի երիտասարդների՝ երեխաներ ունենալու պահանջմունքը բավարար է Հայաստանի էթնո­սոցիո­մշակութային համակարգի ընդլայնված վերարտադրության համար:

Հարց­վածների­ շրջանում­ ընտանիքում­ երեխա­նե­րի­ ցանկալի­ միջին­ քանակը­ կազմել­ է­ 3.2,­իսկ­ նրանց­ ծնողների­ ընտանիքներում­ փաստացի­ միջինը­ եղել­ է­ 2.8­ երեխա73:­ (Նշենք,­ որ­«Հայաստանի­ժողովրդագրության­և­առողջության­հետազոտություն­2010»­հրատարակության­համաձայն՝­15-49­տարեկան­կանանց­շրջանում­այն­հավասար­ է­2.5-ի,­իսկ­տղամարդկանց­պարագայում`­2.7-ի:)­

71­ Սյունիքի­մարզի­կին­գործարարների­շրջանում­իրականացված­հետազոտությունը­ցույց­է­տվել,­որ­մարզի­այն­քաղաքներում,­որտեղ­առկա­են­արդյունաբերական­խոշոր­ձեռնարկություններ­(Կապան­և­Ագարակ),­փոքր­բիզնեսի­հիմնադրման­և­գործունեության­պայմաններն­ավելի­բարենպաստ­են,­քան­այն­քաղաքներում,­որտեղ­արդյունաբերական­խոշոր­ձեռնարկություններ­չկան­(Սիսիան,­Գորիս,­Մեղրի):­Մասնավորապես­արդյունաբերական­խոշոր­ձեռնարկություններ­ունեցող­քաղաքներում­մարդիկ­ավելի­հաճախ­են­կարողանում­փոքր­բիզնես­հիմնադրել­սեփական­ֆինանսական­միջոցներով­(վարկային­միջոցների­ներգրավման­հավասար­պայմաններում),­ավելի­բարձր­է­սպառողների­վճարունակությունը,­ավելի­բարձր­է­փոքր­բիզնեսի­ֆինանսների­շրջանառության­տեմպը,­ավելի­բարձր­է­նոր­փոքր­բիզնեսների­հիմնադրման­ինտենսիվությունը,­ավելի­ցածր­են­պետական­կառավարման­մարմինների­և­«հեղինակավոր»­անձանց­անօրինական­ճնշումներն­ու­խոչընդոտները,­ավելի­ցածր­են­նույն­ոլորտի­ավելի­հզոր­տնտեսավարող­սուբյեկտների­տնտեսական­ճնշումները,­ավելի­ցածր­է­բիզնեսի­հիմնադրման­համար­անհրաժեշտ­կողմնակի­աջակցության­պահանջարկը:­Տե՛ս`­Մանուկյան­Ս.­Ա.,­«Սյունիքի­մարզի­գործարար­կանայք.­սոցիոլոգիական­համայնապատկեր»,­էջ­44-52,­2011:

72­ Երեխաներ­ունենալու­պահանջմունքը­գնահատվել­է­«Քանի՞­երեխա­կցան­կա­նայիք­ունենալ,­եթե­ունե­նայիք­համապատասխան­ֆինանսական­և­բնակարա­նա­յին­պայ­ման­ներ»­հարցի­միջոցով:

73­ Ակնհայտ­է,­որ­այդ­ցուցանիշները­համարժեք­են­պտղաբերության­գործակցին:

114

Ամուսնա­ցած­ երի­տասարդների­ ընտանիքներում,­ սակայն,­ երեխա­ների­ իրական­ քանակը­շատ­ավելի­փոքր­ է,­ քան­նրանց­ցանկու­թյուն­ներն­ են­ (Գծապատկեր­42.):­ Հետազոտության­տվյալներով՝­այն­հավա­սար­է­1.3-ի:­Մյուս­կողմից,­համաձայն­ՀՀ­Ազգային­վիճակագրական­ծառայության­ տվյալ­ների,­ Հայաստանում­ 30­ տարեկանից­ բարձր­ տարիքի­ մայ­րերից­2010թ.­ ծնվել­ է­ երեխա­ների­ 16.7%-ը:­ Ըստ­այդմ՝­ 30­ տարեկանից­ բարձր­ տարիքի­ մայրերի­ծննդաբերության­ հաշ­վառման­ դեպքում­ գործակիցը­ կարող­ է­ աճել՝­ հավասարվելով­ մինչև­2010թ.­Հայաս­տանում­պաշտոնապես­գրանց­­ված­պտղաբերության­գործակցի­արժեքին՝­1.56-ին:­Հետևաբար՝­

l Հետա զոտված ընտա նիք ներում երե խա ների քանակը ժամանակի ընթացքում չի կարող էապես աճել:­

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

41. Հարցվածների և նրանց ծնողների վերարտադրողական վարքը և դիրքորոշումները

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

42. Երեխաների ցանկալի և իրական քանակը ամուսնացած երիտասարդների ընտանիքներում

Այսպիսով՝

l Չնայած ներկայումս Հայաստանի երիտասարդության շրջանում երեխաներ ունենալու պահանջմունքը բավարար է Հայաստանի բնակչու թյան ընդլայնված վերարտադրու թյան համար, սակայն դա չի իրականանում Հայաստա նում առկա սոցիալ­տնտեսական և մշակութային գործոնների ազդեցության հետևանքով:

50%

40%

30%

20%

10%

0%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

0

0

1

1

2

2

3

3

4

4

5

5

0%19.6%

4%39.2%

39%

34.1%

40%

6.3%

12%

0.7%

6%0%

0.4%

0.6%

3%3.4%

34%

24.0%

39%

42.9%

16%

19.9%

8%9.1%

Երեխաների­քանակը­հարցվածների­ծնողների­ընտանիքում

Հարցվածների­համար­երեխաների­ցանկալի­քանակը

Երեխաների­ցանկալի­քանակը

Երեխաների­առկա­քանակը

115

Հատկանշական­է, որ՝

l Երեխաներ ունենալու պահանջ մուն քն ավելի թույլ է երիտասարդ աղջիկների ու կանանց, քան տղամարդկանց շրջանում:

l Երեխաներ ունենալու դիրքորոշումն ավելի ցածր է առավել երիտասարդների, քան ավելի բարձր տարիքի երիտասարդների շրջանում:­

l Երկու արդյունքներն էլ հավելյալ հիմնավո րում ներն են այն իրողության, որ հայաստանյան էթնո­սոցիո­մշակութային համակարգի ֆիզի կական կրճատման միտումները դեռ կպահպանվեն:

Մյուս­կողմից՝­

l Երեխաներ ունենալու պահանջմունքը նվազել է առավել բարձր մշակույթ կրող երիտասարդության շրջանում74 (Գծապատկեր­43.), ինչից­բխում­է,­որ՝

l Ժամանակի ընթացքում ապաճելու են հայաստանյան էթնո­սոցիո­մշակու թային համակարգի մշակութային որակները:

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

43. Երեխաների ցանկալի միջին քանակը երիտասարդների շրջանում

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

44. Ամուսնացած այն երիտասարդները, ովքեր պլանավորում են երեխա ունենալ առաջիկա

երկու տարիների ընթացքում

74­ Ենթամշակութային­տիպերի­մասին՝­հաջորդիվ:­Այստեղ­էական­է,­որ­ինդեքսի­բարձր­արժեքներին­հա­մա-պատասխանում­է­պատկանելությունն­ավելի­«բարձր»­ենթամշակույթին:

Ար.

Ար.

Իգ.

Իգ.

18-19

18-19

20-24

20-24

25-30

25-30

Երևան

Երևան

Քաղաք

Քաղաք

Գյուղ

Գյուղ

Ուս.

Ընդ.

Ընդ.

3.4

63%

2.8

36%

2.7

55%

3.2

49%

3.3

44%

3.4

42%

3.1

46%

3.0

48%

3.1

46%

3.1

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

116

Վերարտադրողական­վարքի­վրա­ազդող­գործոնները­

Ամուսնացած­երիտա­սարդ­ների­միայն­46%-ն­է­հարցման­ընթացքում­պատասխանել,­որ­պլա-նավորում­է­առաջիկա­երկու­տարիների­ընթացքում­երեխա­ունենալ.­ընդ­որում՝­ամուս­նացած­երիտա­սարդ­տղա­մարդ­կանց՝­ 63%-ը,­ իսկ­ամուսնացած­ կանանց՝­ միայն­ 36%-ը:­ Երե­խաներ­ունենալու­ դիրք­որո­շումը­ տարիքին­ զուգահեռ­ նվա­զում­ է­ (Գծապատկեր­ 44.),­ ինչը­ երիտա-սարդները­մեծամասամբ­պատճառաբանում­են­այն­հանգամանքով,­որ­արդեն­ունեն­մեկ­կամ­երկու­երե­խա­(=մշակու­թային­պատճառ,­տե՛ս՝­Աղյուսակ­27.):­Այսինքն՝­

l Հայաստանյան էթնո­սոցիո­մշակու թա յին համա կար գում վերարտադրողական վարքի վրա մշակութային փոփոխու թյուն ների ճնշումն ավելի հզոր ազդեցություն է ունեցել երիտասարդ կանանց շրջանում:­

Մյուս­կողմից,­չնայած­գյուղական­բնա­կա­վայ­րերում­երեխաների­պահանջ­մունքն­ավելի­թույլ­է,­քան­Երևանում­և­մար­զային­քա­ղաք­ներում,­սակայն­գյուղական­բնա­կա­վայրերում­առաջիկա­երկու­տարիներին­երեխաներ­պլանավորելու­դիրքորո­շումն­ավելի­բարձր­է:­Հետևաբար՝­

l Հայաստանի գյուղերում երեխաներ ունենալու դիրքորոշման իրականաց ման խոչըն դոտներն ավելի ցածր են:

Հարց է ծագում՝ գյուղերում երեխաներ ունենալու խոչընդոտներն ինչո՞ւ են ավելի ցածր:­«Ակնհայտ»­պատասխանը,­թե­գյուղերում­մարդիկ­ավելի­ավանդական­են,­ընդունելի­չէ­թե­կուզ­այն­պատճառով,­որ,­ինչպես­տեսանք,­գյուղերում­նվազել­է­և՛­երեխաներ­ունենալու­պա­հանջ-մունքը,­և՛­ավելի­բարձր­է­կարիերայի­նպատակով­ամուսնու­թյու­նը­հե­տա­ձգելու­դիրքորոշումը­(Գծապատկեր­40.),­որոնք­ամենևին­էլ­ավանդականու­թյան­մասին­չեն­վկայում:­

Ավելի­ադեկվատ­է­այն­բացատրությունը,­ըստ­որի՝­քաղաքներում­ավելի­ցածր­է­բնակչության­և՛­ընդհանուր­կենսա­մա­կար­դակը,­և՛­առավել­ևս­ապագայի­նկատմամբ­ունեցած­վստահությունը­(ինչ­պե՞ս­ մեծացնել­ երեխա­նե­րին,­ եթե­ վստահ­ չես,­ որ­ տնտեսապես­ կկարողանաս­ նրանց­արժանապատվորեն­ապահովել):­

l Այստեղ նորից առկա է համակար գային այն բացատրությունը, որի համաձայն՝ մի կողմից ապաին դուստրացվել է Հայաստանի տնտեսությունը, և դրան համապատասխան՝ ապաճել է սոցի ալական ապահովու թյան համակարգը, ինչի հետևանքով քաղաք ներում որակապես վատթարացել է վարձու աշխատողների վիճակը:

l Մյուս կողմից Հայաստանի հասարակությունում դեռևս վերարտադրվում են նախորդ` ինդուստրի ալ­սոցիալիստական հասարակությանը բնորոշ սո ցի ալա­կան պահանջ մունք ները:

l Այս ամենից զատ՝ ամենուր թափանցող գովազդի միջոցով սպառողական մշակույթի խթանումն առավել բարձրացնում է ընդունելի կենսամակարդակի շեմը:

Հետևաբար՝­

l Հայաստանի էթնո­սոցիո­մշակութային համակարգի ծավալային աճի համար անհրաժեշտ է սպառողական մշակույթի գովազդից անցում կատարել դեպի էկոլո գիական ապրելակերպի գովազդին:

117

Երեխաներ­չպլանավորելու­պատճառները­նույնպես­կախված­են­երիտասարդի­սեռից­և­տա-րի­քից­(Աղյուսակ­27.­և­Աղյուսակ­28.):­Ընդ­որում՝­նորից­արտահայտվել­է­արդեն­վեր­հանված­այն­երևույթը,­ որ­տնտեսական բնույթի պատճառներն առավել բնորոշ են երիտասարդ տղամարդ կանց, իսկ մշակութային բնույթի պատ ճառները՝ երիտասարդ կանանց:

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

27.

Երեխա չպլանավորելու պատճառները 20­24 25­30

1.­Ֆինանսական/սոցիալական­խնդիրներ­ 30.8%­ 24.3%

2.­Արդեն­երկու­երեխա­ունի­ 18.0%­ 30.9%

3.­Երեխաները­դեռ­փոքր­են­ 15.1%­ 16.3%

4.­Արդեն­մեկ­երեխա­ունի­ 13.7%­ 14.8%

5.­Առողջական­խնդիրներ­ ­­8.6%­ ­­1.7%

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

28.

Երեխա չպլանավորելու պատճառները Արական Իգական

1.­Արդեն­2­երեխա­ունի­ 22.5%­ 28.0%

2.­Ֆինանսական/սոցիալական­խնդիրներ­ 37.8%­ 21.9%

3.­Երեխաները­դեռ­փոքր­են­ 15.8%­ 18.6%

4.­Արդեն­1­երեխա­ունի­ 12.7%­ 14.4%

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Երիտասարդների ենթամշակութային պատկանելությունն ինչպե՞ս է ազդում նրանց վե-րարտադրողական վարքի վրա

Վերարտադրողական­վարքի­վրա­յուրահատուկ­ազդեցություն­ունի­ենթամշակութային­պատ­­-կա­­նե­լությունը,­որը­նույնականացվել­է­համապատասխան­ինդեքսի­միջոցով75:­

Ինդեքսի­ բարձր­արժեքների­տիրույթում­ հարցվածների­ ընտանիքներում­ երեխաների­ միջին­քա­նակը­ համեմատաբար­ ավելի­ փոքր­ է,­ համապատասխանաբար­ նրանք­ «ժառանգել­ են»­երե­խաներ­ունենալու­համեմատաբար­ավելի­փոքր­պահանջարկ­(Գծապատկեր­43.):­Սակայն,­առա­ջիկա­երկու­տարիներին­երեխաներ­ունենալու­դիրքորոշումները­նրանց­շրջանում­ավելի­բա­րձր­ են,­ այսինքն՝­ նրանք­ ավելի­ հակված­ են­ երեխաներ­ ունենալու­ իրենց­ «ժառանգած»­ծրա­գիրն­իրականացնելուն:­Առաջիկա­երկու­տարիներին­երեխաներ­ունենալու­դիրքորոշումը­հա­մե­մա­տա­բար­բարձր­ է­նաև­ինդեքսի­ամենացածր­արժեքի­դեպքում­ («ավանդական»­են-թամշա­կույթ):­

75­ Տե՛ս­համապատասխան­բաժինը:

118

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

43. Ենթամշակութային պատկանելության ազդեցությունը վերարտադրողական վարքի վրա

Եթե­ «ավանդական»­ և­ «դասական»­ ենթամշա­կու­թային­ պատկանելու­թյուն­ներն­ ան­վա­­նենք­կա­յուն,­ապա­վերարտադրողական­վարքի­ստացված­պատկերը­կարելի­ է­ մեկ­նա­բանել­ հե-տևյալ­կերպ.­«կայուն» ենթամշակութային պատկանելու թյան դեպքում երեխա ներ ունե-նալու ծրագրի իրականացումը տեղի է ունենում ավելի ինտենսիվ կերպով, քան «ան­ցու-մա­յին» ենթա մշակու թային տիպե րի պարագայում76:­

Անցումային­կամ­անկայուն­ենթամշակութային­տիրույթնե­րում­անձի­արժեքային­համակարգում­անորոշու­թյունն­(էնտ­րո­­պիան)­ավելի­բարձր­է,­ինչը­ճնշում­է­նրա­կենսական­«ծրագրի»­իրա-կա­նացումը:­ Իսկ­ «ավան­դական»­և­ «դասական»­ ենթամշակույթներին­պատկանող­անձանց­շրջա­նում­արժե­քային­համակարգը­կայացած­է­և­կայուն,­ինչի­հետևանքով­կենսական­«ծրա-գիրն»­ավելի­հստակ­է­իրականացվում:­

Դժվար­չէ­բացատրել,­թե­ինչու­մշակութային­պատ­ճառները­բացահայտորեն­և­ակնառու­չեն­ար­­տահայտվել­երեխա­ների­պլանավորումը­հետա­ձգելու­այն­պատճառների­շարքում,­որոնք՝­որ­պես­բաց­հարցի­պատասխան,­նշել­են­հարցվածները:­Նախ`­այդ­պատճառները­«ճնշվել­են»­տնտեսական­պատճառ­ներով,­և­երկրորդ`­«Արդեն­մեկ/եր­կու­երեխա­ունեմ»,­«Երեխա­ները­դեռ­փո­քր­են»­պատ­ճառ­ներում­կարելի­է­«տեսնել»­և՛­արտաքուստ­մշա­կութային­պատճառ­ների­պայմա­նավոր­վածությունը­տնտեսական­պատճառ­նե­րով,­և՛­դրանց­միաձուլվածու­թյունը:

Տնտեսական գործոնների ազդեցությունը վերարտադրողական վարքի վրա

Վերարտադրողական­վարքի­բնու­թագրերը­նշանակալի­չափով­նվազած­են­գործազուրկների­շրջանում­(Գծապատկեր­44.):­Մասնավորապես­առաջիկա­երկու­տարիների­ընթացքում­ամուս­-նանալու­դիրքորոշումը­նվազել­է­9%-ով,­երեխա­ունե­նալու­դիրքորոշումը՝­25%-ով,­իսկ­երե-խա­ների­ցանկալի­քանակը­3.4-ից­իջել­է­մինչև­3.0:

76­ Կարելի­է­անալոգիա­անցկացնել­«ժողովրդական»­և­«բարձր»­կրոնների­ու­այստեղ­կիրառված­«ավան­դա-կան»­և­«դասական»­ենթամշակույթների­միջև:­Ժողովրդական­և­բարձր­կրոնների­միջև­ենթա­դրվում­է­ուսուց-ման­«անցումային»­գործընթաց:­Այս­տեսակետից­ժողովրդական­և­բարձր­կրոնները­կարելի­է­ան­վա­նել­կայուն­իրավիճակներ:­

1.0-1.5

Ենթամշակութային­պատկանելություն

1.5-2.0 2.0-3.0 3.0-3.5 3.5-4.0

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

3.4

3.2

3.0

2.8

2.6

2.4

3.2

3.3

3.0

2.9

3.2

2.82.8

2.9

2.72.6

53%

35%

44%

56%

55%

Պլանավորում­են­երեխա­ունենալ­

Երեխաների­ցանկալի­միջին­քանակը

Երեխաների­միջին­քանակը­ծնողների­ընտանիքում

119

Երիտասարդների­ վերարտադրողական­ վարքի­տվյալներում­արտահայտվել­ է­ նաև­Հայաս­տա նում ձևավորվող աղքատության մշակույթը:­Այն­երիտասարդները,­ովքեր­համեստ­են­իրենց­աշխատավարձային­ակնկալիք­ներում,­ավելի­համեստ­են­նաև­իրենց­վերարտա­դրո-ղական­վարքում:­Ավելի­ցածր­աշխատավարձային­ակնկալիքներ­ունեցող­չամուս­նացածների­շրջանում­ավելի­ցածր­են­առաջիկա­երկու­տարիների­ընթաց­քում­ամուս­նանալու,­իսկ­ամուս-նա­­ցած­ների­շրջանում`­երե­խաներ­ունենալու­դիրքորոշումները­(Գծապատկեր­45.):­Նվազած­է­նաև­երեխաների­ցանկալի­քանակի­միջին­արժեքը:­Եթե­ամենահամեստ­գումարով­բավա-րարվող­խմբում­(ամսա­կան­աշխատավարձը՝­100.000­դրամից­պակաս)­այդ­ցուցանիշը­հա­վա-սար­է­2.8-ի,­ապա­ամենաբարձր­աշխատա­վար­ձային­ակնկալիքներով­խմբում­(200.000­դրա-մից­ավելի)­այն­հասնում­է­4.0-ի:

Այսպիսով՝

l Երիտասարդների սոցիալ­տնտեսական վիճակը հզոր ազդեցություն ունի վերարտադրողական վարքի վրա: Այն և՛ հետաձգում է ամուսնությունը, և՛ նվազեցնում է երեխաներ ունենալու պահանջմունքը, և՛ հետաձգում է երեխաների պլանավորումը:

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

44. Զբաղվածության ազդեցությունը 45. Բարեկեցության ազդեցությունը

վերարտադրողական վարքի վրա վերարտադրողական վարքի վրա

Արդյո՞ք ինֆորմացիոն դաշտն ազդում է ընտանիք կազմելու դիրքորոշման վրա

Հայաստանում­արդեն­ինֆորմացիոն­դաշտի­առավել­հզոր­բաղադրիչների­շարքում­է­ինտեր-նետը,­ որի­նշանակությունն­աստիճանաբար­աճում­ է:­ Երիտասարդների­ շրջանում­տպագիր­մա­մուլի­ և­ գրքերի­ ազդեցու­թյան­ ընդհանուր,­ իսկ­ հեռուստադի­տում­ների­ հարաբերա­կան­նվազ­ման­պարագայում­արժե­դիտարկել­և­գնահա­տել­ինֆորմացիոն­տարբեր­հոսքերի­ազ-դե­ցություններն­ընտանիքի­հետ­կապված­դիրքորոշումների­վրա:­

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

Ամուսնության­

դիրքորոշումը

Ամուսնության­

դիրքորոշումը

Երեխաներ­­

ունենա

լու­­

դիրքորոշումը

Երեխաներ­­

ունենա

լու­­

դիրքորոշումը

51%

37% 42

%

57%

42%

42%

39%46

% 52%56

%

64%

33%

Զբաղված

Գործազուրկ

Ընտանիքի­­դրամական­­եկամուտները,­1.000­դրամ

­­<100

­­100-150

­­150-200

­­200<

120

Այդ­ նպատակով­ դիտարկվել­ են­ ինֆորմացիոն­ հետևյալ­ հոսքերի՝­ ամուս­նու­թյան­ օպտիմալ­տարիքի­վրա­ունեցած­ազդեցությունը:­Այդ­հոսքերն­են`­1.­հայկական­հեռուստա­ալիքները,­2.­արտասահմանյան­ մալուխային­ հեռուստաալիքները,­ 3.­ ռադիոն,­ 4.­ հայաս­տան­յան­ ին­տեր­նե-տային­ լրատվական­կայքերը,­5.­արտասահմանյան­ինտերնետային­ լրա­տվա­կան­կայքերը,­6.­ինտերնետային­ ժամանցային­ կայքերը,­ 7.­ ինտերնետային­ սոցիալական­ ցան­ցերը,­ 8.­ հա­յաս-տան­յան­թերթերը,­9.­ար­տա­սահմանյան­թերթերը,­10.­ամսագրերը:­Դիտար­կումը­ցույց­է­տվել,­որ՝­

l Ամուսնության օպտիմալ տարիքի գնահատականի վրա վիճակագրորեն նշանակալի չափով ազդում են.

l հայկական ինտեր նետային լրատվական կայքերից օգտվելու ինտենսիվությունը,

l ինտերնետային ժամանցային կայքերից օգտվելու ինտենսիվությունը,

l ինտերնետային արտա սահ մանյան կայքերից օգտվելու ինտենսիվությունը:

l Այդ կայքերից ամեն օր օգտվողների շրջանում ամուս նության միջին տարիքի գնահատականը մոտ մեկ տարով ավելի բարձր է, քան այն ան ձանց շրջանում, ովքեր դրանցից չեն օգտվում (Աղյուսակ 29.):

Հետևաբար՝

l Ինֆորմացիոն դաշտն ազդում է երիտասարդության վերարտադրողական վարքի վրա,

l սակայն այդ ազդեցությունը դեռևս մեծ չէ:

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

29. Ինտերնետի օգտագործման բնույթի և ինտենսիվության շաղկապվածությունն

ամուսնության օպտիմալ տարիքի դիրքորոշման հետ

Դիտման­ Ինտերնետային­լրատվական­ Ինտերնետային­լրատվական­ Ինտերնետային­

հաճախականությունը­ հայկական­կայքեր­­ արտասահմանյան­կայքեր­ ժամանցային­կայքեր

­ Աղջկա­ Տղայի­ Աղջկա­ Տղայի­ Աղջկա­ Տղայի

Ամեն­օր­ 22.99­ 26.29­ 23.09­ 26.58­ 22.85­ 26.10

Ընդամենը­ 22.38­ 25.76­ 22.38­ 25.76­ 22.38­ 25.76

Երբեք­ 22.05­ 25.54­ 22.18­ 25.57­ 22.03­ 25.48

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Ընտանիք կազմելու խոչընդոտների հաղթահարման ուղիները

UNDP-ի­ հետազոտության­ շրջանակում­ դիտարկվել­ է­ ընտանիք­ կազմելու­ խոչընդոտների­հաղ­թա­հար­ման­ուղիների­վերաբերյալ­դիրքորոշումների­տարածվածությունը:­Արդյունքները­հա­մա­հունչ­են­եղել­ամուսնության­խոչընդոտներին.­երիտասարդները­համարում­են,­որ­ըն-տա­նիք­ կազմելու­ խոչընդոտները­ հաղթահարելու­ համար­ ցանկալի­ է­ ունենալ­ բարձր­ վար-ձատրվող­կայուն­աշխատանք,­ընդ­որում՝­ցան­կալի­է­նաև,­որ­պետու­թյունն­առանձնակի­ջանք­գործադրի­երիտասարդությանն­աշխատանքով­ապահովելու­գործում:­Հատկանշական­է,­որ­պատասխաններում­մատչելի­գնով­բնակա­րան­գնելու­պետական­աջակ­ցությունը­նշա­նա­կա-լիորեն­զիջում­է­առաջին­երկու­ուղիներին:

121

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

46. Ամուսնության խոչընդոտների հաղթահարման ուղիները (UNDP)

Ընտանեկան­արժեքները­ենթամշակութային­խմբերում­և­դրանց­դինամիկան

Քանի­որ­արդեն­պարզ­է,­որ­Հայաստանի­էթնո-սոցիո-մշակութային­համակարգի­ծավալային­և­որակական­աճը­պայմանավորված­է­ավանդական­ընտանեկան­արժեքներով,­ապա­երիտա-սար­դության­ շրջանում­ հարկ­ է­ դիտարկել­այդ­արժեքների­ դիրքավորվածությունը­և­ դրանց­դինամիկան:

Ո՞վ պետք է լինի ընտանիքի գլխավորը

Հայրիշխանությունը­հայկական­ընտանիքում­պահպանվում­է­(Գծապատկեր­47.):­

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

47. «Ո՞վ պետք է լինի ընտանիքի գլխավորը»՝ ըստ ենթամշակութային պատկանելության

38%

22%

9%

8%

0% 20% 40%

Բարձր­վարձատրվող­­աշխատանք­ունենալը

Ցանկացած­կայուն­­աշխատանք­ունենալը

Պետության­կողմից­երիտասարդներին­աշխատանքով­ապահովելը

Երիտասարդ­ընտանիքներին­մատչելի­գնով­բնակարան­գնելու­պետական­աջակցությունը

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0% 3%

79%

16%

6%

85%

9%

8% 8%8%

83% 82%83%

9% 9%9%

10% 10%

82% 82%

7% 8%

23%

68%

9%

7%

81%

11%

1.51-2.0 2.01-3.0 3.01-3.49 3.5-4.0 18-19 20-24 25-30 Ընդ.1.0-1.5

­Տարիքով­մեծերը­|­ ­Ամուսինը­|­ ­Կինը­և­ամուսինը­հավասար­պետք­է­լինեն

122

Չնայած­ ընտանիքում­ կնոջ­ էմանսիպացիան­աճում­ է­ ենթամշակութային­ պատկանելության­ինդեքսի­աճին­զուգահեռ­ («Կինը­և­ամուսինը­պետք­ է­հավասար­ լինեն»),­այնուամենայնիվ­ինդեքսի­նույնիսկ­ամենաբարձր­արժեքի­դեպքում­«ընտանեկան­դեմոկրատիզմին­է»­հակված­երիտասարդների­երկու­երրորդը­(68%-ը):­

Երիտասարդության­շրջանում­ընտանիքում­կնոջ­էմանսիպացման­միտում­չի­նկատվել.­տա­րի-քա­յին­բոլոր­խմբերում­բաշխումները­վիճակագրորեն­միևնույնն­են:

Նուկլեա՞ր, թե՞ ընդլայնված ընտանիք

Երիտասարդները,­ հատկապես­ կանայք­ և­ ենթամշակութային­ ավելի­ բարձր­ խմբերի­ ներ-կա­յացուցիչները­ կգերադասեին­ ծնողներից­ առանձին­ ապրել­ (Գծապատկեր­ 48.):­ Սակայն,­հատկանշական­ է,­ որ­տարիքի­աճին­զուգահեռ՝­այդ­ձգտման­տարածվածությունը­նվազում­է:­Դա­նշանակում­է,­որ­երիտասարդներն­ամուսնանալով­սկսում­են­հասկանալ­ընդլայնված­ընտանիքի­առավելությունները­(հատկապես­այն­ժամանակ,­երբ­մանկահասակ­երեխաները­սկսում­են­խոչընդոտել­նրանց­կարիերային­և­նվազեցնել­ազատ­ժամանակը):­Հետևաբար՝

l Ընդլայնված ընտանիքի առավելությունները պետք է ընդգրկվեն պատանեկան դաստիարակության բովանդակությունում:

Ընդլայնված­ընտանիքի­առավելությունների­վաղ­ընկալումն­ընտանեկան­լարումների­հա­սա-րա­կայնացման­նվազեցման­ներուժ­ունի:­

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

48. «Ամուսինները պետք է ձգտեն ծնողներից առանձին ապրել», «Համաձայն եմ», %

Երեխաներն ընտանիքում

Հայաստանի­ երիտասարդների­ բացարձակ­ մեծամասնությունը­ (83.5%-ը)­ ընտանիքի­ լիար-ժեքությունն­ընկալում­է­երեխաներ­ունենալու­բացարձակ պայմանով­(Գծապատկեր­49.):

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0% 63.3%

61.5%

65.4%

72.9%

75.1%

68.2%

66.2%

65.0%

66.1%

34.3%

51.8%

43.4%

45.9%

61.6%

45.6%

49.4%

40.8%

45.2%

1.51-2.0 2.01-3.0 3.01-3.49 3.5-4.0 18-19 20-24 25-30 Ընդ.1.0-1.5

­Իգական­|­ ­Արական

123

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

49. «Ընտանիքը լիարժեք է միայն այն դեպքում, երբ առկա են երեխաներ», «Համաձայն եմ», %

Սա­կարելի­է­համարել­հայկական­ընտանիքի­կարևորագույն­բնութագրերից­մեկը:­Այդ­ընկա-լումը­փոքր-ինչ­նվազելու­միտում­ունի­միայն­բարձր­ենթամշակութային­պատկանե­լությամբ­կանանց­շրջանում,­ովքեր­ընտանիքի­լիարժեքությունը­կապում­են­նաև­ամուսնու­հետ­ունե-ցած­հոգևոր­և­ինտելեկտուալ­ներդաշնակ­հարաբերություններով:

Սակայն,­պետք­է­հաշվի­առնել,­որ­հետազոտական­հարցը­ձևակերպված­է­պայմանի­բացար-ձակեցմամբ.­«Ընտանիքը­լիարժեք­է­միայն այն դեպքում,­երբ­առկա­են­երեխաներ»,­ինչից­չի­ բխում,­ որ­ նրանք,­ ովքեր­ համաձայն­ չեն­ պայմանի­ այսպիսի­ խիստ­ ձևակերպման­ հետ,­ընտանիքի­լիարժեքության­համար­չեն­կարևորում­երեխաների­առկայությունը:

Արու ժառանգի գերակայությունը

Հայրիշխանության­կարևորագույն­հատկանիշներից­ է­ժառանգությունն­արու­զավակի­գծով­փոխանցելու­ դիրքորոշումը:­ Որոշ­ մշակույթներում­ ժառանգության­ հարցում­ առավելություն­էին­տալիս­ավագ­արու­ժառանգին`­«չփոշիացնելու»­համար­ընտանիքի­ունեցվածքը:­Դժվար­չէ­ պատկերացնել,­ թե­ այդ­ դիրքորոշման­ իրականացումն­ ընտանեկան­ ինչպիսի­ լարումներ­կարող­է­առաջացնել,­հատկապես,­երբ­հակասության­մեջ­է­մտնում­օրենսդրության­հետ:

Հայաստանի­ երիտասարդության­ շրջանում­ այդ­ դիրքորոշումն­ առավելապես­ տարածված­ է­տղամարդկանց­շրջանում,­սակայն­ժամանակի­ընթացքում­այն­ունի­նվազման­միտում­(Գծա-պատ­կեր­50.):­Չնայած­ենթամշակութային­ինդեքսի­ամենացածր­արժեքի­դեպքում­կանանց­և­տղամարդկանց­դիրքորոշումներն­այդ­տեսակետից­համընկնում­են,­սակայն­ին­դեք­սի­արժեք-ների­աճին­զուգահեռ՝­կանանց­շրջանում­այդ­դիրքորոշումը­խիստ­նվազում­է:­

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0% 79.2%

87.2%

82.6%

81.3%

75.0%

81.6%

83.5%

83.0%

82.9%

81.7%

84.0%

85.7%

88.8%

81.8%

86.0%

83.7%

84.6%

84.5%

1.51-2.0 2.01-3.0 3.01-3.49 3.5-4.0 18-19 20-24 25-30 Ընդ.1.0-1.5

­Իգական­|­ ­Արական

124

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

50. «Ժառանգության հարցում ծնողը պետք է առավելություն տա որդուն` դստեր փոխարեն»,

«Համաձայն եմ», %

Կնոջ կարիերա՞ն, թե՞ ամուսնությունը

Երիտասարդ­կնոջ­համար­լավ­կարիերայի­և­ընտանիք­կազմելու­դիրքորոշումների­դիլեման­արդեն­դիտարկվել­է­(Գծապատկեր­40.):­

Այդ­առումով­այստեղ­ավելացնենք­կանանց­դիրքորոշումների­մի­կարևոր­յուրահատկություն:­Կարիերայի­ գերադասումը­ համեմատաբար­ ավելի­ բարձր­ է­ ենթամշակութային­ ինդեքսի­ամենա­ցածր­և­ամենաբարձր­արժեքների­դեպքում:­Ամենաբարձր­ենթամշակութային­արժեքի­դեպքում­կնոջ­համար­կարիերայի­գերադասումը­հեշտ­ է­մեկնաբանել.­ավելի­բարձր­ենթա-մշա­կութային­պատկանելությամբ­շերտում­ավելի­կարևորված­են­կրթությունը­և­դրան­համա-պատաս­խան­հասարակական­բարձր­կարգավիճակը:­

Իսկ­ ամենացածր­ ենթամշակութային­ խմբում­ երիտասարդ­ կնոջ­ կողմից­ կարիերան­ ամուս-նությունից­գերադասելու­դրդապատճառ­կարող­է­հանդիսանալ­այդ­նույն­ցածր­ենթա­մշա­կու-թային­շերտից­և­դրան­համապատասխանող­կարգավիճակից­դուրս­գալու­ձգտումը:­«Կա­րի­ե-րայի­լավ­հնարավորությունն»­այդ­նպատակի­իրականացման­հնարա­վորությունն­է:­

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0% 64.5%

44.1%

40.1%

42.7%

33.7%

45.3%

37.5%

48.6%

43.6%

68.7%

58.8%

55.3%

54.8%

59.1%

53.4%

57.7%

61.4%

58.6%

1.51-2.0 2.01-3.0 3.01-3.49 3.5-4.0 18-19 20-24 25-30 Ընդ.1.0-1.5

­Իգական­|­ ­Արական

125

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

51. «Եթե երիտասարդ աղջիկն ունի կարիերայի լավ հնարավորություն, ապա իր

ամուսնությունն արժե հետաձգել մինչև 30-35 տարեկան», «Համաձայն եմ», %

Աբորտ

Հարկ­ է­ անհանգստացնող­ համարել­ այն­ հանգամանքը,­ որ­ երիտասարդների­ մեկ­ քառորդը­համաձայն­է,­որ­«Եթե­ամուսինները­չեն­ուզում­տվյալ­պահին­երեխա­ունենալ,­ապա­աբորտը­թույ­լատրելի­է»­(Գծապատկեր­52.):­

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

52. «Եթե ամուսինները չեն ուզում տվյալ պահին երեխա ունենալ, ապա աբորտը թույլատրելի

է», «Համաձայն եմ», %

Կարելի­է­ենթադրել,­որ­ավելի­մեծ­տարիքային­խմբում­այդ­դիրքորոշման­աճը­պայմա­նավորված­է­նրանով,­որ­այդտեղ­ավելի­մեծ­քանակ­են­կազմում­ամուսնացածները,­որոնց­համար­աբորտը­ոչ­թե­«տեսական»,­այլ­շատ­կոնկրետ­հարց­է:­Վիճակա­գրական­դիտարկումը,­սակայն,­ցույց­տվեց,­որ­այդ­վարկածն­ընդունելու­հիմքեր­չկան:­Ըստ­երևույ­թին,­այնուամենայնիվ,­աբորտի­թույլատրելիությունը­կամ­անթույլատրելիությունը­կապված­է­ավելի­խորը­դիրքորոշումների`­կյանքի­արժևորման­և­կրոնական­գիտակցության­տարրերի­հետ:­

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

41.5%

26.9%

36.6%

34.1%

32.7%

27.9%

30.8%

21.9%

51.2%

29.4%

25.0%

20.6%

31.9%

24.0%

42.2%

36.0%

34.9%

28.3%

19.3%

32.2%

20.9%

23.4%

19.9%

19.9%

23.1%

20.7%

17.5%

28.8%

25.8%

22.3%

20.9%

20.7%

18.2%

27.1%

20.5%

23.6%

1.51-2.0

1.51-2.0

2.01-3.0

2.01-3.0

3.01-3.49

3.01-3.49

3.5-4.0

3.5-4.0

18-19

18-19

20-24

20-24

25-30

25-30

Ընդ.

Ընդ.

1.0-1.5

1.0-1.5

­Իգական­|­ ­Արական

­Իգական­|­ ­Արական

126

Ցանկացած­դեպքում՝

l Աբորտի թույլատրելիության նկատմամբ առկա դիրքորոշման նվազեցումը բխում է Հայաստանի էթնո­սոցիո­մշակութային համակարգի ծավալային աճի նպատակից:

Հայաստանի­ժողովրդագրության­և­առողջության­հարցերի՝­2010­թ-ին­արված­հետազո­տու-թյունը­ցույց­է­տվել,­որ­Հայաստանում­աբորտների­քանակը­նվազում­է,­և­2010թ.­այն­կազմել­է­ բոլոր­ ծնունդների­ 29%-ը:­ Իգական­ սեռի­ բոլոր­ հարցվածների­ 31%-ը­ երբևէ­ կատարել­ է­հղիու­թյան­արհեստական­ընդհատում:­Աբորտների­հաճախականությունն­աճում­է­տարիքին­և­երեխաների­թվաքանակին­զուգահեռ:­Երբևէ­աբորտ­են­կատարել­մեկ­երեխա­ունեցող­կա-նանց­17%-ը,­ու­երկու­և­ավելի­երեխա­ունեցողների­կեսից­ավելին:­Երբևէ­աբորտ­կատարած­կա­նանցից­64%-ը­կատարել­է­երկու­և­ավելի,­իսկ­17%-ը`­չորս­և­ավելի­աբորտ:­Վերջին­երեք­տարվա­ ընթացքում­ կատարված­ աբորտների­ 39%-ը­ պայմանա­վորված­ է­ եղել­ կնոջ՝­ այլևս­երեխա­չունենալու­ցանկությամբ,­15%-ը`­սոցիալ-տնտեսական­պատճառներով,­և­15%-ը`­հա-ջորդ­երեխայի­ծնունդը­հետաձգելու­ցանկությամբ77:

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

53. Հղիության ելքերի միտումները, ՀԺԱՀ 2010

Հարգանքը ծնողի նկատմամբ

Հայկական­ ավանդական­ ընտանիքի­ դրական­ կարևորագույն­ բնութագրերից­ են­ ծնողների­նկատմամբ­հարգանքը­և­նրանց­խորհուրդների­ընդունումը:­Երիտասարդների­շրջանում­այդ­բնութագրերը­շատ­բարձր­են­(Գծապատկեր­54.),­միայն­փոքրիկ­«ընդվզում»­է­առկա­ամենա-բարձր­ենթամշակութային­շերտի­տղամարդկանց­շրջանում:

Ծնողական խնամակալությունն աղջկա նկատմամբ

Աղջիկ­զավակ­ների­նկատմամբ­ծնողական­խնամակալությունն­ավանդական­ընտանիքի­ևս­մեկ­հատկանիշ­է­(Գծապատկեր­55.):­Այդ­դիրքորոշումը­նույնպես­բավականին­տարածված­է­հայ­երիտասարդների՝­ինչպես­տղաների,­այնպես­էլ­աղջիկների­շրջանում:­Այդ­դիրքորոշումը­կայուն­է­ժամանակի­նկատմամբ:­Այն­նվազում­է­ենթամշակութային­պատկանելության­ինդեքսի­աճին­զուգահեռ:

77­ «Հայաստանի­ժողովրդագրության­և­առողջության­հետազոտություն­2010»,­էջ­4:

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

38%

48%

63%

55%

45%

29%

7% 7% 8%

Կենդանի­ծնունդ Աբորտ Մեռելածին

­2000­2005­2010

127

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

54. «Մարդու կյանքում ամենակարևորը նրա ծնողների խորհուրդներն են», «Համաձայն եմ», %

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

55. «Աղջիկ զավակը պետք է մինչև ամուսնանալը պարտադիր ապրի իր ծնողների հետ, եթե

նույնիսկ հասուն տարիքում է», «Համաձայն եմ», %

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

91.7%

93.1%

91.5%

91.5%

82.6%

82.7%

79.7%

77.3%

86.1%

61.1%

88.7%

83.0%

85.1%

81.5%

83.8%

84.8%

85.2%

83.3%

87.8%

93.1%

92.4%

96.6%

92.0%

86.7%

91.3%

83.5%

63.6%

72.7%

93.1%

90.1%

90.1%

88.6%

88.0%

91.4%

90.0%

90.0%

1.51-2.0

1.51-2.0

2.01-3.0

2.01-3.0

3.01-3.49

3.01-3.49

3.5-4.0

3.5-4.0

18-19

18-19

20-24

20-24

25-30

25-30

Ընդ.

Ընդ.

1.0-1.5

1.0-1.5

­Իգական­|­ ­Արական

­Իգական­|­ ­Արական

00

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

110

120

130

140

150

160

ØÞ²ÎàôÚÂ

129

Ենթամշակութային­պատկանելություն

Կիրառական­ սոցիոլոգիական­ հետազոտություններում­ հասարակության­ շերտավորման­(ստրա­­­տի­ֆի­կացման)­ համար­ լայնորեն­ կիրառում­ են­ անձի­ սոցիալ-ժողովրդագրական­ և­սո­­ցի­ալ-տնտեսական­ բնութագրիչները,­ մասնավորապես`­ սեռը,­ տարիքը,­ կրթությունը,­ բա-րե­­կե­ցությունը,­ զբաղմունքը,­ զբաղմունքի­ տիպը,­ բնակավայրի­ տիպը,­ ամուսնական­ կար-գա­վիճակը,­ երե­խաների­ քանակը,­ կրոնական­ դավանանքը,­ ազգային­ պատկանելությունը­և­այլ­բնու­թագրիչներ,­քանի­որ­դրանց­հետ,­որպես­կանոն,­ շաղկապված­են­անձի­ամենա-տար­բեր­ դիրք­որոշումները:­ Ներկայացվող­ աշխատանքում,­ որտեղ­ Հայաստանի­ երի­տա-սար­դու­թյան­աշխար­հայաց­քային­դիրքորոշումները­խորապես­ուսումնասիրելու­փորձ­ է­կա-տա­ր­վել,­ կարևոր­ նշանա­կություն­ ունի­ այն­ հանգամանքը,­ թե­ դրանք­ երիտասարդության­ո՞ր­ ենթամշա­կութային­ շերտերում­ են­ դիրքավորված:­ Կայուն­ հասարակություններում­անձի­են­­թա­մշակութային­ պատկանելու­թյունը­ հնարավոր­ է­ մոտարկել­ անձի­ կրթամա­կարդակի,­զբաղ­մունքի­և­բարեկեցության­բնութագրերի­համադրմամբ:­Սակայն,­ նոր­ ձևավոր­ված­հա-սա­­րա­կություններում,­ որտեղ­ հասարա­կու­թյան­ նախկին­ հիերարխիան­ կազ­մա­լուծ­վել­ է,­ և­առա­ջացել­ է­ նորը,­ անձի­ կրթական,­ զբաղմունքի­ կամ­ տնտեսական­ կարգա­վիճակ­ներով­արդեն­դժվար­է­նույնակա­նացնել­նրա­արժեհա­մակարգը:­Մասնավորապես­հետ­խորհրդային­տարածքում,­ որտեղ­ արժեզրկվել­ է­ բարձրա­գույն­ կրթության­ նշանակությունը.­ բազմաթիվ­երիտասարդներ­ անընդունելի­ դյուրությամբ­ ստացել­ են­ համալսարանական­ դիպ­լոմ­-ներ,­ իրենց­ կրթամակարդակային­խումբ­ են­ ներմուծել­ նաև­այնպիսի­արժեհամակարգեր­ և­դիրքորոշումներ,­ որոնք­ադեկվատ­ չեն­ այդ­ խմբին78:­ Արդյունքում՝­ կրթամա­կար­դակն­այլևս­անբա­վարար­ է­ մոտարկում­ անձի­ մշակութային­ մակարդակը,­ արժեքային­ համակարգը­ և­դիրքո­րոշումների­տրամաբանությունը:­Այդ­պատճառով­Հայաստանում­ամենատարբեր­դիր-քո­­րոշումների­ ուսումնասիրության­ ընթացքում­ «սովորական»­ սոցիալ-ժողովրդագրական­ և­սո­ցիալ-տնտեսական­ բնութագրիչներով­ սահ­ման­վող­ շերտերը­արժեհամակարգային­տե­սա-կետից­դարձել­են­բավականին­հետերոգեն79:­Ըստ­այդմ`­այդ­բնութագրիչներով­հա­սա­րա­կու-թյան­շերտավորումը­հաճախ­տալիս­է­բազմիմաստ,­իսկ­երբեմն`­խաբուսիկ­արդյունքներ:

Երիտասարդի­ենթամշակութային­պատկանելության­նույնականացման­համար­հետա­զո­տու-թյու­նում­այնպիսի­նոր­ինդեքս­կառուցելու­փորձ­է­կատարվել,­որն­ունակ­կլինի­նույ­նա­կա­նաց­-նելու­անձի­ենթամշակութային­պատկանելությունը՝­միաժամանակ­կառուց­ման­հա­մար­չպա-հան­ջելով­ծավալուն­ինֆորմացիայի­հավաքագրում:­Կառուցվել­է­միաչափ­ին­դեքս`­հիմնվելով­անձի­երաժշ­տական­նա­խա­սիրությունների­երեք­ընտրությունների­վրա80:­Մշակ­վել­է­կանոն,­որով­երաժշտական­նախասիրություններն­արտապատկերվել­են­4­կոդային­արժեքների­վրա,­որոնք­համապատասխանում­են­որոշակի­ենթամշակութային­տիպերի:­Կոդի­1­արժեքը­ներ-կա­յաց­նում­է­«ավանդական»­ենթամշակութային­տիպը,­2-ը`­«զանգվածային»­(«փոփ»)­ենթա-մշա­կութային­տիպը,­3-ը`­«ավան­գարդայինը»,­իսկ­4-ը`­«դասա­կանը»:­

78­ Այդուհանդերձ,­հարկ­է­նշել,­որ­վերջին­տարիներին­Հայաստանում­պետության­նախաձեռնությամբ­սկսվել­է­բարձրագույն­կրթության­ժամանակակից­չափանիշներին­չհամապատասխանող­համալսարանների­լուծարումը:

79­ Մաթեմատիկական­տեսակետից­դա­նշանակում­է­ներխմբային­դիսպերսիայի­աճ,­որի­հետևանքով­նվազում­է­միջխմբային­տարբերությունների­վիճակագրական­հավաստիությունը,­և­հետևաբար­խարխլվում­է­բուն`­«խումբ»­հասկացության­բովանդակությունը:

80­ Երաժշտական­նախասիրությունների­և­երիտասարդների­աշխարհայացքային­առանձնահատկությունների­սերտ­կապվածության­մասին­տե՛ս՝­Մանուկյան­Ս.­Ա.,­Կոռուպցիան­և­անցումային­շրջանի­սոցիալական­դինամիկան.­Երևանի­ուսանողության­կոռուպցիոն­դիրքորոշումներն­ու­միտումները:­Եր.:­«Լուսակն»,­2005,­էջ­96-100:

130

«Ավանդական»­ ենթամշակութային­ տիպի­ հիմնական­ ծավալի­ մոտ­ 95%-ը­ կազմել­ է­ «հայ-կական­ռաբիս»­երա­ժշտական­ոճը:­Չնչին­քանակով­առկա­են­նաև­«արևելյան­ժողովրդա-կան»­և­«կովկասյան»­ոճերը:­Տիպի­անվանումն­ընտրվել­է­էթիկական­նկատառումներով:­

«Զանգվածային»­ ենթամշակութային­ տիպի­ հիմնական­ ծավալը­ կազ­մել­ են­ «հայկական­ժողո­վրդա­կան­ երաժշ­տու­թյունը»­ (33%),­ «ռուսական­ էստրադան»­ (25%),­ «արտա­սահ­ման-յան­ էստ­րադան»­ (24%)­ և­ «հայ­կական­ էստրադան»­ (18%):­ Հայեցակարգում­ «հայկական­ժողո­վրդական»­երա­ժշտու­թյունը­սկզբուն­քորեն­տարանջատվել­ է­«ռաբիսից»:­Սակայն­ըստ­փորձագի­տա­կան­ կարծիք­ների՝81­ հայ­ երի տասարդական­ գիտակցությունում­ «հայկական­ժողովրդա­կան»­երաժշտու­թյունն­ավե­լի­շուտ­մոտ­է­«հայկական­էստրադային»,­քան­բուն­ժո-ղովրդական­երաժշտու­թյանը,­որն­իր­հերթին­իր­«մաքուր»­տեսքով­հազվադեպ­է­հնչում­հայ-կական­ինֆորմացիոն-երա­ժշտա­կան­միջա­վայրում:­

«Ավան գար դային»­ տիպի­ հիմնական­ ծավալը­ կազմել­ են­ «ռոքը»­ (49%)­ և­ «ռեփը»­ (47%):­Եզակի­քանակով­առկա­էին­«հաուս»,­«էլեկտրո»,­«հիփ-հոփ»,­«տրանս»,­«ռեգգի»,­«սո­ուլ»,­«էնիգմա»­ոճերը:­

«Դասական»­տիպի­հիմ­նա­կան­ծավալն­են­կազմել­«եվրո­պական­դա­սա­կանը»­(35%),­«հայ-կա­կան­դասականը»­(29%),­«ռուսական­դա­սա­կանը»­(11%),­ինչպես­նաև­«ջա­զը»­(18%):

Մշակվել­է­կանոն,­որը­հարցվածի­նշած­ոչ­ավելի,­քան­երեք­երաժշտական­ոճերի­հիման­վրա­տվյալ­հարցվածի­համար­կազմավորել­է­ենթամշակութային­ինդեքսի­արժեքը:­Այն­փոփոխվում­է­1-4­միջակայքում:­Ինդեք­սի­1­արժե­­քին­պայմանականորեն­համապա­տաս­խանում­է­«լիովին­ավանդա­կան»­տի­պը,­իսկ­4­արժե­քին՝­«լի­ովին­դասական»­տիպը:­Իրականացվել­է­ինդեքսի­արժեքների­խմբավորում­5­խմբերում:

l Ինդեքսի [1; 1.5] միջակայքը համապա տաս խանում է «ավան դական» տիպին,

l (1.5; 2] միջակայքը համապատասխանում է «զանգվածային» ենթամշակույթի I տիպին,

l (2.0; 3.0] միջակայքը համապատասխանում է «զանգվածային» ենթամշակույթի II տիպին,

l (3.0; 3.5] միջակայքը համապատասխանում է «ավան գարդային» ենթամշակութային տիպին,

l իսկ (3.5; 4.0] մի ջակայքը՝ «դասական» տիպին:

Ենթամշակութային­պատկանելության­ինդեքսի­բաշխումը,­ըստ­IPSC-ի­հետազոտական­շտե-մա­րանի,­տրված­է­Գծապատկեր­56.-ում,­իսկ­ըստ­UNDP-ի­շտեմարանի`­Գծապատկեր­57.-ում:

Ինդեքսի­կիրառման­պրակտիկան­ցույց­տվեց,­որ­այն­ունի­տվյալ­հետազոտության­նպա­տակ-նե­րի­ շրջանակում­ ընդունելի­ չափի­դիֆերենցող­ուժ,­ որն­արտահայտվել­ է­տարբեր­դիր­քո-րո­շում­ները­ և­ բնութագրերը­տվյալ­ ինդեքսի­արժեքներով­խմբավորելիս,­ ինչի­ար­դյուն­քում­ստաց­վել­են­այնպիսի­տվյալներ,­որոնք­բանականորեն­ընդունելի­են:­

81­ Փորձագետներն­էին­«Այ­Փի­Էս­Սի»­կազմակերպությունում­աշխատող­երիտասարդ­սոցիոլոգները՝­Վ.­Գալստյանը,­Ա.­Լալայանը,­Հ.­Մաթևոսյանը,­Հ.­Առաքելյանը,­Ա.­Աղջոյանը:­Դասակարգումը­նախապես­փոր­ձարկվել­է­կազ-մակերպության­ժամանակավոր­դաշտային­աշխատող­մի­քանի­տասնյակ­երի­տա­սարդ­ների­շրջա­նում:­

131

Ցանկացած­մշակույթ­ունի­իր­ժողովրդական­(ավանդական)­և­դասական­շերտերը:­Ինդեքսի­արժեքների­աճը­մոտարկում­է­անձի­«ընթացքն»­ավանդականից­դեպի­դասական­մշակույթը:­Ինդուս­տրիալ­ քաղաքակրթությունում­ առկա­ է­ «զանգվածային»­ ենթամշակույթը,­ որը­ կազ-մավորել­է­«ավանդականից»­դուրս­եկած,­սակայն­«դասականին»­չհասած­շերտը:­

Զանգվածային­ենթամշակույթը­հիմնականում­կազմված­է­ինդուստրիալ­քաղաքակրթության­քաղաքային­ բնակչությունից,­ որը­ «ստանդարտացված»­ (դաստիարակված)­և­ կազմա­կերպ-ված­է­ինդուստրիալ­տնտեսության­պահանջներին­համապատասխան:­Այդ­զանգվածը­մի­կող-մից­սպասարկում­է­ինդուս­տրիալ­տնտեսու­թյունը­(որպես­աշխատուժ),­իսկ­մյուս­կող­մից­այն­զանգվածային­ար­տադ­րանքի­հիմնական­սպա­ռողն­է:­Այդ­զանգվածի­բուն­«ստան­դար­տաց-վա­ծու­թյունն»­ է­այն­կարևորագույն­պայմանը,­որն­ինդուստրիալ­քաղա­քա­կրթու­թյանը­թույլ­է­տալիս­այդ­շերտը­ներհատուկ­ռացիոնալությամբ­ինտեգրել­ինդուստրիալ­տնտե­սությանը:­Այլ­ կերպ­ասած`­ ստանդարտացված­ ճաշակն­ ու­պահանջմունքներն­ են­այն­ կա­րևորա­գույն­գործոնները,­որոնք­հնարավոր­են­դարձնում­տնտեսապես­արդյունավետ­զանգ­վածային­սպա-ռումը:­ Այդ­ պատճառով­ էլ­ զանգվածային­ ենթամշակույթը­ նույնպես­ ստան­դարտացված­ է­ և­հան­դիսանում­է­զանգվածային­սպառման­ապրանք:

Ինդուստրիալ­ հասարակությունում­ զանգվածային­ ենթամշակութային­ շերտն­ իր­ ստանդար-տաց­վածության­պատճառով­նաև­առավել­կառավարելի­շերտն­է:

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

56. Ենթամշակութային 57. Ենթամշակութային

պատկանելիության ինդեքս, IPSC պատկանելիության ինդեքս, UNDP

36%

20%5%

13%

26% 24%

18%

4% 18%

36%

1.0-1.5­|­ 1.5-2.0 | 2.0-3.0­|­ 3.0-3.5­|­ 3.5-4.0

132

Կառուցված­ինդեքսում­շերտը­երկու­նպատակով`­կոնցեպտուալ­և­տեխ­նիկական,­բաժանված­է­երկու­ենթաշերտի`­«զանգվածային­ենթա­մշակույթ­I»­և­«զանգվածային­ենթամշակույթ­II»:­Ստորաբաժանման­կոնցեպտուալ­հիմքը­հետևյալն­է.­զանգվածային­մշակույթն­առաջացել­է­Արևմտյան­և­Հյուսիսարևմտյան­Եվրոպայում­ու­ԱՄՆ-ում­և­զարգացող­երկրներ­է­ներմուծվել­դրանց­ինդուստրացմանը­զուգընթաց:­Հետևաբար­պարզ­է,­որ­ավանդական­ենթամշակույթի­զանգվածայնացումը­մի­գործընթաց­է,­որը­կարելի­է­փուլայնացնել­­տարբեր­հիմքերով:­Պար-զա­գույն­դեպքում­կարելի­է­ենթադրել,­որ­զանգվածային­մշակույթը­կազմված­է­երկու­մասից`­առաջին­մասը,­որն­ավելի­«մոտ»­է­գտնվում­ավանդական­ենթամշակույթին­և­շարունակում­է­կրել­դրա­փոխակերպված­բնութագրերը,­և­երկրորդ­մասը`­բուն­զանգ­վածային­են­թա­մշա-կույթը,­որը­լիովին­համապատասխանում­է­ինդուստրիալ­ստանդար­տացման­պա­հան­ջներին:

Տեխնիկական­տեսակետից­ ստորաբաժանումը­ լուծում­ է­ ձևական-վերլուծական­ խնդիրներ:­Գծապատկերներից­երևում­է,­որ­չստորաբաժանելու­դեպքում­զանգվածային­ենթա­մշա­կույթի­ծավալը­կազմում­ է­երիտասարդության­62%-ը,­և­վերլուծական­մոտեցումը­«պահան­ջում­ է»­փորձարկել`­արդյո՞ք­այդ­խումբը­կազմված­չէ­ավելի­փոքր­ենթախմբերից:­Եթե­պարզվի,­որ՝­ոչ,­ապա­ստորաբաժանումը­ոչ­մի­«բացասական­հետևանք»­չի­ունենա:­Իսկ­եթե­պարզվի,­որ,­այնուամենայնիվ,­այդ­մեծածավալ­ենթամշակութային­խմբի­ստորա­բաժանումը­ենթախմբերի­իմաստավորված­ էր­ որևէ­ տեսակետից,­ ապա­ դրանով­ իսկ­ ընդլայնվում­ են­ այդ­ խմբի­ հետ­աշխատելու­ հնարավոր­ տարբերակները­ և­ հետևաբար­ նաև­ արդյունավետ­ կառավարման­հնարավորությունները:

«Ավանգարդային»­ ենթամշակույթը­ բոլոր­ հասարակություններում­ պարտադիր­ առկա­ ու­առա­վել­նորարարական­և­եռանդուն­շերտն­է,­որը,­որպես­կանոն,­կազմված­է­երիտա­սարդ-նե­րից:­Նրանք­հասարակության­«ըմբոստներն­են»,­որոնց­ըմբոստությունը­կարող­ է­արտա-հայտ­վել­ ցանկացած­ ոլորտում­ և­ իրավիճակում:­ Առավել­ «անմեղ»­և­ կառավարելի­ են­ դրա­դրսևո­րում­ները­ ենթա-­ և­ կոնտր-­ մշա­կույթներում:­ Այդ­ շերտի­ հոգեբանական­ խառնվածքի,­մտա­ծելակերպի­և­եռանդի­կառուցողական­կիրառությունը­միշտ­եղել­է­հասարակական­կա-ռա­վար­ման­դժվար­խնդիրների­շարքում:­

«Դասական»­ենթամշակութային­շերտին­են­պատկանում­այն­անձինք,­ովքեր­կրում­են­տվյալ­ազգի­ դասական­ կամ­ «բարձր»­ մշակույթը­և­ կազմում­ են­ազգի­ մշակութային­ վերնախավը:­Այս­շերտը,­որպես­կանոն,­ավելի­ազատ­է­իր­մտածելակերպում,­վարքում­և­խոսքում,­սակայն­այդ­ ազատությունը­ հիմնված­ է­ տվյալ­ ազգի­ կողմից­ ստեղծված,­ ինչպես­ նաև­ յուրացված­հա­մա­մարդկային­մշա­կույթի­բարձրագույն­արժեքների,­նորմերի­և­նպատակների,­այլ­ոչ­թե­բնազդների­և­կամայա­կան­ցանկու­թյունների­վրա:­Իդեալում­տվյալ­ազգային­հասարակության­դասական­և­ավան­դա­կան­ենթամշակույթների­փոխազդեցության­արդյունքում,­որտեղ­ստան-դարտները­ կազ­մա­վորում­ են­ դասական­ ենթամշակույթի­ շերտը,­ պետք­ է­ կազմավորվի­ մի-ջին­շերտը`­տվյալ­ժամանակահատվածում­տվյալ­ազգին­և­նրա­ապագայի­շահերին­հա­մա-պատասխան:­Սակայն,­իրականում­ծայրամասային­երկրներում­զանգվածային­ շերտը­կազ-մա­վորվում­է­կենտրոնի­շահերին­համապատասխան`­վերջին­հաշվով­կենտրոնի­տնտե­սական­շա­հերը­ սպասարկելու­ համար:­ Այստեղից­ էլ­ բխում­ են­ազգային­ մշակութային­ վեր­նա­խավի­մշա­կութային,­ քաղաքական­և­տնտեսական­ ընդվզումները­ գլոբալ­ կենտրոնի­ մշա­կութային­ճնշում­ների­դեմ:

133

Բազային­արժեքներ

Ազգի­և­հասարակության՝­իր­իսկ­մասին­ունեցած­հոգեբանական­խորքային,­կայուն­և­կրկնվող­դրական­ հասարա­կական­ դիրքորոշումները­տվյալ­ հասարակության­ դիմա­դրո­ղա­կա­­նու­թյան­հիմքն­են­տարաբնույթ­արհավիրքներին­դիմակայելու­գործընթացում:­Դրանք­ունակ­են­երկար­ժամանակ,­սակայն՝­ոչ­հավերժ,­պահպանել­հասարակության­միասնականությունը­և­հա­սա-րա­կական­ կառույցների­ ֆունկ­ցիո­նալությունը:­ Դրանք­ դժվար­ են­ փոփոխվում:­ Այդ­ պատ-ճա­ռով­ հասարակական­ գիտակ­ցության­ կայուն­ և­ կրկնվող­ դիրքո­րո­շումների­ հա­մախմբու-թյունն­ապահովում­են­ազգի­կամ­հասարակության­մշակույթի­բա­ղա­դրիչները:­Սակայն,­եթե­երկարատև­դժվարին­իրավիճակներում­հասարակությունում­կազ­մա­վորվել,­ հաստատվել­և­սկսել­են­ժառան­գաբար­փոխանցվել­իր­իսկ­մասին­ունեցած­բա­ցա­սական­դիրքորոշումները,­ապա­ դրանք­ ունակ­ են­ երկար­ ժամանակով­ արգելափակելու­ հա­սա­րա­կութ­յան­ ակնհայտ­զարգացման­իրողությունների­և­միտումների­ընկալումները:

Հիմնարար­դիրքորոշումներն­ածանցում­են­այլ­դիրքորոշումներ,­որոնք­կրում­են­նախնական­դիրքորոշման­ բնույթն­ ու­ բովանդակության­ տարրերը:­ Հիմնարար­ և­ ածանցյալ­ դիրքորո-շում­ները,­ որպես­ կանոն,­տրամա­բա­նական­ կապի­ մեջ­ են:­ Աղյուսակ­ 18.-ում­ ներկայացված­տվյալ­ները­դրա­օրինակներն­են:­Երբ­անձը­համարում­է,­որ­հասարա­կությունում­(որտեղ­ինքն­է­ապրում)­ վերջին­ հաշվով­ամեն­ ինչ­ վճռում­ է­փողը,­ սակայն­ ինքը­փող­քիչ­ ունի,­ իսկ­փո-ղը­բազմապատկելու­տեղը­Հայաստանից­դուրս­է,­ապա­տրամա­բանորեն­բխում­է,­որ­փո­ղը­բազմապատկելու­համար­կա՛մ­պետք­է­Հայաստանից­արտագաղթել,­կա՛մ­հայտնվել­այն­պի­սի­հասա­րա­կությունում,­որտեղ­ (ան­շուշտ,­ենթադրաբար)­փողը­չէ,­որ­որոշում­ է­ամեն­ինչ:­Այս­երևույթն­արտահայտվել­ է­աղյուսակային­տվյալներում.­նրանք,­ովքեր­համաձայն­են­փողի­հզոր­դերի­հետ,­ավելի­հակված­են­արտա­գաղթելուն,­քան­նրանք,­ովքեր­չեն­բա­ցար­ձա­կա-նաց­նում­փողի­նշանակությունը:

Իհարկե,­լինում­են­դեպքեր,­երբ­անձի­և­հասարակության­գիտակցությունում­առկա­են­միմ-յանց­հակասող­դիրքորոշումներ,­որոնք­առաջացել­են­իրականության­տարբեր­ազդեցություն-ների­հետևանքով­և­դիրքավորված­են­գիտակցության­տարբեր­ շերտերում:­Եվ­երբ­կյանքը­դեմ­հանդիման­է­հանում­տրամաբանական­հակասության­մեջ­գտնվող­այդ­դիրքորոշում­ները,­ապա­ առաջանում­ է­ կոգնիտիվ դիսոնանս, որն­ անձի­ կամ­ հասարակության­ գիտակցու-թյունում­առաջացնում­է­տարբեր­ուժգնության­աններդաշնակության­(դիսկոմֆորտ)­զգացո­ղու-թյուն82:­Օրինակ՝­վերը­նշված­դեպքում,­երբ­երիտասարդն­ունի­Հայաստանից­արտագաղթելու­դիր­քորոշում,­և­նրան­հարցրել­են,­թե­ինչու­է­նա­դեռևս­գտնվում­Հայաստա­նում,­ապա­ար-տա­գաղ­թելուն­ տրամաբանորեն­ համահունչ­ պատասխան­ների­ շարքում,­ օրինակ`­ «Փող­չունեմ»,­«Հարմար­առիթ­չի­ներկայացել»,­պատահել­են­նաև­արտագաղթելու­դիրքո­րոշ­մանը­տրամաբանորեն­ հա­կա­սող­ պատասխաններ.­ օրինակ՝­ «Ծնողներիս­ պատճառով»:­ Այսինքն՝­տվյալ­անձի­գիտակցու­թյունում­այդ­երկու­դիրքորո­շումները­մրցակցում­են.­կյանքը­դրանք­հանել­է­դեմ­հանդիման:­Այդպիսի­դեպքերում­անձը­և­հասարակությունն­աշխա­տում­են­հան-գու­ցալուծել­այդ­աններդաշ­նակությունը:­Հանգուցալուծումները­հասարակության­համար­կա-րող­են­լինել­նպաստավոր­(տվյալ­դեպքում­արտագաղթել`­ծնողների­համար­անորոշ­հեռա-նկա­րով),­ կամ­ մնալ­ Հայաստանում­և­ միայնակ­ կամ­ հասարակական­ համագործակ­ցության­որևէ­ձևով­հաղթահարել­դժվարությունները:

82­ Ֆեստինգեր­Լ.,­Կոգնիտիվ­դիսոնանսի­տեսությունը,­/Գիտափորձերը­կոգնիտիվ­դիսոնանսում:­-­Եր.:­«Զանգակ-97»,­2002,­64­էջ:­

134

Այժմ­ դիտարկենք­ մի­ քանի­ հիմնարար­ դիրք­որոշումների­ տարածվածությունը­ Հայաստանի­երիտասարդության­գիտակցությունում:­Նշենք,­որ­այդ­դիրքորոշումների­մի­մասը­հետազոտ-վել­է­նաև­այլ­հետազոտություններում83,­ընդ­որում՝­ստացվել­են­մոտավորապես­նույնպիսի­արդյունքներ:­Դրանից­բխում­է,­որ­դրանք­Հայաստանի­հասարակական­գիտակցության­կա-յուն և կրկնվող դիրքորոշումներ են, հետևաբար­հանդիսանում­են­հասարակության­մշա-կու­յթի­բաղադրիչներ­և­հետևաբար­դրանք­դժվար­է­փոփոխել:­Այդ­պատ­ճառով­է,­որ­դրանք­ներկայումս­ար­ժանի­են­ուշադրության,­և­իմաստավորված­են­հասա­րակական­ու­պետական­նյութական­և­ինտելեկտուալ­այն­ջանքերը,­որոնք­ուղղված­են­այդ­և­նման­դիրքորոշումներն­ավելի­բա­րեն­պաստ­դիրքորո­շումներով­փոխարինելուն:

Հայաստանի­ երիտասարդության՝­ հասարակության­ վերաբերյալ­ ունեցած­ բազային­ դիրքո-րոշում­ները­ներկայացված­են­Գծապատկեր­58.-ում:

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

58. Հայաստանի երիտասարդության աշխարհայացքային բազային դիրքորոշումները

83­ Մանուկյան­Ս.­Ա.,­Կոռուպցիան­և­անցումային­շրջանի­սոցիալական­դինամիկան.­Երևանի­ուսանո­ղության­կոռուպցիոն­դիրքորոշումներն­ու­միտումները,­-­Եր.:­«Լուսակն»,­2005,­196­էջ:

­ Մանուկյան­Ս.­Ա.,­Հայաստանի­Հանրապետությունում­կյանքի­որակի­հետազոտություն,­-­Եր.:­«Այ­Փի­Էս­Սի»­քաղաքական­և­սոցիոլոգիական­խորհրդատվությունների­ինստիտուտ,­2012,­100­էջ:­­http://www.gov.am/u_files/file/presentations/IPSC_QLI-2011_Report_Final_%252020_03_2012.pdf­

0% 20% 40% 60% 80% 100%

1.­Ինչ­էլ­որ­ասեն­ու­խոսեն,­­այսօր­ամեն­ինչ­վճռում­է­փողը:

2.­Հայաստանում­խոշոր­գործարարները,­բանկիրները­և­օլիգարխներն­ավելի­ու­ավելի­մեծ­ազդեցություն­և­

իշխանություն­են­ձեռք­բերում:

3.­Քանի­որ­մեզ­մոտ­հաղթել­է­կապիտալիզմը,­ուրեմն­պետք­է­ապրել­դրա­օրենքով`­հաղթում­է­ուժեղը:*

4.­Այսօր­ոչ­ոք­օրենքներով­չի­շարժվում,­այդ­պատճառով­օրինապաշտ­լինելը­միամտություն­և­հիմարություն­է:

5.­Հայերն­ապրում­են­քրիստոնեական­­օրենքներով:

6.­Խորհրդային­Միության­փլուզումից­մենք­ավելի­շատ­բան­կորցրինք,­քան­շահեցինք:

7.­Որքան­էլ­քաղաքակրթվեն,­միևնույնն­է,­­թուրքը­մնում­է­թուրք:

8.­Եթե­հզոր­պետությունները­ճնշեն,­որ­Հայաստանն­Ադրբեջանին­վերադարձնի­ազատագրված­տարածքները,­

ապա­ժողովուրդը­պետք­է­զենքով­դիմադրի­դրան:

9.­Եվրոպական­արժեքները­­խորթ­են­մեր­ազգի­համար:

*­Հարցը­տրվել­է­«Հայաստանի­Հանրապետությունում­կյանքի­որակի­հետազոտություն»­զեկույցի­շրջանակում:­

89%

88%

79%

67%

68%

75%

82%

78%

59%

135

Առաջին­երեք­դիրքորոշումները,­ըստ­էության,­արտապատկերում­են­աշխարհ­համակարգի հիմնական բովանդակությունը («Ինչ­էլ­որ­ասեն­ու­խոսեն,­այսօր­ամեն­ինչ­վճռում­է­փողը»),­կառուցվածքը­(«Հայաստանում­խոշոր­գործարարները,­բանկիրները­և­օլիգարխներն­ավելի­ու­ավելի­մեծ­ազդեցություն­և­իշխանություն­են­ձեռք­բերում»)­և­վարքագծային մաքսիմը­(«Քանի­որ­մեզ­մոտ­հաղթել­է­կապիտալիզմը,­ուրեմն­պետք­է­ապրել­դրա­օրենքով`­հաղթում­է­ուժեղը»),­որոնք­դիտարկվել­են­«Հետա­զոտության­արդյունքների­մեկնաբանության­մակրո-սոցի­ոլոգիական­հայեցակարգի­ընտրու­թյունը»­պարագրաֆում:­

Հարցերին­տրված­դրական­(«Համաձայն­եմ»)­պա­տասխանների­քանակը­ցույց­է­տալիս,­թե­որքանո՞վ­ է­ Հայաստանի­ երիտասարդությունն­ ընկա­լում­այդ­ իրողությունները:­ Արդյունք­նե-րը­ վկայում­ են,­ որ­ Հայաստանի­ երիտասարդության­ մոտ­ 90%-ը­ ճիշտ­ է­ ընկալում­ [աշխար-հա­մա­կարգային­ վերլուծության­ մակրոտեսական­ շրջա­նակում]­ ժամանակակից­ աշխարհի­էությունը,84­որի­համաձայն՝­ա)­աշ­խարհ-համակարգի­շարժիչ­ուժն­ու­կվինտ-էսենցիան­փողն­է,­բ)­աշխար­հ-համակարգի­կենտ­րոնը­բանկիրներն­ու­օլիգարխներն­են,­և­գ)­աշ­խարհ-համա-կար­գում­ բարձր­ նիշա­ գրավելու­ համար­ հարկ­ է­ ունիվերսալ բարոյական արժեքներից բարձր դասել «բնու թյան օրենքը»:­Տրամաբանական­է­նաև,­որ­այսպիսի­բազային­դիրքո-րո­­շումների­պարագայում­ երիտասարդների­ շրջանում­ շատ­ բարձր­ է­այն­ դիրքորոշումը,­ որ՝­«Այսօր­ոչ­ոք­օրենք­ներով­չի­շարժվում,­այդ­պատճառով­օրինապաշտ­լինելը­միամտություն­և­հիմա­րություն­է»­(68%):­

Եթե­«Այսօր­ոչ­ոք­օրենքներով­չի­շարժվում,­այդ­պատճառով­օրինապաշտ­լինելը­միա­մտու-թյուն­և­հիմա­րություն­է»,­ապա­ի՞նչն­է­աշխարհ-համակարգի­ծայրամասում­գտնվող­հասարա-կության­(որը­ներառել­է­աշխարհ-համակարգի­բազային­արժեքները)­կայունության­պահպան-ման­հիմքը:­Ակնհայտ­է,­որ­ժողովրդական-ավանդական­արժեքները,­որոնք­մի­կողմից­հան-դիսանում­ են­ բարոյական­ ունիվերսալիաների­ արտապատ­կե­րում­­ներն­ ավան­դական­ հա­սա-րակություններում­(կայու­նաց­նող­«դրական»­գործոններ),­իսկ­մյուս­կողմից­հանդիսանում­են­վախի­ռացիոնալացման­գործիքներ­(կայունացնող­բացասական­«գործոն­ներ»):­

l Ակնհայտ է, որ գործ ունենք հասարակական գիտակցության խորքային կոգնիտիվ դիսոնանսի հետ:­

Ահա­ թե­ ինչու­ համա­պատասխան­ ռեսուրսների­ առկայու­թյան­ պայ­ման­ներում­ քաղա­քական­տեխ­նոլոգների­համար­այդքան­դյուրին­է­ապակայու­նացնել­ավանդական`­թվացյալ­կա­յուն­հասա­րակու­թյունները:­ Երբ­ բարոյական­ ունիվերսալի­աներին­ համապատասխանող­ իրա­վա-կան­նորմերով­շղարշում­են­այն,­որ­հասարակությունը­ լատենտ­կերպով­հիմնված­ է­դրանց­հա­կա­դիր­սկզբունքների­վրա,­ապա­հասարակությունում­հարատևում­ է­արդարության­ (որը­բա­րոյական­ ունիվերսալիա­ է)­ դեֆիցիտի­ զգացողությունը:­ Բավական­ է,­ օգտագործելով­«ավանգարդային»­ հոգեկերտվածքով­ երիտասարդական­ շերտի­ համապատասխան­ ներ-կա­­յա­ցուցիչներին,­առաջացնել­հասարա­կական­անկայունություն­և­միաժամանակ­հասա­րա-կության­լայն­շերտերում­նվազեցնել­պատժված­լինելու­գիտակ­ցությունից­բխող­վախի­զգա-ցո­ղու­թյան­շեմը,­և­հասարակությունը­կանցնի­անկայուն`­քա­ոսային­վիճակի:

84­ Կարելի­է­տալ­նաև­հակառակ­ուղղությամբ­մեկնաբանություն,­այն­է՝­աշխարհամակարգային­վերլու­ծու-թյունը­ճիշտ­է­դիրքավորում­ժամանակակից­աշխարհ-համակարգի­հիմնական­նպատակը­և­դրանից­ածանց-վող­դատողությունները:­Սակայն,­տվյալ­դեպքում­էական­է­այն,­որ­մակրոտեսությունն­ու­հասարակական­գիտակցությունը­հակասության­մեջ­չեն­այս­ֆունդամենտալ­դատողությունների­տեսա­կետից:­

136

Այնուամենայնիվ,­Գծապատկեր­58.-ի­տվյալները­կարելի­է­մեկնաբանել­նաև­«հակառակ»­կող-մից,­այն­է՝­Հայաստանի­երիտասարդների­32.%-ը­կամ­յուրաքանչյուր­երրորդը­համա­ձայն­չէ­իրա­վա­կան­նիհիլիզմը­հաստատող­դիրքորոշմանը,­չնայած­աշխարհ-համակարգը,­պար­տա-դ­րելով­առաջին­երեք­դիրքորոշումները,­նպատակային-ռացիոնալ գործողության­շրջա­նա-կում­(որը­Վեբերը­համարում­է­կապիտալիզմին­ներհատուկ­գործունեության­տիպ)­տրա­մա­բա-նա­կան­է­դարձնում­ չորրորդը:­Այսինքն՝­երիտասարդության­շրջանում­գոյություն­ունեն­նաև­այլ­արժեքներ,­որոնց­հետևանքով­«վերջին­հաշվով­փողը­չէ,­որ­ամեն­ինչ­որոշում­է»:­

Գծապատկերում­ հինգերորդ­ դիրքորոշման­ («Հայերն­ապրում­ են­ քրիստոնեական­ օրենքնե-րով»,­ 68%)­ լայն­ տարածվածությունը­ վեր­ է­ հանում­ երիտասարդության­ շրջանում­ առկա­երկրորդ­ կոգ­նիտիվ­ դիսոնանսը.­ անձի­ և­ հասարակական­ որևէ­ շերտի­ գիտակ­ցությունում­ինչպե՞ս­են­համատեղվում­«կապիտալիզմի»­և­«քրիստոնեական»­օրենքները:­Պարզվում­է,­որ­երի­տա­սարդ­ների­47%-ի­շրջանում­դրանք­համատեղված­են­(Աղյուսակ­30.):­Այս­անհամա-պատաս­խա­նու­թյունը­ բացատրվում­ է­ ոչ­ միայն­ նրանով,­ որ­ հասարակությունում­ գոյություն­ունեն­ բարո­յա­կան­ բազմակի­ ստանդարտներ­ (օրինակ`­ ընտանիքում­ և­ ընտանիքից­ դուրս),­այլև­ նրանով,­ որ­ երիտասարդների­ համար­ քրիստոնեությունն­ ընդամենը­ սիմվոլիկ­ նշանա-կություն­ունի.­նրանցից­շատերը­պարզապես­չգիտեն,­թե­որն­է­քրիստոնեության­բովանդա-կությունը:­Եվ­դա՝­չնայած­նրան,­որ­Հայ­Առաքելական­եկեղեցուն­պատկանելը­հայ­երիտա-սարդները­համա­րում­են­անձին­հայ­համարելու­կարևորագույն­բնութագրերից­մեկը:­

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

30.

«Քանի­որ­մեզ­մոտ­հաղթել­է­­կապիտալիզմը,­ուրեմն­պետք­է­ապրել­­դրա­օրենքով`­հաղթում­է­ուժեղը»­ «Հայերն­ապրում­են­քրիստոնեական­օրենքներով»

­ Համաձայն­չեն­ Համաձայն­են­ Ընդամենը

Համաձայն­չեն­ 11.6%­ 20.2%­ ­­31.8%

Համաձայն­են­ 21.1%­ 47.1%­ ­­68.2%

Ընդամենը 32.7% 67.3% 100.0%

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Բազային­ արժեքների­ շարքում­ դիտարկվել­ է­ երիտասարդության­ դիրքորոշումը­ նախկին­Խորհրդային­Միության­ նկատմամբ:­Չնայած­վերջին­ 20­տարիների­ ինֆորմացիոն­դաշտում­ինտենսիվ­կերպով­թերարժևորում­են­Հայաստանի­խորհրդային­անցյալը`­առանց­սահ­մա­նա-զա­տելու­Հայոց­պատմության­այդ­փուլի­դրական­և­բացասական­կողմերը,­այնուամենայնիվ­երի­տասարդության­ շրջանում­ շատ­ տարածված­ է­ այն­ դիրքորոշումը,­ որ­ «Խորհրդային­Միու­թյան­փլուզումից­մենք­ավելի­ շատ­բան­կորցրինք,­ քան­ շահեցինք»­ (75%):­ 18-30­տա-րե­կան­ հարցվածների­ խմբում­ նույն­ հարցին­ տրված­ պատասխանները­ համանման­ մեծ­տա­րածվածություն­ ունեին­ նաև­ «Հայաստանի­ Հանրապետությունում­ կյանքի­ որակի­հետազոտություն»­ զեկույցում`­ 87%:­ Այսինքն՝­ ընտանիքներում­ վերարտադրվում­ և­ Հայաս-տանի­ երիտա­սար­դությանն­ են­փո­խանց­վում­Սոցիալիստական­Հայաստանի­դրական­հատ-կանիշները,­ մասնավորապես­ այն,­ որ­ սո­ցիա­լիզմը­ բնակչության­ մեծամասնության­ համար­ապահովում­ էր­ ավելի­ բարեկեցիկ­ կյանք,­ քան­ կապիտալիզմը­ (շղարշված­ «շուկայական­տնտեսություն»­կոնցեպտով):­

137

Նշված­դրույթը­հիմնավորվում­է­նաև­Գծապատկեր­58.-ի­դրույթներին­համապատասխանող­և­բազային­դիրքորոշումներն­արտապատկերող­փոփոխականների­գործոնային­վերլուծությամբ­(Գծապատկեր­59.)85:­Կառուցված­եռագործոն­մոդելում­վեր­են­հանվել­հետևյալ­գործոնները.

Գործոն 1. Աշխարհ­համակարգի ընկալման գործոն

1.­ Ինչ­էլ­որ­ասեն­ու­խոսեն,­այսօր­ամեն­ինչ­վճռում­է­փողը:

2.­ Խորհրդային­Միության­փլուզումից­մենք­ավելի­շատ­բան­կորցրինք,­քան­շահեցինք:

3.­ Այսօր­ոչ­ոք­օրենքներով­չի­շարժվում,­այդ­պատճառով­օրինապաշտ­լինելը­միամտու­թյուն­և­հիմարություն­է:

4.­ Հայաստանում­խոշոր­գործարարները,­բանկիրները­և­օլիգարխներն­ավելի­ու­ավելի­մեծ­ազդեցություն­և­իշխանություն­են­ձեռք­բերում:

Գործոն 2. Ազգային արժեքների գործոն

5.­ Եթե­ հզոր­պետությունները­ ճնշեն,­ որ­ Հայաստանն­ Ադրբեջանին­ վերադարձնի­ազատա-գրված­տարածքները,­ապա­ժողովուրդը­պետք­է­զենքով­դիմադրի­դրան:

6.­ Եվրոպական­արժեքները­խորթ­են­մեր­ազգի­համար:

7.­ Որքան­էլ­քաղաքակրթվեն,­միևնույնն­է,­թուրքը­մնում­է­թուրք:

Գործոն 3. Արժեքային դիսոնանսի գործոն

8.­ Հայերն­ապրում­են­քրիստոնեական­օրենքներով:

9.­ Կյանքի­պայքարում­ամեն­ինչ­թույլատրելի­է:

Առաջին­գործոնի­անվանումը­պայմանավորված­է­նրանով,­որ­այստեղ­միավորվել­են­աշխարհ-համակարգի­ հիմնական­ բովանդակությունը,­ կառուցվածքը­և­ մաքսիմն­արտահայտող­ դիր-քո­րոշումները,­ որոնց­ միացել­ է­ նաև­ դրանց­ հակոտնյա­ բարոյական-գաղափա­րախո­սա­կան­համակարգը­ (Խորհրդային­ Միությունը)­ արտապատկերող­ փոփոխականը:­ Այդ­ չորս­ դիր­քո-րո­շումների­ հետ­ համաձայնությունները­ դրական­ են­ կորելացված,­ այսինքն՝­ դրանք,­ որպես­կանոն,­«միաժամանակ­են»­հայտնվում­կամ­անհետանում­անձի­աշխարհայացքում:

Երկրորդ­գործոնի­անվանումը­պայմանավորված­է­նրանով,­որ­դրանում­միավորվել­են­դիր-քո­րոշումները­ հայերի­ գոյաբանական­ թշնամու­ նկատմամբ­ («…թուրքը­ մնում­ է­ թուրք»),­ազատագրված­հայրենյաց­հողերի­նկատմամբ,­ինչպես­նաև­բացասական­դիրքորոշումները­եվրո­պական­արժեքների­նկատմամբ:

Երրորդ­գործոնի­անվանումը­պայմանավորված­է­նրանով,­որ­այստեղ­միավորվել­են­հակա-դիր­ արժեքային­ նորմերը:­ Հարկ­ է­ նշել,­ որ­ այս­ միավորումը­ ցույց­ է­ տալիս,­ որ­ Աղյուսակ­30.-ի­ բաշխումները­պատահական­ չեն.­ դրանցում­առկա­ է­ վիճակագրորեն­հավաստի­կորե-լյացիա,­և­հետևաբար­հայ­երիտասարդության­աշխարհայացքում­առկա­են­այդ­հակոտ­նյա­դիրքորոշումները,­ և­ ըստ­ այդմ՝­ երիտասարդության­ որոշակի­ հատվածը,­ ավելի­ կոնկրետ`­49%-ը,­բարոյական­վերադաստիարակման­կարիք­ունի:­

85­ Մոդելում­*-ով­նշված­դիրքորոշման­փոխարեն­առկա­է­«Կյանքի­պայքարում­ամեն­ինչ­թույլատրելի­է»­դիրքորոշումը,­որը­մոտարկում­է­«Քանի­որ­մեզ­մոտ­հաղթել­է­կապիտալիզմը,­ուրեմն­պետք­է­ապրել­դրա­օրենքով`­հաղթում­է­ուժեղը»­դիրքորոշման­բովանդակությունը:

138

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

59. Բազային արժեքների գործոնային տարածությունը

Գործոն 1. Աշխարհ­համակարգի ընկալման գործոն

1.­ Ինչ­էլ­որ­ասեն­ու­խոսեն,­այսօր­ամեն­ինչ­վճռում­է­փողը:

2.­ Խորհրդային­Միության­փլուզումից­մենք­ավելի­շատ­բան­կորցրինք,­քան­շահեցինք:

3.­ Այսօր­ոչ­ոք­օրենքներով­չի­շարժվում,­այդ­պատճառով­օրինապաշտ­լինելը­միամտու­թյուն­և­հիմարություն­է:

4.­ Հայաստանում­խոշոր­գործարարները,­բանկիրները­և­օլիգարխներն­ավելի­ու­ավելի­մեծ­ազդեցություն­և­

իշխանություն­են­ձեռք­բերում:

Գործոն 2. Ազգային արժեքների գործոն

5.­ Եթե­հզոր­պետությունները­ճնշեն,­որ­Հայաստանն­Ադրբեջանին­վերադարձնի­ազատա­գրված­տարածքները,­ապա­

ժողովուրդը­պետք­է­զենքով­դիմադրի­դրան:

6.­ Եվրոպական­արժեքները­խորթ­են­մեր­ազգի­համար:

7.­ Որքան­էլ­քաղաքակրթվեն,­միևնույնն­է,­թուրքը­մնում­է­թուրք:

Գործոն 3. Արժեքային դիսոնանսի գործոն

8.­ Հայերն­ապրում­են­քրիստոնեական­օրենքներով:

9.­ Կյանքի­պայքարում­ամեն­ինչ­թույլատրելի­է:

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Այժմ­դիտարկենք,­թե­աշխարհայացքային­(բազային)­դիրքորոշումներն­ինչպես­են­դիրքա­վոր-ված­երիտասարդների­ենթամշակութային­շերտերում­(Աղյուսակ­30.):­

1.0

0.8

0.6

0.4

0.2

0.0

-0.2

-0.4

1.0

0.8

0.6

0.4

0.2

0.0

-0.2

-0.4-0.4 -0.2 0.0 0.2 0.4 0.6 0.8 -0.4 -0.2 0.0 0.2 0.4 0.6 0.8

Գ1. Աշխարհ­համակարգի ընկալման գործոն Գ1. Աշխարհ­համակարգի ընկալման գործոն

Գ3.

Ար

ժե

քա

յին

դի

սո

նա

նս

ի գ

որ

ծո

ն

Գ2.

Ազ

գա

յին

ար

ժե

քն

եր

ի գ

որ

ծո

ն

8

8

9

9

7

7

4

4

1 15

5

6

6

3

3

2

2

139

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

30. Մշակութային պատկանելությունը և բազային դիրքորոշումները, IPSC

Աշխարհայացքային դիրքորոշում 1.0-1.51.51-2.0

2.01-3.0

3.01-3.49

3.5-4.0

Ինչ­էլ­որ­ասեն­ու­խոսեն,­այսօր­ամեն­ինչ­վճռում­է­փողը: 87% 88% 90% 90% 89%

Հայաստանում­խոշոր­գործարարները,­բանկիրները­և­օլիգարխներն­ավելի­ու­ավելի­մեծ­ազդեցություն­և­իշխանություն­են­ձեռք­բերում:

86% 88% 89% 89% 90%

Այսօր­ոչ­ոք­օրենքներով­չի­շարժվում,­այդ­պատճառով­օրինապաշտ­լինելը­միամտություն­և­հիմարություն­է:

70% 69% 65% 68% 61%

Խորհրդային­Միության­փլուզումից­մենք­ավելի­շատ­բան­կորցրինք,­քան­շահեցինք:

84% 81% 71% 70% 61%

Եվրոպական­արժեքները­խորթ­են­մեր­ազգի­համար: 60% 57% 59% 58% 56%

Որքան­էլ­քաղաքակրթվեն,­միևնույնն­է,­թուրքը­մնում­է­թուրք: 87% 86% 78% 80% 76%

Եթե­հզոր­պետությունները­ճնշեն,­որ­Հայաստանն­Ադրբեջանին­վերադարձնի­ազատագրված­տարածքները,­ապա­ժողովուրդը­պետք­է­զենքով­դիմադրի­դրան:

79% 78% 77% 79% 84%

Հայերն­ապրում­են­քրիստոնեական­օրենքներով: 74% 73% 67% 65% 51%

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Աղյուսակի­տվյալները­ցույց­են­տալիս,­որ­դասական­ենթամշակութային­տիպը,­չնայած­նույն-պիսի­ինտենսիվությամբ­է­ընկալում­աշխարհ-համակարգի­էությունն­ու­կառուցվածքը­(փո­ղի­և­բանկիրների­դերը),­այնուամենայնիվ­այս­խմբում­ներկայումս­ավելի­քիչ­են­տարածված­բա-րոյա­կան­նիհիլիզմը­և­Խորհրդային­Միության­առավելությունների­գերագնահատումը:

Եվրոպական­արժեքների­նկատմամբ­առկա­բացասական­դիրքորոշումները­բոլոր­ենթա­մշա-կութային­խմբերում­հավասարաչափ­բարձր­են:­Հարկ­է­նշել,­որ­Հայաստանի­հասարակությունում­և­մասնավորապես­երիտասարդության­շրջանում­«եվրոպական­արժեքներ»­հասկա­ցությունը­ստերեոտիպացված­է:­Երբ­ասում­են­«եվրոպական­արժեքներ»,­ապա­հասարակության­կողմից­դրանք­արդեն­ընկալվում­են­որպես­սեռական­փոքրամասնությունների­խնդրի­պրովոկացիոն­չարչրկում­(ի­հակադրություն­հայկական­ավանդական­դիրքորոշումների,­որոնք­այդ­հարցում,­ի­դեպ,­բուն­քրիստոնեական­մոտեցումներ­են):­Սակայն,­իրականում­եվրոպական­արժեքների­բուն­ էությունը­ կազմող­տարրերը`­ մարդու­ իրա­վունքները,­ ժողովրդավարությունը­և­ազատ­տնտեսությունը­(շուկայական­տնտեսությունը՝­ի­տարբերություն­կապիտալիստականի,­կամ`­փոքր­բիզնեսը,­որով­կարող­են­ազատորեն­և­օրենքի­առջև­հավասար­իրավունքով­զբաղվել­բոլորը՝­ի­տարբերություն­օլիգոպոլ­կամ­մոնոպոլ­տնտեսության),­ինչպես­ցույց­են­տվել­երի-տա­սարդության­ շրջանում­ անցկացված­ նախկին­ հետազոտությունները,­ ընդունելի­ են­ հայ­երիտասարդության­բացարձակ­մեծամասնության­համար86:­

Հատկանշական­է­նաև­այն,­որ­դասական­ենթամշակութային­շերտում­ավելի­վերապա­հում-ներ­ ունեն­այն­առումով,­ թե­ հայերն­ապրում­ են­ քրիստոնեական­ օրենքներով,­ որը,­ ինչպես­ար­դեն­պարզ­է­մնացած­տվյալներից,­ավելի­համապատասխան­է­իրականությանը,­քան­դրա­ան­վերապահ­ընդունումը:

86­ ШахназарянН.,ОтношениемолодежиАрмениикевропейскимценностямиинтеграцииАрмениисЕвропой.Ереван,2005.

140

Այսպիսով՝­

l Հայաստանի երիտասարդությունն ադեկվատ է ընկալում աշխարհ­համակարգի բովանդակությունը, կառուցվածքը և վարքագծային մաքսիմը:

l Աշխարհ­համակարգի նկատմամբ առկա դիրքորոշումները բացասական են:

l Աշխարհ­համակարգի գեոմշակույթը խաթարել է Հայաստանի երիտասարդության բարոյական կերպարը՝ առաջացնելով իրավական նիհիլիզմի նշանակալի պոտենցիալ:

l Այնուամենայնիվ, ազգային արդի հիմնահարցերի վերաբերյալ երիտասարդության շրջանում առկա է կոնսենսուս:

Ի՞նչ­անել:­

l Ակնհայտ է, որ երիտասարդության շրջանում հարկ է ձևավորել այն դիրքորոշումը, ըստ որի՝ «վերջին հաշվով փողը չէ, որ որոշում է ամեն ինչ»:

Ինչպե՞ս­ դրան­հասնել:­ Հայտնի­ է,­ որ­ հասարակական­արժեքներն­ ու­ նորմերը­ ձևավորվում­և­փոխակերպվում­են­«վերևից­ներքև»:­Այսինքն` հասարակության վերնախավերը պետք է ապա­ցուցեն, որ «վերջին հաշվով փողը չէ, որ որոշում է ամեն ինչ»:­ Իսկ­ ինչպե՞ս...­Ակն­հայտ­է,­որ­առավել­գործուն­միջոցը­սեփական­օրինակն­է­և­այն­հանրայնացնող­ին­ֆոր-մա­ցիոն­ քաղաքականությունը:­ «Կարելի­ է­ մի­ քանիսին­ կամ­ բոլորին­ խաբել­ անվերջ,­ սա-կայն­ հնարավոր­ չէ­ բոլորին­ հավերժ­խաբել»:­Այսինքն՝­առանց­իրական­գործողությունների­ինֆորմացիոն­քաղաքականությունը­կարող­ է­ հանգեցնել­հակառակ­արդյունքին:­Հիշենք­ոչ­հե­ռու­ անցյալը:­ 1970-80-ականներին­ ժողովուրդն­ օտարվել­ էր­ կոմունիստական­ իշխա­նու-թյունից,­քանի­որ­կուսակցական­նոմենկլատուրայի­(վերնախավի)­վարքագիծը­բոլորովին­չէր­հա­մա­պատասխանում­իր­իսկ­տոտալ­քարոզչությանը,­որն­ասում­էր,­թե­առաջնային­են­հա­սա-րա­կության,­կոլեկտիվի­շահերը,­թե­պետք­է­լինել­աշխատասեր,­ազնիվ,­անձնվեր,­անկաշառ:­Եվ­այդ­քարոզչության­հակազդեցությունը­դարձան­նույն­այդ­քարոզչությանն­անդրադարձող­քաղաքական­ անեկդոտները,­ որոնք­ բազմակի­ ավելի­ հզոր­ ինֆորմացիոն-գաղափարական­ազդեցություն­ունեին,­քան­ավելի­ու­ավելի­«տափակացող»­քարոզչությունը:

Եվ­ 1988­ թ-ին­ սկսված­ ազգային-ազատագրական­ շարժումը,­ որը­ պահանջում­ էր­ ազգային­իղձերի­գերակայություն­անհատական­շահերի­նկատմամբ,­առավել­քան­ուժեղացրեց­հա­սա-րակության­կողմից­կոմունիստական­վերնախավի­անընդու­նելիությունը,­ինչը­լուռ­հանդուր-ժո­ղականությունից­վերածվեց­ակտիվ­ըմբոստության:­Հայաստանի­կոմունիստական­վեր­նա-խավը,­կատարելով­ռացիոնալ­ընտրություն,­լուռ­հեռացավ­և­լծվեց­համազգային­սեփա­կա-նության­ սեփականա­շնորհմանը:­ Եվ­ երբ­անցան­պատերազմական­ դաժան­տարիները,­ հա-սա­րակությունը­«հայտնագործեց»,­որ­«Ինչ­էլ­որ­ասեն­ու­խոսեն,­վերջին­հաշվով­ամեն­ինչ­որոշում­է­փողը»:­

Վերջապես`­

l Եթե «վերջին հաշվով ամեն ինչ որոշում է փողը», ապա ակնհայտ է, որ «շատ փողը» Հայաստանից դուրս է և երբեք չի լինի Հայաստանում:

l Այն, ինչ միշտ Հայաստանում է, հայկական դասական բարձր մշակույթն է, որն իրեն յուրահատուկ կերպով կրում և արտահայտում է համամարդկային բարոյական ունիվերսալիաները:

141

l Միայն հայկական դասական մշակույթի յուրացմամբ է, որ հնարավոր է պրագմատիկ հային պահել Հայաստանում:

Այսինքն՝­անհրաժեշտ­է՝

l Երիտասարդին կամ, ավելի ճիշտ, հայ մարդուն, սկսած մանուկ հասակից, հարկ է ձերբազատել ռաբիսից և հայկական ավանդական մշակույթից տանել դեպի հայկական բարձր մշակույթ՝ այդ ճանապարհին հայկական բարձր մշակույթով ձևավորելով այդ ուղու միջանկյալ աստիճանները և արտամղելով ու ձերբազատվելով գլոբալ գեոմշակույթի «զանգվածային» մարդուց:

Այսպիսով՝

l Անհրաժեշտ է սահմանել արդար հասարակության գաղափարը, որն ընդունելի կլինի հայ երիտասարդի համար [և հայ հասարակության համար՝ որպես ամբողջություն]:

l Ակնհայտ է, որ այդ գաղափարախոսության հիմնարար սկզբունքների շարքում փողը չէ, որ ո՛չ բացահայտ և ո՛չ էլ ծպտյալ պետք է լինի «ի վերջո ամեն ինչ որոշողը»:

l Գաղափարախոսության կրողը պետք է լինի Հայաստանի իշխող վերնախավը:

Երիտասարդության­շրջանում­արդյոք­գոյություն­ունի՞­մշակութային­և­աշխարհաքաղաքական­ճեղքվածք

Ներկայումս­Հարավային­Կովկասը­գտնվում­է­գերտերությունների­աշխարհաքաղաքական­և­մշակութային­հզոր­ճնշումների­ներքո,­ինչը­պայմանավորված­է­այն­հանգամանքով,­որ­Հա-րավային­Կովկասը`­որպես­ամբողջություն,­դեռևս­չի­ընդգրկվել­որևէ­Մեծ­տարածքում:­Հա-մար­վում­ է,­ որ­Վրաստանը­ (ավելի­ ճիշտ`­ նրա­վերնախավը)­արդեն­ կատարել­ է­ իր­ ընտրու-թյունը`­անվերապահորեն­կողմնորոշվելով­դեպի­Եվրոպա87,­իսկ­Հայաստանը­և­Ադրբեջանը­դեռևս`­ոչ:­Հայաստանի­համար­այդ­ընտրությունը­միարժեք­չէ:­Հայաստանը­հակված­է­և՛­ՌԴ-ի,­

87­ Այս­պնդումը­բավականին­երկիմաստ­և­խնդրահարույց­է:­Վրաստանում­հակառուսական­20-ամյա­քարոզչությունը­չէր­փոխում­այդ­երկրի­հասարակության­բացարձակ­պրոռուսական­կողմնորոշումը:­Արևմուտքի­կողմից­2008թ.­պարտադրված­վրաց-օսական­պատերազմից­հետո,­երբ­ռուսական­զորամիավորումները­մտան­բուն­վրացական­տարածքները,­ինչի­հետևանքով­Վրաստանի­հասարա­կությունը­հզոր­շոկ­ապրեց,­այնուհետև`­Հարավային­Օսեթիայի­և­Աբխազիայի­անկախության­ճանաչումը­ՌԴ-ի­կողմից,­թվում­էր,­թե­խնդիրը­լուծվել­է,­այն­է՝­վրաց­հասարակությունն­անվե­րապահորեն­դեմքը­կշրջի­Ռուսաստանից:­Այդ­կանխատեսումն­իրականացել­է­մասամբ:­Իրա­կանում­այն­վրաց­հասարակությունում­առաջացրել­է­հզոր­կոգնիտիվ­դիսոնանս:­Մարդիկ­դադարել­են­հասկանալուց,­թե­ո՞վ­է­երկրի­բարե­կամը,­և­ո՞վ­է­թշնամին:­Մյուս­կողմից­մարդիկ­սկսել­են­վախենալ­սեփական­կարծիքը­հայտնելուց:­Նրանք­կա՛մ­խուսափում­են­պատասխանելուց,­կա՛մ­ցուցաբերում­են­վախից­բխող­լոյա­լություն:­Կոգնիտիվ­դիսոնանսը­և­վախն­արտահայտվել­են­մասնավորապես­2011թ.­իրականացված­հետազոտությունում:­«Ո՞վ­է­Վրաստանի­ամենամեծ­բարեկամը»­հարցին­ի­պատասխան`­6.3%-ը­նշել­է­Ֆրանսիան,­Եվրոպական­Միության­մյուս­ներկայա­ցուցիչը,­որը­ստացել­է­ձայների­0.2%-ից­ավելին,­Լեհաստանն­է`­1.2%­(չնայած­ԵՄ­ան­դա­մակցությանը­կողմ­է­Վրաստանի­հասարա­կության­69%-ը),­իսկ­ԱՄՆ-ն`­(պատերազմի­սպոնսորը)­43%-ը,­ըն­դամենը­3.7%-ն­էլ­նշել­է­Ռուսաս­տանը,­սակայն­պատասխանից խուսափել է 26.3%­ը (!):­«Ո՞վ­է­Վրաստանի­ամենամեծ­թշնամին»­հար­ցին­ի­պատասխան`­50.8%-ը­նշել­է­Ռուսաստանը,­3.2%-ը՝­ԱՄՆ-ն,­սակայն­պա տասխա նից խուսափել է 35.8%­ը (!):

­ Հետևաբար­վրաց­հասարակությունում­առկա­է­աշխարհաքաղաքական­ճեղքվածք,­իսկ­արտաքին­ուժերի­կողմից­դրա­քաղա­քա­կան­կիրա­ռումը­քաղաքական­անհրաժեշտության,­ռե­սուրս­ների­և­տեխ­նո­լո­գիաների­խնդիր­է:­Չի­բացառվում,­որ­նկարագրված­իրավիճակը­վրացական­քաղա­քական­իշխա­նա­փոխության­և­Ռուսաստանի­նկատմամբ­քաղաքականության­փոփոխության­գործոն­ների­շարքում­է:­Այն­ուղղված­է­վրաց­հասարակության­համախմբմանը:

142

և՛­ԵՄ-ի­հետ­իր­հարա­բերությունները­ներդաշ­նակ­զարգացնելուն,­ինչը­բխում­է­Հայաստանի­ազգային­անվտան­գության­պահանջներից,­ որոնց­թվում՝­և՛­ ռազմական,­և՛­տնտեսական,­և՛­քա­ղա­քական­ հիմնահարցերի­ բնույթից:­ Այնուամենայնիվ,­ չի­ բացառվում­ զարգացման­ այն­սցե­նա­րը,­ որում­ Հայաստանը­ ստիպված­ կարող­ է­ կատարել­ փոխբացառող­ ընտրություն`­կա՛մ­ ընդգրկվել­ՌԴ-ի­կողմից­վերամիավորվող­Մեծ­տարածքում,­ կա՛մ­ սպասարկել­ԵՄ­Մեծ­տարածքը:­

Այս­ հիմնախնդիրների­ ենթատեքստում­ կարևորվում­ են­ մի­ շարք­ հարցեր՝­ կապված­ հասա-րա­կու­թյան­կողմնորոշումների­հետ,­այդ­թվում՝­նաև­Հայաստանի­երիտասարդության­շրջա-նում:­Մասնավորապես­ինչպիսի՞ն­է­Հայաստանի­երիտասարդության­և­նրա­տարբեր­շերտերի­լեզվամշակութային,­արժեհամակարգային­և­աշխարհաքաղաքական­կողմն­որոշում­ներն­ալ-տեր­նատիվ­քաղաքակրթական­տարածքների­նկատմամբ:

l Այս կոնտեքստի հիմնահարցը հետևյալն է. արդյոք գոյություն ունի՞ ճեղքվածք Հայաստանի երի տասարդության լեզվամշակութային և աշխարհաքաղաքական կողմնորոշումներում, և արդյո՞ք դրանք շաղկապված են միմյանց հետ:

Լեզվական կողմնորոշումները և դրանց դինամիկան

«Հայերենից­բացի՝­ո՞ր­երկու­լեզուներին­պետք­է­տիրապետի­հայ­երիտասարդը:­Նշե՛ք­առա­ջին­և­երկրորդ­ լեզուները՝­ըստ­առաջնահերթության»­հարցին­ի­պատասխան՝­երիտասարդների­57.4%-ը­որպես­առաջին­գերակա­օտար­լեզու­նշել­է­ռուսերենը,­իսկ­41.5%-ը`­անգլերենը:­Սա-կայն,­ենթամշակութային­խմբերում­այդ­դիրքորոշումների­բաշխումը­ցույց­է­տալիս,­որ՝

l Ենթամշակութային ինդեքսի արժեքների աճին զուգընթաց՝ նվազում է ռուսերենի և աճում է անգլերենի նշանակությունը (Գծապատկեր 60.):

Երիտասարդների­լեզվական­գերակայությունների­ժամանակային­դինամիկան­մոտարկում­է­նաև­գերակայությունների­բաշխումն­ըստ­տարիքային­խմբերի:­Գծապատկեր­60.-ի­տվյալները­ցույց­են­տալիս,­որ՝­

l Ժամանակի ընթացքում այդ գերակայությունները փոխվում են՝ հօգուտ անգլերենի:

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

60. Հայերենից բացի՝ ո՞ր երկու օտար լեզուներին պետք է տիրապետի հայ երիտասարդը

(առաջին կարևոր լեզուն)

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

30%

42%

41%

48%

50%

49%

42%

38%

67%

57%

59%

52%

47%

51%

57%

61%

1.51-2.0 2.01-3.0 3.01-3.49 3.5-4.0 18-19 20-24 25-301.0-1.5

­Անգլերեն­|­ ­Ռուսերեն

143

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

61. Տվյալ ունակությանը տիրապետում են «լավ» կամ «գերազանց»

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

62. Քաղաքակրթական դիրքորոշումներ, «Համաձայն են»

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

5%

13%

17%

27%

43%

22%

17%

16%

84%

81%

71%

70%

61%

69%

74%

77%

27%

41%

49%

62%

64%

41%

50%

46%

21%

36%

46%

51%

62%

48%

42%

39%

29%

46%

54%

60%

65%

60%

51%

46%

60%

57%

59%

58%

56%

61%

58%

58%

1.51-2.0

1.51-2.0

2.01-3.0

2.01-3.0

3.01-3.49

3.01-3.49

3.5-4.0

3.5-4.0

18-19

18-19

20-24

20-24

25-30

25-30

1.0-1.5

1.0-1.5

­Անգլերեն­|­ ­Ռուսերեն­|­ ­Համակարգիչ­|­ ­Ինտերնետ

­Խորհրդային­Միության­փլուզումից­մենք­ավելի­շատ­բան­կորցրինք,­քան­շահեցինք:

­Եվրոպական­արժեքները­խորթ­են­մեր­ազգի­համար:

144

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

63. «Եվրոպական արժեքները խորթ են 64. «Խորհրդային Միության փլուզումից

մեր ազգի համար», «Համաձայն են», % մենք ավելի շատ բան կորցրինք, քան

շահեցինք», «Համաձայն են», %

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

65. Աշխարհաքաղաքական դիրքորոշումներ, «Համաձայն են», %

Արդյո՞ք հայ երիտասարդների լեզվական ունակությունները համընկնում են նրանց լեզ-վա­կան գերակայությունների հետ:­ Գծապատկեր­ 61.-ի­ և­ Գծապատկեր­ 60.-ի­ տվյալների­հա­մե­մա­տությունը­ ցույց­ է­ տալիս,­ որ­ լեզվական­ կողմնորոշումների­ և­ ունակությունների­հա­մապատասխանություն­առկա­ է­ միայն­ դասական­ ենթամշակութային­խմբում:­ Ռուսերենի­նկատ­մամբ­այն­առկա­է­նաև­ավանգար­դային­մշակութային­տիպում:­Կարելի­է­ենթադրել,­որ­ավանգարդային­ենթա­մշակութային­խմբում­բավականին­մեծ­տոկոս­են­կազմում­նախկինում­ռուսական­ լեզվական­ տարածքին­ կողմնորոշված­ այն­ ընտանիքների­ երեխաները,­ որտեղ­երկրորդ­լեզուն­ռուսերենն­է:­

Մյուս­կողմից­Գծապատկեր­61.-ի­տվյալներից­բխում­է,­որ՝

l Ներկայումս անգլերենի իմա ցությունն աճելու, իսկ ռուսերենի իմացությունը նվազելու միտում ունի:

Ռուսերեն ՌուսերենԱնգլերեն

Հայերենից­բացի`­ո՞ր­լեզուներին­պետք­է­տիրապետի­հայ­երիտասարդը­­­(առաջին­կարևոր­լեզուն)

Անգլերեն

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

58.3%

76.2%

59.3%

72.6%

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Հայաստանը­պետք­է­զարգացնի­իր­­հարաբերությունները­Եվրոպայի­հետ:

Գերադասելի­է,­որ­Հայաստանը­միավորվի­­ավելի­շուտ­Ռուսաստանի,­քան­Եվրոպայի­հետ:

94.5%

76.5%

145

Ակնհայտ­է­նաև,­որ­երիտասարդության­շրջանում­առկա­է­անգլերենի ունակությունների­զար-գաց­ման­մեծ­պահանջ:

Հայաստանի­երիտասարդության՝­եվրոպական արժեքների­նկատմամբ­ունեցած­դիրքո­րո-շում­ները­վիճակագրորեն­հավասար­են­բաշխված­ենթամշակութային­և­տարիքային­խմբերում:­Մյուս­կողմից­Խորհրդային Միության նկատմամբ առկա դրական դիրքորոշումները­նվա-զում­են­ավելի­բարձր­ենթամշակութային­խմբերում:­Դրանք­հակված­են­նվազելու­նաև­ժա-մա­նակի­ընթաց­քում­ (Գծապատկեր­62.):­Սակայն,­ երիտասարդների­աշխարհաքաղաքական­կողմնորո­շում­ները­կախված­չեն­նրանց­լեզվական­կողմնորոշումներից­ (Գծապատկեր­63.­և­Գծապատկեր­64.):

Բացի­դրանից՝­հատկանշական­է,­որ­եթե­Հայաստանի­երիտասարդության­95%-ը­համաձայն­է,­որ­Հայաստանն­իր­հարաբերությունները­զարգացնի­Եվրոպայի­հետ,­այնուամե­նայ­նիվ,­այլ-ընտ­րանքային­(ստիպողական)­ընտրության­դեպքում­նրանց­76.5%-ը­համարում­է,­որ­«Գե­րա-դա­սելի­է,­որ­Հայաստանը­միավորվի­ավելի­շուտ­Ռուսաստանի,­քան­Եվրոպայի­հետ»:

Այսպիսով՝­կարելի­է­եզրակացնել,­որ՝

l Հայաստանի երիտասարդության շրջանում առաջանում է մշակութային կողմնորո շումների ճեղքվածք.

l ավանդական ենթամշակութային շերտին պատկանող երիտասարդությունը հակված է դեպի ռուսալեզու տարածք (ակնհայտ­է,­որ­նրանք­կազմում­են­դեպի­Ռուսաստան­մեկնող­պոտենցիալ­աշխատանքային­միգրանտների­շերտը,­որը,­ինչպես­արդեն­գիտենք,­միջին­մակարդակից­չի­բարձրացնում­Հայաստանից­ընդմիշտ­արտագաղթելու­դիրքորոշումը),

l դասական ենթամշակութային շերտին պատկանող երիտասարդներն աստիճանաբար հակվում են դեպի անգլալեզու մշակութային տարածք:

l Սակայն, հիմքեր չկան ենթադրելու, որ ներկայումս երիտասարդության լեզվամշակութային կողմնորո շումներն առաջացնում են աշխարհաքաղաքական կողմնորոշումների ճեղքվածք:

Ազգային­ինքնություն­և­միասնականություն

Ազգային ինքնության միջուկ­հասկացությամբ­նկատի­ունենք­անձի­այն­հիմնական­բնութա-գրիչների­համախմբությունը,­որոնց­հիման­վրա­տվյալ­ազգի­ներկայացուցիչն­այլ­անձին­նույ­-նա­կանացնում­ է­ որպես­«իր»­ազգի­ներկայացուցիչ:­Հետազոտությունում­որպես­այդ­պի­սիք­դիտարկվել­են­հետևյալ­բնութագրիչները.­ա)­«արյունը»­կամ­կենսա­բա­նական­գե­նե­տի­կական­շղթան,­որը­ներկայումս­իրենց­կապում­է­տվյալ­ազգին­պատկանող­ան­ձանց­և­նրանց­նախնի-նե­րին,­բ)­«հողը»­կամ­հայրե­նի­քը`­որպես­տվյալ­ազգի­կողմից­մշակու­թայ­նացված­տա­րածք,­գ)­լե­զուն`­որպես­մշակույթի­կերտ­ման,­զարգացման­և­անձի`­իր­և­հասա­րա­կու­թյան­հետ­փոխ-հա­­րա­­բերու­թյուն­ների­ հիմնական­ գործիք,­ դ)­ կրոնը`­ որպես­ բնա­կա­նի­և­ գեր­բնա­կանի­ միջև­տվյալ­հան­րույթի­փոխհարաբերու­թյուն­ների­համակարգ,­որն­ազգային­մշա­կույթի­կարևորա-գույն­բա­ղա­դ­րիչ­ներից­է­և­միաժամանակ­այն­ձևավորող­գործոնը­և­ե)­անձի­ինք­նա­­նույնա­կա-նացումը­որպես­հայ:­

146

Նշված­բաղադրիչների­կարևորության­գնահատման­համար­կիրառվել­է­«Հետևյալ­հատկա-նիշ­նե­րից­որո՞նք­են­պարտադիր­հայ­համարվելու­համար»­հար­ցը:­Այդ­բաղադրիչներից­յուրա-քանչյուրը­գնահատվել­ է­առանձին`­«պարտադիր­է­ -­պարտա­դիր­չէ»­սանդ­ղա­կով:­«Արյան»­կար­ևորությունը­գնահատվել­ է­«Հոր­հայ­ լինելը»­և­«Մոր­հայ­ լինելը»­դրույթ­ներով,­«հողի»­կա­րևորությունը`­«Հայաստանն­իր­միակ­հայրենիք­համարելը»­դրույթով,­«լե­զուն»`­«Հա­յե­րեն­խո­սել­իմանալը»­դրույթով,­կրոնը`­«Հայ­Առաքելական­եկեղեցուն­պատ­կանելը»­դրույ­թով,­ան-ձի­ինքնանույնականացումը`­«Իրեն­հայ­համարելը»­դրույթով:­Ստացված­արդյունքները­ցույց­են­տվել,­որ­ընտրված­բաղադրիչների­համախմբությունը­կարելի­է­համարել­ազգային­ինքնու-թյան­միջուկի­բավականաչափ­ադեկվատ­մոտարկում,­քանի­որ­բոլոր­բաղադրիչները­ստա­ցել­են­«պարտա­դի­ր­լինելու»­շատ­բարձր­գնահատականներ­(Գծապատկեր­66.):­

Հետազոտության­ հիմնահարցի­ ենթատեքստում­ կարևոր­ է­ հետևյալ­ հարցի­ պատասխան­ը.­ազգային ինքնության միջուկի դինամիկան ինչպիսի՞ ազդեցություն ունի Հայաստանի էթնո­սոցիո­մշակութային համակարգի վրա:

Այդ­հարցի­պատասխանը­ստանալու­համար­կառուց­վել­ է­ «Ազգային ինքնության միջուկի համախմբվածության ինդեքսը»,­որը­ցույց­է­տալիս,­թե­տվյալ­անձն­այլ­ան­ձին­հայ­համարելու­համար­ազգային­ինքնության­միջուկի­քանի՞­բաղադրիչ­ է­պար­տադիր­համարում:­Ինդեքսի­բաշխումը­տրված­է­Գծապատկեր­67.-ում:­Գծա­պատ­կերից­երևում­է,­որ­երիտասարդների­97%-ը­որևէ­անձի­հայ­համարելու­համար­պահան­ջում­է­ազգային­ինքնու­թյան­միջուկի­առնվազն­3­բաղադրիչների­պարտադիր­առկայու­թյուն,­իսկ­90%-ը`­4­բաղադ­րիչի:­Սա­նշանակում­է,­որ՝

l Հայ էթնո­սոցիո­մշակութային հանրույթը [առնվազն­դրա­երիտասարդական­հատ-վածը]­բա վականին «փակ» հանրույթ է:

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

66. «Հետևյալ հատկանիշներից որո՞նք են պարտադիր հայ համարվելու համար»

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Իրեն­հայ­համարելը

Հայ­Առաքելական­եկեղեցուն­պատկանելը

Հոր­հայ­լինելը

Հայերեն­խոսել­իմանալը

Հայաստանը­իր­միակ­հայրենիք­համարելը

Մոր­հայ­լինելը

96%

89%

87%

87%

80%

72%

147

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

67. Ազգային ինքնության միջուկի համախմբվածության ինդեքսի բաշխումը

Ազգային­ ինքնության­ միջուկի­ համախմբվածության­ ինդեքսի­ ուսումնասիրությունը­ ցույց­ է­տա­լիս,­որ՝­

l Որքան ավելի բարձր է ենթամշակութային պատկանելության ինդեքսի արժեքը, այնքան երիտասարդն ավելի հանդուրժող է անձին հայ համարելու տեսակետից (Գծապատկեր­68.):

Հայ­էթնո-սոցիո-մշակութային­համակարգը­համախմբելու­արդյունավետ­ռազմա­վա­րություն-նե­րի­ տեսակետից­ ստացված­ արդյունքը­ դրական­ է:­ Ազգի­ համախմբումը­ վերնախավերի­խնդիրն­է,­հետևաբար՝

l Որքան ազգային վերնախավերը հանդուրժող են դիտարկվող տեսակետից, այնքան ավելի լայն են նրանք ընկալում էթնիկ «բազան»:

Ինդեքսի­ուսումնասիրությունը­մյուս­կողմից­ցույց­է­տալիս,­որ՝­

l Ինդեքսի նվազումը բարձրացնում է Հայաստանից ընդ միշտ մեկնելու դիրքորոշումը, ինչը բացասա կան երևույթ է Հայաստանի էթնո­սոցիո­մշակութային համակարգի ֆիզիկական ծավալի աճի տեսա կետից:­

Մասնավո­րա­պես­ինդեքսի­ցածր­արժեքների­տի­րույ­թում­(ինդեք­սը­=­1-3)­Հա­յաս­­տա­նից­ընդ-միշտ­մեկ­նելու­դիրք­որո­­շումը­շատ­բարձր­է`­53%,­իսկ­ինդեքսի­ամենաբարձր­արժե­քի­(ինդեքսը­=­6)­դեպ­քում`­34%­(Գծապատկեր­69.):

Ստացվում է հակասական վիճակ. ազգային ինքնության համախմբվածության ինդեքսի նվա­զե­ցումը երկիմաստ է: Մի կողմից այն բարձրացնում է ազգային վերնախավի հան-դուր­ժողականությունը «թերարժեք» ազգակիցների նկատմամբ, իսկ մյուս կողմից կրճա­տում է էթնո­սոցիո­մշակութային համակարգը:

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

49%

27%

14% 7%

2% 1%

5 4 3 2 16

Հայ­համարվելու­համար­անհրաժեշտ­պայմանների­քանակը

49%

76%

99% 100%

90%

97%

148

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

68. Ազգային ինքնության միջուկի 69. Ազգային ինքնության

համախմբվածության ինդեքսի միջին համախմբվածության ինդեքսի

արժեքը ենթամշակութային խմբերում ազդեցությունը արտագաղթի

դիրքորոշման վրա

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

70. Ազգային ինքնության միջուկի բաղադրիչները ենթամշակութային խմբերում

5.4

5.1 5.15.0

4.7

1.51-2.0 2.01-3.0 3.01-3.49 3.5-4.01.0-1.5

Ենթամշակութային­ինդեքս

Ընդմիշտ­կմեկնեին­Հայաստանից

Ինդեքսի­արժեքներ

0% 20% 40% 60%

1-3

4-5

6

53%

37%

34%

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

93%

87%

87%

83%

80%

73%

73%

72%

70%

77%

88%

82%

77%

79%

69%

98%

96%

96%

95%

94%

93%

90%

89%

86%

78%

91%

88%

88%

83%

77%

1.51-2.0 2.01-3.0 3.01-3.49 3.5-4.01.0-1.5

­Հոր­հայ­լինելը

­Մոր­հայ­լինելը

­Հայաստանն­իր­միակ­հայրենիք­համարելը

­Իրեն­հայ­համարելը

­Հայ­Առաքելական­եկեղեցուն­պատկանելը

­Հայերեն­խոսել­իմանալը

149

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

71. Հայաստանի երիտասարդության գիտակցությունում ազգային ինքնության միջուկի

կառուցվածքը

Այնուամենայնիվ,­ազգային­ինքնության­միջուկի­ավելի­խորը­վերլուծությունը­ցույց­է­տալիս,­որ­գոյություն­ունի­այդ­հակասության­հաղթահարման­ուղի:­

Ազգային­ինքնության­միջուկի­բաղադրիչների­գործոնային­վերլուծությունը­ցույց­տվեց,­որ­հայ­երիտասարդների­գիտակ­ցությունում­այն­կազմված է երկու շերտից կամ­աշխարհայաց քա­յին համալիրներից:­

Աշխարհայացքային­առաջին­հա­մալի­րում­կարևորվում­ է «արյունը»­ կամ­«ժառանգակա­նությունը», այսինքն`­անձի­հոր­և­մոր­(միաժամանակ)­հայ­լինելը,­որի­հիման­վրա­առա­ջին­գործոնն­անվանված­է­Գ.1. «Ազգային ինքնության «ժառանգական» գոր ծոն»­(Գծա­պատ-կեր­71.):­Այս­աշխար­հա­յաց­քային­համա­լի­րում­անձը­հայ­ է­իր­ծնունդով­ (նույնա­կա­նա­ցումը­կախված­չէ­իրենից):­

Երկրորդ­աշխարհայաց­քային­ համալիրում­ կարևորվում­ է­ ազգին­պատկանելության­«մշա­կու թային» բաղադրիչը,­երբ­անձը­նույնակա­նացվում­է­որպես­հայ,­եթե­նա­իրեն­հայ­է­հա-մարում,­խոսում­ է­հայերեն,­Հայաստանը­համարում­ է­իր­միակ­հայրենիքը­և­պատկանում­ է­Հայ­ Առաքելական­ եկեղեցուն:­ Երկրորդ­ գործոնն­ անվան­վել­ է­Գ2. «Ազգային ինքնության մշակութային գործոն»:

Հաշվի­ առնելով,­ որ­ ազգային­ ինքնության­ միջուկը­ երկշերտ­ է,­ հարց­ է­ առաջանում,­ թե­Հայաստանից ընդմիշտ մեկնելու դիրքորոշ ման վրա ինչպե՞ս են ազդում ազգա յին ինքնության միջու կի բաղադրիչները:­Պարզվել­է,­որ՝­

l Ազգային ինքնության միջուկի «ժառանգականության» բաղադրիչի խարխլումը [վիճակագրորեն նշանակալի չափով] չի փոխում Հա յաս տանից ընդմիշտ մեկնելու դիրքորոշումը:­

1.0

0.8

0.6

0.4

0.2

0.0

-0.20.0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0

Գ2. «Ազգային ինքնության մշակույթի գործոն»

Գ1.

«Ա

զգ

այի

ն ի

նք

նո

ւթյա

ն

«ժ

առ

ան

գա

կա

ն»

գո

րծ

ոն

»

Մոր­հայ­լինելը

Հոր­հայ­լինելը

Ինքնագիտակցություն

Հող

Կրոն

Լեզու

150

Սակայն՝­

l Ազգային ինքնության միջուկի «մշակու թային» բաղադրիչը մեծ ազդեցություն ունի Հայաստանից ընդմիշտ մեկնելու դիրքորոշման վրա:­

Մասնավորապես,­ եթե­ այն­ երիտասարդների­ խմբում,­ ովքեր­ համարում­ են,­ որ­ «Իրեն­ հայ­հա­մա­­րելը»­ պարտադիր­ պայ­ման­ է­ հայ­ համար­վելու­ համար,­ Հայաստանից­ ընդմիշտ­ մեկ-նելու­ դիրք­որո­­շում­ ունի­ երիտա­սարդ­ների­ 36%-ը,­ ապա­ այն­ խմբում,­ որտեղ­ երիտա­սարդ-ները­դա­պար­տա­դիր­պայ­ման­չեն­հա­մարում,­Հայաս­տանից­ընդմիշտ­մեկնելու­դիրքորոշում­ունեցողները­կազմում­են­52%,­այս­ինքն՝­հարաբերակցությունն­աճում­է­16%-ով:­Համանման­մեծ­ազդեցություն­ունեն­նաև­«Հայ­Առաքե­լական­եկե­ղեցուն­պատկանելը»­և­«Հայաստանն­իր­միակ­հայրենիք­համարելը»­դրույթները,­որոնց­պար­տադիր­պայման­չլինելու­դիրքորոշումը­Հայաստանից­ ընդմիշտ­ մեկնելու­ դիրքորոշումը­ բարձ­րաց­նում­ է­ հա­մա­­պա­տաս­խանաբար­15%-ով­և­11%-ով­(Աղյուսակ­19.,­էջ­88):

Այսպիսով՝­հանգում­ենք­հետևյալ­եզրակացությանը,­որ՝

l Ազգային բարձր մշակույթի յուրացումը ոչ միայն բարձրացնում է Հայաստանի էթնո­սոցիո­մշակութային համակարգի որակը, այլև կարող է նպաստել նրա ծավալային աճին:

Այս­արդյունքից­ուղղակիորեն­դուրս­է­բերվում­Հայաստանի­էթնո-սոցիո-մշակութային­համա-կարգի­ծավա­լային­և­որակական­աճի­ռազմավարությունը:­

l Անհրաժեշտ է ազգային [պոտենցիալ] վերնախավերում հզորացնել ազգային բարձր [դասական] մշակույթի յուրացումը:

Այս­դեպքում­ համակարգային­մոտեցման­կիրառմամբ­հնարավոր­ է­ մի­ կողմից­բարձրացնել­ազգային­հանդուրժողականությունը­և­միաժամանակ­«ժառանգական­գործոնի»­նվազեցման­միջոցով,­ինչպես­նաև­խառն­ամուսնու­թյուն­ներով88­նպաստել­էթնո-սոցիո-մշակութային­հա­մա-կարգի­աճին:­Նկատենք,­որ­այս­ռազ­մա­վա­րությունը­կիրառել­են­այն­ազգե­րը,­որոնք­կարո-ղացել­են­ազգայ­նացնել­համաշխարհային­«կրոնները»:­Մասնավորապես­Իրանը,­ազգայնաց-նելով­իս­լամը­(ստեղծելով­շիա­ճյու­ղը),­նախ­մշակութային­հաղթանակ­տարավ­արա­բական89­և­թյուր­քա­կան­նվա­ճում­ների­նկատմամբ,­իսկ­հետո­հաղթեց­նաև­քաղաքականապես:­Ռուսա­կան­կայսրու­թյունը­Ուղղափառ­քրիստոնեության­(որն­արդեն­կորցրել­էր­իր­բյուզանդական­պե­տա-կան-գաղափարախոսական­ հիմքը)­ վրա­ հիմնված­ մշա­կույ­թով­ իր­ էթնո-սոցիո-մշակու­թային­հա­մակարգը­բազմապատկեց­կայսրությունում­ընդգրկված­բազմաթիվ­էթնոսների­տարրերով:­Իսրա­յելն­իր­բնակչությունը­բազ­մա­պատկեց՝­դրա­կազմում­ընդգրկելով­էթնիկ­տարբեր­ծագում­ունեցող­հու­դայականներին90:­Հայաստանում­քրիստոնեությունն­ազգայնաց­վել­է­դեռևս­5-րդ­դարում,­և­հաշվի­առ­նելով­Հայ­Առաքե­լական­եկեղեցու­հսկայական­հեղի­նակությունը­երիտա-սար­դության­շրջանում­ (Հայ­Առաքելական­եկեղեցուն­վստահում­է­երիտասարդների­90%-ը)՝­այն­ ունակ­ է­ հզոր­ գործոն­ դառնալու­ այս­ հարցում:­ Խնդիրը­ եկեղեցու­ ադեկվատ­ ռազմա-վարությունների­մշակումն­է:

88­ Միաժամանակ­բազմազան­դարձնելով­էթնոսի­գենոֆոնդը:

89­ Наубахтиан-Наубахти,ал-ХасанибнМуса.Шиитскиесекты.Переводсарабского,исследованиеикомментарийС.М.Прозорова.ППВ,XLIII.М.,1973.-ИнститутВосточныхРукописейРАН.

90­ КестлерА.,Тринадцатоеколено.Крушениеимпериихазариеенаследие.Евразия;2001.

151

Հայաստանի էթնո­սոցիո­մշակութային համակարգի միասնականության խնդիրը

«Հայաստանի­ երիտասարդության­ ազգային­ զեկույցի»­ հետազոտական­ մասում`­ էջ­ 14-19,­նկա­րա­գրված­են­այն­սոցիալական­տարածությունները­(դրանք­չափվել­են­Բոգարդուսի­սանդ-ղա­կով),­որոնք,­Հայաստանի­երիտասարդության­ընկալմամբ,­ընկած­են­իր­և­հայերի­տարբեր­էթնո-մշակութային­խմբերի­ու­տարբեր­ազգերի­միջև:­Ցույց­է­տրվել,­որ­սոցիալական­այդ­տա-րա­ծություն­ներն­այնքան­ մեծ­ են,­ որ­ սպառնալիք­ են­ Հայաստանի­ էթնո-սոցիո-մշակութային­հա­մակարգի­միասնականության­համար:­Ցույց­է­տրվել­նաև,­որ­երիտասարդության­կող­մից­ընկալվող­սոցիալական­տարածությունները­կազմավորվում­են­երեք­գործոնների­ազդե­ցու-թյամբ.

Գործոն 1. «Էթնիկ դիֆերենցման գործոն»,­որի­ազդեցությամբ­սոցիալական­տարա-ծու­թյուններն­աճում­են­հայերի­էթնոմշակութային­խմբերի­նկատմամբ:

Գործոն 2. «Իսլամական գործոն», որի ազդեցությամբ­սոցիալական­տարածու-թյուններն­աճում­են­իսլամադավան­ազգերի­նկատմամբ:

Գործոն 3. «Այլ ազգերի գործոն», որի­ազդեցությամբ­սոցիալական­տարածու­թյուններն­աճում­են­այլ­ազգերի­և­ռասաների­նկատմամբ:

Հիմնավորվել­ է,­ որ­ գոյություն­ ունեն­ ռազմավարություններ,­ որոնք­ ունակ­ են­ նվազեցնելու­սո­ցիալական­տարածությունները­հայերի­էթնոմշակութային­խմբերի­նկատմամբ՝­առանց­էա-կան­ազդեցություն­գործելու­այլ­ազգերի­նկատմամբ­առկա­սոցիալական­տարածությունների­վրա:­Բացի­դրանից՝­ցույց­է­տրվել,­որ­գոյություն­ունի­համընդհանուր­հանդուրժո­ղա­կանու-թյան­բարձրացման­գործոն,­ որն­ունակ­ է­ նվազեցնելու­ սոցիալական­տարածու­թյունները­և՛­հայերի­ էթնոմշակութային­ խմբերի,­ և՛­ այլ­ ազգերի­ ու­ կրոնական­ խմբերի­ նկատ­մամբ:­ Այժմ­փորձենք­ուրվագծել­ընդհանուր­հանդուրժողականության­բարձրացման­գործոնը­և­ռազ­մա-վա­րությունը:

Երիտասարդների­կողմից­ընկալվող­սոցիալական­տարածությունները­դիտարկենք­տարբեր­են­թամշակութային­խմբերում­և­ազգային­ինքնության­միջուկի­համախմբվածության­ինդեքսի­տարբեր­արժեքների­դեպքում­(Գծապատկեր­72.­և­Գծապատկեր­73.):

152

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

72. Սոցիալական տարածությունները 73. Սոցիալական տարածությունների

ենթամշակութային խմբերում կախվածությունը ազգային ինքնության

միջուկի համախմբվածության ինդեքսից

Թուրք

Մահմեդական

Իսլամադավան­հայ

Աղանդավոր­հայ

Ադրբեջանահայ

Սևամորթ

Իրանահայ

Գերմանացի

Արցախցի

Կաթոլիկ­հայ­

Ռուս

Սփյուռքահայ

1.51-2.0 2.01-3.0 3.01-3.49 3.5-4.01.0-1.5 1 2 3 4 5 6

3.5

3.0

2.5

2.0

1.5

1.0

0.5

0

153

Գծապատկերից­ երևում­ է,­ որ­ հայերի­ էթնոմշակութային­խմբերի,­ այլ­ ազգերի­ և­ կրոնա­կան­խմբերի­ նկատմամբ­ հանդուրժողականությունն­ավելի­ բարձր­ է­ ենթամշա­կութային­ ինդեք­սի­բարձր­արժեքների­դեպքում,­ինչից­էլ­ուղղակիորեն­բխում­է,­որ՝

l Ընդհանուր հանդուրժողականության գործոնը պարփակված է բարձր մշակույթում:

Ստացվել­է­սպասելի­արդյունք.­այլ­հավասար­պայմանների­դեպքում՝­կիրթ­մարդն­ավելի­հան-դուրժող­է:­Ուրեմն՝

l Ազգային միասնականության բարձրացման ռազմավարությունը երիտասարդության մշակութայնացումն է հայկական բարձր (դասական) մշակույթի միջոցով:

Ընդ­որում՝­սոցիալական­տարածությունները­նվազում­են­նաև­ազգային­ինքնության­միջուկի­համախմբվածության­ինդեքսի­ցածր­արժեքների­դեպքում­(Գծապատկեր­73.):­Այսինքն՝

l Ազգային բարձր մշակույթի միջոցով հասարակության մշակութայնացումն ունիվերսալ ռազմավարություն է Հայաստանի էթնո­սոցիո­մշակութային համակարգի ընդ լայնման և ազգային միասնականության ամրապնդման տեսանկյուններից:

Առողջ­ապրելակերպ.­ֆիզիկական­և­հոգեկան­առողջություն

Երիտասարդների­առողջ­ապրելակերպը,­ինչպես­նաև­ֆիզիկական­և­հոգեկան­առողջու­թյունը­կարևոր­են­ոչ­միայն­կոնկրետ­անձի­կյանքի­որակի,­այլև­Հայաստանի­էթնո-սոցիո-մշակութային­համակարգի­և­ֆիզիկական­ծավալի­ու­որակական­բնութագրերի­տեսակետերից:

Դիտարկենք­երիտասարդների­շրջանում­ֆիզկուլտուրայով­և­սպորտով­զբաղվելու­ինտենսի-վությունը՝­որպես­առողջ­ապրելակերպի­կարևորագույն­բաղադրիչ,­ինչպես­նաև­ծխախոտի­և­ալկոհոլի­օգտագործումը՝­որպես­առողջության­հիմնական­ռիսկի­գործոններ:

Երիտասարդ­տղամարդկանց­շրջանում­ամեն­օր­կամ­շաբաթական­մի­քանի­անգամ­ֆիզկուլ-տուրայով­կամ­սպորտով­զբաղվում­է­32%-ը­(Գծապատկեր­74.):­Կարելի­է­ենթադրել,­որ­այդ­երիտասարդները­մարզիկներ­են:­Սակայն,­տղա­մարդկանց­շրջանում­ֆիզկուլտուրայով­երբեք­չի­զբաղվում­40%-ը:­Կանանց­շրջանում­(հավանաբար)­մարզուհիներ­են­ընդամենը­3%-ը,­իսկ­սպորտով­երբեք­չի­զբաղվում­90%-ը­(Գծապատկեր­75.):

l Ֆիզկուլտուրային և սպորտին կանանց հաղորդակից դարձնելը երիտասարդական խնդիր է:

Տղամարդկանց­ շրջանում­ ֆիզկուլտուրայով­ չզբաղվելը­ հարաբերականորեն­ ավելի­ բարձր­խնդիր­ է­ մարզային­ քաղաքներում,­ իսկ­ կանանց­ շրջանում՝­ և՛­ քաղաքներում,­ և՛­ գյուղերում­(Գծա­պատկեր­76.­և­Գծապատկեր­77.):

Ծխախոտի­օգտագործումը­ լուրջ­խնդիր­է­երիտասարդ­տղամարդկանց­շրջանում.­ամեն­օր­ծխում­ է­նրանց­50%-ը­ (Գծապատկեր­78.):­Կանանց­շրջանում­ծխելը­դեռևս­ լուրջ­խնդիր­չէ.­ամեն­օր­ծխում­է­կանանց­1%-ը:­Հարաբերականորեն­ավելի­շատ­են­ծխում­Երևանում­(Գծա-պատ­կեր­79.):­Հարկ­է­նշել,­որ­սպորտով­զբաղվելը­և­ծխելը­ոչ­շատ­ուժեղ,­սակայն­հակադարձ­համեմատական­են­(Գծապատկեր­83.),­այսինքն՝

154

l Ֆիզկուլտուրայով և սպորտով զբաղվելը նվազեցնում է ծխելու հավանականությունը:

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

74. Տղամարդկանց՝ սպորտով զբաղվելու ինտենսիվությունը

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

75. Կանանց՝ սպորտով զբաղվելու ինտենսիվությունը

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

14%

18% 6%

0%

8%2%

5%2%

9%

40%

90%

Ամեն­օր

Ամեն­օր

Շաբաթը­­մեկ­

անգամ

Շաբաթը­­մեկ­

անգամ

Ամիսը­­մի­քանի­անգամ­

Ամիսը­­մի­քանի­անգամ­

Ամիսը­­մեկ­

անգամ

Ամիսը­­մեկ­

անգամ

Ավելի­հազվադեպ

Ավելի­հազվադեպ

Երբեք

Երբեք

14%

1%

32%

3%

100%

100%

38%

3%

46%

5%

50%

6%

60%

10%

Շաբաթըմի­քանիանգամ

Շաբաթըմի­քանիանգամ

2% 4%

Տոկոս

Գումարային­տոկոս

Տոկոս

Գումարային­տոկոս

155

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

76. Ֆիզկուլտուրայով զբաղվում են 77. Ֆիզկուլտուրայով զբաղվում են

ավելի հազվադեպ, քան ամիսը 1 անգամ ավելի հազվադեպ, քան ամիսը 1 անգամ

կամ երբեք չեն զբաղվում, տղամարդիկ կամ երբեք չեն զբաղվում, կանայք

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

78. Ծխող տղամարդիկ

Երևան ԵրևանՔաղաք ՔաղաքԳյուղ ԳյուղԸնդ. Ընդ.

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

46% 47%

55%

63%

49%

66%

50%

59%

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

50% 4%

1% 0% 1% 2% 42%

Ամեն­օր Շաբաթը­­մեկ­­

անգամ

Ամիսը­­մի­քանի­անգամ­

Ամիսը­­մեկ­­

անգամ

Ավելի­հազվադեպ

Երբեք

50%54%

100%

55% 55%56%

58%

Շաբաթըմի­քանիանգամ

Տոկոս

Գումարային­տոկոս

156

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

79. Ամեն օր ծխողներն ըստ բնակավայրի տիպի, տղամարդիկ

­

­

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

80. Ալկոհոլի օգտագործում, տղամարդիկ

Երևան Քաղաք Գյուղ

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

65%

46%51%

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

2%

9% 8% 17%

16%

22%

26%

Ամեն­օր Շաբաթը­­մեկ

անգամ

Ամիսը­­մի­քանի­անգամ­

Ամիսը­­մեկ

անգամ

Ավելի­հազվադեպ

Երբեք

100%

19%

11%

36%

52%

74%

Շաբաթըմի­քանիանգամ

Տոկոս

Գումարային­տոկոս

157

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

81. Ալկոհոլի օգտագործում, կանայք

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

82. Ծխախոտի օգտագործումն ըստ 83. Սպորտը և ծխախոտի

տարիքի, տղամարդիկ օգտագործումը, տղամարդիկ

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

0% 1% 2%

7% 11%

25%

54%

Ամեն­օր Շաբաթը­­մեկ­

անգամ

Ամիսը­­մի­քանի­անգամ­

Ամիսը­­մեկ­

անգամ

Ավելի­հազվադեպ

Երբեք

100%

3%10%

21%

46%

Շաբաթըմի­քանիանգամ

Տոկոս

Գումարային­տոկոս

0% 20% 40% 60% 80% 0% 20% 40% 60%

16 Ամեն­օր

17Շաբաթը­մի­­

քանի­անգամ18

Շաբաթը­­մեկ­անգամ

19

Ամիսը­մի­­քանի­անգամ­

20

Ամիսը­­մեկ­անգամ

21

Երբեք

22-24

25-27

28-30

9% 39%

13%40%

18%

54%36%

51%48%

57%

69%

59%

62%

63%

65%

158

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

84. Ամեն օր ծխողները և սրճարանային 85. Ամեն օր ծխողները ենթամշակութային

ժամանցը, տղամարդիկ խմբերում, տղամարդիկ

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

86. «Ինչպե՞ս եք տեսնում Ձեր ապագան» 87. «Հնարավորության դեպքում

կցանկանայի՞ք մեկնել արտասահման՝

մշտական բնակություն հաստատելու»

0% 20% 40% 60%

0% 20% 40% 60% 0% 20% 40%

0% 20% 40% 60%

Ամեն­օր

Ամեն­օր

Սպորտով­զբա

ղվելու­հաճա

խակա

նությունը

«Կյանքս­էականորեն­կբարելավվի» «Այո»

1.0-1.5

Շաբաթը­­1-2­անգամ

Շաբաթը­մի­­քանի­անգամ

1.51-2.0

Ամիսը­­2­անգամ­

Շաբաթը­­մեկ­անգամ

2.01-3.0

Ամիսը­­1­անգամ­

Ամիսը­մի­­քանի­անգամ­

3.01-3.49

3­ամիսը­­1­անգամ­

Ամիսը­մեկ­կամ­ավելի­հազվադեպ

3.5-4.0

Ավելի­հազվադեպ

Երբեք

Երբեք

61%

39% 20%

62%

59%

46% 6%

54%

51%

44% 17%

49%

46%

44% 14%

44%

58%

36% 18%

40%

63%

21% 30%

47%

159

Գծապատկեր­ 82.-ում­տրված­ է­ ծխողների­ քանակը­տարիքային­խմբերում:­ Գծապատկերից­երևում­է,­որ­տղամարդկանց­շրջանում­ծխողների­քանակն­իր­առավելագույն­նիշին­է­հաս­նում­21­տարեկանում,­ինչը­տղաների­մեծ­մասի­համար­համապատասխանում­է­բանակից­զո­րա-ցրվելու­տարիքին:­Հետևաբար­կարելի­է­ենթադրել,­որ­տղամարդկանց­շրջանում­ծխելու­սո­վո-րու­թյունը­ձևավորվում­է­բանակում,­որը­հետագայում­շատ­քիչ­է­նվազում:­Այսինքն՝

l Հայաստանի երիտասարդ տղամարդկանց շրջանում ծխողների քանակը նվազեցնելու առավել արդյունավետ ուղին այդ քանակի աճի զսպումն է բանակում:

Հաշվի­ առնելով­ բանակային­ իրողությունները՝­ ակնհայտ­ է,­ որ­ դա­ շատ­ դժվար­ է,­ սակայն­բանակում­ սպորտով­զբաղվելը­և­ (բուհական)­ հեռաուսուցման­ներդրումը­թերևս­կարող­են­նպաստել­այդ­աճի­զսպմանը:­

Ամեն­օր­ծխողների­քանակը­համեմատաբար­ավելի­բարձր­է­ամեն­օր­սրճարան­այցելողների­և­սրճարան­երբեք­չայցելողների­շրջանում­(Գծապատկեր­84.):­Հետևաբար­ժամանցի­այդ­վայ-րե­րում­անհրաժեշտ­է­ավելի­ինտենսիվ­հակածխախո­տային­միջոցառումներ­իրականացնել:

Ծխախոտի­օգտագործումը­նվազում­ է­ենթամշակութային­պատկանելության­ինդեքսի­բարձ-րաց­մանը­զուգընթաց:­Հետևաբար՝

l Երիտասարդության մշակութային մակարդակի բարձրացումն ինքնին պարունակում է ծխախոտի օգտագործումը նվազեցնող կոգնիտիվ տարրեր:

Արժե­ուշադրություն­դարձնել­նաև­այն­տվյալների­վրա,­որ՝­

l ֆիզկուլտուրայով և սպորտով զբաղվելը նպաստում է երիտասարդության ընդհանուր տրամադրությունների բարելավմանը (Գծապատկեր­86.),

l ինչն էլ իր հերթին նվազեցնում է ընդմիշտ արտասահման մեկնելու դիրքորոշումը (Գծապատկեր­87.),

l հետևաբար զանգվածային ֆիզկուլտուրայի և սպորտի զարգացումը ողղակիորեն և անուղղակիորեն նպաստում է Հայաստանի էթնո­սոցիո­մշակութային համակարգի խնդիրների լուծմանը:

00

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

110

120

130

140

150

160

ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

161

Չի­բացառվում,­որ­Հայաստանի­էթնո-սոցիո-մշակութային­համակարգին­վերաբերող­այս­աշխա-տանքում­դիտարկվող­խնդիր­­ները­կարող­են­լուծվել­«սպոնտան»­կերպով,­այսինքն՝­արտաքին­դեստրուկտիվ­ազդակները­կարող­են­հակազդեցություն­ստանալ­կամ­տարրալուծվել­համա-կարգի­տարաբնույթ­և­հիերարխիկ­տարբեր­մակարդակներում­գտնվող­ստրուկ­տուրա­նե­րի­և­դրանց­սիներգիկ­փոխազդեցության­արդյունքում:­Այնուամենայնիվ,­զարգացած­էթնո-սոցիո-մշակութային­ համակարգերի­ բացարձակ­ մեծամասնությունն­ ունի­այդ­խնդիրների­ լուծման­հատուկ­ենթահամակարգ`­պետությունը, որի­որակն­ու­արդյունավետությունը­միաժամանակ­այդ­համակարգի­զարգացածության­գնահատման­չափորոշիչներ­են:

Լիբերալ­ գաղափարախոսության­ շրջանակում­ ենթադրվում­ է­ պետության`­ որպես­ ամբող-ջության­և­առանձին­պետական­ինստիտուտների­գործառույթների­կրճատում:­Այդ­մոտեցումը­համապատասխանում­ էր­XX­դարի­երկրորդ­կեսի­իրողություններին,­երբ­աշխարհամա­կար-գային­հեգեմոնի­դիրքն­իրապես­չէր­վիճարկվում­աշխարհ-համակարգի­որևէ­այլ­սուբյեկտի­կամ­ սուբյեկտների­ խմբի­ կողմից:­ Այդ­ պայմաններում­ հեգեմոնի­ նախանշած­ շրջանակում­ձևավորվել­ էին­ միջազգային­ մասնագիտացված­ բազմաթիվ­ կազմակերպու­թյուն­ներ,­ որոնք­ապահովված­էին­անհրաժեշտ­ռեսուրսներով­և­ունակ­էին­կյանքի­կոչելու­հեգեմոնի­կողմից­ձևակերպվող­ դիրեկտիվները:­ «Գլոբալացում»­ հասկացության­ օպերացիոնալ­ բովանդակու-թյունը­հիմնված­էր­այդ­կառուցվածքի­թվացյալ­հարատևության­կանխադրույթի­վրա:­Առա­ջա-ցավ­նույնիսկ­«պատմության­վերջը»­հասկացությունը:

Սակայն,­XXI­դարում,­երբ­աշխարհ-համակարգի­հեգեմոնի­բացարձակ­գերիշխանության­խար-խլումն­արդեն­ակնհայտ­էր­դարձել,­և­դրա­հետևանքով,­գլոբալացման­պրոցեսներին­զուգըն-թաց,­սկսեցին­հզորանալ­ռեգիոնա­լացման­պրոցեսները,­պարզվեց,­որ­միջազգային­կազմա­-կերպությունները,­ որոնք­ արդյու­նավետ­ էին­ հեգեմոնի­ առկայության­ պայմաններում,­ նրա­դիրքերի­թուլացմանը­զուգընթաց՝­սկսում­են­անարդյունավետ­(դիսֆունկցիոնալ)­դառնալ:­

Ներկայումս­ գերտերու­թյուններից յուրաքան­չյուրն­ «իր»­ տարածա­շրջա­նում­արդեն սկսել­ է­առաջնորդության­ լուրջ­հայտեր­ներկայացնել,­ իսկ­գլոբալացում­հաս­կա­ցության­բովան­դա-կու­թյունը,­նրանց­մեկնաբանմամբ,­նշանակում­է­առանձին­մեծ­(բա­վարար­չափով­ինքնաբավ)­տարածքների­համագոր­ծակցություն91:­Այս­պարագայում­նրանք­որպես­ապագա­հեգեմոն­են­պատկերացնում­նրան,­ով­կկոնսոլիդացնի­և­կառաջնորդի­որոշակի­տարածաշրջան­(օրինակ`­Հյուսի­սային­Ամերիկան):­

Այս­ իրավիճակը­ XXI­ դարի­ հակասությունների­ կիզակետն­ է:­ Հեգեմոնի­ հիմնական­ ռազ­մա-վարությունը­գլոբալ­աշխարհ-համակարգի­այնպիսի­նոր­վերաձևավորումն­ է,­ որի­արդյուն-քում­չեն­լինի­[բավարար­չափով]­ինքնաբավ­տարածքներ­և­տարա­ծաշրջանային­գերտերու-թյուններ,­ինչի­արդյունքում­էլ­նա­իր­առաջ­նորդությունը­կկարողանա­պահպանել­յու­րա­քան-չյուր­ առանձին­ տարածաշրջանում:­ Ալտերնատիվ­ (զուգահեռ­ և­ բացահայտորեն­ չհայտա-րարվող)­ռազմավարություն­է­նոր­ինքնաբավ­տարածա­շրջանների­զարգացման­պոտենցիալի­տոտալ­ նվազեցումը,­ ինչը­ բավարար­ կառա­վարելի­ կդարձնի­ և՛­ յուրաքանչյուր­ տարածա-շրջանն­ ամբողջությամբ,­ և՛­ դրանցից­ յուրաքանչյուրի­ պոտենցիալ­ առաջնորդներին:­ Կարճ­ասած`­այդ­ռազմավարության­բաղադրիչը­մեծ­պետությունների­մասնատումն­է:­

Բնականաբար,­այդ­ռազմավարությունն­առաջացնում­է­տարածաշրջանային­գերտերու­թյուն-

91­ Ըստ­էության,­նոր­պայմաններում­արդիական­են­դարձել­Ֆիխտեի­200-ամյա­վաղեմության­գաղա­փարները:

162

ների­հակազդե­ցությունը,­որի­կազմակերպման­և­իրականացման­գործիքը­նրանց­պետական կառավարման մեքենան է: Սա­նշանակում­է,­որ՝­

l Չնայած գեոինֆորմացիոն դաշտի կողմից տարածվող այն քարոզչությանը, թե կրճատվում են պետությունների դերը և գործառույթները, այնուամենայնիվ պետության՝ գոնե տարածաշրջանային գերտերություն ների մակարդակով ունեցած նշանա կությունն աստի ճանաբար աճելու է:

Հետևաբար­ծայրամասային­պետությունները­նույնպես­ստիպված­են­լինելու­մշակել­«իրենց»­էթնո-սոցիո-մշակութային­ համակարգերի­ պահպանման,­ պաշտպանության­ և­ հզորացման­ռազմավարությունները:­Դրա­հրատապությունն­աճում­ է,­քանի­որ­այդ­ [հարա­բերականորեն­թույլ]­ պետություն­ների­ հասարակությունների­ բիզնես­ սեկ­տորների­ ու­ քաղաքացիական­մշակույթների­ անբավարար­ զարգացածությունը­ թույլ­ չի­ տալիս,­ որ­ այդ­ ոլորտներում­ստեղծված­համապատասխան­կառույցները­վերածվեն­լիարժեք­ինստիտուտների­և­կոնկրետ­ոլորտում­ունակ­լինեն­փո­խա­րինելու­պետության­նույնիսկ­անարդյունավետ­կառույցներին:­

Եթե­ խոսենք­ քաղաքացիական­ հասարակության­ մասին,­ ապա­ դրա­ ձևավոր­ման­ համար­անհրաժեշտ­է­բավարար­և­բավականին­բարձր­բարեկեցությամբ­միջին­շերտ,­որն­այդպիսի­հասարակության­գործառույթների­իրակա­նացման­գործում­գիտակցում­է­իր­հասարակական­դերը,­ունի­բավարար­ազատ­ժամանակ,­ինտե­լեկտուալ-կազմա­կերպչական­ունակություններ­և­ ռեսուրսներ92:­ Այդ­ պատճառով­ սույն­ աշխատանքում­ ենթադրվում­ է,­ որ­ ոչ­ բավարար­զարգացած­ տնտեսություն­ և­ քաղաքացիական­ հասարակություն­ ունեցող­ պետությունում­կառավարու­թյունը­դեռևս­երկար­ժամանակ­«ստիպված»­ է­ լինելու­տանել­ հասարա­կության­կառավարման­ և­ հասարակական­ հիմնահարցերի­ ներդաշնակեցման­ բեռը:­ Ահա­ թե­ ինչու­Հայաստանի­ էթնո-սոցիո-մշակութային­ համա­կարգի­ և­ իր­պետության­ հարա­բերությունները­հույժ­կարևոր­են­առաջինի­հիմնախնդիրների­լուծման­համար:­

Հաջորդիվ­ նախ­ դիտարկված­ են­ Հայաստանում­ պետական­ կառավարման­ զարգացման­միտումները,­ որից­ հետո`­ Հայաստանի­ երիտասարդության­ դիրք­որոշումները­պետության­ և­պետական­ ռազմավարությունների­ նկատմամբ,­ ինչպես­ նաև­այն,­ թե­այդ­ դիրք­որո­շումներն­ինչպես­են­ազդում­Հայաստանի­էթնո-սոցիո-մշակութային­համակարգի­դինամիկայի­վրա:­

Պետական­կառավարման­որակի­միտումներն­ըստ­միջազգային­ինդեքսների

Սկսած­ 2001­ թվականից,­ երբ­ Հայաստանում­արդեն­ իրականացվել­ էին­պետության­ դերի­և­գործառույթների­սկզբունքային և հիմնարար փոփոխությունները,­ձևակերպվեց­պետական­կառա­­վարման­արդյու­նավետության­խնդիրը:­Վերջին­5­տարիների­ընթացքում­այդ­ոլորտում­տեղի­են­ունեցել­նշանակալի­փոփոխություններ,­որոնք­արտահայտվել­են­նաև­միջազգային­

92­ Նշենք,­որ­համանման­գործողության­կամ­միջոցառման­կազմակերպման­համար­հասարակական­կազմակերպությունները,­որպես­կանոն,­ծախսում­են­ավելի­շատ­ռեսուրսներ­[և,­որպես­կանոն,­օտարերկրյա],­քան­պետա­կան­մարմինները,­որոնք­միաժամանակ­իրականացնում­են­նաև­բազմաթիվ­այլ­գործառույթներ:­Այս­տեսակետից­հարկ­է­նշել­կարևորագույն տեխնիկական խնդիր.­ներկայումս­գոր­ծողություն­ների­ազդեցության­գնահատման­ինդի­կա­տորների­գործող­համակարգերը,­որպես­կա­նոն,­չեն­պարունակում­գործո­ղությունների­ծախս-արդյունավետության­ադեկվատ­ինդիկատորներ,­ինչի­հետևանքով­պետական­և­հասարակական­կառույցների­արդյունավետության­բավարար­հիմնա­վորված­համեմատությունը­դեռևս­խնդրահարույց­է:­

163

գնա­հա­տականների­ միտումներում:­ Այդ­ փոփոխությունների­ դի­նա­­մի­կան­ մասնավորապես­դիտարկենք­Համաշխարհային­բանկի­ինստիտուտի­պետական­կառա­վար­ման­որակի­(ՀԲԻ)­և­Ֆրիդոմ­Հաուս­(ՖՀ)­կազմակերպության­ինդեքս­ների93­շրջանա­կում94:­

Այդ­ինդեքսներն­են.

1.­ «Կարգավորման­որակի­ինդեքս»­(ՀԲԻ),

2.­ «Կառավարման­արդյունավետության­ինդեքս»­(ՀԲԻ),

3.­ «Ձայնի­լսելիության­և­հաշվետվողա­կա­նության­ինդեքս»­(ՀԲԻ),

4.­ «Օրենքի­գերակայության­ինդեքս»­(ՀԲԻ),

5.­ «Քաղաքական­կայունության­և­ճնշումների­բացակայության­ինդեքս»­(ՀԲԻ),

6.­ «Կոռուպցիայի­վերահսկողության­ինդեքս»­(ՀԲԻ),

7.­ «Քաղաքական­իրավունքների­ինդեքս»­(ՖՀ),­

8.­ «Քաղաքացիական­ազատությունների­ինդեքս»­(ՖՀ):­

Ինդեքսների­դինամիկան,­սկսած­2000­թվականից­մինչև­դրանց­վերջին­հաշվարկված­տարե-թվերը,­ներկայացված­են­Գծապատկեր­88.­և­89.-ում95:­Գծապատկերների­վրա­ներկայացված­են­ ՀՀ­ Հակակոռուպցիոն­ ռազմավարությամբ­ սահմանված­ թիրա­խային­արժեք­ներն­ ինչպես­2012թ.­համար,­այնպես­էլ­2000-2010թթ.­ընթացքում:­Ստորև­տրված­են­յուրա­քանչյուր­ինդեքսի­բովանդա­կության­նկարագրությունը:

«Կարգավորման որակի ինդեքս» (ՀԲԻ): Արտապատկերում­ է­ հասարակական­այն­ ընկա-լում­ները,­թե­կառավա­րությունը­որքանով­է­ունակ­ձևակերպելու­և­իրականացնելու­մասնավոր­սեկ­տորի­զար­գացմանը­նպաստող­որակյալ­քաղաքականություններ­և­կանոնակարգեր:­Ցու-ցի­չի­արժեքը­փոխվում­է­-2.5-ից­2.5­սահմաններում:­Որքան­բարձր­է­ցուցիչի­արժեքը,­այնքան­բարձր­է­երկրում­կարգավորման­որակը:

Հակակոռուպցիոն­ռազմավարական­ծրագրում­2012թ.­համար­ցուցիչի­թիրախ­արժեքը­սահ-մանված­է­0.37­միավոր:­

«Կառավարման արդյունավետության ինդեքս» (ՀԲԻ): Արտապատկերում­է­հասարակական­այն­ընկալումները,­որոնք­վերաբերում­են­պետության­կողմից­մատուցվող­հանրային­և­քաղա-քա­ցիական­ ծառայու­թյունների­ որակին,­ քաղաքական­ ճնշումներից­ այդ­ ծառայությունների­անկախությանը­ և­ իշխա­նությունների­ կողմից­ քաղաքականությունների­ ձևակերպմանն­ ու­իրականացման­ որակին:­ Ցուցիչն­ արտա­պատ­կերում­ է­ նաև­ այն­ ընկալումները,­ թե­ իշխա-նությունները­ որքանով­ են­ միտված­ իրենց­ իսկ­ ձևակերպած­ քաղաքականու­թյուն­ների­ իրա-

93­ http://info.worldbank.org/governance/wgi/index.asp.­

94­ Այդ­ինդեքսները­ՀՀ­2009-2012թթ.­Հակակոռուպցիոն­ռազմավարությամբ­սահմանված­են­որպես­այդ­ծրագրի­արդյունավետության­գնահատման­ինդիկատորներ:­

95­ Հարկ­է­նշել,­որ­Համաշխարհային­բանկի­ինստիտուտի­յուրաքանչյուր­տարվա­ինդեքսների­արժեք­ների­հաշվարկից­հետո­իրականացվում­է­նախորդ­տարիների­արժեքների­վերահաշվարկ,­ինչի­հետևանքով­յուրաքանչյուր­ինդեքսի­արժեքների­վերջին­հրապարակված­դինամիկ­շարքը­որոշ­չափով­տարբերվում­է­նախորդ­տարվա­հրապարակված­դինամիկ­շարքից:­Ինդեքսների­մեթոդաբանության­հետ­կապված՝­տե՛ս­http://info.worldbank.org/governance/wgi/resources.htm:

164

կանացմանը:­Ցուցիչի­արժեքը­փոխվում­է­-2.5-ից­2.5­սահ­մաններում:­Որքան­բարձր­է­ցուցիչի­արժեքը,­այնքան­երկրում­բարձր­է­կառավարման­արդյունա­վե­տությունը:

Հակակոռուպցիոն­ռազմավարական­ծրագրում­2012թ.­համար­ցուցիչի­թիրախ­արժեքը­սահ-մանվել­է­0.15:­

«Ձայնի լսելիության և հաշվետվողա կա նության ինդեքս» (ՀԲԻ): Արտապատկերում­ է­այն­ընկալումները,­թե­երկրի­քաղաքացիները­որքանով­են­ունակ­մասնակցելու­իրենց­քա-ղաքական­ իշխանությունների­ ընտրությանը­ (կազմավորմանը),­ ինչպիսին­ է­ խոսքի,­ միա-վորումներ­կազմելու­և­լրատվամիջոցների­ազատությունը:­Ցուցիչի­արժեքը­փոխվում­է­-2.5-ից­2.5­սահ­մաններում:­Որքան­բարձր­է­ցուցիչի­արժեքը,­այնքան­երկրում­ավելի­բարձր­են­հաշվետվողականությունն­ու­ձայնի­լսելիությունը:

Հակակոռուպցիոն­ ռազմավարական­ ծրագրում­ 2012թ.­ համար­ ցուցիչի­ թիրախ­ արժեք­ է­սահմանվել­0.47-ը:

«Օրենքի գերակայության ինդեքս» (ՀԲԻ):­ Արտապատկերում­ է­ այն­ ընկալումները,­ թե­պետական,­գործարար­և­քաղաքացիական­կազմակերպություններն­ու­անձինք­որքանով­են­վստահում­և­միա­ժամանակ­հետևում­օրենքին.­մասնավորապես­որքանով­են­նրանք­կատա-րում­գործող­պայմա­նագրերի­դրույթները,­որքանով­է­պաշտպանված­սեփականության­իրա-վունքը,­ոստիկա­նությունն­ու­դատարանները­որքանով­են­հետևում­օրենքի­պահանջներին,­որքանով­ են­ հավանական­ հանցա­գործություններն­ ու­ բռնությունները:­ Ինդեքսի­ արժեքը­փոխվում­ է­ -2.5-ից­ 2.5­ սահ­մաններում:­ Որքան­ բարձր­ է­ ինդեքսի­արժեքը,­այնքան­ երկրում­ավելի­բարձր­է­օրենքի­գերակայությունը:

«Քաղաքական կայունության և ճնշումների բացակայության ինդեքս» (ՀԲԻ): Արտա-պատկերում­է­քաղաքացիների­այն­ընկալումները,­թե­որքանով­են­հավանական­իշխանության­ապակայունացումը,­ իշխանափոխությունը­ բռնի­ կամ­ ոչ­ սահմանադրական­ եղանակով,­այդ­թվում՝­ նաև­ քաղաքական­ դրդապատճառներ­ ունեցող­ բռնություններն­ ու­ ահաբեկչությունը:­Ցուցիչի­ արժեքը­փոխվում­ է­ -2.5-ից­ 2.5­ սահ­մաններում:­ Որքան­ բարձր­ է­ ցուցիչի­ արժեքը,­այնքան­ երկրում­ ավելի­ բարձր­ է­ քաղաքական­ կայունությունը,­ և­ ցածր­ են­ քաղաքական­ճնշումները:

Հակակոռուպցիոն­ռազմավարական­ծրագրում­2012թ.­համար­որպես­ցուցիչի­թիրախ­արժեք­սահմանված­է­0.23-ը:­

«Քաղաքական իրավունքների ինդեքս» (ՖՀ): Արտապատկերում­ է­ երկրում­ ընտրական­գործընթացների,­քաղաքական­բազմակարծության­և­մասնակցության,­ինչպես­նաև­կառա-վարության­ գործունեության­ իրավիճակը:­ Ցուցիչի­ արժեքը­ փոխվում­ է­ 1-7­ միջակայքում:­Որքան­ ավելի­ բարձր­ է­ ցուցիչի­ արժեքը,­ այնքան­ երկրում­ ավելի­անբարենպաստ­ է­ ընտ-րական­ գործընթացների,­ քաղաքական­ բազմակարծության,­ մասնակցության­ և­ կառավա-րության­գործունեության­իրավիճակը:

Հակակոռուպցիոն­ռազմավարական­ծրագրում­2012թ.­համար­որպես­ցուցիչի­թիրախ­արժեք­սահմանվել­է­2-ը:­

«Քաղաքացիական ազատությունների ինդեքս» (ՖՀ): Արտահայտում­ է­ խոսքի­ և­ խղճի,­ասո­ցի­ացիաներ­կազմավորելու­և­դրանց­գործու­նեության­ազատու­թյան,­օրեն­քի­գերիշխա-

165

նու­թյան­և­անձի­ազատության­ոլորտներում­առկա­իրա­վիճակը:­Ցուցիչը­չափվում­է­1-7­սանդ-ղակով,­որտեղ­7­արժեքը­բնորոշում­է­քաղաքացիական­ազատությունների­ամե­նա­ցածր­մա-կար­­դակը:­ Որքան­ավելի­ մեծ­ է­ ցուցիչի­արժեքը,­այնքան­ երկրում­ավելի­անբա­րենպաստ­ է­խոս­քի,­խղճի,­ասոցիացիաներ­կազմավորելու­և­դրանց­գործու­նեության­ազա­տու­թյան,­ինչ-պես­նաև­օրենքի­գերիշխանության­և­անձի­ազատության­ոլորտներում­առկա­իրա­­վիճակը:

Հակակոռուպցիոն­ռազմավարական­ծրագրում­2012թ.­համար­որպես­ցուցիչի­թիրախ­արժեք­սահմանվել­է­2-ը:

Գծապատկերներից­երևում­է,­որ­Հայաստանում­1996-2010թթ.­ընթացքում­աճել է կառավա­րութ յան՝ քաղաքականություններ ձևակերպելու ունակությունը­մասնավոր­սեկտորի­զար-գաց­ման­ոլորտում­(«Կարգավորման­որակի­ինդեքս»),­աճել­է­կառավարության­կողմից­հան-րա­յին­ծառայությունների­մատուցման­որակը­(«Կառավարման­արդյունավետության­ին­դեքս»):

2009­2011թթ.­ընթացքում­աճել է «Ձայնի լսելիության և հաշվետ վողա կանության­ինդեք­սի»­արժեքը,­չնայած­2011­թվականին,­1998­թվականի­համեմատ,­այն­ավելի­ցածր­է­եղել:

2009­2011թթ.­ընթացքում­նվազել է «Քաղաքական կայունության և ճնշումների բացա­կա-յու­թյան ինդեքսը», սակայն­2011­թվականին­այն­ավելի­բարձր­էր,­քան­1998-2002թթ.:

«Կոռուպցիայի վերահսկողության ինդեքսը»,­ըստ­էության,­չի­փոփոխվել:

«Քաղաքացիական ազատությունների ինդեքսը»­ չի­ փոխվել­ 15­ տարուց­ ավելի,­ իսկ­«Քաղաքա կան իրավունքների ինդեքսը»­ նվազել­ է­ 1993­ թվականից­ սկսած,­ իսկ­ վերջին­երեք­տարիներին­եղել­է­նախավերջին­աստիճանի­վրա:­

Ինդեքսների­1996­2010թթ.­արժեքների­ մակարդակների­և­ դինամիկայի­ միտումների­ հիման­վրա­Հայաստանում­պետական­կառավա­րման­համակարգի­զարգացման­վերաբերյալ­կարելի­է­կատարել­հետևյալ­շատ­ընդհանուր­եզրակացությունները.

l Աճել է պետության ունակությունները կառավարման և կարգավորման ոլորտներում:

l Պետությունում նվազել է քաղաքական իրավունքների աստիճանը:

l Պետության և հասարակության կողմից օրենքների կատարումը (=­քաղաքական­մշակույթը), ինչպես նաև քաղաքացիական ազատությունների աստիճանը էակա­նորեն չեն փոխվել:

Այլ­կերպ­ասած՝

l Պետական կառավարման որակն աճել է, հասարակական բարքերը չեն բարելավ վել, իսկ հասարակությունն օտարվել է քաղաքականությունից:

Այժմ­դիտարկենք,­թե­սոցիոլոգիական­տվյալներն­արդյո՞ք­համապատասխանում­են­նշված­ինդեքսներից­բխող­եզրակացություններին:­

166

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

88.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

89.

1996 1998 2000 2002 2006 2012

2.5

2.0

1.5

1.0

0.5

0

-0.5

-1.0

-1.5

-2.0

-2.5

6

5

4

3

2

Կարգավորման­որակի­ինդեքս

Կառավարման­արդյունավետության­ինդեքս

Կոռուպցիայի­վերահսկողության­ինդեքս

Օրենքի­գերակայության­ինդեքս

Քաղաքական­կայունության­և­ճնշումների­բացակայության­ինդեքս

Ձայնի­լսելիության­և­հաշվետվողականության­ինդեքս

Քաղաքական­իրավունքներ

Քաղաքացիական­ազատություններ

167

Քաղաքական­մշակույթ

Պետության­և­հասարակության­փոխհարաբերություններն­ու­դրանց­բնույթը­վերաբերում­են­ազգային-պետական­համակարգի­քաղաքական­մշակույթի­ոլորտին:­Ի՞նչ­է­քաղաքական­մշա-կույթը:­Դրա­առավել­վաղ­և­տարածված­սահմա­նումներից­է­Գ.­Ալմոնդի­ու­Ս.­Վեր­բայի­սահ-մանումը:­Նրանք­քաղաքական­մշակույթը­սահմանում­են­որպես­հասարա­կության­կամ­անձի­քաղաքական­համակարգի­և­դրա­դերակատարների­կայուն­և­կրկնվող­իմացական,­գնահատող­և­հուզական­դիրքորո­շում­ների­համախմբություն96:­Չնայած,­որպես­կանոն,­հասարակության­լայն­շերտերի­և­վեր­նա­խա­վերի­քաղաքական­մշակույթներն­ուսումնասիրվում­են­առանձին-առանձին,­սա­կայն­ազգային­համակարգի­քաղաքական­մշակույթը­դրանց­միասնությունն­է:­

Հասարակության­քաղաքական­մշակույթն­այն­միջավայրն­ է,­ որտեղ­տեղի­են­ունենում­քա-ղաքական­գործընթացները,­և­հետևաբար­այդ­գործընթացների­և­գործողությունների­արդյու-նա­վե­տու­թյունն­ուղղակիորեն­կախված­է­քաղաքական­մշակույթի­բնույթից­ու­բնութա­գրե­րից:­Հասա­րակության­քաղաքական­մշակույթն­է,­որ­յուրօրինակ­և­իրեն­ներհատուկ­կեր­պով­մոդի-ֆիկացնում­է­սոցիալական­ինստիտուտների­տեսական­[ենթադրյալ]­դերը­և­կենսա­գոր­ծու­նե-ությունը:­

Քաղաքական մշակույթի դինամիկան հետխորհրդային տարածքում

1986-1991թթ.­ԽՍՀՄ­վերակառուցումն­իրականացվում­էր­«նախ՝ քաղա քա կան ժողովրդա­վա րացում, հետո` տնտե սական լիբերալացում»­ռազմավարությամբ:­ԽՍՀՄ-ի­ներսում­ժո-ղովրդա­վարության­գաղափարախոսները­և­ համապատասխան­քաղա­քական­ շրջանակները­վե­րակա­ռուցումն­ընկալում­էին­որպես­հասա րակարգի վերակառուցում,­սակայն­աշխարհ-հա­մակար­գի­ կենտրոնի­ համար­ԽՍՀՄ­քաղաքական­ժողովրդավարացումն­ ու­տնտե­սական­ազատա­կա­նացումը­ միաժամանակ աշխարհ­հա մակար գի վերա կա ռուց ման և՛ բաղադրիչ­էին,­և՛­գործիք: Ռազմավարության­կիրառ­ման­արդյուն­քում­ԽՍՀՄ-ը­փլուզվեց97:

Հատկանշական­է,­որ­1991թ.­հետո­հետ­խորհրդային­ոչ­մի­հանրապետությունում­խոր­հրդարա-նա­կան­ քաղաքական­ ռեժիմ­ չհաստատվեց.­ բոլոր­ հանրապետություններում­ կազմա­վոր­վե-ցին­կենտ­րո­նաց­ված­նա­խա­գահական­քաղաքական­ռեժիմներ:­Դրանք­աշխար­հ-համա­կար­գի­կենտ­րոնի­քա­­ղաքական­և­ֆինան­սական­աջակցությունը­ստանում­էին­այնքան,­որքան­ան­հրա­­-

96­ Almond­G.,­Verba­S.,­The­Civic­Culture:­Political­Atitudes­and­Democracy­in­Five­Nations.­Princetone,­N.J.:­Princetone­University­Press,­1963.

97­ Տնտեսական­հարաբերությունների­փոփոխման­ալտերնատիվ­ռազմավարությունների­հնարավո­րու­թյան­մասին­էին­վկայում­ոչ­միայն­տեսա­կան­հայեցակարգերը,­այլև­ՉԺՀ­կոնկրետ­ռազմա­վա­րությունը:­Այնտեղ­հասարակարգային­անցումն­իրականացվել­է­[և­շարունակում­է­իրա­կա­նացվել]­հակառակ­ռազմավարությամբ`­«տնտեսության­լիբերալացում`­քաղաքական­խիստ­վերահսկողու­թյամբ»:­Եվ­եթե­ԽՍՀՄ-ի­դեպքում­հասարակարգային­անցումը­միա­ժամանակ­նշանակեց­նաև­աշխար­համակարգային­անկում`­միջնամասից­դեպի­ծայրամաս,­ապա­ՉԺՀ-ի­դեպքում­հասարակարգային­անցումը­(որը,­ի­դեպ,­սկսվել­էր­ավելի­շուտ,­քան­ԽՍՀՄ-ում`­1979­թ-ից՝­Դեն­Սյաո­Պինի­ղեկավարության­շրջանում)­ուղե կցվեց աշխարհամակարգային դիրքի բարձրացմամբ:­Ինչպես 1979­2012թթ. ընթացքում, այնպես էլ ներկայում և տեսանելի ապագայում տնտեսության նկատ մամբ քաղաքականության գերիշխանությունը մնում է ՉԺՀ բոլոր քաղաքականությունների առանցքը:­Հարկ­է­նաև­նշել,­որ­գոյություն­ունեն­ժողովրդավարության­ալտերնատիվ­հայեցակարգեր,­որոնց­և՛­բովանդակությունը,­և՛­կազմավորման­տեխնոլոգիան­ու­ընթացքն­ավելի­են­համապա­տաս­խանում­արևելյան­քաղաքական­մշակույթով­կամ­այդպիսի­հզոր­բաղա­դրիչ­ունեցող­(ինչպես­Հայաստանում)­հասարակություններին:­Տե՛ս`­ИмамХомейни,Последнеепослание:Политико-религиозноезавещание.–ИнституттворчестваИмамаХомейни,Тегеран.1991.

168

ժեշտ­էր­նորանկախ­պետություն­ներում­հասարակարգային­անցումները­շարունակելու­հա­­մար:­

Նախագահական­ քաղաքական­ ռեժիմների­ կազմավորումն­ ուներ­ իր­ ներքին­տրամաբանու-թյունը­ և­ դրա­ վրա­ հիմնված­ ռազ­մավարությունները:­ Նորանկախ­պետությունների՝­ ներքին­հարցե­րում­ուժեղ,­իսկ­արտաքին­հարցերում­թույլ­կենտրոնացված­քաղաքական­համակարգերը­համապատասխանում­ էին­ այն­ դերին,­ որ­ տնտեսական,­ հասարա­կական­ կամ­ մշակու-թային­ բոլոր­ շերտերին­ լավա­գույն­ կեր­պով­ փոխանցում­ էին­ արտաքին­ վերակազմավորող­ազդեցությունները:­Խորհրդարանական­կառավարման­դեպքում­այդ­փոխանցումը­խոչընդոտ-ների­կհանդիպեր­պառլամենտարիզմի­իներցիոն­բնույթի­հետևանքով.­հարկ­կլիներ­հարցերը­քննար­կել­ տար­բեր­ գաղա­փա­րա­խոսություններ­ ունեցող­ խորհրդարանական­ քաղաքական­ուժերի­հետ98:­

Այդուհանդերձ,­ հետխորհրդային­ ամբողջ­ տարածքում­ նորանկախ­ նախագահական­ քաղա-քական­ռեժիմների­կազմավորման հիմնական բովանդակությունը նոր սեփա կանատերերի` տնտե սական վերնախավի կազմավորումն էր, որը հեռանկարում պետք է իր գերիշ­խանությունը հաստատեր քաղաքական իշխանության նկատ մամբ: Այս­խորապատկերում­նախագահական­համակարգերն­ունեն­իրենց­կոնկրետ­տրա­մա­բա­նու­թյու­նն­ու­գործառույթը:­Դրանք­արդյունավետ­են­ ընդդիմադիր­քաղաքական­խմբավորումների­ չեզո­քաց­ման­տե­սա-կետից:­Մյուս­կողմից­ազգային­հարստու­թյան­սեփականաշնորհումը­և­տնտեսական­վերնա-խա­վերի­կազ­­մա­­վորումը­ոչ­միայն­գլոբալ,­այլև­լոկալ­կարևորագույն­խնդիրներ­էին:

Հետխորհրդային­ բոլոր­ հանրապետու­թյուններում­ տնտեսական­ նոր­ հարաբերությունների­անց­ման­ տեխնոլոգիան­ շոկային թերապիան­ էր,­ քանի­ որ­ այն աշ խարհամակարգային անց­ման հիմնական նպատակի իրակա նացման առավել արդյունավետ և փորձարկված տեխ­նո­լոգիան էր: Մյուս­կողմից­շոկային­թերապիան­դարձավ­նաև անցումային հասա րա­կություններում քաղաքական մշակույթի կազմալուծումը և վերակազմավորումը պայ-մա­նավորող հանգուցային գործոնը:

Այդ­գաղափարախոսությամբ­շուկայական­անցումը­կատարած­պետությունները,­ըստ­էու­թյան,­տնտեսական­ կոլապսից­խուսափելու­ շանսեր­ չունեին:­ Դրա­ մասին­ են­ վկայում­ամե­րիկ­յան­և­խորհրդային­մի­ շարք­հեղինա­կավոր­այն­տնտեսա­գետների­վերլուծությունները,­զգուշա-ցում­ներն­ ու­ կանխատեսումները,­ ովքեր,­ սկսած­առնվազն­ 1990­ թվականից,­ զգուշացրել­ և­կանխա­­տեսել­են­ինչպես­ազատ­շու­կա­յին­անցնելու­վտանգները99,­այնպես­էլ­շոկոթերապիկ գաղափարա խոսու թյամբ անցման արդյունքում տնտեսական կոլապսի անխուսափե­լիությունն ու դրա­ սոցիալական բացասական հետևանքները:­ Այդ­ գիտնականների­թվում­ էին­ տնտեսագի­տության­ ոլորտի­ Նոբելյան­ հինգ­ մրցանակակիրներ`­ ամերիկացիներ­Ռ.­Լ.­Կլեյնը­(Փենսիլվա­նիայի­համալ­սարան),­Կ.­Ջ.­Էրոուն­(Ստենֆորդի­համալսարան),­Վ.­Վ.­

98­ Այնուամենայնիվ,­հարկ­է­նշել,­որ­յուրաքան­չյուր­նորանկախ­հան­րա­պետություն­լուրջ­փաս­տարկներ­ուներ՝­ի­օգուտ­իշ­խա­նության­կենտ­րո­նացման:­Հայաստա­նում­այդ­փաստարկը­Արցախյան­պատե­րազմն­էր,­որը,­բնականաբար,­պահանջում­էր­կենտրոնացված­կա­ռավարում:­

99­ Ամերիկացի­տնտեսագետ­Ջ.­Կ.­Գելբրայթը­1990­թվականի­փետրվարին­«Լիտերատուրնայա­գազե­տա»-յին­տված­հարցազրույցում­նշել­է.­«Նախ­կուզեի­խորհուրդ­տալ,­որպեսզի­դուք­որոշակի­զսպվա­ծություն­ցուցաբերեք­Արևմուտքից­տրվող­տնտեսական­հանձնարարականների­նկատմամբ:­Որքա­նով­որ­կարող­եմ­դատել­մամուլի­հրապարակումներից,­այդ­հանձնարարականները­տալիս­են­այն­մար­դիկ,­որոնց­կույր­հավատը­ազատ­շուկայի­գաղափարախոսության­նկատմամբ­և­այն­համոզվածությունը,­թե­պետու­թյունը­ոչ­մի­դերակատարում­չպետք­է­ունենա­տնտեսական­կյանքում,­կործանարար­կլինեին­նաև­մեզ­[ամերիկացիներիս]­համար,­եթե­մենք­նրանց­լսեինք:»­ГелбрaйтД.К.,Мыужепреодолеваемэпохукапитализмаисоциализма//Литературнаягазета.14февраля1990г.,ИнтервьюсФ.Бурлацким.

169

Լեոնտևը­(Նյու­Յորքի­համալ­սարան),­Դ.­Ս.­Նորտը­(Վաշ­ինգ­տոնի­համալսարան)­և­Ջ.­Տոբինը­(Յելի­համալսարան)100:­

Այն­ հարցի­ սոցիոլոգիական­ վերլուծությունը,­ թե­ ինչո՞ւ­ Ռուսաստանում­ և­ հետխորհրդային­ամբողջ­տարածքում101,­այնուամենայնիվ,­կիրառվեց­ազատ­շուկայի­և­դրան­անցման­շոկո-թերապիկ­մեթոդը,­տրված­է­Ն.­Ա.­Շմատկոյի­կողմից102:­Նա­ցույց­է­տվել,­որ­ինչպես­ազատ­շու­կա­յական­գաղափարախոսության,­այնպես­էլ­դրա­մեթոդի­և­անցումն­իրականաց­նողների­ընտրությունն­ ունեցել­ է­ քաղաքական­ հիմքեր,­ ինչը­ համապատասխանում­ է­ աշխարհամա-կարգային­վերլուծության­հարացույցի­դրույթներին­և­կանխատեսումներին:

Վերոնշյալ­գլոբալ­և­լոկալ­նպատակների­իրականացման­հայաստանյան­յուրահատկու­թյուն-ներն­ են,­ որ­ հիմնա­կանում­ պայմա­նա­վորել­ են­ հետխորհրդային­ 20-ամյակի­ քաղաքական­գործըն­թացների­ներքին­տրամաբանությունը,­ ինչն­ էլ­ իր­ հերթին­Հայաստանում և Հայաս­տանի երիտա սարդության շրջանում ձևա վորել է ներկայումս առկա կայուն և կրկնվող քաղաքական դիրք որոշումները, որոնց համախմբությունը կոչվում է քաղա քական մշա-կույթ:

Անցումային­տարիներին Հայաստանում կառավարման որակի և քաղաքական մշակույթի փոխհա րաբերու թյուններում տեղի է ունեցել որակների փոխատեղում:­Եթե­անցումային­20-ամյակի­սկզբում­հասարա­կությունն­ուներ­զարգացած­մասնակցային­քաղա­քական­մշա-կույթ,­ իսկ­ կառավարման­ որակը­ բավականին­ ցածր­ էր,­ ապա­ ժամանակաշրջանի­ վերջում,­երբ­պետա­կան­կառավարման­որակն­անհամեմատ­աճել­էր,­հասարակության­գերա­կշիռ­մասը­(88%)­ ար­դեն­ հաստատվել­ էր­ հպատակային­ քաղաքական­ մշակույթում103,­ որի­ հիմ­նական­բնութագրերից­է­օտարվածությունը­քաղաքական­համակարգից:­Դրա­հետևանքով­Հայաս­տա-նում կառավար ման որակի և արդյունա վետության բնու թագրերի՝ վերջին տարիներին արձա­նագրված օբյեկտիվ բարեփոխում ներն «անտար բերությամբ» են ընկալվում հա-սա ­րակության մեծ մասի կողմից (տե՛ս` Բազային արժեքներ ենթաբաժինը):

Այնուամենայնիվ,­արդեն­չափահաս­են­և­քաղաքական­կյանքին­մասնակ­ցելու­իրավունք­ունեն­նոր հասարակության մարդիկ: Նրանց­բազային­արժեքների­վրա­հիմնված­աշխար­հայացքը­(տե՛ս`­ՄՇԱԿՈՒՅԹ­բաժինը),­այդ­թվում`­տնտեսական­և­սոցիալական­վի­ճակի­ու­Հա­յաս­տանի­քաղաքա­կան­համակարգի­նրանց­ընկալումները,­երիտասար­դության­շրջա­նում­առաջացնում­են­սոցիալ-հոգեբանական­լարումներ,­որոնք­Հայաս­տա­նի­ազգային-պետական­համակարգի­վրա­արտաքին­բացասական­ազ­դեցությունների­համար­կարող­են­հարատև­հիմք­դառնալ:­

Այժմ­դիտարկենք,­թե­ինչպիսին­են­Հայաստանի­երիտասարդության­քաղաքական­մշակույթի­

100­1994­թվականին­նշված­գիտնականները­և­բազմաթիվ­այլ­հեղինակավոր­տնտեսագետներ­(որոնց­թվում`­Ջ.­Կ.­Գելբրայթը`­Հարվարդի­համալսարանից,­Մ.­Դ.­Ինտրիլիգեյտորը`­Կալիֆորնիայի­համալ­սարանից,­Ի.­Ադելմանը`­Բերկլիի­համալսարանից,­Դ.­Մ.­Յաֆֆեն`­Բերկլիի­համալսարանից,­ռուս­տնտեսագետներ­Լ.­Ի.­Աբալկինը,­Ս.­Շատալինը,­Գ.­Ի.­Շմելյովը,­Ս.­Վ.­Գլազևը,­Ս.­Ա.­Սիտարյանը,­Ա.­Դ.­Նեկիպելովը,­Դ.­Ս.­Լվովը,­Գ.­Ա.­Արբատովը­և­այլն)­հանդես­են­եկել­համատեղ­հայտարարությամբ,­որում­տնտեսագիտական­տեսակետից­ընդհանրացրել­են­շոկոթերապիկ­տնտեսական­անցման­բոլոր­բացասական­կողմերը­և­նկարագրել­շուկայական­տնտեսության­անցման­այլընտրանքային­բարեփոխումների­մի­շարք­հայեցակարգեր:­Проблемыпрогнозирования,N4,1994.

101­Բացի­Բելառուսից,­որը­1994թ.­հրաժարվեց­շոկոթերապիկ­անցման­ռազմավարությունից:­

102­ШматкоН.А.,«Топосы»российскойэкономическойреформы:отортодоксальногомарксизмакрадикальномулиберализму.2002.Интернетресурс:http://sages.isras.ru/RUS/publ/TXT/NAChmatko.htm.

103­Մանուկյան­Ս.­Ա.,­Հայաստանի­հասարակությունում­քաղաքացիական­մշակույթի­զարգացման­սոցիոլոգիական­կանխատեսման­մոդելը­և­գործոնները:­//­«21-րդ­ԴԱՐ»,­N­5,­2010,­էջ­13-38:

170

հիմ­նական­բնու­թագրերը­(Աղյուսակ­31.):

Դիրքորոշումները քաղաքական վերնախավի նկատմամբ

l Հայաստանի երիտասարդության մեծ մասը համարում է, որ հասարակությունն օտարված է քաղաքական վերնախավից,

քանի­որ­պետական­պաշտոնյաներն­իրենց­դիրքն­օգտագործում­են­իրենց­անձնական­շահերի­համար­ (համաձայն­ է­ երիտասարդների­88%-ը),­ որոշումներ­կայացնելիս­հաշվի­ չեն­առնում­ժողովրդի­շահերն­ու­ցանկությունները­(73%),­պաշտոնի­են­նշանակում­«իրենց­շրջապատի»­մարդկանց­(90%),­իսկ­օրենքները­բոլորի­համար­հավասարապես­չեն­գործում­(80%):­Բնական­է,­ որ­ այսպիսի­ դիրքորոշումների­ շրջանակում­ երիտասար­դության­ մեծ­ մասի­ համար­ չկա­այնպիսի­կուսակցություն,­որն­արտահայտում­է­իր­շահերը­(76%):

Դիրքորոշումները հասարակության քաղաքական սուբյեկտության և կոմպետենտության նկատմամբ

l Երիտասարդները հասարակության քաղաքական կոմպետենտությունը և սուբյեկտությունը գնահատում են շատ ցածր:

Առաջինը­հպատակային­քաղաքական­մշակույթի,­իսկ­երկրորդը­քա­ղաքական­օտարվածության­ինդիկատոր­ է:­ Երիտասարդների­ 76%-ը­ համարում­ է,­ որ­պետական­ կառավարումն­այնքան­բարդ­ է,­ որ­ սովորական­ մարդ­կանց­ մեծ­ մասը­ չի­ կարող­ կողմնորոշվել­ այդ­ հարցերում,­իսկ­ մարդիկ­ Հայաստանում­ վա­խե­նում­ են­ իրենց­ ընդդիմադիր­ քա­ղաք­ական­ հայացքները­բարձրաձայն­արտահայտելուց­(80%):­Այնուամենայնիվ,­ընտրական գործընթացում սեփա-կան քաղաքական սուբյեկտությունն արդեն­բավականին­բարձր­է.­երիտա­սարդների­58%-ը­հա­մա­րում­է,­որ­իր­ձայնը­կարևոր­է­ընտ­րու­թյունների­ժամանակ:

Կարևոր­է­նշել,­որ­բավականին­բարձրացել­է­նաև­քաղաքացիական հասարակության­քա-ղա­­քական­սուբյեկտության­գնահատականը.­երիտասարդների­37%-ը­համարում­է,­որ­հա­սա-րակական­ կազմակեր­պություններն­ ունակ­ են­ որևէ­իրական հասարակական հարց­ լուծել­(ինչը,­ի­դեպ,­արտահայտվել­է­Համաշխարհային­բանկի­ինստիտուտի­«Ձայնի­լսելի­ության­և­հաշվետվողականության­ինդեքսի»­վերջին­երեք­տարիների­աճի­միտումներում):­

Դիրքորոշումները քաղաքական գործընթացի նկատմամբ

l Ընտրական գործընթացի բնույթի նկատմամբ երիտասարդության դիրքորոշումներն անբարե նպաստ են:

Դա­ մտահոգիչ­ փաստ­ է,­ քանի­ որ­ ներկայա ցուց չական ժողովրդավարություն ներում­ընտրա­կան­գործընթացը­քաղաքական­գործընթացի­կարևորագույն­բաղադրիչն­է,­որովհետև­հա­սա­­րա­­կությունը­զանգվածաբար­է­մասնակցում­դրան:­Եթե­ընտրությունների­գործընթացի­նկատ­մամբ­կա­հասարակական­անվստահություն,­ապա­այդ­դիրքորոշումը­զանգվածային ազդե­ցություն է ունենում ընդհանրապես քաղաքական համակարգի նկատմամբ հասա­րակության դիրք որոշումների վրա:

171

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

31. Քաղաքական մշակույթի տարրերը. քաղաքական դիրքորոշումներ: Տրված է

դիրքորոշումների հետ համաձայն անձանց քանակը:

Դրույթներ

Ենթամշակութային ինդեքս

1.0-1.51.51-2.0

2.01-3.0

3.01-3.49

3.5-4.0 Ընդ.

Դիրքորոշումները քաղաքական վերնախավի նկատմամբ

Պետական­պաշտոնյաներն­իրենց­դիրքն­օգտագործում­են­իրենց­անձնական­շահերի­համար:

82% 88% 89% 90% 90% 88%

Մեր­իշխանությունները­որոշումներ­կայացնելիս­հաշվի­են­առնում­ժողովրդի­շահերն­ու­ցանկությունները:

30% 27% 28% 24% 20% 27%

Հայաստանում­պաշտոնի­են­նշանակում­«իրենց­շրջապատի»­մարդկանց:

91% 89% 89% 91% 88% 90%

Հայաստանի­բոլոր­քաղաքացիների­համար­օրենքները­գործում­են­հավասարապես:

26% 20% 20% 15% 11% 20%

Կա՞­արդյոք­հայաստանյան­որևէ­կուսակցություն,­որն­արտահայտում­է­Ձեր­շահերը:

30% 26% 24% 19% 16% 24%

Դիրքորոշումները հասարակության նկատմամբ

Հայաստանում­մարդիկ­վախենում­են­իրենց­ընդդիմադիր­քաղաքական­հայացքները­բարձրաձայն­արտահայտելուց:

78% 86% 79% 80% 71% 80%

Պետական­կառավարումն­այնքան­բարդ­է,­որ­սովորական­մարդկանց­մեծ­մասը­չի­կարող­կողմնորոշվել­այդ­հարցերում:

74% 78% 74% 81% 71% 76%

Համամի՞տ­եք­արդյոք,­որ­Ձեր­ձայնը­կարևոր­է­ընտրությունների­ժամանակ:

62% 59% 60% 52% 51% 58%

Ձեր­կարծիքով`­կարո՞ղ­են­Հայաստանում­ՀԿ-ները­որևէ­իրական­հասարակական­խնդիր­լուծել:

29% 38% 39% 40% 35% 37%

Դիրքորոշումները հասարակության քաղաքական գործողության նկատմամբ

Հայաստանում­ընտրությունները­հիմնականում­անարդար­­են: 78% 72% 77% 78% 78% 76%

Եթե­ընտրություններում­ժողովուրդն­իր­ձայնը­տա­ընդդիմությանը,­ապա­իշխանությունը­կընդունի­իր­պարտությունը:

44% 37% 40% 31% 31% 38%

Մեզ­մոտ­իշխանություններին­խոսքդ­և­դիրքորոշումդ­հասցնելու­առավել­արդյունավետ­ձևերը­ցույցերն­ու­հանրահավաքներն­են:

52% 53% 49% 44% 40% 49%

Եթե­հնարավոր­չէ­ընտրությունների­արդյունքներն­օրենքով­պաշտպանել,­ապա­ժողովուրդն­այն­պետք­է­ուժով­պաշտպանի:

75% 74% 73% 73% 72% 73%

Դիրքորոշումները քաղաքական կառավարման համակարգի նկատմամբ

Պետք­է­նպաստել,­որ­մարդիկ­իրենք­համախմբվեն­ու­լուծեն­իրենց­խնդիրները:

94% 94% 93% 95% 97% 94%

Այսօր­Հայաստանին­անհրաժեշտ­է­առավելապես­«ուժեղ­ձեռքով»­կարգ­ու­կանոն­հաստատող­իշխանություն:

88% 92% 92% 93% 90% 92%

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Հայաստանում­ընտրությունները­հիմնականում­անարդար­է­համա­րում­երիտասարդների­76%-ը:­Մյուս­կողմից­նրանց­միայն­28%-ն­է­կարծում,­որ­«Եթե­ընտրու­թյուններում­ժողո­վուրդն­իր­ձայնը­տա­ընդդիմությանը,­ապա­իշխանությունը­կընդունի­իր­պարտությունը»:­Եվ­քանի­որ­«Իշխանություններին­խոսքդ­և­դիրք­որո­շումդ­հասցնելու­առա­վել­արդյունավետ­ձևերը­ցույ-

172

ցերն­ու­հանրահավաքներն­են»­դրույթին­կողմ­ է­երիտա­սարդների­49%-ը,­և­միաժամանակ­բո­լոր­երիտասարդների­73%-ը­համարում­է,­որ­«Եթե­հնարավոր­չէ­ընտրությունների­ար­դյունք-ներն­օրենքով­պաշտպանել,­ապա­ժողովուրդն­այն­պետք­է­ուժով­պաշտպանի»,­ապա­ավելի­կոնկրետ­կոնտեքստում­հանգում­ենք­արդեն­իսկ­արված­եզրակացությանը,­այն­է՝­

l Հա յաս տանի քաղաքա կան համակարգի ընկալումները երիտասար դության շրջանում առաջացնում են սոցիալ­հոգեբանական այնպիսի լարումներ, որոնք Հայաս տա նի ազգային­պետական համակարգի վրա արտաքին բացասական ազդեցությունների առումով կարող են հարատև հիմք դառնալ մասնավորապես ընտրությունների առիթի օգտագործմամբ:

Հարկ­է­նշել,­որ­հետազոտական­տվյալները­հավաքագրվել­են­2011թ.­նոյեմբերին,­իսկ­2012թ.­մայ­իսին­տեղի­ունեցած­Ազգային­ժողովի­ընտրություններն­անցան­բավարար­հանգիստ­մթնո­-լորտում,­ ինչը,­ անշուշտ,­ հասարակության­ կայու­նության­ տեսակետից­ նպաստել­ է­ նկա­րա-գրված­իրավիճակն­ավելի­բարենպաստ­դարձնելուն:­Այնուամենայնիվ՝­

l Քանի որ քաղա քա կան մշակույթը (ինչպես և մշակույթն ընդհանրապես) դանդաղ է փոփոխվում, ան հրաժեշտ է մշակել և երիտասարդության շրջանում իրականացնել քաղաքական մշակույթի բնու թագրերի փոխակերպման ռազմավարություններ:

Դիրքորոշումները քաղաքական կառավարման համակարգի նկատմամբ

l Երիտասարդները համարում են, որ այսօր Հայաստանին անհրաժեշտ է առավելապես «ուժեղ ձեռքով» կարգ ու կանոն հաստատող իշխանություն (92%), և միաժամանակ

l «Պետք է նպաս տել, որ մարդիկ իրենք համախմբվեն ու լուծեն իրենց խնդիրները» (94%):

Այս­երկու­դիրքորոշումների­գրեթե­բացարձակ­տարածվածությունը­(որը­հնարավոր­է­նաև­հա-մարել­ հակասական)­ հեշտությամբ­ մեկնա­բանվում­ է­աշխարհամակարգային­ վերլու­ծու­թյան­հայեցակարգում`­հաշվի­առնելով­երիտա­սարդության`­քաղաքա­կան­վեր­նախավի­նկատմամբ­ունեցած­դիրքորոշումները­և­արդեն­դիտարկված­բազա­յին­արժեքները­ (Աղյուսակ­30.):­Այդ­դիր­քորոշումների­ զուգակցումը­ զանգվածային­ կառավարման­խնդիրներում­արտահայտում­է­աշխարհ-համակար­գի­կառուցվածքի­արդյունավետությունը:­Հասա­րա­կության­լայն­շերտե-րը­ զանգվածաբար­ շփվում­ են­ կառավարման­ ներքին­ օղակների­ հետ,­ որոնք­ կազմում­ են­աշ­խարհ-համակարգի­միջնամասը,­կամ,­այլ­ կերպ­ասած,­«բուֆերը»:­Այդ­«բուֆերը»`­բյու-րո­կրա­տական­ ապարատը,­ քանի­ որ­ մեծ­ կազմակերպություններին­ ներհատուկ­ օրինա-չա­­փության­ արդյունքում­ ձևավորում­ է­ իր­ լատենտ­ նպատակները,­ որոնք­ աստիճանաբար­սկսում­են­գերակայել­իրենց­բուն­համակարգային­նպատակների­նկատմամբ,­առա­ջաց­­նում­է­զանգվածային­դժգոհություններ:­Քանի­որ­«բուֆերը»­հասարակության­միջնամասն­է,­իսկ­հա­սարակության­ լայն­ շերտերը`­ ծայրամասը,­ հետևաբար­ ավելի­ մեծ­ են­ «բուֆերի»,­ քան­հա­սարակության­ [ան­դամ­ների]՝­ սեփական­ շահերն­ առաջ­ տանելու­ հնարավորությունները:­Արդյունքում­ստանում­ենք­ամենավերին­օղակում­«ուժեղ­ձեռքի»­պա­հանջ`­կառավարման­հա-մա­կարգում­[իսկ­այսօր­նաև­տնտեսական­և­հասարա­կական­հա­րաբերություններում]­կարգ­ու­կանոն­հաստատելու­համար:

173

Սակայն,­այն­փաստը,­որ­մյուս­կողմից­երի­տասարդությունն­ընկալում­է­սեփական­ուժերով­սե-փական­խնդիրները­ լուծելու­անհրա­ժեշտությունը,­քաղաքացիական­հասարակության­կազ-մա­­վորման­հիմք­է­հանդիսանում:­Հետևաբար՝

l Հայաստանի երիտասարդության շրջանում հնարավոր է, որ իրականացվեն քաղաքացիական գործողության նախաձեռնություններ:

Քաղաքական ընդգրկվածության ինդեքս

Պետության­և­պետական­քաղաքականությունների­նկատմամբ­Հայաստանի­երիտա­սար­դու-թյան­ունեցած­դիրքորոշումների­վրա­նրանց­քաղաքական­մշակույթի­հիմնական­բնու­թագրերի­ազդեցությունը­հետազոտելու­համար­կառուցվել­է­«Քաղաքական­ընդգրկվածության­ին­դեքս»:­Այն­ բաղադրյալ­ (գումա­րային)­ ինդեքս­ է,­ որը­ ցույց­ է­ տալիս,­ թե­ տվյալ­ երիտասարդը­ քա-ղաքական­մշակույթի­ներքոնշյալ­բաղադրիչ­ներից­որոնք­է­իրեն­բնութագրական­համարում.

1.­ քաղաքականությամբ­հետաքրքրվածություն,

2.­ քաղաքական­լուրերի­ինտենսիվ­ստացում,

3.­ կոմպետենտություն­քաղաքական­հարցերում,

4.­ քաղաքական­սուբյեկտության­զգացողություն,

5.­ ընտրական­մասնակցություն,

6.­ իր­շահերն­արտահայտող­կուսակցության­առկայություն,

7.­ կուսակցական­անդամություն:

Ինդեքսը­մոտարկում­է­երիտասարդի­քաղաքական­ընդգրկվածության­աստիճանը:­Ինդեքսի­բաշ­խումը­տրված­է­Գծապատկեր­90.-ում:

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

90. Քաղաքական ընդգրկվածության ինդեքսի բաշխումը

Ինդեքսի­ ուսումնասիրությունը­ ցույց­տվեց,­ որ­ դրա՝­ ըստ­ սեռի,­տարիքի,­ կրթության,­ ուսա­նո-ղության­և­մնացած­երիտասարդության­միջև­ըստ­զբաղվածու­թյան­բաշխումները­վիճա­կա­գրորեն­չեն­տարբերվում­երիտասարդական­խմբե­րում:­Ենթադրաբար­այն­տարբերվում­է­(այսինքն`­բաշ-խումների­ տարբերությունը­ մոտ­ է­ վիճակա­գրական­ հավաստիության­ ընդուն­ված­ սահ­մանին)­ըստ­կրթության,­ըստ­բնակավայրի­տիպի,­ըստ­ենթամշակութային­պատ­կա­նելության:­

0% 20% 40%

0

1

2

3

4

5

6

7

3%

10%

15%

19%

21%

21%

10%

2%

174

l Քաղաքական ընդգրկվածության ինդեքսի միջին արժեքը վիճակագրորեն հավաս տի նվազած է արտա գաղ թելուն հակ ված երիտասարդների շրջանում:

l Հարկ է նշել, որ քաղաքական ընդգրկվածության ինդեքսը կորելացված չէ ենթա մշակութային ինդեքսի հետ (դրանք­անկախ­են­միմյանցից), հետևաբար երիտասարդական դիրքորոշումների վրա այդ ինդեքսների ազդեցությունները բնու թագրում են երիտա սարդների աշխարհայաց քային տարբեր կոմպլեքսներ:

Հայաստանյան­քաղաքական­գործընթացների­ընդհանուր­ընկալումը

Երիտասարդության­ շրջանում­ հայաստանյան­ գործընթացների­ ընդհանուր­ ընկալումը­ գնա-հատվել­է­հետևյալ­հարցադրմամբ.­«Ձեր­կարծիքով՝­Հայաստանն­ընթանում­է.­սխալ­ուղղու-թյամբ,­ ավելի­ շուտ՝­ սխալ­ ուղղությամբ,­ ավելի­ շուտ՝­ ճիշտ­ ուղղությամբ,­ թե՞­ ճիշտ­ ուղղու-թյամբ»:­Երիտասարդների­կեսը­ (51%)­պատասխանել­ է,­որ­Հայաստանն­ընթանում­ է­ավելի­շուտ­ ճիշտ­ կամ­ ճիշտ­ ուղղությամբ­ (Գծապատկեր­ 95.):­ Հայաստանյան­ ընդհանուր­ գործ-ընթաց­ների­նկատմամբ­դրական­դիրքորոշումներն­ավելի­բարձր­են­գյուղերում­ (59%),­քան­Երևանում­(46%)­և­մարզային­քաղաքներում­(47%).­որքան­ավելի­ավանդական­է­անձը,­այն-քան­հայաստանյան­գործընթացների­նկատմամբ­ավելի­դրական­են­նրա­դիրքորոշումները,­մաս­նավորապես­ երիտասարդների­ առավել­ ավանդական­ շերտում­ հայաստանյան­ գործ­ըն-թաց­­ները­դրական­է­ընկալում­երիտասարդների­56%-ը,­իսկ­ամենալիբերալ­շերտում`­42%-ը:

l Հայաս տանյան գործընթացների նկատմամբ երիտասարդի դիրքորոշումների վրա շատ ուժեղ ազդեցություն ունի քաղաքական ընդգրկվածության ինդեքսը. որ քան բարձր է ինդեքսի արժեքը, այնքան դրական են դիրքորոշումները (Գծապատկեր­91.):

Մասնավորապես­քաղաքական­լիակատար­օտարվածության­դեպքում­(ինդեքսի­արժեքը­հա-վասար­է­0-ի)­երիտասարդների­միայն­23%-ն­է­դրական­գնահատում­հայաստանյան­գործ­ըն-թացները,­իսկ­ինդեքսի­ամենամեծ`­7­արժեքի­դեպքում`­67%-ը,­աճը­կազմում­է­44%:­Հե­տևա-բար՝

l Հայաստանյան քաղաքական գործընթացների կտրվածքով արդյունավետ ինֆոր մացիոն քաղաքականությունն ունակ է էականորեն բարելավելու երիտասարդության դիրքորոշումները դրանց վերաբերյալ:

Ստացված­արդյունքը­կարևոր­է­Հայաստանի­էթնո-սոցիո-մշակութային­համակարգի­դինա­մի-կայի­տեսակետից,­քանի­որ՝

l Քաղաքական ընդգրկվածության ինդեքսի աճն շատ ուժեղ ներգործություն է ունենում արտագաղթի դիրքորոշումների վրա՝ նվազեցնելով դրանք (Գծապատկեր­93.):

Այսպես՝­եթե­ինդեքսի­0­արժեքի­տիրույթում­գտնվող­երիտասարդներից­արտագաղթելու­դիրք-որոշում­ունի­71%-ը,­ապա­ինդեքսի­7­արժեքի­դեպքում`­միայն­27%-ը:­Մյուս­կողմից՝

l Հայաստանում քաղաքական գործընթացների նկատմամբ դրական դիրքորո-շումները նվազեցնում են արտագաղթի դիրքորոշումները (Գծապատկեր­94.):

175

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

91. Քաղաքական ընդգրկվածության 92. Ենթամշակութային պատկանե լու թյան

ինդեքսի ազդեցությունը քաղաքական ազդեցությունը քաղաքական կուրսի

կուրսի գնահատականի վրա գնահատա կանի վրա

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

93. Քաղաքական ընդգրկվածության 94. Հայաստանյան գործընթացների

ազդեցությունը արտագաղթի ընկալման բնույթի ազդեցությունն

դիրքորոշումների վրա արտագաղթի դիրքորոշումների վրա

Կարելի­է­ենթադրել,­որ­նկարագրված­ազդեցությունները­փոխադարձաբար­կապված­են.­քա-ղա­քական­ընդգրկվածությունը­ բարձրացնում­ է­ հայաստանյան­գործընթացների­ նկատմամբ­դրա­կան­դիրքորոշումները­(կամ­հակառակը`­գործընթացների­նկատմամբ­դրական­դիրք­որո-շում­ները­ բարձրացնում­ են­ քաղաքական­ ընդգրկվածությունը),­ և­ հետևաբար­ գործ­ ունենք­միևնույն­գործոնի­տարբեր­արտահայտությունների­հետ:­Սակայն,­կառուցված­մաթեմատի­կա-կան­մոդելը­ցույց­է­տալիս,­որ­արտագաղթի­դիրքորոշումը­նվազեցնող­նշված­երկու­գոր­ծոն-ներն­ունեն­ոչ­միայն­ընդհանուր­(կորելյացիայի­արդյունք­հանդիսացող),­այլև­յուրա­հատուկ­

0% 20% 40% 60% 80%

0% 20% 40% 60% 80%

0% 20% 40% 60%

0% 20% 40% 60%

0

0

1.0-1.5

Սխալ­ուղղությամբ

1

1

1.51-2.0

Ավելի­շուտ`­սխալ­ուղղությամբ

Ավելի­շուտ`­ճիշտ­ուղղությամբ

2

2

2.01-3.0

3

3

3.01-3.49

Ճիշտ­ուղղությամբ

Հայաստանում­գործերն­ընթանում­են­ճիշտ­ուղղությամբ,­«Համաձայն­են»,­%

Քաղաքական­ընդգրկվածության­ազդեցությունը­արտագաղթի­դիրքորոշումների­վրա,­%

4

4

3.5-4.0

Ընդ.

5

5

6

6

7

7

Ընդ.

23%

71%

53%

53%

37%

43%

57%

40%

37%

40%

51%

29%

51%

35%

48%

29%

53%

39%

37%

37%

59%

31%

70%

27%

67%

27%

37%

176

ան­կախ­ազդեցություններ:­Այսինքն՝­գոյություն­ունի­երիտասարդության­յուրահա­տուկ­շերտ,­որը­բացասական­է­գնա­հատում­հայաստանյան­գործընթացները,­սակայն­քաղա­քա­կան­բարձր­ընդգրկվածության­(հի­շենք,­որ­խոսքը­չի­վերաբերում­քաղաքական­գործո­ղությանը)­հե­տևան-քով­այդ­շերտում­ցածր­են­արտագաղթի­դիրքորոշումները:­Ակնհայտ­է,­որ­խոսքը­վե­րա­բերում­է­քաղաքացիական­սուբյեկտության­զգացողությանը:­Հետևաբար՝

l Արտագաղթի դիրքորոշման վրա քաղաքական ընդգրկվածության դրական ազդեցությունն ունի քաղաքական լոյալությունից անկախ բաղադրիչ:

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

95. Հայաստանը զարգանում է ճիշտ կամ ավելի շուտ ճիշտ ուղղությամբ, IPSC

51%

54%

56%

51%

51%

55%

50%

56%

47%

43%

57%

58%

40%

42%

50%

50%

57%

46%

54%

41%

52%

46%

47%

59%

48%

49%

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Ընդամենը

Իգական

Արական

Միջնակարգ

Միջին­մասնագիտ.

Թերի­բարձրագույն

Բարձրագույն

Մագիստրոս

Մինչև­100,000

101.000-200.000

201.000-360.000

361.000­­և­ավելի

Երևան

Քաղաք

Գյուղ

Լիբերալ­0

1

2

3

4

Ավանդական­5

Զբաղված

Գործազուրկ

Տնտեսապես­ոչ­ակտիվ

Հակված­չէ­արտագաղթին

Հակված­է­արտագաղթին

177

Այժմ­փորձենք­գնահատել­Հայաստանի­ինֆորմացիոն­դաշտի­և­դրա­բաղադրիչների­ազդե-ցությունը­հայաստանյան­գործընթացներին­վերաբերող­դիրքորոշումների­վրա:

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

96. Ինտերնետի ինտելեկտուալ և ժամանցային ազդե ցությունը հայաստանյան գործընթացներին

վերաբերող դիրքորոշումների վրա (Այն երիտասարդների տոկոսը, ովքեր համարում են, որ

Հայաստանն ընթանում է «ճիշտ ուղղությամբ»)

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

97. Հ1 հեռուստաալիքով տրվող 98. Ինտերնետով ստացվող քաղա քական

քաղաքական լուրերի ազդեցությունը լուրերի ազդեցությունը հայաստանյան

հայաստանյան գործընթացների և գործընթացների և արտագաղթի

արտագաղթի դիրք որոշումների վրա դիրք որոշումների վրա

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%0 1 2 3

52%

53%

48%

46%

56%

51%

50%

49%

Ինտերնետի­ինտելեկտուալ­կիրառման­ինդեքս

Ինտերնետի­ժամանցային­կիրառման­ինդեքս

Ո°չ

Հայաստանյան­գործընթացներն­ընթանում­են­ճիշտ­ուղղությամբ,­%

Հակված­են­արտագաղթին,­%

Ո°չԱվելի­շուտ`ո°չ

Ավելի­շուտ`ո°չ

Ավելի­շուտ`այո°

Ավելի­շուտ`այո°

Այո° Այո°

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

45%

32% 32% 37%

39%

34%36%

39%

29%

37%

54% 52%55%

45%

61%

69%

178

Ինֆորմացիոն­ դաշտի­ազդեցության­ գնահատման­ նպատակով­ կառուցվել­ է­ երկու­ ինդեքս`­«ինտերնետի­ինտելեկտուալ­կիրառման­ինդեքս»­և­«ինտերնետի­ժամանցային­կիրառման­ին-դեքս»:­Որքան­ավելի­ բարձր­ են­ ինդեքսների­արժեքները,­այնքան­համապատասխանաբար­ավե­լի­ինտենսիվ­են­ինտերնետի­ինտելեկտուալ­և­ժամանցային­կիրառությունները:

Պարզվել­ է,­որ­ինտերնետի­և՛­ինտելեկտուալ,­և՛­ժամանցային­կիրառությունների­ինտեն­սի-վացումը,­ընդհանուր­առմամբ,­նվազեցնում­է­երիտասարդների՝­հայաստանյան­գործ­ընթաց-ներին­վերաբերող­դրական­դիրքորոշումների­տարածվածությունը­(Գծապատկեր­96.:­Սակայն,­ինտերնետով­ստացվող­քաղաքական­լուրերի­նկատմամբ­վստահության աճը­մյուս­կողմից­բարձրացնում­ է­ հայաստանյան­ գործընթացների­ դրական­ գնահատականների­ մակարդակը­(Գծապատկեր­98.):­

Հայաստանյան­գործընթացներին­վերաբերող­դիրք­որո­շում­ների­վրա­դրական­ազդեցություն­է­գործում­նաև­Հ1­հեռուստաալիքի­նկատմամբ­վստահության­աճը­(Գծապատկեր­97.):

Այսպիսով՝

l Հայաստանի երիտա սար դության դիրքորոշումների վրա հայաստանյան ինֆորմացիոն դաշտի (որը­կազմավորվում­է­որպես­և՛­հայաստանյան,­և՛­օտար­ծագմամբ­ինֆորմացիայի­«փաթեթ»)­ազդեցությունն ամբիվալենտ է, առկա են և՛ դրական, և՛ բացասական դիրքորոշումներ ձևավորող բաղադրիչներ:

Քանի­որ­ ինֆորմացիոն­դաշտը,­ հասարակության­կողմից­իրականության­հետ­անմիջական­շփմանը­զուգահեռ,­հասարակական­դիրքորոշումների­կազմավորման­հիմնական­գործոնն­է,­ապա՝

l Հայաստանի էթնո­սոցիո­մշակութային համակարգի բնութագրերի բարելավման համար անհրաժեշտ է.

l Հայաստանի հասարակությանը մատուցվող ինֆորմացիոն դաշտի կառավարում և միաժամանակ

l Հայաստանի հասարակությունում ինֆորմացիայի սպառման մշակույթի ձևավորում:

Հայաստանյան­սոցիալ-տնտեսական­ոլորտների­զարգացումների­ընկալումները

Հետազոտության­ ընթացքում­ պարզվել­ է,­ որ­ Հայաստանի­ սոցիալ-տնտեսական­ տարբեր­ոլորտ­ներում­տեղի­ունեցող­փոփոխությունների­գնահատականները­երիտասարդների­շրջա-նում­ունեն­շատ­մեծ­ցրվածք­(Գծապատկեր­99.):­Ամենամեծ­դրական­փոփոխու­թյունների­ըն­կա­-լումներն­առկա­են­տուրիզմի­(երիտասարդների­78%-ը­համարում­է,­որ­ոլորտում­իրավի­ճակը­բարելավվել­է),­բարձր­տեխնոլոգիաների­(67%),­առողջապահության­որակի­(59%)­և­բու­հա­-կան­կրթության­որակի­ (53%)­ոլորտներում:­Ըստ­երիտասարդների՝­ամենահամեստ­ձեռք­բե-րումները­գրանց­վել­են­հարուստների­և­աղքատների­միջև­անհավասարության­կրճատման­(13%),­աղքա­տության­կրճատման­(18%)­և­աշխատատեղերի­ստեղծման­(27%)­ոլորտներում:

Ոլորտների­ փոփոխություններին­ առնչվող­ ընկալումները,­ ըստ­ երիտասարդների­ սոցիալ-

179

ժողո­վրդա­գրա­կան­խմբերի,­ներկայացված­են­Աղյուսակ­32.-ում:­Աղյուսակում­որքան­ավելի­մուգ­ կանաչ­ է­ վանդակը,­ այնքան­ ոլորտի­ փոփոխություններին­ առնչվող­ ընկալումն­ ավելի­բա­րե­նպաստ­ է­ սոցիալ-ժողովրդագրական­տվյալ­ բնութագրի­ շրջանակում,­ և­ որքան­ավելի­մուգ­կարմիր­ է­վանդակը,­այնքան­տվյալ­ոլորտի­դրական­փոփոխության­ընկալումն­ավելի­ան­բարենպաստ­ է­ սոցիալ-ժողովրդագրական­ տվյալ­ բնութագրի­ շրջանակում:­ Աղյու­սա­կից­երևում­ է,­ որ­ դրական­փոփոխությունների­ ընկալումներն­ ընդ­հանուր­առմամբ­ (համե­մատե-լով­ համապատասխան­տողերի­գունապատկերները)­ավելի­ բարենպաստ­են­ կանանց,­ քան­տղա­մարդկանց­ շրջանում,­ տարիքային­ խմբերի­ առումով­ դիրքորոշումներն­ առավել­ բարե-նպաստ­են­ամենաերիտասարդ­(18-19­տարեկաններ)­խմբում,­իսկ­կրթամակար­դակի­առումով­առա­վել­անբարենպաստ­ են­ բարձրագույն­ կրթությամբ­ երիտասարդների­ շրջանում:­ Հարկ­ է­նշել,­որ­մագիստրոսների­շրջանում­բացասական­դիրքորոշումները­նվազում­են­հատկա­պես­բարձր­տեխնոլոգիաների­և­տուրիզմի­ոլորտների­պարագայում:­Ամենաբացա­սական­դիր­քո-րո­շումներն­առկա­են­ենթամշակութային­ինդեքսի­ամենաբարձր­արժեքներով­շերտում:­

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

99. Սոցիալ-տնտեսական ոլորտներում իրավիճակի բարելավում ընկալած երիտասարդները

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Տուրիզմ

Բարձր­տեխնոլոգիաներ

Առողջապահության­որակ

Բուհերում­կրթության­մակարդակը

Գյուղատնտեսություն

Արդյունաբերություն

Դպրոցներում­կրթության­մակարդակը

Փոքր­բիզնեսի­զարգացում

Աշխատատեղերի­ստեղծում

Աղքատության­կրճատում

Հարուստների­և­աղքատների­միջև­­անհավասարության­կրճատում

Դիրքորոշման­ազդեցությունը­հայաստանյան­գործընթացների­ընդհանուր­գնահատականի­վրա

Համարում­են,­որ­ոլորտում­իրավիճակը­բարելավվել­է

78%

67%

59%0.07

53%0.11

0.13

0.10

0.11

0.13

0.06

50%

50%

42%

40%

27%

18%

13%

180

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

32. Սոցիալ-տնտեսական ոլորտներում իրավիճակի բարելավում ընկալածներն ըստ սոցիալ-

ժողովրդագրական խմբերի, IPSC

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Ընդամենը 42% 53% 59% 78% 50% 50% 13% 40% 67% 27% 18%

Սեռ Իգական 38% 53% 61% 82% 51% 53% 15% 42% 69% 29% 16%

Արական 46% 53% 56% 74% 49% 48% 11% 39% 66% 25% 20%

Տարիք 18-19 42% 63% 67% 83% 57% 64% 15% 45% 78% 32% 23%

20-24 45% 56% 59% 78% 49% 50% 14% 42% 70% 28% 20%

25-30 39% 45% 55% 76% 49% 45% 12% 37% 60% 24% 15%

Կրթություն Միջնակարգ 47% 58% 63% 77% 52% 56% 17% 46% 70% 31% 23%

Միջին­մասնագիտական 43% 59% 60% 79% 54% 48% 11% 39% 65% 26% 17%

Թերի­բարձրագույն 40% 58% 60% 78% 52% 56% 10% 39% 67% 27% 21%

Բարձրագույն 34% 39% 51% 79% 43% 39% 10% 33% 64% 20% 10%

Մագիստրոս 33% 44% 52% 81% 47% 43% 12% 37% 69% 23% 9%

Բարեկեցություն Մինչև­100.000 43% 56% 60% 79% 49% 54% 14% 42% 65% 27% 18%

101.000-200.000 44% 54% 62% 80% 52% 50% 13% 41% 69% 27% 19%

201.000-360.000 42% 51% 55% 74% 53% 44% 13% 38% 70% 26% 18%

361.000-ից­ավելի 38% 51% 60% 77% 49% 46% 13% 40% 66% 35% 16%

Բնակավայր Երևան 32% 43% 49% 75% 47% 47% 9% 33% 69% 26% 15%

Քաղաք 43% 55% 63% 77% 60% 52% 11% 38% 61% 25% 18%

Գյուղ 50% 61% 63% 82% 44% 51% 19% 49% 71% 29% 21%

Ուսանող Ոչ­ուսանող 42% 52% 59% 78% 49% 50% 14% 41% 67% 27% 18%

Ուսանող 41% 59% 60% 79% 54% 55% 10% 39% 70% 27% 18%

Ամուսն.­վիճակ Չամուսնացած 42% 53% 58% 78% 49% 52% 12% 39% 69% 26% 19%

Ամուսնացած 42% 53% 60% 78% 52% 48% 14% 42% 64% 29% 17%

Ենթամշակույթ 1-1.5 49% 57% 61% 71% 53% 56% 12% 41% 62% 27% 22%

1.51-2.0 44% 57% 61% 80% 50% 55% 12% 44% 71% 24% 22%

2.01-3.0 41% 52% 59% 80% 51% 49% 15% 39% 68% 30% 17%

3.01-3.49 41% 50% 55% 78% 47% 46% 14% 40% 65% 28% 16%

3.5-4 26% 42% 54% 69% 48% 39% 7% 25% 61% 18% 7%

Զբաղվածություն Զբաղված 43% 51% 56% 77% 46% 47% 13% 37% 66% 28% 17%

Գործազուրկ 37% 50% 59% 80% 48% 50% 10% 39% 68% 18% 15%

Տնտեսապես­ոչ­ակտիվ 44% 57% 64% 80% 58% 56% 15% 45% 68% 31% 21%

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -1.­ Դպրոցներում­կրթության­մակարդակը­

2.­ Բուհերում­կրթության­մակարդակը­

3.­ Որակյալ­առողջապահություն

4.­ Տուրիզմի­ոլորտում

5.­ Գյուղատնտեսությունում

6.­ Արդյունաբերության­մեջ

7.­ Հարուստների­և­աղքատների­միջև­անհավասարության­կրճատում

8.­ Փոքր­բիզնես

9.­ Բարձր­տեխնոլոգիաներ

10.­ Աշխատատեղերի­ստեղծում

11.­ Աղքատության­կրճատում

181

Հարց­է­առաջանում,­թե՝­

l Ո՞ր ոլորտի հաջողություններն են առավելապես ազդում հայաստանյան գործընթացների ընդհանուր գնահատականի վրա:­

Կառուց­ված­մոդելը104­ցույց­է­տվել,­որ­«Հայաստանն­ընթանում­է­ճիշտ­ուղղությամբ»­դիրք-որոշումը­վիճակագրորեն­հավաստի­կերպով­ներքոնշյալ­ոլորտներում­բարձրացնում­է­դրա-կան­փոփոխությունների­ընկալումները.

l աղքա­տու­թյան­կրճատում­(ռեգրե­սիոն­ստանդարտացված­գոր­ծա­կիցը`­0,13),

l գյուղատնտեսություն­(0.13),­

l աշխատատեղերի­ստեղծում­(0.11),­

l բուհերում­կրթության­մակարդակը­(0.11),­

l արդյունաբերություն­(0.10),­

l առողջապահություն­(0.07),­

l անհավա­սա­րության­կրճատում­(0.06)­(Գծապատկեր­99.,­կարմիր­սյունաշար):

Այժմ­ դիտարկենք­ քաղաքական­ ընդգրկվածության­ և­ ենթամշակութային­ պատկանելության­ին­դեքսների՝­Հայաստանում­ոլորտային­զարգացումների­ընկալման­վրա­ունեցած­ազդե­ցու-թյունը­(Գծապատկեր­100.­և­Գծապատկեր­101.):

Գծապատկերների­ուսումնասիրությունը­ցույց­է­տալիս,­որ՝

l Քաղաքական ընդգրկվածության ինդեքսի աճը բարձրացնում է բոլոր դիտարկված ոլորտներում դրական փոփոխությունների ընկալումները:

Ենթամշակութային­խմբերում­դիրքորոշումներն­առավել­անբարենպաստ­են­ինդեքսի­ամենա-բարձր­արժեքով­խմբում:­

Դիտարկենք­նաև,­թե­սոցիալ-տնտեսական­ոլորտներում­հաջողու­թյուն­ների­ընկալման­փոփո-խու­թյունն­ինչպես­է­ազդում­երիտասարդների­արտագաղթի­դիրքորոշումների­վրա:­Պարզվում­է,­որ՝

l Սոցիալ­տնտեսական ցանկացած ոլորտում առաջընթացի ընկալումը երիտա­սար դության շրջանում նվազեցնում է արտագաղթի դիրքորոշումը (Աղյուսակ­33.):

l Արտագաղթի նվազեցման վրա հատկապես հզոր ազդեցություն են գործում առաջընթացի ընկալումները

l աշխատատեղերի­ստեղծման,

l արդյունաբերության­և

l բարձր­տեխնոլոգիաների­ոլորտներում:

104­Կառուցված­է­գծային­ռեգրեսիոն­մոդել,­որի­R2­=­0.209:

182

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

100. Ոլորտային զարգացումների 101. Ոլորտային զարգացումների

գնահատականների կապը քաղաքական գնահատականները ենթամշակութային

ընդգրկվածության ինդեքսի հետ խմբերում

Տուրիզմ

Բարձր­տեխն.

Առողջ.

Գյուղատն.

Բուհ

Արդյուն.

Դպրոց

Փոքր­բիզն.

Աշխատատեղ

Աղքատութ.

Անհավասար.

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%1.51-2.0 2.01-3.0 3.01-3.49 3.5-4.01.0-1.5

71%

7%

1 2 3 4 5 6

63%

8%

84%

183

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

19. Սոցիալ-տնտեսական ոլորտներում փոփոխությունների ընկալման ազդեցությունն

արտագաղթի դիրքորոշման վրա: Վանդակներում տրված է տվյալ խմբում ընդմիշտ

արտագաղթի դիրքորոշում ունեցող անձանց տոկոսը:

Սոցիալ­տնտեսական ոլորտներ

Սոցիալ­տնտեսական ոլորտներում փոփոխության ընկալումըԱրտա գաղթի դիրքորոշման

նվազումը [1­5]

1 Վատա­նում է

2Ավելի շուտ

վատա նում է

3Չի բարե­լավվում

4Ավելի շուտ

բարե­լավվում է

5Բարե­

լավվում է

Դպրոց 37% 43% 39% 35% 30% 7%

Բուհ 45% 40% 39% 34% 33% 12%

Առողջապահություն 52% 41% 35% 33% 37% 15%

Տուրիզմ 43% 42% 41% 36% 35% 8%

Գյուղատնտեսություն 48% 34% 36% 35% 38% 10%

Արդյունաբերություն 51% 39% 33% 36% 30% 21%

Անհավասարություն 39% 36% 34% 35% 37% 2%

Փոքր­բիզնես 41% 47% 34% 36% 30% 11%

Բարձր­տեխնոլոգիաներ 52% 51% 37% 34% 33% 19%

Աշխատատեղեր 47% 38% 35% 28% 26% 21%

Աղքատություն 44% 39% 34% 24% 29% 15%

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Այսպիսով՝

l Հայաստանի էթնո-սոցիո-մշակութային համակարգի զարգացման դինամիկայի վրա Հայաստանում սոցիալ­տնտեսական զարգացումների ազդեցության բնույթի ուսումնասիրությունն «ինքնաբերաբար» կազմավորում է այնպիսի պատկեր, որն աշխարհամակարգային վերլուծության հայեցակա րգային դրույթների ուղղակի արտապատկերումն է երիտասարդների աշխարհայացքում, այն է՝

l Հայաստանի էթնո-սոցիո-մշակութային համակարգի դինամիկայի վրա առավել բարենպաստ ազդեցություն է թողնում Հայաստանի տնտեսության ընթացքը դեպի ավելի բարձր (քան այսօր գտնվում է Հայաստանը) աշխարհամակարգային նիշա` բարձր տեխնոլոգիաների և արդյունաբերության ոլորտներում աշխատատեղերի ստեղծում:

184

Վստահությունը­քաղաքական­և­սոցիալական­ինստիտուտների­նկատմամբ

Քաղաքական­ և­ սոցիալական­ ինստիտուտների­ նկատմամբ­ վստահությունը­ և­ այդ­ ինստի-տուտ­ների­կողմից­իրենց­գործառույթների­արդյունավետ­իրականացումը­փոխադարձաբար­ազ­դում­ են­ մեկը­ մյուսի­ վրա:­ Հասարակության­ վստահությունը­ վայելող­ ինստիտուտներն­իրենց­հեղինակությամբ­կարող­են­լուրջ­փոփոխություններ­կատարել­նույնիսկ­իրենց­ուղղակի­գոր­ծա­ռույթներից­դուրս­գտնվող­ոլորտներում:

Հայաստանում­առավել­բարձր­վստահություն­ունեցող­ինստիտուտներն­են­Հայ­Առաքելական­եկե­ղե­ցին­և­ազգային­բանակը:­Առնվազն­վերջին­8­տարիներին­իրականացված­սոցիոլո­գիա-կան­հետազոտությունները­պարբերաբար­վկայել­են­դրա­մասին:­Բացառություն­չէր­նաև­երի-տա­սարդական­հետազոտությունը:­Հայաստանի­երիտասար­դության­91%-ը­վստա­հում­է­Հայ­Առա­քելական­եկեղեցուն,­իսկ­ՀՀ­ԶՈՒ-ին՝­87%-ը:

«Արժեքային­համակարգերն­աշխարհում»­միջազգային­հետազոտական­նախագծի­տվյալ­նե-րի­շտեմարանների­ուսումնասիրությունը­ցույց­ է­տալիս,­որ­վերջին­30­տարիներին­ամբողջ­աշխարհում­վստա­հու­թյան­աճ­է­արձանագրվում­բանակի­և­կրոնի­(եկեղեցու)­նկատմամբ:­Ընդ­որում՝­այն­ուղեկցվում­է­ներկայացուցչական­ժողովրդավարության­ինստի­տուտ­ների­(պառ­լա-մենտ)­նկատ­մամբ­վստահության­նվազմամբ:­Այս­իրավիճակը­հաղոր­դակցվում­է­աշ­խար­հա-մա­կարգային­վերլու­ծության­այն­դրույթի­հետ,­որ­ներկայում­(սկսած­1968­թվականից)­տեղի­է­ունենում­աշխար­հ-համա­կարգի­հեգեմոնի­դիրքերի­թուլացում,­ինչի­հետևանքով­մի­ջազ­գային­հարաբերություններում­աճում­է­անորոշությունը­(էնտրո­պիան)՝­բարձրացնելով­պա­տե­րազմի­վտանգը:­ Այդ­ պայման­նե­րում­ աճում­ է­ մարդկանց­ վստա­հությունը­ (որպես­ հո­գե­բանական­պաշտպանության­ռեակցիա)­իրենց­պետությունների­(հասա­րակությունների)­ֆի­զի­կական­և­հոգևոր­պաշտ­պանության­ինստիտուտների`­բանակի­և­եկեղեցու­նկատմամբ:­Ինչ­պես­ցույց­է­տվել­ավելի­քան­40­երկրներում­12­սոցիալական­ինստիտուտների­նկատմամբ­վստա­հության­գործոնային­վերլուծությունը,­բանակի­և­եկե­ղեցու­նկատմամբ­վստահության­մա­կարդակները­բոլոր­երկրներում­էլ­սերտորեն­շաղկապված­են:

Ահա­թե­ ինչու­ ժամանակակից­ միջազգային­ հարաբերություններում­ հակամարտող­ կողմերն­աշխատում­են­խարխլել­ազգային-պետական­այդ­երկու­ինստիտուտների­նկատմամբ­հասա-րակական­վստահությունը,­քանի­որ­էթնո-սոցիո-մշակութային­համակարգը­երբ­իր­ֆիզիկական­և­հոգևոր­պաշտպանությունն­իրականացնող­ինստի­տուտ­ների­նկատմամբ­կորցնում­է­վստա-հությունը,­ապա­այդ­ հասարակության­ շրջանում­առաջանում­ է­անպաշտպան­ լինելու­ զգա-ցողություն,­ հետևա­բար՝­ նաև­ պարտվողական­ տրամադրություններ:­ Վերջին­ դրույթն­ ար-տացոլված­է­Գծապատկեր­103.-ում.­հայկական­բանակին­չվստահող­երիտասարդների­շրջա-նում­արտա­գաղթի­դիրքորոշումը­հասնում­է­66%-ի,­իսկ­Հայ­Առաքելական­եկեղեցուն­չվստա-հող­ների­շրջանում`­51%-ի­(հիշենք,­որ­արտագաղթի­միջին­մակարդակը­37%­է):

185

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

102. Քաղաքական ինստիտուտների նկատմամբ վստահության կապը քաղաքական

ընդգրկվածության ինդեքսի հետ

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

103. Քաղաքական ինստիտուտների նկատմամբ վստահության կապը ենթամշակութային

պատկանելության ինդեքսի հետ

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

81%

93%

87%

94%

93%

91%

86%

88%

91%

82%

93%

91%

97%

91%

72%

89%

78%

88%

87%

87%

88%

87%

88%

86%

91%

87%

88%

87%

64%

83%

66%

75%

71%

74%

74%

77%

75%

63%

82%

76%

86%

76%

39%

56%

42%

59%

55%

56%

56%

59%

61%

42%

59%

57%

67%

57%

1

1.51-2.0

2

2.01-3.0

3

3.01-3.49

4

3.5-4.0

5

Ընդ.

6 Ընդ.0

1.0-1.5

­Հայ­Առաքելական­եկեղեցի

­Հայկական­բանակ

­Ինտերնետ`­քաղաքական­լուրեր

­Հ1-ի­քաղաքական­լուրեր

186

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

104. Քաղաքական ինստիտուտների նկատմամբ վստահության ազդեցությունն արտագաղթի

դիրքորոշումների վրա

Ըստ­այսմ՝­բնականոն­հարց­է­առաջանում.

l Կա՞ն արդյոք այնպիսի գործոններ, որոնք բարձրացնում են վստահությունը տան դեմում գտնվող (սերտ­շաղկապված) այդ երկու ինստիտուտների՝ բանակի և եկեղեցու նկատմամբ:

Պարզվում­է,­որ­այդպիսի­գործոն­է­անձի­քաղաքական­ընդգրկվածությունը:­Երբ­աճում­է­ան-ձի­քաղաքական­ընդգրկվածությունը,­աճում­է­նաև­վստահությունը­և՛­բանակի,­և՛­եկեղեցու­նկատ­մամբ­(Գծապատկեր­102.):­

Հարկ­է­նշել,­որ­Հայ­Առաքելական­եկեղեցու­նկատմամբ­վստահությունը­շաղկապված­է­են-թամշա­կութային­պատկանելության­հետ:­Ինդեքսի­արժեքների­աճը­նվազեցնում­է­վստա­հու-թյունը­Հայ­Առաքելական­եկեղեցու­նկատմամբ:­Դրանից­հետևում­է,­որ՝­

l Հայաստանի մշակութային ավելի բարձր զարգացած երիտասարդության շրջանում գոյություն ունի Հայ Առաքելական եկեղեցու հետ «հաշտեցման» խնդիր: Հայաստանի էթնո­սոցիո­մշակութային համակարգի համար հույժ կարևոր է ազգային մտավորականության և Հայ Առաքելական եկեղեցու միասնական ու ներդաշնակ համագործակցությունը համակարգի հիմնախնդիրների լուծման գործում:

Չեմ­վստահում

Վստահությունը­հայկական­բանակին

Վստահությունը­­Հայ­Առաքելական­եկեղեցուն

Ավելի­շուտչեմ­վստահում

Ավելի­շուտվստահում­եմ

Վստահում­եմ

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

51%

36%

40%

35%

66%

41%

38%

33%

187

00

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

110

120

130

140

150

160

ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

189

Հիմնական­եզրակացությունը,­որը­բխում­է­իրականացված­վերլուծությունից,­այն­է,­որ­հա­յաս-տանյան­ներկա­տնտեսական,­սոցիալական­և­մշակութային­միտումների­պահ­պան­ման­դեպ-քում­ կպահպանվեն­ նաև­ Հայաստանի­ էթնո-սոցիո-մշակութային­ համակարգի­ դինամիկայի­առ­կա­ միտումները:­ Հետևաբար­ անհրաժեշտ­ են­ համակարգային­ լուրջ­ փոփոխու­թյուններ,­որոնք­ունակ­կլինեն­որակապես­փոխելու­առկա­իրավիճակը:­

Հայաստանի­ էթնո-սոցիո-մշակութային­ համակարգում­ բացասական­միտումների­կասեցման­և­շրջման­ռազմավարությունները­[պայմանականորեն]­վերաբերում­են­տնտեսական,­սո­ցիա-լական,­ մշակութային­ և­ պետության­ ու­ հասարակության­ փոխհարաբերությունների­ ոլորտ-ներին:­ Այդ­ ոլորտների­ գործոնները­ փոխադար­ձաբար­ կապված­ են,­ բոլոր­ հնարավոր­ ուղ-ղու­թյուն­ներով­ ազդում­ են­ միմյանց­ վրա,­ իսկ­ փոխազդեցությունները­ պայմանավորված­ են­բոլոր­հնարավոր­զուգորդություններով:­Այսինքն`­ոլորտային­բաժանումն­ունի­առավելապես­անալիտիկ­ նշանա­կություն,­ իսկ­ յուրաքանչյուր­ ոլորտում­ տեղի­ ունեցած­ փոփոխությունն­ունի­սիներգիկ,­այդ թվում` չկանխատեսված­ազդեցություններ­բոլոր­ուղղություններով:­Այդ­պատճառով­ցան­կալի­չէ­անտեսել­որևէ­գործոն:­Չնայած­Հայաստանի­էթնո-սոցիո-մշակու­թա-յին­ համակարգի­ բարենպաստ­ զարգացումների­ հիմնարար­ գործոնները­տնտեսական­ ոլոր-տում­են,­այնուամե­նայնիվ­տնտեսական­ոլորտի­հաջողություններն­իրենց­հերթին­պայ­մա­նա-վոր­ված­են­այլ­ոլորտային­դաշտերի­վերադրման­արդյունք­հանդիսացող­միջավայրով:

Տնտեսական­ոլորտ

Հայաստանում­ժողովրդագրական­և­մշակութային­բացասական­միտումների­հիմնական­ներ-հա­մա­կարգային­պատճառն­այն­է,­որ­Հայաստանի տնտեսությունն ունակ չէ աշխատան­քով և հասարակա յնորեն ընդունելի աշխատավարձերով ապահովել Հայաստանի աշ-խա­ տան քային ռեսուրս ներին:

Արտահամակարգային շրջանակ:­

Հայաստանի­տնտեսության­որակական­զարգացման­հիմնական­արգե­լակող­գործոնը­գտնվում­է­Հայաստանից­դուրս,­այսինքն՝­եթե­ուսումնասիրվող­համակարգ­է­սահմանվում­Հայաստանը,­ապա­ զարգացման­ հիմնական­ և­ հանգուցային­ խոչընդոտող­ գործոնն­ «արտահամա­կար-գա­յին»­ է:­Այդ­արտահամակարգային­գործոնն­այն­ է,­որ­Հարավային­Կովկասը­դեռևս­չունի­որոշակի­աշ­խար­հա­քա­ղաքական­և­քաղաքակրթական­դիրքավորվածու­թյուն,­ինչի­հետևան-քով­ այն­ մնում­ է­ կոնֆլիկ­տա­յին­ և­ բարձր­ ռիսկային­ գոտի:­ Հարավային­ Կովկասը­ նոր­ և­նորագույն­պատմության­ըն­թաց­քում­դրական­զար­գա­ցումներ­է­ունեցել­միայն­այն­ժամանակ,­երբ­ընդգրկված­ է­եղել­որևէ­Մեծ­տարած­քում:­Երբ­այն­«վիճարկվել­ է»­գերտերությունների­կողմից,­վերածվել­է­կա՛մ­պա­տե­րազմների­թատերաբեմի,­կա՛մ­պատերազմավտանգ­գոտու:­

Ակնհայտ­է,­որ­պատերազմական­կամ­պատերազմավտանգ­տարածքները­ռիսկային­են­տնտե-սա­կան­գործունեության­ համար,­ ինչի­ հետևանքով­այդ­տարածքներում­ լուրջ­տնտեսական­գոր­ծու­նեություն­չի­ծավալվում:­Լարված­իրա­վիճակներում­բու­ֆե­րային­տարածքի­առաջ­նա-հերթ­ֆունկցիան­հակասու­թյուն­ների­մեղմա­ցումն­է,­իսկ­հանդարտ­իրավիճակներում`­կո­­մու-նի­կացիաների­փոխանջատումը:­Բուֆերային­տարածքի­տնտեսական­ցանկացած­ֆունկ­ցիա­(լավագույն­դեպ­քում)­երկրորդական­է:­Ներկայումս­հիմքեր­չկան­ենթադրելու,­որ­միջազգային­հարաբերու­թյունների­տրամաբա­նությունը­կարող­է­փոխվել105:­

105­Գլոբալ­և­տարածաշրջանային­սցենարների­վերլուծությունն­ու­գնահատումը­դուրս­են­սույն­աշխատանքի­շրջանակից:

190

Հետևաբար­Հայաստանի տնտեսության որակական զարգացումն ապահովելու համար ան­հրաժեշտ է վերլուծել և գնահատել Հայաստանի առկա փոխհարաբերությունները և հնարավոր զարգացումների սցենարները Հարավային Կովկասին հարող Մեծ տա­րածք-ների հետ, որպեսզի անհրաժեշտության դեպքում հնարավոր լինի օպտիմալ ընտ րու-թյուն իրականացնել:

Աշխատանքային միգրացիա: Ամեն­տարի­ավելի­ քան­ 100.000­ մարդ­ Հայաստանից­ դուրս­ար­տագնա­աշխատանքների­է­մեկնում:­Այդ­իրավիճակն­արդեն­դարձել­է­Հայաստանի­հասա-րա­կության­և­տնտեսության­կենսագործունեության­«ստացիոնար­ռեժիմը»:­Աշխատանքային­միգրացիայի­հիմնական­տարածքը­Ռուսաստանի­Դաշնությունն­է:­Աշխատանքային միգրա­ցիան ներկայումս կոմպենսատորային դեր է կատարում բնակչության կենսամակարդակի պահ պան ման գործում:­Ամեն­տարի­1.5­միլիարդ­կամ­ավելի­ԱՄՆ­դոլար­կազմող­մասնավոր­տրանս­ֆերտները­ բարձրացնում­ են­ հասարակության­ գնողունակությունը­ և­ դրանով­ իսկ­նպաս տում Հա յաստանի հասարակության ապրանքների ու ծառայությունների ներքին պա­հան­ջարկի բավարարմանն ուղղված փոքր բիզնեսի զարգացմանը:

Ներկայումս­դեռևս­հիմքեր­չկան­ենթադրելու,­որ­աշխատանքային միգրացիան խթանում է Հա­յաստանից ընդմիշտ արտագաղթը,­քանի­որ­ընդմիշտ­արտագաղթելու­դիրքորոշումն­աշ­խա­տանքային­ միգրանտների­ շրջանում­ վիճակագրորեն­ չի­ տարբերվում­ այդպիսի­ փորձ­չու­նե­ցողների­շրջանում­առկա­ընդմիշտ­արտա­գաղթի­դիրքորոշումներից:

Այնուամենայնիվ,­բաց­է­մնում­այն­հարցը,­թե­ի՞նչ­ազդեցություն,­դեր­և­նշանակություն­կունե-նա­ աշխատանքային­ միգ­րանտների՝­ արտասահ­մանում­ կենսագործունեության­ փորձը,­ եթե­Հա­յաս­տանում­ֆորս-մաժո­րային­իրավիճակներ­առաջանան:

Գործազրկության կրճատում:­Գործազրկության­էական­կրճատումը,­անշուշտ,­տնտեսության­կառուցվածքային­փոփոխության­և­զարգացման­ոլորտի­խնդիր­է:­Սակայն,­կարելի­է­նվազեց-նել­դրա­ֆրիկցիոն,­սեզո­նային­և­ինստիտուցիոնալ­բաղադրիչները:­

l Գործազրկության ֆրիկցիոն, սեզոնային և ինստիտուցիոնալ բաղադրիչների կրճատ ման ռեզերվ է Զբաղվածության պետական գործակալության աշխատանքի արդյունա վետության բարձրացումը:

l Գործողությունները պետք է հիմնված լինեն այն կանխադրույթի վրա, որ Հայաս­տանում աստիճանաբար ավելի ու ավելի մատչելի են դառնում ինֆորմացիոն տեխ նիկան, տեխնոլոգիաները և ինտեր նետը:

Մյուս­կողմից­Զբաղվածության­պետական­ծառայության­աշխատանքի­արդյունավե­տության­բարձրացման­ռազմավարությունները­և­գործողո­ւթյունները­պետք­է­հիմնված­լինեն­հետևյալ­սկզբունքի­վրա.

l Որպեսզի երիտասարդությունը [ընդհանրապես հասարակությունը] աշխատանք գտնի, անհրաժեշտ է ստեղծել ոչ թե միջնորդ օղակ, այլ համապատասխան [ինֆորմացիոն] միջավայր:

Այս­սկզբունքը­կարող­է­հանդիսանալ­ռազմավարությունն­իրականացնող­առանձին­գործողու-թյունների­ընդունելիության­չափորոշիչը:­

Սկզբունքը­բացառիկ­կարևոր­է­համակարգային­կառավարման­տեսակետից,­քանի­որ­ժա­մա-

191

նակի­ընթացքում­միջնորդի­մոտ­միշտ­առաջանում­է­իր­դերի­ու­նշանակության­բարձրացման­լատենտ­ նպա­տակ­ը,­ ապա­ միջ­նորդն­ իր­ հիմնական­ գործառույթների­ կատարումը­ սկսում­է­ շաղկապել­ այդ­ նպատակի­ հետ:­ Արդյուն­քում­ համակարգն­ աստիճանաբար­ դառնում­ է­թանկարժեք,­ծան­րա­շարժ­և­անար­դյունավետ:­

Նշված­սկզբունքի­իրականացումը­հնարավոր­է­հետևյալ­ուղով.­

l Ինտերնետային կայքերը և դրանց ինտերֆեյսները կառուցել և արդիականացնել ժամանակակից տեխնոլոգիաներին համահունչ: Անհրաժեշտ է ունենալ կայքերի այնպիսի մենեջեր, ով տիրապետում է կայքի [և­համապատասխան­պետական­կառավարման­մարմնի] գաղափարախոսությանը, ունակ է նախագծելու դրա բովան դա կության հայեցակարգը և գնահատելու դրա կոնկրետ իրականացումը, տիրա պետում է կայքերի զարգացման ժամանակակից տեխնոլոգիաների հայեցա կարգերին:

l Կոնսոլիդացնել Զբաղվածության պետական գործակալության տվյալների շտեմա րան ները106, մասնավորապես՝ աշխատուժի պահանջարկի և առաջարկի բաղադրիչները (ենթաշտեմարանները):

l Այդ տվյալների շտեմարանները դարձնել առցանց (on-line) և բոլոր օգտվողներին՝ ինչպես գործատուներին, այնպես էլ աշխատանք փնտրողներին և ցանկացած այլ անձի, այդ շտեմարաններում առցանց փնտրում իրականացնելու լիարժեք հնարավորություն ընձեռել107:

l Շտեմարանների և՛ առցանց վերլուծություն, և՛ վերլուծական նպատակներով ներբեռնում կատարելու հնարավորություն ստեղծել108:

l Տվյալների շտեմարաններում անհրաժեշտ է տեղադրել աշխատանք փնտրողի կենսագրության և աշխատատեղի անձնագրի շաբլոնները, որպեսզի աշխատանք փնտրողները և գործատուները կարողանան ինքնուրույն դրանք լրացնել:

l Գործակալության գործառույթների շարքում պետք է ընդգրկել այն գործառույթը, ըստ որի՝ այդ շաբլոնների լրացման գործում պետք է օգնել օգտատիրոջը (անհրաժեշտության դեպքում):

l Մշակել գործողությունների ցանկ և ծրագիր՝ Հայաստանի բնակչությանը, այդ թվում՝ նաև բարձր դասարանների աշակերտներին և ուսանողներին առցանց համակարգում աշխատանքի փնտրմանն ուղղորդելու համար: Ծրագիրը պետք է լինի երկարատև և վերածվի առօրյա գործունեության:

106­Վերածել­լիարժեք­ռելյացիոն­տվյալների­շտեմարանի­փնտրման­և­վերլուծական­բոլոր­անհրաժեշտ­գործիքների­հասանելիությամբ:

107­Անհրաժեշտ­է­հնարավորինս­բացառել­«Ավելի­մանրամասն­տեղեկությունների­համար­դիմել­[տնից­դուրս­գալ­ու­գնալ­այստեղ­կամ­այնտեղ]»­բնույթի­հղումները:

108­Այս­դեպքում­հնարավոր­կլինի­իրականացնել­գործակալության­աշխատանքների­անկախ­փորձա­գիտական­գնահատումներ:­Շտեմարանները­վերլուծական­նպատակներով­օգտագործելիս­տեխ­նիկապես­հնարավոր­է­անհասանելի­դարձնել­անհատական­ինֆորմացիա­պարունակող­դաշտերը,­որոնց­հրապարակումը­ցանկալի­չէ­կամ­արգելված­է­օրենքով:­

192

l Մշակել գործողությունների ցանկ և ծրագիր՝ Հայաստանի գործատուներին իրենց աշխատուժի պահանջարկը Զբաղվածության պետական գործակալության տվյալների շտեմարան ներում տեղադրելու համար: Չի բացառվում, որ դրա խթանման համար հարկ լինի, որպեսզի գործակալությունը ստանձնի որոշ առօրյա գործառույթներ:

l Նախորդ երկու գործողությունների արդյունավետության չափանիշների շարքում պետք է լինի Զբաղվածության պետական գործակալությանը դիմողների քանակը, այսինքն՝ այդ քանակը պետք է գերազանցի մասնավոր աշխատանքի տեղավորման գործակալություններ դիմողների քանակին (որն­այսօր­ունի­3:1­հարա­բե­րակցություն՝­հօգուտ­մասնավոր­գրասենյակների):

l Մշակել ռազմավարական ծրագրերի և դրանց առանձին գործողությունների հստակ, էժան և հեշտությամբ հավաքագրվող ծախս­արդյունավետության ինդիկատորներ:

Հարկ­է­նշել,­որ­այդպիսի­տվյալների­շտեմարանի­գոյությունը­կարևորագույն­գործիք­է­գործա-զրկության­ խնդիրները­ ժամանակակից­ մեթոդներով­ ինչպես­ ներքին,­ այնպես­ էլ­ արտաքին­մոնիթորինգի­ ու­ գնահատման,­այդ­ թվում`­ գործազրկության­ «աներևույթ»­խնդիրների­ նույ-նակա­նացման­համար:­

Կառուցվածքային­գործազրկության­նվազեցման­համար.­

l Անհրաժեշտ է միմյանց համապատասխանեցնել Հայաստանի աշխատաշուկայի մասնագի տա կան պահանջարկի և մասնագիտական կրթական համակարգի կողմից թողարկվող մասնագետների թվաքանակն ու կառուցվածքը:

l Այդ գործունեության իրականացման համար բացառիկ արդյունավետ գործիք է Զբաղվածության պետական ծառայության կոնսոլիդացված տվյալների շտեմարանը:

Հարկ­ է­ նշել,­ որ­այդ­ շտեմարանի­ վերլուծությամբ­ հնարավոր­ է­ կանխատեսել­ Հայաստանի­տնտե­սության­զարգացման­ուղղությունները,­ինչը­կնպաստի­նաև­Հայաստանի­տնտեսու­թյան­զար­գացման­հարցերով­զբաղվող­պետական­այլ­մարմինների­մոնիթորինգի­ու­գնա­հատման­աշխատանքներին,­ինչպես­նաև­այդ­մարմինների­կողմից­մշակված­ռազմավարու­թյուն­ների­կարգաբերմանը:­Բնականաբար,­դրա­համար­անհրաժեշտ­է,­որպեսզի­գործատու­ների­կողմից­լրացվող­շաբլոն-հայտերն­ունենան­համապատասխան­հեշտ լրացվող դաշտեր:

Ընտանիք­և­վերարտադրողական­վարք

Արդեն­երկար­ժամանակ­է,­ինչ­«գենդերային հավասարություն» կոնցեպտը,­դրա­բովան-դա­կությունը­ և­այդ­ բովանդա­կության­ իրականացումը­ համակարգային­ կերպով­ կիրառվում­են­ [պոստ-մոդեռնիս­տական]­ հասարակություններում­և­ դարձել­ են­ դրա­ինֆորմացիոն-մշա-կու­թա­յին­դաշտի­հիմնական­բաղադրիչներից­մեկը:­Այդ­հասարակություններում­կոնցեպտի­իրա­կանացումն­առաջացրել­է­մի­շարք­բացասական­երևույթներ,­որոնք­օտար­են­հայկական­մտածելակերպին,­սակայն­որոշակիորեն­ներթափանցում­են­մեր­հասարակության­մեջ,­ինչը­համընդհանուր­գլոբալիզացման­հետևանք­է:­Այդ­երևույթներից­են.

193

l ընտանիքի­ինս­տիտուտի­քայքայում,­որը­գաղափարականացված­և­քաղա­քակա­նաց-ված­հասարակա­գիտությունն­անվանում­է­«փոխակերպում»­և­«բազմազանեցում»,­

l դրան­ուղեկցող­հասա­րակության­ատոմիզացում`­միայնակությունից­առաջացած­օտար­­մամբ,­բարքերի­սանձար­ձա­կու­թյամբ,­հասարակական­համակեցության՝­հազար-ամ­յակ­ներով­փորձված­նորմերի­մեր­ժմամբ­և­եսասիրական­գոյության­անիմաս­տու-թյան­զգացողությունից­բխող­ինքնասպա­նություն­ներով,­

l իրենց­զավակների­կողմից­լքված­ծերերի­անլուծելի­հիմնախնդիրը,­որն­ուղղակիորեն­հակա­սում­է­հումանիզմի­գաղափարին,

l տղամարդու­և­կնոջ­պսիխո-ֆիզիոլոգիական­առանձնահատկություններից­բխող­գործառույթների,­դրանցից­բխող­և­մշակութայնացված­դերերի­այլասերում,­ինչը­և՛­տղա­մարդկանց,­և՛­կանանց­շրջանում­առաջացնում­է­խորքային­հոգեբանական­ճեղքվածքներ­ու­խնդիրներ­և­դրանցից­բխող­հակահասարակական­վարք:­

Վերջին­ 25­տարիների­ ընթացքում,­ երբ­ Հայաստանի­ էթնո-սոցիո-մշակութային­ համակարգը­գտնվում­է­այդօրինակ­ինֆորմացիոն-մշակութային­ճնշումների­ներքո,­որոնք­զուգորդվում­և­«ամրապնդվում­են»­տնտեսական­ու­քաղաքական­ճնշումներով,­

l և՛ տղամարդկանց, և՛ կանանց շրջանում վատթարացել են ընտանիք կազմելու և երեխա պլանավորելու դիրքորոշումները:

l Տղամարդկանց պարագայում այդ դիրքորոշումների վատթարացումը պայմանավորված է հիմնականում տնտեսական պատճառներով:

l Կանանց դեպքում դրանք հիմնականում մշակութային փոփոխությունների հետևանք են:

l Ներկայիս հասարակական և տնտեսական հարաբերությունները կնոջից լատենտ կերպով «պահանջում են».

l տնտեսական­անկախություն,­ինչին­շաղկապված­է­այն,­որ.­

l կինն­իր­ինքնադրսևորումը­դիտում­է­ընտանիքից­դուրս,­իսկ­

l առաջին­երկու­դրույթները­իրականանում­են­նրա`­որպես­կնոջ­պահանջ­մունք-ների­հաշ­վին:

Այնուամենայնիվ՝

l Հայաստանի երիտասարդության շրջանում

l երեխաներ ունենալու պահանջմունքը պահպանված է այն մակարդակի վրա, ինչն առկա էր նրանց ծնողների ընտանիքում,

l պահպանված են ծնողների նկատմամբ հարգանքը և բարձր ընկալու­նա կությունը ծնողների կողմից հաղորդ վող ավանդական արժեքների ու նորմերի նկատմամբ:

Հետևաբար՝

l Հայաստանի հասարակությունում հնարավոր է վերականգնել բնական ընդլայնված վերարտադրության բնութագրերը:

194

l Հայաստանի հասարակությունը դեռևս շատ հեռու է «գենդերային հավասարություն» կոնցեպտից ուղղակիորեն բխող այլասերված109 վիճակից, և

l այդ մշակութային տարածությունն անհրաժեշտ է պահպանել:

Հետևաբար­հարկ­է՝­

l Հայաստանի ինֆորմացիոն և կրթական դաշտում «գենդերային հավասա­րություն» կոնցեպտը փոխարինել հայկական ազգային բովանդակություն ունեցող «ընտանիքի մայր» կոնցեպտով, որը ձերբազատված է «արևելյան հայրիշխանության» բռի դրսևորում ներից:

l Աջակցել երիտասարդ աղջկան և ամուսնացած կնոջը, որպեսզի նոր` ինֆորմացիոն հասարակու թյան ընձեռած հնարավորությունների կիրառմամբ ներդաշնակորեն զուգորդեն և՛ մայրական, և՛ հասարակական պահանջմունքները:

Դրա­համար­անհրաժեշտ­է՝

l Խթանել վաղ ամուսնությունները հատկապես աղջիկների շրջանում (մինչև­18­տարեկանների­ամուսնությունները):

l Աջակցել վաղ տարիքում (16-20­տարեկան)­ամուսնացած ընտանիքներին, այդ թվում՝ մինչև 20 տարեկան հասակն ամուսնացած և երեխաներ ունեցած կանանց:

l Խրախուսել 3­րդ երեխայի ծնունդը:

l Խրախուսել ընդլայնված ընտանիքը, քանի որ՝

l Այն­[ազգային-ավանդական­արժեքների]­մշակութային­պաշտպանության­ամե­-նա­հզոր­ագենտն­է.­տատիկներն­ու­պապիկները­գերազանց­սուբյեկտներ­են­երեխաներին­ավան­դա­կան-ազգային­արժեքներ­փոխանցելու­գործում:

l Տատիկները­երիտասարդ­կանանց­համար­ապահովում­են­ազատ ժամանակ­և­հետևաբար­նպաստում­են­նրանց­հասարակական­ինքնադրսևորմանը:­

l Մեղմացնում­է,­իսկ­լավագույն­դեպքում`­վերացնում­ծերունական­խնդիր­ները:

l Զարգացնել ինտերնետային հեռաուսուցումը: Այս առումով աջակցել հատկապես վաղ ամուսնացած կանանց: Ինտերնետային հեռաուսուցումը զուգակցել դասըն­թացների ազատ հաճախումների հետ, որպեսզի երիտասարդ ամուսնացած կինը չզրկվի ընկերական շրջապատից, հասակակիցների, ինչպես նաև դասախոսների և գիտնականների հետ շփումներից:

l Նպաստել ինտերնետային, կրճատ աշխատանքային օրով, ճկուն աշխատանքային օրով և ազատ հաճախումներով աշխատատեղերի ստեղծմանը: Աջակցել, որպեսզի դրանք զբաղեցնեն վաղ ամուսնացած և մանկահասակ երեխաներ ունեցող կանայք:

109­Այլասերում­նշանակում­է­համակարգի­կողմից­իրեն­ներհատուկ­գործառույթների­իրա­կանացման­խեղաթյուրումը,­բացառումը,­այլակերպումը­և­դրանց­փոխարինումն­այլ­գործառույթներով:

195

l Բյուջետային հիմնարկներում ուսումնասիրել այդպիսի աշխատատեղերի պոտենցիալ առկայությունը կամ այդպիսի աշխատատեղերի ստեղծման հնարավորությունները:

l Այդ աշխատանքների իրականացման հիմքում պետք է լինի ըստ աշխատանքի արդյունքի գնահատման ընդլայնումը, որը երիտասարդ կանանց շրջանում կստեղծի ազատ ժամանակի ռեզերվ110:

l Խրախուսել մասնավոր գործատուներին, որպեսզի իրենց մոտ աշխատանքի ընդունեն մանկահասակ երեխաներ ունեցող և կրճատ աշխատանքային օրով աշխատող կանանց, իսկ աշխատող կնոջը, երեխա ունենալու դեպքում, կրճատ աշխատանքային օրով աշխատելու հնարավորություն տան:

l Ուժեղացնել Աշխատանքի պետական տեսչության վերահսկողությունը երիտասարդ, ամուսնացած և մանկահասակ երեխաներ ունեցող կանանց աշխատանքային իրավունքների պաշտպանության ոլորտում:

l Իրականացնել հայկական ընդլայնված ընտանիքի առավելությունները շեշտադրող ինֆորմացիոն­մշակութային ռազմավարություններ:

l Վերականգնել «Հերոսուհի մայր» շքանշանը` կոչումը շնորհելով 4 և ավելի երեխա ունեցող կանանց և դա զուգորդելով իրական տնտեսական աջակցությամբ:

Ինֆորմացիոն-մշակութային­ոլորտ

Հայաստանի­ երիտասարդության­ շրջանում­ առկա­ է­ աշխարհայացքային­ կոգնիտիվ­ դիսո-նանս,­ինչի­արմատն­այն­անլուծելի­հակասությունն­է,­որը­մի­կողմից­առկա­է­ներկա­աշխարհ-համակարգի­ կենսագործունեության­ դրդապատճառի­ և­ սկզբունքների,­ իսկ­ մյուս­ կողմից­բարոյական­ ունիվերսալիաների­ միջև:­ Առաջինի­ հետ­երիտասարդները­ շփվում­ են­ իրական­կյանքում,­երկրորդի­հետ­հաղորդակցվում­են­մարդկային­այնպիսի­հարաբերություններում,­որտեղ­չի­գերակայում­տնտեսական­շահը:­Հակադրություններն­իրենց­արտահայտու­թյուններն­ունեն­բարձր­մշակույթում:­Առաջինի­դեպքում­դա­ժամանակակից­մեյնսթրիմ­լիբերալ­գաղա-փա­րախոսությունը­լեգիտիմացնող­հասարակագիտությունն­է111­(որից­արտաքսված­է­քաղա-քական­տնտեսագիտությունը­և­փոխարինված­ է­ էկոնոմիքսով)­և­ժամա­նակակից­արվեստը­(որից­արտաքսված­են­բարոյական­ունիվերսալիաները),­իսկ­երկրորդի­դեպքում­դասական­մշակույթն­ է112­և­այն­հասարակագիտությունը,­որը­գիտական­կառուց­վածքների­նպատակ­է­դիտում­բարոյական­ունիվերսալիաների­նյութականացումը113:­

110­Ակնհայտ­է,­որ­այս­սկզբունքն­անհրաժեշտ­է­նկատի­ունենալ­նաև­ընդհանրապես­տնտեսության­զարգացման­հարցերում,­քանի­որ­ազատ­ժամանակը­և­դրա­մշակութայնացված օգտագործումը­կյանքի­որակի­կարևորագույն­բաղադրիչն­է:

111­ Տե՛ս`­ВаллерстайнИ.,Анализмировыхсистемиситуациявсовременноммире.112­ «Դասական­մշակույթ»­հասկացությամբ­նկատի­ունենք­մարդկանց­շրջանում­բարոյական­ունիվերսալիա­ները­

դաստիարակող­և­դեպի­դրանք­ուղղորդող,­իր­ժամանակի­գեղարվեստական­բարձր­և­բարձ­րագույն­ճաշակի­ու­ձևերի­շրջանակում­ստեղծված­և­ժամանակի­քննությունն­անցած­արվեստը:­

113­Այդպիսի­հասարակագիտության­կազմավորումը­հանդիսանում­է­արդի­հասարակագիտության­հիմնա­խնդիրը:

196

Փոքրածավալ­էթնո-սոցիո-մշակութային­համակարգերում,­որոնք­դիրքավորված­են­աշխար-հաքաղաքական­ և­ քաղաքակրթական­ սահմանային­ գոտիներում,­ որոնց­տարածքը­ հանդի-սանում­ է­ գերտերու­թյուն­ների­ մրցակցության­ օբյեկտ­ (ինչպիսին­ Հայաստանն­ է),­այդ­ դի­սո-նանսի­հնարավոր­հանգուցալուծումներն­ունեն­միասնական­հիմք,­որի­սկզբունքն­է­«Կե­սա-րինը`­Կեսարին»,­այսինքն`­էթնո-սոցիո-մշակութային­համակարգի­պետական­կա­ռուց­­ված­քը­«պարտավոր­է»­կատարել­աշխարհ-համակարգի­կողմից­իրեն­պարտադրվող­գոր­ծա­ռույթը:­Այդ­պայմանով­համակարգը­որոշ­ազատություն­կարող­է­ձեռք­բերել­իր­ինքնության­փո­խա-կերպ­ման­կամ­պահպանման,­ինչպես­նաև­զարգացման­ուղղությունների­հարցերում:

Եթե­Հայաստանի­ էթնո-սոցիո-մշակութային­համակարգը­ (և­դրա­առանձին­անդամները)­ըն-դու­­նում­ է­ ոչ­ միայն­աշխարհ-համակարգի­ կողմից­պարտադրված­ դերը,­այլև­ նրա­ գեոմշա-կույթը­ (արժեքները),­ապա­հայաստանյան­երկու­ հիմնական­բացասական­գործ­ընթացները`­ար­տագաղթը­և­բնական­վերարտադրության­անկումը,­պետք­է­գնահատել­ոչ­թե­որպես­բա-ցա­սական,­այլ­աշխարհամակարգային­տեսակետից­ բնական­ ու­ բանական­գործընթացներ:­Հե­տևաբար­հարկ­է­հանգիստ­ընդունել­դրանք­և­մարդու­ազատություններին­ու­իրավուն­քնե-րին­համահունչ`­նույնիսկ­նպաստել­դրանց­շարունակա­կա­նությանը:­Իսկ­եթե­նպատակը­հա-մա­կարգի­պահպանումն­ է­ ու­ զարգացումը,­ապա­հարկ­ է­ հանգուցալուծել­այդ­ դիսոնանսը`­սահ­մանելով­դրա­հոգևոր-գաղափարախոսական­հիմքը:­Ակնհայտ­է,­որ`

l Էթնո­սոցիո­մշակութային համակարգի ինքնության պահպանման հոգևոր­գա­ղա փարախոսական հիմքն ու պոտենցիալ հայեցակարգերը պարփակված են համակարգի մշակութային բաղադրիչում:

Հետևաբար­ խնդիրը­ լուծվում­ է­ համակարգի­ մշակութային­ բաղադրիչի­ արդյունավետ­ գոր-ծարկ­մամբ:

Հայաստանի­ երիտասարդության­ [պայմանական]­ չորս­ («ավանդական»,­ «զանգվածային»,­«ավան­գարդային»­և­«դասական»)­ենթամշա­կութային­շերտերն­ունեն­իրենց­և՛­ընդհանուր,­և՛­յու­րահատուկ­խնդիրները,­որոնք­վատթարացնում­են­Հայաստանի­էթնո-սոցիո-մշակու­թային­հա­մակարգի­ոչ­միայն­որակական­բնութագրերը,­այլև­նվազեցնում­են­դրա­ծավալը:

Երիտասարդության­«դասական»­ենթամշակութային­շերտի­հիմնական­խնդիրներն­են.

l Այս­շերտը,­մյուս­շերտերի­համեմատ,­ավելի­օտարված­է­պետությունից­և­հասա-րակության­այլ­հատ­վածներից:

l Այստեղ­ավելի­տարածված­են­մշակութային­պատճառներից­բխող­արտա­գաղ­թային­դիրքորոշումները:

l Այս­շերտի­աղջիկների­և­կանանց­շրջանում­ավելի­վատթար­են­վերարտադրողական­վարքի­բնութա­գրերը`­երեխաների­պահանջ­մունքը,­ինքնաարտահայտման­գերակա-յու­թյունն­ամուս­նության­և­երեխաներ­ունե­նալու­դիրքորոշումների­նկատ­մամբ,­իսկ­ըն­տանեկան­արժեք­ներն­ավելի­ազատակա­նաց­ված­են:

Սակայն`­

l Այս­շերտում­գլոբալ­գեոմշակույթի­կողմից­պարտադրված­բազային­արժեքների­(փողի­դերի­բացարձականացում,­իրավական­նիհի­լիզմ)­նկատմամբ­ավելի­բարձր­է­դիմադրողականությունը:­

197

Այս­շերտի­հետ­տարվող­աշխատանքների­ուղղություններն­ակնհայտ­են.­

l երիտասարդության դասական ենթամշակութային շերտը պետք է պաշտպանել և/կամ հեռացնել գլոբալ գեոմշակութային արժեքներից և էլ ավելի մոտեցնել ազգային դասական ու համաշխարհային դասական մշակութային արժեքներին,

l մեծացնել այդ շերտի ծավալը:

Կարճ­ասած`­հարկ­է­երիտասարդական­այն­շերտին,­որը­Հայաստանի­արդի­պայմաններում­նույնականացվել­է­որպես­դասական,­իրապես­և­խորապես­հաղորդակից­դարձնել­հայ­կա­կան­դասական­մշակույթին,­որպեսզի­այն­չընկալվի­որպես­«անցյալ»,­իսկ­ներկա­մշա­կույթը՝­որպես­«պրովինցիալ»:­Դիրքորոշումներ,­որոնցից­տրամաբանորեն­բխում­է,­որ­հայկական­մշակույթը­նրան`­ «ժամանակակից­ երիտասարդին»,­ ով­ ձգտում­ է­ «պոստմոդեռնի»,­ հետ­ է­ մղում­ դեպի­անցյալը­կամ­կապում­է­հայկական­«պրովինցիալ»­տարածքին:­Նպատակը­պետք­է­լինի­այդ­շերտին­ցույց­տալ,­որ­գոյություն­չունի­«դասական­անցյալ­մշակույթ»,­որ­այն­կենդանի­է,­քանի­դեռ­մարդիկ­այն­կրում­են,­և­զարգանում­է­հենց­այն­տարածքում,­որը­մարդիկ­մշակու­թայնացրել­են,­ որ­գավառականությունը­ նախ­մարդու­ ներսում­ է,­ հետո`­ դրսում,­ իսկ­ «ժամանա­կակիցը»­չունի­աշխարհագրական­տեղադրություն.­ժամանա­կակից­է­այն,­ինչն­այսօր­ապրում­է:­

Այս­տեսակետից­անհրաժեշտ­է.

l բուհերի մագիստրատուրաների ծրագրերում (անկախ մասնագիտություններից) ընդգրկել «Հայկական մշակույթ», «Մշակութաբանություն և համաշխարհային մշակույթ» ֆակուլտատիվ առարկաները,

l այդ առարկաները պարտադիր դարձնել Պետական կառավարման ակադեմիայի ուսանողների համար:

Ըստ­էության՝

l Խնդիրն ապագա վերնախավերի` ֆինանսիստների, միջազգայնագետների, իրավագետների և ծրագրավորողների մշակութայնացումն է հայկական դասական մշակույթում114:

Ավանդական­ենթամշակութային­շերտի­հետ­կապված­հիմնական­խնդիրն­է`­

l շերտը ձերբազատել «ռաբիսից»,

114­Այդուհանդերձ,­խնդիրը­չի­լուծվում­զուտ­ձևական­միջոցառումներով:­Այստեղ­հույժ­կարևոր­են­անձինք:­Միջին­տարիքի­տեխնիկական­մտավորականությունը­լավ­է­հիշում­Լ.­Ներսիսյանի­և­Ա.­Սվասյանի՝­1960-70-ականներին­կարդացած­դասախոսությունները:­ԵՊՀ-ում­և­Պոլիտեխնիկական­ինստիտուտում­ոչ­մի­լսարան­չէր­բավականացնում՝­նրանց­ունկնդիրներին­ամբողջությամբ­տեղավորելու­համար:­Անշուշտ,­այսօր­ևս­կան­նման­անհատներ:­Խնդիրը­կոնկրետ­նպատակով­կոնկրետ­աշխատանքում­նրանց­ընդգրկելն­է:­Մի­քանի­այդպիսի­անհատներն­ունակ­են­լուծելու­այդ­խնդիրը:­

­ Հարկ­է­հիշել­նաև՝­1960-70-ականներին­ընդունված­էր,­որ­տեխնիկական­և­բնական­գիտություն­ների­ուսանողները­(լավագույնները­նրանց­շարքից)­հաճախում­էին­հումանիտար­առարկաների­դասախոսու­թյուններին­կամ­միաժամանակ­սովորում­էին­հումանիտար­մասնագիտությունների­գծով,­օրինակ`­Կոնսերվատորի­այում:­

­ Դժվար­է­գերագնահատել­այդ­անձանց­և­նրանց­գործունեության­արդյունքի­նշանակությունը­1988­թ-ի­ազգային­զարթոնքում:­Ներկա­­իրավիճակը,­անշուշտ,­շատ­ավելի­ծանր­է,­քանի­որ­«Ինչ­էլ­ասեն­ու­խոսեն,­ի­վերջո­ամեն­ինչ­որոշում­է­փողը»­դիրքորոշումն­ունի­այնպիսի­տարածվածություն­և­խո­րություն,­որ­կարող­է­«թաղել»­ցանկացած­«արդյունավետ»­քաղաքականություն­և­մարգինալացնել­ցանկացած­«իդեալիստի»:

198

որն­ազգային­մշակութային­վերնախավի­կողմից­բարձիթողի­ լինելու­և­մշակութային­անօգ-նա­կա­նության­հետևանքով­ինքնաբերաբար­այլասերման­ուղով­ընթացող­ավանդական-ազ-գա­յինն­է:­

l «Ռաբիսից» ձերբազատվելու նպատակով մշակութային վերնախավը պետք է ստանձնի այդ շերտի համար մշակութային նմուշների [վերա]ստեղծման115, իսկ պետական կառավարումը` այդ նմուշների ժողովրդականացման գործը:

Զանգվածային­ենթամշակութային­շերտի­հետ­կապված­հիմնախնդիրն­է.

l շերտը հեռացնել գլոբալ զանգվածային սպառողական մշակույթից՝ այն տեղակալելով ազգային ավան դական և ազգային բարձր մշակույթով ձևավորված, հումանիստական, էկոլոգիական ու չափավորության սկզբունքների վրա հիմնված նոր մշակույթով,

l ներկա պայմաններում դրա իրականացման էրզաց­ուղի կարելի է համարել բիզնեսի [ինքնա]բեռնումը սոցիալական պարտավորություններով:

Վերոշարադրյալը­հուշում­է,­թե­ինչպես­է­հնարավոր­լուծել­այդ­խնդիրները:

l Անհրաժեշտ է ունենալ ազգային ինֆորմացիոն­մշակութային երկարատև քաղա­քականություն, որի հիմնական նպատակը պետք է լինի.

l ազգային և համաշխարհային դասական մշակույթի հիման վրա ազգային ինֆորմացիոն­մշակութային դաշտի ձևավորումը, այդ թվում՝

l գռեհիկ արտահայ տություններից ժողովրդական­ավանդական մշակույթի ձերբազատումը և ավանդական ձևանմուշների նորացումը,

l զանգվածային մշակույթի տեղակալումը դասական մշակույթի հանրամատ չելի նմուշներով:

l Ազգային մշակույթի տարածման և ինտերիորացման գործիքը պետք է լինի ին­ֆորմացիոն դաշտի հմուտ կառավարումը ժամանակակից ինֆորմացիոն տեխ­նոլոգիաների միջոցով:

l Չի բացառվում, որ դրա համար անհրաժեշտ է կազմավորել հատուկ պետական մար մին՝ ի հաշիվ այլ պետական մարմինների, որոնք վերջին 10 տարիների ընթացքում արդեն հասցրել են բավականաչափ ուռճանալ:

l Երկարատև քաղաքականությունը պետք է ներառի անձի դաստիարակությունը՝ սկսած մանուկ հասակից` ընտանիքից, և շարունակվի ամբողջ կյանքում116:

Ասվածից­էլ­բխում­են­առաջնահերթ­աշխատանքային­ուղղությունները:­Անհրաժեշտ­է՝

l Կոնսոլիդացնել հայկական ինտերնետային­ինֆորմացիոն տարածքի դասական մշակութային հատվածը. տեխնիկական­խնդիր,­որն­իրականացվում­է­ինֆորմացիոն­տեխնոլոգիաների­մասնագետների­կողմից:

115­Այն,­ինչն­իր­ժամանակին­իրագործել­է­Կոմիտասը:

116­Ըստ­էության,­ներկայումս­այդպիսի­քաղաքականություն­իրականացվում­է­գլոբալ­գեոմշակույթի­էմի­սար­ների­կողմից,­սակայն՝­հումանիստական­տեսակետից­անընդունելի­արժեհամակարգով:

199

l Մշտապես զարգացնել այդ տարածքը. բովանդակային­խնդիր,­որն­իրակա­նացվում­է­ազգային­մտավորականության­կողմից:

l Մշակել ռազմավարություններ՝ Հայաստանում ինտերնետ օգտագործողներին, հատկապես դպրոցահասակ երեխաներին և երի տասարդներին դեպի այդ տարածք ուղղորդելու համար. կրթադաստիարակչական­խնդիր,­որն­իրականացվում­է­պետա­կան­կառավարման­մարմինների­կողմից:

Նշված­խնդիրների­իրականացման­կոնկրետ­(սակայն՝­ոչ­լրիվ)­աշխատանքներն­են.

l Ընդլայնել ինֆորմացիոն տեխնոլոգիաների ներդրումը և կիրառումը դպրոցում` ԿԳՆ ինտերնետային կայքում տեղադրելով դպրոցական բոլոր դասագրքերը և ձեռնարկ ները, այդ թվում՝ նաև բուհ ընդունվողների համար:

Տեխնիկապես­այս­գործողությունը­հնարավոր­է­իրագործել­շատ­արագ,­առանց­նշանակալի­ֆինանսական­ծախսերի:­Շատ­կարևոր­է­այն,­որ­այս­տարրական­գործողությունը՝

l Կրճատում է դասագրքերի տպագրության պետական ծախսերը, որոնք կարելի է ուղղել այլ կրթական նպատակների:

l Թեթևացնում է դպրոցահասակ երեխաներ ունեցող ընտանիքների կրթական ծախ սերը:

l Բոլոր աշակերտներին և ուսուցիչներին թույլ է տալիս միաժամանակ, առանց ֆի նանսական ծախսերի, ունենալ նույն դասագրքի (տվյալ­առարկայի­և­տվյալ­դասա­րանի) տարբերակները, հետևաբար բազմազան դարձնել ուսուցման մեթոդական բազան:

Չի­ բացառվում,­ որ­ ինֆորմացիոն­ տեխնիկայի­ զարգացման­ և­ էժանացման­ արդյունքում­առաջիկա­2-3­տարի­ների­ընթացքում­հնարավոր­դառնա­էլեկտրոնային­գիրք-պլանշետների­զանգ­վածային­կիրառումը­դպրոցներում­և­բուհերում117:­Պլանշետները­կարող­են­պարունա-կել­նաև­լրացուցիչ­և­առաջարկվող­գրականության­լավագույն­նմուշները,­ինչպես­նաև­հայ-կական­ու­համաշ­խարհային­դասական­երաժշտության­լավագույն­գործերը,­կատարում­ները­և­արվեստի­այլ­ճյուղերի­լավագույն­նմուշները:

Եթե­ պլանշետների­ ներդրումը­ հնարավոր­ դառնա,­ ապա­ հարկ­ է­ դրանց­ կիրառումը­ սկսել­Հայաս­տանի­հեռավոր­և­թույլ­զարգացած­շրջանների­գյուղական­բնակավայրերից,­ինչը­հզոր­սոցի­ալական­ազդեցություն­կունենա­ինչպես­պետության­և­հասարակության­միջև­օտար­վա-ծու­թյան­հաղթա­հարման,­այնպես­էլ­տարածքների­հավասար­զարգացման­առումով:

l Անհրաժեշտ է միավորել Հայաստանի ինտերնետային գրադարանները, որոնց թվում են ՀՀ Գիտու թյունների ազգային ակադեմիայի, Ազգային գրադարանի, համալսարանների և մյուս գրադարանները:

l Բոլոր էլեկտրոնային գրադարանների մուտքը պետք է ազատ լինի, այդ թվում՝ նաև հատուկ ֆոնդերինը:

117­Չնայած­պլանշետները­կարող­են­կիրառվել­նույնիսկ­տարրական­դասարանների­աշա­կերտների­կողմից,­սակայն­միաժամանակ­դրանք­կարող­են­մշակութային­շոկ­առաջացնել­ավագ­սերնդի­ուսու­ցիչների­շրջանում:­Հետևաբար­չպետք­է­բացառել­այն­դեպքերը,­երբ­ուսուցիչը­կդասավանդի­ավան­դական­մեթոդներով,­իսկ­աշակերտը­կսովորի­նոր­ինֆորմացիոն­տեխնիկայի­կիրառմամբ:

200

Միավորումը­թույլ­կտա­կրճատել­միևնույն­գրքերը­բազմակի­թվայնացնելու­ծախսերը,­կկրճա-տի­փնտրման­համար­անհրաժեշտ­ժամանակը:­

Անհրաժեշտ­է՝

l Նախաձեռնել Ինտերնետային կրթության հայկական պորտալի մշակումը:

Այն­ պետք­ է­ կատարի­ նաև­ դասական­ մշակութային­ հարացույցի­ իրա­կանացման­ գործիքի­գործառույթը:­

Քանի­ որ­ Հայաստանում­ սպասվում­ են­ ինտերակտիվ­ հեռուստատեսության­ մուտքը­և­ զար-գա­ցու­մը,­որոնք­հսկայական­տեխնիկական­հնարավորություններ­են­բացում­հեռուստատե-սու­թյան­զար­գացման­և­այն­ինտերնետային­տարածքին­շաղկապելու­ասպարեզում,­ուրեմն­արդեն­ժամանակն­է.­

l Նախաձեռնել հայկական կրթական հեռուստաալիքի ստեղծման հայեցակարգի մշակումը:

l Չպետք է բացառել ուսումնական հաղորդումների՝ համապատասխան կրթօջախների ֆինանսական միջոցներով պատրաստումը. որակյալ ուսումնական հաղորդումը կրթօջախի հեղինակության բարձրացման (գովազդի) լավագույն ձևերից է:

Հայեցակարգը­մշակող­խմբում­պետք­է­ներկայացված­լինեն­և՛­դրա­գաղափարախոսության­ու­բովանդակության,­և՛­տեխնիկական­իրականացման­մասնագետները:

l Ինֆորմացիոն­մշակութային խնդիրների բազմաոլորտայնությունը և բազմաֆունկ ցիո նալու թյունը պահանջում են քննարկման առարկա դարձնել հայկական ինֆորմացիոն­մշակութային տարածքի կառավարման, համակարգման և զարգացման տեխնոլոգիաների հարցը:

l Չպետք է բացառել համապատասխան պետական կառույցի ձևավորումը` ի հաշիվ բազմապատկված, ուռճացած և դիսֆունկցիոնալ դարձած այլ մարմինների, ինչը թույլ կտա ոչ միայն կոնսոլիդացնել, այլև որակապես վերակազմավորել ինֆորմացիոն­մշակութային ռազմավարական հարցերով զբաղվող կադրային պոտենցիալը:

l Հարկ է կազմավորել ինֆորմացիոն­մշակութային քաղաքականության մշակման և մոնիթո րինգի ազգային փորձագիտական խմբեր՝ ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիայի համապատասխան գիտական ինստիտուտների, ԵՊՀ­ի և այլ համալ սարանների առավել հեղինակավոր գիտնականների ընդգրկմամբ:

l Այս մոտեցումը կբարձրացնի մտավորականության, հատկապես հումանիտար մտավորականության հասարակական հեղինակությունը: Հարկ է տարանջատել գաղափա րախոսական և դրանց իրականացման (կառավարչական, մենեջերական) գործառույթները:

Մշակութային քաղաքականության կարևորագույն ուղղություն պետք է սահմանել երաժշտա­կան կրթությունը:­Մանուկ­հասակից­երաժշտական­ճաշակի­ձևավորումը­ներ­կա-յումս­ նույնականացված­ ենթամշակութային­ շերտերի­ մշակութային­ կարգաբերման­ առա­վել­արդյու­նա­վետ­միջոցն­է:

201

Յուրաքանչյուր­տարիքային­խմբի­համար­ադեկվատ­երաժշտական­դաստիարակության­մո-տե­ցումներն­ու­ծրագրերը­անհրաժեշտ­ է­մշակել­ոլորտի­պրոֆեսիոնալների­միջոցով,­մաս-նա­­վորապես՝­Երևանի­Կոմիտասի­անվան­պետական­կոնսերվատորիայի,­Ռ.­Մելիքյանի­ան­-վան­երաժշտական­քոլեջի­պրոֆեսորադասախոսական­կազմի,­ ինչպես­նաև­երաժշտա­կան­դպրոցների­լավագույն­մանկավարժների­ընդգրկմամբ:­Նրանցից­պետք­է­կազմավորել­փոր-ձա­գիտական­խորհուրդ՝­իրենց­իսկ­մշակած­ռազմավարության­իրակա­նացումը­մոնի­թորինգի­են­թարկելու­համար:

Կարևոր­նշանակություն­ունի­հանրակրթական­դպրոցների­տարրական­դասարանների­երե-խա­ների­երաժշտական­ճաշակի­ձևավորումը­հայկական­դասական­երաժշտության­միջո­ցով:­Մանուկ­հասակում­ձևավորված­ճաշակը­դժվար­է­հետագայում­ձևախեղել:

Երաժշտական­ճաշակի­կոռեկցիայի­նպատակով­կարելի­է­ՀՀ­ԳԱԱ­ազգա­գրու­թյան­և­հնա­գի-տության­ինստիտուտի,­ԵՊՀ­հնագիտության­և­ազգագրության­ամբիոնի­ու­Կոմի­տասի­անվան­կոնսերվատորիայի­ մասնագետներին­պատվիրել,­ որպեսզի­ մշակեն­ազգային­ հարսանեկան­արարողու­թյունների­տիպական­սցենարների­հավաքածուներ`­համապատասխան­երա­ժշտա-կան­ծրա­գրերով­և­համապատասխան­երաժշտախմբերով118:­Ինֆորմացիոն-մշակութային­քա-ղա­քա­կա­նության­մեջ­պետք­է­ընդգրկել­այն­իրողությունը,­որ­այդ­աշխատանքների­հան­րա­յ-նա­ցումը­վերածվի­մշակութային­նորմայի,­նույնիսկ`­հեղինակության­տարրի:­

Հարսանեկան­ծիսակատարությունն­առանցքային­համակարգաստեղծ­նշանակություն­կարող­է­ստանձնել:­Այդ­առանցքն­իր­շուրջը­կկազմավորի­փոքր­բիզնեսի­և­անհատ­վար­պետների­ծառայությունների­կլաստեր,­որի­մշակութայնացման­քաղաքականությունը­նույն­պես­պետք­է­մշակվի­արդեն­նշված­ինստիտուտների,­ինչպես­նաև­Երևանի­գեղարվեստի­պետական­ակա-դե­միայի­կողմից:

Առողջ ապրելակերպը և էթնո­սոցիո­մշակութային համակարգը

Առողջ­ապրելակերպն­ինքնին­արժեք­է,­քանի­որ­ամրապնդում­և­պահպանում­է­մարդու­առող-ջությունը,­ինչը­կյանքի­որակի­կարևորագույն­բաղադրիչն­է­և­մարդու­արդյունավետ­կենսա-գոր­ծունեության­գրավականը:

Վերլուծությունը­ևս­մեկ­անգամ­ապացուցեց­«Առողջ­մարմնում`­առողջ­հոգի»­թևավոր­խոսքի­ճշմարտությունը:­

l Ֆիզկուլտուրայով զբաղվող երիտասարդների շրջանում ավելի բարձր է ապագայի նկատմամբ լավատեսությունը, և ավելի ցածր է ընդմիշտ արտագաղթելու դիրքորոշումը:

Հայաստանի­երիտասարդության­շրջանում­լուրջ­խնդիր­է­այն,­որ՝

l Երիտասարդ կանանց 90%­ը երբեք չի զբաղվում ֆիզկուլտուրայով:

Հետևաբար­անհրաժեշտ­է՝

l Զարգացնել զանգվածային սպորտը և ֆիզկուլտուրան` հատուկ ուշադրություն դարձնելով դրա զարգացմանը երիտասարդ աղջիկների և կանանց շրջանում:

118­Ամեն­տարի­Հայաստանում­տեղի­է­ունենում­երաժշտական­ճաշակի­զանգվածային­խեղման­18.000­ակտ­(հարսանիք):

202

l Լայն զանգվածների համար մատչելի դարձնել մարզադաշտերը և մարզադահլիճները:

l Ընդլայնել բակային, համայնքային, միջհամայնքային, միջդպրոցական, մարզային և հանրապետական մարզական միջոցառումները:

l Կանանց շրջանում չխթանել այն մարզաձևերը, որոնք խարխլում են սեռերի ֆունկցիոնալ և մշակութային առանձնահատկությունների սահմանները:

Երիտասարդ­տղամարդկանց­շրջանում­ծխախոտի­օգտագործումը­կտրուկ­աճում­է­պարտադիր­զինծառայության­ընթացքում:­Հայտնի­է,­որ­լարված,­սթրեսային­իրավիճակներում­ծխախոտի­օգտագործումը­տղամարդկային­կոլեկտիվներում­իրականացնում­է­հոգեբանական­և­սոցիալ-հոգեբանական­կարևոր­գործառույթներ:­Հետևաբար՝­

l Բանակում հակածխախոտային միջոցառումները անհրաժեշտ է իրականացնել միայն այն դեպքում, երբ զինվորների համար կստեղծվեն այլընտրանքային այնպիսի միջոցներ, որոնք հոգեբանական և սոցիալ­հոգեբանական կոռեկցիայի խնդիրների դեպքում կարող են փոխարինել ծխախոտին:

Այս­խնդրի­լուծումը­ռազմական­հոգեբանների­իրավասությունների­ոլորտում­է:

Արտագնա­աշխատանքների­նպատակով­հատկապես­այնպիսի­տարածաշրջաններ­մեկնելը,­որտեղ­տարածված­են­սեռավարակները­և­մասնավորապես­ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ը,­իրական­վտանգ­է­հայ­երիտասարդների,­նրանց­կանանց­և­[նորածին]­երեխաների­համար:­Էթնո-սոցիո-մշա­կու-թային­համակարգի­ֆիզիկական­առողջության­խնդիրները­պետք­է­մնան­պետության­և­հա­սա-րակության­ուշադրության­կենտրոնում:­Այդ­տեսակետից­կարևոր­է՝

l երիտասարդ տղամարդկանց շրջանում չթուլացող կրթադաստիարակչական աշխատանքը, ինչը պետք է ընդգրկի ոչ միայն հիգիենայի հետ կապված հարցերը, այլև սեռերի միջև հարաբերությունների մշակութայնացումը,

l առողջության սկրինինգները երիտասարդ աշխատանքային միգրանտների շրջանում (ձմեռային սեզոնում):

Պետություն­և­հասարակություն

Պետության­և­հասարակության­փոխհարաբերություններում­հիմնական­խնդիրներն­են.

l Երիտասարդությունը համարում է, որ հասարակությունն օտարված է պետությունից:

l Ցածր են հասարակության քաղաքական կոմպետենտությունն ու սուբյեկտությունը:

l Անբարենպաստ են դիրքորոշումներն ընտրական գործընթացի նկատմամբ:

l Հնարավոր են քաղաքական ապակայունացման սադրանքներ՝ երիտասար­դության ընդգրկմամբ:

Երիտասարդության­շրջանում­պետության­և­պետական­քաղաքականությունների­նկատ­մա­մբ­

203

դրական­դիրքորոշումների­ընդլայնման­արդյունավետ­ռազմավարություն­է­երիտա­սար­դության­շրջանում­քաղաքական­ընդգրկվածության­զգացողության­ձևավորումը:­

Քաղաքական­ընդգրկվածության­զգացողությունը­տվյալ­դեպքում­նշանակում­է.

l ներքին­և­արտաքին­քաղաքական­ինֆորմացիայի­(տեղեկություններ,­խնդիրներ,­վերլու­ծություններ,­ռազմավարություններ,­քննարկումներ)­հաղորդման­ինտենսի-վության­բարձրացում,

l քաղաքական­գործընթացի­նկատմամբ­հետաքրքրության­բարձրացում,

l քաղաքական­կոմպետենտության­զգացողության­բարձրացում,

l քաղաքական­սուբյեկտության­զգացողության­բարձրացում:

Հետևաբար անհրաժեշտ են՝

l քաղաքական ինֆորմացիայի հաղորդման ինտենսիվության,

l քաղաքական գործընթացի նկատմամբ հետաքրքրության,

l քաղաքական կոմպետենտության զգացողության և

l քաղաքական սուբյեկտության զգացողության բարձրացմանն ուղղված ռազմավարությունների մշակում և իրականացում, քանի որ՝

l դրանք միասնաբար բարձրացնում են քաղաքական ընդգրկվածության զգացողու թյունը, ինչն էլ իր հերթին

l բարձրացնում է դրական դիրքորոշումները քաղաքական համակարգի, քաղաքական գործընթացի և պետական ռազմավարությունների նկատմամբ:

Նշված­ռազմավարությունների­իրականացման­գործիք­կարող­է­ծառայել­ԽՍՀՄ-ում­մշակված,­փորձարկված­և­դրական­արդյունքներ­տված­«Գիտելիք»­ընկերության­փորձը:

l Անհրաժեշտ է երիտասարդության շրջանում դասախոսություն­քննարկումներ կազմակերպել պետական, տնտեսական, հասարակական, քաղաքական և մշակութային հրատապ թեմաներով:

l Հրատապ թեմաները սահմանվում են Հայաստանի պետական կառավարման մարմինների, գիտափորձագիտական հանրության և բուն երիտասարդության կարծիքների ուսումնասիրությամբ:

l Գործունեության հիմնական մեթոդը դասախոսություն­քննարկումն է, որն անձնական շփումներ է ապահովում (այլ­կերպ­ասած`­մասնակցության­զգացողություն):

l Դասախոսները պետական կառավարման մարմինների ղեկավար աշխատողներ են, պարտադիր` կոմպետենտ, բարեկիրթ և ռեֆլեքսիայի ունակություններով օժտված (այլ­կերպ­ասած`­լսարանը­հաղորդակցվում­է­պետական­կառավարման­գործընթացին):

l Գործունեության դրական արդյունքների առաջին երաշխիքը ճիշտ ընտրված դասախոսն է:

204

l Հիմնական լսարանը բուհերի, նախնական և միջին մասնագիտական ուսումնական հաստատությունների ուսանողները և ավագ դպրոցների աշակերտներն են (քաղաքականապես­առավել­ակտիվ­շերտ):

l Դասախոսություններից հետո կայանալիք քննարկումների ընթացքում հնչած մտքերը, առաջարկները, քննադատությունն ու մտահոգությունը մանրակրկիտ վերլուծվում են, անհրաժեշտության դեպքում ընթացք են ստանում, արդյունքները հետ են փոխանցվում լսարանին (այլ­կերպ­ասած`­ապահովվում­է­«ձայնի­լսելիություն»):

l Կարևորագույն սկզբունքները`

l դասախոսություններին մասնակցելու ոչ մի պարտադրանք (եթե­դասախոսությունը­հետաքրքիր­է,­ապա­լսարանն­ինքը­կկազմա­վորվի),

l քննարկումների ընթացքում հնչած ցանկացած քննադատություն` անկախ սրությունից և ոճից, չի կարող որևէ հետևանք ունենալ քննադատողի համար:

Ժամանակի­ընթացքում­գործունեության­ մեթոդները,­ լսարանը­և­ բովանդակությունը­ կարող­են­ընդլայնվել:

205

206

207

208

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ­ՑԱՆԿ

1.­ Հայաստանի­ժողովրդագրական­ժողովածու­-­2006:­-Եր.:­Հայաստանի­Հանրապետության­Ազգային­վիճակագրական­ծառայություն,­2006,­94­էջ:­

2.­ Հայաստանի­ժողովրդագրական­ժողովածու­-­2011:­-Եր.:­Հայաստանի­Հանրապետության­Ազգային­վիճակագրական­ծառայություն,­2011,­120­էջ:

3.­ Հայաստան.­ժողովրդագրության­և­առողջության­հարցերի­հետազոտություն­2010.­Հիմնական­արդյունքներ:­-Ազգային­վիճակագրական­ծառայություն­[Հայաստան],­Առող¬ջապահության­նախարարություն­[Հայաստան]­և­«Այ­Սի­Էֆ­Ինթերնեյշնլ»,­2012,­16­էջ:

4.­ Հայաստանի­երիտասարդության­ազգային­զեկույց­/Կազմ.­Ա.­Պապայան,­Դ.­Հայրապետյան,­Ա.­Պետրոսյան,­Ս.­Մանուկյան/:­-Եր.:­ՀՀ­սպորտի­և­երիտասարդության­հարցերի­նախարարություն,­Մաս­I,­-­հետազոտական­մաս,­2011,­104­էջ:

5.­ ՀՀ­երիտասարդների­ձգտում¬ների­հետազոտության­հաշվետվություն,­ՀՀ­սպորտի­և­երիտասարդության­հարցերի­նախարարություն,­ՄԱԿ-ի­զարգացման­ծրագրերի­հայաստանյան­գրասենյակ,­«Հասարակայնության­հետ­կապերի­հայաստանյան­ասո¬ցիացիա»,­«Արինսայթ»­հետազոտական­ընկերություն:­-Եր.,­2012,­198­էջ­(ձեռագիր):

6.­ Մանուկյան­Ս.­Ա.,­Հայաստանի­Հանրապետությունում­զբաղվածության­և­գործա¬զրկու¬թյան­բնութագրիչների­(HES-4)­հետազոտություն:­-Եր.:­«Այ­Փի­Էս­ՍԻ»­սոցիոլոգիական­և­քաղաքական­խորհրդատվությունների­ինստիտուտ:­-Եր.,­2012,­47­էջ­(ձեռագիր):

7.­ Մանուկյան­Ս.­Ա.,­Սյունիքի­մարզի­գործարար­կանայք.­սոցիոլոգիական­համայնա¬պատ¬կեր:­-Եր.,­Գորիսի­կանանց­զարգացման­«Ռեսուրս­կենտրոն»­հիմնադրամ,­2011,­124­էջ:

8.­ Մանուկյան­Ս.­Ա.,­Կոռուպցիան­և­անցումային­շրջանի­սոցիալական­դինամիկան:­-Եր.,­«Լուսակն»,­2005,­196­էջ:­

9. БродельФ.,Динамикакапитализма.Пер.сфр..-Смоленск:«Полиграмма»,1993,128с..

10. ВаллерстайнИ.,Анализмировыхсистемиситуациявсовременноммире.-СПб.:Издательство«Университетскаякнига»,2001,416с..

11. ВаллерстайнИ.,Послелиберализама.-М.:ЕдиториалУРСС,203,256с..

12. ВаллерстайнИ.,Конецзнакомогомира:СоциологияXXIвека/Пер,сангл.подред.В.И.Иноземцева.-М.:«Логос»,2004,368с..

13. ПребишР.,Периферийныйкапитализм:естьлиемуальтернатива?/Сокращенныйпереводсиспанского/.–М.,ИЛАРАН,1992,324с..

14. ТоффлерЭ.,Третьяволна.-М.:ОООФирма«ИздатетьствоACT»,2004,781с..

15. ХантингтонС.,Третьяволна.ДемократизациявконцеXXвека.-М.:«Росийскаяполитическаяэнциклопедия»(РОССПЭН),2003,368с..

16. FreedmanR.,Thesociologyofhumanfertility//Currentsociology.Vol.10-11,1961-1962,P.35-42.

17. FreedmanR.,Fertilitydeterminants//WorldFertilitySurvey:AnAssessment.N.Y.,1987,P.274-295.