1 รายวชา 1742313 การทองเทยวเชงประวตศาสตรและวฒนธรรม (Historical and Cultural Tourism)

เอกสารประกอบการเรยน

เรอง วด พระพทธรปในสมยตาง ๆ ในประเทศไทย

รายวชา 1742313 การทองเทยวเชงประวตศาสตรและวฒนธรรม

(Historical and Cultural Tourism)

อ.ยพน อนแกว

2 รายวชา 1742313 การทองเทยวเชงประวตศาสตรและวฒนธรรม (Historical and Cultural Tourism)

วดและพระพทธรปสมยตาง ๆ ในประเทศไทย

ความน า เนองจากวดเปนสถานทซงนกทองเทยวสนใจ ในฐานะทเปนแหลงทองเทยวทางศาสนาแ ละศลปวฒนธรรม ดงนน วดจงเปนแหลงทองเทยวทนกทองเทยวทงชาวไทยและชาวตางชาตนยมไปทองเทยว ตลอดจนพระพทธรปสมยตาง ๆ ในประเทศไทย สงตาง ๆ เหลานลวนมความส าคญกบพทธศาสนาทพทธศาสนกชนควรร ๑. วดและชนดของวด วด หมายถง สถานททา งพระพทธศาสนา ซงปกตมพระอโบสถ พระเจดย พระวหาร รวมทงมพระภกษสงฆอยดวย วดแบงออกเปน ๒ อยาง คอ วดทไดรบพระราชทานวสงคามสมา และส านกสงฆ ๑ .๑ วดทไดรบพระราชทานวสงคามสมา คอวดทมอโบสถเปนทท าสงฆกรรมได วสงคามสมาในทน หมายถง เขตพนททพระภกษสงฆขอพระราชทานพระบรมราชานญาตแกสงฆ เพอใชเปนทสรางอโบสถ ๑.๒ ส านกสงฆ คอ วดทยงไมไดรบพระราชทานวสงคามสมา และส านกสงฆ ๒. การสรางวดในประเทศไทย ในสงคมไทย คนไทยนบถอพระพทธศาสนาในลทธเถรวาท หรอห นยานผานมาทางสายของลงกา (แบบลงกาวงศ ) การสรางวดจงสบทอดแบบอยางการสรางศาสนสถานทเปนอทธพลมาจากลงกา แตอยางไรกตาม สาเหตทชาวไทยสรางวดนน เพอใหเปนศาสนถานเพอเออตอการกระท าศาสนพธ และผลมาจากค าสอน ไตรภม ททรงนพนธขน โดยพระยาลไท กษตรยแหงกรงสโขทย ประมาณป พ .ศ. ๑๘๘๘ ของ ปพเพกตปญญตา เปนเรองเกยวกบสวรรคและนรก จนท าใหสาระส าคญทแทจรง คอ การนพพานนนกลายเปนเรองรองไป การปลกฝงเรองของสวรรคและนรกน มผลตอพฤตกรรมของคนไทยโดยตลอด และมพนฐานความเชอวา บญและก รรม คอ วถไปสสวรรคและนรก ซงภาพของสวรรค คอ ดนแดนทเตมไปดวยความสข ความสวยงามและความดงาม สวนนรก คอ ดนแดนทนาสะพรงกลว เตมไปดวยความทกขความทรมาน ความเชอเหลานแมจะขดแนวทางพระพทธศาสนาแตในแงด คอ ท าใหเกดความกลวในเรองของการท า ความชว ขณะเดยวกนกโนมนาวใหคนท าแตความดเพอทจะไดขนสวรรค หรอไดเกดใหมในภพภาคหนาทเพยบพรอมดวยฐานะทสงสง หรอเพอสงสมบญเพอเกดใหมในยคเดยวกบพระศรอารยเมตไตรย คนไทยมความเชอวาการท าบญใหอานสงสมากทสด คอ การสรางวด เหตน คนไทยจงนยมสรางวดมาทกยคทกสมย

3 รายวชา 1742313 การทองเทยวเชงประวตศาสตรและวฒนธรรม (Historical and Cultural Tourism)

มลเหตการสรางวดในประเทศไทย - สรางเพอใหเปนสงคบานคเมอง - สรางเพอใหเปนวดประจ าวง - สรางเพอใชเปนวดประจ ารชกาล - สรางขนเพอเปนอนสรณ - สรางขนบนพนทเดมซงเคยเปนทถวายพระเพลงพระศพ หรอพระบรมศพ - สรางขน ณ ทปรากฏเหตการณส าคญ - สรางขนตามคตประเพณนยมบางประการ ๓. ฐานะของวด วดในสถานะทเปนศนยกลางของสงคม มความส าคญและบทบาทหนาท ดงน (เนตรนภา นาควชระ และคณะ, 2525)

๑. วดในฐานะตวแทนความเจรญและความมนคงของแผนดน ๒. วดในฐานะสถาบนผสบทอดศาสนาใหยงยน ๓. วดในฐานะสถานทใหการศกษา ๔. วดในฐานะทพงทางกายและใจของสงคม ๕. วดในฐานะศนยรวมศลปกรรม

ตามพระราชบญญตคณะสงฆในประเทศไทย พทธศกราช ๒๕๐๕ ก าหนดไววา วดม ๒ ชนด คอ

๑. วดทไดรบพระราชทานวสงคามสมา ๒. ส านกสงฆ วสงคามสมา หมายถง เขตพนททพระภกษสงฆขอพระราชทานพระบรมราชานญาต เพอใช

จดตงวดขน แตในทางปฏบตนนเปนการขอพระบรมราชานญาตเฉพาะแตบรเวณทตงพระอโบสถเทานน ส านกสงฆ หมายถ ง สถานทตงพ านกอาศยของหมพระภกษสงฆ ซงไมไดขอพระบรมรา

ชานญาตใชผนทดนแหงนน เพอจดตงเปนวด ดงนน ส านกสงฆจงไมมโรงพระอโบสถเพอใชเปนทท าสงฆกรรม

๓.๑ การแบงระดบของวด วดทไดรบพระราชทานวสงคามสมา ถอวา เปนวดทถก ตองและมฐานะเปนนตบคคลตาม

กฎหมาย วดประเภทนยงแยกออกเปน 2 ประเภท คอ “วดหลวงหรอพระอารามหลวง” กบ “วดราษฎร” วดหลวง หมายถง วดทพระมหากษตรยหรอพระบรมวงศานวงศทรงสราง หรอ วดทรฐบาล

หรอราษฎรทวไปสรางขนแลวทรงรบไวในพระบรมราชปถมภ วดราษฎร หมายถง วดทราษฎรทงหลายสรางขนตามศรทธา

4 รายวชา 1742313 การทองเทยวเชงประวตศาสตรและวฒนธรรม (Historical and Cultural Tourism)

๓.๑.๑ วดหลวงหรอพระอารามหลวง แบงออกไดเปน ๓ ชน คอ ๑. พระอารามหลวงชนเอก หมายถง วดทมเจตยสถานส าคญ เปนวดทบรรจพระ

บรมอฐหรอวดทมเกยรตอยางสง มเจาอาวาสเปนพระราชาคณะผใหญขนไป ๒. พระอารามหลวงชนโท หมายถง วดทมเกยรต มเจาอาวาสเปนพระราชาคณะ

สามญขนไป ๓. พระอารามหลวงชนตร หมายถง วดทมเกยรตหรอวดสามญ เจาอาวาสเปนพระคร

ขนสงขนไป พระอารามหลวง แบงตามฐานนดรศกด ได ๔ ชนด คอ

๑. ชนดราชวรมหาวหาร หมายถง พระอารามทพระมหากษตรย สมเดจพระราชน สมเดจพระยพราช ทรงสรางหรปฏสงขรณเปนการสวนพระองค โดยทสงปลกสรางนนมขนาดใหญโตสมพระเกยรต

๒. ชนดวรมหาวหาร ลกษณะเดยวกบชนดราชวรมหาวหาร แตมความส าคญนอยกวา ๓. ชนดราชวรวหาร หมา ยถง พระอารามทพระมหากษตรย สมเดจพระราชน สมเดจพระ

ยพราช ทรงสรางหรอปฏสงขรณเปนการสวนพระองค ๔. ชนดวรวหาร หมายถง พระอารามทพระมหากษตรย สมเดจพระราชน สมเดจพระ

ยพราช ทรงสรางหรปฏสงขรณแลวพระราชทานเปนเกยรตแกผอน พระอารามหล วงแตละชนมได หมายถงวาจะมชนดของพระอารามครบทง 4 ประเภท ทงน

ยอมขนอยกบความส าคญของสถานท ขนาดและผสราง ซงจะเปนสงก าหนดชนดของพระอารามดงกลาว ในปจจบนไดมการจดแบงชนดของพระอารามตามระดบชนดงน พระอารามหลวงชนเอก แบงเปน 3 ระดบ คอ

1. ราชวรมหาวหาร 2. ราชวรวหาร 3. วรมหาวหาร

พระอารามหลวงชนโท แบงเปน 4 ระดบ คอ 1. ราชวรมหาวหาร 2. ราชวรวหาร 3. วรมหาวหาร 4. วรวหาร

พระอารามหลวงชนตร แบงเปน 3 ระดบ คอ 1. ราชวรวหาร 2. วรวหาร 3. สามญ ไมมสรอยตอทายชอ

5 รายวชา 1742313 การทองเทยวเชงประวตศาสตรและวฒนธรรม (Historical and Cultural Tourism)

การก าหนดแบงชนดของพระอารามหลวงเรมมขนในสมยรชกาลท ๖ เมอป พ .ศ. ๒๔๕๗ วดหลวงทมฐานะสงสด คอ ชนเอก ชนดราชวรมหาวหาร มรวมทงหมด ๖ วด อยในเขตกรงเทพมหานคร ๔ วด คอ วดพระเชตพน ฯ วดสทศนเทพวราราม วดมหาธาต ฯ และวดอร ณราชวราราม ทเหลออก ๒ วดอยในตางจงหวด ไดแก วดพระปฐมเจดย จงหวดนครปฐม และวดพระพทธบาท จงหวดสระบร ขอนาสงเกต คอ วดพระศรรตนศาสดารามหรอวดพระแกว มไดจดอยในชนหนงชนใดเหมอนพระอารามหลวงอน ๆ ทงน เพราะวดนมแตพทธาวาส ไมมพระสงฆจ าพรรษาอยางวดอนทว ๆ ไป ๓.๒.๒ วดราษฎร คอ วดทราษฎรทงหลายสรางขนตามความศรทธา และไมมการแบงชนแตอยางใด

๔. วดประจ ารชกาลและวดทบรรจพระบรมราชสรรงคารของรชกาลตาง ๆ ๔.๑ วดประจ ารชกาล พระมหากษตรยพระบรมราชจกรวงศไดทรงสรางวดทส าคญ ๆ ขนไวตงแตรชกาลท ๑ จนถงรชกาลท ๕ และถอวาเปนวดประจ ารชกาลตาง ๆ ตามล าดบ ดงน รชกาลท ๑ วดพระเชตพนวมลมงคลาราม รชกาลท ๒ วดอรณราชวราราม รชกาลท ๓ วดราชโอรสาราม รชกาลท ๔ วดราชประดษฐสถตมหาสมาราม รชกาลท ๕ วดราชบพธสถตมหาสมาราม ส าหรบรชกาลท ๕ ไดทรงสรางวดทส าคญไวสองวด คอ วดราชบพธ ฯ และวดเพญจมบพตร ฯ โดยสรางวดราชบพธ ฯ ตอนตนรชกาล และสรางวดเบญจมพตร ฯ ตอนปลายรชกาล ทงนถอวาวดราชบพธ ฯ เปนวดประจ ารชกาลท ๕ สวนพระบรมราชสรรงคารของพระองคไวบรรจไวทฐานของพระประธานในอโบสถวดเบญจมบพตร ฯ หลงจากรชกาลท ๕ แลว รชกาลตอ ๆ มา ไมไดสรางวดทส าคญขนเปนวดประจ ารชกาลอก เปนแตเพยงบรณปฏสงขรณวดเดมทมอยแลวเทานน

๔.๒ วดทบรรจพระบรมราชสรรงคารของรชกาลตาง ๆ ในรชกาลท ๔ พระบาทสมเดจพระจอมเกลาอยหวโปรด ฯ ใหอญเชญพระบรมราชสรรงคารของพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราชไปบรรจไวทฐานของพระประธานในอโบสถวดพระเชตพน ฯ ดวยทรงเหนวา วดพระเชตพน ฯ เปนวดทรชกาลท ๑ ทรงสรางข นเปนวดประจ ารชกาล นอกจากนนยงไดโปรดใหอญเชญพระบรมราชสรรงคารของพระบามสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย ไปบรรจไวทฐานของพระประธานในอโบสถวดอรณวราชวราราม และพระบรมราชสรรงคารของพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวไปบรรจทฐานของพระประธานวดราชโอรสา ราม หลงจากนนจงเปนประเพณทน าพระบรมราชสรรงคารของพระมหากษตรยทสวรรคตแลวไปบรรจไวทฐา นของพระพทธรปส าคญในวดประจ ารช กาล หรอวดททรงปฏสงขรณขน ซงเรยงตามล าดบรชกาลดงตอไปน คอ

6 รายวชา 1742313 การทองเทยวเชงประวตศาสตรและวฒนธรรม (Historical and Cultural Tourism)

รชกาลท ๑ บรรจไวทฐานของพระประธานในอโบสถวดพระเชตพน ฯ รชกาลท ๒ บรรจไวทฐานของพระประธานในอโบสถวดอรณราชวรราม รชกาลท ๓ บรรจไวทฐานของพระประธานในอโบสถวดราชโอรสาราม รชกาลท ๔ บรรจไวทฐานของพระประธานในอโบสถวดราชประดษฐฯ รชกาลท ๕ บรรจไวทฐานของพระประธานในอโบสถวดเบญจมบพตรฯ รชกาลท ๖ บรรจไวทฐานของพระรวงโรจนฤทธในวหารทศเหนอวดพระปฐมเจดย รชกาลท ๗ บรรจไวทฐานของพระประธานในอโบสถวดราชบพธฯ รชกาลท ๘ บรรจไวทฐานของพระศรศากยมนในวดสทศนเทพวราราม ๕. การแบงเขตภายในวด วดโดยทวไป นยมแบงเขตพนทภายในออกเปน ๓ สวนใหญ ๆ คอ

๑) เขตพทธาวาส เปนพนทส าหรบพระสงฆใชประกอบพธกรรมทางศาสนา เปนเสมอน สญลกษณแหงสถานทประทบขององคพระสมมาสมพทธเจา เพราะค าวา พทธาวาส มความหมายเปน สถานทประทบของพระพทธเจา (พทธาวาส = พทธะ + อาวาส ) เขตพทธาวาสมกประกอบดวย สถาปตยกรรมหลกส าคญ ๆ ทเกยวเนองกบพระพทธองคและพธกรรมตาง ๆ คอ พระเจดย พระมณฑป พระปรางค: อาคารทสรางเพอใชเปนศนยกลางหลกของวด พระอโบสถ: อาคารทใชประกอบพธกรรมในการท าสงฆกรรม พระวหาร: อาคารทใชประกอบพธกรรมทางศาสนาระหวางพระสงฆและฆราวาส เจดย (มณฑป ปรางค) ราย เจดย (มณฑป ปรางค) ทศ: อาคารทใชบรรจอฐ หรอ ประกอบเพอใหผงรวมสมบรณ หอระฆง: อาคารทใชเปนเครองตบอกเวลาส าหรบพระภกษสงฆ ศาลาตาง ๆ เชน ศาลาราย คอ อาคารท ใชเปนทนงพกของผมาเยอน ศาลาทศ คอ อาคารทใชลอมอาคารส าคญส าหรบใหคฤหสถนงพก หรอประกอบเพอใหผงรวมสมบรณ พระระเบยง: อาคารทลอมอาคารหลกส าคญหรอลอมแสดงขอบเขตแหงพทธาวาส พลบพลาเปลองเครอง: อาคารทใชส าหรบเปนทพระมหากษตรยเปลยนชดฉลอง พระองคในวาระททรงเสดจพระราชด าเนนเพอบ าเพญพระราชกศล ก าแพงแกว : ก าแพงทลอมรอบอาคารส าคญ หรอเขตพทธาวาส

พระเจดย พระปรางค และพระมณฑป ถอเปนอาคารทส าคญทสดในฐานะหลกประธานวด จงมกถกวางต าแหนงลงในผงตรงสวนทส าคญทส ดของเขตพทธาวาส เชน บรเวณกงกลางหรอศนยกลางหรอแกนกลางของผง อาคารส าคญรองลงมากลมแรก คอ พระอโบสถและพระวหาร ซงอาคารทง 2 ประเภทน มกใชประกอบคกนกบพระเจดยเสมอ หรออาจใชประกอบรวมกนทง 3 ประเภท คอ พระอโบสถ พระเจดย แ ละพระวห าร ทงนเนองเพราะอาคารทง สอง ใชเปนสถานทประกอบพธกรรมทาง

7 รายวชา 1742313 การทองเทยวเชงประวตศาสตรและวฒนธรรม (Historical and Cultural Tourism)

ศาสนา พระอโบสถหรอพระวหาร จงมกวางทางดานหนาของพระเจดยเสมอในลกษณะของแนวแกนดง เพอวาเวลาประกอบพธกรรม ทกผทกนาม ณ ทนนจะไดหนหนาไปยงพระองค และถงแมวาบางคร งจะมการใชประกอบรวมกนทงสามอยางกตาม อาทเชน พระวหารวางดานหนาสด มพระเจดยอยกลาง และพระอโบสถอยดานหลง ตวพระอโบสถดานหลงนน กมกจะหนสวนหนาของอาคารไปทางดานหลงดวย เพอวาเวลาทเขาไปท าสงฆกรรม จะยงคงสามารถหนหนาเขาสองคพระเจดยไดเชนเดยวกน

อยางไรกตามต าแหนงของอาคารกไมมขอก าหนดเปนกฎเกณฑตายตวเสมอไป (ยกเวนพระเจดย ทยงคงตงอยในต าแหนงหลก ) ทงนขนอยกบแนวความคดและคตนยมของแตละสมยเปนปจจยส าคญส าหรบอาคารประเภทอน ๆ เชน พระระเบยง ศาลาราย จะปรากฏรวมในผงในลกษณะอา คารรองกลมท 2 ซงเปนเพยงองคประกอบทสรางใหผงมความสมบรณยงขนไมวาจะในแงของประโยชนใชสอย หรอในเชงความหมายของสญลกษณตามคตความเชอกตาม โดยมกปรากฏในลกษณะทโอบลอมกลมอาคารหลกประธานส าคญเหลานน

ลกษณะการวางต าแหนงอาคารในผงเขตพ ทธาวาส พนฐานพทธสถาปตยกรรมของไทยมแบบแผนและแนวความคดรวมทงคตความเชอทไดรบอทธพลจากอนเดยและลงกา เนองจากศาสนาพทธในไทยไดรบการเผยแพรมาจากทงอนเดยโดยตรง และผานทางลงกา แมวาจะมเปลยนแปลงไปตามยคสมย แตการพฒนาและการเปลยนแปลงนนย งคงตงอยบนกรอบของเคาโครงทเปนแมบทเดม นนคอ การสรางพระเจดยใหเปนประธานของพระอาราม โดยมพระวหารซงเปนสถานทส าหรบประกอบพธกรรมอยเบองหนา ซงไดพฒนาการมาจากการสรางพระเจดยอยตอนทายของ “เจตยสถาน” ภายในถ าวหารของพทธสถานในอนเดย กอนทจะมการสรางอาคารทเปนพระวหารในทแจงขน โดยพระเจดยนนหลดออกไปอยนอกอาคาร

๒) เขตสงฆาวาส หมายถง ขอบเขตบรเวณพนทสวนหนงของวด ทก าหนดไวใหเปนทอยอาศยของพระภกษสงฆ เพอใหสามารถปฏบตภารกจสวนตวทไมเกยวเนองกบพ ธการใดทางศาสนาโดยตรง ค าวา สงฆาวาส มาจาก สงฆ + อาวาส แปลวา ทอยแหงหมสงฆ พนทบรเวณนจงมกมขอบเขตทมดชดและประกอบไปดวยอาคารสถานทสมพนธเฉพาะกบกจกรรมและวตรปฏบตทเปนวถแหงการด าเนนชวตของเพศสมณะเทานน อนไดแก

๑. กฏ: อาคารทใชส าหรบอาศยหลบนอน ๒. กปปยกฎ: โรงเกบอาหาร ๓. หอฉน: อาคารทใชเปนทฉนภตตาหาร ๔. วจจกฎ: อาคารส าหรบใชขบถาย ๕. ศาลาการเปรยญ: อาคารทใชเปนทเรยนหนงสอของพระสงฆ ๖. หอไตร: อาคารทใชเกบรกษาคมภรทางศาสนา ๗. ชนตาฆร: โรงรกษาไฟและตมน า ๘. ธรรมศาลา: โรงเทศนาธรรม ๙. หองสรงน า: หองช าระกาย ๑๐. ศาลาทาน า: อาคารทใชเปนทาและทางเขาสวดทางน า

8 รายวชา 1742313 การทองเทยวเชงประวตศาสตรและวฒนธรรม (Historical and Cultural Tourism)

ลกษณะการวางต าแหนงอาคารในผงเขตสงฆาวาส กฏถอเปนอาคารหลกส าคญ โดยมอาคาร

ประเภทอนประกอบเพอประโยชนใชสอยทเกยว เนองกน สวนใหญไมมกฎเกณฑการวางผงมากนก นอกจากประเภทของวด ชนของวด ทตง รวมทงขนาดยงมผลตอการจดวางผงขอบเขตน กลาวคอ หากเปนวดราษฎรขนาดเลกอยในแถบถนชนบท นยมวางตวกฎกระจายตวเปนหลง ๆ อาคารทเปนองคประกอบรองหลงอน ๆ กจะจด วางอยในต าแหนงทสะดวกตอการใชสอยของพระภกษ สวนใหญจะจดกฎใหอยเปนกลม โดยอาจแยกเปนหลง ๆ หรอ ตอเชอมดวยชานเปนหมหรอคณะ ฯ มหอฉนอยตรงกลางชาน ถดเลยออกมากจะเปนเรอนเวจกฏ ซงปจจบนอาจรวมเขากบหองสรงน าและมกสรางตอเรยงเปนแถว ๆ ส าหรบกปปยกฎหรอโรงเกบอาหารกมกรวมเขากบเรอนชนตาฆรเปนอาคารหลงเดยวกน โดยอาจมเพยงจดเดยวรวมกนส าหรบวดขนาดเลก หรอแยกเฉพาะตามหมหรอคณะส าหรบวดขนาดใหญ สวนหอไตรกจะแยกออกไปตงเดยวอยกลางสระน าใหญ เชนเดยวกบศาลาการเปรยญทม กตงอยในต าแหนงทพระสงฆทงปวง สามารถเขามาใชสอยไดอยางสะดวกทวถง ขณะเดยวกนกสามารถเออตอประชาชนทเขามาใชประโยชนดวย มกวางอยดานหนาเขตสงฆาวาส หรอบรเวณสวนทตอกบเขตพทธาวาส หรออาจอยทางดานขางของเขตธรณสงฆ ทประชาชนสามารถเขามาไดงาย

วดทมขนาดใหญมกแบงเขตพทธาวาสและเขตสงฆาวาสออกจากกนอยางชดเจน โดยมก าแพง หรอถนน หรอคน ากนไว ส าหรบวดพระศรรตนศาสดาราม เนองจากเปนวดทสรางขนในพระบรมมหาราชวงไมมพระสงฆจ าพรรษาอยจงมแตเพยงพทธาวาสเทานนไมมเขตสงฆาวาส

3) เขตธรณสงฆ หมายถง เขตพนทในพระอารามทวดก าหนดพนทบางสวนทเหลอจากการจดแบงเขตส าคญ คอ เขตพทธาวาส และเขตสงฆาวาส ใหเปนเขตพนทส าหรบเออประโยชนใชสอยในเชงสาธารณะประโยชนในลกษณะตาง ๆ ของวด เชน ใชเปนพนทเปดโลงเพอสร างความรมรนใหวด หรอใชเปนสถานทกอสรางอาคารอน ๆ เชน สรางเมรส าหรบฌาปนกจศพชมชน ตงโรงเรยนเพอใหการศกษาแกสงคม แบงเปนพนทใหคฤหสถเชาเพอใหเปนแหลงท ามาหากน อาท การสรางตกแถว หรอท าเปนตลาด เปนตน การแบงพนทวดออกเปน 3 สวนน ในเชงการออกแบบทางสถาปตยกรรมจงใหหมายถงสวนหนง คอ เขตพทธาวาสถกใชเปนพนทกงสาธารณะ (Semi-Public Zone) อกสวนหนงคอ เขตสงฆาวาสทใชเปนพนทสวนตว (Private Zone) ส าหรบคนทวไป ๖. อาคารสงกอสรางทส าคญภายในบรเวณวด

๑. อโบสถ หรอโบสถ ถอเปนอาคารทส าคญภายในวด เนองจากเปนสถานททประชมของสงฆเพอท าสงฆกรรม วดในปจจบนมกสรางอโบสถใหมขนาดใหญกวาอาคารหลงอน ๆ และตงอยในบรเวณใจกลางของพทธาวาส เพอใหแลดเดนเปนประโนของวด ในวดขนาดใหญบางครงเมอเข าไปบรเวณวดอาจเปนการยากทจะรไดวาอาคารหลงใดเปนอโบสถและหลงใดเปนวหาร เพราะมรปแบบการสรางคลายคลงกน และบางทกมขนาดไลเลยกน การจะสงเกตวาอาคารหลงใดเปนอโบสถดไดทใบเสมา ซงจะมอยรอบบรเวณอโบสถ สวนวหารไมม

9 รายวชา 1742313 การทองเทยวเชงประวตศาสตรและวฒนธรรม (Historical and Cultural Tourism)

๒. ใบเสมาและลกนมต

คอ เครองหมายบอกเขตอโบสถในวด หรอใชส าหรบก าหนดเขตในวดหรอใชส าหรบก าหนดเขตวดหรอทของสงฆ ลกนมตนนมลกษณะกลมเสนผานศนยกลางประมาณ ๖๐ เซนตเมตร ใชฝงอยใตฐานเสมาโดยรอบ เขาใจวาเปนประเพณท ามาแตสมยอยธยาตอนปลาย สวนใหญท าเปนแผนดนสลกเจ ยนเปนรปคลายเจวดในศาลพระภมปกไวบนลานรอบอโบสถรวม ๘ แหง ในสมยสโขทยและอยธยา การปกใบเสมาใชวธปกลงบนดน หรออาจกอเปนแทนสงขนเลกนอยแตไมมซมหลงคาคลม การท าซมคลมใบเสมามานยมท ากนในสมยกรงรตนโกสนทร ขางใตทประดาฐานใบเสมาแตละจ ดจะมลกนมตฝงอยแหงละหนงลก ลกนมตนยมสลกจากศลาเปนลกกลม ๆ ขนาดประมาณเทาบาตรฝงลงไปในหลมตรงทจะปกใบเสมา การทตองฝงลกนมตไวเขาใจวา เพอใชส าหรบเปนหลกฐานในการสอบ จดทปกใบเสมาในกรณทอาจจะมการเคลอนยายของใบเสมาไดในภายหลง เ พราะลกนมตนนฝงอยใตดน การเคลอนยายยอมท าใหยากกวาใบเสมาทปกอยบนดนในการสรางอโบสถจงตองมพธฝงลกนมตกอนทอโบสถจะสรางแลวเสรจ ชนดของใบเสมา วดทมฐานะเปนวดหลวง มกนยมสรางใบเสมาเปนแผนหน ๒ แผนปกซอนกน เรยกวา ใบเสมาค นอกจากจะแบงประเภทของใบเสมาเปนใบเสมาค และใบเสมาเดยวแลว ยงมใบเสมาชนดพเศษอกชนด เรยกวา มหาเสมา คอ ใบเสมาทหกไวบนก าแพงโดยรอบเขตของวดหรอเขตพทธาวาสแทนทจะปกไวเฉพาะรอบเขตอโบสถ วดทมมหาเสมามรวมทงหมดหกวด ไดแก วดราชประดษฐสถตมหาสมาราม วดราชบพตสถตมหาสมาราม วดโสมนสวหาร วดมกฎกษตรยาราม วดบรมนวาสและวดโพธนมต วดทมมหาเสมาเหลานสามารถท าสงฆกรรมไดทงอโบสถและวหารแทนทจะเปนอโบสถเพยงแหงเดยว สงทควรชมเกยวกบอโบสถ ไดแก บรเวณภายนอกอโบสถ อาท รปทรงขอ งอโบสถ (ชอฟา ใบระกา ล ายอง หางหงส นาคสะดง หนาบน แผงแรคอสอง กระจงฐานพระ บวปลายเสา คนทวย คหา )หลงคา ซมและบานประตหนาตาง ผนงดานนอก บรเวณภายในอโบสถ (พระประธาน ฐานชกช มาหม ภาพจตรกรรมฝาผนง) ๓. วหาร อาคารทประดษฐานพระพทธรป คลายเปนทประทบของพระพทธเจา คกบอโบสถแตไมมวสงคามสมาเหมอนพระอโบสถ เปนอาคารทมรปทรงและการประดบตกแตงคลายคลงกบอโบสถ เพยงแตไมมใบเสมาลอมรอบเหมอนอยางอโบสถ ใชเปนทประดษฐานพระพทธรปและประกอบศาสนพธตาง ๆ วหารหลวง คอ วหารทดานทายเชอมตอกบพระสถปเจดยหรอพระปรางค หรอเปนวหารทสรางอยดานหนาเจดย หรอปรางค ซงเปนประธานของวด มกเปนทประดษฐานของพระพทธรปทส าคญ วหารทศ คอ วหารทสรางออกทงสดานของพระสถปเจดย อาจอยตรงมม หรอดานขาง เปนวหารขนาดยอมทสรางเปนบรวารของอโบสถ หรอเจดยและปรางคทเปนประธานของวด โดยสรางขนตรงตามทศทส าคญ ไดแก ทศเหนอ ทศตะวนออก ทศใต และทศตะวนตก

10 รายวชา 1742313 การทองเทยวเชงประวตศาสตรและวฒนธรรม (Historical and Cultural Tourism)

วหารคด คอ วหารทมลกษณะคดอยตรงมมก าแพงแกวของอโบสถ อาจมหลงเดยวกได โดยมากจะมสมม และป ระดษฐานพระพทธรปไวภายในเปนวหารขนาดยอม ๆ สรางอยตามมมเขตพทธาวาส มรปทรงเปนรปสเหลยมผนผาหกงอเปนขอศอก (เหมอนรปตวแอล: L ในภาษาองกฤษ) วหารนอย และวหารแกลบ เปนวหารขนาดเลกมาก มกสรางอยโดด ๆ ในบรเวณใดบรเวณหนงของพทธาวาสไมเขากลมกบอาคารหลงอน ๆ ๔. เจดยและปรางค เจดยและปรางค ถอเปนสงเคารพสงการะทมความส าคญมากในวดตาง ๆ ซงถงแมวาจะมทมาแตกตางกน แตคนไทยทนบถอพทธศาสนาถอวามความส าคญเทาเทยมกนและเปนสงเคารพบชาแทนองคสมมาสมพทธเจาเชนเดยวกน เจดย หมายถง สงกอสรางหรอสงของทสรางขน เพอเปนทเคารพบชาระลกถง เปนสถาปตยกรรมทไทยรบเอารปแบบมาจากสถปเจดยของอนเดยและศรลงกาแลวมาพฒนาเปนรปแบบตาง ๆ กนในภายหลง ส าหรบเจดยในประเทศไทย สวนใหญเปนเจดยทไทยรบแบบมาจา กลงกาและจากอาณาจกรศรวชย โดยไดมการพฒนารปแบบเปนลกษณะตาง ๆ ตามความนยมของชางไทย ปจจบนจะพบเจดยแบบตาง ๆ ทส าคญรวม ๖ แบบ ดงน

๑. เจดยแบบลงกา หรอเจดยทรงระฆง นยมสรางขนตงแตสมยกรงสโขทย เมอมการน าพทธ ศาสนาลทธลงกาวงศเขามาเผยแพรเปนลกษณะเจดย ซงไดรบตนแบบมาจากเจดยลงกา ตอมาชางไทยไดดดแปลงรายละเอยดบางอยางทเพมขนและไดรบการถายทอดแบบมาถงสมยกรงศรอยธยา และสมยกรงรตนโกสนทร เจดยแบบลงกาทสรางขนในสมยกรงสโขทยบางทท าเปนรปชางครงตวยนรายรอบทฐานองเจดย เชน เจดยวดชางลอมทศรสชนาลย และเจดยวดชางรอบทก าแพงเพชร เปนตน

๒. เจดยแบบศรวชย หรอเจดยทรงเรอนธาต เปนเจดยทนยมสรางในอาณาจกรศรวชยใน ภาคใตของประเทศไทย ซงนบถอพทธศาสนาฝายมหายาน ปจจบนรปแบบเจดยทมตวอยา งส าคญ คอ พระบรมธาตไชยาทจงหวดสราษฎรธาน ลกษณะเปนเจดยฐานสเหลยมและมเรอนธาตเปนรปสเหลยมจตรสสงขนไป บางทมซมประดษฐานพระพทธรปอยทผนงของเรอนธาตทง ๔ ดานและทปลายเรอนธาตท าเปนยอดแหลมมหลายยอด

๓. เจดยแบบศรวชยผสมลงกา เปนเจดยทพบในสมยกรงสโขทย ซงน าเอารปแบบของเจดย แบบลงกาและแบบศรวชยมาผสมผสานเขาดวยกน โดยสวนลางของเจดยเปนเจดยทรงเรอนธาตแบบศรวชย สวนบนเปนเจดยทรงระฆงแบบลงกา ฐานและองคระฆงสงท าเปนเหลยม บางมคหาประดษฐาน ตอนบนเปนเจดยทรงกลมแบบลงกา มเจดยองคเลก ๆ ทง ๔ มม เจดยราย เจดย ๗ แถว เมองศรสชนาลย

๔. เจดยทรงพมขาวบณฑ หรอทรงดอกบวตม เปนเจดยทจดวาเปนศลปะของสโขทย โดยเฉพาะมรปทรงสงชะลด ประกอบดวยฐานสเหลยมซอนลดหลนกน ๓ ชนถดขนไปเปนฐานพานแว นฟาและเรอนธาตทท ายอมม บางทมพระพทธรปประดษฐานอยทซมของเรอนธาตทง ๔ ดาน สวนยอดเจดยท าเปนรปทรงดอกบวตมหรอทรงพมขาวบณฑ (ขาวบณฑ หมายถง ขาวสกทบรรจใสไวในพมดอกไมใชในการเซนบชา)

11 รายวชา 1742313 การทองเทยวเชงประวตศาสตรและวฒนธรรม (Historical and Cultural Tourism)

๕. เจดยเหลยมยอมมไมสบสอง เปนเจดยทเรมมแพรหลาย ตงแตมอยธยาตอนกลางมาจนถง สมยกรงรตนโกสนทรตอนตน ซงชางไทยคงจะดดแปลงเจดยทรงระฆงแบบลงกาใหเปนเจดยทมฐานสเหลยมและองคระฆงรปสเหลยมพรอมกนนนกมการยอมมทง ๔ ดาน เพอใหดสวยงามขน

๖. เจดยแบบพระธาตพนม หรอเจดยทรงดอกบวเหลยม เปนเจดยทมแพรหลายในภาค ตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศ โดยถอตามรปแบบของเจดยพระธาตพนมเปนส าคญ กลาวกนวา เจดยแบบนไดรบอทธพลมาจากอนเดยใต ประกอบดวย ฐานเปนรปสเหลยมและตวเรอนธาตเปนรปสเหลยมทรงสงซอนลดหลนกน ๒ หรอ ๓ ชน สวนยอดตอนบนเปนรปทรงดอกบวเหลยมสงชะลดขนไป ปรางค เปนสถาปตยกรรม ในวดเชนเดยวกบพระเจดย รบเอารปแบบมาจากปราสาทหน หรอปรางคของขอม แลวมาดดแปลงรปรางลกษณะใหเปนไปตามความนยมของชางไทยในระยะเ วลาตอมา ขอมไดสรางปราสาทหนหรอปรางคตาง ๆ ขนไวเปนจ านวนมาก เพอเปนศาสนสถานทงในศาสนาพราหมณ พทธศาสนาฝายมหายาน ปราสาทหนและปรางคเหลานพบเหนไดในภาคตะวนออกเฉยงเหนอตลอดจนในภาคอน ๆ บางภาคของประเทศไทย ตวอยางเชน ปราสาทหนพนมรง ปราสาทหนพมาย ปรางคสามยอด และปราสาทเมองสงห เปนตน องคประกอบของปรางค

๑. นภศล คอ สวนยอดปลายสดของพระปรางค ท าดวยโลหะหลอเปนรป ๔ แฉก คลายปลาย ดาบ ตอซอนกน ๒-๓ ชน ระหวางกลางแทรกดวยแกนคลายปลายหอก

๒. บวกลม คอ สวนของอาคารทอยบนยอดสดของพระปรางค ท าใหรปกลบบวแยมตงรบนภ ศล

๓. ชนรดประคด คอ สวนชนของยอดพระปรางคทมลกษณะโคงเขา คลายรปเอว พระภกษท คอดเขาอนเนองมาจากการนงสบงทรดดวยสายรดประคด

๔. กลบขนน คอ สวนตกแตงทประดบแทรกเขาไปใตชนรดประคด ตรงต าแหนงมมทยอของแต ละชน

๕. บนแถลง คอ สวนตกแตงทท าเปนรปหนาจวอาคารขนาดเลก ประดบอยระหวางกลางของ กลบขนน คในของชนรดประคด แตละชนของพระปรางค

๖. ชนอสดง คอ สวนของเรอนยอดพระปรางคสวนทตงอยเหนอเรอนธาต ๗. เรอนธาต คอ สวนทเปนตวเรอนประธานของพระปรางค ๘. ซมคหา หรอซมทศ หรอซมประต คอ สวนทท าขนประกอบเขากบองคพระปรางคหรอพระ เจดย บรเวณภายนอกอาคารสวนทเปนเรอนธาตใชเปนทประดษฐานพระพทธรปม ๔ ดาน เรยกวา ซมทศ ถาพระปรางคนนกลวงมทางเขาออก จะเรยกและท าหนาทเปนซมประต ๙. ชดฐานสงห คอ สวนทท าเปนฐานสงห ๓ ชน ทศเหนอ ฐานปทม เพอรบองค เรอนธาต ๑๐. ฐานปทม คอ สวนทเปนฐานอาคาร ใชตงรบองคเรอนธาตอาคาร ๑๑. ฐานเขยง คอ สวนของโครงสรางทเปนฐานชนลางสด

12 รายวชา 1742313 การทองเทยวเชงประวตศาสตรและวฒนธรรม (Historical and Cultural Tourism)

๕. สงประดบประดาภายในวด ตกตาหน วดหลวงทส าคญ ๆ ในกรงเทพมหานคร มกมตกตาหนสลกเปนรปคน รปสตวสต วเจดยจน (เรยกวา ถะ) กระถางตนไม อางบว เสาโคมไฟ ฯลฯ ตกแตงภายในบรเวณวด ตกตาหนเหลานเปนของทน ามาจากเมองจนในสมยกอน ซงสวนมากจะน าเขามาในสมยรชกาลท ๓ เมอมการคาขายกบจนมาก เลากนวา เมอพอคาชาวจนบรรทกสนคาจากไทยไปขายทประเทศจนนนขากลบเรอจะเบาเพราะมสนคานอยและเปนสนคาทมราคาแพงแตน าหนกเบา เชน ผาไหมแพรพรรณ เครองกระเบอง ถวยชาม และเครองประดบตาง ๆ พอคาเรอจงตองบรรทกตกตาหนกลบมาดวย เพอถว งเรอใหเรอหนกจะไดไมโคลงเคลง เครองถวงเรอกนเรองโคลงน เรยกกนวา อบเฉา เมอเรอมาถงกรงเทพ ฯ กน าของขนถวายพระมหากษตรย และจะทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหน าตกตาหนเหลานนไปไวตามวดตาง ๆ ทโปรด จะพบอยมากทวดพระเชตพนฯ วดสทศเทพวราร าม วดอรณราชวราราม วดราชโอรสาราม เปนตน ตกตาหนบางตวมขนาดใหญมากอยาง เชน ตกตาหนรปฝรงและตกตาหนรปงว หรอลนถน ทตงอยในวดพระเชตพนฯ มขนาดสงถง ๒ เทาของคนธรรมดา รปยกษและฤาษ วดทส าคญบางแหงนยมท ารปยกษและฤาษ ตงไวภา ยในบรเวณอโบสถ หรอทประตทางเขาพระระเบยงทขนชอมาก ไดแก ยกษทวดพระศรรตนศาสดาราม และวดอรณราชวราราม ฤาษทวดพระศรรตนศาสดาราม และฤาษดดตนทวดพระเชตพนวมลมงคลาราม การสรางรปยกษไวนอกจากเพอความสวยงามทางดานศลปะแลว ยง มความหมายวาเปนผทมอ านาจนงเฝารกษาสถานทศกดสทธไว โดยเฉพาะยกษทอโบสถวดพระศรรตนศาสดารามไดน ามาจากตวละครในเรองรามเกยรต ทงหมดมรปรางหนาตา และสสนแตกตางกน สวนการน าฤาษมาตงไวในวดกดวยถอวา ฤาษนนเปนผมวชาความรถอเปน ครแหงศลปะวทยาการทงปวง โดยไทยรบเอาคตนมาจากอนเดย ทวดพระศรรตนศาสดาราม มรปฤาษพรอมแทนบดยา ประดษฐานอยทตรงใกลประตทางเขาพระร ะเบยงดานทศตะวนตกของอโบสถ ส วนทวดพระเชตพนวมลมงคลาราม มรปฤาษดดตนหลอดวยดบกตงอยทดานทศใต นอกพระระเบยง รปฤาษทวดทง ๒ แหงน สรางขนในสมยรชกาลท ๓ รปสตวหมพานตและสตวบางชนด นอกจากตกตาหนยกษและฤาษยงนยมสรางรปสตวหมพานตและสตวบางชนดตงไวเปนสงประดบตกแตงภายในวดดวยสตวทพบมาก ไดแก สงหแบบไทยหรอแบบเขมรตงไวตามประตทางเขาพระระเบยงหรออโบสถ เชน วดพระศรรตนศาสดาราม และวดเบญจมบพตร นอกจากนยงมสตวชนดอน ๆ เชน นาค ชา และมา เปนตน ส าหรบสตวหมพานตนน ชางไทยไดหลอขนตามจนตนาการ โดยถอวาเปนสตวพเศษทอาศยอยในปาหมพานตทเช งเขาพระสเมร ทนาชมมาก คอ สตวหมพานต ๗ ค หลอขนในสมยรชกาลท ๕ ประดษฐานอยทหนาปราสาทพระเทพบดรในวดพระศรรตนศาสดาราม

13 รายวชา 1742313 การทองเทยวเชงประวตศาสตรและวฒนธรรม (Historical and Cultural Tourism)

๗. ประวตการสรางพระพทธรปในประเทศไทย การสรางพระพทธรปนน สรางขนเพอเปนสงแทนองคสมมาสมพทธเจา เป นการแสดงความศรทธาเลอมใสตอพระศาสดา และเพอสบตออายพระพทธศาสนาใหยงยน และเพอเปนทสกการบชาเรมมขนในแคลนคนธารราฐทางตะวนตกเฉยงเหนอของอนเดย (ปจจบนอยในเขตตดตอระหวางประเทศปากสถานกบอฟกานสถาน ) ประมาณพทธศตวรรษท ๗ กอนหนาน นยงไมนยมสรางพระพทธรปในลกษณะทเปนรปเหมอนแตจะบชาสงอน ๆ เชน พระธรรมจกร พระพทธอาสน เปนตน การสรางพระพทธรปเรมเกดขนโดยไดรบอทธพลจากศลปะของชาวกรซทสรางรปเคารถเปนเทพเจาตาง ๆ ซงอทธพลของกรซไดแผขยายมาถง ดนแดนทางดานตะ วนตกเฉยงเหนอของอนเดยว เมอพระเจาอเลกซานเดอรมหาราชทรงกรธาทพมาตไดดนแดนทางดานตะวนตกเฉยงเหนอของอนเดยในพทธศตวรรษท ๓ พระพทธรปทสรางขนในสมยแรก ๆ ทแควนคนธารราฐจงมรปรางพระพกตรเปนแบบคนตะวนตก เพราะไดรบอทธพลจากศลปะของกรซ ตอมาการสรางพระพทธรปไดแพรหลายออกไปในดนแดนตาง ๆ ของอนเดย รวมทงไดแพรหลายเขาไปในประเทศอน ๆ ทนบถอพทธศาสนาดวย โดยในขนแรกพระพทธรปทสรางขนมกไดอทธพลจากศลปะของอนเดย จงมรปรางลกษณะคลายพระพทธรปของอนเดย ตอมาชางพนเม องจงคอย ๆ ดดแปลงการสรางพระพทธรปใหเปนศลปะของทองถนมากขน จงเกดความแตกตางระหวางพระพทธรปทพบอยในพมา เขมร ลาว ไทย จน และญปน ๘. พระพทธรปสมยตาง ๆ ในประเทศไทย พระพทธรปทสรางขนในดนแดนของประเทศไทย อาจแบงออกเปนสมยตาง ๆ ตามความแตกตางของศลปะได ดงน

๑. พระพทธรปสมยทวารวด อยในชวงพทธศตวรรษท ๑๒ – ๑๖ สวนใหญเปนพระพทธรปสลกดวยศลาทหลอดวยทอง

สมฤทธมบาง แตมกเปนขนาดเลก รปรางลกษณะทส าคญพอสงเกตได คอ มขมวดพระเกศาใหญ พระเกตมาลาเปนตอมกลม พระพกต รแบน พระขนงเปนเสนโคงนนตดตอกนเปนรปปกกา พระเนตรโปน พระนาสกแบน พระโอษฐหนา ตวอยางทขนชอมาก ไดแก พระพทธรปศลาขนาดใหญประทบนงหอยพระบาท ประดษฐานอยทวดพระปฐมเจดยจงหวดนครปฐม

๒. พระพทธรปสมยลพบร สวนใหญมอายอยในชวงพทธศตวรรษท ๑๖ –๑๗ ทพบมากมกสรางเปนพระพทธรปนาค

ปรก สลกจากหนทราย นอกจากนทสรางเปนพระพทธรปยนหลอดวยทองสมฤทธกมลกษณะส าคญของพระพทธรปสมยลพบร คอ

- พระพกตรเปนรปสเหลยม พระโอษฐแบะ พระหนปาน (คาง) - พระขนงเกอบเปนเสนตรง (คว) - มไรพระศกเปนขอบนนเลก ๆ อยเหนอพระนลาฏ (หนาผาก) - มกมพระอษณยท าเปนรปกลบบวซอน (สวนนนกลางของพระเศยร)

14 รายวชา 1742313 การทองเทยวเชงประวตศาสตรและวฒนธรรม (Historical and Cultural Tourism)

- ครองจวรหอเฉยง ชายจวรเหนอพระองสาซายยาวลงมาจนถงราวพระถน ปลายจวรตดเปนเสนตรงขอบสบงเผยอเปนสน

- พระพทธรปนาคปรกท าเปนปางสมาธ ๓. พระพทธรปสมยเชยงแสน

อยในชวงประมาณพทธศตวรรษท ๑๖ –๒๓ บางทเรยกวา ศลปะลานนา ถอเปนการเรมตนของศลปะไทยอยางแทจรง เมอคนไทยตงอาณาจกรของตนเองในภาคเหนอของประเทศไทยปจจบน พระพทธรปสมยเชยงแสนแบงออกไดเปน ๒ รน คอ รนแรก และรนหลง ๑. พระพทธรปสมยเชยงแสนรนแรก มลกษณะดงน - พระเกตมาลาเปนรปดอกบวตม ขมวดพระเกศาใหม ไมมไรพระศก - พระพกตรกลมสนและอมยม - พระหนเปนปม พระขนงโกง พระนาสกงม พระโอษฐเลก - พระองคอวบอวน พระอระนน ชายจวรอยเหนอราวพระถนปลายเปนเขยวตะขาบ - ชอบท าปางมารวชยขดสมาธเพชร ๒. พระพทธรปสมยเชยงแสนรนหลง มลกษณะเปนแบบเชยงแสนปนสโขทยมลกษณะ

บางอยางแตกตางไปจากเชยงแสนรนแรก คอ - พระเกตมาลาเปนรปดอกบวตมสงขน หรอเปนเปลวรศม - ขมวดพระเกศาเลกมไรพระศก - พระพกตรกลม หรอรปไข - ชายจวรยาวลงมาถงพระนาภ - ชอบท าปางมารวชยขดสมาธราบ

๔. พระพทธรปสมยสโขทย อยในชวงเวลาพทธศตวรรษท ๑๘ – ๒๐ มลกษณะสวนใหญ ดงน - พระเกตมาลาเปนเปลวรศมขมวดพระเกศาเลก - พระพกตรรปไข พระขนงโกง พระนาสกงม พระโอษฐอมยม - พระองสาใหญ บนพระองคเลก (บา ไหล) - ชายจวรยาวลงมาถงพระนาภปลายเปนเขยวตะขาบ - ชอบท าปางมารวชยประทบนงขดสมาธราบ

พระพทธรปสมยสโขทย แบงออกเปนหมวดตาง ๆ มลกษณะแตกตางกนบางเลกนอย ไดแก หมวดวดตะกวน มศลปะแบบเชยงแสนปนมพระพกตรกลม หมวดก าแพงเพชร มพระพกตรยาว พระหนเสยม และหมวดพระพทธชนราช มพระพกตรคอนขางกลม พระองคคอนขางอวบอวน นวพระหตถทง ๔ มปลายนวเสมอกน เชอวาหมวดนเรมสรางครงรชกาลพระมหาธรรมราชาท ๑ (ลไท)

15 รายวชา 1742313 การทองเทยวเชงประวตศาสตรและวฒนธรรม (Historical and Cultural Tourism)

๕. พระพทธรปสมยอทอง เปนศลปะทเกดอยในภาคกลางของประเทศไทย ในชวงระยะเวลาเดยวกนกบอาณาจกร

สโขทยในภาคเหนอตอนลาง คอ พทธศตวรรษท ๑๘ –๒๐ ถอกนวาเปนศลปะทเกดจากการผสมผสานระหวางศลปะทวาราวด ลพบร และสโขทย เขาดวยกน

พระพทธรป สมยอทองมลกษณะทส าคญ คอ - พระพกตรสเหลยมมไรพระศกคลายพระพทธรปสมยลพบร - พระหนปาน พระนาสกคอนขางแบน พระโอษฐแบะเลกนอย - ชายจวรยาว ปลายตดเปนเสนตรง - ปางมารวชยประทบนงขดสมาธราบ

๖. พระพทธรปสมยอยธยา อยในชวงพทธศตวรรษท ๒๐-๒๓ มลกษณะ ดงน - พระพกตรเปนรปสเหลยมแบบอทอง หรอรปไขแบบสโขทย มพระเกตมาลาเปนเปลว

รศม สวนมากมไรพระศก - ชายจวรใหญยาวถงพระนาภปลายตดเปนเสนตรง - พระพทธรปทรงเครองมกมกรรเจยกจอนยนเปนครบออกมาเหนอใบพระกรรณ

๗. พระพทธรปสมยรตนโกสนทร ตงแตพทธศตวรรษท ๒๔ จนถงปจจบน มการสรางพระพทธรปสมยรตนโกสนทร ตงแต

สมยรชกาลท ๒ เปนตนมา เชน พระประธ านในพระอโบสถทส าคญ ไดแก วดอรณราชวราราม วดสทศนเทพวราราม เปนตน พระพทธรปทสรางขนในสมยกรงรตนโกสนทรตอนตน มกมลกษณะเปนศลปะสมยอยธยาปนสมยอทอง

ตอมาในรชกาลท ๓ เจาฟามงกฎทรงคดแบบพระพทธรปโดยใหมลกษณะคลายมนษย สามญยงขน คอ ไมมพระอษณย มแตพระเกตมาลาเปนเปลวรศมและมจวรเปนรว

พระพทธรปทสรางขนตามแบบททรงคดขนน ไดแก พระสมพทธพรรณ ปจจบนประดษฐาน ในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม และพระนรนตรายซงพระราชทานไปไวตามวดธรรมยตกนกายทส าคญ ๆ

พระพทธรปปางลลา ซงประดษฐานเปนประธานทบรเวณพทธมณฑล จงหวดนครปฐม เปน ตวอยางของพระพทธรปสมยรตนโกสนทรทส าคญอกองคหนง ปนแบบโดยศาสตราจารยศลป พระศร ๙. พระพทธรปปางตาง ๆ และพระพทธรปประจ าวนเกด การสรางพระพทธรปนยมเปนปางตาง ๆ ซงมอรยาบถและทาทางขอพระพทธรปแตกตางกนไปพอสงเกตไดวาเปนปางใด การสรางพระพทธรปเปนปางตาง ๆ น กเพอใหมความหมายเกยวของกบพทธประวต โดยในขนแรกยงคดปางขนไมมากนก ตอมาจงคอย ๆ มการสรางปางเพมเตมมากขนตามล าดบ ส าหรบในประเทศไ ทย ปจจบนมปางพระพทธรปมากกวา ๕๐ ปาง แตทพบเหนโดยทวไปม

16 รายวชา 1742313 การทองเทยวเชงประวตศาสตรและวฒนธรรม (Historical and Cultural Tourism)

ประมาณ ๒๐ –๓๐ ปาง ในทนจะไดน าเสนอเฉพาะปางส าคญ ๆ บางปาง มาอธบายใหเหนลกษณะและเรองราวทเกยวของกบพทธประวต ดงตอไปน

ปางถวายเนตร

ลกษณะพระพทธรป พระพทธรปทอยในพระอรยาบถยน ลมพระเนตรทงสองเพงไปขางหนา พระหตถทงสองหอยลง

มาประสานกนอยระหวางพระเพลา (ตก) พระหตถขวาซอนเหลอมพระหตถซาย อยในพระอากา รสงวรทอดพระเนตรดตนพระศรมหาโพธ

ความเปนมา เมอครงพระบรมศาสดาไดตรสรพระอนตรสมมาสมโพธญาณแลว กไดประทบเสวยวมตตสข

(สขอนเกดจากความสงบ) อยใตตนพระศรมหาโพธเปนระยะเวลา 7 วน จากนนไดเสดจไปประทบยน ณ ทกลางแจงทางทศอสานของต นพระศรมหาโพธ ทอดพระเนตรตนพระศรมหาโพธโดยไมกระพรบพระเนตรเลยตลอดระยะเวลา 7 วน ซงสถานทประทบยนนไดมนามปรากฏวา "อนมสเจดย " มาจนปจจบน เปนเหตแหงการสรางพระพทธรปปางนเรยกวา ปางถวายเนตร นยมสรางเปนพระพทธรปเพอสกการบชาประจ าของคนเกดวนอาทตย

17 รายวชา 1742313 การทองเทยวเชงประวตศาสตรและวฒนธรรม (Historical and Cultural Tourism)

ปางหามญาต หรอ หามสมทร

ลกษณะพระพทธรป

พระพทธรปอยในพระอรยาบถยน ยกพระหตถทงสองยกขนเสมอพระอระ (อก) ตงฝาพระหตถยนออกไปขางหนาเปนกรยาหาม เปนปางเดยวกนกบปางหามสมทร ตางกนตรงทปางหามญาตจะยกมอขวาขนหามเพยงมอเดยว สวนปางหามสมทร จะยกมอทงสองขนหาม แตสวนใหญมกจะนยมสรางเปนปางหามญาต และนยมท าเปนแบบพระทรงเครอง

ความเปนมา

ปางหามญา ตเกดขนเนองจากพระญาตฝายพทธบดาคอกรงกบลพสด และพระญาตฝายพทธมารดา คอ กรงเทวทหะ ซงอาศยอยบนคนละฝงของแมน าโรหณ เกดทะเลาะววาทแยงน าเพอไปเพาะปลกกนขน ถงขนาดจะยกทพท าสงครามกนเลยทเดยว พระพทธองคจงตองเสดจไปเจรจาหามทพ คอ หามพระญาตมใหฆาฟนกน

สวนปางหามสมทรเปนพทธประวต ตอนเสดจไปโปรดพวกชฎล (นกบวชประเภทหนงทนงหมหนงเสอ และนยมบชาไฟ) 3 พนองไดแก อรเวลกสสปะ นทกสสปะ และคยากสสปะ ทตงตวเปนใหญอยรมฝงแมน าเนรญชราพรอมบรวาร 1,000 คน โดยได แสดงพทธปาฏหารยหลายอยางเพอท าลายทฎฐมานะของชฎลทงหลาย เชน หามลม หามฝน หามพาย และหามน าทวมทเจงนองตลงมใหมาตองพระวรกายได อกทงยงสามารถเดนจงกรมอยใตพนน าได ท าใหพวกชฎลเหนเปนทอศจรรย และยอมบวชเปนพทธสาวก เปนพระพทธรปประจ าวนจนทร

18 รายวชา 1742313 การทองเทยวเชงประวตศาสตรและวฒนธรรม (Historical and Cultural Tourism)

ปางโปรดอสรนทราห หรอ ปางไสยาสน หรอ ปางปรนพพาน ลกษณะพระพทธรป

พระพทธรปอยในพระอรยาบถนอนตะแคงขวา พระบาททงสองขางซอนทบเสมอกน พระหตถซายทาบไปตามพระวรกาย พระหตถขวาตงขนรบพระเศยรและมพระเขนย (หมอน) รองรบ บางแบบพระเขนยวางอยใตพระกจฉะ (รกแร)

ความเปนมา ปางไสยาสน หรอบางทกเรยก ปางปรนพพาน เปนพทธประวตตอนทพระพทธองคไดรบสงใหพระจนทะ เถระปอาสนะลงทระหวางตนรงคหนง แลวทรงประทบบรรมทมแบบสหไสยา ตงพระทยไมเสดจลกขนอก แตกยงไดโปรดสภททะปรพาชกเปนอรหนตองคสดทายกอนเสดจดบขนธปรนพพาน บรรดาพทธบรษททงหลายพากนเศราโศก ร าไห คร าครวญถงพระองค พระอานนทและพระอนร ทธเถระไดแสดงธรรมเพอปลอบโยนมหาชน พทธศาสนกชนเมอร าลกถงการเสดจปรนพพานของพระองค จงไดสรางพระพทธรปปางนขน เพอบชาพระพทธองค

นอกจากน ยงมเรองเลาถงปางนอกนยหนงคอ ในสมยพทธกาล เมอพระพทธองคประทบอยทพระเชตวนมหาวหาร "อสรนทราห" หรอ "พระราห" ผครองอสรพภพ ไดสดบค าสรรเสรญถงพระเกยรตคณของพระบรมศาสดาจากส านกเทพยดาทงหลาย กมความปรารถนาอยากจะไปเฝาพระผมพระภาคเจาบาง แตกคดค านงไปเองวาพระพทธเจาเปนมนษย คงตองมพระวรกายทเลก หากตนจะไปเฝากจะตองกมมองเปนความล าบากมาก อกทงตนกไมเคยกมเศยรใหใคร คดแลวกไมไปเฝา

ตอมาไดยนพวกเทวดาสรรเสรญพระพทธองคอก กเกดความอยากไปเฝาอก จงวนหนงไดตงใจไปเฝา พระพทธเจากทรงทราบดวยญาณ รวมทงทราบถงความในใจของอสรนทราห จงทรงเ นรมตพระวรกายใหใหญโตกวากายของอสรทราหหลายเทาขณะเสดจบรรทมรอรบ ดงนน เมอมาเขาเฝา แทนทอสรนทราหจะตองกมมอง กลบตองแหงนหนาดพระพทธองค จงเกดความอศจรรยใจยง พระพทธเจาจงไดตรสสอนวา ขาวลอหรอเรองใดๆหากไมเหนดวยตนเอง หรอยงไม พจารณาใหถองแท กไมควรตชมไป

19 รายวชา 1742313 การทองเทยวเชงประวตศาสตรและวฒนธรรม (Historical and Cultural Tourism)

กอน อกทงไดพาอสรนทราหไปเทยวพรหมโลก ไดเหนบรรดาพรหมทมาเฝามรางกายใหญโตกวาตนทงสน แตพระพทธเจากยงมพระวรกายใหญกวาพรหมเหลานนอก อสรนทราหจงลดทฐและหนมาเลอมใสในพระบรมศาสดา เปนพระพทธรปประจ าวนองคาร

ปางอมบาตร ลกษณะพระพทธรป พระพทธรปอยในพระอรยาบถยน พระหตถทงสองประคองบาตรราวสะเอว ความเปนมา เมอพระพทธเจาไดส าแดงอทธปาฏหารย เหาะขนไปในอากาศตอหนาพระประยรญาตทงหลาย เพอใหพระญาตผใหญไดเหน และละทฐถวายบงคมแลว จงไดตรสเทศนาเรองพระมหาเวสสนดรชาดก ครนแลวพระญาตทงหลายกแยกยายกนกลบโดยไมมใครทลอาราธนาฉนพระกระยาหารเชาในวนรงขน ดวยเขาใจผดคดวาพระองคเปนราชโอรสและพระสงฆกเปนศษย คงตองฉนภตตาหารทจดเตรยมไวในพระราชนเวศนเอง แตพระพทธองคกลบพาพระภกษสงฆสาวกเสดจจารกไปตามถนนหลวงในเมอง เพอโปรดเวไนยสตว (ผทพงสงสอนได )อนเปนกจของสงฆ และนบเปนครงแรกทชา วเมองกบลพสดไดมโอกาสชมพระพทธจรยาวตรขณะทรงอมบาตรโปรดสตว ประชาชนจงตางแซซองอภวาทอยางสดซง แตปรากฏวาพระเจาสทโธทนะ พทธบดาทรงทราบเขา กเขาใจผดและโกรธพระพทธองค หาวาออกไปขอทานชาวบาน ไมฉนภตตาหารทเตรยมไว พระพทธเจาจงตองทรง อธบายวา การออกบณฑบาตรเปนการไปโปรดสตว มใชการขอทาน จงเปนทเขาใจกนในทสด เปนพระพทธรปประจ าวนพธ กลางวน

20 รายวชา 1742313 การทองเทยวเชงประวตศาสตรและวฒนธรรม (Historical and Cultural Tourism)

ปางปาเลไลยก

ลกษณะพระพทธรป

พระพทธรปอยในพระอรยาบถประทบ (นง) บนกอนศลา พระบาททงสองวางบน ดอกบว พระหตถซายวางคว าบนพระขน (เขา) พระหตถขวาวางหงาย นยมสรางชางหมอบใชงวงจบกระบอกน า อกดานหนงมลงถอรวงผงถวาย

ความเปนมา

ส าหรบปางนกลาวถงเมอพระพทธองคประ ทบอยทเมองโกสมพ ครนนนพระภกษมมากรปดวยกน และไมสามคคปรองดอง ไมอยในพทธโอวาท ประพฤตตามใจตว พระองคจงเสดจจารกไปอยตามล าพงพระองคเดยวในปาทชอวาปาลไลยกะ โดยมมพญาชางเชอกหนงชอ "ปาลไลยกะ " เชนเดยวกน มความเลอมใสในพระ พทธองค มาคอยปฏบตบ ารงและคอยพทกษรกษามใหสตวรายมากล ากราย ท าใหพระพทธองคเสดจประทบอยในปานนดวยความสงบสข และปานนตอมากไดชอวา "รกขตวน" ครนพญาลงเหนพญาชางท างานปรนนบตพระพทธเจาดวยความเคารพ กเกดกศลจตท าตามอยางบาง ตอมาชาวบานไปเฝาพระพทธเจาแตไมพบ และทราบเหต กพากนต าหนตเตยน และไมท าบญกบพระเหลานน พระภกษเหลานจงไดส านก ขอใหพระอานนทไปทลเชญเสดจพระพทธองคกลบมา ชางปาลไลยกะกมาสงเสดจดวยความเศราเสยใจ จนหวใจวายลมตายไป ดวยกศลผลบญจงไดไปเก ดเปน "ปาลไลยกะเทพบตร " จากเหตการณน ถอวาเปนเหตการณอนนาสลดใจเปนอยางยง ถงพฤตกรรมของพระ 2 ฝายในขณะนน ไมเชอฟงแมกระทงพระพทธเจา พทธศาสนกชนจงไดสรางพระปางนขน เพอเปนอนสรณเตอนใจถงการแตกสามคค การทะเลาะววาทกน เปนพระพทธรปประจ าวนพธ กลางคน

21 รายวชา 1742313 การทองเทยวเชงประวตศาสตรและวฒนธรรม (Historical and Cultural Tourism)

ปางสมาธ หรอ ปางตรสร

ลกษณะพระพทธรป พระพทธรปอยในพระอรยาบถประทบ (นง) ขดสมาธ พระหตถทงสองวางหงายซอน กนบนพระ

เพลา (ตก) พระหตถขวาทบพระหตถซาย พระชงฆ (แขง) ขวาทบพระชงฆซาย ความเปนมา ปางตรสร คอ ปางทเจาชายสทธตถะหรอพระโพธสตวทรงประทบขดสมาธบนบลลงกหญาคาใต

ตนมหาโพธ ใกลฝงแมน าเนรญชรา และไดตรสรพระสมมาสมโพธญาณเปนพระสมม าสมพทธเจา เมอวนเพญขน 15 ค าเดอน 6 กอนพทธศกราช 45 ป ซงกตรงกบวนวสาขบชานนเอง เปนพระพทธรปประจ าวนพฤหสบด

22 รายวชา 1742313 การทองเทยวเชงประวตศาสตรและวฒนธรรม (Historical and Cultural Tourism)

ปางร าพง ลกษณะพระพทธรป พระพทธรปอยในพระอรยาบถยน พระหตถทงสองประสานกนยกข นประทบทพระอระ (อก)

พระหตถขวาทบพระหตถซาย ความเปนมา ภายหลงจากทตรสรไดไมนาน พระพทธเจาซงประทบอยภายใตตนไทร (อชปาลนโครธ ) กได

ทรงร าพงพจารณาถงธรรมทตรสรวา เปนธรรมทมความละเอยดลกซง ยากทมนษยปถชนจะรตามได จงเกดความทอพระทยทจะไมสงสอนชาวโลก ดวยร าพงวาจะมใครสกกคนทฟงธรรมะของพระองคเขาใจ รอนถงทาวสหมบดพรหมไดมากราบทลอาราธนาเพอทรงแสดงธรรมวาในโลกนบคคลทมกเลสเบาบางพอฟงธรรมไดยงมอย พระพทธองคไดทรงพจารณาแลวกเหนชอบดวย อกทงทรงร าพงถงธรรมเนยมของพระพทธเจาทงหลายแตปางกอน วาตรสรแลวกยอมแสดงธรรมโปรดสตวโลกเพอประโยชนสขแกชนทงปวง จงไดนอมพระทยในอนทจะแสดงธรรมตอชาวโลกตามค าอาราธนานน และตงพทธ ปณธานจะใครด ารงพระชนมอยจนกวาจะไดประกาศพระพทธศาสนา ใหแพรหลายประดษฐานใหมนคงส าเรจประโยชนแกชนนกรทกหมเหลาตอไป พระพทธจรยาททรงร าพงถงธรรมทจะแสดงโปรดชนนกรผเปนเวไนยบคคลนนแล เปนเหตใหสรางพระพทธรปทเรยกวา ปางร าพง เปนพระพทธรปประจ าวนศกร

23 รายวชา 1742313 การทองเทยวเชงประวตศาสตรและวฒนธรรม (Historical and Cultural Tourism)

ปางนาคปรก

ลกษณะพระพทธรป พระพทธรปอยในพระอรยาบถประทบ (นง) ขดสมาธ หงายพระหตถทงสองวางซอนกนบนพระ

เพลา (ตก) พระหตถขวาซอนทบพระหตถซายเหมอนปางสมาธ แตมพญานาคขนดรางเปนวงกลมเปนพทธบลลงกและแผพงพานปกคลมอยเหนอพระเศยร

ความเปนมา

เมอพระพทธองคตรสร และประทบบ าเพญสมาบตเสวยวมตตสขอนเกดจากความพนกเลสอย ณ อาณาบรเวณทไมไกลจากตนพระศรมหาโพธแหงละ 7 วนนน ในสปดาหท 3 นเอง กไดไปประทบใตตนมจลนท (ตนจก) ขณะนนฝนไดตกลงมาไมหยด พญานาคตนหนงชอ "มจลนทนาคราช " กไดขนมาแสดงอทธฤทธเขาไปวงขนด 7 รอบ แลวแผพงพานปกพระพทธเจาไวมใหฝนตกตองพระวรกาย เหมอนกนเศวตฉตรถวายพระผมพระภาคเจา ดวยความประสงคมใหฝนและลมหนาวสาดตองพระวรกาย ทงปองกนเหลอบ ยง บง ราน รน และสตวเลอยคลานทงมวลดวย จนฝนหาย จงไดแปลงรางเปนมาณพเขาไปเฝาพระพทธองค เปนพระพทธรปประจ าวนเสาร

24 รายวชา 1742313 การทองเทยวเชงประวตศาสตรและวฒนธรรม (Historical and Cultural Tourism)

คนไทยทนบถอพระพทธศาสนา นย มก าหนดพระพทธรปปางตาง ๆ ส าหรบบชา โดยถอเปนพระพทธรปประจ าวนเกด ดงน

วนอาทตย ปางถวายเนตร วนจนทร ปางหามญาต (บางแหงเปนปางหามสมทร) วนองคาร ปางไสยาสน วนพธ ปางอมบาตร วนพฤหสบด ปางสมาธ วนศกร ปางร าพง วนเสาร ปางนาคปรก

25 รายวชา 1742313 การทองเทยวเชงประวตศาสตรและวฒนธรรม (Historical and Cultural Tourism)

เอกสารอางอง

กรมการศาสนา. (๒๕๒๔). ประวตวดส าคญทางพระพทธศาสนา เลม ๑. กรงเทพฯ : โรงพมพการ

ศาสนา. การทองเทยวแหงประเทศไทย.(๒๕๕๑). คมออบรมมคคเทศก เลมท ๑ ภาคความรทางวชาการ.

กรงเทพฯ: กองเผยแพรความรดานการทองเทยว. . (๒๕๕๑). คมออบรมมคคเทศก เลมท ๕ ภาคความรภาษาตางประเทศ. กรงเทพฯ: กอง

เผยแพรความรดานการทองเทยว. สมคด จระทศนกล. (๒๕๔๕). วด: พทธศาสนาสถาปตยกรรมไทย. พมพครงท ๒. กรงเทพฯ: โรงพมพ มหาวทยาลยธรรมศาสตร. สจรต บวพมพ. (๒๕๓๘). มรดกไทย. กรงเทพฯ: โอเดยนสโตร เสนอ นลเดช. (๒๕๔๔). ประวตศาสตรสถาปตยกรรมไทย. พมพครงท ๒. กรงเทพฯ: โรงพมพ

มหาวทยาลยธรรมศาสตร. ฐรชญา มณเนตร. (๒๕๕๓). ไทยศกษาเพอการทองเทยว. พมพครงท ๒. กรงเทพฯ: โอเดยนสโตร.