ΕΕΙΙΣΣΑΑΓΓΩΩΓΓΗΗ ΣΣΤΤΟΟΝΝ ΕΕΛΛΛΛΗΗΝΝΙΙΚΚΟΟ ΠΠΟΟΛΛΙΙΤΤΙΙΣΣΜΜΟΟ

Σημαντικοί Σταθμοί του

Ελληνικού Πολιτισμού

ΤΟΜΟΣ Β’

6ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ , ΤΟ ΟΝΟΜΑ, Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ

Περίληψη κεφαλαίου από την Κωνσταντία Γιόρτσιου Ακαδημαϊκό έτος 2008 - 2009

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ενότητα 6.1 – ΤΟ ΟΝΟΜΑ «ΒΥΖΑΝΤΙΟ» ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ (311 μ.Χ. – 1453)........ 2

6.1.1 Από τη Ρωμανία των πηγών στο Βυζάντιο των ιστορικών ............................ 2 6.1.2 Η σημασία του βυζαντινού έναντι του αρχαίου και νέου ελληνικού πολιτισμού................................................................................................................................ 3

Ενότητα 6.2 – ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΚΡΑΤΟΣ.................................................................. 3 6.2.1 Έκταση.......................................................................................................... 3 6.2.2 Πολιτεύματα .................................................................................................. 3 6.2.3 Σχέσεις κράτους και εκκλησίας...................................................................... 4 6.2.4 Οικονομία και Κοινωνία ................................................................................. 5

Ενότητα 6.1 – ΤΟ ΟΝΟΜΑ «ΒΥΖΑΝΤΙΟ» ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ (311 μ.Χ. – 1453)

6.1.1 Από τη Ρωμανία των πηγών στο Βυζάντιο των ιστορικών

311, αυτοκρατορικό διάταγμα ανεξιθρησκίας, εδραίωση χριστιανισμού

324-330, Νέα Ρώμη/Κωνσταντινούπολη

395, Οριστική διαίρεση του κράτους σε δυτικό και ανατολικό

476, κατάλυση του δυτικού κράτους από γερμανικά φύλλα και διάσωση ανατολικού

με επικράτηση της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισμού

16ος – 17ος αι. => οι λόγιοι της Δύσης, για λόγους ιδεολογικούς, θεωρώντας τη Ρώμη

την παλιά αυτοκρατορία και τη λατινική γλώσσα (την ως πρόσφατα γλώσσα της

Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας) δική τους κληρονομιά ενώ το ανατολικό κράτος, λόγω

δόγματος, γλώσσας και πολιτισμού, διαφορετικό το ονόμασαν ΒΥΖΑΝΤΙΟ.

19ος αιώνας => η ιστορία της μεταβαπτισμένης αυτοκρατορίας γράφτηκε με

απαξιωτικούς χαρακτηρισμούς από:

1) την ιστοριογραφία τη διαμορφωμένη στο δυτικό, θρησκευτικό περιβάλλον

2) την ιστοριογραφία επηρεασμένη από το διαφωτισμό και τον κλασικισμό

Αρχικά η ελληνική διανόηση αποδέχτηκε τις εκτιμήσεις αυτές, όμως στα μέσα του

19ου αιώνα η αποκατάσταση των σχέσεων της ελληνικής ιστοριογραφίας με το

Βυζάντιο αρχίζει με τους Σκαρλάτο Βυζάντιο, Σπυρίδωνα Ζαμπέλιο και Κων/νο

Παπαρρηγόπουλο, ο οποίος αναγνωρίζει τους άμεσους προγόνους των

Νεοελλήνων. Η διαπίστωση του Παπαρρηγόπουλου γίνεται σήμερα αποδεκτή, όχι

από ιδεολογική πρόθεση αλλά εκτιμώντας τα πολιτισμικά στοιχεία που έχουν

κληρονομηθεί από τους Νεοέλληνες.

Ρωμανία ονομάστηκε αρχικά το δυτικό και ύστερα το ανατολικό τμήμα. Οι κάτοικοι του Βυζαντίου ονομάζονταν Ρωμαίοι. Το όνομα «Βυζάντιο» καθιέρωσαν δυτικοί ιστορικοί από τον 16ο αιώνα.

Σελίδα 2 από 7

6.1.2 Η σημασία του βυζαντινού έναντι του αρχαίου και νέου

ελληνικού πολιτισμού

Τρεις «πυλώνες» του ευρωπαϊκού πολιτισμού: ο αρχαίος ελληνικός, ο ρωμαϊκός και ο χριστιανικός πολιτισμός (βυζάντιο).

Αν θέλουμε να διεισδύσουμε σ’ αυτό που κουβαλάει σήμερα ο σύγχρονος Έλληνας

και να προσεγγίσουμε την ελληνική πολιτισμική ταυτότητα η γνώση των δύο αυτών

πολιτισμών είναι σημαντική περισσότερο απ’ ό,τι του αρχαίου, διότι τον 4ο αι. μ.Χ.

πραγματοποιήθηκε μια βαθιά ρήξη με το παρελθόν. Ο σύγχρονος ελληνικός

πολιτισμός έχει άμεση σχέση με τους μεταγενέστερους του αρχαίου ελληνικού.

Ενότητα 6.2 – ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΚΡΑΤΟΣ

6.2.1 Έκταση

5ος αιώνας, κατάλυση του δυτικού τμήματος από γερμανική φύλλα

6ος αιώνας, ο Ιουστινιανός ανακαταλαμβάνει εδάφη με τους πολέμους που διεξάγει

στην Ιταλία, Βόρεια Αφρική, Ισπανία και Περσία

7ος – 9ος αιώνας, το Βυζάντιο έχει χάσει κατ’ ουσία τον έλεγχο της Μεσογείου

10ος αιώνας, οι Βυζαντινοί αποσπούν από τους Άραβες την Κύπρο και την Κρήτη

11ος αιώνας, τη Σικελία

6.2.2 Πολιτεύματα

Πολίτευμα της Ρώμης

8ος – 6ος π.Χ., βασιλεία

5ος – 1ος π.Χ., δημοκρατία με αριστοκρατικό χαρακτήρα (συγκλητική τάξη)

Σελίδα 3 από 7

Τους τελευταίους δύο αιώνες προκειμένου να ελέγξει αποτελεσματικά το χώρο

εκχώρησε μεγάλο μέρος της εξουσίας, που ασκούσαν τα όργανα διακυβέρνησης επί

δημοκρατίας, σ’ έναν ηγεμόνα.

Η σύγκλητος παρόλο που οι ηγεμόνες είχαν την τάση να συγκεντρώνουν όλο και

περισσότερες εξουσίες στα χέρια τους, εξακολουθούσε τους τρεις επόμενους αιώνες

να χειρίζεται διοικητικές υποθέσεις του κράτους, να νομοθετεί και να συμβάλλει στην

εκλογή νέου ηγεμόνα.

Η ανάμειξη του στρατού στην εκλογή ηγεμόνα, την πεντηκονταετία του 3ου μ.Χ.,

προκάλεσε επικίνδυνη αστάθεια. Ο Διοκλητιανός κατόρθωσε να ενισχύσει τις

ηγεμονικές του εξουσίες και το πολίτευμα έκτοτε προσέλαβε δεσποτικό χαρακτήρα.

Η εκλογή αυτοκράτορα είναι το αποτέλεσμα παρασκηνιακών διαβουλεύσεων

ισχυρών στρατιωτικών, συγκλητικών, αυλικών και αργότερα εκκλησιαστικών

παραγόντων.

Μακροβιότερες δυναστείες Μακεδόνων και Παλαιολόγων

Ο αυτοκράτορας συγκέντρωνε την εκτελεστική, νομοθετική και δικαστική εξουσία και

ήταν επικεφαλής της εκκλησίας.

6.2.3 Σχέσεις κράτους και εκκλησίας

Ο Αυτοκράτορας => 1) Συγκαλούσε τις οικουμενικές συνόδους και οι αποφάσεις έφεραν την

υπογραφή του

2) Επενέβαινε στην εκλογή των επισκόπων και των πατριαρχών (ως τον 8ο

αιώνα και των παπών της Ρώμης), τους οποίους όποτε ήθελε απομάκρυνε

προκειμένου να ευνοήσει πρόσωπα φιλικά προσκείμενα στη δική του πολιτική

3) Αναγνωριζόταν ως αρχιερέας και ως θείο πρόσωπο (σύμφωνα με τις

αντιλήψεις των ελληνιστικών κρατών), κάτι τέτοιο ενίσχυε περαιτέρω τη θέση

του.

Σελίδα 4 από 7

Τα προνόμια αυτά ήταν συγχρόνως και δέσμευση διότι λόγω της ιδιότητάς του

έπρεπε πρώτα αυτός να σέβεται τους ιερούς κανόνες της εκκλησίας που με την

υπογραφή του συχνά μεταβάλλονταν σε νόμους τους κράτους.

Το κράτος => παρέμβαινε στα εσωτερικά της εκκλησίας και επηρέαζε τις αποφάσεις

της

Εκκλησία => ασκούσε έλεγχο στην κοινωνία διατυπώνοντας ιερούς κανόνες που

γίνονταν νόμοι του κράτους και προσδιόριζε στάσεις και συμπεριφορές καθώς και τα

όρια της ελευθερίας της σκέψης. Η εκκλησία κατέφευγε σε μέτρα που στρέφονταν

εναντίον όσων ξέφευγαν από το πνεύμα της ορθοδοξίας, όπως στον αφορισμό, δηλ.

τον αποκλεισμό από τους κόλπους της και το κράτος επέβαλλε ποινές, όπως εξορία,

δηλαδή την εκτόπιση σε περιοχή εντός της βυζαντινής επικράτειας.

Παρά τις αιρέσεις που έφεραν μεγάλη αναστάτωση, η ορθόδοξη στάση ζωής,

βοήθησε στο ξεπέρασμα των κρίσεων της ύστερης βυζαντινής εποχής και

συνετέλεσε με τη διατήρηση της ομοψυχίας στην επιβίωση της ορθόδοξης κοινότητας

κατά την οθωμανική περίοδο.

Αρχαιοελληνική παιδεία => στελεχιακό δυναμικό ακόμη και της εκκλησίας,

πλεονεκτούσε κάποιος έναντι άλλων που δεν είχαν λάβει τέτοια παιδεία. Αποτελούσε

μέσο κοινωνικής ανόδου.

6.2.4 Οικονομία και Κοινωνία

Η οικονομία υπήρξε κατά βάση αγροτική

Γη ανήκε: στο κράτος, εκκλησία, ιδιώτες μεγάλους ιδιοκτήτες, μεσαίους και μικρούς

Πάροικοι: (δηλ. χωρικοί) εξαρτημένοι από τον ιδιοκτήτη οικονομικά (αφού αυτός

καρπωνόταν ένα μέρος της παραγωγής), αλλά και νομικά (όταν ο πάροικος ήταν

υποχρεωμένος να παραμένει στη γη του κυρίου του διατηρώντας αστικά δικαιώματα

Σελίδα 5 από 7

Σελίδα 6 από 7

όπως προσωπικής περιουσίας, προσφυγής στη δικαιοσύνη κ.α.). Καλλιεργούσαν τις

μεγάλες και μεσαίες ιδιοκτησίες.

Δούλοι: εξαρτημένοι χωρίς τα ανάλογα δικαιώματα των παροίκων. Την

απελευθέρωσή τους ευνόησε το κράτος και η εκκλησία ιδιαίτερα την εποχή των

Κομνηνών.

«Κοινότης χωρίου»: βασική και ενιαία αγροτική παραγωγική μονάδα. Είχε

συλλογική ευθύνη για την καταβολή των φόρων.

Δυνατοί: ισχυροί γαιοκτήμονες, που ασκούσαν πιέσεις στους μικρούς ιδιοκτήτες για

να αποσπούν τα κτήματά τους, προκειμένου να αυξήσουν την ιδιοκτησία τους.

Πρόνοια: κτήματα που δόθηκαν από το κράτος στους προνοιάριους, για να τα

κατέχουν ισόβια έναντι υπηρεσίας, κυρίως στρατιωτικής. Παρά τις νομικές

απαγορεύσεις επιχειρούσαν να τα μετατρέψουν σε ιδιωτικές ιδιοκτησίες.

Νεαρές: αυτοκρατορικά διατάγματα ή νόμοι, που έθεταν περιορισμούς στη επέκταση

των μεγάλων ιδιοκτησιών.

Στην περιφέρεια αναδείχτηκαν ισχυρές οικογένειες, υποκαθιστώντας το κράτος.

Ανέλαβαν αυτόνομο ρόλο της προστασίας των περιοχών τους από εισβολείς.

Και κρατικοί λειτουργοί απολάμβαναν τις μεγάλες ιδιοκτησίες από τους πρώτους

αιώνες, που ήδη είχαν πλουτίσει και/ή αποσπάσει την αυτοκρατορική εύνοια.

Κοινωνική κινητικότητα.

Επίσκοποι και μοναχοί.