Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы

Министерство образования и науки Республики Казахстан Национальная академия образования им. И. Алтынсарина

Физика пәніне арналған оқу-әдістемелік нұсқау (7-9 сыныптар үшін) Оқу-әдістемелік нұсқау

Учебно-методические рекомендации по физике

для 7-9 классов Учебно-методические рекомендации

Астана 2013

Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы Ғылыми кеңесімен баспаға ұсынылды (2013 жылғы 19 тамыздағы № 4 хаттама).

Рекомендовано к изданию решением Ученого совета Национальной

академии образования им. И.Алтынсарина (протокол № 4 от 19 августа 2013 г.). Физика пәніне арналған оқу-әдістемелік нұсқау (7-9 сыныптар үшін). Оқу-

әдістемелік нұсқау. – Астана: Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы, 2013. – 24 б.

Учебно-методическое рекомендации по физике (7-9 классы). Учебно-

методические рекомендации. – Астана: Национальная академия образования им. И.Алтынсарина, 2013. – 24 с.

Ұсынылып отырған әдістемелік құрал 7-9 сыныптарға арналған «Физика»

оқу бағдарламасына (2013 ж.) енгізген өзгерістерді шешуге нұсқау ретінде ұсынылады.

Бұл әдістемелік құрал жоғары оқу орындарының ғылыми қызметкерлері мен оқытушыларына, мұғалімдерді қайта даярлау және біліктілігін арттыру институттарының мамандарына, орта мектептің оқу-ісі жөніндегі орынбасарлары мен мұғалімдеріне арналады.

В учебно-методическом пособии представлено методическое

сопровождение процесса обучения физики с учетом обновленного содержания предмета. Раскрыты особенности учебных компетенций, формируемых на основе интеграции предметов естественнонаучного цикла. Определены научно-методические основы формирования полипредметных учебных компетенций на базе интеграции предметов этого цикла. Приведены примеры заданий с использованием интегративных содержательных ресурсов предметов естественнонаучного цикла, показана методика их использования на уроках, представлены примерные планы проведения уроков с интегративным содержанием.

Предлагаемое учебно-методическое пособие предназначено методистам, учителям школ, колледжей и студентам соответствующих специальностей педагогических высших учебных заведений, авторам учебников и УМК, издательствам.

© Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы, 2013 © Национальная академия образования имени И. Алтынсарина, 2013

2

Алғы сөз Елiмiздегi әлеуметтiк-экономикалық, мәдени өзгерiстер, ақпараттар

ағымының жедел қарқынмен артуы, әлем кеңiстiгiндегi бiлiм беру үдерісiнің даму тенденциялары жалпы орта бiлiм беру жүйесіне терең өзгерiстердi талап етедi.

Елбасының Қазақстан халқына Жолдауында, Қазақстан Республикасы «Бiлiм туралы» Заңында, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен техника жетiстiктерi негiзiнде тұлғаның қалыптасуы және дамуы үшiн жағдайлар туғызу қажеттігі атап көрсетiлген. Ондағы басты мақсат жалпы білім беретін мектептерде қазiргi заманның өзгермелi жағдайларында еркiн бағдарлана алатын, бiлiм алуын жалғастыруға мүмкiндiгi бар, өзiнiң болашақ қызметiнде жетiстiкке жете алатын бәсекеге қабілетті мектеп түлегiн дайындау.

Сондықтан орта мектепте физика пәнінен адам және қоғам жөнінде барынша мол білім берумен қатар, білім мазмұнын тұлғаға бағыттау, тұлға мүддесіне бейімдеу маңызды. Егер, оқушылардың білім мен білік, дағдысын жеке өмірлік жоспарларын іске асыруға, өз денсаулықтары мен өмірін қорғауға мүмкіндік берсе, олардың пәнге қызығушылығы артатыны сөзсіз.

Қазіргі кезде көптеген оқушылар табиғат заңдылықтарын, олардың дәлелденуiн, қорытындылануын түсiнуде қиындықтарға кездеседi, пәннің мазмұнын оқушылардың қабылдауына қиын тиетіні байқалады. Сондықтан оқушылардың жас шамасын ескере отырып, олардың практикалық іс-әрекетіне кеңінен мүмкіндік туғызуды қажет етеді.

Қойылып отырған мәселелер Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартының типтік оқу жоспарына (2012 ж.) сәйкес дайындалған 7-9 сыныптарға арналған «Физика» оқу бағдарламасында (2013 ж.) анық көрсетілген. Сондықтан ол пәннің оқыту мазмұнына, құрылымына, әдістемесіне елеулі өзгерістердің енгізілуін талап етеді.

7-9 сыныптарға арналған «Физика» оқу бағдарламасында көрсетілген өзгерістерді шешу мәселенің шешімдерінің бірі ретінде 7-9 сыныптың физика пәніне арналған оқу - әдістемелік нұсқау ұсынылады.

3

1 7-9 сыныптарға арналған «Физика» оқу бағдарламасының өзектігі XX - ғасырдың соңындағы қоғамда болған өзгеріс жалпы білім беру

жүйесінде де күрделі серпілістер әкелді. Мемлекетіміздің дүние жүзілік білім беру кеңістігіне шығуы, Қазақстанда осы кезеңге дейінгі қалыптасқан тарихи жағдайларға, жинақталған құндылықтарға және қоғамның түбірімен өзгеруіне байланысты қазіргі уақытта мектепте физика пәнінің білім беру мен тәрбиелеу мақсаты жаңаша көзқарас алды.

Физика ғылымының жеткен жетістіктері өндірісті механикаландыруда, энергетикада, автоматтандырылуда және жаңа материалдарды жасауда пайдаланылуда. Өндірістің техникалық жағынан қарулануы – кешенді механикаландыру мен автоматтандырылу, есептеу техникасының енуі жұмысшыдан физика ғылымының негізін біліп, оны политехникалық сипатта қолдану дағдысы мен біліктілігін қалыптастыруды талап етуде.

Сондықтан қазіргі қоғамда әлеуметтік жағынан бейімделу үшін адам баласына тек білім ғана емес, алған білімін күнделікті өмірде, практикада шығармашылықпен қолдана білуді қажет етеді.

Қазіргі заманғы «физика» оқу пәнінің негіздерін қалыптастыруда қоғамның дамуының екі мақсатын ескеру қажет:

а) өмір сүруге қажетті дүниежүзілік және жалпы ұлттық проблемаларды шешу;

б) жоғары технологиялармен қамтамасыз ететін ғылыми-техниканың жаңалығын қолдану.

Жаратылыстану ғылымдарының ішінде физиканың маңызды орын алуы ғылыми-техникалық прогрестің үздіксіз артып отыруына байланысты емес, табиғаттағы басқа да ғылымдардың дамуында алатын орнына байланысты болып отыр. Физика химия, биология, астрономия мен тығыз байланыста болғандықтан, оның негізгі әдістерін осы ғылымдарда қолданады. Осының барлығы жалпы білім беретін орта мектептегі оқушыларды физика курсы бойынша дайындауда ерекше орын алады.

Сонымен қатар қазіргі нарық жағдайындағы қоғам өте сапалы мамандарды қажет етуде, ал бұл өз кезегінде мектептердегі білім берудің маңызын арттыра түсуде.

Бүгінгі таңда еліміздегі және әлем кеңістігіндегі физикалық білім берудің басым бағыттары ретінде:

− оқушыларды іргелі физикалық теориялардың негіздерімен таныстыру, игерілген білімдерін бақыланатын құбылыстар мен үдерістерді түсіндіруге қолдана алу біліктілігін қалыптастыру;

− оқушылардың ғылыми ойлауын және дүниетанымын, әлемнің ғылыми бейнесін қалыптастыру;

− оқушыларды болашақ кәсіпті таңдап алуға дайындау, олардың шығармашылық қабілеттіліктерін дамыту, білім алуға ынталандыру, қазіргі заманғы өркениеттегі физиканың рөлін ашу;

4

− оқушылардың ақпаратты сын көзімен ой елегінен өткізе алу, түсіндіре алу, түрлендіре алу, игеру, оның ғылыми сапасын бағалай алу сияқты қабілеттіліктерін дамыту болып табылады.

Физика пәнін оқытуда күтілетін нәтижелерге жету практикалық және ойлау іс-әрекетінде, белсенді қарым-қатынас жасауда көрініс табатын оқушылардың білім, білік, дағдыларының тереңдеуіне әкеледі және нақты жағдайларда өзінің мүмкіндіктерін бағалау арқылы таңдауды жүзеге асыра алу біліктерінде пайдаланылады.

Білім алушының жетістіктері МЖМББС-да белгіленген күтілетін нәтижелер жүйесі түріндегі оқу іс-әрекеттері түрлерін игеру сапасын бағалау жолымен анықталады.

Күтілетін нәтижелердің орындалуы пәндік білім, білік және дағдыларды пәндік, түйінді және базалық құзырлықтардың құрамды компоненттерін белгілі бір контексте интгерациялауды көздейтін оқу іс-әрекеттерінің әр түрлерінің сипаттамасы болып табылады.

Күтілетін нәтижелердің көпдеңгейлі жүйесін жобалауда а) мәдени үйлесімділік, ә) табиғи үйлесімділік, б) іс-әрекеттік тұрғыдан қарау, в) жүйелілік, г) практикалық бағытталғандық қағидалары басшылыққа алынады. Физика

пәнін оқытуда білу, түсіну, қолдану, білік түрінде берілетін игеру деңгейлерінің иеархиясы білімді игерудің толық үдерісін сипаттайды.

Сондықтан физика пәні бойынша оқушылардың оқу жетістігі келесі күтілетін нәтижелер арқылы сипатталады:

– табиғат құбылыстарының және жасанды орталардағы үдерістердің өту барысын талдайды;

– адам мен табиғаттың өзара әрекеттесу аясындағы ғаламдық және аймақтық проблемаларды, экологиялық проблемалардан туындайтын қатерлерді азайту қажеттігінің құндылығын түсінеді;

– игерілген білімдері мен біліктерін күнделікті өмірде, химиялық және биологиялық құбылыстардың қандай да бір қасиеттерін сипаттау үшін пайдаланады;

– игерген білімін басқа жаратылыстану пәндерінен игерген білімдерімен ұштастыра отырып, адамзат қызметінің әр түрлі саласында қолданады.

«Физика» пәнінен білім берудің бұл мақсаттарына жетудегі мүмкіндіктері жеткілікті, ол оның қоршаған ортаны, қоғам өмірінің әлеуметтік-экономикалық және мәдени өмірін танып-білудегі мәнімен анықталады.

Қазіргі оқу жүйесінде әрбір оқушыны жеке тұлға ретінде бағалағандықтан, мұғалім білімнің нақты көзі емес, оның ұйымдастырушысы болып табылады. Мұғалім сабақтарда адамның табиғатпен өзара қатынасына байланысты жалпыадамзаттық мәселелердi, адамның әлемдегi және ғаламшардағы орны мен мәнiн және т.б., екiншiден, оқушыларды бұл мәселелердi саналы түрде шешуге

5

қатысуына дайындау қажет. Бұлардың бiрiншiсi пән мазмұнын белгiлi бiр ретпен құру арқылы шешiлетiн болса, екiншiсi тек бiлiм мазмұны арқылы ғана емес, белгiлi бiр түрде жоспарланған оқыту формалары, әдiстерi және құралдары арқылы жүзеге асады. Жаңа ұғымдар тәжiрибе деректерiн талдау негiзiнде енгiзiлгені орынды болады, ал бұл қарастырылатын ұғымдардың оқушыларға түсінікті болуын қамтамасыз етеді. Бұл сынып оқушыларына қиын материалды түсiндiргенде, таза дәлелдемелерге қарағанда көрнекілiкке, көркемдiлiкке, нақтылыққа көбiрек назар аударған абзал.

Қолданбалы материал теориялық материалды зерделеу кезiнде қарастырылғаны дұрыс. Оның мазмұны, негiзiнен, адамзат қоғамындағы жаратылыстану ғылымдарының рөлiн көрсетуге, оқушылардың ғылым жетiстiктерiн әр түрлi көзқарас тұрғысынан бағалай алуға, ғылыми-техникалық прогреске байланысты туындайтын экологиялық проблемаларды түсiнуге бағытталатын болады.

Оқу пәнінің әрбiр бөлiмi қорытынды сабақтармен аяқталады, онда оқушылардың теориялар мен әлемнiң жаратылыстану-ғылыми бейнесi туралы бiлiмдерi жүйеленедi. Бұл сабақтардың мақсаты – теориялардың қолдану аясын және олардың қазiргi заманғы әлемнiң жаратылыстану-ғылыми бейнесiндегi орнын көрсету болып табылады.

Оқушылардың қабiлеттiлiктерін дамытудың маңызды факторына арнайы қызығушылықтары жатады. Адам қызметiнiң белгiлi бiр саласына қызығушылық оқушыны осы қызметпен болашақта айналасуға деген бейiмдiлiгіне жалғасуы мүмкiн. Қандай да бiр оқу немесе еңбек iс-әрекет түрiне қызығушылықтың туындауы оған деген қабiлеттiлiктердiң пайда болуымен тығыз байланысты және олардың дамуының алғышарты болып табылады.

Адам өміріндегі шығармашылық, ізденіс әрекеттері түрлі есептерді шешумен тікелей байланысты. Оның ішінде, оқушылардың оқып-үйрену үдерісінде табиғаттың жалпы, және ең бастысы – іргелі де, негізгі заңдарын қарастыратын физика ғылымы есептерін шығару, түрлі ғылыми тәжірибелер мен жобаларды қою мен қорғау аса маңызды болмақ.

6

2 Оқытудың әдістемелік жүйесінің ерекшеліктері Қазіргі замандағы қоғамның дамуы білім берудің артуын қамтамасыз етіп

және біздің еліміздегі халықтың сауаттылығын биік деңгейде дамуына әкеледі. Сондықтан мектепте білім беру өздігінен білім алатын және қазiргi заманның ең маңызды мәселелерiн шешуге дайын дербес, шығармашыл тұлғалардың қалыптасуына мүмкiндiк туғызуы керек.

«Физика» курсын 7-9 сыныптарда оқытудың мақсаты – оқушылардың ғылыми дүниетанымының негіздерін, танымдық қызығушылығын, сын тұрғысынан ойлауын, зияткерлік және шығармашылық қабілетін қалыптастыру, физиканың негiзгi заңдарымен танысу, табиғаттың құбылысын зерттеу меңгерген білімі және білігін техникада және күнделiктi өмiрде пайдалана білу.

Осы мақсатқа жету үшін мынандай міндеттерді шешу қарастырылады: − қазіргі заманғы әлемнің физикалық бейнесінің негізін беретін

физикалық құбылыстар, ұғымдар, заңдылықтар және теориялық қорытынды туралы білімдерді, табиғаттың ғылыми таным әдістері туралы білімдерді, құбылыстарды бақылау, эксперименттік тапсырмаларды орындау, болжау және жобалауды жүзеге асыру біліктілігін меңгерту;

− физикалық экспериментті орындау дағдысын, зерттеушілік қабiлетін қалыптастыру, өмірлік, тәжірибеде мәні бар есептерді шешу үшін игерген білім және білігін қолдану үдерісінде танымдық қызығушылығын, зияткерлік және шығармашылық қабілеттерін дамыту;

− оқу және зерттеу жұмысына жауапкершілікпен қарау, қоршаған ортаны қорғау және табиғат құндылықтарын тиімді пайдалану, қоғам және адам өмірінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету,

− базалық білім негізінде экономикалық және саяси, әлеуметтік, мәдени қызметтерге ат салысу дағдысына тәрбиелеу.

7-9 сыныптарда «Физика» пәнін оқытқанда оқушылардың жас ерекшелігін, оқу үдерісінің логикасын, пәнішілік және пәнаралық байланыстарды ескере отырып тарауларды және тақырыптарды оқытудың сабақтастығы сақталуын ескеру қажет.

Теориялық мәліметтерді зерттеуге және білім алушылардың практикалық дағдысын қалыптастыруға уақытты тиімді бөлу маңызды. Уақыттың 30% жуығын көрсетілім, практикалық және лабораториялық жұмыстарды орындауға бөлу керек. Оқушылардың білімiн тексеру үшін уақыттың 10% қарастырылуы тиіс.

Оқу үдерісін ұйымдастыру, оқу үдерісін ұйымдастырудың әр түрін пайдалану, қазiргi оқыту әдiстерін және педагогикалық технологияларды енгiзу және жергiлiктi жердің жағдайын ескеруге (5%) оқу уақытының бос қорынан 10 сағат көлемiнде уақыт бөлінуі есерілуі тиіс.

7-9-сыныптарға арналған «Физика» пәнінің базалық оқу материалының мазмұны оқушылардың негізгі игерген білімдерін тәжірибеде көбірек

7

қолдануға бағытталған және қазіргі қоғамда өмірлік жағдаяттарға бейімделуге негізделеді.

7-сыныпта физикалық терминдерге ерекше назар аударылады. Масса және тығыздық ұғымы шаманың мөлшері ретінде «Заттың құрылысы» бөлімінен бастап оқытылады.

«Магнит өрісі» тақырыбы 8-сыныптың курсында «Электр тогының магниттік әсері» ретінде қарастырылады.

11-сыныпта электромагниттiк толқындар және тербелiстерді оқығанда «Тербелістер және толқындар» тақырыбын қарастырмайды сондықтан 9-сыныпта тақырыптар жүйеленіп беріледі.

7-9-сыныптарға арналған «Физика» пәні оқушылардың жас ерекшеліктерін ескеріп олардың жаңа контексте игерген білімдерін қолдануға және даму үдерісінің жаһандануы, табиғаттың физикалық заңдылықтарының мәнiн аша отырып практикалық жұмыстарды орындауына кеңінен мүмкiндiк туғызады.

Сонымен бірге қоршаған ортаның ластануы, оның көздері, ластану деңгейінің рұқсат етілген мөлшері, қоршаған ортаның орнықтылығын анықтайтын факторлар, қоршаған ортаның физикалық-химиялық параметрлерінің адам денсаулығына әсері туралы мәселелерді қарастыруды көздейді. Сондықтан адамның табиғатпен өзара әрекеттесуімен, адамның қоршаған дүниені танып-білуімен, техника мен технологияның дамуымен байланысты экологиялық проблемалардың сабақта айтылып өтуіне, бұл пәнді зерделеуде қоғамның материалдық игiлiгiнiң көзi ретiнде табиғат құндылығының жан-жақты ашып көрсетілу қажеттiгiне маңызды орын бөлінген [13-14].

Практикалық бағытта оқытуды жүзеге асыру үшін 7-сыныпта 8 лабораториялық жұмыс, 12 практикалық жұмыс, 4 бақылау жұмысы; 8-сыныпта 11 лабораториялық жұмыс, 6 практикалық жұмыс, 4 бақылау жұмысы; 9-сыныпта 4 лабораториялық жұмыс, 6 практикалық жұмыс, 6 бақылау жұмысы және 8 лабораториялық практикум өткізілу қарастырылады.

Оқыту үдерісі бір жақты жүрмеу үшін оқу әдістерін белсенді түрлендіріп жүргізіп отыру керек және оны белсенді жүргізу үшін «көмекші құралдар» қажет.

7-9 сыныптарда «Физика» пәнін оқыту үшін В.М. Ударцева, С.В. Ударцевтің шығарған оқушыларға және мұғалімге арналған көмекші құралдары және жұмыс дәптерін ұсынамыз [9-12].

Жаңа ақпараттық технологиялар әдістемесін дамыту үшін білімді ақпараттандыру арқылы физика пәнінде ақпаратты технологияның құралдарын пайдалау қажет. Мұндай материалдарға кестелер, сызбалар, анықтамалар, сұрақтар мен тапсырмалар, тест, сарамандық және лабораториялық жұмыстар, фильмдер жатады. Егер физика пәнін оқытуда жаңа ақпараттық технологияның құралдары бар болса, онда пән мұғалімдері әдістемелік және дидактикалық жағынан қаруланған болып шығады [2-8].

8

Бағдарлама оқушылардың жас ерекшеліктерін ескере отырып жасалынған, олардың жаңа контексте игерген білімдерін қолдануға және даму үдерісінің жаһандануы, табиғаттың физикалық заңдылықтарының мәнiн аша отырып практикалық жұмыстарды орындауына кеңінен мүмкiндiк туғызады.

7-9 сыныптарда «Физика» пәнін оқыту үдерісін ұйымдастырудың маңызды ерекшелігі оқытудағы іс-әрекетті оқушылардың зерттеушілік қабілетін дамытуға, байқаулар жүргізу және эксперименттік тапсырмалар орындау біліктерін қалыптастыруға бағыттау қажет. Мұнда тәжірибелік жұмыстар ерекше орын алады. «Физика» оқу пәнінің мазмұнында тәжірибелік жұмыстар жеке зерттеушiк және жобалық жұмыстарға негізделіп беріледі. Лабораториялық жұмыстар оқушылардың физикалық заңдар мен заңдылықтар негізінде практикалық тапсырмалар орындау біліктіліктерін қалыптастыруға көмектеседі.

Оқу бағдарламасында жұмыстың креативті тәсілдеріне және формасына ерекше орын бөлінеді, проблемалық мәселелерді талқылау арқылы ұжымдық жұмыс жүргізу, оқушыларды өзіндік шығармашылық жұмысқа және топта бірігіп және жеке жасайтын қызықты тапсырмаларға бағыттайтын дамытушылық сипаттағы шығармашылық тапсырмаларды орындау және практикалық есептерді шығару ұсынылады.

Есеп шығару тек жүйелі білімді ғана емес, түрлі іскерлік- дағдыларды, зор интуициялық ойлау қабілеттілігін талап етеді және осы қасиеттерді жетілдіреді, шыңдайды. Ал, эксперименттік есептерге келетін болсақ, олардың әрқайсысын оқушы үшін кіші-гірім зерттеу жұмысы ретінде алуға болады. Білімді игерудің нәтижелігі таным үдерісінде адамның әр түрлі сезім мүшелерінің іске қосылуы және нақты заттар мен құбылыстарға бетпе-бет келгенде оны сезіну, көре білу және қабылдау арқылы артады. Бұл жағдайда физикалық эксперименттің мәні зор.

Физика сабақтарында оқушылардың эксперименттік жұмыс дағдысын, шығармашылық қабілетін дамыту өте маңызды. Шығармашылық қабілеттерін арттыруда эксперименттік тапсырмаларды үйге беру тиімді.

Мұғалімнің үйге оқу үдерісінде эксперименттік тапсырмаларды беру тәсілін қолданудың ерекше маңыздылығы, біріншіден, үй жұмысының формасын түрлендіреді (кітапты оқыту, есеп шығару), екінші оқушының алдына тек қана өздігінен эксперименттік тәжірибе жасау арқылы ғана шешілетін мәселені қояды.

Үй тапсырмасына эксперименттік тапсырмалар беру оқушының мынадай қабілеттерін және шеберліктерін дамытады:

1. Интеллектуалдық (салыстыру қабілеті, негізгіні ажыраты білу, зерттеу, эксперимент нәтижелерін жазу және қорытындылау).

2. Пәндік (теорияны практикамен ұштастыру шеберлігі, физикалық білімдерін құбылыстарға талдау жасауға қолдану, көптеген үй аспаптары мен құралдарының жұмыс істеу принципін түсіндіру).

9

3. Ұйымдастыру-танымдық (құрал-жабдықтардың функционалдық міндеттерін анықтай білу, техникалық құрылғылармен жұмыс істегенде техника қауыпсіздігі мен пайдалану ережелерін сақтау).

4. Еңбек ету (қол құралдарымен жұмыс істеуді үйрену дағдысы, ұсталық, т.б.).

Физикалық эксперименттік тапсырмаларды үйге беру пәнге деген ерекше қызығушылықты тудырады. Өйткені мұнда жергілікті табиғи және тұрмыстық (техникалық) жағдайлар ескеріледі.

Үйге берілетін эксперименттік тапсырмалар жүйесі төмендегідей бірқатар мәселелерді шешуге бағытталған:

- тәжірибелерді физикалық тұрғыдан қарастыру; - физикалық шамаларды өлшеу арқылы физикалық заңдар мен

заңдылықтардағы функционалдық тәуелділікті анықтау; - физикалық үдеріс тұрмыстық техника көмегімен басқару мүмкіндігін

түсіндіру (тігін машинасындағы реостаттың және потенциометр – дыбыс реттегіштің телевизордағы, магнитофондағы, радиоқабылдағыштағы міндетін анықтау);

- тұрмысқа қажетті техникалық құрылғылардың параметрлерін өлшеу және есептеулер жүргізу (элекр құрылғыларының – үтіктің, электрплитасының қуатын электр энергиясын есептегіш пен секундтық тілі бар сағат арқылы анықтау және оны осы құралдың құжаттық көрсеткіштерімен салыстыру; егер олар сәйкес келмесе себептерін түсіндіру);

- Техникалық білімдерін күнделікті еңбек тәжірибесінде қолдану (май қабатымен жабылған суда картоп тезірек піседі. Мұны тәжірибе тексеріп, құбылысты түсіндіру керек).

Үй тапсырмасы дұрыс ұйымдастырылса – сабақ кезіндегі алған білімдерін бекітуге және тереңдетуге көмектеседі.

Үйге берілген бақылаулар мен тәжірибелердің қорытындылары, есептердің шешімі, шығармашылық тапсырмалардың орындалуы оқушылардың үй жұмыстарына арналған дәптерлеріне жазылады. Үй жұмысының қорытындылары туралы мәліметтер жазу оқушыларды өз ойын сауатты және қысқаша, нақты жеткізуге қалыптастырады. Үйдегі тәжірибелерді және бақылауларды баяндауды үйренеді және оқушыны көргенін терең ойлауға, негізгіні ажырата білуге үйретеді.

10

3 Мұғалімдерге арналған оқу-әдістемелік нұсқау 3.1 Қазақтың әдет-ғұрып, салт-санасында кездесетін кейбір

элементтерді физика сабағында қолдану Қазақтың әдет-ғұрып, салт-санасында кездесетін кейбір элементтерді

физика сабағында қолдануға болады. Одан қазақ халқының табиғат құбылыстарын дұрыс түсіне білгендігін, көргендігін, данышпандығын аңғарамыз. Мысалы, 7-сыныпта «Диффузия құбылысы» тақырыбын өткенде айран ұйыту, құрт қайнату, нан ашыту қалай орындалатынын айтып кеткен орынды. Айран ұйытқанда немесе нан ашытқанда судың жылы болуы, температура жоғарлаған кезде молекулалардың бір заттан екінші затқа өтуі шапшаң жүретінін көреміз. «Қысым» тақырыбын өткенде бабаларымыздың ағаш қазықтың ұшын неге үшкір етіп жасағанын түсіндірген тиімді. Аз күш жұмсап қазықты жерге тез кіргізудің тәсілін ерте игерген.

Ал 8-сыныпта «Жылу өткізгіштік» тақырыбын оқытқанда малдың, аңның терілерінен тіккен киімдердің жылуды жақсы сақтайтынын білгеніне байланысты бабаларымыз тұлып, ішік тігіп кигенін түсіндіру керек. «Сәуле шығару» тақырыбын өткенде не себепті киіз үйге ақ киіз жабатынын, не себепті ақ киім киетінін нақты мысалдар арқылы дәлелдесе оқушылар есінде тақырып ұзақ сақталады.

Сондай-ақ 9-сыныпта «Ньютонның қозғалыс заңдарын» өткенде қазақтың ұлттық спорт ойындары – «Арқан тарту», «Күш сынау», тағы басқаларын айтса, сабақтың мазмұны байып, құндылығы артады, оқушылардың білімі молаяды.

9 сыныптарда «Тербелістер және толқындар» тарауын өткенде домбыраның қалай дыбыс шығаратынын айта кету керек. Алдымен тыныштықта тұрған ішекті тепе-теңдігін бұзып тербелтеміз. Екіншіден, ішектің тербелісі ауаға беріліп, ол арқылы дыбыс бізге жетеді. Үшіншіден, домбыраның беттік тақтайы да тербеліске түседі. Домбырамен бірге қобыздың да қалай дыбыс шығаратынына тоқтала кеткен жөн.

«Броундық қозғалыс» тақырыбында күбіге айран піскенде майдың түсуі, қатты дене бөлшектерінің сұйықтағы қалықтаған қозғалысы екенін түсіндіруге болады.

Ал, «Табиғаттағы электр құбылысы» тақырыбын өткенде найзағай ойнағанда үйден шықпай, есік-терезені жауып отыру керек деген ұғымның қалай пайда болғанына тоқталу оқушылардың сабаққа деген ынтасын арттырады.

«Конвекция», «Сәуле шығару» құбылыстарын түсіндірген кезде киіз үйдің іргесін түру, түндігін ашып қою не үшін қажет екенін білсе оқушылардың дүниетанымын кеңейтіп, көзқарасын қалыптастырады.

Белгілі бір тақырыпты өткен кезде – мысал ретінде қажетті мақалды келтіріп оның тәрбиелік және физикалық мәніне түсінік берген өте пайдалы. Мысалы, 8- сыныпта «Кебу және конденсация» тақырыбын өткенде – «Аузы күйген үрлеп ішеді» деген мақалды оқушыларға айтып оның өмірдегі және

11

«физика» пәні тұрғысынан мағынасын түсіндіру керек. Мақалдың тәрбиелік мәні, жіберген қатені екінші рет қайталамай дер кезінде қорытынды жасауға меңзесе, «физика» пәні тұрғысынан ыстық нәрсені үрлесек, кебу процесі тездетіліп, оның температурасының төмендейтінін ұғуға болады. Осы сияқты басқа да мақал-мәтелдерді тақырыпқа сай қолданып отырса, оқушылардың ұлттық сана-сезімін оятуға, дамытуга әсері зор[15].

3.2 Эксперименттік есептерді шығару әдістемесі Эксперименттік есептерді шешу тәсілдері оларды шешу үшін

эксперименттік жұмыстың қойылуына тәуелді. Мысалы, есепті шешу үшін барлық шығару жолын тексеру қажет болса, онда есептің шешуін нұсқауларға сәйкес жазады.

Эксперименттік есептердің басқа түрлерінде де есепті шешу және баяндау қажет болады. Егер есепті шешу үшін қажетті шамалар тәжірибе жасау нәтижесінде алынса, онда экспериментті қою және өлшеулер жүргізу маңызды.

Есеп түріндегі эксперименттік тапсырмаларды шешу және жазу: есептің қойылуы, шарттарды талдау, өлшеулер жүргізу, есептеулер, тәжірибеде тексеруден тұрады

Мысалы: Есептің қойылуы. Керекті құрал-жабдықтар: тік бұрышты қаңылтыр банка, таразы,

масштабты сызғыш, суы бар ыдыс, құм. Банканың тік қалыпта суда жүзуі үшін ішіне құм салады. Банканың суға батқандағы тереңдігін анықтау керек.

Берілген есептің шартын оның суретін салып, астына қойылатын сұрағын жазуға болады. Одан кейін есепке талдау жасалып, оны шешу үшін қандай өлшеулер жүргізу керектігі анықталады.

Талдау. Банкаға әсер ететін ауырлық күші және астынан әсер ететін кері итеруші

күш теңескенше банка суға бата береді. Бұл жағдайда Fa=P. Бірақ Архимед күші денемен итерілген сұйқтық салмағына тең

болғандықтан, Fa=9,8Н/кг*p*V, мұндағы V- банканың батқан бөлігінің көлемі, p – судың тығыздығы. Батқан бөлігінің көлемі табан ауданы мен бату тереңдігінің көбейтіндісіне

тең. Fa=9,8Н/кг*p*h*S. Осыдан h=F/9,8Н/кг*p*h*S (1.) (1) формуладағы құмы бар банканың салмағын білу керек. Судың

тығыздығы мен банканың табаның ауданының қанша екенін білу қажет.

12

Өлшеулер. Динамометрмен салмағы, сызғышпен ұзындығы мен ені өлшеніп ауданы

анықталады S=I*a.рсу=1 r/см3. Есептеулер. Тығыздықтың, салмақтың және ауданның мәндері формулаға

қойылып, бату тереңдігінің биіктігі (һ) есептеледі. Тәжірибелік тексеру. Банканың вертикаль қабырғасына түсті сызықпен

бату тереңдігін белгілейді. Тәжірибе көрсеткедей, табылған мәнімен есептелген биіктіктің мәні сәйкес келеді.

Эксперименттік есептерде тәжірибе қажет болғанда ғана қойылады, кейбір есептерді фронтальды тәжірибе қойылуы мүмкін.

Мысалы: Сызғыштың көмегімен судың стакан түбіне түсіретін қысымын өлшеу. Электр лампасының тұтынған тогының қуатын анықтау. Тақырыбы және орындалу тәртібі фронтальдық зертханалық жұмыстарға

сәйкес келетін, мақсаты және қойылуы бірдей, орындау реті және экспериментте алынған нәтижені сараптау тәсілі ұқсас, эксперименттік тапсырмаларға мысалдар келтірейік.

7-сынып 1.Медициналық шприцтің, балалардың сүт ішетін бөтелкесінің,

градусниктің бөлік құнын және өлшеу шегін анықта. 2.Миллиметрлік сызғышты пайдаланып иненің, шегенің және т.б.

заттардың диаметрін анықта. 3.Таразымен өзіңіздің массаңызды өлшеңіз. Серіппелі таразымен

қазанның, шанышқының, қасықтың массасын анықта. 4. Әр түрлі денелерді суға батыру арқылы көлемін анықтау. Ыдыстағы

судың деңгейін және бетінің ауданын өлшеуіш лентамен өлшеу. 5. Қант кесегінің, күріштің, жарманың өлшеуіш ыдысты және серіппелі

таразыны пайдаланып тығыздығын анықта. Серіппелі таразының өлшеу шегін және бөлік құныны анықта.

6.Серіппелі таразы көмегімен кастрөлге және өлшеуіш ыдысқа орталап, сосын толтыра су құйып, үстел бетімен үйкелес күшін өлше, алынған мәндерді заттардың массасымен салыстыр.

7. Заттың көлемін біле отырып ығысқан судың салмағын (немесе кері итеруші күшті) есепте және осы заттың салмағымен салыстыр.

8. Капрон қақпағы бар банканың немесе тығыны бар бөтелкенің, шелектің көмегімен дененің сұйықта жүзу шарттарын анықта.

9. Миллиметрлік бөлігі бар сызғышпен рычагтың иіндерін өлше (қайшы, кілт) және қанша ұтатынын есепте.

8-сынып 1. Кружкаға немесе сыйымдылығы белгілі ыдысқа шәй құйып,

температурасын термометрмен өлше. Үстіне қайнаған су құйып, тағы да

13

температурасын өлше. Шәйдің алған және қайнаған судың берген жылу мөлшерлерін есепте және салыстыр.

2. Массасы белгілі кастрөлге көлемі белгілі қайнаған су құй және 4-5 минуттан кейін (бұл уақытта беті жабық кастрөл жылыйды) судың температурасын өлше. Бөлме температурасын біле отырып, қалтты дененің (кастрөлдің) меншікті жылу сыйымдылығын есепте.

3. Кружкаға мұз кесектерін сал және сыртқы термометрдің көрсетуін пайдаланып, судың еруін бақыла. Минут сайын термометрдің көрсетуін жазып ал, графигін сыз.

4. Қалта шамының тізбегінің сұлбасын сызып көрсет және оның бөліктерін ата.

5. Құрғақ элементтерден құралған кішкентай ескі батареяны бұзып бөлшекте. Оны құраған бөлшектерді тауып, элементтердің бірін тіліп, оның құрылысына зер салып қара.

6. Электрлік тігін машинасындағы реостаттың немесе радиоқабылдағыштың, теледидардың дыбыс реттегішінің қажеттілігін анықта.

7. Шырша гирляндасындағы шамның және қалта шамының құжаттық жазулары бойынша қыздыру шамының кедергісін есепте.

8. Шырша гирляндасындағы шамның қосылу түрін анықтап қара, әр шамның кернеуін есепте. Лампочканың қосылу схемасын сызып көрсет.

9. Люстрадағы шамның қосылу түрін анықта және сұлбасын сыз. 10. Үйлеріңіздің барлық бөлмелеріндегі шамның, үтіктің, шаң

сорғыштың, тоңазытқыштың, құжаттық жазулары бойынша қуатын есепте. Электр энергиясын тұтынатын барлық құрылғылардың жалпы қуатын есепте.

9-сынып 1. Серіппелі таразының серіппесінің қатаңдығын анықта. 2. Көлбеу жазықтықтан домалаған доптың үдеуін есепте. Өлшеуіш лента

және секундтық тілі бар сағат арқылы. 3. Көлбеу лақтырылған тастың, доптың лақтыру жылдамдығын есепте.

Доптың ұшу алыстығын және биіктігін өлшеуіш лентамен өлшеуге болады. 4. Краннан аққан судың жылдамдығын анықта. 5. Трактордың және машинаның қандай саймандарында үйкеліс пайда

болатынын және үйкелісті азайтудың жолдарын айт. 6. Сызғыштың көмегімен механикалық сағаттың минуттық тілі мен

сағаттың ұштарының жылдамдығын тап. Үй жағдайында. 1.Тастың көлемін анықтау мүмкін болмаған жағдайда таразының, таразы

тастарының және су құйылған ыдыстың көмегімен тастың тығыздығын есепте. 2.Таразының көмегімен кастрөлдің сыйымдылығын анықта. 3.Кішірек шардың диаметрін мензурканың көмегімен қалай анықтауға

болады. Жіңішке сым темірдің диаметрін торкөз дәптер мен қарындаштың көмегімен дәл анықтау.

14

4.Су құйылған тік бұрышты ыдыста жүзіп жүрген дененің массасын сызғыштың көмегімен анықта.

5.Су құйылған тар цилиндр ыдыстағы жүзіп жүрген ағаштың тығыздығын сызғыштың көмегімен анықта.

Серуенде. 1.Секундомермен әр түрлі жағдайда күн күркіреудің ұзақтығын санап

найзағайдың ұзындығын қалай анықтауға болады? 2.Күн ашық кезде сызғыштың көмегімен ағаштың биіктігін жерде тұрып

қалай өлшеуге болады? 3.Мұз айдынындағы екі бала қайсысының салмағы көп екенін білгісі келді.

Бір ғана рулеткамен осыны қалай білуге болатынын анықта. 4.Ертеңгілік қаладан шыққан жүргізуші түзу жолда келе жатып, бір

сағаттан соң аялдама жасағысы келді. Сағаты, радиоқабылдағышы жоқ болса жүргізуші уақытты қалай біле алады.

Үй тәжірибелерін орындау оқушылардың теориялық білімдерін күнделікті өмірмен логикалық түрде байланыстырады. Ойлау және елестету қабілеттерін қалыптастырады, білімнің қолданылу аясын кеңейтеді. Оқушылардың талпынғыштығын, тапқырлығын арттырады. Еңбексүйгіштікке және қойылған мақсатқа жету жолындағы табандылыққа үйретеді. Эксперименттік есептердің бағалы жері – ол оқушылардың алған білімін практикада қолдана білуін тексеруге жол ашады.

3. 3 Қазіргі әлемдегі нанотехнология Нанотехнология – бұл адамның көзіне көрінбейтін майда бөлшектерді

белгілі бір ретке келтіре отырып, оның ерекшеліктерін алдын-ала белгілеп беру арқылы әлдебір құрылымды қарастыруға қажетті жекелеген атомдарды ыңғайлап орналастыру. Нанометр дегеніміз бір метрді миллиардқа бөлгендегі ұсақ бөлігі (1 нанометр=10-9 хметр). Нанотехнология – осындай кішігірім өлшемдермен айналысатын ғылым.

«Нанотехнология» деген сөзді өзіміздің қазақ тілінде түсіндіретін болсақ, «кішкентай өлшемді технология» дегенді білдіреді. Бұл жерде «нано» сөзі «миллиардтың бір бөлшегі» деген мағынаны береді. Қысқасы, кез келген заттың миллиардтан бір бөлшегі бастапқы тегінен ерекшеленді де, басқа физикалық қасиеттерге ие болады. Міне, осы заңдылық арқылы, яғни, материяның белгілі бір күйден екіншісіне өту кезіндегі өзгерістер арқылы өмірге, бұрын ешкімге белгісіз жаңа технология еніп жатыр. Қазіргі заманауи «сандық» технологиялармен үйлесімді жұмыс істейтін электронды құрылғылар - осы нанотехнологияның жемісі. Бұған мысал ретінде байланыс саласындағы талшықты-оптикалық жүйелерді жатқызуға болады. Яғни ешқандай сым-баусыз ақпараттарды бір нүктеден екінші нүктеге ауа ағынындағы талшықтарды өз еркіміз бойынша басқару арқылы оп-оңай жеткізе аламыз. Менделеев кестесіндегі көптеген химиялық элементтер нанотехнологияның әсерінен өзгерістерге ұшырап, басқа да бір қасиетке ие болып жатқаны

15

осылайша анықталған болатын. Қысқасы, нанотехнология адамзат өміріндегі ең төңкерісті жаңалықтардың бірі болды десек, артық айтқандық емес. Ал оның бүгінгісінен болашағы әлдеқайда «жемісті».

Нанотехнология саласы енді ғана дамып келе жатқанымен, оның жемістері әскери, әуе және космонавтика салаларында баяғыдан бері қолданылып келеді. Бірақ, құпиялық жағдайға байланысты, бұл технология туралы ақпарат тек ғалымдар мен әскер басшыларына ғана белгілі болатын. Кейінгі кездерде алынған нанотехнология нәтижелерін өндірісте (медицина, электроника, ауыл шаруашылығы, машина құрастыру тб.) пайдалану мүмкіндігінің артуына байланысты қолданылатын техникалар өндіріліп жатыр.

Сонымен, нанотехнология дегеніміз - молекулалардың жиынтығынан құрылған ерекше бір физикалық қасиеті бар материал. Немесе бір сөзбен айтқанда, заттың бөлшегінен тұтас бір жаңа дүние ойлап шығару дегенді білдіреді. Мәселен, қазір Жапония елінде осы нанотехнологияның арқасында 18 келілік бронды сауыттың орнына жеңіл, әрі киюге ыңғайлы көміртекті бронды жейде жасалынып отыр.

3. 4 Ғарыш және Байқоңыр Ғарыш - Ғаламның астрономиялы анықтамасының синонимі. Кейде Ғарыш

ұғымына Жер және оның атмосферасы енбей қалады. Ғарыш «Жер төңірегіндегі» кеңістікті қамтитын жақын Ғарыш және жұлдыздар мен галактикалар, т.б. кеңістігін қамтитын алыс Ғарыш болып ажыратылады.

Байқоңыр - ғарыш алаңы. Қызылорда облысы Қармақшы ауданының аумағында орналасқан. Іргесі 1955 ж. қаланған. Ғарыш алаңын салу үшін Байқоңырды таңдап алу кезінде бұл жердің елді мекендерден қашық болуы, экватор жазықтығына жақындығы, ракета ұшырудың қауіпсіздігі, қайтып оралатын ғарыштық объектілер үшін қолайлы қону аймақтарының болуы, т.б. факторлар ескерілді. Байқоңырдың басты және көмекші объектілері мен қызмет ету орындары кең аймаққа орналасқан, олар бір-бірімен автомобил жолдары және теміржол арқылы байланысқан. Байқоңырдың негізгі объектілеріне: техникалық тұғырлар, старттық кешендер мен ұшу трассасының бойындағы өлшеу бекеттері (олардың әрқайсысы жалпы техника және арнаулы технология кұрал-жабдықтары бар ірі құрылыстар), ғарыш алаңына әр түрлі жүктерді жеткізетін кірме жолдар, т.б.; көмекші және қызмет көрсету объектілеріне: отын (жанармай) сақтайтын алаң, сұйық оттегі мен азот өндіретін заттар, энергия және сумен қамтамасыз ететін жүйелер, байланыс жүйесі, теледидар, т.б. жатады. Байқоңырда ракета тасығыштың (РТ) әрбір түріне сәйкес бір не бірнеше техникалық тұғырлар және олардың әрқайсысына арналып бір не бірнеше старттық кешендер салынған.

Байқоңырдың ұшу трассасы Арал теңізінен Камчатка түбегіне дейін созылып жатыр.

1957 ж. 4 қазанда Байқоңыр ғарыш алаңынан тұңғыш ғарыш ракетасы сәтті ұшырыдды. Ол дүние жүзіндегі ең бірінші Жердің жасанды серігін (ЖЖС) орбитаға шығарды. Байқоңырдан 1961 ж. 12 сәуірде адамзат тарихында тұңғыш

16

рет Ю.А. Гагарин «Восток» ғарыш кемесімен ғарышқа аттанды. Байқоңыр одан кейін де ғарыш кеңістігін игеруде көптеген жаңашыл бастамалардың старттық орнына айналды. Байқоңырдан Күннің, Айдың, Шолпанның алғашқы жасанды серіктері, «Восток», «Восход», «Союз», «Прогресс» ғарыш кемелері, «Салют», «Мир» орбиталық станциялары, жұмыстар жүргізуге арналған «Протон», «Зонд», «Прогноз», байланыс мақсаты үшін пайдаланылатын және метеорологиялық бақылаулар жүргізуге арналған «Молния», «Экран», «Горизонт», «Радуга», «Метеор», т.б. ЖЖС-тері ұшырылды. Айды, Марсты және Шолпанды зерттеуге арналған ғарыш аппараттары бар РТ-лар да Байқоңырдан аттандырылды.

1991 ж. 2 қазанда тұңғыш қазақ ғарышкері Т. Әубәкіров «Союз Т-13″ ғарыш кемесімен Байқоңырдан ғарышқа көтерілді. Ресеймен бірлескен бағдарлама бойынша қазақ ғарышкері Т.А. Мұсабаев ғарышта 2 рет (1994, 1998) болды.

3.5 Қазақстандағы радиациялық жағдай және радиациядан қорғану Қазіргі таңда әрбір азамат радиоактивтілік құбылысын ядролық

энергетика, медицинадағы қолданысы бойынша тиімділік, ал қоршаған ортаға туғызатын экологиялық залалы тиімсіздігі тұрғысынан түсінеді.

Радиоактивтілік құбылысы атом ядросындағы процестерге тәуелді болғандықтан, орта мектептің физика курсының «Атомның құрылысы. Атомдық құбылыстар» тарауында оқытылады.

Алайда, мына төмендегі жағдайларды ескеру қажеттілігін атаймыз. Қазақстан Республикасында радиациялық ахуалдың жағдайы әрбір

азаматты ойландырары сөзсіз. 1. Семей, Атырауда (Азғыр), Батыс Қазақстанда (Капустин Яр, Глиц),

Шығыс Қазақстанда, Қызылордада (Байқоңыр), Ақтөбеде (Ембі) ядролық сынақтар жасалды. Алматы, Талдықорған қалалары Қытайдың ЛобНор сынақ айлағындағы жарылыстардан да зардап шегетіні анық.

2. АЭС-ң қатты радиоактивті қалдықтарды жоспарлы бөлуін ескерген дұрыс деп ойлаймыз. Кеңестер Одағы кезінде алғашқы АЭС-ң бірі Қазақстанда (Маңғыстау облысында) жасалғандығын, АЭС-ң жұмыс істеу мерзімінің шектеулілігін ескерген жөн.

3. Қазақстан Республикасы уран өндірісі жөнінде алдыңғы қатарға шығып отырғандығы, кейбір аймақтарда (Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, Жамбыл облыстары) радиациялық деңгейдің жоғарылығы байқалады.

4. Әлем тәжірибесін ескерсек, Чернобыль АЭС-ғы, бүгінгі озық технологиялы Жапон еліндегі Фукусима АЭС-ғы реактордың істен шығуы әрбір азаматтың радиоактивтілік құбылысымен, оның тиімділігі мен залалы жөнінде жүйелі білімге ие болуды қажет етеді.

Қазақстан территориясында қуатты ядролық сынақтардың ең көп мөлшері жасалды. Семей полигонында 1949 жылдан 1989 жылға дейін 470 ядролық жарылыс, оның 90-ы ауада, 354-і жер астында және 26-ы жер бетінде жүргізілген.

17

Олар Қазақстан территориясының біраз бөлігінің радиациялық ластануға әкелді. Шығыс Қазақстан тұрғындары Хиросима-Нагасаки мен Чернобыльдан кейінгі ең үлкен йондаушы сәулелену дозасын алған.

Қазақстан территориясында радиациялық ластану себептеріне мыналар жатады:

1. Семей ядролық полигонында жасалған жарылыстардың салдары. 1995 жылы Шығыс Қазақстан облысының Орталық бөлігіндегі жүргізілген

аэрограмма, спектрографиялық суреттер жер бетіндегі цезий – 137 активтілігі 65 – 100 мкр/сағ. болғаның көрсетті. Кейбір жерлерде 120-500 мкр/сағ. байқалған. Зайсан көлінің Оңтүстік Батыс жағалауында цезий 137 Радиациялық фоны 120-150 макр/сағ. құраған.

Бұрын жүргізілген ядролық жарылыстар табиғи сулардың, тек ядролық полигон зонасында ғана емес, оған жақын жатқан территорияда да қалыптасуынан теріс әсер етеді. Стронций-90 ең көп мөлшері Сарыөзек жылғасы мен Мұржық тауының етегінде «Мұржық» және «Дегелең» аймағында байқалған. α және β белсенділіктің жоғарғы деңгейі Семей облысының Қайнар селосында, Абыралы колхозындағы барлық дерлік құдық суларында анықталған. Сонымен қатар, Семей қаласынан оңтүстікке қарай, Тарбағатай маңында су алмасу белсенді жүретін аймақта - α және β белсенділік салыстырмалы түрде төмен болған.

2. Радиоактивті материалдарды пайдаланылатын атомдық өнеркәсіп орындары.

Қазақстан территориясының техногенді қызмет әсерінен радиоактивті ластануы уран өндіру кен орындарымен, ядролық зерттеу және энергетикалық құрылғылар, полиметалдық, мұнай және газ кен орындарындағы өндіру және өндеу жұмыстарымен байланысты.

Бұл жұмыстар уран-радий және торий қатарының элементтерінің әсерінен радиоактивтіліктің жоғарғы болуымен сипатталады. Республикамызда 80000-нан астам кәсіпорындар жұмыс істейді. Олардың жалпы белсенділігі 250 мың кюриден астам. Аталған йондаушы сәулелер көздерінің жалпы санынан, шамамен 20000 (80 мың кюри) өндірістен шығарылып, көмілуі қажет.

3. Ғаламдық жауындар. 1995 жыл бойында цезий – 137 концентрациясы 0-0,42 Бк/кв м шамасында

ауытқиды. Ал жалпы β – белсенділік айына 0,4-0,9 Бк/кв м өзгереді. Бұл республика халқына қауіп туғызбайды. Ауадағы радиоактивті аэрозольдердің мөлшері рұқсат етілетін мөлшерден артық емес.

4. Халық шаруашылық мәселелерін шешу мақсатындағы жер асты ядролық жарылыстар.

1995 жылға дейін Қазақстан территориясында әскери полигондардан тыс 32 жер асты ядролық жарылыстары жасалған. Олар әр түрлі халық шаруашылық мәселелерін шешу үшін, соның ішінде жер қыртысын сейсмикалық зерттеулер, Каспий маңы ойпатында тұзды мұнараларда жер асты кеңістіктерін жасау үшін жүргізілген. Қазіргі уақытқа дейін бұл территориядағы жер асты суларының ластану дәрежесі және мониторингі бойынша ешқандай жұмыстар жүргізілмеген.

18

5. Табиғи радиоактивтілік. Қазақстан территориясының табиғи радиоактивтілігі оны құрайтын

метерологиялық әртектіліктің түзілуімен генетикалық байланысты, сонымен қатар уран, радий мен торий қатарының элементтерімен және космостық сәулеленумен байланысты. Табиғи радиоактивтік фон әр түрлі болуы мүмкін: ірі су қоймаларының акваторияларында (Каспий, Арал теңіздері, Балқаш көлі) 6-8 мкр/сағ болса, граниттік массадан тұратын территорияда 50-60 мкр/ сағ құрайды.

Магмалық жыныстар жер бетіне шығып жататын табиғи радиоактивті фон 18-22 мкр/сағ, ал күшті қазіргі тұңбалық түзілістердің табиғи Радиациялық фоны 10-18 мкр/сағ құрайды.

Космостық сәулелердің жалпы табиғи Радиациялық фондағы үлесі 3-8 мкр/сағ. 1995 жылы зерттеулер нәтижесінде Көкшетау облысының Арықбалық және Сарытүбек мекен-жайларындағы барлық ғимараттарда радиоактивті газ радонның жоғары концентрациясы анықталған. Мысалы, Арықбалық селосында екі балалар бақшасы жабылған (радонның концентрациясы 4000 Бк/куб м-ге жеткен, қалыпты мөлшерде 200 Бк/куб м.

Жыл өткен сайын адамдардың радиоактивті сәулеленумен зақымдануы көбеие түсуде. Өйткені жыл сайын атом электр станцияларын салып, олар іске қосылып жатыр. Сондай-ақ неше түрлі тездеткіштер (ускорительдер) сыналып, атом бомбалары жарылып жатыр. Олардан қаншама радиоактивті сәулелер бөлініп шығып, адамзат баласына неше түрлі зиян келтіріп, әлі де келтіруде.

6. Радиоактивті қалдықтар Қазіргі уақытта дамыған елдерде ядролық энергетиканың дамуына

байланысты қоршаған ортаның Радиациялық ластануы үлкен қауіп тудыруда. Ластанудың бұл түрі химиялық кейін екінші ортаға шықты. Радиациялық ластанудың мынадай топтарға бөледі:

1) Радиоактивті заттардың бөлінуінің нәтижесінде пайда болатын альфа - (гелий ядросы), бетта –(жылдам электрондар) бөлшектердің және гамма – сәулеленулердің әсерінен болатын Радиациялық ластану (Физикалық ластану түрі);

2) Қоршаған ортадағы радиоактивті заттардың мөлшерінің көбеюіне байланысты болатын ластану (химиялық ластану түрі).

Ортаның Радиациялық ластануына атом қаруын сынау аз үлесін қосқан жоқ, ол радионуклидті жауын-шашынның түсуіне әкелді. Радионуклидтер – бұл элементтердің электрондарды атомдардан шығарып, оларды басқа атомдарға оң және теріс йондар жұбын түзуімен қоса қабілетті радиобелсенді сәулелену шығаратын изотоптары. Мұндай сәулеленуді иондаушы деп атайды. Кейбір заттарда барлық изотоптар радиобелсенді болып табылады. Атап айтқанда. Оларға технеций, прометий, сондай-ақ Д.И.Менделеев кестесінің полоний басталып трансурандылармен бітетін барлық элементтері жатады.

Гелий ядроларының (альфа –сәулелену) немесе жылдам электрондардан (бетта – сәулелену) тұратын бөлшектер ағынын корпускулалық сәулелену деп атайды. Электромагнитті иондаушы сәулелену – бұл гамма - сәулелену мен

19

оған жақын рентгендік сәулелену. Альфа және бетта-сәулелену организмнен тысқары тұрып та оған әсер ете алады.

Иондаушы сәулелену жоғары дамыған ағзаларға, бірінші кезекте – адамға аса күшті әсер етеді. Оған микроағзалар төзімдірек келеді. Эксперименттік зерттеулер белсенділігі 3,7-1014 Бк (10 мың Ки) гамма сәулеленудің (кобальт-60, цезий-137) қуатты көздерінің қасында жоғарғы топтағы бірде-бір өсімдік немесе жануар тірі қалмайтындығын көрсеткен. Түрлі радинуклидтердің организмге әсері аса сан алуандығымен ерекшелінеді, әйтсе де жалпы алғанда, оларға мутагенді және бластомогенді эффект тән. Мысалы, 131-иодтың аз мөлшерінде қалқанша бездің қызметі бұзылады, ал көп мөлшерінде – зиянды ісіктер түзіледі. Сондықтан да адамзат баласын Радиациядан қорғау осы кездегі кезек күттірмейтін өзекті мәселеге айналып отыр.

Радиоактивті заттардан қорғаудың бірнеше жолдары бар. Олар: Физикалық, химиялық және биологиялық тәсілдері.

Физикалық тәсіл. Бұл тәсілдің ұйғаруы бойынша, дер кезінде қол-аяқты денені жылы су мен жуып отыру керек. Қолға арнаулы түрде дайындалған қолғаптарды кию керек. Қатты радиоактивті элементтердің бөлшектерінің кішкентай түйіршіктері ішкі органдарға өтіп кетпеуін қадағалап отыруы керек.

Егер кішкентай бөлшектер ішкі органдарға өтсе, олар тез арада ағзадан шыға қоймайды. Әсіресе радий, уран, плутоний, стронций, иттрий және цирконий бөлшектері ағзаларға өтсе қауіпті ісіктер туғызуы мүмкін. Олар радиоактивті сәулелер таратады. Цезий тез еритін тұздарды түзеді. Сөйтіп адам ағзаларының жұмсақ тканьдерінде жиналады да үнемі иондалған сәулеленуді таратады.

Радиоактивті стронцийдің бөлшектерін адам ағзаларынан шығару оңай емес. Стронцийді кальциймен ығыстырып шығаруға болады. Тез еритің цезий – 137 бөлшектерін ағзалардан ығыстырып шығару үшін көп мөлшерде су ішу керек. Радиоактивті элементтерді ағзалардан шығару үшін қымыздық сірке қышқылы мен лимон қышқылынк өп мөлшерде пайдалану керек. С, Д витаминің ішу өте пайдалы (сәбіз, редис).

Радиациядан қорғанудың химиялық және биологиялық жолдары. Радиацияға қарсы қолданатын препараттарды радиопротекторлар деп аталады. Олар радиоактивті элементтердің бөлшектері ағзалардан шығару үшін неше түрлі химиялық препараттарды пайдаланады.

Олар ағзаларды радияциядан сақтап қалады. Иондалған сәулеленуді ем-дом ретінде пайдалануға болады. Дерттерге диагностика қою үшін де таңбаланған атомды пайдаланады.

Сәуле терапиясы мен қан, ауруларын емдеуге болады. Қауіпті ісіктерді де емдеу үшін бета-сәулесін пайдаланады. Адамдарды Радиациядан қорғау Қазақстан Республикасының алдында тұрған аса күрделі мәселе. Қазақстан Республикасында адамдардың денсаулығына өте үлкен көңіл бөлінеді. Әсіресе экологиялық аппатқа ұшыраған аймақтарда да тұратын халықтардың денсаулығы қатаң бақылауға алынған. Осы айтылғандарды қорыта келе, радияция (сәуле) дертіне шалдықпау үшін халыққа, әсіресе, жеткіншіктерге

20

радиоэкологиядан жан-жақты білім және тәрбие беру екенін естен шығармауымыз керек.

Сәуле ауруы өзінен алынған сәуленің мөлшерше қарай ауыр және созылмалы болып бөлінеді. Адамдар екі-үш рет сәуле алғанда ауыр сәуле ауруына ұшырайды, ал аз мөлшерде адам ұзак уакыт сәуле ауруына шалдығады.

Қабылданған мөлшеріне қарай сәуле ауруы төрт түрлі дәрежеде болады: 1-дәрежесі жеңіл түрі - 100-200 рентген мөлшерінде; 2-ші дәрежесі орташа - 200-300 рентген; 3-ші дәрежесі ауыр - 300-500 рентген мөлшерінде: 4-ші дәрежесі өте ауыр - 500 рентгеннен астам мөлшерде сәуле алған кезде болады.

Сәуле ауруы төрт кезенде жүреді: бірінші кезең – сәуленің организмге әсері оның мөлшеріне карай болады. Оның ең алғашкы белгілері: әлсіздік, бас айналу, бас ауру, жүрек айну, құсу, іш өту, терінің бозаруы, қан қысымының секірмелі болуы, естен тануы. Екінші кезең - бірінші кезеннен кейін уакытша аурудың жағдайы жақсарады. Бұл кезеңді латентті кезен, яғни, жағдайдын жақсы болып көріну кезеңі деп атайды. Алған радиация мөлшері көп болса, бұл кезең қысқа болады да екі күннен үш жетіге дейін созылады. Әлсіздік, терлегіштік, тәбетінің төмендеуі, ұйқысынын бұзылуы байкалады жәнс қанда өзгеріс болады. Үшінші кезең - өте жоғары мөлшерде сәуле алғанда сәуле ауруының асқыну кезеңі басталады. Аурудың температурасы көтеріліп, ішіне қан құйылады, жаралар пайда болады, бадамша безі асқынып, баспа ауруы пайда болады. Үш-төрт жетіден кейін шаштары түседі, қан ұюы бұзылады да жұқпалы аурулар дами бастайды (өкпенің кабынуы, дизентерия, іш өту, қаннын бұзылуы, т.б.). Төртінші кезен - сәуле ауруыньщ жеңіл түрі, бұл осы кезеңде ауру жазыла бастайды. Ауыр түрі болса, онда адам бірінші кезеңде өліп кетеді. Орташа және ауырлау түрінде адамның жазылуы бірнеше айға созылып қан азаяды, қан кысымы көтеріледі және организмнің әлсіздігі байкалады.

21

Қорытынды

Мектепте «Физика» пәнін оқытудың қалыптасқан әдістемелік жүйесін

жетілдіріп, жаңа сатыға көтеру қажеттігі жалпы білім беру жүйесін қоғамның талаптарына сай бейімдеуден туындайды. Жалпы орта білім беретін мектептегі оқыту үдерісінде оқушылардың «Физика» пәнінен білімін дамыту жалпыадамзаттық құндылықтармен қатар оқушының әлемнің қазіргі заманғы жаратылыс-ғылымн бейнесін түсіну; қарапайым зерттеулерді өздігінен және ұжыммен ынтымақтастықта жүргізе білу; экологиялық сауаттылықты жоспарлау және адам денсаулығының қауіпсіздігіне қажетті түрлі әрекеттерді жүзеге асыру, өз ісіне жауапкершілікпен қарау қажеттігін түсіну; туындаған әртүрлі мәселелерді шешу үшін ақпараттарды алу және пайдалану қабілеттіліктері сияқты арнайы тұлғалық сапаларын калыптастыру арқылы қамтамасыз етіледі.

Осы жағдайларда білім беру жүйесінің маңызды міндеті шығармашылық ұйымдасқан іс-әрекет негізінде өмірлік жағдаяттардағы әр түрлі міндеттерді шешуге қабілетті тұлғалардың қалыптасуына жан-жақты жәрдем беру болып табылады. Ол үшін ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен техника жетiстiктерi негiзiнде тұлғаның қалыптасуы және дамуы үшiн жағдайлар туғызу қажетті.

Осы мақсатқа жету үшін мынандай міндеттерді шешу қамтамасыз етедi: − қазіргі заманғы әлемнің физикалық бейнесінің негізін беретін

физикалық құбылыстар, ұғымдар, заңдылықтар және теориялық қорытынды туралы білімдерді, табиғаттың ғылыми таным әдістері туралы білімдерді, құбылыстарды бақылау, эксперименттік тапсырмаларды орындау, болжау және жобалауды жүзеге асыру біліктілігін меңгерту;

− физикалық экспериментті орындау дағдысын, зерттеушілік қабiлетін, өмірлік, тәжірибеде мәні бар есептерді шешу үшін игерген білім және білігін қолдану үдерісінде танымдық қызығушылығын, зияткерлік және шығармашылық қабілеттерін дамыту;

− оқу және зерттеу жұмысына жауапкершілікпен қарау, қоршаған ортаны қорғау және табиғат құндылықтарын тиімді пайдалану, қоғам және адам өмірінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету,

− базалық білім негізінде экономикалық және саяси, әлеуметтік, мәдени қызметтерге ат салысу дағдысына тәрбиелеу.

Қортындылай келе, «Физика» пәнінен теориялық білім мен адамзат қызметінің әр түрлі салаларындағы физиканың практикалық қолданылуын органикалық түрде үйлестіру, оқушылардың физикалық экспериментті орындай алу дағдысын дамыту, физиканың маңызды жетістіктерімен және қазіргі заманғы техникадағы қолданысымен таныстыру оқушылар білімдері мен біліктерін адами іс-әрекеттердің әртүрлі салаларында, сондай-ақ тұлғааралық қарым-қатынас пен әлеуметтік қатынастарда өмірлік міндеттерді шешу үшін пайдалануды қамтамасыз етеді.

22

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

1. Постановление Правительства Республики Казахстан от 17 мая 2013 года № 499 «Об утверждении Типовых правил деятельности организаций образования».

2. Цифровой диафильм «Как человек познает окружающий Мир» / МегаКВАНТ.

3. Цифровой диафильм «Измерение физических величин» / МегаКВАНТ. 4. Цифровой диафильм «Метрология – наука о измерениях»

/ МегаКВАНТ. 5. Цифровой диафильм «Простые механизмы» / МегаКВАНТ. 6. Цифровой диафильм «Измерение температуры» (каз. яз, рус.яз.)

/ МегаКВАНТ 7. Цифровой диафильм «Тепловые двигатели» / МегаКВАНТ. 8. Учебный фильм «Основы космического полета» (Реактивное движение).

/ МегаКВАНТ. 9. Физика және астрономия, 7 сынып. Жұмыс дәптері. Практикалық құрал

/ Ударцева В.М., Ударцев С.В. – Алматы: 8&8. – 45 с. 10. Физика және астрономия, 8 сынып. Жұмыс дәптері. Практикалық құрал

/ Ударцева В.М., Ударцев С.В. – Алматы:8&8. – 56 с. 11. Физика и астрономия. Рабочая тетрадь для 9 класса. 2 части

/ Ударцева В.М. – Боралдай: МегаКВАНТ. – 51 с. 12. Рабочая тетрадь по организации исследовательской деятельности

учащегося./ Ударцева В.М., Ударцев С.В.– Боралдай: МегаКВАНТ. – 78 с. 13. Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология «Алматы» 2009. – 123 б. 14. Төлеубаев Б.Ә. Радиациялық экология жайлы қысқаша таным

«Павлодар 2008» - 156 б. 15. Әлімбекова Г. Б. Физика пәнін халықтық педагогика тағылымдарымен

байланыстыра отырып оқыту. Оқу құралы. Алматы. «Литера». - 2001. – 132 б. Интернет-ресурсы: http://www.physolymp.fml31.ru / Челябинск, физ.-мат. лицей № 31, http://physolymp.spb.ru / Санкт-Петербург, http://potential.org.ru / Журнал «Потенциал», http://www.dgap.mipt.ru / МФТИ, Факультет общей и прикладной физики.

23

Мазмұны

Алғы сөз .................................................................................................... 3

1 7-9 сыныптарға арналған «Физика» оқу бағдарламасының өзектігі ... 4 2 Оқытудың әдістемелік жүйесінің ерекшеліктері ................................... 6

3 Мұғалімдерге арналған оқу-әдістемелік нұсқау ....................................... 3.1 Қазақтың әдет-ғұрып, салт-санасында кездесетін кейбір

элементтерді физика сабағында қолдану .................................................... 3.2 Эксперименттік есептерді шығару әдістемесі ..................................... 3.3 Қазіргі әлемдегі нанотехнология .......................................................... 3.4 Ғарыш және Байқоңыр ......................................................................... 3.5 Қазақстандағы радиациялық жағдай және радиациядан қорғану ......

11 11 12 15 16 17

Қорытынды........................................................................................................ 22 Пайдаланған әдебиеттер тізімі ................................................................... 23

24

Предисловие Проблема содержания курса естественных наук и, в частности, физики,

была, становится в настоящее время особенно актуальной. Физика – не только совокупность конкретных научных результатов, приведших к изобилию наукоемкого продукта, но и развитие специфического взгляда на природу, мировоззрение, отношение к действительности, не имеющее аналогов в других сферах интеллектуальной деятельности.

При этом результатом образования становятся не столько сами знания по конкретным дисциплинам, сколько умение применять их в повседневной жизни, использовать в дальнейшем обучении.

В учебно-методических рекомендациях излагаются частные вопросы теории и методики преподавания курса физики в основной общеобразовательной школе (7-9 класс).

В рекомендациях обращено внимание на внесенные изменения в учебную программу по предмету «Физика» 7-9 класса 2010 г. Необходимость внесенных изменений в учебную программу объясняется переходом на 12-летнее обучение. При этом программа по предмету физика 2013 года, которая вводится с 1 сентября 2013 года является программой переходного периода.

В основе измененной программы лежит практически тот же курс физики. Существенные изменения при реализации программы курса внесены:

− в 7 классе перераспределен порядок изучения тем «Масса вещества» и «Силы»;

− в 8 классе тема «Электромагнитные явления» рассматривается как «Магнитное действие электрического тока»;

− в 9 классе более подробно рассматривается тема «Механические колебания и волны» с учетом возрастных особенностей и развития математического аппарата учащихся.

Кроме того, авторы исходят из такой парадигмы образования, в рамках которой учитель является не источником (особенно единственным) знаний, а организатором познавательной деятельности школьников. В связи с этим изменены подходы к методике преподавания с учетом интересов, склонностей и способностей учащихся, тем самым осуществляется переход на личностно-ориентированное обучение.

Основной текст программы, определяя содержание учебного материала, содержит названия разделов и тем с указанием числа часов на их изучение и перечень вопросов, подлежащих изучению. В перечне знаний и умений по каждой теме конкретизированы цели обучения физике, указывающие конечный результат обучения.

25

1 Актуальность учебной программы по физике для 7-9 классов В рамках обновления Государственного общеобязательного стандарта

образования (ГОСО) 11-й школы одной из приоритетных целей образования является развитие функциональной грамотности учащихся.

В Государственной программе развития образования Республики Казахстан на 2011-2020 гг. определены общие ориентиры развития функциональной грамотности и обозначена цель - формирование в общеобразовательных школах интеллектуального, физически и духовно развитого гражданина Республики Казахстан, удовлетворение его потребности в получении образования, обеспечивающего успех и социальную адаптацию в быстро меняющимся мире. Результатом развития функциональной грамотности является овладение обучающимися системой ключевых компетенций, позволяющих эффективно применять усвоенные знания в практической ситуации.

Достижение этой цели обеспечивается решением следующих задач: − передать знания о физических явлениях, понятиях, законах и

теоретических выводах, лежащих в основе современной физической картины мира, знаниями о методах научного познания природы, умениями проводить наблюдения, выполнять экспериментальные задания, строить гипотезы и осуществлять проектную деятельность;

− развивать навыки выполнения физического эксперимента, способности к исследованиям; познавательные интересы, интеллектуальные и творческие способности в процессе использования приобретенных знаний и умений для решения практических, жизненных задач;

− воспитывать ответственное отношение к учебной и исследовательской деятельности, навыки рационального природопользования и защиты окружающей среды, навыки обеспечения безопасности жизнедеятельности человека и общества,

− формировать навыки участия в социальной, культурной, политической и экономической деятельности на основе базовых знаний.

Цели обучения считаются достигнутыми, если знания учащихся соответствуют запланированному уровню усвоения. Степень соответствия выражается оценкой. Для повышения объективности этой оценки в программе приводятся обязательные требования к уровню подготовки учащихся. При изучении курса физики в основной школе учащиеся приобретают начальные знания, необходимые для построения современной научной картины мира: о видах, строении и формах движения материи, диалектике природы и диалектическом характере процесса познания. Поэтому данный курс и называется основным.

В курсе физики учащиеся узнают о том, что физическая наука изучает воспринимаемые с помощью органов чувств человека вещественные объекты и чувственно невоспринимаемые электрические и магнитные поля и микрообъекты: молекулы, атомы, элементарные частицы, механические, тепловые, электрические, световые и квантовые явления, что взаимодействие 26

материальных объектов является причиной изменения их состояния (скорости движения, формы тела, агрегатного состояния вещества, температуры тела, электрического заряда и др.). Учащиеся знакомятся с фундаментальными законами природы – законом сохранения энергии, импульса. Они учатся наблюдать и описывать природные явления, используя измерительные приборы, представлять результаты измерений с помощью таблиц и графиков, выявлять зависимости между физическими величинами, применять полученные знания для объяснения природных явлений и принципов действия технических устройств, решать практические задачи повседневной жизни, овладевают навыками обеспечения безопасности жизнедеятельности.

Кроме того, учащиеся приобретают знания о конкретных технических устройствах, созданных людьми для удовлетворения своих потребностей на основе изученных физических явлений и открытых законов.

При обучении физике решаются образовательные, воспитательные и развивающие задачи, которые определяются умениями:

1) обнаруживать в быту, технике, природе изучаемые явления. Это умение включает в себя умение наблюдать, анализировать конкретные ситуации, выделять определенные признаки, сравнивать наблюдаемое с теоретическими знаниями;

2) объяснять обнаруженные в конкретных ситуациях явления и свойства объектов на основе приобретенных знаний;

3) предсказывать на основе теоретических рассуждений существование новых явлений и свойств объектов и проверять эти предсказывания экспериментально, подбирая приборы и составляя план проведения эксперимента;

4) рассчитывать числовые значения физических величин в конкретных ситуациях;

5) строить и читать графики; 6) правильно пользоваться измерительными приборами; 7) работать с учебником, справочником, воспринимать и анализировать

объяснения учителя, делать записи и зарисовки в тетрадях и др. Изучение современного курса физики в основной школе должно

обеспечить не только высокий уровень знаний, но и развитие интереса к будущей профессии и соответствующих способностей. Это является первым шагом в решении важной задачи страны по подготовке будущей научной среды. И она должна решаться не в рамках общих для всех курсов, а с помощью традиционных, доказавших свою эффективность форм и методов обучения: кружков, факультативов, проектной деятельности, научных конкурсов, олимпиад, системы дополнительного образования и т. д., при активном привлечении ученых, работников вузов, деятелей культуры. Таким образом, обучение в основной школе должно быть направленно на формирование у учащихся ключевых и предметных компетенций, способствующих в дальнейшем, успешному обучению в профильной школе.

27

2 Особенности методической системы обучения физике в 7-9 классах Методическая система обучения, согласно Типовым правилам организаций

образования [1], должна быть направлена на создание условий для развития функциональной грамотности учащихся через освоение образовательных программ, направленных на формирование и развитие компетентной личности. Поэтому рекомендуется строить методику преподавания физики в основной школе с учетом возрастных особенностей учащихся 12-15 лет по структурно-логической схеме (приложение А). В этом возрасте способность к абстрактному мышлению развита слабо, почти все изучаемые явления должны раскрываться на эмпирическом уровне: от наблюдения явления в конкретной ситуации к выдвижению гипотез и к экспериментальной проверке. При этом необходимо учитывать, что демонстрационный эксперимент, прежде всего, воздействует на органы чувств учащихся, создавая определенный эмоциональный тонус их познавательной деятельности. Поэтому учебный физический эксперимент (демонстрационный, лабораторный в классе и дома) является основным средством обучения. При этом он должен быть не только выразительным и убедительным, но и красивым, привлекательным по внешнему виду. Опыт должен характеризоваться глубоким содержанием, логической завершенностью, красотой исполнения.

Однако следует обратить внимание на то, что эмпирический путь познания ведет к развитию лишь индуктивного метода мышления, что недостаточно для изучения физических теорий в профильной школе. Поэтому важно научить учащихся правильному построению объяснения физических явлений, теоретическим рассуждениям, теоретическому получению следствий, при этом следует помнить, что истинность умозаключений, полученных дедуктивно, должна обязательно проверяться экспериментом. Поэтому все доступные и безопасные опыты по наблюдению физических явлений, эксперименты по изучению физических свойств тел, проверке гипотез необходимо передавать учащимся для самостоятельного выполнения.

При проведении лабораторных работ рекомендуется обратить внимание на формирование следующих умений: построение графиков и определение по ним значений физических величин, запись результатов измерений и вычислений с учетом погрешности измерений и необходимым округлением, анализ результатов опыта и формулировка выводов по результатам, заданным в виде таблицы или графика.

Важным аспектом изучения предмета «Физика» является проведение в классе демонстрационных экспериментов, на основании которых строится объяснение теоретического материала. Учащиеся должны свободно соотносить рисунок или схему эксперимента с изученным физическим явлением или законом, объяснять ход эксперимента и формулировать выводы.

28

Необходимо уделять достаточное внимание устным ответам и решению качественных задач. При этом следует добиваться полного правильного ответа, включающего последовательное связное обоснование с указанием на изученные закономерности.

При обучении учащихся умению решать расчетные задачи нужно формировать обобщенное умение решать задачи, при этом учить анализировать описанные в задаче явления и процессы и строить физическую модель.

Экологический аспект школьного курса физики, в принципе, заключается в сообщении учащимся технических и технологических основ минимального отрицательного воздействия на экосистему.

Большое значение имеет представление об экологически чистых источниках энергии (водные ресурсы, ветер, солнечное излучение, морские приливы, геотермальные источники и др.), а также о замкнутых производственных циклах (безотходное производство).

В курсе физики у учащихся можно формировать экологически ориентированные инженерно-конструкторские стратегии на основе энергосберегающих изобретений (повышение КПД двигателей, использование вторичных ресурсов, уменьшение сырьевых и энергетических потерь в технологических процессах и т. д.).

Особое внимание необходимо уделять вопросам защитно-аварийных (бетонные саркофаги и стальные оболочки, контейнеры для ядерных отходов), а также очистных сооружений (электрофильтры, инерционные фильтры, аэрозольные фильтры, тканевые фильтры, адсорбционные фильтры, диффузионные мембраны и т. д.).

Чернобыльская авария актуализировала рассмотрение в курсе физики таких проблем, как радиационное загрязнение, радиационный фон и его допустимые параметры, приборы для измерения уровня радиации, их индивидуальное использование.

29

3 Учебно-методические рекомендации для учителя 3.1 Учебно-методические рекомендации по курсу физики в 7 классе При изучении физики в 7 классе, как нового предмета, учащиеся впервые

сталкиваются с понятиями, необходимыми для построения современной научной картины мира. На первом уроке физики, помимо демонстрационного эксперимента, рекомендуется использование диафильма «Как человек познает окружающий мир» [2].

При рассмотрении тем «Физические величины», «Измерение величин», «Точность измерений» можно использовать диафильм «Измерение физических величин» [3]. Следует обращать особое внимание на формирование и развитие понятийного аппарата учащихся, акцентируя его внимание на структуру физической величины.

При рассмотрении темы «Точность измерений и вычислений» необходимо обратить внимание на различия числового значения в математическом и физическом смыслах (числовое значение в физике и математике – не одно и тоже).

Для достижения положительного результата по формированию вычислительных навыков рекомендуется объяснение темы провести по следующей схеме:

Тема урока: «Точность измерений и вычислений» Учитель: Рассмотрим такую задачу: дан чертеж прямоугольника. Как с

помощью измерительной линейки определить его площадь? Ученик: Измеряем сначала одну сторону, потом другую. Учитель: Допустим, одна сторона оказалась равной а =3,1 см, а вторая

b = 4,1 см. Ученик: А дальше находим площадь по формуле: S=a·b = 3,1см ∙ 4,1

см = 12,71см2. Учитель: А Вы уверены, что площадь равна точно 12,71 см2 , а не

12,72 см2 или, скажем, 12,45 см2 ? Ученик: Конечно, уверен! А какие тут могут быть сомнения?

30

Учитель: Давайте немного задумаемся над словами: «одна сторона оказалась равной 3,1 см». Что это значит? Это значит, что, приложив линейку к стороне прямоугольника, мы увидим примерно то, что показано на рисунке 1, а.

Но если мы воспользуемся лупой, то увидим, что деление, соответствующее длине 3,1 см, либо немного не доходит до конца стороны прямоугольника (рис. б), либо, наоборот, заходит за него (рис. в). Кроме того, и линия, которая изображает на чертеже сторону прямоугольника, и штрихи, обозначающие деления линейки, имеют определенную толщину. Поэтому, я думаю, Вы согласитесь, что значение длины стороны прямоугольника – приближенная величина.

Возникает вопрос: какова же точность наших измерений? «На глазок» измерить длину с точностью до десятых долей миллиметра мы не сможем, но утверждать, что полученное нами значение длины отличается от настоящей не более чем на полмиллиметра, – можно. Ведь полмиллиметра – это половина цены деления линейки. Поэтому, утверждая, что длина стороны прямоугольника а равна 3,1 см, мы имеем в виду, что на самом деле:

3,05 см ≤ а ≤ 3,15 см. Точно так же утверждая, что сторона b равна 4,1 см, мы имеем в виду, что

на самом деле: 4,05 см ≤ b ≤ 4,15 см. Большую точность с помощью обычной измерительной линейки получить

нельзя. Ученик: Согласен. Учитель: Но в таком случае придется поставить под сомнение

правильность полученного Вами значения площади S = 12,71 см2. Ведь при вычислении Вы использовали точные значения 3,1 см и 4,1 см, а на самом деле (как мы с Вами выяснили) эти значения приближенные.

Ученик: Как же тогда быть?

31

Учитель: Давайте предположим сначала, что а и b принимают свои минимально возможные значения: а = 3,05 см, b = 4,05 см. В этом случае S= 3,05 см ∙ 4,05 см = 12, 3525 см2.

Теперь давайте предположим, что a и b принимают свои максимальные значения: а = 3,15 см, b = 4,15 см. Тогда площадь S = 3,15 см ∙ 4,15 см = = 13,0725 см2. Таким образом, истинное значение площади прямоугольника лежит в интервале:

12,3525 см2 < S < 13,0725 см2. Ученик: Выходит, на вопрос, чему равна площадь прямоугольника,

надо отвечать, что значение площади лежит в определенных пределах? Учитель: Именно так и поступают физики, когда приводят результаты

эксперимента. Более того, существует целая теория расчета погрешностей... Но всему свое время.

При решении задач по физике мы будем пользоваться одним достаточно простым (хоть и не очень строгим с точки зрения теории погрешностей) правилом:

полученный после вычислений результат необходимо округлить так, чтобы в нем осталось столько же значащих цифр, сколько значащих цифр содержалось в исходных данных.

Например, в нашей задаче каждая из сторон была задана с точностью до двух значащих цифр: 3,1 см и 4,1 см. Значит, и полученный результат надо округлить до двух значащих цифр: 12,71 см2 = 13 см2, то есть в качестве ответа надо писать не S = 12,71 см2, а S = 13 см2.

Ученик: А если одна сторона известна до двух значащих цифр, а вторая - до трех? Например, а = 11,3 см, а b = 6, 1 см.

Учитель: В этом случае будем «ориентироваться» на наименее точное данное, то есть на b = 6,1см. И ответ будем округлять до двух значащих цифр: S =11,3 см ∙ 6,1 см = 68,93 см2 = 69 см2

Ученик: А как быть, если а = 0,9 см, a b = 60,1 см? В этом случае S = 0,9 см ∙ 60,1 см = 54,09 см . Так как наименее точное данное а = 0,9 см имеет только одну значащую цифру, то полученное значение площади мы должны округлить до одной значащей цифры. Но как это сделать? Записать .S = 50 см2?

Учитель: Нет, хоть запись S = 50 см2 означает, что у нас одна значащая цифра. В данном случае ответ следует записать в следующем виде: S = 5∙10 см2.

Ученик : А разве 50 и 5∙10 не одно и то же? Учитель: В математике, конечно, одно и то же, но в физике эти записи

имеют различный смысл. Запись S = 50 см2 означает, что величина S лежит в интервале от 49,5 до 50,5 см2 , а запись S = 5∙10 см2 означает, что величина S лежит в интервале от 45 до 55 см2.

32

С целью развития навыка физических вычислений необходимо при любых вычислениях на уроках физики обращать внимание на правило: «При решении задач полученный после вычисления результат необходимо округлить так, чтобы в нем осталось столько же значащих цифр, сколько значащих цифр содержалось в исходных данных».

При развитии навыка решения физических задач необходимо строгое выполнение требований к уровню подготовки учащихся (раздел 5 Типовой учебной программы по предмету «Физика» для 7-9 классов уровня основного среднего образования).

С целью формирования мировоззрения учащихся на начальном этапе изучения физики рекомендуется решать задачи с объяснениями.

Пример решения задачи с объяснением.

33

Учащийся сможет решить физическую задачу только тогда, когда распознает в ее содержании физические понятия.

Для формирования навыка распознавания физических понятий и величин в задачах, можно воспользоваться заданиями по распределению физических величин (пример задания по формированию навыка распознавания следует смотреть в приложении Б).

Тема «Масса и плотность вещества» в учебной программе 2013 г. перенесена из раздела «Взаимодействие тел» в раздел «Строение вещества». Изменение введено из-за того, что учащиеся в начале изучения физики путают понятия «массы» и «веса», которые ошибочно формируются на житейском уровне в начальной школе.

Понятие массы - одно из наиболее сложных и фундаментальных в науке. Это понятие используют как для объектов макромира (вещественных и полевых), так и для объектов микромира (частиц вещества и частиц поля).

Сложность восприятия понятия массы состоит в том, что оно характеризует различные свойства материи инертные и гравитационные. При рассмотрении законов Ньютона, закона сохранения импульса масса выступает как мера инертных свойств, в законе всемирного тяготения масса – мера гравитационных свойств. При рассмотрении молекулярно-кинетической теории идеального газа масса пропорциональна количеству вещества, а при изучении взаимосвязи массы и энергии – является мерой энергии. Из-за различных проявлений массы трудно определить понятие однозначно, исчерпывающе. При рассмотрении понятия массы вопрос осложняется еще и тем, что различные ее проявления рассматриваются в разных частях курса физики, поэтому задача учителя в процессе изучения физики в основной школе сформировать у учащихся различные проявления этого понятия. Начинать необходимо с формирования понятия «массы» как физической величины, используя диафильм «Метрология - наука о измерениях» [4].

При обобщении темы «Строение вещества» рекомендуется остановится на начальных понятиях о нанотехнологиях в современном мире. Необходимо познакомить учащихся с основными положениями МКТ, дать представление об основных видах атомов – водороде, углероде, кислороде, простых молекулах, состоящих из нескольких атомов (вода, метан).

Так как направление нанотехнологий признано приоритетным в развитии инновационных технологий, соответственно, возрастают усилия в подготовке кадров, способных работать в этой наукоемкой области. Одна из задач школы состоит в том, чтобы дать учащимся основы нанотехнологических знаний. Данная тема может быть продолжена на факультативных занятиях, через проектную деятельность.

При изучении раздела «Взаимодействие тел» необходимо обратить внимание на следующую последовательность изучения тем: «Инерция»; «Сила – мера взаимодействия тел»; «Явление тяготения»; «Закон всемирного тяготения»; «Сила тяжести»; «Вес тела»; «Невесомость»; «Деформация»;

34

«Закон Гука»; «Сила трения»; «Сложение сил, действующих на тело по одной прямой».

С введением понятия «масса» как мера инертности тела необходимо подробно остановиться на понятие «мера». С введением понятия «вес» заострить внимание учащихся на разнице понятий «вес» и «масса». Не достаточно сформированные вышеизложенные понятия на начальном этапе обучения физики приводят к сложностям в обучении на последующих уровнях (в основном на этапах профильного обучения).

При изучении раздела «Работа, мощность, энергия» рекомендуется использовать материалы диафильма «Простые механизмы» [5].

Программой предусмотрены темы, которые предлагается изучать с использованием метода проектов. Рекомендуемые темы проектной деятельности учащихся: «Нанотехнология в современном мире»; «Водопровод»; «Водный транспорт»; «Воздухоплавание»; «Самые мощные машины»; «Работа и мощность в живой природе».

3.2 Учебно-методические рекомендации по курсу физики в 8 классе Формирование теоретического мышления учащихся при изучении

элементов физических теории в 8 классе – приоритетная задача учителя. При изучении раздела «Тепловые явления» рекомендуется рассматривать в

единстве и взаимосвязи два метода описания тепловых явлений и процессов: термодинамический, основанный на понятии энергии, и статистический, основанный на молекулярно-кинетических представлениях о строении вещества. Важно показать, что эти два метода, по сути, описывают с разных точек зрения состояние одного и того же объекта и поэтому дополняют друг друга. В связи с этим, формируя такие понятия, как температура, внутренняя энергия, идеальный газ и т.д. необходимо раскрыть их содержание как с термодинамической, так и с молекулярно-кинетической точкиек зрения. При формировании понятия «температура» рекомендуется использовать диафильм «Измерение температуры» (6).

При изучении тем «Основы термодинамики», «Первый закон термодинамики», «Работа газа и пара», «Необратимость тепловых процессов», «Второй закон термодинамики», «Тепловые двигатели», «КПД теплового двигателя», «Холодильник» рекомендуем использовать материалы диафильма «Тепловые двигатели».

На заключительном этапе изучения раздела следует ознакомить учащихся с основами теплоэнергетики, как отрасли в обеспечении энергетических нужд промышленности и быта Республики Казахстан. Необходимо показать связь теоретических знаний с их практическим применением.

В раздел «Электрические явления» внесены изменения, связанные со следующими темами и разделами:

− «Работа и мощность тока. Закон Джоуля-Ленца» (данная тема рассматривается как тепловое действие электрического тока);

35

− «Электрический ток в различных средах» (Данная тема пересмотрена, так как является одной из сложных тем для понимания учащимися 8 класса, мировоззрение учащихся 8 класса еще не сформировано для восприятия данной темы в объеме учебной программы 2010 года. Содержание темы «Электрический ток в растворах электролитов» рассматривается как химическое действие электрического тока. Следует учесть интеграцию с предметом «Химия»);

− раздел «Электромагнитные явления» (данный раздел в программе 2013 рассматривается как магнитное действие электрического тока. На начальном этапе изучения данного раздела сообщают о постоянных магнитах, показывают картины магнитного поля у полосового и дугообразного магнита. Далее переходят к изучению магнитного поля тока. Для этого показывают опыт Эрстеда, демонстрируют электромагнит и его полюса, также на опыте рассматривают действие магнитного поля на ток и работу простейшего электрического двигателя. Изучают действие электроизмерительных приборов (электромагнитной и магнитоэлектрической систем).

Все остальные вопросы, связанные с электромагнитными явлениями, рассматриваются при выполнении лабораторных и практических работ:

− свойства постоянного магнита; − свойства электромагнита; − взаимодействие магнитов с электрическим током. Таким образом, учащиеся на качественном уровне узнают о магнитном

поле, знакомятся с постоянными магнитами и электромагнитами, изучают правило буравчика или правой руки для определения полюсов электромагнита. Тем самым осуществляется подготовка к изучению влияния магнитного поля на ток, рассмотрению явления электромагнитной индукции.

В раздел «Световые явления», в сравнении с программой 2010, существенных изменений не внесено. Исключением является порядок изучения темы «Спектральное разложение белого света», которая заменена темой «Дисперсия света. Цвет и свет» и рассматривается в конце раздела.

При изучении темы «Линзы. Изображения, даваемые линзой» рекомендуется развивать навык построения изображения в собирающей рассеивающей линзах на качественном уровне.

Программой предусмотрены темы, изучение которых можно осуществить, используя метод проектов. Рекомендуемые темы: «Теплопередача в природе и технике»; «Роль конвекции в теплообмене»; «Роль тепловых явлений в жизни живых организмов»; «Человек в условиях холода»; «Роль тепловых двигателей в развитии энергетики»; «Тепловые двигатели и их роль в жизни человека»; «Тепловые машины и охрана природы»; «Экологические проблемы использования тепловых машин»; «Термодинамические условия на Луне, Марсе, Венере»; «Глаз как оптическая система»; «Дефекты зрения и способы их исправления»; «Оптические приборы».

36

3.3 Учебно-методические рекомендации по курсу физики в 9 классе Курс физики в 9 классе является завершающим этапом изучения физики

основной школы. Основная деятельность учителя на данном этапе обучения должна быть направлена на развитие логического, теоретического, научно-технического, диалектического мышления учащихся, на развитие их интеллекта и творческих способностей.

При изучении главы «Основы кинематики» необходимо сформировать у учащихся навыки различных методов описания движения (физического, математического, графического и табличного), заострить внимание на раскрытие понятия «Центростремительное ускорение» и его физического смысла.

При изучении темы «Законы сохранения» рекомендуется просмотреть учебный фильм « Основы космического полета» [8].

В разделе «Колебания и волны», внесены изменения, дополнительно в начало введена тема «Уравнение колебательного движения». Именно при рассмотрении данной темы учащиеся получают опыт выделять существенные признаки явлений и объектов, отбрасывать несущественное; осознают, как возникает идеализация в науке и происходит абстрагирование.

Изучение темы «Колебательное движение и уравнение колебательного движения» рекомендуется начинать с демонстрации связи равномерного движения по окружности и колебательного движения. Убеждая учащихся в том, что колебательные движение и движение точки по окружности аналогичны. Таким образом, создается основа для восприятия уравнения гармонических колебаний txx ϖcosmax ⋅= .

При изучении темы «Колебания» необходимо привлекать учащихся к использованию аналогии, к экспериментальной проверке выводов по аналогии. Поскольку колебания различной природы подчиняются общим закономерностям, то аналогии используют при сопоставлении свободных колебаний в механических и электрических системах, вынужденных колебаний

37

и резонансных явлений в этих системах и т.д. Это облегчает и делает более прочным усвоение аналогичных понятий, соотношений и закономерностей.

При объяснении изучаемого материала предлагается использовать следующие схемы:

38

Тема «Свободные и вынужденные электромагнитные колебания» изучается на качеством уровне, на примере вращения рамки с током в магнитном поле и колебательного контура.

В разделы «Строение атома. Атомные явления» и «Атомное ядро» программой 2013 г. изменений не внесено.

В программе 9 класса предусмотрен лабораторный практикум в количестве 8 часов. Часы, отведенные для лабораторного практикума, могут быть использованы по усмотрению учителя на проектно-исследовательскую деятельность учащихся.

Рекомендуемые темы проектной деятельности учащихся: «Значение работ К.Э.Циолковского»; «Ракеты»; «Современные достижения космонавтики»; «Энергия Солнца и Звезд»; «Радиоизотопы»; «Применение радиоактивных изотопов»; «Защита от радиации».

39

Заключение

Учебно-методические рекомендации по физике в 7-9 классах ориентированы на достижение реального результата работы каждого учащегося. В рекомендациях рассмотрены внесенные дополнения и изменения в утвержденную в 2010 г. учебную программу по физике. Выполнение рекомендаций при проведении образовательного процесса способствует повышению качества знаний учащихся и формированию компетенций, позволяющих осуществить плавный переход на 12-летнее образование профильной школы. Преподавание физики необходимо связывать с актуальными проблемами жизни общества, показывать роль науки в его развитии. Это позволяет формировать определенные гражданские качества учеников – будущих граждан страны.

Изучение физических аспектов экологических знаний ведет к углублению и расширению знаний учащихся по физике, повышению их интереса к предмету, развивает у них ряд природоохранительных умений, убеждает в жизненно важном значении экологических знаний и умений, формирует в их сознании научную картину целостности природы, способствует осознанию места и роли человека в ней, современных и будущих задач, которые должно решать человечество по охране и рациональному использованию природных ресурсов, приумножению их.

В данном пособии представлены некоторые рекомендации к изучению учебного материала по физике в 7-9 классах. Авторы считают, что учитель, опираясь на предложенные примеры, самостоятельно организовать учебный процесс в зависимости от целей и содержания конкретного материала. Следует отметить, что учитель является не источником знаний, а организатором познавательной деятельности учащихся, который должен проявить творчество в своей работе.

В настоящих рекомендациях использованы примеры из рабочих тетрадей по физике и астрономии в 7-9 классах [9-11] применение которых в организации исследовательской деятельности учащихся дает хорошие результаты развития навыков проектной деятельности [12].

40

Список использованной литературы

1. Постановление Правительства Республики Казахстан от 17 мая 2013 года № 499 «Об утверждении Типовых правил деятельности организаций образования».

2. Цифровой диафильм «Как человек познает окружающий Мир» / МегаКВАНТ.

3. Цифровой диафильм «Измерение физических величин» / МегаКВАНТ. 4. Цифровой диафильм «Метрология – наука о измерениях»

/ МегаКВАНТ. 5. Цифровой диафильм «Простые механизмы» / МегаКВАНТ. 6. Цифровой диафильм «Измерение температуры» (каз. яз, рус.яз.)

/ МегаКВАНТ. 7. Цифровой диафильм «Тепловые двигатели» / МегаКВАНТ. 8. Учебный фильм «Основы космического полета» (Реактивное

движение) / МегаКВАНТ. 9. Физика и астрономия. Рабочая тетрадь для 7 класса. 2-е издание

/ Ударцева В.М., Ударцев С.В. – Боралдай: МегаКВАНТ. 10. Физика и астрономия. Рабочая тетрадь для 8 класса. 2-е издание

/ Ударцева В.М., Ударцев С.В. – Боралдай: МегаКВАНТ. 11. Физика и астрономия. Рабочая тетрадь для 9 класса. 2 части

/ Ударцева В.М. – Боралдай: МегаКВАНТ. 12. Рабочая тетрадь по организации исследовательской деятельности

учащегося / Ударцева В.М., Ударцев С.В. – Боралдай: МегаКВАНТ. 13. Интернет-ресурсы: http://www.physolymp.fml31.ru / Челябинск, физ. мат. лицей № 31, http://physolymp.spb.ru / Санкт-Петербург, http://potential.org.ru / Журнал «Потенциал», http://www.dgap.mipt.ru / МФТИ, Факультет общей и прикладной физики.

41

Приложение А Структурно-логическая схема физики как учебного предмета

42

Приложение Б

Пример задания по формированию навыка распознавания

43

44

Приложение В

Это можно использовать на уроке

Так что же, полезно трение или вредно? Возьми обыкновенную катушку от ниток и

перочинным ножом зазубри края обеих ее щечек. Полоску резины длиной 70—80 мм сложи пополам и протолкни в отверстие катушки. В петлю резинки, которая выглядывает с одного конца, заложи обломок спички длиной 15 мм. К другой щечке катушки приложи шайбу из мыла. Вырежь кружок из твердого, сухого обмылка толщиной около 3 мм. Диаметр кружка нужен около 15 мм, диаметр отверстия в нем — 3 мм. На мыльную шайбу положи новенький, блестящий стальной гвоздь длиной 50—60 мм и поверх этого гвоздя свяжи концы резинки надежным узлом. Поворачивая гвоздь, заводи катушку-ползушку до тех пор, пока не начнет прокручиваться обломок спички с другой стороны.

Поставь катушку на пол. Резинка, раскручиваясь, повезет катушку, а конец

гвоздя будет скользить по полу! Где же здесь встречается трение полезное и где — вредное? Начнем с обломка спички. Ты заводишь резинку, она натягивается и все

крепче прижимает обломок к щечке катушки. Между обломком и щечкой имеется трение. Если бы этого трения не было, обломок спички вертелся бы совершенно свободно и катушку вообще не удалось бы завести даже на один оборот! А чтобы она заводилась еще лучше, советую тебе прорезать в щечке ложбинку для спички. Значит, здесь трение полезно. Оно помогает работе сделанного нами механизма.

А с другой щечкой катушки дело обстоит совершенно наоборот. Здесь гвоздь должен вращаться как можно легче, как можно свободнее. Чем легче он скользит по щечке, тем дальше уедет катушка. Значит, здесь трение вредно. Оно мешает работе механизма. Его нужно уменьшить. Поэтому-то и подложена между щечкой и гвоздем мыльная шайба. Она уменьшает трение, служит как бы смазкой.

Теперь рассмотрим края щечек. Это “колеса” нашей игрушки. Ты их зазубрил ножом. Для чего? Да для того, чтобы они лучше сцеплялись с полом, чтобы не “буксовали”, как говорят машинисты и шоферы.

Да, есть у них такое словечко. Ведь в дождь или в гололед колеса локомотива буксуют, прокручиваются на рельсах. Локомотив не может взять с

45

места тяжелый состав. Приходится машинисту включать приспособление, которое сыплет на рельсы песок. Для чего? Да для того, чтобы увеличить трение. И при торможении в гололед на рельсы тоже сыплется песок. Иначе и не остановишь!

Но вернемся к катушке. У нее есть трение еще в одном месте. Это трение конца гвоздя об пол, по которому он ползет вслед за катушкой. Вот это трение — вредное. Оно мешает, оно задерживает движение катушки. Но тут трудно что-либо сделать. Разве что отшлифовать конец гвоздя мелкой шкуркой.

Как ни прост наш инструмент, он помог разобраться с трением. Там, где части механизма должны двигаться, трение вредно и его надо уменьшать. А там, где части не должны двигаться, где нужно хорошее сцепление, там трение полезно, и его нужно увеличивать, И еще трение необходимо в тормозах. У катушки их нет, она и так едва ползет. А у всех настоящих колесных машин тормоза есть: без тормозов ездить было бы слишком опасно.

Лимон-батарейка Достаньте медную монету, лимон, оцинкованный гвоздь и медную

проволоку. Сожмите лимон, чтобы он стал мягким. Затем сделайте два маленьких разреза и вставьте в них гвоздь и монету, присоединив к ним небольшие кусочки проволоки. Если лизнете проволочку, почувствуете удар током.

Научное обоснование: В этой самодельной гальванической батарейке покрытый цинком гвоздь действует как отрицательный электрод, а покрытая медью монета - как положительный. Электролитом является лимонный сок, его положительно заряженные ионы водорода взаимодействую с цинком: Zn + 2H+ -> Zn2+ + H2.

Найти ошибки по применению законов физики

46

Содержание

Предисловие .................................................................................................... 25

1 Актуальность учебной программы по физике для 7-9 классов ……….. 26 2 Особенности методической системы обучения физике в 7-9 классах... 28 3 Учебно-методические рекомендации для учителя ............................. 30 3.1 Учебно-методические рекомендации по курсу физики в 7 классе… 3.2 Учебно-методические рекомендации по курсу физики в 8 классе… 3.3 Учебно-методические рекомендации по курсу физики в 9 классе…

30 35 37

Заключение ................................................................................................ 40 Список использованной литературы ....................................................... 41 Приложения ................................................................................................ 42

47

Физика пәніне арналған оқу-әдістемелік нұсқау (7-9 сыныптар үшін) Оқу-әдістемелік нұсқау

Учебно-методические рекомендации по физике

для 7-9 классов Учебно-методические рекомендации

Басуға 19.08.2013 қол қойылды. Пішімі 60×84 1/16. Қағазы офсеттік. Офсеттік басылыс.

Қаріп түрі «Times New Roman». Шартты баспа табағы 1,5.

Подписано к печати 19.08.2013. Формат 60х84 1/16. Бумага офсетная. Печать офсетная. Гарнитура «Times New Roman». Усл. печ. л. 1,5.

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі «Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы» РМҚК

010000, Астана қ., Достық көшесі 20, «Санкт-Петербург» с.-і. о., 13-қабат.

Министерство образования и науки Республики Казахстан РГКП «Национальная академия образования им. И. Алтынсарина»

010000, г. Астана, ул. Достык, 20, т.-д. ц. «Санкт-Петербург», 13 этаж.

48