11

Нийт хєрєнгєНийт хєрєнгє==єр тєлбєр+єєрийн єр тєлбєр+єєрийн капиталкапитал• Хєрєнгє нь дараахь балансийн Хєрєнгє нь дараахь балансийн

зїйлсээс бїрддэгзїйлсээс бїрддэг. Їїнд:. Їїнд:• Мєнгєн хєрєнгєМєнгєн хєрєнгє• БХХОБХХО• АвлагаАвлага• Бараа материалБараа материал• Урьдчилж тєлсєн зардалУрьдчилж тєлсєн зардал• УХХОУХХО• Биет їндсэн хєрєнгєБиет їндсэн хєрєнгє• Биет бус хєрєнгєБиет бус хєрєнгє• Бусад хєрєнгє /Бусад хєрєнгє /Урт хугацаат УТЗ, авлага, сангууд, Урт хугацаат УТЗ, авлага, сангууд,

салбарт єгсєн урьдчилгаа гэх мэтсалбарт єгсєн урьдчилгаа гэх мэт//

22

Эргэлтийн бус хєрєнгє Эргэлтийн бус хєрєнгє

• Эргэлтийн бус хєрєнгє гэж юу вэЭргэлтийн бус хєрєнгє гэж юу вэЭргэлтийн бус хєрєнгє гэж бизнесийн Эргэлтийн бус хєрєнгє гэж бизнесийн їйл ажиллагаанд ашиглах зорилгоор їйл ажиллагаанд ашиглах зорилгоор

бий болгосон, худалдан авсан ба бий болгосон, худалдан авсан ба худалдан борлуулах зориулалтгїй худалдан борлуулах зориулалтгїй удаан хугацаа (ихэвчлэн 1 жилээс удаан хугацаа (ихэвчлэн 1 жилээс дээш)-гаар ашиглагдах хєрєнгийг дээш)-гаар ашиглагдах хєрєнгийг

хэлнэ.хэлнэ.

33

Эргэлтийн бус хєрєнгийн Эргэлтийн бус хєрєнгийн тєрєлтєрєл• А. Биет хєрєнгє, А. Биет хєрєнгє, • Б. Биет бус хєрєнгє Б. Биет бус хєрєнгє • В. Урт хугацаат хєрєнгє В. Урт хугацаат хєрєнгє

оруулалторуулалт

44

ХИЧЭЭЛИЙН СЭДЭВХИЧЭЭЛИЙН СЭДЭВ • ЭЛЭГДЭЛЭЛЭГДЭЛ//DepreciationDepreciation/, /, • ХОРОГДОЛХОРОГДОЛ//AmortizationAmortization//

• БА ШАВХАГДАЛБА ШАВХАГДАЛ//DepletionDepletion//• Єнєєдрийн хичээл элэгдэл, Єнєєдрийн хичээл элэгдэл,

хорогдол ба шавхагдал гэсэн хорогдол ба шавхагдал гэсэн сэдвийн сэдвийн хїрээхїрээнд явагдах учир нд явагдах учир биет биет болон биет бус хєрєнгийн хувьдболон биет бус хєрєнгийн хувьд яригдана.яригдана.

55

А. Биет хєрєнгєА. Биет хєрєнгє / / биетэй зїйл, єєрєєр хэлбэл нїдэнд харагдах биетэй зїйл, єєрєєр хэлбэл нїдэнд харагдах зїйлзїйл// Дансны тєрєл Дансны тєрєл Жишээ Жишээ

11 Барилга Барилга байшин байшин

Дэлгїїр, агуулах гэх мэт Дэлгїїр, агуулах гэх мэт

22 Тавилга эд Тавилга эд хогшил хогшил

Ажлын ширээ сандал, Ажлын ширээ сандал, конторын тоног конторын тоног тєхєєрємж тєхєєрємж

33 Тээврийн Тээврийн хэрэгсэл, тоног хэрэгсэл, тоног тєхєєрємж тєхєєрємж

Суудлын автомашин, Суудлын автомашин, ачааны тэрэг, ачааны тэрэг, мотоцикль, суурь машин мотоцикль, суурь машин гэх мэт гэх мэт

44 Газар Газар Дэлгїїр, агуулах зэргийн Дэлгїїр, агуулах зэргийн байрлах газар байрлах газар

66

Б. Биет бус хєрєнгє Б. Биет бус хєрєнгє • Биетээр оршдоггїй, їйлдвэрлэл, їйлчилгээ, Биетээр оршдоггїй, їйлдвэрлэл, їйлчилгээ,

удирдлагын зорилгоор ашиглагддагудирдлагын зорилгоор ашиглагддаг..• Патент, худалдааны тэмдэг, зохиогчийн эрх, Патент, худалдааны тэмдэг, зохиогчийн эрх,

лиценз, гудвилл зэрэг багтана. Сїїлийн лиценз, гудвилл зэрэг багтана. Сїїлийн жилїїдэд компьютерийн хэрэглээ ихсэж буйн жилїїдэд компьютерийн хэрэглээ ихсэж буйн улмаас гадаадын орнуудад программ улмаас гадаадын орнуудад программ хангамжийг мєн биет бус хєрєнгєд тооцдог.хангамжийг мєн биет бус хєрєнгєд тооцдог.

• В. В. Байгалийн баялагБайгалийн баялаг• Нефть, нїїрс, ашигт малтмал зэрэгНефть, нїїрс, ашигт малтмал зэрэг

77

Эргэлтийн бус хєрєнгийн Эргэлтийн бус хєрєнгийн арилжаа арилжаа • Эргэлтийн бус хєрєнгийн худалдан авалтын Эргэлтийн бус хєрєнгийн худалдан авалтын

єртгийг їнэт цаасны нэгэн адил худалдан єртгийг їнэт цаасны нэгэн адил худалдан авсан їнэ дээр уг хєрєнгийн худалдан авах, авсан їнэ дээр уг хєрєнгийн худалдан авах, тээвэрлэх, суурилуулахтай холбогдон тээвэрлэх, суурилуулахтай холбогдон гарсан зардлыг нэмж тооцно.гарсан зардлыг нэмж тооцно.

• Худалдан авалтын їнэ гэж худалдан авч буй Худалдан авалтын їнэ гэж худалдан авч буй эргэлтийн бус хєрєнгийн зах зээлийн їнийг эргэлтийн бус хєрєнгийн зах зээлийн їнийг хэлнэ. хэлнэ. Ашиглаж эхлэхийн ємнє гарсан Ашиглаж эхлэхийн ємнє гарсан зардлуудыг тїїний худалдан авалтын єртєгт зардлуудыг тїїний худалдан авалтын єртєгт шингээнэ.шингээнэ.

88

ЭЭргэлтийн бус хєрєнгє худалдан авахтай ргэлтийн бус хєрєнгє худалдан авахтай холбогдон дараах зардлууд гарч болно.холбогдон дараах зардлууд гарч болно. • Тээврийн зардалТээврийн зардал• Даатгалын зардалДаатгалын зардал• Худалдан авах үед шаардагдах Худалдан авах үед шаардагдах

хураамжхураамж• Бүртгэлийн хураамж (Газар, барилга Бүртгэлийн хураамж (Газар, барилга

байшин дээр)байшин дээр)• Суурилуулах зардалСуурилуулах зардал• Туршилтын зардал Туршилтын зардал

99

Эргэлтийн бус хөрөнгийг Эргэлтийн бус хөрөнгийг худалдах үед хэрхэн бүртгэх худалдах үед хэрхэн бүртгэх вэ вэ • Эргэлтийн бус хөрөнгийг худалдах Эргэлтийн бус хөрөнгийг худалдах

үед тухайн дансны дүнг багасгаж үед тухайн дансны дүнг багасгаж бичнэ. Энд бид зөвхөн газар бичнэ. Энд бид зөвхөн газар худалдах талаар авч үзьө. худалдах талаар авч үзьө. Ирээдүйд газрыг ч мөн худалдаж Ирээдүйд газрыг ч мөн худалдаж авдаг болох нь дамжиггүй.авдаг болох нь дамжиггүй.

1010

Жишээн дээр Жишээн дээр тайлбарлавал;тайлбарлавал;• Ашиг олсон тохиолдолд журналын Ашиг олсон тохиолдолд журналын

бичилтийг дараах байдлаар бичилтийг дараах байдлаар хийнэ.1,000,000 төгрөгийн дансны хийнэ.1,000,000 төгрөгийн дансны үнэ бүхий газрыг 1,200,000 үнэ бүхий газрыг 1,200,000 төгрөгөөр худалдаж, төлбөрийг нь төгрөгөөр худалдаж, төлбөрийг нь чекээр авчээ. чекээр авчээ.

1111

Борлуулсны ашиг 1,200,000 Борлуулсны ашиг 1,200,000 төг - 1,000,000 төг = 200,000 төг - 1,000,000 төг = 200,000 төгтөг• (Дт) Мөнгөн хөрөнгө 1,200,000 (Дт) Мөнгөн хөрөнгө 1,200,000 • (Кт)Газар(Кт)Газар

1,000,0001,000,000• (Кт) Эргэлтийн бус хөрөнгө (Кт) Эргэлтийн бус хөрөнгө

борлуулсны ашиг борлуулсны ашиг 200,000200,000

1212

1,000,000 төгрөгийн дансны үнэ бүхий 1,000,000 төгрөгийн дансны үнэ бүхий газрыг 950,000 төгрөгөөр худалдаж, газрыг 950,000 төгрөгөөр худалдаж, төлбөрийг нь сарын дараа авахаар төлбөрийг нь сарын дараа авахаар болжээ.болжээ. • Алдагдалтай бол дараах байдлаар бичилт Алдагдалтай бол дараах байдлаар бичилт

хийнэ.хийнэ.(Дт) Авлага(Дт) Авлага 950,000950,000(Дт)Эргэлтийн бус хөрөнгө (Дт)Эргэлтийн бус хөрөнгө борлуулсны алдагдал борлуулсны алдагдал 50.000 50.000

(Кт) Газар (Кт) Газар 1,000,0001,000,000

• Алдагдал:1,000,000 төг - 950,000төг = 50,000 төгАлдагдал:1,000,000 төг - 950,000төг = 50,000 төг

1313

Жишээ:Жишээ:• . Бараа материал хадгалах зорилгоор . Бараа материал хадгалах зорилгоор

700,000 төгрөгөөр агуулах худалдан авч, 700,000 төгрөгөөр агуулах худалдан авч, бүртгэлийн хураамжийн 30,000 төгрөг, бүртгэлийн хураамжийн 30,000 төгрөг, худалдан авалтын хураамжийн 15,000 худалдан авалтын хураамжийн 15,000 төгрөгийн хамт төлбөрийг чек гаргаж төгрөгийн хамт төлбөрийг чек гаргаж хийжээ.хийжээ.

• (1) (Дт)Барилга 745,000(1) (Дт)Барилга 745,000• (Кт) Харилцах данс 745,000(Кт) Харилцах данс 745,000

1414

Жишээ:Жишээ:• Ажлын ширээ сандлыг 220,000 Ажлын ширээ сандлыг 220,000

төгрөгөөр худалдан авч, 40,000 төгрөгөөр худалдан авч, 40,000 төгрөгийг бэлнээр төлж, үлдсэн дүнг төгрөгийг бэлнээр төлж, үлдсэн дүнг нь сарын эцэст төлөхөөр болжээ.нь сарын эцэст төлөхөөр болжээ.

(Дт)Тоног төхөөрөмж 220,000(Дт)Тоног төхөөрөмж 220,000 (Кт) Мөнгөн хөрөнгө (Кт) Мөнгөн хөрөнгө 40,00040,000 (Кт) Хуримтлагдсан өглөг 180,000(Кт) Хуримтлагдсан өглөг 180,000

1515

Жишээ:Жишээ:• 2,000,000 төгрөгийн үнэ бүхий 2,000,000 төгрөгийн үнэ бүхий

автомашины зогсоолын зориулалтаар автомашины зогсоолын зориулалтаар ашиглаж байсан газрыг 2,250,000 ашиглаж байсан газрыг 2,250,000 төгрөгөөр зарж, төлбөрийг нь аваагүй төгрөгөөр зарж, төлбөрийг нь аваагүй байна. байна.

• (Дт) Хур/авлага 2,250,000(Дт) Хур/авлага 2,250,000• (Кт) Газар (Кт) Газар 2,000,000 2,000,000 • (Кт) Эргэлтийн бус хөрөнгө (Кт) Эргэлтийн бус хөрөнгө борлуулсны олз борлуулсны олз 250,000250,000

1616

Жишээ:Жишээ:• Ачааны тэргийг 800,000 төгрөгөөр Ачааны тэргийг 800,000 төгрөгөөр

худалдан авч, төлбөрийг нь сар худалдан авч, төлбөрийг нь сар бүрийн эцэст зуу зуугаар төлөхөөр бүрийн эцэст зуу зуугаар төлөхөөр болжээ. Мөн бүртгэлийн хураамжинд болжээ. Мөн бүртгэлийн хураамжинд 20,000 төгрөг бэлнээр төлжээ. 20,000 төгрөг бэлнээр төлжээ.

• (Дт) Тээврийн хэрэгсэл 820,000(Дт) Тээврийн хэрэгсэл 820,000(Кт) Хуримтлагдсан өглөг(Кт) Хуримтлагдсан өглөг 800,000800,000

(Кт) Мөнгөн хөрөнгө(Кт) Мөнгөн хөрөнгө 20,000 20,000

1717

Эргэлтийн бус хөрөнгийн элэгдэлЭргэлтийн бус хөрөнгийн элэгдэл

• Нягтлан бодогч, инженер, эдийн засагч бїгд элэгдлийг єєр Нягтлан бодогч, инженер, эдийн засагч бїгд элэгдлийг єєр єєрєєр тодорхойлдог, цаашдаа ч єєрєєр тодорхойлсоор байх єєрєєр тодорхойлдог, цаашдаа ч єєрєєр тодорхойлсоор байх болно. Гэвч ихэнх хєрєнгє «хогийн овоо болох нь» зайлшгїй болно. Гэвч ихэнх хєрєнгє «хогийн овоо болох нь» зайлшгїй бєгєєд хєрєнгийн їр ашигт байдлын бууралтыг бєгєєд хєрєнгийн їр ашигт байдлын бууралтыг илэрхийлэхийн тулд єртгийн бууралт буюу данснаас илэрхийлэхийн тулд єртгийн бууралт буюу данснаас хасалтыг тодорхойлох шаардлагатай гэдгийг бїгд хїлээн хасалтыг тодорхойлох шаардлагатай гэдгийг бїгд хїлээн зєвшєєрдєг. зєвшєєрдєг.

• Элэгдэл нь їндсэн хєрєнгийн ашиглалтын боломжийн Элэгдэл нь їндсэн хєрєнгийн ашиглалтын боломжийн бууралтыг илэрхийлэхэд ашигладаг нэр томьёо юм. бууралтыг илэрхийлэхэд ашигладаг нэр томьёо юм.

• Ой, эрдэс чулуу, нефт, нїїрс гэх мэт байгалийн баялагийн Ой, эрдэс чулуу, нефт, нїїрс гэх мэт байгалийн баялагийн хувьд шавхагдал гэсэн нэр томьёо хэрэглэгддэг. хувьд шавхагдал гэсэн нэр томьёо хэрэглэгддэг.

• Харин Патент, гуудвил, гэх мэт биет бус хєрєнгєнд хорогдол Харин Патент, гуудвил, гэх мэт биет бус хєрєнгєнд хорогдол гэсэн хэллэг ашиглагддаг.гэсэн хэллэг ашиглагддаг.

1818

• Їндсэн хєрєнгє нь їйлдвэрлэлд оролцож, Їндсэн хєрєнгє нь їйлдвэрлэлд оролцож, бїтээгдэхїїн ажил їйлчилгээг явуулахад бїтээгдэхїїн ажил їйлчилгээг явуулахад ашиглагдан ашиг орлого авч ирэхийн зэрэгцээ ашиглагдан ашиг орлого авч ирэхийн зэрэгцээ ашиглалтын явцад анхныхаа хэмжээ, їнэ цэнэ, ашиглалтын явцад анхныхаа хэмжээ, їнэ цэнэ, хїчин чадлаа аажмаар алддаг. Энэ алдсан хїчин чадлаа аажмаар алддаг. Энэ алдсан єртгийг тооцож єртєгт шингээх замаар зардал єртгийг тооцож єртєгт шингээх замаар зардал болгодог. Энэ нь агуулгаараа бїтээж бий болгодог. Энэ нь агуулгаараа бїтээж бий болгосон хєрєнгийн хувьд єгєєж нь буурч, болгосон хєрєнгийн хувьд єгєєж нь буурч, элэгдэж, хорогдож, байгалийн бий болгосон элэгдэж, хорогдож, байгалийн бий болгосон ой мод, нїїрс, хїдэр гэх мэт эрдэс баялаг ой мод, нїїрс, хїдэр гэх мэт эрдэс баялаг шавхагдаж байна гэсэн їг юм. шавхагдаж байна гэсэн їг юм. Элэгдлийг Элэгдлийг тооцож бїртгэлд тусгасан нь хєрєнгийн тооцож бїртгэлд тусгасан нь хєрєнгийн їнэлгээ биш харин зардлын хувиарлалт болно. їнэлгээ биш харин зардлын хувиарлалт болно.

• Элэгдэл нь нэгэнт зардлын элемент болох Элэгдэл нь нэгэнт зардлын элемент болох учраас ашиг учраас ашиг орлого татварторлого татварт шууд нєлєєлдєг. шууд нєлєєлдєг. Ийм учраас элэгдлийг зєв оновчтой тооцох нь Ийм учраас элэгдлийг зєв оновчтой тооцох нь чухал ач холбогдолтой. чухал ач холбогдолтой.

1919

Олон улсын бїртгэлийн стандарт-4-тОлон улсын бїртгэлийн стандарт-4-т • ««Ашиглах боломжит тєлєвлєсєн хугацааных нь Ашиглах боломжит тєлєвлєсєн хугацааных нь

туршид тухайн хєрєнгийн элэгдлийнх нь дїнг туршид тухайн хєрєнгийн элэгдлийнх нь дїнг тарааж шингээх арга бол \Элэгдїїлэлт\ мєнтарааж шингээх арга бол \Элэгдїїлэлт\ мєн»». .

• Элэгдїїлэлт нь тайлант їеийн ашгийн дїнд шууд, Элэгдїїлэлт нь тайлант їеийн ашгийн дїнд шууд, эсвэл тойруугаар нєлєєлж болдог гэжээ. эсвэл тойруугаар нєлєєлж болдог гэжээ.

• Энэ нь элэгдэл бол зардлын нэг зїйл болно гэсэн їг Энэ нь элэгдэл бол зардлын нэг зїйл болно гэсэн їг юм. юм.

• Эдгээр хөрөнгө нь хэд хэдэн тайлант хугацааг Эдгээр хөрөнгө нь хэд хэдэн тайлант хугацааг хамран бизнест ашиглагддаг ба ашиглагдсаныхаа хамран бизнест ашиглагддаг ба ашиглагдсаныхаа хирээр хуучирч, техникийн хөгжил дэвшлийн хирээр хуучирч, техникийн хөгжил дэвшлийн улмаас хоцрогдож үнэ цэнэ нь буурч, ашиглалтын улмаас хоцрогдож үнэ цэнэ нь буурч, ашиглалтын хугацаа дуусахад бүрэн үнэ цэнээ алдсан байдаг. хугацаа дуусахад бүрэн үнэ цэнээ алдсан байдаг.

• Иймд урт хугацаанд ашиглагддаг эргэлтийн бус Иймд урт хугацаанд ашиглагддаг эргэлтийн бус хөрөнгийн үнэ цэнийн бууралтын хэмжээгээр хөрөнгийн үнэ цэнийн бууралтын хэмжээгээр тайлант хугацаа бүрээр уг хөрөнгийн дансны үнийг тайлант хугацаа бүрээр уг хөрөнгийн дансны үнийг бууруулан зардалд шингээхийг элэгдїїлэх арга бууруулан зардалд шингээхийг элэгдїїлэх арга гэнэ. Ингэхдээ тухайн тайлант хугацааны үнэлгээг гэнэ. Ингэхдээ тухайн тайлант хугацааны үнэлгээг бууруулах дүнг тогтоож, элэгдлийн зардлын бууруулах дүнг тогтоож, элэгдлийн зардлын дансанд бүртгэнэдансанд бүртгэнэ. .

2020

ЭЭлэгдлийг ашиглахын хирээр үнэ цэнэ нь буурч лэгдлийг ашиглахын хирээр үнэ цэнэ нь буурч байдаг тийм эргэлтийн бус хөрөнгийн тухайд байдаг тийм эргэлтийн бус хөрөнгийн тухайд байгуулдаг.байгуулдаг.• Дээрх Дээрх стандартад ямар хєрєнгєнд стандартад ямар хєрєнгєнд

элэгдлийг тооцохыг тодорхойлохдоо:элэгдлийг тооцохыг тодорхойлохдоо:• А 1ээс дээш тайлант їед ашиглагдаж А 1ээс дээш тайлант їед ашиглагдаж

болох хєрєнгєболох хєрєнгє• Б Ашиглах боломжит хугацаа нь Б Ашиглах боломжит хугацаа нь

хязгаарлагдмал хєрєнгєхязгаарлагдмал хєрєнгє• В Байгууллагын эзэмшилд байж В Байгууллагын эзэмшилд байж

їйлдвэрлэл болон ажилїйлдвэрлэл болон ажил ї їйлчилгээ эсвэл йлчилгээ эсвэл тїрээслїїлэхэд юм уу, бусад зориулалтанд,тїрээслїїлэхэд юм уу, бусад зориулалтанд,

• Тэрчлэн захиргааны зориулалтаар Тэрчлэн захиргааны зориулалтаар аашиглагдаж буй хєрєнгє шиглагдаж буй хєрєнгє

Эдгээрээс бїрдэнэ гэж заажээЭдгээрээс бїрдэнэ гэж заажээ..

2121

Тэрчлэн стандартад ашиглах Тэрчлэн стандартад ашиглах бболомжит хугацаа нь :оломжит хугацаа нь :• А Элэгдэл тооцогдох хєрєнгийг А Элэгдэл тооцогдох хєрєнгийг

тухайн газар, байгууллага нь тухайн газар, байгууллага нь ашиглахаар ашиглахаар ххїлээж буйїлээж буй хугацаа хугацаа

• Б Тухайн газар байгууллага нь уг Б Тухайн газар байгууллага нь уг хєрєнгийг ашиглан гаргаж хєрєнгийг ашиглан гаргаж авахаар хїлээж буй бїтээгдэхїїний авахаар хїлээж буй бїтээгдэхїїний тоо хэмжээгээр хэмжигдэнэ.тоо хэмжээгээр хэмжигдэнэ.

2222

• Элэгдэл тооцогдох хєрєнгийн Элэгдэл тооцогдох хєрєнгийн элэгдїїлбэл зохих дїн нь тїїний элэгдїїлбэл зохих дїн нь тїїний анхны єртєг болон тэрхїї хєрєнгийн анхны єртєг болон тэрхїї хєрєнгийн анхны єртєг бїрэлдїїлэх бусад дїнг анхны єртєг бїрэлдїїлэх бусад дїнг санхїїгийн тайланд тусгаснаас нь санхїїгийн тайланд тусгаснаас нь їлдэх єртгийг хассантай тэнцїї гэж їлдэх єртгийг хассантай тэнцїї гэж заажээ.заажээ.

• Їлдэгдэл їнэЇлдэгдэл їнэ гэдэг нь анхны гэдэг нь анхны їнээс, ашиглалтаас хасах їед їнээс, ашиглалтаас хасах їед ашиглаж болох зїйлийн їнийг ашиглаж болох зїйлийн їнийг хассантай тэнцїї байна. хассантай тэнцїї байна.

2323

Эдгээрээс їзвэл элэгдлийн хэмжээ Эдгээрээс їзвэл элэгдлийн хэмжээ ньнь::

• Хєрєнгийн ашиглагдах хугацааХєрєнгийн ашиглагдах хугацаа

• Элэгдэл тооцох суурь їнэЭлэгдэл тооцох суурь їнэ

• Элэгдэлийн зардлыг хувиарлах Элэгдэлийн зардлыг хувиарлах аргаас шууд хамаарах нь тодорхой аргаас шууд хамаарах нь тодорхой байнабайна. .

2424

Ашиглагдах хугацааг Ашиглагдах хугацааг тогтоохдоо тогтоохдоо • Стандарт-4т зааснаар: Ємнєх їеийн Стандарт-4т зааснаар: Ємнєх їеийн

туршлага дээр тулгуурлах мєн туршлага дээр тулгуурлах мєн хєрєнгийн ашиглалтын жилийн тоо, хєрєнгийн ашиглалтын жилийн тоо,

• засвар їйлчилгээ хийх график, засвар їйлчилгээ хийх график, • мєн технологийн єєрчлєлтєєс юм уу, мєн технологийн єєрчлєлтєєс юм уу,

їйлдвэрлэлийг єєрчлєн сайжруулснаас їйлдвэрлэлийг єєрчлєн сайжруулснаас їїдэх хоцрогдол, їїдэх хоцрогдол,

• тухайн хєрєнгийг ашиглан гаргаж буй тухайн хєрєнгийг ашиглан гаргаж буй бїтээгдэхїїнийх нь зах зээлийн эрэлт бїтээгдэхїїнийх нь зах зээлийн эрэлт єєрчлєгдсєнєєс їїдэх хоцрогдол, єєрчлєгдсєнєєс їїдэх хоцрогдол,

• тїрээсийн тогтоосон хугацаа дуусах тїрээсийн тогтоосон хугацаа дуусах хязгаар зэргийг їндэслэн тооцдог хязгаар зэргийг їндэслэн тооцдог байна.байна.

2525

Элэгдэл тооцох суурь їнийгЭлэгдэл тооцох суурь їнийг тогтоохдоо анхны їнээс їлдэх їнийг тогтоохдоо анхны їнээс їлдэх їнийг хасаж тогтооно.хасаж тогтооно. • Їлдэх їнийг ихэнхи хєрєнгєнд Їлдэх їнийг ихэнхи хєрєнгєнд

бодитойгоор тогтоох боломж бага бодитойгоор тогтоох боломж бага учир голчлон тэгтэй тэнцїїгээр учир голчлон тэгтэй тэнцїїгээр авдаг.авдаг.

Гэхдээ зарим удаан хугацаанд Гэхдээ зарим удаан хугацаанд ашиглагдах хєрєнгєнд тооцдог ашиглагдах хєрєнгєнд тооцдог байна. байна.

2626

ЇЇндсэн хєрєнгийн элэгдлийг тооцохндсэн хєрєнгийн элэгдлийг тооцох • (1) шулуун шугамын (1) шулуун шугамын аргаарга• (2) їйл ажиллагааны буюу бїтээгдэхїїний нэгжид (2) їйл ажиллагааны буюу бїтээгдэхїїний нэгжид

ногдуулахногдуулах арга арга• (3) хурдавчилсан гэсэн гурван їндсэн арга байдаг (3) хурдавчилсан гэсэн гурван їндсэн арга байдаг • хурдавчилсан аргадхурдавчилсан аргад • А. А. жилїїдийн нийлбэрийн жилїїдийн нийлбэрийн арга арга • Б. Б. їлдэгдэл бууруулах аргыг їлдэгдэл бууруулах аргыг

хамруулж їздэг.хамруулж їздэг.• Їлдэгдэл бууруулах аргын їндсэн арга нь Їлдэгдэл бууруулах аргын їндсэн арга нь

давхардавхар• бууруулах арга байдаг.бууруулах арга байдаг.• Євєрмєц аргаЄвєрмєц арга• А. Тооллогын аргаА. Тооллогын арга• Б. Б. Орлуулагын аргаОрлуулагын арга

2727

Шулуун шугамын аргаШулуун шугамын арга• Шулуун шугамын арга гэдэг нь Шулуун шугамын арга гэдэг нь

эргэлтийн бус хөрөнгийн үнэ цэнэ эргэлтийн бус хөрөнгийн үнэ цэнэ жил бүр ижил хэмжээгээр буурна жил бүр ижил хэмжээгээр буурна гэж үзээд элэгдлийг жил бүр тэнцүү гэж үзээд элэгдлийг жил бүр тэнцүү хэмжээгээр байгуулах арга юм. хэмжээгээр байгуулах арга юм.

• Элэгдлийг дараах томъёогоор Элэгдлийг дараах томъёогоор тооцно.тооцно.

• Элэгдэл = Элэгдэл = Худалдан авалтын өртөг /Худалдан авалтын өртөг /Анхны їнэАнхны їнэ/ - Үлдэх өртөг/ - Үлдэх өртөг Ашиглагдах хугацаа / Ашиглагдах хугацаа /жилээржилээр//

2828

Энэхүү тооцоонд анхны өртөг, Энэхүү тооцоонд анхны өртөг, ашиглагдах хугацаа, үлдэх өртгийн ашиглагдах хугацаа, үлдэх өртгийн өгөгдөл хэрэгтэй.өгөгдөл хэрэгтэй. • Анхны өртєгАнхны өртєг нь худалдан авах үнэ дээр хөрөнгө нь худалдан авах үнэ дээр хөрөнгө

худалдан авахтай холбогдон гарсан зардлуудыг худалдан авахтай холбогдон гарсан зардлуудыг нэмээд гарсан дүн гэдгийг санаж байгаа байх.нэмээд гарсан дүн гэдгийг санаж байгаа байх.

• Ашиглагдах хугацааАшиглагдах хугацаа гэдэг нь тухайн хөрөнгийг гэдэг нь тухайн хөрөнгийг хэдэн жил ашиглаж болох вэ гэдгийг хэдэн жил ашиглаж болох вэ гэдгийг тодорхойлсон тодорхойлсон хугацаахугацаа..

• Үлдэх єртєгҮлдэх єртєг гэдэг нь хөрөнгийн ашиглалтын гэдэг нь хөрөнгийн ашиглалтын хугацаа дуустал элэгдүүлж дууссаны дараа хугацаа дуустал элэгдүүлж дууссаны дараа үлдэх үнэлгээ буюу ашиглалтын шаардлага үлдэх үнэлгээ буюу ашиглалтын шаардлага хангахгүй болсон ч тодорхой хэмжээний үнэ цэнэ хангахгүй болсон ч тодорхой хэмжээний үнэ цэнэ бүхий таарсан үнээр зарагдах боломжийг бүхий таарсан үнээр зарагдах боломжийг харуулсан үнэлгээний дүн юм.харуулсан үнэлгээний дүн юм.

2929

Жишээ Жишээ • Ачааны машиныг аж ахуйн үйл Ачааны машиныг аж ахуйн үйл

ажиллагаанд ашиглах зорилгоор ажиллагаанд ашиглах зорилгоор 4,000,000 төгрөгөөр худалдан 4,000,000 төгрөгөөр худалдан авчээ. Ашиглагдах хугацаа нь 10 авчээ. Ашиглагдах хугацаа нь 10 жил, үлдэх өртөг нь анхны жил, үлдэх өртөг нь анхны өртгийн 5% байх тохиолдолд өртгийн 5% байх тохиолдолд жилийн элэгдлийг тооцьё.жилийн элэгдлийг тооцьё.

3030

• ЭлэгдэлЭлэгдэл == 4,000.000 - 4,000.000 * 4,000.000 - 4,000.000 * 5%5%

10 жил10 жил

• Энэ тохиолдолд 4,000,000 төгрөгийн Энэ тохиолдолд 4,000,000 төгрөгийн анхны өртөг бүхий ачааны машины анхны өртөг бүхий ачааны машины үнэ цэнэ жил бүр 380,000 төгрөгөөр үнэ цэнэ жил бүр 380,000 төгрөгөөр буурч, худалдан авснаас хойш 10 буурч, худалдан авснаас хойш 10 дахь жилийн эцсээрх үлдэх өртөг нь дахь жилийн эцсээрх үлдэх өртөг нь 200,000 болно гэсэн үг.200,000 болно гэсэн үг.

3131

биет бус хөрөнгөбиет бус хөрөнгө• Мөн Мөн биет бус хөрөнгбиет бус хөрөнгийнийн элэгдлийн элэгдлийн

зардлзардлыгыг зөвхөн шулуун шугамын зөвхөн шулуун шугамын аргаар тооцох бөгөөд үлдэгдэл аргаар тооцох бөгөөд үлдэгдэл өртөг нь тэглэж ашиглагдах өртөг нь тэглэж ашиглагдах хугацаа дуусмагц дансны үнэ нь хугацаа дуусмагц дансны үнэ нь тэг болно.тэг болно.

3232

ЇЇйл ажиллагааны аргайл ажиллагааны арга• Їйл ажиллагааны арга буюу бїтээгдэхїїний Їйл ажиллагааны арга буюу бїтээгдэхїїний

нэгжид ногдуулан тооцох арга нь їндсэн нэгжид ногдуулан тооцох арга нь їндсэн хєрєнгийн элэгдлийг цаг хугацаанд бус, хєрєнгийн элэгдлийг цаг хугацаанд бус, харин їйл ажиллагааны їр дїн болон харин їйл ажиллагааны їр дїн болон ашиглалтын байдалд нь їндэслэн тооцдог.ашиглалтын байдалд нь їндэслэн тооцдог.

• Тухайлбал тоног техєєрємжийн Тухайлбал тоног техєєрємжийн элэгдлийг тїїний їйлдвэрлэсэн элэгдлийг тїїний їйлдвэрлэсэн бїтээгдэхїїний тоо болон ажилласан бїтээгдэхїїний тоо болон ажилласан машин цагт нь їндэслэн тооцож болох юм. машин цагт нь їндэслэн тооцож болох юм.

• Энэ арга нь элэгдлийг їйл Энэ арга нь элэгдлийг їйл ажиллагааны їр дїнд їндэслэн тооцдог ажиллагааны їр дїнд їндэслэн тооцдог учраас НББ-ийн уялдаат зарчимд илїї учраас НББ-ийн уялдаат зарчимд илїї нийцдэг.нийцдэг.

3333

Дараахь томьёогоор тооцдог. Дараахь томьёогоор тооцдог. ЇїндЇїнд • Элэгдлийн = (Элэгдлийн = (Анхны єртєг-їлдэх єртєгАнхны єртєг-їлдэх єртєг)*Ажилласан цаг)*Ажилласан цаг хэмжээ Нийт ажиллах цагхэмжээ Нийт ажиллах цаг• Жишээ: Уг тоногЖишээ: Уг тоног Т240,000-н єртєгтэй, Т240,000-н єртєгтэй,

Т40,000-н їлдэх єртєгтэй 50,000 машин/цаг Т40,000-н їлдэх єртєгтэй 50,000 машин/цаг ажиллах хїчин чадалтай тоног ажиллах хїчин чадалтай тоног тєхєєрємжийг тєхєєрємжийг 20002000.01.01-нд худалдаж .01.01-нд худалдаж авчээ. Уг авчээ. Уг ттєєхєєрєхєєрєммжийн ажилласан цагийн жийн ажилласан цагийн талаар талаар дараахь дараахь мэдээлэлмэдээлэл єгєгдєв:єгєгдєв:

2000 он 2001 он 2002 он 2003 он 2004 он НИЙТ2000 он 2001 он 2002 он 2003 он 2004 он НИЙТ 8000 10000 11000 12000 9000 50000 8000 10000 11000 12000 9000 50000

3434

ЭлэгдлЭлэгдлийн хэмжээг дараахь байдлаар тооцноийн хэмжээг дараахь байдлаар тооцно

• Элэгдлийн = (Элэгдлийн = (Анхны єртєг-їлдэх єртєгАнхны єртєг-їлдэх єртєг)*Ажилласан цаг )*Ажилласан цаг

ххэмжээ Нийт ажиллах цагэмжээ Нийт ажиллах цаг

3535

• Бїтээгдэхїїний нэгжид ногдуулах аргын давуу талБїтээгдэхїїний нэгжид ногдуулах аргын давуу тал

• ХєрєнгийХєрєнгийнн элэгдлийг їйл ажиллагааны їр дїн буюу элэгдлийг їйл ажиллагааны їр дїн буюу ашигласан байдалд ньашигласан байдалд нь їїнндэслэн тооцдог учир уялдаат дэслэн тооцдог учир уялдаат зарчимд илїї сайн нийцдэг.зарчимд илїї сайн нийцдэг.

• Бїтээгдэхїїний нэгжид ногдуупах зргын Бїтээгдэхїїний нэгжид ногдуупах зргын дутагдалтай талдутагдалтай тал

• Тухайн тайлангийн хугацаанд хєрєнгийг Тухайн тайлангийн хугацаанд хєрєнгийг ашигласан хугацаа,ашигласан хугацаа, їйлдвэрлэсэн бїтээгдэхїїн зэрэг їйлдвэрлэсэн бїтээгдэхїїн зэрэг элэгдэл тооцох їйл ажиллагааныэлэгдэл тооцох їйл ажиллагааны нэгжийг нэгжийг тодорхойлоход хїндрэлтэй байдаг;тодорхойлоход хїндрэлтэй байдаг;

• Зєвхєн їйл ажиллагааны їр дїнд їндэслэдэг учир барилга Зєвхєн їйл ажиллагааны їр дїнд їндэслэдэг учир барилга зэрэг їндсэнзэрэг їндсэн хєрєнгийн элэгдлийг тооцоход тохиромжтой хєрєнгийн элэгдлийг тооцоход тохиромжтой арга болж чаддаггїй.арга болж чаддаггїй.

• Бїтээгдэхїїний нэгжид ногдуулах аргыг уурхай, ашигт Бїтээгдэхїїний нэгжид ногдуулах аргыг уурхай, ашигт малтмалын орд зэрэг байгалийн нєєцийн малтмалын орд зэрэг байгалийн нєєцийн шавхагдалтыгшавхагдалтыг тооцоход єргєн ашигладаг.тооцоход єргєн ашигладаг.

3636

Хурдавчилсан арга Хурдавчилсан арга • Элэгдлийг хурдавчилсан аргаар тооцох їед эхний Элэгдлийг хурдавчилсан аргаар тооцох їед эхний

жилїїдийн элэгдлийн зардал єндєр, сїїлийн жилїїдийн элэгдлийн зардал єндєр, сїїлийн жилїїдийнх нь бага байдаг. жилїїдийнх нь бага байдаг.

• Эхний жилїїдэд хєрєнгийн їр єгєєж єндєр Эхний жилїїдэд хєрєнгийн їр єгєєж єндєр байдаг тул эдгээр жилїїдэд элэгдлийн зэрдал байдаг тул эдгээр жилїїдэд элэгдлийн зэрдал єндєр байх ёстой, харин сїїлийн жилїїдэд їр єгєєж єндєр байх ёстой, харин сїїлийн жилїїдэд їр єгєєж нь буурдаг учраас элэгдлийн зардал бага байх нь буурдаг учраас элэгдлийн зардал бага байх ёстой гэсэн їндсэн ойлголт дээр хурдавчилсан ёстой гэсэн їндсэн ойлголт дээр хурдавчилсан арга нь суурилдаг.арга нь суурилдаг.

• Элэгдэл тооцох хурдавчилсан аргад Элэгдэл тооцох хурдавчилсан аргад їлдэгдэл бууруулах ба жилїїдийн нийлбэрийн їлдэгдэл бууруулах ба жилїїдийн нийлбэрийн гэсэн хоёр аргыг хамруулдаг гэдгийг бид дээр гэсэн хоёр аргыг хамруулдаг гэдгийг бид дээр дурдсан билээ. Арга тус бїрийг дэлгэрїїлэн авч дурдсан билээ. Арга тус бїрийг дэлгэрїїлэн авч їзье: їзье:

3737

ЇлЇлдэгдэл бдэгдэл бууруулах аргаууруулах арга• Энэ аргаас голдуу давхар бууруулах аргыг хэрэглэдэг.Энэ аргаас голдуу давхар бууруулах аргыг хэрэглэдэг.

• Давхар бууруулах арга энэ аргаар элэгдлийг Давхар бууруулах арга энэ аргаар элэгдлийг тооцохдоо: тооцохдоо:

• 1. Шулуун шугамын аргаар жилийн элэгдлийн хэмжээг 1. Шулуун шугамын аргаар жилийн элэгдлийн хэмжээг тодорхойлно.тодорхойлно.

• 2. 2. Жилийн элэгдлийн дїнг процентонд шилжїїлнэ.Жилийн элэгдлийн дїнг процентонд шилжїїлнэ.• 3. 3. Уг процентоор 2 дахин нэмэгдїїлнэ.Уг процентоор 2 дахин нэмэгдїїлнэ.• Энэхїї єсгєсєн процентоороо эхний жил суурь Энэхїї єсгєсєн процентоороо эхний жил суурь

їнээс, дараагийн жилїїдэд їлдэгдэл їнээс бодож тухайн їнээс, дараагийн жилїїдэд їлдэгдэл їнээс бодож тухайн тайлангийн їеийн элэгдлийг тодорхойлно.тайлангийн їеийн элэгдлийг тодорхойлно.

• Тайлангийн хугацааны элэгдлийн хэмжээг Тайлангийн хугацааны элэгдлийн хэмжээг олохдоо хєрєнгийн дансны їнийг (анхны єртгєєс хасах олохдоо хєрєнгийн дансны їнийг (анхны єртгєєс хасах нь хуримтлагдсан элэгдэл) элэгдлийн хувиар їржїїлж нь хуримтлагдсан элэгдэл) элэгдлийн хувиар їржїїлж тооцдог.тооцдог.

3838

Дараахь томьёогоор Дараахь томьёогоор тооцдог тооцдог

• Элэгдлийн хувь=Элэгдлийн хувь= 1 1 *100*2 *100*2 Ашиглах хугацааАшиглах хугацаа

Їлдэгдэл бууруулах аргын їед бусад Їлдэгдэл бууруулах аргын їед бусад аргуудтай адил хєрєнгийн анхны аргуудтай адил хєрєнгийн анхны єртгєєс тїїний їлдэх єртгииг єртгєєс тїїний їлдэх єртгииг хасдаггїйхасдаггїй..

3939

Жишээ: Жишээ:

• 2000.01.01-нд 4 жипийн 2000.01.01-нд 4 жипийн хугацаатай. Т4.000-н їлдэх хугацаатай. Т4.000-н їлдэх єртєгтэй конторын тавилгыг єртєгтэй конторын тавилгыг 780.000-р худалдан авсан гэвэл 780.000-р худалдан авсан гэвэл нэг жилд ногдох элэгдлийн нэг жилд ногдох элэгдлийн зардзардллыг дараахь байдлаар олно:ыг дараахь байдлаар олно:

4040

Элэгдлийн хувь=Элэгдлийн хувь= 1 1 *100*2= *100*2= __ 1 1 *100*2 = 50%*100*2 = 50% Ашиглах хугацаа Ашиглах хугацаа 44

• ЖилЖил Дансны Дансны їїнэ Элэгд-лийн % нэ Элэгд-лийн % Тооцсон элэгдэлТооцсон элэгдэл

4141

Элэгдлийн хувьЭлэгдлийн хувь== 1 1 *100*2*100*2== __ 1 1 *100*2 *100*2 = 50%= 50%

Ашиглах хугацаа Ашиглах хугацаа 44

ЖилЖил ДанснДансны ы їїнэ нэ

Элэгд-Элэгд-лийн % лийн %

ТооцсоТооцсон н

элэгдээлэгдэлл

ХуримтХуримт--

лагдсалагдсанн

элэгдээлэгдэлл

ДанснДансны їнэ, ы їнэ, жилийжилийн эцэстн эцэст

20002000 8000080000 5050 4000040000 4000040000 400004000020012001 4000040000 5050 2000020000 6000060000 200002000020022002 2000020000 5050 1000010000 7000070000 100001000020032003 1000010000 5050 60006000** 7600076000 40004000

4242

Жилїїдийн нийлбэрийн аргаЖилїїдийн нийлбэрийн арга • Энэ аргын їед элэгдлийг Энэ аргын їед элэгдлийг

тооцохдоо ашиглагдах жилїїдийн тооцохдоо ашиглагдах жилїїдийн нийлбэрийг їе болгон ашигладаг. нийлбэрийг їе болгон ашигладаг.

• Тухайн хугацааны элэгдлийн зардлыг дараахь Тухайн хугацааны элэгдлийн зардлыг дараахь байдлаар тооцнобайдлаар тооцно::

• Элэгдлийн = Элэгдлийн = Цаашид ашиглагдах жил Цаашид ашиглагдах жил х х Элэгдэх єртєгЭлэгдэх єртєг

хэмжээ Жилїїдийн нийлбэрхэмжээ Жилїїдийн нийлбэр

4343

Жишээ Жишээ • 20002000.01,01-нд 4 жилийн хугацаатай, Т4.000-.01,01-нд 4 жилийн хугацаатай, Т4.000-

н їлдэх єртєгтэй конторын тавилгыг н їлдэх єртєгтэй конторын тавилгыг Т80,000-р худалдан авсан гэвэл нэг жипд Т80,000-р худалдан авсан гэвэл нэг жипд ногдох элэгдлийн зардлыг дараахь ногдох элэгдлийн зардлыг дараахь байдпаар олно: Уг тавилга нь 4 жип байдпаар олно: Уг тавилга нь 4 жип ашиглагдах бєгєєд ашиглагдах жипїїдийнашиглагдах бєгєєд ашиглагдах жипїїдийн нийлбэрнийлбэр нь:нь:

10=1+2+3+4 10=1+2+3+4 Элэгдэх єртєг=80,000-4,000=76,000 Элэгдэх єртєг=80,000-4,000=76,000

4444

ЖилЖил Элэгдэх Элэгдэх єртєг єртєг

їпдсэнїпдсэнашиглапташиглаптынынхугацаахугацаа

Элэгдэл Элэгдэл тооцох тооцох їеїе

ЭлэгдЭлэгдллийийн зардал н зардал

ДансныДансныЇнэЇнэ

АА ББ ВВ ГГ БхГБхГ ДД

20002000 7600076000 44 4/104/10 3040030400 4560045600

20012001 7600076000 33 3/103/10 2280022800 2280022800

20022002 7600076000 22 2/102/10 1520015200 76007600

20032003 7600076000 11 1/101/10 76007600 00

4545

Байгалийн нєєцБайгалийн нєєц • Байгалийн нєєц гэдэгт янз бїрийн ашигт малтмал, газрын Байгалийн нєєц гэдэгт янз бїрийн ашигт малтмал, газрын

тос, байгалийн хий зэрэг нєєц ордог. Эдгээр нь нєхєн тос, байгалийн хий зэрэг нєєц ордог. Эдгээр нь нєхєн сэргээгддэггїй бєгєєд ашиглах тусам нєєц нь хорогдож сэргээгддэггїй бєгєєд ашиглах тусам нєєц нь хорогдож байдаг тул элэгдэх хєрєнгє гэж їздэг. Байгалийн нєєцийг байдаг тул элэгдэх хєрєнгє гэж їздэг. Байгалийн нєєцийг бусад хєрєнгийн нэгэн адил єртгєєр нь бїртгэх бєгєєд уг бусад хєрєнгийн нэгэн адил єртгєєр нь бїртгэх бєгєєд уг єртгийг байгалийн нєєцийг ашиглах хугацааны туршид єртгийг байгалийн нєєцийг ашиглах хугацааны туршид элэгдїїлж зардалд шингээдэг. элэгдїїлж зардалд шингээдэг.

• Байгалийн-нєєцийн єртєгт Байгалийн-нєєцийн єртєгт • (1) худалдаж авсан їнэ. (1) худалдаж авсан їнэ. • (2) хайгуулын зардал, (2) хайгуулын зардал, • (3) судалгааны зардал ордог. (3) судалгааны зардал ордог.

• Байгалийн нєєцийн энэхїї элэгдэж зардалд шингэж Байгалийн нєєцийн энэхїї элэгдэж зардалд шингэж байгаа хэсгийг бусад хєрєнгийн адил элэгдэл гэж байгаа хэсгийг бусад хєрєнгийн адил элэгдэл гэж нэрлэдэггїй, харин хорогдолнэрлэдэггїй, харин хорогдол /зарим номонд шавхагдал / /зарим номонд шавхагдал / гэж нэрлэдэг. Баланс дээр "Байгалийн нєєц"-ийг єртгєєр гэж нэрлэдэг. Баланс дээр "Байгалийн нєєц"-ийг єртгєєр нь тусгаж, харин "Хуримтлагдсан шавхагдал"-ыг доор нь нь тусгаж, харин "Хуримтлагдсан шавхагдал"-ыг доор нь хасч харуулах ёстой.хасч харуулах ёстой.

4646

• Ихэнх тохиолдолд байгалийн нєєцийг бидний Ихэнх тохиолдолд байгалийн нєєцийг бидний дээр їзсэн "бїтээгдэхїїний нэдээр їзсэн "бїтээгдэхїїний нэгжгжид ногдуулах" ид ногдуулах" аргаар элэгдїїлдэг бєгєєд энэ нь нийт аргаар элэгдїїлдэг бєгєєд энэ нь нийт олзворлохоор тооцсон хэмжээнд їндэслэн тухайн олзворлохоор тооцсон хэмжээнд їндэслэн тухайн жил олзворлосон жил олзворлосон ннэгжид ногдох элэгдлийн эгжид ногдох элэгдлийн хэмжээг тодорхойлдог. хэмжээг тодорхойлдог. ЄЄєрєєр хэлбзл:єрєєр хэлбзл:

• Анхны ертегАнхны ертег хх Тайлангийн хугацаанд Тайлангийн хугацаанд ннийт олзворлохоор тооцсон нэгжийт олзворлохоор тооцсон нэгж олзворлосон нэгж олзворлосон нэгж

= = ХорогдлыХорогдлын н хэмжээхэмжээ

• ХХорогдлын хэмжээгээр дараахь журналын орогдлын хэмжээгээр дараахь журналын бичилтийг хийнэ:бичилтийг хийнэ:

• Хорогдлын зардалХорогдлын зардал хххххххх• Хуримтлагдсан хорогдолХуримтлагдсан хорогдол хххххххх

4747

Элэгдлийн бїртгэлЭлэгдлийн бїртгэл• Тооцоолсон элэгдлийг зардалд шингээхийн тулд Тооцоолсон элэгдлийг зардалд шингээхийн тулд

холбогдох дансуудад бичхолбогдох дансуудад бичиилт хийнэ.Їїний тулд:лт хийнэ.Їїний тулд: Хуримтлагдсан элэгдэлХуримтлагдсан элэгдэл, , Элэгдлийн зардал Элэгдлийн зардал дансдыг хєтєлнє. дансдыг хєтєлнє.

• Хурамтлагдсан элэгдэлХурамтлагдсан элэгдэл данс нь тухайн данс нь тухайн хєрєнгийн ашиглах хугацааны туршид хєрєнгийн ашиглах хугацааны туршид байгуулсан элэгдлийг хуримтлуулахад байгуулсан элэгдлийг хуримтлуулахад зориулагдан хєтлєгддєг учир хуримтлагдсан зориулагдан хєтлєгддєг учир хуримтлагдсан элэгдлийн дїнгээр їлдэгдэлтэй гарэлэгдлийн дїнгээр їлдэгдэлтэй гардаг балансын даг балансын данс юмданс юм . .

• Элэгдлийн зардалЭлэгдлийн зардал данс нь зєвхєн тухай тайлант данс нь зєвхєн тухай тайлант хугацаанд байгуулсан элэгдлийг тухайн їеийн хугацаанд байгуулсан элэгдлийг тухайн їеийн єртєг, зарлагад хамааруулахад зориулагддагєртєг, зарлагад хамааруулахад зориулагддаг учир тайлангийн данс болно.учир тайлангийн данс болно.

4848

• Иймд Иймд Элэгдлийн зардалЭлэгдлийн зардал данс нь данс нь ««Їйлдвэрлэлийн Їйлдвэрлэлийн нэмэлт зардалнэмэлт зардал»-»- ын данс болон ын данс болон ««Орлого Орлого зарлагын нэгдсэн дансзарлагын нэгдсэн данс»-»-нд хаагдана.нд хаагдана.

• Харин хуримтлагдсан элэгдлийг балансанд Харин хуримтлагдсан элэгдлийг балансанд їндсэн хєрєнгийн хэсэгт хасах тэмдэгтэйгээр їндсэн хєрєнгийн хэсэгт хасах тэмдэгтэйгээр тусгаж єгнє.тусгаж єгнє.

• Ингэснээр їндсэн хєрєнгє балансын дїнд їлдэгдэл Ингэснээр їндсэн хєрєнгє балансын дїнд їлдэгдэл їнээрээ буюу цаашид ашиглагдах бодит єргєєрєє їнээрээ буюу цаашид ашиглагдах бодит єргєєрєє тусгагдана.тусгагдана.

• Дансны бичилтийг хийхдээ тайлант хугацаанд Дансны бичилтийг хийхдээ тайлант хугацаанд байгуулсан элэгдлийн дїнгээр \Элэгдлийн байгуулсан элэгдлийн дїнгээр \Элэгдлийн зардал\ дансны дебет, \Хуримтлагдсан элэгдэл\ зардал\ дансны дебет, \Хуримтлагдсан элэгдэл\ дансны кредитэд бичнэ.Зардал єртєгт шингээсэн дансны кредитэд бичнэ.Зардал єртєгт шингээсэн буюу хаасан їед \Їйлдвэрлэлийн нэмэлт зардал(О. буюу хаасан їед \Їйлдвэрлэлийн нэмэлт зардал(О. З. Н. Д ) дансны дебет, \Элэгдлийн зардал\ З. Н. Д ) дансны дебет, \Элэгдлийн зардал\ дансны кредитэд бичилт хийнэ. дансны кредитэд бичилт хийнэ.

4949

Элэгдэл тооцоход анхаарах Элэгдэл тооцоход анхаарах зїйлсзїйлс • Їндсэн хєрєнгийг тайлангийн хугацаанд Їндсэн хєрєнгийг тайлангийн хугацаанд

янз бїрийн хугацаанд олж бэлтгэдэг янз бїрийн хугацаанд олж бэлтгэдэг учраас тухайн жилд байгуулах учраас тухайн жилд байгуулах элэгдлийг ашгиласан хугацаанд нь элэгдлийг ашгиласан хугацаанд нь тохируулж байгуулах ёстой. Єєрєєр тохируулж байгуулах ёстой. Єєрєєр хэлбэл 9 дїгээр сард ашиглалтад авсан хэлбэл 9 дїгээр сард ашиглалтад авсан хєрєнгєнд 4/12 хэмжээтэй элэгдлийг хєрєнгєнд 4/12 хэмжээтэй элэгдлийг тухайн онд нь байгуулна. Харин сарын тухайн онд нь байгуулна. Харин сарын элэгдлийг 15 – аас ємнє авсан гэвэл 9 элэгдлийг 15 – аас ємнє авсан гэвэл 9 сараас, 16-аас хойш авсан гэвэл 10 сараас, 16-аас хойш авсан гэвэл 10 сараас элэгдэл тооцох жишээтэй. сараас элэгдэл тооцох жишээтэй.

• Ашиглалтаас хасах їед мєн энэ Ашиглалтаас хасах їед мєн энэ зарчмыг баримтлах нь техник зарчмыг баримтлах нь техник ажиллагааг хєнгєвчилдєг.ажиллагааг хєнгєвчилдєг.

5050

Элэгдэл бүртгэх аргаЭлэгдэл бүртгэх арга • Элэгдэл бүртгэх Элэгдэл бүртгэх шууд ба шууд бусшууд ба шууд бус гэсэн 2 гэсэн 2

арга байдаг.арга байдаг.• Шууд аргаШууд арга арга нь эргэлтийн бус арга нь эргэлтийн бус

хөрөнгийн үнэ цэнэ жил жилээр буурч хөрөнгийн үнэ цэнэ жил жилээр буурч явдаг тул элэгдлийн дүнг явдаг тул элэгдлийн дүнг ««Эргэлтийн бус Эргэлтийн бус хөрөнгөхөрөнгө»» данснаас шууд хасч бичих арга данснаас шууд хасч бичих арга юм. юм.

• Ингэснээр Эргэлтийн бус хөрөнгө дансны Ингэснээр Эргэлтийн бус хөрөнгө дансны дүн нь хөрөнгийн үлдэгдэл өртгийг дүн нь хөрөнгийн үлдэгдэл өртгийг илэрхийлнэ. илэрхийлнэ.

• Биет бус хөрөнгийн тухайд зөвхөн энэ Биет бус хөрөнгийн тухайд зөвхөн энэ аргаар тооцдог.аргаар тооцдог.

5151

БИЕТ БУС ХЄРЄНГИЙН БИЕТ БУС ХЄРЄНГИЙН БЇРТГЭЛБЇРТГЭЛ• Биет байдлаар оршдоггїй боловч Биет байдлаар оршдоггїй боловч

хєрєнгийн ерєнхий шинж чанарыг хєрєнгийн ерєнхий шинж чанарыг хадгалсан нэр тєрийн їнэлгээ буюу хадгалсан нэр тєрийн їнэлгээ буюу хаяас,патентийн эрх, зохиогчийн эрх, хаяас,патентийн эрх, зохиогчийн эрх, зохион байгуулалтын зардал, зохион байгуулалтын зардал, судалгаа хєгжїїлэлтийн зардал, судалгаа хєгжїїлэлтийн зардал, бїтээгдэхїїний марк тэмдэг, онцгой бїтээгдэхїїний марк тэмдэг, онцгой эрх зэргийг биет бус хєрєнгє гэж їзэн эрх зэргийг биет бус хєрєнгє гэж їзэн нягтлан бодох бїртгэлд бїртгэж, нягтлан бодох бїртгэлд бїртгэж, балансанд удаан хугацаанд балансанд удаан хугацаанд ашиглагдах хєрєнгийн дїнд оруулж ашиглагдах хєрєнгийн дїнд оруулж тайлагнана. тайлагнана.

5252

Биет бус хєрєнгє дараах онцлогтой.Биет бус хєрєнгє дараах онцлогтой. • 1. 1. Биет хэлбэрээр оршдоггїй боловч Биет хэлбэрээр оршдоггїй боловч

тодорхой єртєгтэй байна.тодорхой єртєгтэй байна.• Хэмжих їнэлэхэд тєвєгтэй боловч Хэмжих їнэлэхэд тєвєгтэй боловч

ирээдїйн эдийн засгийн ашиг орлогыг ирээдїйн эдийн засгийн ашиг орлогыг агуулсан байна. агуулсан байна.

• 2. 2. Ашиглалтын хугацааг тогтооход Ашиглалтын хугацааг тогтооход бэрхшээлтэй учир тїїнийг холбогдох бэрхшээлтэй учир тїїнийг холбогдох хууль, дїрэм болон ойролцоолон тогтооно. хууль, дїрэм болон ойролцоолон тогтооно.

• 3. 3. Зарим зїйл нь їл арилжаалагдан, Зарим зїйл нь їл арилжаалагдан, тогтоогдсон хугацааныхаа туршид тогтоогдсон хугацааныхаа туршид ашиглагдана.ашиглагдана.

5353

Биет бус хєрєнгийг бїртгэлд тусгахдаа 3 зарчмийг Биет бус хєрєнгийг бїртгэлд тусгахдаа 3 зарчмийг баримтлана баримтлана • 1.Єртгийн буюу олж бэлтгэсэн зардлаар нь1.Єртгийн буюу олж бэлтгэсэн зардлаар нь

2.Орлого зарлага зохицох 2.Орлого зарлага зохицох 3. Орлогын буюу худалдаалахад 3. Орлогын буюу худалдаалахад хэдий хир ашиг олох байдал зэрэг болно. хэдий хир ашиг олох байдал зэрэг болно.

• Биет бус хєрєнгєнд хамаарагдах Биет бус хєрєнгєнд хамаарагдах патентийн ба зохиогчийн эрх,патентийн ба зохиогчийн эрх, бїтээгдэхїїний бїтээгдэхїїний марк тэмдэг, нэр тєрийн зардал зэрэг нь марк тэмдэг, нэр тєрийн зардал зэрэг нь арилжаалагдах,арилжаалагдах, зохион байгуулалтын зохион байгуулалтын зардал, судалгаа хєгжїїлэлтийн зардал зардал, судалгаа хєгжїїлэлтийн зардал зэрэг нь їл арилжаалагдах шинж чанартай зэрэг нь їл арилжаалагдах шинж чанартай гэдгийг мэдэх нь бас ач холбогдолтой гэдгийг мэдэх нь бас ач холбогдолтой болно.болно.

• Биет бус хєрєнгє нь їндсэн хєрєнгийн Биет бус хєрєнгє нь їндсэн хєрєнгийн шинж чанартай учраас тїїнийг элэгдїїлж, шинж чанартай учраас тїїнийг элэгдїїлж, зардалд шингээх замаар єртгийг нь нєхдєгзардалд шингээх замаар єртгийг нь нєхдєг. .

5454

• ОУБС-ын хорооноос биет бус хєрєнгийн ОУБС-ын хорооноос биет бус хєрєнгийн элэгдлийг шулуун шугамын аргаар элэгдлийг шулуун шугамын аргаар тооцож, їлдэгдэл ( бодит ) єртгєєр нь тооцож, їлдэгдэл ( бодит ) єртгєєр нь балансанд тусгаж байхыг зєвлєсєн балансанд тусгаж байхыг зєвлєсєн байна. Мєн тїїнчлэн ашиглагдах байна. Мєн тїїнчлэн ашиглагдах хугацааг тогтооход тєвєгтэй хєрєнгийн хугацааг тогтооход тєвєгтэй хєрєнгийн хувь 40 жилээс хэтрэхгїйгээр тооцох хувь 40 жилээс хэтрэхгїйгээр тооцох нь зїйтэй гэж заажээ.нь зїйтэй гэж заажээ.

• Үлдэгдэл өртөг = Анхны өртөг - ЭлэгдэлҮлдэгдэл өртөг = Анхны өртөг - Элэгдэл

5555

Жишээ Жишээ • 1998.01.01-нд 5 жилийн хугацаатай 1998.01.01-нд 5 жилийн хугацаатай

патентыг Т100.000-р худалдан авчзэ. патентыг Т100.000-р худалдан авчзэ. 1998.12.31-нд патентын элэгдїїлэптийн 1998.12.31-нд патентын элэгдїїлэптийн эардпыг бїртгэх дараахь журналын эардпыг бїртгэх дараахь журналын бичилтийгбичилтийг хийнэ:хийнэ:

• Эпэгдїїлэлтийн зардалЭпэгдїїлэлтийн зардал 20,00020,000• Патент {7100,000/5)Патент {7100,000/5) 20,00020,000

1998.12.31 -р дууссан баланс дээр 1998.12.31 -р дууссан баланс дээр ппатентыг Т80,000-атентыг Т80,000-р тусгана.р тусгана.

5656

Шууд бус аргаШууд бус арга• Шууд бус арга нь элэгдлийн дүнг Эргэлтийн бус Шууд бус арга нь элэгдлийн дүнг Эргэлтийн бус

хөрөнгө данснаас шууд хасалгүй, Хуримтлагдсан хөрөнгө данснаас шууд хасалгүй, Хуримтлагдсан элэгдэл дансанд (хөрөнгийн сөрөг тохируулах данс) элэгдэл дансанд (хөрөнгийн сөрөг тохируулах данс) хуримтлуулан бичих арга юм. хуримтлуулан бичих арга юм.

• Хөрөнгийн сөрөг тохируулах данс гэдэг нь Хөрөнгийн сөрөг тохируулах данс гэдэг нь Эргэлтийн бус хөрөнгө данснаас элэгдлийн дүнг Эргэлтийн бус хөрөнгө данснаас элэгдлийн дүнг шууд хасах бус, тусгай дансанд бүртгэж, элэгдлийн шууд хасах бус, тусгай дансанд бүртгэж, элэгдлийн дүнг тусад нь харуулахад хэрэглэх данс юм.дүнг тусад нь харуулахад хэрэглэх данс юм.

• Шууд бус аргыг хэрэглэх тохиолдолд Шууд бус аргыг хэрэглэх тохиолдолд Эргэлтийн бус хөрөнгө дансанд ямагт анхны Эргэлтийн бус хөрөнгө дансанд ямагт анхны өртгөөрөө байх бөгөөд Хөрөнгө дансны дүнгээс өртгөөрөө байх бөгөөд Хөрөнгө дансны дүнгээс тухайн хөрөнгийн хуримтлагдсан элэгдлийг хасаад тухайн хөрөнгийн хуримтлагдсан элэгдлийг хасаад үлдсэн дүн нь эргэлтийн бус хөрөнгийн бодит үнийг үлдсэн дүн нь эргэлтийн бус хөрөнгийн бодит үнийг харуулна. харуулна.

• Биет хөрөнгийн тухайд ихэвчлэн энэ аргаар Биет хөрөнгийн тухайд ихэвчлэн энэ аргаар тооцдог.тооцдог.

5757

Жишээ Жишээ • ЭлэгдэлЭлэгдэл == 4,000.000 - 4,000.000 -

4,000.000 * 5%4,000.000 * 5%• 10 жил10 жил• Журналын бичилт нь:Журналын бичилт нь:• (Дт) Элэгдлийн зардал (Дт) Элэгдлийн зардал

380,000 380,000 • (Кт) Хуримтлагдсан элэгдэл(Кт) Хуримтлагдсан элэгдэл

380,000380,000• 1 дэх жилийн үлдэгдэл өртөг нь:1 дэх жилийн үлдэгдэл өртөг нь:• Машин тоног төхөөрөмж Т4,000,000 - Хуримтлагдсан Машин тоног төхөөрөмж Т4,000,000 - Хуримтлагдсан

элэгдэл Т380,000элэгдэл Т380,000 = Т3,620,000 = Т3,620,000

5858

Шууд аргаШууд арга • Эргэлтийн бус хөрөнгийн анхны Эргэлтийн бус хөрөнгийн анхны

өртгөөс элэгдлийг шууд хасч өртгөөс элэгдлийг шууд хасч бичдэг арга юм. бичдэг арга юм.

• Шууд бус арга: Элэгдлийг Хөрөнгө Шууд бус арга: Элэгдлийг Хөрөнгө данснаас шууд хасахгүйгээр данснаас шууд хасахгүйгээр ««Хуримтлагдсан элэгдэлХуримтлагдсан элэгдэл»» дансанд хуримтлуулан бүртгэх дансанд хуримтлуулан бүртгэх арга. арга.

5959

Дараах ажил гүйлгээнд бичилт хийДараах ажил гүйлгээнд бичилт хий • Өнөөдөр жилийн эцсийн тооцоо Өнөөдөр жилийн эцсийн тооцоо

гаргах өдөр бөгөөд тухайн тайлант гаргах өдөр бөгөөд тухайн тайлант хугацааныхугацааны эхэнд 60,000,000Т-өөр эхэнд 60,000,000Т-өөр худалдан авсан барилгын элэгдлийг худалдан авсан барилгын элэгдлийг (Шулуун шугамын(Шулуун шугамын аргаар, аргаар, ашиглагдах хугацаа 40 жил, үлдэх ашиглагдах хугацаа 40 жил, үлдэх өртөг нь анхын өртгийн 10%) тооц.өртөг нь анхын өртгийн 10%) тооц.

• Журналын бичилтийг шууд болон шууд бус Журналын бичилтийг шууд болон шууд бус аргын аль алинаар хий.аргын аль алинаар хий.

6060

Элэгдэл ба эргэлтийн бус хөрөнгийг худалдах ньЭлэгдэл ба эргэлтийн бус хөрөнгийг худалдах нь• ЭЭлэгдэл тооцогддог барилга лэгдэл тооцогддог барилга

байгууламж, тавилга эд хогшил, байгууламж, тавилга эд хогшил, машин тоног төхөөрөмж зэрэг машин тоног төхөөрөмж зэрэг хөрөнгийг худалдах тохиолдолд хөрөнгийг худалдах тохиолдолд хэрхэн бүртгэх талаар авч үзье.хэрхэн бүртгэх талаар авч үзье.

• Элэгдэл тооцогдох эргэлтийн бус Элэгдэл тооцогдох эргэлтийн бус хөрөнгийн үнэ цэнэ нь элэгдлийн хөрөнгийн үнэ цэнэ нь элэгдлийн хэмжээгээр жил бүр буурдаг тул уг хэмжээгээр жил бүр буурдаг тул уг хөрөнгийн арилжааны ашиг хөрөнгийн арилжааны ашиг алдагдлыг түүний үлдэгдэл өртөг, алдагдлыг түүний үлдэгдэл өртөг, борлуулалтын үнэ хоёрын зөрүүгээр борлуулалтын үнэ хоёрын зөрүүгээр олно.олно.

6161

Жишээ Жишээ • 4,000,000Т-өөр худалдаж авсан 4,000,000Т-өөр худалдаж авсан

ачааны машиныг худалдан авснаас ачааны машиныг худалдан авснаас хойш 3 дахь жилд нь 2,780,000Т-өөр хойш 3 дахь жилд нь 2,780,000Т-өөр зарж, төлбөрийг бэлнээр авчээ. зарж, төлбөрийг бэлнээр авчээ.

• Элэгдлийг шулуун шугамын аргаар, Элэгдлийг шулуун шугамын аргаар, ашиглагдах хугацаа 10 жил, үлдэх ашиглагдах хугацаа 10 жил, үлдэх өртөг анхны өртгийн 5% болно.өртөг анхны өртгийн 5% болно.

6262

Худалдан авснаас хойш 3 жил элэгдэл тооцож Худалдан авснаас хойш 3 жил элэгдэл тооцож буй тул нийт байгуулсан элэгдлийн дүн нь буй тул нийт байгуулсан элэгдлийн дүн нь • 4, 000, 000 - 4, 000, 0004, 000, 000 - 4, 000, 000 * * 5% 5% * * 3 жил 3 жил 11,140, ,140,

000 000 == 10 жил10 жил

• Эндээс худалдах үөийн бүртгэлийн үнэ нь: Эндээс худалдах үөийн бүртгэлийн үнэ нь: • Т4,000,000 - Т1,140,000 = Т2,860,000Т4,000,000 - Т1,140,000 = Т2,860,000

• Борлуулалтын алдагдал нь:Борлуулалтын алдагдал нь:• Т2,860,000 - 72,780,000 = Т80,000Т2,860,000 - 72,780,000 = Т80,000

• Энд элэгдлийг бүртгэх журналын бичилтийг шууд Энд элэгдлийг бүртгэх журналын бичилтийг шууд аргаар хийж үү, шууд бус аргаар хийж үү гэдгээс аргаар хийж үү, шууд бус аргаар хийж үү гэдгээс хамааран бичилт нь ялгаатай болж ирнэ.хамааран бичилт нь ялгаатай болж ирнэ.

6363

Шууд аргаар тооцох үедШууд аргаар тооцох үед • (Дт) Мөнгөн хөрөнгө (Дт) Мөнгөн хөрөнгө 2,780,0002,780,000• Борлуулалтын алдагдал Борлуулалтын алдагдал 80,00080,000• (Кт) Машин тоног төхөөрөмж (Кт) Машин тоног төхөөрөмж

2,860,0002,860,000

• Шууд аргын хувьд эргэлтийн Шууд аргын хувьд эргэлтийн бус хөрөнгийн дансны үнэ нь уг бус хөрөнгийн дансны үнэ нь уг хөрөнгийн үлдэгдэл өртөгтэй хөрөнгийн үлдэгдэл өртөгтэй тэнцүү тул тэр дүнгээр нь багасгаж тэнцүү тул тэр дүнгээр нь багасгаж бичнэ.бичнэ.

6464

Шууд бус аргаар тооцох үедШууд бус аргаар тооцох үед • (Дт) Хуримтлагдсан элэгдэл (Дт) Хуримтлагдсан элэгдэл

1,140,0001,140,000Мөнгөн хөрөнгөМөнгөн хөрөнгө 2,780,0002,780,000

• Борлуулалтын алдагдал Борлуулалтын алдагдал 80,00080,000

• (Кт) Машин тоног (Кт) Машин тоног төхөөрөмж 4,000,000төхөөрөмж 4,000,000

6565

Дараах ажил гүйлгээнд бичилт хий.Дараах ажил гүйлгээнд бичилт хий. • Өнөөдөр жилийн эцсийн тооцоо Өнөөдөр жилийн эцсийн тооцоо

гаргах өдөр бөгөөд тухайн тайлант гаргах өдөр бөгөөд тухайн тайлант хугацааныхугацааны эхэнд 60,000,000Т-өөр эхэнд 60,000,000Т-өөр худалдан авсан барилгын худалдан авсан барилгын элэгдлийг (Шулуун шугамынэлэгдлийг (Шулуун шугамын аргаар, ашиглагдах хугацаа 40 аргаар, ашиглагдах хугацаа 40 жил, үлдэх өртөг нь анхын өртгийн жил, үлдэх өртөг нь анхын өртгийн 10%) тооц.10%) тооц.

• Журналын бичилтийг шууд болон Журналын бичилтийг шууд болон шууд бус аргын аль алинаар хий. шууд бус аргын аль алинаар хий.

6666

• Өнөөдөр жилийн эцсийн тооцоо Өнөөдөр жилийн эцсийн тооцоо гаргах өдөр бөгөөд тухайн жилийн гаргах өдөр бөгөөд тухайн жилийн 8 сарын 31-нд8 сарын 31-нд худалдан авч, 9-р худалдан авч, 9-р сарын 1-нээс ашиглаж эхэлсэн сарын 1-нээс ашиглаж эхэлсэн 1,800,000Т-ийн өртөг бүхий1,800,000Т-ийн өртөг бүхий тоног тоног төхөөрөмжийн элэгдэл (шулуун төхөөрөмжийн элэгдэл (шулуун шугамын аргаар, ашиглагдах шугамын аргаар, ашиглагдах хугацаа 10хугацаа 10 жил, үлдэх өртөг нь жил, үлдэх өртөг нь анхны өртгийн 10%)-ийг тооц. анхны өртгийн 10%)-ийг тооц. Шууд бус аргаар бичилт хий. Шууд бус аргаар бичилт хий.

6767

• Тоног төхөөрөмж (анхны өртөг Тоног төхөөрөмж (анхны өртөг 1,000,000Т, хуримтлагдсан элэгдэл 1,000,000Т, хуримтлагдсан элэгдэл 540,000Т)-ийг540,000Т)-ийг 510,000Т-өөр 510,000Т-өөр худалдаж, төлбөрийг чекээр авч, худалдаж, төлбөрийг чекээр авч, харилцах дансанд даруйхарилцах дансанд даруй хийжээ.хийжээ.

Шууд бус аргаар бичилт хий.Шууд бус аргаар бичилт хий.

6868

• 800,000Т-ийн анхны өртөг бүхий 800,000Т-ийн анхны өртөг бүхий ачааны машиныг худалдан ачааны машиныг худалдан авснаас хойш 4авснаас хойш 4 дэхдэх жилийн эцэст жилийн эцэст 500,000Т-өөр худалдаж, төлбөрийг 500,000Т-өөр худалдаж, төлбөрийг сарын эцэст авахаар болжээ.сарын эцэст авахаар болжээ. Элэгдлийг шулуун шугамын Элэгдлийг шулуун шугамын аргаар, ашиглагдах хугацаа 10 аргаар, ашиглагдах хугацаа 10 жил, үлдэх өртөгжил, үлдэх өртөг 80,0007 80,0007 бөгеед шууд аргаар бичилт бөгеед шууд аргаар бичилт хийгдсэн. хийгдсэн.

6969

>-Хариулт>->-Хариулт>-• (1)(1) 1 Шууд арга;1 Шууд арга;• (Дт) Элэгдлийн зардал (Дт) Элэгдлийн зардал 1,350,0001,350,000• (Кт) Барилга(Кт) Барилга 1,350,0001,350,000• 2 Шууд бус арга;2 Шууд бус арга;• (Дт) Элэгдлийн зардал (Дт) Элэгдлийн зардал 1,350,0001,350,000• (Кт) Хуримтлагдсан элэгдэл 1,350,000(Кт) Хуримтлагдсан элэгдэл 1,350,000• (2)(2) (Дт) Элэгдлийн зардал 54,000(Дт) Элэгдлийн зардал 54,000• (Кт)Хуримтлагдсан элэгдэл 54,000(Кт)Хуримтлагдсан элэгдэл 54,000• (3)(3) (Дт) Хуримтлагдсан элэгдэл 540,000(Дт) Хуримтлагдсан элэгдэл 540,000• ХарилцахдансХарилцахданс 510,000510,000• (Кт)То.төхөөрөмж(Кт)То.төхөөрөмж 1,000,0001,000,000• Борлуулалтын олзБорлуулалтын олз 50,00050,000• (4)(4) (Дт) Хуримтлагдсан авлага 500,000(Дт) Хуримтлагдсан авлага 500,000• Борлуулалтын алдагдал 12,000Борлуулалтын алдагдал 12,000• (Кт) Машин тоног төхөөрөмж 512,000 (Кт) Машин тоног төхөөрөмж 512,000

7070

Татварын хуульТатварын хууль• Япон улсын тухайд ч татварын хууль Япон улсын тухайд ч татварын хууль

тогтоомжид газраас бусад эргэлтийн тогтоомжид газраас бусад эргэлтийн хөрөнгүүд ашиглалтын тодорхой хөрөнгүүд ашиглалтын тодорхой хугацаатай /тоног төхөөрөмж 10 жил, хугацаатай /тоног төхөөрөмж 10 жил, барилга байгууламж 40 жил гэх мэт/ заасан барилга байгууламж 40 жил гэх мэт/ заасан байдаг. байдаг.

• Гэсэн хэдий ч практикт нягтлан бодох Гэсэн хэдий ч практикт нягтлан бодох бүртгэлд татварын хуульд заасан бүртгэлд татварын хуульд заасан стандартын дагуу тооцох нь олонтаа. Хэрэв стандартын дагуу тооцох нь олонтаа. Хэрэв татварын хуульд заасан стандартын дагуу татварын хуульд заасан стандартын дагуу тооцдоггүй аж ахуйн нэгж байх тохиолдолд тооцдоггүй аж ахуйн нэгж байх тохиолдолд татвараа тайлан гаргах явцад түүнийг татвараа тайлан гаргах явцад түүнийг тохируулж бичих шаардлагатай болно. тохируулж бичих шаардлагатай болно.

7171

• Одоо Япон улсад энэ талаар татварын хууль Одоо Япон улсад энэ талаар татварын хууль тогтоомжид хэрхэн нийцүүлж нягтлан бодох тогтоомжид хэрхэн нийцүүлж нягтлан бодох бүртгэлдээ тусгаж оруулдаг талаар тайлбарлая.бүртгэлдээ тусгаж оруулдаг талаар тайлбарлая.

• 1.1. Бага хувь хэмжээтэй хөрөнгөБага хувь хэмжээтэй хөрөнгө• 1 жилээс дээш ашиглагдах үндсэн хөрөнгө хэдий ч 1 жилээс дээш ашиглагдах үндсэн хөрөнгө хэдий ч

худалдан авсан үнэ нь бага, мөн эрэлт багатай байх худалдан авсан үнэ нь бага, мөн эрэлт багатай байх тохиолдолд хөрөнгөд оруулж тооцолгүй "түргэн тохиолдолд хөрөнгөд оруулж тооцолгүй "түргэн элэгдэх барааны зардал"-д тусгах нь бий.элэгдэх барааны зардал"-д тусгах нь бий.

• Жишээлбэл 30000 төгрөгөөр шинэ хивс авсан нь Жишээлбэл 30000 төгрөгөөр шинэ хивс авсан нь цаашид хөрөнгөд бүртгэгдэх боловчцаашид хөрөнгөд бүртгэгдэх боловч мөнгөн дүн нь мөнгөн дүн нь хөрөнгийн дүнд тодорхой нөлөө үзүүлэхгүй. Энэ хөрөнгийн дүнд тодорхой нөлөө үзүүлэхгүй. Энэ тохиолдолд практикттохиолдолд практикт түргэн элэгдэх барааны зардалд түргэн элэгдэх барааны зардалд тусгадаг.тусгадаг.

• Түүнчлэн Японд 100000 төгрөгөөс бага дүнтэй Түүнчлэн Японд 100000 төгрөгөөс бага дүнтэй хөрөнгийг зардалд оруулж тооццог ажхөрөнгийг зардалд оруулж тооццог аж ахуйн нэгжүүд ахуйн нэгжүүд цөөнгүй байдаг. Үүнийг татварын хууль тогтоомжид цөөнгүй байдаг. Үүнийг татварын хууль тогтоомжид нийцүүлсэн гэж ойлгох хэдий ч энэ талаар нягтлан нийцүүлсэн гэж ойлгох хэдий ч энэ талаар нягтлан бодох бүртгэлээр тодорхой заагаагүй бөгөөд зөвхөн бодох бүртгэлээр тодорхой заагаагүй бөгөөд зөвхөн практик дээрх жишээ юм.практик дээрх жишээ юм.

7272

Элэгдүүлэх арга Элэгдүүлэх арга • Шулуун шугамын аргын үлдэгдэл өртөгШулуун шугамын аргын үлдэгдэл өртөг• Биет хөрөнгийн тухайд үлдэгдэл өртгийг худалдан Биет хөрөнгийн тухайд үлдэгдэл өртгийг худалдан

авалтын өртгийн 10% хэмээн татварын хуульд заасан авалтын өртгийн 10% хэмээн татварын хуульд заасан байдаг. Гэсэн хэдий ч санхүүгийн тайлан бүртгэлд ч байдаг. Гэсэн хэдий ч санхүүгийн тайлан бүртгэлд ч үүнийг авч хэрэглэх тохиолдолд цөөнгүй.үүнийг авч хэрэглэх тохиолдолд цөөнгүй.

• Давхар бууруулах аргыг хэрэглэхДавхар бууруулах аргыг хэрэглэх• Биет хөрөнгийн дотор барилга байгууламж нь Биет хөрөнгийн дотор барилга байгууламж нь

ашиглагдах хугацаа хамгийн урт бөгөөд мөнгөн дүнгийн ашиглагдах хугацаа хамгийн урт бөгөөд мөнгөн дүнгийн хувьд ч хамгийн их байдаг учраас хэдэн жилийн өмнөх хувьд ч хамгийн их байдаг учраас хэдэн жилийн өмнөх хуулийн 10 өөрчлөлтөөр татварын хууль нь шулуун хуулийн 10 өөрчлөлтөөр татварын хууль нь шулуун шугамын арга хэмээн заасан ч барилга байгууламжаас шугамын арга хэмээн заасан ч барилга байгууламжаас бусад хөрөнгөд шулуун шугамын арга төдийгүй давхар бусад хөрөнгөд шулуун шугамын арга төдийгүй давхар бууруулах арга зэргийг ашиглаж болдог. Практикт бууруулах арга зэргийг ашиглаж болдог. Практикт барилгаас бусад хөрөнгөнд давхар бууруулах аргыг барилгаас бусад хөрөнгөнд давхар бууруулах аргыг ашигладаг аж ахуйн нэгж олон байдаг. Учир нь ашигладаг аж ахуйн нэгж олон байдаг. Учир нь худалдан авсны дараа эхний жилд шулуун шугамын худалдан авсны дараа эхний жилд шулуун шугамын аргын хувьд их хэмжээний элэгдлийн зардал тооцогдож аргын хувьд их хэмжээний элэгдлийн зардал тооцогдож хуулийн хүрээнд татвараас зугатах болдог учраас тэр хуулийн хүрээнд татвараас зугатах болдог учраас тэр юм. Харин үлдэгдэл өртөг нь шулуун шугамын аргатай юм. Харин үлдэгдэл өртөг нь шулуун шугамын аргатай адил адил

7373

Элэгдлийн дээд хязгаарЭлэгдлийн дээд хязгаар• Үлдэгдэл өртгийн 5% хүртэл элэгдүүлнэ. Үлдэгдэл өртгийн 5% хүртэл элэгдүүлнэ.

Жишээлбэл, худалдан авалтын өртөг нь 10000 Жишээлбэл, худалдан авалтын өртөг нь 10000 төгрөг, ашиглах хугацаа нь 10 жил, шулуун төгрөг, ашиглах хугацаа нь 10 жил, шулуун шугамын аргаар бол 11 дэх жилд үлдэгдэл шугамын аргаар бол 11 дэх жилд үлдэгдэл өртөг нь 500 төгрөг болох учир элэгдлийн өртөг нь 500 төгрөг болох учир элэгдлийн зардал нь 500 төгрөгөөр тусгагдана.зардал нь 500 төгрөгөөр тусгагдана.

• 3.3. Тайлант хугацаанд үндсэн хөрөнгийг Тайлант хугацаанд үндсэн хөрөнгийг худалдан авах тохиолдолд элэгдлийг сар худалдан авах тохиолдолд элэгдлийг сар бүрээр хуваарилж тооцох нь Сарын доторх бүрээр хуваарилж тооцох нь Сарын доторх хугацааг бүтнээр тооцно.хугацааг бүтнээр тооцно.

• Жишээ) 8 сарын 20нд хөрөнгө худалдан авч Жишээ) 8 сарын 20нд хөрөнгө худалдан авч түүнийг 4 сар 12 хоног ашигласан. Энэ түүнийг 4 сар 12 хоног ашигласан. Энэ тохиолдолд 12 хоногийг бүтэн сараар тооцон тохиолдолд 12 хоногийг бүтэн сараар тооцон 5 сараар элэгдлийн зардал байгуулна. Үүнийг 5 сараар элэгдлийн зардал байгуулна. Үүнийг ч татварын хууль тогтоомжид заасан байдаг.ч татварын хууль тогтоомжид заасан байдаг.

7474

Хуучин хөрөнгийн ашиглах хугацааг тооцоолох Хуучин хөрөнгийн ашиглах хугацааг тооцоолох ньнь• Хуучин хөрөнгийг худалдан авсан Хуучин хөрөнгийг худалдан авсан

тохиолдолд түүнийг шинэ хөрөнгөтэй тохиолдолд түүнийг шинэ хөрөнгөтэй адилаар элэгдэл байгуулж болохгүй. адилаар элэгдэл байгуулж болохгүй. Учир нь хөрөнгө нь цаг хугацаа Учир нь хөрөнгө нь цаг хугацаа өнгөрөхийн хирээр үнэ цэнэ нь буурахын өнгөрөхийн хирээр үнэ цэнэ нь буурахын хамт элэгдэж хуучирдаг. Энэ талаар хамт элэгдэж хуучирдаг. Энэ талаар татварын хууль тогтоомжид дор татварын хууль тогтоомжид дор дурдсаны дагуу заасан байдаг.дурдсаны дагуу заасан байдаг.

• 1. Үлдэгдэл ашиглах хугацааг 1. Үлдэгдэл ашиглах хугацааг тодорхойлох боломжтой болтодорхойлох боломжтой бол

• Үйл ажиллагааны зориулалтаар бэлдсэн Үйл ажиллагааны зориулалтаар бэлдсэн жилд тооцоолсон тухайн худалдан авсны жилд тооцоолсон тухайн худалдан авсны дараах ашиглах боломжтой жилүүддараах ашиглах боломжтой жилүүд

7575

Ашиглах хугацааг тодорхойлох Ашиглах хугацааг тодорхойлох боломжгүй болболомжгүй бол • Дараах хугацаанд /1 жил бүтэн болоогүй Дараах хугацаанд /1 жил бүтэн болоогүй

тохиолдолд тооцолгүй орхин, тооцох жил нь 2 жил тохиолдолд тооцолгүй орхин, тооцох жил нь 2 жил бүтэн болохгүй тохиолдолд 2 жил/бүтэн болохгүй тохиолдолд 2 жил/

• А. Ашиглагдах хугацаа нь дууссан хөрөнгийн А. Ашиглагдах хугацаа нь дууссан хөрөнгийн тухайдтухайд

• Хуулинд заасан ашиглах хугацаа (а) х 20%= Хуулинд заасан ашиглах хугацаа (а) х 20%= Тооцоолсон ашиглах хугацаа Тооцоолсон ашиглах хугацаа

• Б. Ашиглах хугацааны тодорхой хэсэг нь өнгөрсөн Б. Ашиглах хугацааны тодорхой хэсэг нь өнгөрсөн хөрөнгийн тухайдхөрөнгийн тухайд

• ((а) - өнгөрсөн хугацаа (б)) +((б) х ((а) - өнгөрсөн хугацаа (б)) +((б) х 20%)=Тооцоолсон ашиглах хугацаа20%)=Тооцоолсон ашиглах хугацаа

• (3)(3) Хуучин хөрөнгийг засаж сайжруулсан Хуучин хөрөнгийг засаж сайжруулсан тохиолдолд ашиглалтын хугацааг тооцох нь тохиолдолд ашиглалтын хугацааг тооцох нь Засварын зардал зэрэг нь хуучин хөрөнгийн Засварын зардал зэрэг нь хуучин хөрөнгийн худалдан авсан үнийн 50%-иас давсан тохиолдолд худалдан авсан үнийн 50%-иас давсан тохиолдолд дараах хүснэгтэд заасан ашиглах хугацааны дагуу дараах хүснэгтэд заасан ашиглах хугацааны дагуу тооцно.тооцно.

7676

Урт хугацаат Урт хугацаат хєрєнге оруулалтхєрєнге оруулалт

Єрийн їнэт цаасаарх Єрийн їнэт цаасаарх хєренгє оруулалтхєренгє оруулалт

Ємчийн їнэт цаасаархЄмчийн їнэт цаасаарххерєнге оруулалтхерєнге оруулалт

Бусад сан хємрєгийн Бусад сан хємрєгийн хєренге оруулалтхєренге оруулалт

7777

• Урт хугацаат хєрєнгє оруулалтад єрийн Урт хугацаат хєрєнгє оруулалтад єрийн болон ємчийн болон ємчийн їнїнэт цаасаарх ург хугацаатай эт цаасаарх ург хугацаатай хєрєнгє оруулалтаас гадна урт хугацаат єр хєрєнгє оруулалтаас гадна урт хугацаат єр тєлбєр тєлєхєд зориулан тусгаарласан тєлбєр тєлєхєд зориулан тусгаарласан менгєн хєрєнгє, урт хугацаат авлагын менгєн хєрєнгє, урт хугацаат авлагын бичиг, салбар компаниудад єгсєн бичиг, салбар компаниудад єгсєн урьдчилгаа, хамтарсан урьдчилгаа, хамтарсан їйлдвэрїйлдвэр болон болон нєхєрлєл, хоршоонд оруулсан херєнгє, нєхєрлєл, хоршоонд оруулсан херєнгє, ирээдїйн їйл ажиллагаанд ашиглах ирээдїйн їйл ажиллагаанд ашиглах зорилгоор эзэмшиж байгаа хєренгє зэргийг зорилгоор эзэмшиж байгаа хєренгє зэргийг хамруулан їздэг. Урт хугацаат хєрєшє хамруулан їздэг. Урт хугацаат хєрєшє оруулалтыг баланс дээр эргэлтийн оруулалтыг баланс дээр эргэлтийн хєрєнгийн доор "Урт хугацаат херєнгє хєрєнгийн доор "Урт хугацаат херєнгє оруулалт" гэсэн хэсэгт тусгана.оруулалт" гэсэн хэсэгт тусгана.

7878

Єрийн їнэт цаасаарх хєрєнгє оруулалтын Єрийн їнэт цаасаарх хєрєнгє оруулалтын бїртгэлбїртгэл• Єрийн їнэт цаасаарх урт хугацаат хєренгє оруулалтын Єрийн їнэт цаасаарх урт хугацаат хєренгє оруулалтын

нэг хэлбэр нь бондоорх херєнгє оруулалт юм. нэг хэлбэр нь бондоорх херєнгє оруулалт юм. • Бондоорх хєрєнгє оруулалтыг худалдаж авсан єртгєер Бондоорх хєрєнгє оруулалтыг худалдаж авсан єртгєер

нь НББ-д тусгах ба єртегт нь бонд худалдаж авсан їнэ, нь НББ-д тусгах ба єртегт нь бонд худалдаж авсан їнэ, брокерын шимтгэл болон бусад зардал багтана.брокерын шимтгэл болон бусад зардал багтана.

• Хэрэв бондын хїї зах зээлийн хїїгийн тївшинтэй ижил Хэрэв бондын хїї зах зээлийн хїїгийн тївшинтэй ижил байвал бонд зах зээл дээр нэрлэсэн їнээрээ зарагдана. байвал бонд зах зээл дээр нэрлэсэн їнээрээ зарагдана.

• Харин бондын хїї нь зах зээлийн хїїгийн тївшнээс Харин бондын хїї нь зах зээлийн хїїгийн тївшнээс ялгаатай байвал бондыг худалдаж авах їнэ буюу зах ялгаатай байвал бондыг худалдаж авах їнэ буюу зах зээлийн їнэ нь бондын нэрлэсэн їнээс єєр байна. зээлийн їнэ нь бондын нэрлэсэн їнээс єєр байна.

• Бондын хїї зах зээлийн їнээс доогуур байвал бондын зах Бондын хїї зах зээлийн їнээс доогуур байвал бондын зах зээлийн їнэ нэрлэсэн їнээсээ бага байх ба нэрлэсэн ба зээлийн їнэ нэрлэсэн їнээсээ бага байх ба нэрлэсэн ба зах зээлийн їнийн зєрїїг зах зээлийн їнийн зєрїїг бондын хєнгєлєлт бондын хєнгєлєлт гэнэ. гэнэ.

• Бондын хїї зах зээлийн хїїгээс дээгїїр байвал бондын зах Бондын хїї зах зээлийн хїїгээс дээгїїр байвал бондын зах зээлийн їнэ нэрлэсэн їнээс єндєр байх ба зєрїїг зээлийн їнэ нэрлэсэн їнээс єндєр байх ба зєрїїг бондын бондын урамшуулал урамшуулал гэдэг.гэдэг.

7979

Жишээлбэл:Жишээлбэл:• Компани 1999.02.01-нд Т100,000-н Компани 1999.02.01-нд Т100,000-н

нэрлэсэн їнэтэй, 12%-н хїїтэй, хїїгээ нэрлэсэн їнэтэй, 12%-н хїїтэй, хїїгээ жил бїрийн 7.01 ба 12.31-нд тєлдєг, жил бїрийн 7.01 ба 12.31-нд тєлдєг, Т98,000-н зах зээлийн їнэтэй Т98,000-н зах зээлийн їнэтэй бондыг хуримтлагдсан хїїгийн нь бондыг хуримтлагдсан хїїгийн нь хамт Т99,000-р худалдан авчээ. хамт Т99,000-р худалдан авчээ. Бонд худалдан авсан ба 1999.01.01-Бонд худалдан авсан ба 1999.01.01-02.01-ний хуримтлагдсан хїїг 02.01-ний хуримтлагдсан хїїг бїртгэх журналын бичилт нь бїртгэх журналын бичилт нь дараахь байдалтай байна:дараахь байдалтай байна:

8080

• Бондоорх хєренгє оруулалт Бондоорх хєренгє оруулалт 100 100,000,000• ХХїїгїїгийн орлого (7100,ОООх12%х1/12)ийн орлого (7100,ОООх12%х1/12) 1,000 1,000

Мєнгєн хєрєнгєМєнгєн хєрєнгє 99,000 99,000

Бондоорх хєрєнгє оруулалтын хєнгєлєлтБондоорх хєрєнгє оруулалтын хєнгєлєлт 2,0002,000

8181

• Хэрэв дээрх бондын зах зээлийн їнэ Т98,000 Хэрэв дээрх бондын зах зээлийн їнэ Т98,000 биш, Т102,000 байсан гэвэл:биш, Т102,000 байсан гэвэл:

• Бондоорх хєрєнгє оруулалт Бондоорх хєрєнгє оруулалт 100,000100,000• Хїїгийн орлого (7100,ОООх12%х1/12) Хїїгийн орлого (7100,ОООх12%х1/12) 1,000 1,000 Бондоорх хєрєнгє оруулалтын урамшуулал Бондоорх хєрєнгє оруулалтын урамшуулал

2,0002,000 Мєнгєн хєрєнгє Мєнгєн хєрєнгє 103,000103,000

8282

Бондын хєнгєлєлт ба урамшууллын Бондын хєнгєлєлт ба урамшууллын элэгдїїлэлтэлэгдїїлэлт• Бондын хєнгєлелт ба урамшууллыг Бондын хєнгєлелт ба урамшууллыг

бондын хугацаанд "Бондоорх бондын хугацаанд "Бондоорх хєрєнге оруулалт" дансыг хєрєнге оруулалт" дансыг дебетэлж/кредитэлж элэгдїїлснээр дебетэлж/кредитэлж элэгдїїлснээр бондын тєлбєр хийгдэх їед уг бондын тєлбєр хийгдэх їед уг дансны їлдэгдэл бондын нэрлэсэн дансны їлдэгдэл бондын нэрлэсэн їнэтэй тэнцїї болсон байдаг. Бондын їнэтэй тэнцїї болсон байдаг. Бондын хєнгєлєлт, урамшууллыг элэгдїїлэх хєнгєлєлт, урамшууллыг элэгдїїлэх (1) шулуун шугамын, (2) їр ашигт (1) шулуун шугамын, (2) їр ашигт хїїгийн хїїгийн гэсэн хоёр арга байдаг.гэсэн хоёр арга байдаг.

8383

Шулуун шугамын арга Шулуун шугамын арга

• Энэ аргаар Энэ аргаар хєнгєлєлт/урамшууллыг жил бїр хєнгєлєлт/урамшууллыг жил бїр адил хэмжээгээр элэгдїїлдэг.адил хэмжээгээр элэгдїїлдэг.

8484

> Їр ашигт хїїгийн арга> Їр ашигт хїїгийн арга• Шулуун шугамын аргын їед хєнгєлєлт ба Шулуун шугамын аргын їед хєнгєлєлт ба

урамшууллын элэгдїїлэлт нь жил бїр адил урамшууллын элэгдїїлэлт нь жил бїр адил байдаг бол їр ашигт хїїгийн аргын їед єєр байдаг бол їр ашигт хїїгийн аргын їед єєр єєр байдаг. Энэ аргын їед хїїгийн орлогыг єєр байдаг. Энэ аргын їед хїїгийн орлогыг жил бїрийн бондоорх хєренгє оруулалтын жил бїрийн бондоорх хєренгє оруулалтын дансны дансны ЇЇНИЙГ зах зээлийн хїїгээр їржїїлж НИЙГ зах зээлийн хїїгээр їржїїлж тодорхойлдог. Бондоорх хєрєнгє дансны їнэ тодорхойлдог. Бондоорх хєрєнгє дансны їнэ гэдэг нь "Бондоорх хєрєнгє оруулалт" гэдэг нь "Бондоорх хєрєнгє оруулалт" дансны їлдэгдэл дээр бондоорх хєренгє дансны їлдэгдэл дээр бондоорх хєренгє оруулалтын урамшууллыг нэмсэн эсвэл оруулалтын урамшууллыг нэмсэн эсвэл бондооpx хєрєнгє оруулалтын хєнгєлєлтийг бондооpx хєрєнгє оруулалтын хєнгєлєлтийг хассан дїнхассан дїн юм. юм.

8585

Жишээлбэл:Жишээлбэл:"Болор" компаний бондоорх хєренгє оруулаптын "Болор" компаний бондоорх хєренгє оруулаптын урамшуулал ба хєнгєпєлтийг їр ашигт хїїгийн аргаар урамшуулал ба хєнгєпєлтийг їр ашигт хїїгийн аргаар эпэгдїїлье.эпэгдїїлье.

ОГНОООГНОО Хїлээн Хїлээн авсан авсан мєнгє мєнгє

Хїїгийн Хїїгийн орлого орлого

ХенгалелтийХенгалелтийн н

бууралт бууралт

Бондоорх Бондоорх хєрєнгє хєрєнгє

оруулалтын оруулалтын дансны їнэ дансны їнэ

АА ББ (в =д х (в =д х 4%) 4%) (г (г = б - в) = б - в) (д (д = эхний їлд - г) = эхний їлд - г) 93.01.02 93.01.02 540,553 540,553 93.06.30 93.06.30 25,000 25,000 21.622 21.622 3,3783,378 537,175537,17593.12.31 93.12.31 25,000 25,000 21,487 21,487 3.5133.513 533,662533,66294.06.30 94.06.30 25,000 25,000 21,346 21,346 3.6543.654 530.009530.00994.12.31 94.12.31 25,000 25,000 21.200 21.200 3,8003,800 526,209526,20995.06.30 95.06.30 25,000 25,000 21,048 21,048 3.9523.952 522.257522.25795.12.31 95.12.31 25,000 25,000 20,890 20,890 4.1104.110 518,148518,14896.06.30 96.06.30 25,000 25,000 20.72620.726 4.2744.274 513,874513,87496.12.31 96.12.31 25,000 25,000 20,55520,555 4,4454,445 509,428509,42897.06.30 97.06.30 25,000 25,000 20,37720,377 4,6234,623 504.806504.80697.97.1212.30 .30 25,000 25,000 20,20,194194 4,4,806806 505000..000000

250,000250,000 209,447209,447 40,55340,553

8686

• "Болор" компани 1993.6.30-нд хүүгийн төлбөр хүлээн "Болор" компани 1993.6.30-нд хүүгийн төлбөр хүлээн аваад дараахь журналын бичилтийг хийнэ:аваад дараахь журналын бичилтийг хийнэ:

• Мөнгөн хөрөнгө 25000Мөнгөн хөрөнгө 25000 Хүүгийн орлого 21662Хүүгийн орлого 21662 Бондоорх хөрөнге оруулалтын урамшуулал Бондоорх хөрөнге оруулалтын урамшуулал 33783378• Бондыг төпбөрийн хугацаанаас нь емнө худалдахБондыг төпбөрийн хугацаанаас нь емнө худалдах• Хэрэв бондыг төлберийн хугацаанаас нь өмнө бусдад Хэрэв бондыг төлберийн хугацаанаас нь өмнө бусдад

худалдвал бондоорх хөрөнгө оруулалтын дансны үнэ худалдвал бондоорх хөрөнгө оруулалтын дансны үнэ болон хүлээн авсан мөнгөний зөрүүгээр херөнге болон хүлээн авсан мөнгөний зөрүүгээр херөнге оруулалт худалдсаны олз, гарзыг тодорхойлно.оруулалт худалдсаны олз, гарзыг тодорхойлно.

• Жишээлбэл:Жишээлбэл:• "Болор" компани 1993.01.02-нд хөнгөлөлттэйгээр "Болор" компани 1993.01.02-нд хөнгөлөлттэйгээр

худалдан авсан бондоо 1995.07.01-нд ?490,000-р худалдан авсан бондоо 1995.07.01-нд ?490,000-р худалджээ. Бондоорх хөрөнгө оруулалтаа худалдсан худалджээ. Бондоорх хөрөнгө оруулалтаа худалдсан дараахь журналын бичилтийг хийнэ:дараахь журналын бичилтийг хийнэ:

• Мөнгөн хөрөнгө Мөнгөн хөрөнгө 490,000 490,000 • Бондоорх хөрөнгө оруулалтын хөнгөлөлтБондоорх хөрөнгө оруулалтын хөнгөлөлт 21,06521,065• Бондоорх хөрөнгө оруулалт Бондоорх хөрөнгө оруулалт 500,000500,000• Бондоорх хөрөнгө оруулалт худалдсаны олзБондоорх хөрөнгө оруулалт худалдсаны олз

11,06511,065

8787

Урт хугацаат өмчийн үнэт цаасаарх хөрөнгө оруулалтын Урт хугацаат өмчийн үнэт цаасаарх хөрөнгө оруулалтын

бүртгэлбүртгэл • Нэг компани нөгеө компанийхаа хувьцааг үнэт Нэг компани нөгеө компанийхаа хувьцааг үнэт

цаасны зах зээл дээрээс худалдан авч эзэмшиж цаасны зах зээл дээрээс худалдан авч эзэмшиж болох юм. Энэ тохиолдолд хувьцаа худалдан авч болох юм. Энэ тохиолдолд хувьцаа худалдан авч байгаа компанийг байгаа компанийг "санхүүжүүлэгч", "санхүүжүүлэгч", хувьцаа хувьцаа гаргасан компанийг гаргасан компанийг "санхүүжигч" "санхүүжигч" компани гэдэг. компани гэдэг. Хувьцаагаарх хөрөнгө оруулалтыг түүнийг олж Хувьцаагаарх хөрөнгө оруулалтыг түүнийг олж авсан ертгөөр нь бүртгэх бөгөөд энэ ертөгт авсан ертгөөр нь бүртгэх бөгөөд энэ ертөгт худалдаж авсан үнэ, брокерын хураамж болон бусад худалдаж авсан үнэ, брокерын хураамж болон бусад зардал орно. Хэрэв хувьцааг мөнгөн бус хөрөнгөөр зардал орно. Хэрэв хувьцааг мөнгөн бус хөрөнгөөр худалдаж авсан бол уг хөрөнгө ба хувьцааны зах худалдаж авсан бол уг хөрөнгө ба хувьцааны зах зээлийн үнийн тодорхой байгаагаар нь хөрөнге зээлийн үнийн тодорхой байгаагаар нь хөрөнге оруулалтыг бүртгэнэ. Мөн хэд хэдэн төрлийн үнэт оруулалтыг бүртгэнэ. Мөн хэд хэдэн төрлийн үнэт цаасыг нэг дор нь, багцаар нь худалдан авсан бол цаасыг нэг дор нь, багцаар нь худалдан авсан бол худалдаж авсан өртгийг эдгээр үнэт цааснуудад зах худалдаж авсан өртгийг эдгээр үнэт цааснуудад зах зээлийн үнийг нь үндэслэн хуваарилна. зээлийн үнийг нь үндэслэн хуваарилна. Санхүүжүүлэгч компани санхүүжигч компаний Санхүүжүүлэгч компани санхүүжигч компаний саналын эрхтэй хувьцааны хэдэн хувийг эзэмшиж саналын эрхтэй хувьцааны хэдэн хувийг эзэмшиж байгаагаас нь шалтгаалан хувьцаагаарХ хөрөнгө байгаагаас нь шалтгаалан хувьцаагаарХ хөрөнгө оруулалтыг дараахь байдлаар ангилдаг.оруулалтыг дараахь байдлаар ангилдаг.

8888

Урт хугацаат Урт хугацаат хөрөнгө оруулалтхөрөнгө оруулалт

Өртег, зах зээлийн Өртег, зах зээлийн үнийнүнийн а алль ь багабагаар ар нь аргань арга

Өртгийн аргаӨртгийн арга Капиталын аргаКапиталын арга

8989

• "Хамсаа компанид оруулсан хөрөнге "Хамсаа компанид оруулсан хөрөнге оруулалтын бүртгэл" гэсэн НББОУС 28-р оруулалтын бүртгэл" гэсэн НББОУС 28-р стандартад .зааснаар стандартад .зааснаар хяналт хяналт гэдэг нь аж гэдэг нь аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагаанаас өгөөж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагаанаас өгөөж хүртэх зорилгоор тухайн компаний санхүү, хүртэх зорилгоор тухайн компаний санхүү, үйл ажиллагааны бодлогыг удирдах эрх юм.үйл ажиллагааны бодлогыг удирдах эрх юм.

• Нэг компани нөгеө компанийхаа саналын Нэг компани нөгеө компанийхаа саналын эрхтэй хувьцааны 20%-с багыг эзэмшиж эрхтэй хувьцааны 20%-с багыг эзэмшиж байгаа нехцөлд хяналт тавьж чадахгүй байгаа нехцөлд хяналт тавьж чадахгүй бөгөөд санхүүжигч компаний санхүү, үйл бөгөөд санхүүжигч компаний санхүү, үйл ажиллагааны бодлогод нөлөө үзүүлж ажиллагааны бодлогод нөлөө үзүүлж чадахгүй гэж үздэг. Энэ үед хөряигч чадахгүй гэж үздэг. Энэ үед хөряигч оруулалтыг оруулалтыг (1) өртөг, зах зээлийн үнийн аль (1) өртөг, зах зээлийн үнийн аль багаар нь багаар нь эсвэл эсвэл (2) артгийн аргаар (2) артгийн аргаар бүртгэдэг.бүртгэдэг.

9090

• Хэрэв нэг компани нягеө компаний саналын эрхтэй Хэрэв нэг компани нягеө компаний саналын эрхтэй хувьцааны 20%-с 50%-ийг эзэмшиж байвал санхүүжигч хувьцааны 20%-с 50%-ийг эзэмшиж байвал санхүүжигч компаний санхүү, үйл ажиллагааны бодлогод хяналт компаний санхүү, үйл ажиллагааны бодлогод хяналт тавьж чадахгүй ч тавьж чадахгүй ч мэдэгдэхүйц нөлөө мэдэгдэхүйц нөлөө үзүүлж чадна. үзүүлж чадна. Мэдэгдэхүйц нөлөөтэй үед санхүүжигчийн санхүүгийн Мэдэгдэхүйц нөлөөтэй үед санхүүжигчийн санхүүгийн болон үйл ажиллагааны бодлогын талаар шийдвэр болон үйл ажиллагааны бодлогын талаар шийдвэр гаргахад нь оролцох эрхтэй боловч уг бодлогод хяналт гаргахад нь оролцох эрхтэй боловч уг бодлогод хяналт тавьдаггүй. Энэ нөхцөлд санхүүжүүлэгч компани тавьдаггүй. Энэ нөхцөлд санхүүжүүлэгч компани хөренгө оруулалтаа хөренгө оруулалтаа капиталын аргаар капиталын аргаар бүртгэнэ.бүртгэнэ.

• Хэрэв нэг компани нөгөө компаний саналын эрхтэй Хэрэв нэг компани нөгөө компаний саналын эрхтэй хувьцааны 50%-с дээш хувийг эзэмшиж байвал хувьцааны 50%-с дээш хувийг эзэмшиж байвал санхүүжигч компаний санхүү, үйл ажиллагааны санхүүжигч компаний санхүү, үйл ажиллагааны бодлогод хяналт тавьж чадна гэж үздэг. Энэ үед бодлогод хяналт тавьж чадна гэж үздэг. Энэ үед хувьцааг нь худалдаж авсан компани "эцэг" компани, хувьцааг нь худалдаж авсан компани "эцэг" компани, хувьцаа гаргасан компани "охин" компанихувьцаа гаргасан компани "охин" компани

"болох бөгеөд цаашид эдийн засгийн нэг нэгж болон үйл "болох бөгеөд цаашид эдийн засгийн нэг нэгж болон үйл ажиллагаагаа ,явуулах ба нэптэсэн санхүүгийн тайлан ажиллагаагаа ,явуулах ба нэптэсэн санхүүгийн тайлан гаргана. Эцэг компани охин компанигаргана. Эцэг компани охин компани

, Дахь хөрөнгө оруулалтаа , Дахь хөрөнгө оруулалтаа капиталын аргаар капиталын аргаар бүртгэнэ.бүртгэнэ.

9191

Өртөг, зах зээлийн үнийн аль бага нь аргаӨртөг, зах зээлийн үнийн аль бага нь арга• Хэрэв нэг компани өөр нэг компаний саналын эрхтэй Хэрэв нэг компани өөр нэг компаний саналын эрхтэй

хувьцааны 20%-с багыг эзэмшиж байвал хувьцааны 20%-с багыг эзэмшиж байвал өртөг, зах өртөг, зах зээлийн үнийн аль бага нь аргыг зээлийн үнийн аль бага нь аргыг ашиглан хөрөнгө ашиглан хөрөнгө оруулалтыг НББ-д тусгана. Богино хугацаат хөрөнгө оруулалтыг НББ-д тусгана. Богино хугацаат хөрөнгө оруулалтыг энэ аргаар хэрхэн бүртгэхийг өмнех бүлэгт оруулалтыг энэ аргаар хэрхэн бүртгэхийг өмнех бүлэгт үзсэн билээ. Өртөг, зах зээлийн үнийн аль багаар нь урт үзсэн билээ. Өртөг, зах зээлийн үнийн аль багаар нь урт хугацаат херөнгө оруулалтыг үнэлэхдээ үнэт цаасны хугацаат херөнгө оруулалтыг үнэлэхдээ үнэт цаасны багцын багцын нийт өртгийг нийт зах зээлийн үнэтэй нийт өртгийг нийт зах зээлийн үнэтэй харьцуулж, аль багаар нь хөрөнге оруулалтыг тусгана.харьцуулж, аль багаар нь хөрөнге оруулалтыг тусгана.

• Энэ аргаар богино хугацаат хөренгө оруулалтын үнийн Энэ аргаар богино хугацаат хөренгө оруулалтын үнийн бууралтыг "Үнийн бууралтын бодит бус алдагдал" гэж бууралтыг "Үнийн бууралтын бодит бус алдагдал" гэж бүртгэн орлогын тайланд тусгаж байсан бол урт бүртгэн орлогын тайланд тусгаж байсан бол урт хугацаат хөрөнгө оруулалтын зах зээлийн үнийн хугацаат хөрөнгө оруулалтын зах зээлийн үнийн бууралтыг алдагдал гэж үзэж орлогын тайланд бууралтыг алдагдал гэж үзэж орлогын тайланд тусгадаггүй, баланс дээр "Эзэмшигчдийн өмч"-ийн тусгадаггүй, баланс дээр "Эзэмшигчдийн өмч"-ийн хэсэгт сөрег утгатай данс байдлаар хасч харуулдаг.хэсэгт сөрег утгатай данс байдлаар хасч харуулдаг.

9292

Өртгийн аргаӨртгийн арга

• Өртгийн аргын үед урт хугацаат хөрөнгө Өртгийн аргын үед урт хугацаат хөрөнгө оруулалтыг өртгеөр нь бүртгэж оруулалтыг өртгеөр нь бүртгэж тайлагнадаг бегөөд өртөг нь уг хөрөнгө тайлагнадаг бегөөд өртөг нь уг хөрөнгө оруулалтыг худалдах эсвэл нэмж оруулалтыг худалдах эсвэл нэмж хөрөнге оруулалт хийхээс нааш хөрөнге оруулалт хийхээс нааш өөрчлөгдөхгүй. Ногдол ашиг хүлээн авах өөрчлөгдөхгүй. Ногдол ашиг хүлээн авах үедээ түүнийг херөнгө оруулалтын үедээ түүнийг херөнгө оруулалтын орлого байдлаар бүртгэнэ. Харин орлого байдлаар бүртгэнэ. Харин хувьцааг худалдаж авахаас өмнөх хувьцааг худалдаж авахаас өмнөх хугацааны ногдол ашгийг олговол хугацааны ногдол ашгийг олговол түүнийг хөрөнгө оруулалтын өртгийг түүнийг хөрөнгө оруулалтын өртгийг бууруулах байдлаар бүртгэнэ.бууруулах байдлаар бүртгэнэ.

9393

Жишээлбэл:Жишээлбэл: • "У" компани 1999.1.05-нд "У" компани 1999.1.05-нд ТТ82,000-р "X" 82,000-р "X"

компаний хувьцааг худалдаж авч компаний хувьцааг худалдаж авч хувьцаагаарх хөрөнгө оруулалтыг хувьцаагаарх хөрөнгө оруулалтыг ТТ82,000-82,000-р бүртгэсэн. р бүртгэсэн. 1999.2.10-нд "1999.2.10-нд "XX" компани 1998 " компани 1998 оны ногдол ашгаа олгосон ба "У" компани оны ногдол ашгаа олгосон ба "У" компани Т6,000-н ногдол ашиг хүлээн авч Дараахь Т6,000-н ногдол ашиг хүлээн авч Дараахь журналын бичилтийг хийнэ:журналын бичилтийг хийнэ:

• 99.2.10 Мөнгөн хөрөнгө99.2.10 Мөнгөн хөрөнгө 6,0006,000 Хувьцаагаарх хөрөнгө оруулалтХувьцаагаарх хөрөнгө оруулалт

6,0006,000

• Хөрөнгө оруулалтыг худалдах үед Хөрөнгө оруулалтыг худалдах үед худалдсан үнэ ба өртгийн зөрүүгээр худалдсан үнэ ба өртгийн зөрүүгээр хөренгө оруулалт худалдсаны олз, гарзыг хөренгө оруулалт худалдсаны олз, гарзыг бүртгэдэг.бүртгэдэг.

9494

Капиталын аргаКапиталын арга• Капиталын аргын үед херөнгө оруулалтыг анх Капиталын аргын үед херөнгө оруулалтыг анх

өртгөөр нь бүртгэх боловч Дараагийн өртгөөр нь бүртгэх боловч Дараагийн тайлангийн үеүдэд энэхүү өртгийг санхүүжигч тайлангийн үеүдэд энэхүү өртгийг санхүүжигч компаний цэвэр ашиг болон зарласан ногдол компаний цэвэр ашиг болон зарласан ногдол ашгаар залруулж байдаг.ашгаар залруулж байдаг.

Өртгийн аргын үедӨртгийн аргын үед• санхїїжигч компаниас хїлээн авсан ногдол санхїїжигч компаниас хїлээн авсан ногдол

ашгийг "Ногдол ашгийн орлого" гэж бїртгэдэг ашгийг "Ногдол ашгийн орлого" гэж бїртгэдэг бол капиталын аргын ийм ажил гїйлгээ нь бол капиталын аргын ийм ажил гїйлгээ нь хєрєнгє оруулалтын єртгийг бууруулах ажил хєрєнгє оруулалтын єртгийг бууруулах ажил гїйлгээ болдог. Харин тайлангийн хугацааны гїйлгээ болдог. Харин тайлангийн хугацааны эцэст санхїїжигч компаний тодорхойлсон эцэст санхїїжигч компаний тодорхойлсон цэвэр ашиг дахь эзэмшлийн хувиараа хєрєнгє цэвэр ашиг дахь эзэмшлийн хувиараа хєрєнгє оруулалтыг єсгєдєг.оруулалтыг єсгєдєг.

• Херенгє оруулалтыг бїртгэх єртгийн ба Херенгє оруулалтыг бїртгэх єртгийн ба капиталын аргыг жишээгээр авч їзье.капиталын аргыг жишээгээр авч їзье.

9595

• Жишээлбэл:Жишээлбэл:• "Эрдэм" компани 1997.01.01-нд "Оч" "Эрдэм" компани 1997.01.01-нд "Оч"

компаний гаргасан компаний гаргасан 100,000 ширхэг энгийн100,000 ширхэг энгийнхувьцааны 40% буюу 40.000 ширхэгийг хувьцааны 40% буюу 40.000 ширхэгийг

Т505,000-н бэлэн мєнгєєр худалдан авав.Т505,000-н бэлэн мєнгєєр худалдан авав.

• 1997.12.31-р дууссан тайлант жилд 1997.12.31-р дууссан тайлант жилд "Оч" компани Т60,000-н цэвэр ашигтай"Оч" компани Т60,000-н цэвэр ашигтай

ажиллаж, энгийн хувьцаа нэг бїртээ Т0.40-н ажиллаж, энгийн хувьцаа нэг бїртээ Т0.40-н ногдол ашиг зарлаж олгожээ.ногдол ашиг зарлаж олгожээ.

• "Оч" компани "Оч" компани 1998 онд Т20,000-н цэвэр 1998 онд Т20,000-н цэвэр алдагдалтай ажиллаж, ногдол ашиг алдагдалтай ажиллаж, ногдол ашиг

зарпаагїй.зарпаагїй.

9696

ХувьцаагаархХувьцаагаарх ХувьцаагаархХувьцаагаарххєрєнгє оруулаптхєрєнгє оруулапт 505,000505,000 хєрєнгє оруулалтхєрєнгє оруулалт

505,000505,000 Мєнгєн хєрєнгєМєнгєн хєрєнгє 505.000505.000 Мєнгєн хєрєнгєМєнгєн хєрєнгє

505,000505,000

9797

• 97.12.31-нд "Оч"компаний цэвэр ашиг 97.12.31-нд "Оч"компаний цэвэр ашиг ТТ60,000 60,000 байсан.байсан.

• Хувьцаагаарх хєрХувьцаагаарх хєрєєнгє оруулалтнгє оруулалт 24,00024,000Бичилт хийхгїй.Бичилт хийхгїй. Хєрєнге оруулалтын ашигХєрєнге оруулалтын ашиг

(760.000x40%)(760.000x40%) 24,00024,000

• 1997 онд "Оч"компани нэгж энгийн хувьцаандаа 1997 онд "Оч"компани нэгж энгийн хувьцаандаа ТТ0.60-н ногдол ашиг зарлав.0.60-н ногдол ашиг зарлав.

Мєнгєн хєрєнгєМєнгєн хєрєнгє 16.00016.000Ногдол ашгНогдол ашгиийнйн Менгєн хєренгєМенгєн хєренгє

16,00016,000 орлого орлого ХувьцаагаархХувьцаагаарх (40,000x70.40)(40,000x70.40) 16,00016,000 хєрєнге оруулалтхєрєнге оруулалт

16,00016,000

9898

• 98.12.31-нд "Оч"компаний цэвэр алдагдал 98.12.31-нд "Оч"компаний цэвэр алдагдал Т20,000 байсан.Т20,000 байсан.

• Бичилт хийхгїй.Бичилт хийхгїй. Хєрєнгє оруулалтын Хєрєнгє оруулалтын ааллдагдалдагдал

(720,000x40%)(720,000x40%) 8,0008,000Хувьцаагаарх херенгеХувьцаагаарх херенгеоруулалт оруулалт 8,0008,000

• Дээрхээс харахад єртгийн аргын їед хєрєнгє Дээрхээс харахад єртгийн аргын їед хєрєнгє оруулалтын дансны їлдэгдэл нь тайлангийн оруулалтын дансны їлдэгдэл нь тайлангийн хугацааны туршид єєрчлєгддєггїй, харин хугацааны туршид єєрчлєгддєггїй, харин капиталын аргын їед хєрєнгє оруулалтын данс капиталын аргын їед хєрєнгє оруулалтын данс нь санхїїжигч компаний цэвэр хєрєнгиин нь санхїїжигч компаний цэвэр хєрєнгиин еєрчлелт буюу цэвэр ашиг болон зарласан еєрчлелт буюу цэвэр ашиг болон зарласан ногдол ашгаар байнга єєрчлєгддєгногдол ашгаар байнга єєрчлєгддєг байна. байна.