Το δίκαιο και οι διακρίσεις τουIUS • Για τους Ρωμαίους έχει ευρύτερη έννοια από το «Δίκαιο»•Aντικειμενική έννοια: • Το σύνολο των κανόνων που μία ανθρώπινη κοινωνία έχει θέσει για να ρυθμίζουν τις σχέσεις ανάμεσα στα μέλη της.

•Υποκειμενική έννοια:• Το «δικαίωμα». Εξουσία που απονέμεται από το δίκαιο για την ικανοποίηση έννομου συμφέροντος.

Άλλες έννοιες του ius•Τον τόπο όπου ο Πραίτορας ασκεί δικαιοδοτικά καθήκοντα• Τη μετακλασική περίοδο: το δίκαιο που απορρέει από τα έργα των ρωμαίων νομικών της κλασικής περιόδου, σε αντίθεση με τις αυτοκρατορικές διατάξεις

Mos (ήθη)Το σύνολο των κοινωνικών

κανόνων συμπεριφοράς που απευθύνονται στη συνείδηση του ανθρώπου και δεν συνεπάγονται άμεσο εξωτερικό καταναγκασμό

Το ήθος επηρεάζει το δίκαιοΟυλπιανός: «Ius praecepta sunt

haec: honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique tribuere» (D. 1.1.20.2)

Mores maiorum•«Πάτρια ήθη» : πατρογονικές αντιλήψεις και συνήθειες•σημαντική επίδραση στην εξέλιξη του ρωμαϊκού δικαίου. •Έχουν θρησκευτική χροιά•Η παράβασή τους = προσβολή του θείου. •Επί Δημοκρατίας, υπόκειται στον έλεγχο των Κηνσόρων (Cura morum)•Χρηστά ήθη: άμεσο αντικείμενο δικαίου (συμπεριφορά «contra bonos mores»).

Fas (όσιο)Διακρίνεται από το δίκαιοΑρχαϊκή έννοιαΣυμπεριφορά επιτρεπόμενη από

το θείο. Ημέρες nefasti = αποφράδες, ο

Πραίτορας δεν μπορεί να απαγγείλει τις τελετουργικές λέξεις do, dico, addico.

Ρωμαϊκό Δίκαιο (διακρίσεις Εισηγήσεων Γαίου)

Γραπτό (ius scriptum)◦ Leges (Nόμοι)◦ Plebis cita (ψηφίσματα

συνέλευσης Πληβείων)◦ Constitutiones Principum

(Aυτοκρατορικές διατάξεις)◦ Edicta (ήδικτα αρχόντων

με Ius edicendi)◦ Responsa prudentium

(γνωμοδοτήσεις νομομαθών με Ιus respondendi)

Άγραφο (ius non scriptum)◦ Αρχαϊκή περίοδο◦ Δωδεκάδελτος =

καταγραφή εθιμικού δικαίου

◦ Κλασική περίοδο =μικρή σημασία

◦ Μετακλασική = το έθιμο γίνεται πηγή δικαίου ισοδύναμη με το νόμο (Εισηγήσεις Ιουστινιανού)

Έθιμο (consuetudo)Kανόνας δικαίου που

δημιουργείται από το λαό χάρη σε μακροχρόνια και ομοιόμορφη πρακτική με συνείδηση πως ό,τι γίνεται, αποτελεί δίκαιο.

Mores maiorum: δεν ταυτίζονται με τα έθιμα

Ρωμαϊκό ΔίκαιοΔημόσιο (ius

publicum)◦ Αφορά το ρωμαϊκό

λαό ως σύνολο και την περιουσία του ως συνόλου

◦ Συγχέεται με την έννοια του «αναγκαστικού δικαίου» (ius cogens), δεν μπορεί να αλλάξει με ιδιωτική συμφωνία.

Ιδιωτικό (ius privatum)◦ Αφορά τα άτομα,

την περιουσία τους και τις σχέσεις μεταξύ τους.

ΔιάκρισηIus commune =

κοινό δίκαιοΑφορά όλους

τους Ρωμαίους πολίτες, χωρίς διάκριση

Ius singulare = εξαιρετικό δίκαιο

Αφορά ειδικές περιπτώσεις (στρατιωτικούς , ανήβους)

Προνόμιο (privilegium)

Ius civile – Ius gentiumIus civile

◦ To δίκαιο κάθε πολιτείας

◦ Για τους Ρωμαίους, το ρωμαϊκό

◦ Αρχή προσωπικότητας του δικαίου

Ius gentium◦ Δίκαιο των εθνών◦ Κοινό για όλους τους

λαούς◦ Εφαρμόζεται σε

Ρωμαίους και ξένους (peregrini), στις μεταξύ τους σχέσεις

◦ Ή μεταξύ ξένων διαφορετικής πολιτείας

◦ Δεν είναι «διεθνές» δίκαιο, αλλά ρωμαϊκό.

Ιus civile & ius praetorium -honorariumIus civile

◦ Δωδεκάδελτος◦ Ερμηνεία της◦ Νόμοι (Leges)◦ Plebis cita◦ Senatus consulta

(Δόγματα Συγκλήτου)

Ius praetorium – honorarium◦ Πραιτορικό◦ Εισάγεται με

ήδικτα των Πραιτόρων ή άλλων αρχόντων

Ρόλος ΠραίτοραΕκδίδει το ΉδικτοΒοηθά, συμπληρώνει, διορθώνει

το ius civile“ Adiuvandi vel supplendi vel

corrigendi iuris civilis gratia” ◦Παπινιανός, D. 1.1.7.4

Ius naturale (φυσικό δίκαιο)Το δίκαιο που όλοι οι άνθρωποι

αναγνωρίζουν (π.χ., οι άνθρωποι από τη φύση τους είναι ελεύθεροι).

Διακρίνεται από το ius gentium ( = το δίκαιο που πραγματικά εφαρμόζεται απ’ όλους τους ανθρώπους) (π.χ., ο θεσμός της δουλείας είναι διαδεδομένος)

Τα όρια δεν είναι καθαρά«Το δίκαιο που η φύση διδάσκει σε όλα τα

ζώα», D., 1.1.1.3, UlpianusOι Ρωμαίοι δεν συνάγουν από την έννοια του

φυσικού δικαίου πρακτικές συνέπειες.

Ερμηνεία του δικαίου (interpretatio)Διανοητική διαδικασία με την οποία

επιδιώκεται να ανευρεθεί η αληθινή και πλήρης έννοια του κανόνα δικαίου.

Αφορά το γραπτό δίκαιοΈργο των Ποντιφήκων αρχικά (γραμματική

ερμηνεία).Μετά, δικαιοδοτούντες άρχοντες &

νομομομαθείς (λογική ερμηνεία, επιρροή ελληνικής φιλοσοφίας & ρητορικής).

Βάσεις «διασταλτικής» και «συσταλτικής» ερμηνείας, αν ο νομοθέτης εκφράστηκε ευρύτερα ή στενότερα απ’ όσο ήθελε.

Αφηρημένες νομικές έννοιεςΕπιείκειαΚαλή πίστη ΑνθρωπισμούΣυμφέροντοςΑναλογία (περιορισμένη χρήση)Ερμηνευτικοί κανόνες (π.χ., σε περίπτωση

αμφιβολίας, η πιο ήπια ερμηνεία). Ιουστινιανός: απαγορεύει την ερμηνεία

της νομοθεσίας, επιφυλάσσοντας το δικαίωμα μόνο στον αυτοκράτορα («αυθεντική» ερμηνεία).

Διαίρεση ιστορίας Ρωμαϊκού Πολιτεύματος1. Βασιλεία

◦Απαρχές της Ρώμης έως 509 π.Χ.2. Δημοκρατία (Respublica)A΄ φάση (πρώιμη):

◦509-202 π.Χ. (λήξη β’ Καρχηδονικού πολέμου)

Β’ φάση (ύστερη)202 π.Χ. – 31 π.Χ. (ναυμαχία Άκτιο) ή

27 π.Χ. αναμόρφωση πολιτεύματος από Αύγουστο

ΑυτοκρατορίαΑ’ φάση, Ηγεμονία (Principatus)

◦31 ή 27 π.Χ. έως Διοκλητιανό (284 μ.Χ.)

Β’ φάση, Δεσποτεία (Dominatus)◦Διοκλητιανός (284 π.Χ.)◦Έως 476 μ.Χ. για Δυτικό Ρωμαϊκό

κράτος (κατάλυση από Οδόακρο)◦Έως 565 μ.Χ. για Ανατολικό Ρωμαϊκό

κράτος (θάνατος Ιουστινιανού)

Περίοδοι Ρωμαϊκού Δικαίου1. Αρχαϊκή(απαρχές Ρώμης έως β’Καρχηδονιακό

πόλεμο, Βασιλεία – α’ φάση Δημοκρατίας).

Αγροτικός χαρακτήρας οικονομίαςΠροχρηματική οικονομίαΑτομική ιδιοκτησία –καλλιέργειεςPater familias: ασκεί πατρική εξουσία

σε όλα τα μέλη της οικογένειάς του

Δίκαιο αρχαϊκής περιόδουΔωδεκάδελτος (452-450 π.Χ.)Ορισμένοι νόμοι (Lex Aquilia, 286 π.Χ.)Τυπικότητα δικαίου: καμία πράξη που

αποβλέπει στην παραγωγή έννομων συνεπειών δεν τις παράγει, αν δεν τηρηθεί με ακρίβεια ο τύπος του δικαίου. Αν ο τύπος τηρηθεί, οι συνέπειες επέρχονται και παρά τη βούληση. ◦ Οι τύποι όμως, είναι σχετικά απλοί και λίγοι

Αυστηρότητα: οι κανόνες εφαρμόζονται απαρέκκλιτα, ακόμα και αν καταλήγουν σε αποτελέσματα αντίθετα με το κοινό περί δικαίου αίσθημα.

2. Προκλασική περίοδοςΑπό β’ Καρχηδονιακό πόλεμο, έως πρώτα

χρόνια Ηγεμονίας (β’ φάση Δημοκρατίας)Θεαματική ανάπτυξη οικονομικής ζωήςΜεγάλη επέκταση της ΡώμηςΜεταβολές στη ρωμαϊκή κοινωνίαΆνοδος τάξης κεφαλαιοκρατώνΕισροή Δούλων, latifundiaΕξαθλίωση πληβείωνΑύξηση κυκλοφορίας νομίσματος,

εμπορίου.

Δίκαιο προκλασικής περιόδουΕισαγωγή θεσμών ελληνικής

καταγωγής, π.χ. Νόμος Ροδίων Ναυτικός (Lex Rhodia)

Επιρροή ελληνικής ρητορικής –φιλοσοφίας

Πρώτοι αξιόλογοι ρωμαίοι νομικοί (Προκλασικοί)

Σημαντική επιρροή Πραιτόρων & Ηδίκτου (αρχές επιείκειας & καλής πίστης)

Κλασική περίοδοςΑρχές Ηγεμονίας έως τα μέσα του

3ου μ.Χ. αιώνα (235 μ.Χ., θάνατος Αλεξάνδρου Σευήρου)

Μεγαλύτερη πολιτική ακμή της Ρώμης

Pax romana: ασφάλεια εντός των συνόρων, ανάπτυξη εμπορίου

Έλλειψη ισορροπίας στο εμπορικό ισοζύγιο μεταξύ Ιταλίας και Ανατολής: η πρώτη καταναλωτής, η δεύτερη προμηθευτής.

Διεύρυνση ιδιότητας Ρωμαίου Πολίτη: 212 μ.Χ., Καρακάλλας, Constitutio Antoninana

Πηγές Δικαίου Κλασικής ΠεριόδουΣυγκλητικά ΔόγματαΟrationes principis (τα μηνύματα

των αυτοκρατόρων προς τη Σύγκλητο)

Αυτοκρατορικές διατάξεις◦Εdicta (γενικοί νόμοι)◦Mandata (οδηγίες προς

αξιωματούχους)◦Decreta (δικαστικές αποφάσεις◦Rescripta (απαντήσεις σε νομικά

ερωτήματα)

Ius RespondendiΔικαίωμα γνωμοδοτήσεων εξ ονόματος του

αυτοκράτοραΑπονέμεται από τον Αύγουστο σε εξέχοντες

νομικούςΣχολές Προκουλιανών – ΣαβινιανώνΚλασικοί νομικοίΈργο ερμηνείας δικαίου – διδακτικό -

συγγραφικόΗ επιρροή των Πραιτόρων συνεχίζεται, αλλά

λήγει με την κωδικοποίηση του Ηδίκτου από τον νομικό Σάλβιο Ιουλιανό (130 μ.Χ.) επί Αδριανού.

Η επιρροή των Πραιτόρων συνεχίζεται, αλλά λήγει με την κωδικοποίηση του Ηδίκτου από τον νομικό Σάλβιο Ιουλιανό (130 μ.Χ.) επί Αδριανού.

Νομικές έννοιεςΕπιείκια (aequitas)

◦Aequus = ίσος◦ Χαρακτηρίζει αυτό που είναι

«δίκαιο»◦ Εισάγεται με επιρροή της

ελληνικής ρητορικής◦ Με βάση αυτή παρεμβαίνει ο

Πραίτορας διορθώνοντας το δίκαιο◦ Κέλσος: Ius est ars boni et aequi (D.

1.1.1. pr.)

Η αυστηρότητα και τυπικότητα απαλύνεται χάρις στη δραστηριότητα του Πραίτορα, με την εισαγωγή ορισμένων νομικών εννοιών

Kαλή Πίστη (bona fides)Ρωμαϊκή έννοια με θρησκευτικό

χαρακτήρα, συνάπτεται με το fas.

Aντικειμενική: η έντιμη συμπεριφορά που πρέπει να τηρούν οι συναλλασσόμενοι στις συναλλαγές τους

Υποκειμενική: πεποίθηση προσώπου ότι, ενεργώντας κατά ορισμένο τρόπο, ενεργεί σύμφωνα με το δίκαιο.

UtilitasUtilitas publica / communis (κοινό

συμφέρον)Ο σκοπός που επιδιώκει το δίκαιο

για το γενικό καλό. Η παρέμβαση του Πραίτορα

γίνεται «proptem utilitatem publicam»

HumanitasΦιλανθρωπίαΚαταξίωση του ανθρώπινου όντος

καθαυτό, άσχετα με φύλο, κοινονική ή οικονομική θέση

Επιρροή στωικής φιλοσοφίας Σημασία στην αντίληψη κλασικών ρωμαίων

νομικών για το γάμοΕπί Χριστιανών αυτοκρατόρων αποκτά

μεγάλη σημασία: οι διατάξεις αναφέρονται στην « φιλανθρωπία» του αυτοκράτορα που εκδίδει τη διάταξη (humanitas nostra)

Mετακλασική περίοδοςΘάνατος Αλέξανδρο Σευήρου –

αναρχίαΔιοκλητιανός: αναδιάρθρωση

του κράτους σε απολυταρχικές βάσεις

Μ. Κωνσταντίνος: επιρροή του Χριστιανισμού

Παρεμβατισμός στην οικονομία

ΔιοκλητιανόςΉδικτο περί Τιμών (301

μ.Χ.)Αναμόρφωση

φορολογίαςΚοινωνικές & νομικές

διακρίσεις: ◦Honestiores (potentiores)◦Humiliores◦Μεγάλες ιδιοκτησίες –

coloni◦Corpora: συντεχνιακή

οργάνωση επαγγελμάτων

Μετακλασικό δίκαιοΠερίοδος παρακμήςΕπί Χριστιανισμού, η Θεολογία

αποσπά τα σημαντικότερα πνεύματα

Απονομή ιδιότητας ρωμαίου πολίτη σε όλους: διείσδυση ξένων στοιχείων στο ρ.δ.

«Εχυδαϊσμός» του δικαίου στο δυτικό τμήμα της αυτοκρατορίας

Πηγές δικαίουΑυτοκρατορικές διατάξειςΙδιωτικές συλλογές

◦Codex Hermogenianus◦Codex Gregorianus

Επίσημες◦Codex Theodosianus, 438/39 μ.Χ.

Leges / Ius (έργα νομικώ)Αναφορικός Νόμος (426 μ.Χ.)Εθιμο: καθίσταται πηγή δικαίου

Νομική επιστήμηΝομικές Σχολές: Βυρηττός (προ 239 μ.Χ.),

Ρώμη, ΚωνσταντινούποληΤάση γενικεύσεων – αφηρημένων εννοιών αντί

περιπτωσιολογίαςΘεωρία βούλησης (voluntas)

◦ Aναζητείται η αληθινή βούληση των δικαιοπρακτούντων, χωρίς προσκόλληση στη δήλωσή τους.

Επιρροή Χριστιανισμού (οικογενειακό δίκαιο)Ιουστινιάνεια Κωδικοποίηση:

◦ Παίζουν ρόλο νομομαθείς των Νομικών Σχολών◦ Δεν αποδίδει πάντα ζων δίκαιο της εποχής του◦ Αρχαϊζουσα τάση