Τρόμος επί σκηνής

Η έκδοση πραγματοποιήθηκε με την ευγενική υποστήριξη του ΕΚΕΘΕΧ και του Υπουργείου Πολιτισμού

ΤΡΟΜΟΣ ΕΠΙ ΣΚΗΝΗΣ

Ίκαρος Ψυχαναλυτική ΣειράΥπεύθυνος Αθ Αλεξανδρίδης

copy Εκδόσεις Ίκαρος 2013ISBN 978-960-9527-96-5

70 ΧρόνιαΕκδόσεις Ίκαρος1943ndash2013

Stephen Aaron


Mετάφραση Κώστας Βασαρδάνης

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗ

Στη μνήμη του Λευτέρη Βογιατζή

Σχοινοβατωντας ςτη ςκηνηΟ Stephen Aaron από τη Νέα Υόρκη και ο Jean Gillibert α-πό το Παρίσι αποτελούν τις δύο μοναδικές τουλάχιστον σύμφωνα με τις πληροφορίες μου περιπτώσεις ισότιμου συγκερασμού της δραματικής τέχνης και της ψυχαναλυ-τικής επιστήμης Ηθοποιοί σκηνοθέτες θεάτρου κλινικός ψυχολόγος και ψυχοθεραπευτής ο πρώτος ψυχίατρος και ψυχαναλυτής ο δεύτερος συγγραφείς Ο Jean Gillibert μάς έδωσε ιδιαίτερα κείμενα για την ψυχοπαθολογία και έ-ξοχες ψυχαναλυτικές αναλύσεις της Αρχαίας Τραγωδίας την οποία και πολλές φορές δίδαξε Ο Stephen Aaron μάς έδωσε όμως τη μοναδική αυτή στη βιβλιογραφία μελέτη που εξετάζει το stage fright H αγγλική μrsquo αυτό το ιδιότυ-πο σχήμα της εννοεί και τον τρόμο πάνω στη σκηνή αλλά και τον τρόμο ενώ σκέφτομαι τη σκηνή Σκηνή πραγμα-τική που πρέπει να κατακτήσω μια συγκεκριμένη στιγμή και να πω ας μείνω στα αγγλικά για να τιμήσω τον συγ-γραφέα μας laquothis floor is mineraquo σκηνή φανταστική των

8 STEPHEN AARON

προσδοκιών μου που άλλοτε μού έρχεται σαν ευχάριστο όνειρο και άλλοτε σαν εφιάλτης Σκηνή-στόχος της ενήλι-κής μου δραστηριότητας σκηνή-περιβάλλον από την αρχή της ζωής μου Σκηνή σύγχρονη σκηνή άχρονη Ταυτόχρονα

Λέει ο Πίτερ Μπρουκ laquoΈνας άνθρωπος διασχίζει έ-ναν τόπο Ένας άνθρωπος τον κοιτά Το θέατρο γεννήθη-κεraquo Λέω laquoΈνα παιδί κάνει τα πρώτα του βήματα Η μη-τέρα του το κοιτά Η ταυτότητα γεννήθηκεraquo Ενώνω τις προτάσεις θέατρο και ταυτότητα γεννιούνται μαζί Ο α-ληθινός εαυτός κοντά στο Είναι μου και ο πλαστός εαυ-τός κοντά στην επιθυμία του Άλλου αρχίζουν να συμπλέ-κονται για πάντα

Στη δυναμική του δίπολου το Εγώ είναι ένας Άλλος α-ναπτύσσεται η τέχνη της υποκριτικής Στα όρια της αντο-χής του δοκιμάζεται η δραματική τέχνη γιατί εκεί δοκι-μάζεται η αντοχή της προσωρινής θανάτωσης της ταυτό-τητας του ατόμου για την ενσάρκωση την εφήμερη ανά-σταση του ρόλου Ο ηθοποιός ένας σωσίας

Πώς αντέχει ο ηθοποιός την ταλάντωση ανάμεσα στο laquoΕγώ ένας Άλλοςraquo Πατώντας πάνω στα λόγια που θα πει σχοινοβατώντας πάνω στον Λόγο που αυτά θα του ανοίξουν για να δει το βάραθρο της ανθρώπινης ψυχής Λέει ο Ζαν Ζενέ στο περίφημο γράμμα του στον σχοινο-βάτη Αυτό το σχοινί το τυλιγμένο δίπλα σου τώρα σαν φίδι κοιμισμένο πρέπει να το τεντώσεις και επάνω του να χορέψεις για να ακουστεί η μουσική του Είσαι στην υ-πηρεσία του σχοινιού

Αυτό κι ο πιο μικρός ηθοποιός το ξέρει Και ακόμη και αν δεν ξέρει την ιστορία που λέει ο Ζαρατούστρα για τον

9ΤΡΟΜΟΣ ΕΠΙ ΣΚΗΝΗΣ

σχοινοβάτη που νομίζει ότι θα περάσει το σχοινί και θα φθάσει στην άλλη άκρη δεν μπορεί να μην έχει βιώσει πά-νω στη σκηνή τον τρόμο ότι ξαφνικά θα πεταχτεί ο κλόουν και θα τον γκρεμοτσακίσει Ο κλόουν το άναρχο κομμά-τι του Είναι μας αυτό που καιροφυλακτεί και στη μεγά-λη ταλάντωση ανάμεσα στο Είναι και στον Ρόλο προκα-λεί την ανατροπή

Η μεγάλη αξία του βιβλίου του Stephen Aaron είναι ό-τι όπως και ο Νίτσε τον laquoκαλοδέχεταιraquo τον τρόμο γιατί τον θεωρεί ως δομική συνθήκη της πορείας του ηθοποιού Αναγνωρίζει σε αυτόν την απαραίτητη καταλυτική συνθή-κη που θα βγάλει τον ηθοποιό από τα στερεότυπά του θα τον οδηγήσει στο χάος (άλλωστε τι είναι ψυχαναλυτικά ο τρόμος αν όχι μια συνθήκη σωματοψυχικής κατάρρευσης όπου ο Νους δεν λειτουργεί πια) και αν τα πράγματα πάνε καλά θα του επιτρέψει να οργανώσει σε νέες στα-θερότερες βάσεις την ταλάντωση Είναι και Ρόλος

Με πάρα πολλά παραδείγματα που δίνει από την ερ-γασία του ως σκηνοθέτης αλλά και ως ψυχοθεραπευτής θα απεικονίσει τον τρόμο την κατάρρευση του ηθοποιού την ανασύστασή του μέσα από τις συνεκτικές λειτουργίες της ομάδας και κυρίως του σκηνοθέτη που ως συνέχουσα μητέρα θα αποτελέσει την laquoάλλη σκηνήraquo για τη διατύπω-ση από τον ηθοποιό στην ιδιαίτερη μυστική τους σχέση των ανομολόγητων και πολλές φορές άρρητων τρόμων του

Μεγάλη έκταση του βιβλίου καταλαμβάνει ο χρόνος των δοκιμών όπου εκεί συνήθως γίνεται η συνάντηση του η-θοποιού με τον σημαίνοντα laquoαδιάβατοraquo για αυτόν ρόλο δεν αποκλείεται όμως η υπαρξιακή αυτή κρίση να επέλθει

10 STEPHEN AARON

και σε άλλη στιγμή της πορείας της παράστασης ή της κα-ριέρας τους ακόμη και σε πολύ ώριμους ηθοποιούς Είναι απολαυστικό το παράδειγμα του σερ Λόρενς Ολίβιε που μην μπορώντας να ελέγξει τον τρόμο του να σταθεί μόνος πάνω στη σκηνή και να πει έναν μονόλογο είχε τοποθετή-σει έναν ηθοποιό στις κουίντες αθέατο ως προς τους θεα-τές που όμως αυτός τον έβλεπε και του απευθυνόταν Η αναζήτηση αυτής της πρώτης μητρικής ματιάς που με α-ναγνωρίζει και με ησυχάζει από τα άγχη εγκατάλειψης

Ο Stephen Aaron είναι ευφάνταστος στις λύσεις που βρίσκει για τη διαχείριση των κρίσεων των ηθοποιών του (πχ να κάνουν πρόβες γυμνοί για να νιώσουν βιωματικά το βίαιο και ομοφυλόφιλο περιβάλλον της φυλακής που έχουν να αναπαραστήσουν) και εξαιρετικά επεξηγηματι-κός ως προς τη γένεση και τη δυναμική του τρόμου Ψυ-χαναλυτικά κάνει κυρίως χρήση εννοιών από τη θεωρία της Μέλανι Κλάιν του Γουίνικοτ της ψυχολογίας του Ε-γώ και της ψυχολογίας των Ομάδων Επειδή όπως γράφει δεν προεπέλεξε το θεωρητικό σύστημα αλλά αυτό του ε-πιβλήθηκε μέσα από τη δουλειά του το έχει πολύ καλά ε-πεξεργασμένο και το δίνει με τρόπο καταληπτό από το κοινό που επέλεξε ως στόχο του βιβλίου του τους ηθο- ποιούς τους ψυχαναλυτές και τους θεατρόφιλους Οι πρώ-τοι αν και δεν θα καταλάβουν όλα τα γυρίσματα της σκέ-ψης του είμαι σίγουρος ότι θα αναγνωρίσουν τον εαυτό τους μέσα από τα παραδείγματα και οι αναλυτικές επεξη-γήσεις που τα συνοδεύουν θα τους οδηγήσουν στην αυτο-γνωσία ή και στη συζήτηση μrsquo έναν ψυχαναλυτή (αλήθεια πότε οι θίασοι που καταπιάνονται με δύσκολα έργα θα


εντάξουν στην ομάδα τους ως συνεργάτη έναν ψυχαναλυ-τή) Οι δεύτεροι θα επωφεληθούν πολύ γιατί θα τους δώ-σει στοιχεία για να κατανοήσουν για τους εαυτούς τους και τους ασθενείς τους και άλλες μορφές τρόμου πλην του σκηνικού (άλλωστε ο κόσμος δεν είναι μια θεατρική σκηνή όπως λέει και ο Σαίξπηρ) Οι τρίτοι θα έχουν την απόλαυση και την ασφάλεια του θεατή μέχρι που το έρ-γο τούς καταλάβει laquoδιrsquo ελέου και φόβουraquo

Στο τρίτο χτύπημα η ανάγνωση αρχίζει Παρακαλώ κλείστε τα κινητά σας και απολαύστε τους τρόμους σας

Αθανάσιος Αλεξανδρίδης

Μάιος 2013

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το ενδιαφέρον μου για τον τρόμο της έκθεσης πάνω στη σκηνή του θεάτρου που συχνά μέσα στο κείμενο θα τον λέω και σκηνικό τρόμο ξεκίνησε πολλά χρόνια πριν στην αρχή ως μια πρώτη προσπάθεια να τον κατανοήσω ως η-θοποιός αργότερα να τον αντιμετωπίσω ως σκηνοθέτης στη συνέχεια ως δάσκαλος υποκριτικής και τέλος με έ-ναν πιο συστηματικό τρόπο ως κλινικός ψυχολόγος και ψυχοθεραπευτής Με όλη αυτή την εμπειρία ndashενδοσκόπη-ση παρατήρηση συμμετοχική παρατήρηση δομημένες και μη δομημένες συνεντεύξειςndash άρχισα να καταλαβαίνω ό-τι οι ρίζες του σκηνικού τρόμου έπρεπε να αναζητηθούν στην ίδια τη φύση της υποκριτικής διαδικασίας από εκεί προκύπτει και ο τίτλος και η δομή αυτού του βιβλίου Ο τρόμος επί σκηνής τουλάχιστον όσον αφορά τον ηθοποιό του θεάτρου δεν είναι κυρίως ένας κίνδυνος που σχετίζε-ται μόνο με αυτό το επάγγελμα μια δυσάρεστη laquoπαρε-νέργειαraquo κατά τη διάρκεια της παράστασης είναι κομ-


μάτι της υποκριτικής τέχνης Επιπλέον το είδος του τρό-μου για το οποίο μιλώ είναι κάτι περισσότερο από ένα αίσθημα εκνευρισμού Δεν είναι απλώς μια υψηλή ένταση (Thomas 1982 σ Α26) Θα περιγράψω ιδιαίτερα έντονες κρίσεις άγχους όπως αυτές βιώθηκαν και αντιμετωπίστη-καν από τους ηθοποιούς

Από την αρχή αποφάσισα να περιορίσω αυτή τη μελέτη στον θεατρικό ηθοποιό εν μέρει βεβαίως λόγω της εξοι-κείωσής μου με τον κόσμο του θεάτρου Αλλά και μια βια-στική ακόμα εξέταση των εγγενών προβλημάτων της μελέ-της του τρόμου κατά την έκθεση σε όλες του τις εκδηλώ-σεις ndashστον δημόσιο ομιλητή στον δάσκαλο στον πολιτικό στον αθλητή στον μουσικό στον τραγουδιστή της όπερας στον χορευτή και ούτω καθεξήςndash αποκαλύπτει αμέσως έ-ναν τεράστιο αριθμό μεταβλητών που δεν θα μπορούσε να καλυφθεί στο πλαίσιο ενός και μόνο βιβλίου Για παράδειγ-μα κάποιος στέκεται μπροστά σrsquo ένα ακροατήριο για να παρουσιάσει κάτι Η σύνθεση του ακροατηρίου οι προσ-δοκίες του οι ειδικές συνθήκες μέσα στις οποίες συμβαίνει αυτή η αλληλεπίδραση όλοι αυτοί οι παράγοντες θα μπο-ρούσαν να επηρεάσουν την εμπειρία του παρουσιαστή σε σημαντικό βαθμό Επίσης αυτό που παρουσιάζεται είναι τα λόγια και οι σκέψεις του ομιλητή όπως θα το περίμενε κανείς σε μια αίθουσα διαλέξεων ή είναι σκέψεις και του ομιλητή και του μέντορά του Είναι λόγια ενός θεατρικού συγγραφέα τα οποία με κάποιον τρόπο ο ομιλητής πρέ-πει laquoνα τα κάνει δικά τουraquo και να τα ενσωματώσει στην ο-λότητα μιας λεκτικής και σωματικής ερμηνείας Ο ομιλη-τής έχει προσπαθήσει νrsquo απομνημονεύσει τα λόγια του Ή

14 STEPHEN AARON

δεν υπάρχουν καθόλου λόγια Αυτή η παρουσίαση συμβαί-νει μπροστά σrsquo ένα ζωντανό κοινό ή σε μια κάμερα Τέλος ποια είναι τα κίνητρα και οι προσδοκίες του ομιλητή Προ-σπαθεί να διασκεδάσει να μορφώσει να πείσει να κολα-κέψει Ή είναι ένας συνδυα σμός όλων αυτών όπως προτεί-νουν οι σύγχρονες προεκλογικές καμπάνιες

Μπροστά σrsquo ένα τόσο ευρύ φάσμα ερωτήσεων η καλύ-τερη στρατηγική για να μελετήσεις αυτό το σύνθετο φαι-νόμενο είναι να περιορίσεις το πεδίο της έρευνάς σου σrsquo ένα είδος δημόσιας παρουσίασης το θεατρικό έργο Ελ-πίζω ότι τα ζητήματα που τίθενται σrsquo αυτό το βιβλίο θα παρακινήσουν άλλους να ασχοληθούν και με άλλες μορ-φές της τέχνης της επιτέλεσης (performance)

Για παράδειγμα οι μουσικοί οι τραγουδιστές και οι χορευτές υποφέρουν από έντονο άγχος πριν από μια πα-ράσταση Τα συμπτώματα αυτού του άγχους συχνά μοιά-ζουν μrsquo αυτά του ηθοποιού αλλά όπως ελπίζω να αποδεί-ξω οι βαθύτερες αιτίες του οι ενδοψυχικές συγκρούσεις που δημιουργούν τα συμπτώματα είναι διαφορετικές Ο ισχυρισμός αυτός βασίζεται στην πεποίθησή μου ότι μόνο ο ηθοποιός επιχειρεί μια τόσο ριζική μεταμόρφωση του ε-αυτού του και δεν σημαίνει ότι οι τραγουδιστές της όπε-ρας δεν εμπλέκονται σε ένα είδος υπόκρισης αλλά αυτή η εμπλοκή είναι πολύ πιο ήπια Ο τραγουδιστής σε τελευ-ταία ανάλυση πρέπει να ανταποκριθεί στις φωνητικές α-παιτήσεις του ρόλου κι έτσι η συγκέντρωσή του μοιράζε-ται ανάμεσα στην υποκριτική και τη φωνητική τεχνική Η μουσική παρτιτούρα από μόνη της επιβάλλει αυστηρούς περιορισμούς ως προς τον ρυθμό την κίνηση την εκφορά


των φράσεων και την άρθρωση έτσι ώστε ο τραγουδιστής δεν έχει την ελευθερία να εμπλακεί στο είδος του laquoπαι-χνιδιούraquo που περιγράφω σrsquo αυτό το βιβλίο Τέλος η πα-ρουσία του μαέστρου ακόμα κι ο ήχος της μουσικής από την ορχήστρα δημιουργεί μια αίσθηση συντροφικότητας κατά τη διάρκεια της παράστασης την οποία ο ηθοποιός δεν έχει Όλοι αυτοί οι παράγοντες μοιάζει να διαχωρί-ζουν τον ηθοποιό από τους άλλους καλλιτέχνες-εκτελεστές

Ένα άλλο κομμάτι αυτής της μελέτης ήταν να καταλά-βει κανείς το πώς η σχέση σκηνοθέτη-ηθοποιού συντελεί στην εμφάνιση του σκηνικού τρόμου Αυτό όμως αφορά αποκλειστικά το θέατρο Ποιος ο σύνδεσμος μεταξύ μαέ-στρου και τραγουδιστή χορογράφου και χορευτή προπο-νητή και αθλητή Και κατά πόσον συντελεί αν συντελεί αυτός ο σύνδεσμος στην εμφάνιση του σκηνικού τρόμου σrsquo αυτούς τους εκτελεστές

Έχοντας επικεντρωθεί στον ηθοποιό του θεάτρου έ-πρεπε να εισαγάγω διάφορα άλλα κριτήρια Οι ηθοποιοί παίζουν μπροστά στο κοινό με πολλούς και διαφορετι-κούς τρόπους το αυτοσχεδιαστικό θέατρο για παράδειγ-μα έχει πολύ διαφορετικές απαιτήσεις από τον ηθοποιό σε σχέση μrsquo ένα πιο συμβατικό είδος θεάτρου Ως αποτέ-λεσμα έχω περιορίσει ακόμα περισσότερο τη μελέτη μου πάνω στον σκηνικό τρόμο στην εμφάνισή του κατά τη διάρ κεια της παράστασης ενός έργου με δεδομένο κείμε-νο για το οποίο έχουν γίνει πρόβες με στόχο την παρου-σίασή του στο κοινό

Δύο διευκρινίσεις ως προς την ορολογία πρώτον έ-να θεατρικό έργο δεν υφίσταται στο χαρτί Ο όρος laquoθεα-

16 STEPHEN AARON

τρικό έργοraquo αναφέρεται στο τι συμβαίνει σε μια αίθου-σα θεάτρου όταν οι ηθοποιοί παίζουν μπροστά στο κοι-νό Μιλώντας με αυστηρούς όρους κάποιος δεν μπορεί να διαβάσει ένα θεατρικό έργο μπορεί να διαβάσει ένα σε-νάριο ή ένα κείμενο Ένα κείμενο μπορεί να θεωρηθεί ως μια σειρά από οδηγίες του θεατρικού συγγραφέα προς έ-να επιτελείο καλλιτεχνών ηθοποιούς σκηνοθέτη σκηνο-γράφο ενδυματολόγο και ούτω καθεξής Είναι ένα σχέ-διο για δράση και στα πρώτα δύο κεφάλαια του βιβλίου ασχολούμαι λιγάκι με το πώς ένας ηθοποιός χρησιμοποιεί αυτές τις οδηγίες μετατρέποντάς τες σε υποκριτικά εφι-κτούς στόχους Δεύτερον η λέξη laquoηθοποιόςraquo (actor) χρησι-μοποιείται ευρέως για να δηλώσει και τον ηθοποιό (actor) και την ηθοποιό (actress) Η χρήση της ίδιας λέξης και για τα δύο φύλα είναι συχνή στο θέατρο και όχι προσβλητι-κή Είχα σκεφτεί να χρησιμοποιήσω τον όρο laquoεκτελεστήςraquo (performer) αλλά αυτός ο όρος δεν είναι αρκετά ακριβής και δεν διαχωρίζει τη laquoδιασκεδαστικήraquo από την laquoυποκρι-τική αξίαraquo μιας ερμηνείας

Μου φάνηκε επίσης σωστό να παραλείψω απrsquo αυτήν τη μελέτη τα λεγόμενα των σπουδαστών ηθοποιών ή των νέων επαγγελματιών Στο τέλος τέλος ένας νέος ηθοποιός είναι αναμενόμενο να αισθάνεται σκηνικό τρόμο πρώτον επειδή πρωτοπαίζει μπροστά στο κοινό και δεύτερον ε-ξαιτίας των πιέσεων που υφίσταται κανείς όταν ξεκινάει την καριέρα του ως ηθοποιός

Έτσι οι ηθοποιοί και οι σκηνοθέτες με τους οποίους α-σχολούμαι σrsquo αυτό το βιβλίο είναι όλοι επαγγελματίες εν ενεργεία έχουν τουλάχιστον δέκα χρόνια εμπειρίας στο


θέατρο και δεν έχουν μείνει εκτός δουλειάς χωρίς τη θέλη-σή τους περισσότερο από δύο μήνες Η πλειονότητα είναι άνθρωποι που όλοι θεωρούμε αληθινά χαρισματικούς Με άλλα λόγια δεν είναι μόνο γνωστοί αλλά και καταξιωμέ-νοι είτε από την ίδια τη θεατρική βιομηχανία είτε απrsquo τη συντεχνία για παράδειγμα από την Επιτροπή Βραβείων των Κριτικών της Νέας Υόρκης ή από κάποιον τίτλο ευ-γενείας Ένα από τα παράδοξα άλλωστε του σκηνικού τρόμου είναι ότι επανεμφανίζεται ύστερα από χρόνια ε-μπειρίας ή ύστερα από εκατοντάδες παραστάσεις του ί-διου ρόλου Όπως είναι φυσικό αυτό το laquoπαράδοξοraquo με απασχολεί ιδιαίτερα σrsquo αυτό το βιβλίο

Συνεπώς σε όσους πήρα συνέντευξη υποσχέθηκα πλή-ρη εχεμύθεια Τα ονόματά τους έχουν αντικατασταθεί α-πό ένα αρχικό κεφαλαίο γράμμα το οποίο παραμένει ί-διο σε όλο το βιβλίο Όποτε αναφέρομαι στον ηθοποιό Β αναφέρομαι στο ίδιο πρόσωπο Έχω αλλάξει τους τίτλους των θεατρικών έργων και έχω συμπυκνώσει τα γεγονότα για να προστατέψω ακόμα περισσότερο τους ηθοποιούς και τους σκηνοθέτες Αυτό ήταν απαραίτητο εξαιτίας της μεγάλης αναγνωρισιμότητάς τους στον χώρο του επαγ-γελματικού θεάτρου

Η λέξη laquoσυνέντευξηraquo ίσως είναι παραπλανητική Αυ-τές οι συζητήσεις δεν ήταν συνεδρίες κατά τη διάρκεια των οποίων εγώ έθετα ερωτήσεις και περίμενα απαντή-σεις Αλλά όταν πρέπει να οδηγηθούμε σε συμπεράσματα σχετικά με τις ασυνείδητες ψυχικές διαδικασίες οι laquoεις βάθοςraquo μη δομημένες συνεντεύξεις δεν μπορούν να προ-σφέρουν τον ίδιο βαθμό σιγουριάς μrsquo αυτόν μιας οργανω-

18 STEPHEN AARON

μένης ψυχαναλυτικής διαδικασίας Υπrsquo αυτήν την έννοια δεν παρουσιάζω laquoσκληρά κλινικά δεδομέναraquo σrsquo αυτό το βιβλίο Τα συμπεράσματά μου βασίζονται σε μια σύγκλι-ση δεδομένων Για παράδειγμα όσο διαρκούσαν οι πρό-βες παρακολουθούσα τους ηθοποιούς καθώς προσπαθού-σαν να διαχειριστούν τον σκηνικό τους τρόμο και είδα ό-τι έτειναν να δημιουργήσουν μια συγκεκριμένη σχέση με μένα ως σκηνοθέτη τους μια σχέση που δεν εξυπηρετού-σε μόνο τον στόχο της συγκεκριμένης παράστασης Έγι-να με λίγα λόγια ένας παρατηρητής που συμμετείχε ε-νήμερος για τη συμπεριφορά των ηθοποιών στις δύσκολες στιγμές της πρόβας κι άρχισα να υποψιάζομαι ότι η σχέ-ση ηθοποιού-σκηνοθέτη συνδέεται με την εμφάνιση του σκηνικού τρόμου Μετά ξεκίνησα να συζητώ με τους ηθο-ποιούς ειδικά για τον σκηνικό τρόμο και κάποιες απrsquo τις υποψίες μου επιβεβαιώθηκαν Επειδή ακόμα σκηνοθετού-σα είχα την ευκαιρία να χρησιμοποιήσω το υλικό των συ-νεντεύξεων ως οδηγό για περαιτέρω έρευνα και στις πρό-βες και στις παραστάσεις Επίσης παρακολούθησα κι άλ-λους σκηνοθέτες εν ώρα εργασίας ακολουθώντας κάποιες φορές μια παραγωγή από την αρχή ως το τέλος Όλες αυ-τές οι εμπειρίες αποτελούν την laquoκρυμμένη μεθοδολογίαraquo του συγκεκριμένου βιβλίου

Στα κεφάλαια 1 και 2 περιγράφω πώς ένας ηθο ποιός προετοιμάζεται και κάνει πρόβα σε ένα έργο Παρόλο που δεν επιδιώκω να παρουσιάσω τις απόψεις μου για τη σκη-νοθεσία και την υποκριτική αναγνωρίζω ότι σrsquo ένα τέτοιο εγχείρημα είναι αδύνατον να μη φανεί κάποιες στιγμές και ο δικός μου προσανατολισμός Είναι γεγονός ότι δεν επι-


δοκιμάζω ένα μεγάλο κομμάτι όσων περιγράφω ιδιαίτε-ρα όταν αυτό έχει να κάνει με σκηνοθετικές τεχνικές Το βιβλίο αυτό δεν είναι μια λεπτομερής περιγραφή των δο-κιμών Κατά κύριο λόγο έχω επικεντρωθεί στα ενδοψυχι-κά χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την προσπάθεια του ηθοποιού να μεταμορφωθεί σrsquo έναν άλλο χαρακτή-ρα και τα οποία συνδέονται με την εισβολή του σκηνικού τρόμου Επειδή εδώ το βάρος πέφτει στη φαντασιακή ζωή του ηθοποιού μπορεί να σχηματίσετε τη λανθασμένη ε-ντύπωση ότι όλοι οι ηθοποιοί δουλεύουν laquoαπό μέσα προς τα έξωraquo Αυτό δεν ισχύει Κάποιοι ηθοποιοί ξεκινούν ψά-χνοντας τα εξωτερικά γνωρίσματα ενός χαρακτήρα ndashτην εμφάνισή του το περπάτημά του την ομιλία του τις κι-νήσεις τουndash αλλά αναπόφευκτα ο χαρισματικός ηθοποιός θα συνδέσει αυτήν την έρευνα με την εσωτερική ζωή του χαρακτήρα

Δεύτερον τίποτα δεν εξελίσσεται τόσο ομαλά όσο το περιγράφω ούτε τα πράγματα προχωρούν απαραίτητα με τη σειρά που υποδεικνύω Έχω κατά νου το ανέβασμα ενός έργου κατά το οποίο υπάρχουν ελάχιστες επιπλο-κές ο παραγωγός δεν επεμβαίνει στην πρόβα ο ατζέντης του ηθοποιού δεν δίνει στον πελάτη του συμβουλές για το πώς να παίξει τον ρόλο του και το κείμενο δεν υφίσταται σημαντικές αλλαγές όταν η παράσταση δοκιμάζει την τύ-χη της σε άλλα θέατρα Ίσως η πιο σημαντική παράλει-ψη στην περιγραφή της διαδικασίας των δοκιμών είναι ο συγγραφέας Κάνει μια σύντομη είσοδο στο κεφάλαιο 3 αλλά μόνο για να τονίσει τον ηγεμονικό ρόλο του σκηνο-θέτη στο σύγχρονο θέατρο Αν και η συνεισφορά του συγ-

20 STEPHEN AARON

γραφέα στην επιτυχία ενός έργου δεν ολοκληρώνεται ό-ταν εκείνος παραδίδει το τελικό χειρόγραφο τα σχόλιά του κατά τη διάρκεια των δοκιμών είναι προτιμότερο να γίνονται προς τον σκηνοθέτη και όχι προς τους ηθοποιούς Και πάλι αυτό είναι το ιδανικό γιατί αν και υπάρχουν πολλοί συγγραφείς που συμμορφώνονται με την ιδέα ό-τι ο σκηνοθέτης και οι ηθοποιοί γνωρίζουν το αντικείμε-νό τους και είναι καλύτερο να τους αφήνεις στην ησυχία τους δεν είναι λίγοι αυτοί που δεν αντέχουν να αφήσουν τα πράγματα να συμβούν και επιχειρούν να δίνουν συμ-βουλές στους ηθοποιούς πίσω από την πλάτη του σκηνο-θέτη μπερδεύοντάς τους ακόμα περισσότερο

Θεωρώ πως έπραξα σωστά παραλείποντας όσα ανέ-φερα στην προηγούμενη παράγραφο γιατί όπως σύντο-μα θα διαπιστώσουμε ο ηθοποιός υφίσταται αρκετή πίε-ση ακόμα και στη διαδικασία ενός ανεβάσματος κατά το οποίο τα πράγματα κύλησαν ομαλά Η εισαγωγή κι άλλων παραγόντων θα περιέπλεκε τα πράγματα εντείνοντας την πίεση που ήδη αισθάνεται ο ηθοποιός και ισχυροποιώντας το επιχείρημα ότι οι ρίζες του σκηνικού τρόμου βρίσκονται εντέλει στη διαδικασία της πρόβας και της παράστασης

Επίσης δεν έχω κάνει σχεδόν καμία προσπάθεια να λάβω υπrsquo όψιν μου τις ιδιοσυγκρασιακές διαφορές μετα-ξύ των ηθοποιών Για την ακρίβεια έχω αγνοήσει αυτές τις διαφορές για να δώσω έμφαση στις ομοιότητες μετα-ξύ των ηθοποιών όσον αφορά τον τρόπο προετοιμασίας και την αντιμετώπιση του σκηνικού τρόμου Αυτό έγινε για να τονιστούν οι ψυχολογικές διαδικασίες του σκηνι-κού τρόμου που φαίνεται να είναι κοινές για όλους τους


έμπειρους ηθοποιούς που εργάζονται στο σύγχρονο θέα-τρο Παρόλο που αυτή η προσέγγιση έχει τις αρετές της ιδιαίτερα για μια μελέτη αυτού του είδους ενέχει ανα-ντίρρητα έναν κίνδυνο ανακρίβειας Για παράδειγμα ο Ρόι Σέιφερ υποστήριξε ότι μια εξέταση της παλινδρόμη-σης (regression) που ενυπάρχει στον σκηνικό τρόμο θα έ-πρεπε να λάβει υπrsquo όψιν της τη δομή της προσωπικότη-τας του ατόμου Μας τόνισε μια κρίσιμη διάκριση μεταξύ αυτού που οι ψυχαναλυτές ονομάζουν ένα έλλειμμα κα-τά την ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη δηλαδή ένα μέρος του ψυχισμού που δεν ωρίμασε ποτέ πλήρως και μιας παλινδρόμησης από ένα πλήρως δομημένο ψυχικό όργα-νο Με άλλα λόγια δεν έχει νόημα να μιλάμε για παλιν-δρόμηση μια κίνηση οπισθοχώρησης προς πρώιμους τρό-πους σκέψης και λειτουργίας παρά μόνο αν μπορούμε να υποθέσουμε ότι το άτομο έχει ήδη επιτύχει ένα καλό επί-πεδο ψυχικής ανάπτυξης (1978 προσωπική επικοινωνία)

Υπάρχουν δύο εμφανώς διαφορετικοί τύποι ηθοποιών ο Άγγλος (κλασικός) ηθοποιός και ο Αμερικάνος (νατου-ραλιστής) ομόλογός του Τα τελευταία σαράντα τουλάχι-στον χρόνια έχει τραβηχτεί μια σαφής διαχωριστική γραμ-μή μεταξύ των δύο υποκριτικών σχολών η Αγγλική συνδέ-θηκε με το κλασικό θέατρο με πιο στυλιζαρισμένες ερμη-νείες και παραστάσεις και με μια κάπως παλιομοδίτικη έμφαση στην τεχνική (φωνή και σώμα) H Αμερικάνικη σχο-λή υποκριτικής θεωρήθηκε ο αποκλειστικός εκπρόσωπος μιας νατουραλιστικής εσωτερικά κατευθυνόμενης ψυχο-λογικά προσανατολισμένης υποκριτικής Πρόσφατες πα-ραστάσεις από τη Μεγάλη Βρετανία βεβαίως καθιστούν

22 STEPHEN AARON

αυτές τις διαφορές δυσδιάκριτες Σκέφτομαι τον Τζων Γκίλγκουντ και τον Ραλφ Ρίτσαρντσον στο Home και στο No Manrsquos Land (Νεκρή Ζώνη) και βεβαίως τον Λόρενς Ολί-βιε στο Μακρύ ταξίδι της ημέρας μέσα στη νύχτα και στο The Entertainer (Γελωτοποιό)

Βεβαίως η πραγματικά καλή υποκριτική πετύχαινε πά-ντα μια σύγκλιση των διαφορών δύο σχολών Επίσης παρα-τηρώντας τους Άγγλους και τους Αμερικάνους ηθοποιούς κατάλαβα ότι η εσωτερική τους εμπειρία από την υποκρι-τική δεν διαφέρει σημαντικά ακόμα κι αν τα τελικά απο-τελέσματα μπορεί να φαίνονται και καμιά φορά να είναι διαφορετικά Για παράδειγμα ένας διακεκριμένος Βρε-τανός ηθοποιός σκηνοθετούσε ένα κλασικό έργο Είχε αρ-χίσει να τον απασχολεί ιδιαίτερα η επίδραση της αμερικά-νικης laquoμεθόδουraquo υποκριτικής στην εργασία των νεό τερων συναδέλφων του Όταν συνάντησε τον θίασο στη πρώτη πρόβα είπε laquoΠρέπει πάντα να θυμάστε ότι η υποκριτι-κή είναι μίμηση μαγεία προσποίηση Δεν πρέπει ποτέ να βιώ νετε συναισθήματα στη σκηνή γιατί τότε δεν είστε πια καλλιτέχνες Βέβαια μην πάρετε εμένα για παράδειγμα Όποτε είμαι στη σκηνή κλαίω αλλά αυτό συμβαίνει γιατί είμαι τόσο όμορφοςraquo Αυτός ο ηθοποιός που εμφανίζεται αρκετές φορές στις σελίδες αυτού του βιβλίου έκανε ένα αρκετά σύνθετο αν και αφελές και δυσκολονόητο σχόλιο για τον τρόπο που αυτός αντιλαμβάνεται την υποκριτική διαδικασία Εργάζεται με έναν ιδιαίτερα προσωπικό τρό-πο στον κάθε του ρόλο χρησιμοποιώντας στοιχεία του συ-στήματος Στανισλάβσκι ως κατευθυντήριες γραμμές για την προετοιμασία του


Με λίγα λόγια το να προχωρήσω πέρα από την επιφά-νεια των πραγμάτων υπήρξε ένας από τους βασικούς στό-χους αυτής της μελέτης και είναι απαραίτητη συνθήκη για την κατανόηση του σκηνικού τρόμου Κάθε απόπειρα να κοιτάξει κανείς την εργασία του ηθοποιού laquoαπέξωraquo δεν μπορεί παρά να είναι παραπλανητική Υπάρχουν συγκε-κριμένα βασικά προβλήματα που κάθε ηθοποιός αντιμε-τωπίζει ndashκαι ο σκηνικός τρόμος είναι ένα απrsquo αυτάndash τα ο-ποία υπερβαίνουν επιφανειακές διαφορές

Τα κεφάλαια 1 και 2 προετοιμάζουν το έδαφος για το κύριο θέμα του βιβλίου Στο κεφάλαιο 3 γίνεται μια λε-πτομερής περιγραφή τού πώς αισθάνεται ο ηθοποιός που υποφέρει από σκηνικό τρόμο και πώς προσπαθεί να τον αντιμετωπίσει Στο κεφάλαιο 4 επιχειρώ έναν ορισμό της επίθεσης του άγχους από ψυχαναλυτική σκοπιά Στο κε-φάλαιο 5 εξηγώ τι πυροδοτεί τον σκηνικό τρόμο και ποιες είναι οι ρίζες του Επειδή έγραψα αυτό το βιβλίο έχοντας στο μυαλό μου ένα ευρύ φάσμα αναγνωστών (ηθοποιούς και σκηνοθέτες ψυχολόγους και ψυχαναλυτές όπως επί-σης και το μέσο θεατρόφιλο κοινό) κάποιοι αναγνώστες ίσως βρουν συγκεκριμένα κομμάτια του βιβλίου γνωστά ακόμα και παιδαριώδη Ζητώ την κατανόησή τους Η αί-σθηση του οικείου ελπίζω ότι θα αποτελέσει για τον εξει-δικευμένο αναγνώστη έναν χρήσιμο χάρτη πριν περάσει σε άγνωστες περιοχές

Η επιλογή της ψυχαναλυτικής θεώρησης δεν έγινε εκ των προτέρων Άρχισε να εισχωρεί στη διαδικασία καθώς ε-ξέταζα και ερχόμουν σε προσωπική επαφή με το υλικό Α-

24 STEPHEN AARON

κούγοντας τους ηθοποιούς να μιλούν για την υποκριτική και τον σκηνικό τρόμο άρχισα να συνειδητοποιώ ότι βρι-σκόμασταν στην περιοχή των ονείρων και των φαντασιώ-σεων Η ψυχανάλυση είναι μακράν το καλύτερο ερευνη-τικό εργαλείο για την κατανόηση των ασυνείδητων ψυχι-κών διεργασιών και των ενδοψυχικών δυναμικών του άγ-χους και χωρίς αμφιβολία για την εξέταση των μεταβολών που συντελούνται στο μυαλό του ηθοποιού καθώς εμπλέ-κεται σε μια τόσο ριζική μεταμόρφωση του εαυτού του

Στο πλαίσιο αυτού του βιβλίου προσπάθησα να χρησι-μοποιήσω τη γλώσσα της ψυχανάλυσης με τέτοιον τρόπο ώστε να είναι άμεσα κατανοητή για τον μέσο αναγνώστη Για να εξασφαλιστεί η ροή της αφήγησης κάποια συγκε-κριμένα ζητήματα που ενδιαφέρουν μόνο τον ψυχαναλυ-τικά ενήμερο αναγνώστη έχουν τοποθετηθεί στις σημειώ-σεις στο τέλος κάθε κεφαλαίου (Όπως επίσης κάποιες σημειώσεις αφορούν τεχνικές πρόβας και παράστασης που μπορεί να ενδιαφέρουν μόνο ηθοποιούς και σκηνοθέ-τες) Θα αναφερθώ σε συγκεκριμένους ενδοψυχικούς μη-χανισμούς όπως είναι η διχοτόμηση (splitting) η προβολή (projection) η άρνηση (denial) η σύντηξη (fusion) των εικό-νων εαυτού και άλλων μηχανισμοί που φαίνεται να καθο-ρίζουν τη διαδικασία της υποκριτικής και της επιτέλεσης της παράστασης Αλλά σε καμία περίπτωση δεν ισχυρί-ζομαι ότι ο ηθοποιός αντιπροσωπεύει μια οριακή οργάνω-ση προσωπικότητας ή μια περίπτωση παθολογικού ναρ-κισσισμού υπαινισσόμενος μια έλλειψη συνοχής εαυτού (Kernberg 1975) Αυτές οι έννοιες εισάγονται μόνο για την ερμηνευτική τους αξία ο πλήρης αντίκτυπος της οποίας


θα γίνει περισσότερο κατανοητός στο κεφάλαιο 5 όπου οι αιτίες του σκηνικού τρόμου εξετάζονται με λεπτομέρεια

Τέλος χρησιμοποιώντας την έννοια της laquoμεταβίβασηςraquo (transference) για να χαρακτηρίσω μια πλευρά της σχέσης ηθοποιού-σκηνοθέτη δεν εννοώ ότι υπάρχει κάτι απαραί-τητα θεραπευτικό σrsquo αυτήν τη σχέση στη διαδικασία της πρόβας ή στην παράσταση ενός θεατρικού έργου Ο όρος laquoμεταβίβασηraquo μπορεί να περιγράψει μια σχέση και εκτός (ψυχαναλυτικής) θεραπευτικής συνεδρίας Αυτό που κά-νει τη μεταβίβαση μοναδική στην ψυχανάλυση δεν είναι ότι υφίσταται ή αναδύεται κατά τη διάρκεια της θερα-πείας αλλά το ότι ο αναλυτής την ερμηνεύει και καθορι-στικά τη λύει με σκοπό να βοηθήσει τον ασθενή να κατα-λάβει πώς ο παρών τρόπος να σχετίζεται με τους άλλους βασίζεται σε πρώιμες εμπειρίες με σημαίνοντα πρόσωπα

Περιέργως υπάρχουν ελάχιστα άρθρα για τον σκηνικό τρόμο στην ψυχαναλυτική βιβλιογραφία Ευτυχώς τα πε-ρισσότερα απrsquo αυτά είναι εξαιρετικής ποιότητας Περισ-σότερο σημαντική είναι η εργασία του Ντόναλντ Κάπλαν (Kaplan 1968 1969) και του Γκλεν Ο Γκάμπαρντ (G O Gabbard 1979 1983) Παρόλο που η δική μου εργασία α-φορά τους καθοριστικούς παράγοντες του σκηνικού τρό-μου που σχετίζονται με τη διαδικασία της υποκριτικής το ενδιαφέρον είναι ότι ο Κάπλαν ο Γκάμπαρντ και εγώ αν και εξετάζουμε το φαινόμενο από διαφορετικές οπτικές γωνίες καταλήγουμε σε παρόμοια συμπεράσματα Ελπί-ζω ότι έχω ξεπληρώσει το χρέος μου σrsquo αυτούς χρησιμο-ποιώντας με προσοχή την εξαιρετική συνεισφορά τους

Επειδή είμαστε ψυχαναλυτικά προσανατολισμένοι ε-

26 STEPHEN AARON

ρευνητές έχουμε εκπαιδευτεί να κοιτάζουμε κάτω από την επιφάνεια της συμπεριφοράς προσπαθώντας να καταλά-βουμε τους ψυχικούς παράγοντες που την καθορίζουν δεν μας ικανοποιεί να αφήνουμε τις εργασίες του ψυχισμού στο laquoμαύρο κουτίraquo Πιστεύω ότι έρευνες όπως οι δικές μας μπορούν να φωτίσουν ζητήματα που δεν αφορούν α-ποκλειστικά το θέατρο Όταν laquoοι ηθοποιοί μιλούν για την ηθοποιίαraquo (Funke και Booth 1961) προσφέρουν ανεκτίμη-τες πληροφορίες για πολλά μείζονα θέματα που απασχο-λούν την ψυχαναλυτική σκέψη στις μέρες μας ιδιαίτερα το πρόβλημα του ναρκισσισμού την προσπάθεια να ορίσου-με την έννοια της αναπαράστασης του εαυτού με μεγαλύ-τερη ακρίβεια τους τρόπους με τους οποίους φαινόμενα μεταβίβασης εμφανίζονται και εκτός ψυχαναλυτικής συ-νεδρίας και αυτήν καθαυτήν τη δη μιουργική διαδικασία

Τέλος η ελπίδα μου για τους ηθοποιούς ndashτους ανθρώ-πους που υφίστανται τον σκηνικό τρόμο και με κάποιον τρόπο τον ξεπερνούνndash είναι ότι αυτή η μελέτη θα τους δώ-σει περισσότερο κουράγιο και γνώση Αυτό δεν είναι ένα βιβλίο laquoπρακτικών συμβουλώνraquo Ούτε το μήνυμά του εί-ναι laquoΧαλάρωσε και απόλαυσέ τοraquo Αν αυτός ήταν ο στό-χος θα είχα μπει ίσως στον πειρασμό να παραφράσω τον τίτλο μιας ταινίας του Στάνλεϊ Κιούμπρικ και να ονομά-σω αυτό το εγχείρημα laquoDr Feelgood ή πώς έμαθα να μην ανησυχώ και να αγαπώ τον σκηνικό τρόμοraquo Αντιθέτως αυτό το βιβλίο αποπειράται να περιγράψει και να ορίσει τον σκηνικό τρόμο έτσι ώστε να δείξει ότι είναι ένα από

Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τον όρο black box υποδεικνύοντας έτσι τις συμπεριφοριστικές θεωρίες (ΣτΕ)


τα πολλά καλλιτεχνικά προβλήματα που ο ηθοποιός πρέ-πει να αντιμετωπίσει στην προσπάθειά του να μετατρέψει τα προσωπικά του όνειρα σε δημόσια πραγματικότητα

Είμαι υπόχρεος στους Harper και Row εκδότες που μου έδωσαν την άδεια να χρησιμοποιήσω αποσπάσματα από το βιβλίο The Letters of Sigmund Freud (Basic Books 1960)

Θέλω να ευχαριστήσω τους ηθοποιούς που τόσο γεν-ναιόδωρα αφιέρωσαν τον χρόνο τους για τις συνεντεύξεις Αισθάνομαι ευγνώμων στους ηθοποιούς που έχω σκηνο-θετήσει και διδάξει τα τελευταία είκοσι πέντε χρόνια και στους συναδέλφους μου στο Theatre Center of the Julliard School στη Νέα Υόρκη για την άτυπη (και κάποιες φορές ασυνείδητη) συνεισφορά τους στο να κατανοήσω την υπο-κριτική διαδικασία Τέλος αισθάνομαι ιδιαίτερα ευγνώ-μων στους ασθενείς μου απrsquo τους οποίους μαθαίνω καθη-μερινά για τη δοκιμασία να είσαι άνθρωπος

Ωφελήθηκα ιδιαίτερα από τις παρατηρήσεις των για-τρών Άρνολντ Κούπερ και AΤζ Σίγκμαν οι οποίοι διάβα-σαν ένα προσχέδιο του βιβλίου σε μια περίοδο που ακόμα έπαιρνα συνεντεύξεις από τους ηθοποιούς Πολλές από τις ερωτήσεις τους με βοήθησαν να επικεντρώσω την έρευ-νά μου σε εξαιρετικά χρήσιμες περιοχές Ο δρ Ρόι Σέι φερ μου έδωσε την ευκαιρία να διαβάσω ένα κείμενο για τον σκηνικό τρόμο στο ερευνητικό του σεμινάριο στο New York Hospitalrsquos Payne Whitney Clinic Cornell University Medical Center Η ανοιχτή συζήτηση που ακολούθησε μου έδωσε το έναυσμα για περαιτέρω εργασία

Οι άνθρωποι που ακολουθούν διάβασαν το χειρόγρα-φο σε διαφορετικά στάδια της εξέλιξής του και προσέφε-

28 STEPHEN AARON

ραν διαφωτιστικά σχόλια τα οποία ελπίζω να έχω χρησι-μοποιήσει με τον σωστό τρόπο Cynthia Friedman δρ Jay Harris Richard Poirier Marian Seldes Harold Stone δρ Paul Wachtel και ο δρ Gilbert Voyat

Χρωστάω πολλά στον δόκτορα Alan Roland Διάβασε το χειρόγραφο στο αρχικό και στο τελικό στάδιο εφιστώ-ντας μου την προσοχή στη λειτουργία της μητέρας ως κα-θρέπτη του παιδιού της Μου προσέφερε επίσης την ευ-καιρία να παρουσιάσω μια ομιλία πάνω σrsquo αυτό το θέ-μα στο επιστημονικό συνέδριο του Eθνικού Ψυχολογικού Οργανισμού για την ψυχανάλυση (National Psychological Association for Psychoanalysis) η συζήτηση που ακολού-θησε ήταν ερεθιστική ιδιαίτερα λόγω της παρουσίας του δόκτορα Donald Kaplan στο στρογγυλό τραπέζι

Κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσής μου ο καθηγητής I H Paul υπήρξε διαδοχικά ο σύμβουλός μου ο επόπτης μου και ο μέντοράς μου Αισθάνομαι περήφανος που πια μπορώ να τον θεωρώ φίλο μου Ο ενθουσιασμός και το χιούμορ του ήταν μεταδοτικά οι γεμάτες προσοχή συμ-βουλές του παίδευσαν τον ναρκισσισμό μου Προφανώς ο δρ Paul διάβασε πολλές φορές και με μεγάλη προσοχή αυτό το βιβλίο συμβουλεύοντάς με ως προς τη φόρμα και το περιεχόμενό του

Και τέλος στη Linda Tuck για τη γενναιοδωρία της την ορθολογιστική της σκέψη και την άρνησή της να με α-φήσει να ξεμακρύνω από τον στόχο μου εκφράζω τις βα-θύτατες ευχαριστίες μου

SA





Stephen Aaron






8 STEPHEN AARON











10 STEPHEN AARON







Μάιος 2013

ΕΙΣΑΓΩΓΗ





14 STEPHEN AARON









16 STEPHEN AARON








18 STEPHEN AARON






20 STEPHEN AARON







22 STEPHEN AARON







24 STEPHEN AARON








26 STEPHEN AARON










28 STEPHEN AARON





SA




8 STEPHEN AARON











10 STEPHEN AARON







Μάιος 2013

ΕΙΣΑΓΩΓΗ





14 STEPHEN AARON









16 STEPHEN AARON








18 STEPHEN AARON






20 STEPHEN AARON







22 STEPHEN AARON







24 STEPHEN AARON








26 STEPHEN AARON










28 STEPHEN AARON





SA






10 STEPHEN AARON







Μάιος 2013

ΕΙΣΑΓΩΓΗ





14 STEPHEN AARON









16 STEPHEN AARON








18 STEPHEN AARON






20 STEPHEN AARON







22 STEPHEN AARON







24 STEPHEN AARON








26 STEPHEN AARON










28 STEPHEN AARON





SA





Μάιος 2013

ΕΙΣΑΓΩΓΗ





14 STEPHEN AARON









16 STEPHEN AARON








18 STEPHEN AARON






20 STEPHEN AARON







22 STEPHEN AARON







24 STEPHEN AARON








26 STEPHEN AARON










28 STEPHEN AARON





SA

ΕΙΣΑΓΩΓΗ





14 STEPHEN AARON









16 STEPHEN AARON








18 STEPHEN AARON






20 STEPHEN AARON







22 STEPHEN AARON







24 STEPHEN AARON








26 STEPHEN AARON










28 STEPHEN AARON





SA




14 STEPHEN AARON









16 STEPHEN AARON








18 STEPHEN AARON






20 STEPHEN AARON







22 STEPHEN AARON







24 STEPHEN AARON








26 STEPHEN AARON










28 STEPHEN AARON





SA






16 STEPHEN AARON








18 STEPHEN AARON






20 STEPHEN AARON







22 STEPHEN AARON







24 STEPHEN AARON








26 STEPHEN AARON










28 STEPHEN AARON





SA





18 STEPHEN AARON






20 STEPHEN AARON







22 STEPHEN AARON







24 STEPHEN AARON








26 STEPHEN AARON










28 STEPHEN AARON





SA




20 STEPHEN AARON







22 STEPHEN AARON







24 STEPHEN AARON








26 STEPHEN AARON










28 STEPHEN AARON





SA




22 STEPHEN AARON







24 STEPHEN AARON








26 STEPHEN AARON










28 STEPHEN AARON





SA





24 STEPHEN AARON








26 STEPHEN AARON










28 STEPHEN AARON





SA






26 STEPHEN AARON










28 STEPHEN AARON





SA







28 STEPHEN AARON





SA

Τρόμος επί σκηνής

Documents