Үндэсний тооцооны систем /Үндэсний нийт бүтээгдэхүүн,...

Үндэсний тооцооны систем

Макро Эдийн Засаг хичээлБагш: А.Гэлэгжамц

Дэлхийн улс бүхэнд тохирох макро эдийн засгийн үзүүлэлт гэж байхгүй. Зах зээлийн нөхөх үйлдвэрлэлийн харилцааг

макро түвшинд илэрхийлдэг үзүүлэлтийг Үндэсний тооцооны систем гэнэ.

Үндэсний тооцооны систем гэж юу вэ?

4

• Өмнөх онтой харьцуулахад манай улсын үйлдвэрлэл өссөн, эсвэл буурсан нь ямар шалтгаантай вэ?

• Одоогийн орлогыг илүү ихээр нэмэгдүүлэх ямар арга байна вэ?

• Аль салбар илүү өсч, өргөжиж байна вэ?• Өөр ямар салбарыг улс дэмжих хэрэгтэй байна вэ?• Улс төрчдийн хувьд хариуцлагатай шийдвэр гаргахад нь зайлшгүй эдийн засгийн талаарх мэдлэг, мэдээлэл хэрэгтэй болох нь зайлшгүй

• Бусад улс оронтой харьцуулахад манай орны иргэдийн амьжиргаа буюу орлого ямар түвшинд байна вэ? гэх мэт...

Үндэсний тооцооны системийг тооцоолох зайлшгүй шаардлага

5

ДНБ ба ҮНО буюу нйит үйлдвэрлэлийг хэмжих нь

6

Тухайн улсын дотоодын болонүндэсний эдийн засгийн нийтүйлдвэрлэлийг дотоодын нийтбүтээгдэхүүн (ДНБ) болонүндэсний нийт орлогоор(ҮНО) хэмждэг.

Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн гэдэг ньтодорхой хугацаанд тухайн улсын хил дотордотоод, гадаадын эдийн засгийнхаръяатуудын (аж ахуй нэгж, байгууллага,иргэд) шинээр үйлдвэрлэн бий болгосоннэмэгдэл өртгийн буюу эцсийнбүтээгдэхүүний өртгийн нийлбэр дүнг хэлнэ.

Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн /ДНБ/

7

Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн болон тооцоонысистемийн гол агуулга нь үйлдвэрлэлийн хэмжээба түүний ашиглалт тэнцэж байдагт оршино.Тухайн орны бүтээгдэхүүн ба үйлчилгээнийнийлүүлэлт нь улс орны дотор үйлдвэрлэсэнбүтээгдэхүүн мөн импортын нийлбэр байна.Нийлүүлэлтийн ашиглалт нь улс орнырезидентүүдийн хэрэглээ ба хөрөнгөоруулалтын үйл ажиллагааны зардал,гадаадынхны худалдан авсан экспортыннийлбэртэй тэнцэнэ.

9

ДНБ-ийг тооцоолох нь

GDP (Y ) буюу ДНБ-ий томъёолол:• Өрх, ААН, ЗГ-ийн хэрэглээний зардал (C)

• Хөрөнгө оруулалт (I)

• Засгийн газрын хөрөнгө оруулалт (G)

• Net Exports буюу цэвэр экспорт (NX)

Y~ДНБ=GDP= C + I + G + NX

GDP-Gross Domestic Product10

Үргэлжлэл... ДНБ-ий тооцоолол

GDP (Y ) буюу ДНБ-ий томъяолол:• Өрх, ААН, ЗГ-ийн хэрэглээний зардал (C)






Үргэлжлэл... ДНБ-ий тооцоололХэрэглээний зардалд төрөл

бүрийн бараа үйлчилгээ худалдаж авахад өрх, аж ахуйн нэгжийн

гаргасан зардал багтана.








Хөрөнгө оруулалтын зардал, тоног төхөөрөмж,үйлдвэрлэлийн барилга, материал техникийннөөц, орон сууцны барилга, байгууламжийнхолбогдолтой бараа болон элэгдэл хорогдолдгарсан зардалыг, өөрөөр хэлбэл хөрөнгийншинэ актив бий болгох эсвэл барилгабайгуулалт бий болгохыг хэлнэ. Үндэснийтооцоонд хөрөнгө оруулалтыг:

дотоодын нийт хувийн хөрөнгө оруулалтдотоодын цэвэр хувийн хөрөнгө оруулалт

хэмээн ангилна .








Засгийн газар, аймаг, хотболон орон нутгийн удирдахбайгууллагуудын худалданавсан бараа үйлчилгээнийнийт өртөг, ...








таваар үйлчилгээнийэкспорт хийгээдимпортын нийтөртөгийн ялгавартайтэнцэнэ

АНУ-ын GDP-ий бүрэлдэхүүн(1998)

16

Үргэлжлэл... ДНБ-ий тооцоолол Жишээ

Нийт /тэрбум доллар/

Нэг хүнд ногдох /доллараар/

Нийт жин /%/

GPD, Y 8511$ 31522$ 100%С 5808 21511 68I 1367 5063 16G 1487 5507 18NX 151 559 ‐2

17



Хэрэглээ 68 %



Хөрөнгө оруулалт16%

Хэрэглээ68 %



Цэвэр экспорт-2 %

Хэрэглээ68 %

Хө.Ор16%

ЗГ-ын худалдан авалт18%



Үндэсний нийт орлого гэдэг нь тухайн улсынэдийн засгийн харъяатуудын шинээр бийболгосон нэмэгдсэн өртөг буюу эцсийнбүтээгдэхүүн, үйлчилгээний өртөгийннйилбэрийг хэлдэг. Тухайн улсын ҮНО-ыгтооцохдоо эдийн засгийн харъяатын зарчимдтулгуурлах буюу аль эдийн засгийн нутагдэвсгэрт бий болсныг үл харгалзан тухайнулсын эдийн засгийн харъяатуудын бий болгосонбүх нэмэгдэл өртгийг харуулна. Гэхдээ тухайн нэгжилээс дээш хугацаагаар үйл ажиллагаа явуулж байгаасубъект нь тухайн улсын эдийн засгийн харъяат бишболдог!!!

Үндэсний нийт орлого /ҮНО/

22

Солонгост нэг жилээс доош хугацаагаар үйлажиллагаа явуулж байгаа Монгол улсыниргэд, ААН, бизнесийн байгууллагуудын бийболгосон бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнийнэмэгдэл өртөг нь Монгол улсын ҮНО,Солонгос улсын ДНБ-ий бүрэлдэхүүн хэсэгболно. Харин нэг жилээс дээш үйлажиллагаа явуулсан бол Монгол улсынҮНО, ДНБ-ий аль алинд тооцогдохгүйбөгөөд зөвхөн Солонгосын ДНБ-ндтооцогдоно.

24

Үндэсний нийт орлого жишээ

GNI=GDP+RD-RF

25

Үргэлжлэл... ҮНО-ын тооцоолол

GNI - Gross National Income буюу Үндэсний Нийт Орлого GDP - Gross Domestic Product буюу Дотоодын НийтRD-Гадаадад буй тухайн улсын эдийн засгийн харъяатуудын орлогоRF- Дотоодод буй гадаадын эдийн засгийн харъяатуудын орлого

Үндэсний нийт бүтээгдэхүүн гэдэг ньнэг жилд улсын хэмжээнд эцсийнбайдлаар үйлдвэрлэгдсэн нийтбүтээгдэхүүн үйлчилгээний захзээлийн үнийн дүн юм. Завсрынбүтээгдэхүүний өртгийг давхардуулантооцохгүй байхын үүднээс эцсийнбайдлаар үйлдвэрлэгдсэн бараа,үйлчилгээний үнийн дүнгээр ҮНБ-ийгтооцож тодорхойлдог.

Үндэсний нийт бүтээгдэхүүн /ҮНБ/

26


Эцсийн бүтээгдэхүүн үйлчилгээгэдэг нь дахин боловсруулалтанд(үйлдвэрлэлд) буюу дахин худалдахзорилгоор худалдан авах бус зөвхөнэцсийн хэрэглээнд зориуланхудалдан авч буй бүтээгдэхүүнүйлчилгээ юм.

27


29

Хэрэв борлуулагдсан хагасболовсруулсан бутээгдэхүүнийөртөгийг ДНБ -ний тооцоонд оруулвалдавхар тооцоо үүсэх бөгөөдүйлдвэрлэлийн бодит хэмжээгхөөрөгдөнө. Завсрын хэрэглээ ньтодорхой бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг бийболгох зорилгоор үйлдвэрлэлдхэрэглэсэн бүх төрлийн бараа,үйлчилгээний өртөгийн нийлбэр юм.

Үндэсний нийт бүтээгдэхүүн /ҮНБ/•Үр тариа, гурил зэрэг бүтээгдэхүүн нь

талхны үнэнд шингэсэн завсрын бүтээгдэхүүн болж байна.

30

31

Үргэлжлэл... ҮНБ-ий жишээ

Нэмэгдсэн өртгөор ҮНБ-ийг тооцох нь

№ Бүтээгдэхүү-ний төрөл

Хэмжих нэгж

Too хэмжээ

Нэгжийн үнэ

Нийт өртөг

Шинээр нэмэгдсэн өртөг

(мян.төг) 1. Үр тариа ТН 1.0 160.0 160.0 160.0 2. Гурил ТН 0.75 300.0 225.0 65.0 3. Талх Ш 1200 0.240 288.0 63.0 ҮНБ 288.0 288.0

Үндэсний нийт бүтээгдэхүүн /1960 он/

32


34


35


36


37

39

Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн /2007 он/

• Тухайн эдийн засгийн нийт үйлдвэрлэлийнхэмжигдэхүүн болсон ДНБ болон ҮНБ-ыгтооцоход дараах гурван аргыг ашигладаг.Үүнд:

40

ҮНБ болон ДНБ-ийг тооцох нь:

1.Зардлын арга2.Орлогын арга

3.Үйлдвэрлэлийн бую нэмэгдэл

өртгийн арга

• Тухайн эдийн засгийн нийт үйлдвэрлэлийн хэмжигдэхүүнболсон ДНБ болон ҮНБ-ыг тооцоход дараах гурванаргыг ашигладаг. Үүнд:


1. Зардлын арга

Тухайн хугацааны, эдийн засгийннийт үйлдвэрлэлийн хэмжээг эдийнзасгийн харилцаанд оролцогчсубъектүүд /өрх, пүүс, төр, бусад улс/-ийн тус эдийн засагт үйлдвэрлэгдсэнбүтээгдэхүүн, үйлчилгээг худалданавахад зарцуулсан зардлыг бүртгэхзамаар тодорхойлох аргыг ДНБболон ҮНБ-ыг тооцох зардлын аргагэнэ.

41

GDP= C + I + G + NX


2. Орлогын арга

Цалингийн орлогоХүүгийн орлогоАж ахуйн нэгжийн ашигРентиин орлогоЭлэгдэлШууд бус татвар

42

Үндэсний тооцооны системийн хүрээнд пүүсийн ашгийг дараах гурван хэсэгт

хуваарилагддаг гэж үздэг.

Ашгийн татвар + ногдол ашиг + пүүсийн хувиарлагдаагүй ашиг

44


3. Үйлдвэр-лэлийн арга

Дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийг тооцох үйлдвэрлэлийн аргаар үйлдвэрийн газар тус бүрийн нийт үйлдвэрлэлд оруулж буй хувь нэмрийг хэмждэг. Өөрөөр хэлбэл, үйлдвэрлэлийн аргаар үилдвэрлэлийн үе шат бүр дээр нэмэгдсэн өртгүүдийг нэмж ДНБ-ийг тооцдог.

4545

Нэмэгдсэн өртгөор ҮНБ-ийг тооцох нь

№ Бүтээгдэхүү-ний төрөл

Хэмжих нэгж

Too хэмжээ

Нэгжийн үнэ

Нийт өртөг

Шинээр нэмэгдсэн өртөг

(мян.төг) 1. Үр тариа ТН 1.0 160.0 160.0 160.0 2. Гурил ТН 0.75 300.0 225.0 65.0 3. Талх Ш 1200 0.240 288.0 63.0 ҮНБ 288.0 288.0


Үндэсний тооцооны системийн аргачлалын дагуу нийт үйлдвэрлэлийн хэмжээг тооцохоос гадна бусад харилцан хамааралтай үзүүлэлтийг тооцдог. Үүнд:

• Үндэсний цэвэр бүтээгдэхүүн • Үндэсний орлого• Хувийн орлого• Хувийн цэвэр орлого зэрэг болно.

46

Үндэсний тооцооны системийн бусад үзүүлэлт

Үндэсний цэвэр бүтээгдэхүүн

•ҮЦБ=ҮНБ-D47

Үргэлжлэл...

http://gelegjamts.blogspot.com/

49

Үндэсний орлого

•ҮО=ҮЦБ-ШБТ49


-НДШ=нийгмийн даатгалын шимтгэл

-ПАТ=пүүсийн ашгийн татвар

-ПХА=пүүсийн хуваарилагдаагүй ашиг

-ШИЛ=улсын шилжүүлэг5050

Хувийн орлого

• ХО=ҮО-НДШ-ПАТ-ПХА+ШИЛ

50


51

-ОТ=орлогын татвар

-ХТ=хөрөнгийн татвар

-ӨЗТ=өв залгамжлалын татвар

5151

Хувийн цэвэр орлого

• ХЦО=ХО-ОТ-ХТ-ӨЗТ

51


52

Макро ЭЗ-ийн үндсэн үзүүлэлтүүд

С ҮНБ

= ҮНО

Элэгдэл хорогдлын шимтгэл Шууд бус татвар

ҮЦБ =

ҮЦО

Аж ахуйн нэгжийн ашгийн татвар

YO

I Аж ахуйн нэгжийн ул хуваарилагдах ашиг Орлогын татвар

ХО Буцалтгүй тусламж

G Хувьцааны ноогдол ашиг

ХЦО

Зээлийн хүү

ХN Түрээсийн төлбөр Цалин

ҮНБ-ний зардлын бүтэц

ҮНБ-ний орлогын бүтэц


55

Нэрлэсэн ба бодит ДНБ

Үнийн өсөлт үү эсвэл тоо

хэмжээний өсөлт үү???

Зэрэгцүүлэх үнэ гэдэг нь бусад бүх онуудынөртгийг хэмжихийн тулд суурь болгонсонгож авсан тухайн нэг оны үнийг хэлдэг.Монгол улсын хувьд 1993, 1995, 2000онуудыг суурь болгон сонгож ДНБ-ийзэрэгцүүлэлт хийж, бодит ДНБ-ийг тооцсонбайдаг. Өөрөөр хэлбэл, 2003 оныүйлдвэрлэлийн өсөлтийг тооцохын тулд угонд үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн,үйлчилгээний тоо хэмээг 1993, 1995 юмуу2000 оны үнээр үржүүлж тооцно гэсэн үг.

56

Зэрэгцүүлэх үнэ гэж юу вэ?

59

Тайлант он

Суурь он

Суурь он гэж зэрэгцүүлэлт хийж буйоныг хэлдэг бол тайлант он гэдэг ньсудалгаа хийж буй тухайн жилийгхэлдэг байна. ДНБ-ийг тооцохдоосуурь оныг ашиглаж байна уу?тайлант оныг ашиглаж байна уу?гэдгээс хамааруулаад бодит ДНБ,нэрлэсэн ДНБ гэж ангилдаг.

60

Бодит ба нэрлэсэн ДНБ...?

Нэрлэсэн ДНБ гэдэг нь тухайн жилд тусулсын эдийн засгийн газар нутаг дээр

үйлдвэрлэгдсэн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний өртгийг тайлант оны

үнээр илэрхийлснийг хэлдэг.


6161

Жишээлбэл, 2002 онд үйлдвэрлэгдсэн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний өртгийг 2002 оны үнээр илэрхийлсэн бол 2002

оны нэрлэсэн ДНБ болно.

Бодит ДНБ гэдэг нь тухайн жилд тус улсын эдийн засгийн газар нутаг дээр

үйлдвэрлэгдсэн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний өртгийг суурь оны үнээр илэрхийлснийг

хэлдэг.

62


62

Жишээлбэл, 2002 онд үйлдвэрлэгдсэн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний өртгийг 1995 оны үнээр илэрхийлбэл 2002 оны 1995 оны үнээр зэрэгцүүлсэн бодит ДНБ болно

ДНБ нь тухайн жилд үйлдвэрлэгдсэнэцсийн нийт бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнийзах зээлийн үнийн дүнгээртодорхойлогддог учраас түүний хэмжээ ньүнийн түвшинтэй нягт холбоотой. Тухайнжилийн ДНБ-ийг урьд жилүүдийн ДНБ-тэй харьцуулахдаа үнийн түвшнийөөрчлөлтийг тооцож үзэх зайлшгүйшаардлагатай. Үнийн түвшнийөөрчлөлтийг илэрхийлэгч үзүүлэлтийгүнийн индекс буюу дефлятор гэнэ.

64

Үнийн өөрчлөлт ба дефлятор

Үнийн индексийг хэрэглээний сагсанд байгаа бүлэг бараа,үйлчилгээний тухайн жилийн үнийн дүн буюу үнийндундаж түвшний уг бүлэг бараа, үйлчилгээний суурьжилийн үнийн дүн буюу үнийн дундаж түвшиндхарьцуулан 100%-иар үржүүлж тодорхойлдог. Үүнийгтомъёогоор илэрхийлбэл:

65

Үнийн индекс

100%PP=Ip

0

1 ×

Ip - тухайн жилийн үнийн индексP1 - тухайн жилийн үнээр тооцсон хэрэглээний сагсан дахь уг бараа үйлчилгээний үнийн дүн буюу дундаж үнэP0 - суурь жилийн үнээр тооцсон хэрэглээний сагсан дахь бараа үйлчилгээний дүн буюу дундаж үнэ

66

Тайлант он

Суурь он

Дефлятор нь тайлант ба суурь жилийн үнийн ялгааг

илэрхийлэгч коэффициент юм.

Дефляторын тусламжтайгаар нэрлэсэн ДНБ-ийг бодит ДНБ-нд, бодит ДНБ-ийг нэрлэсэн ДНБ-нд шилжүүлнэ.

67

Дефлятор

0

1

PP=Дефлятор

Үнийн түвшний өөрчлөлт нь тоо хэмжээ ний өөрчлөлтийн нэгэн адил бас ДНБ-

ний хэмжээнд нөлөөлдөг.

69

100ДНБ БодитДНБ Нэрлэсэн=дефлятор ДНБ ×

ДНБ-ний дефлятор

100дефлятор ДНБ

ДНБ Нэрлэсэн=ДНБ Бодит ×

70

Үнийн нөлөөлөл

0

500

1000

1500

2000

2500

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Бодит ба нэрлэсэн ДНБ

Нэрлэсэн ДНБ

Бодит ДНБ

1995 он суурь

2003 он суурь

71http://gelegjamts.blogspot.com/

72

GDP = C + I + G +EX - IM

ҮНБ

ДНБ ҮНО~

ДНБ, ҮНБ, ҮНО харьцуулалт

Макро ЭЗ-ийн хураангуй загвар

Эх сурвалж: Б.Баярдаваа, Д.Гансүлд “Макро ЭЗ” 2006 он


Ашигласан ном, сурах бичгийн жагсаалт

•Б. Сувд, Б.Алтанцэцэг “Экономикс”, 2000 он, Улаанбаатар хот•К.Р.Макконелл, С.Л.Брю “Экономикс”•П.Самуельсон, В.Нордхаус “Экономикс”•Б.Баярдаваа, Д.Гансүлд. “Макро экономикс”, 2005 он, Улаанбаатар хот•Н.Г.Мэнкью “ Макро эдийн засаг” 2005 он, УБ•З.Баярмаа, Б.Нарантунгалаг “Макро эдийн засаг” 2004 он, УБ•Марк Скаузэн “Эдийн засгийн ухаан эдүгээчлэгдсэн замнал” 2003 он, УБ•Р.Оросоо “Макро эдийн засаг” 2005 он, УБ•Р.Амаржаргал “Макро эдийн засгийн суурь” 2005 он, УБ•Д.Болдбаатар “Макро эдийн засгийн ухаан” 2006 он, УБ•Б.Баярдаваа “Эдийн засгийн онол” 2006 он, УБ•Peter Jochumzen “Essentials of Macroeconomics” •Stephanie Schmitt-Grohe Martin Uribe “International Macroeconomics” 2008 он•David A.Dilts “Introduction to Macroeconomics” 2006 он•Robert M. Kunst “Introduction to Macroeconomics” 2006 он•Antonio Mele “Lecture Notes in Financial Economics” 2009 он•John C.Driscoll “Lecture Notes in Macroeconomics” 2001 он•Martin Uribe “Lectures in Open Economy Macroeconomics” 2007 он•Brian Krauth “Macroeconomic Theory” 2004 он•Dirk Krueger “Macroeconomic Theory” 2004 он•David Andolfatto “Macroeconomic Theory and Policy” 2005 он•Гэх мэт ...

Үндэсний тооцооны систем /Үндэсний нийт бүтээгдэхүүн,...

Business