Оқушыларды ҰБТ – ға қазақ тілі

пәнінен дайындауда

«Сөз тіркесінің байланысу тәсілдері

мен түрлерін»

меңгертудің тиімді жолдары

.

Жамбыл облысы, Қордай ауданы, Гвардейский қалашығы №43

Б.Момышұлы атындағы орта мектептің қазақ тілі мен әдебиеті

пәні мұғалімі Алтаева Назкуль Сагынбековна С

Мақсаты:

Сөз тіркесінің байланысу

тәсілдері мен түрлерінен алған

теориялық білімдерін

практикамен ұштастыру

Сөз тіркесі деп толық мағыналы екі я бірнеше сөздің бір-

біріне тұлғалық әрі мағыналық жағынан бағына

байланысуын атаймыз.

Мысалы: Қайрат балаларға Досанмен болған әңгіменің

мән-жайын баяндады деген сөйлемдегі сөздер мына

сияқты тіркестерден құралған:

1. Қайрат баяндады;

2. балаларға баяндады;

3. Досанмен болған;

4. болған әңгіменің;

5. әңгіменің мән-жайын;

6. мән-жайын баяндады.

Мұнда әрбір сөз өзін керек қылған, қажет етіп тұрған

сөзбен ғана байланысқан. Сөздердің мағыналық

байланысын сұрақ қою арқылы табамыз.

Сөздер өзара тіркескенде, бір-бірімен әр түрлі

тәсілдер арқылы байланысады:

1.Сөздер өзара қосымшалар арқылы,

әсіресе жалғаулар арқылы, байланысады.

2.Сөздер бір-бірімен септеулік шылаулар

арқылы байланысады.

3.Сөздер өзара ешбір жалғаусыз, шылаусыз,

түбір тұлғаларында тұрып байланысады.

4.Сөздердің арасындағы мағыналық байланыс

кейде дауыс ырғағы арқылы де беріледі.

Қазақ тілінде сөздердің байланысы бес түрге

бөлінеді: олар - қиысу, меңгеру, матасу,

қабысу және жанасу.

Қиысу

Меңгеру

Матасу

Қабысу

Жанасу

сөзбен сөздің жіктік жалғаулары арқылы және жіктелу

ретімен байланысқан түрін айтамыз.

сөздің ілік септігінен басқа септік жалғаулары арқылы

байланысуын атаймыз.

сөздердің ілік септігі мен тәуелдік жалғаулары арқылы

байланысуын матаса байланысу тәсілі

сөздердің бір-бірімен ешбір жалғаусыз, шылаусыз, тек

іргелес тұру арқылы байланысу түрі.

алдыңғы сөздің соңғы сөзбен шылаулар арқылы немесе ешбір

жалғаусыз, түбір тұлғаларында тұрып, орын жағынан бірде

іргелес, бірде алшақ байланысуы аталады.

Семантикалық картамен жұмыс

№ Сөз тіркесі Қатесі Дұрысы

1. Ізгілік кілті Шылау арқылы

2. Көпір арқылы өту Интонация арқылы

3. Абай - ақын Орын тәртібі арқылы

4. Бақытты балалық Жалғау арқылы

5. Самал жел Орын тәртібі арқылы

6. Адамзатты сүю Жалғау арқылы

7. Білу үшін оқу Жалғау арқылы

8. Еңбектің сыйы Шылау арқылы

9. Қаныш Сәтбаев-

ғалым

Орын тәртібі арқылы

10. Ғажайып әлем Интонация арқылы

Байланысу жолдары мен

жасалу түрлері

Қиысу Матасу Меңгеру Қабысу Жанасу

Ілік септігі мен тәуелдік

жалғау арқылы

байланысқан

Барыс,табыс,шығыс,көмек

тес септік жалғаулары

арқылы байланысқан

Орын тәртібі,іргелес әрі

алшақ тұрып

байланысқан

Сөйлемдегі бастауыш пен

баяндауыштың жіктелген

тұлғасына байланысты

Ешбір жалғаусыз, іргелес

тұру арқылы

байланысқан

Сөздер

тізбегі

Матасу Меңгеру Қабысу Жанасу

Арқаның

жері

Көлікпен

келу

Жер шары

Ерте

жатты

Оқуға

кетті

Сөз тіркесі Етістікті сөз тіркесі Есімді сөз тіркесі

Алтын сағат

Ауылға жету

Қызық кітап

Үйінде отырған

Бөлме терезесі

Маған келді

Тез жүр

Сөздердің байланысу тәсілдерін анықтау.

«Сәйкестендіру» жұмысы.

Телефон арқылы сөйлесу ----------орын тәртібі

Абай – ақын ------------------------жалғау арқылы

Самал жел --------------------------шылау арқылы

Адамзатты сүю ------------------------орын тәртібі

Білу үшін оқу ----------------------- жалғау арқылы

Шоқан – ғалым --------------------шылау арқылы

Ғажайып әлем ----------------интонация арқылы

Еңбектің жемісі --------------интонация арқылы

Сөздердің орын тәртібі арқылы байланысын табыңыз.

A) Оқушылардың кітабы.

B) Ақырына дейін күту.

C) Алтын сәуле.

D) Ғылымды игеру.

E) Қиялға шомылу.

Интонация арқылы байланысқан сөздерді табыңыз.

A) Қазақ әндері.

B) Болашақты армандау.

C) Асан – студент.

D) Гүлдеген ауыл.

E) Мектеп басшысы.

Сөздердің септеулік шылау арқылы байланысын анықтаңыз.

A) Айтқан сайын түсіну.

B) Әр түрлі.

C) Астанаға бару.

D) Гүлдердің иісі.

E) Әтір себу.

Қабыса байланысып тұрған тіркесті табыңыз.

A) Әдейі келдім.

B) Үйдің шатыры.

C) Мұғалім айтты.

D) Мектепте оқиды.

E) Белгілі ақын.

Меңгеруді көрсетіңіз.

A) Жолаушылар келді.

B) Мектеп үйі.

C) Сыныпта отыр.

D) Таулы өлке.

E) Үнді шайы.

Етістікті сөз тіркесін көрсетіңіз.

A) Кірпіш үй.

B) Бес бала.

C) Оқыған қыз.

D) Сөзіне таңғалды.

E) Әдемі әуен.