ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996tert.nla.am › archive › hgg amsagir › echmiadzin... · ԱՆԱՀԻՏ...

յ ա 1 %

Ծ Գ Տ Ա Ր 1Л

" к

Զ Ս ՜ հ Ա Ծ Ի Ն

ՊԱէՏՕՆԱԿԱՆԱՄՍԱԳԻՐ

< Ա Յ Ր Ա < % Տ Ա 4 Ա Ն

Ա Թ Ո Ռ Ո Յ

Ս. էԶՍ՜ԻԱԾՆԻ

II1996

+ Հ Լ : : Հ ք ֊* 1 Հ ձ

ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

ՌՈՎԱՆԴԱԿՈԻԹՑՈԻՆ

Խ Մ Բ Ա Գ Ր Ա Կ Ա Ն

Հոգի նշմա րտ ությսւն..............................................................................................................................3

Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գարեգին Ա Ա մենա յն Հա յոց Կաթողիկոսի խօսքը Հայաստանի

Հա նր ա ս լետ ո ւթ ես ւն ա ն կ ա խ ո ւթ ե ա ն հ ի ն գ ե ր ո ր դ տ ա ր ե դ ա ր ձ ի ս ւ ռ թ ի ւ .........................6

Հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւ թ յո ւ ն ........................................................................................................... ..................................^

Գերա գույն Հոգևոր խորհրդի նիստ Մա յր Աթոո Ս. էշմի ա ծնո ւմ ...................................16

ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ Ա Մ ԵՆԱ 8Ն ՀԱ 8Ո 8 - Ս. Միւռոնը ա ոնչել

կ ե ա ն ք ի ն .................................................................................................................................................................. 19

Իորեն Ա Կաթողիկոսի անյունն ամփոփվեց Մա յր Տանարի բա կում............................... 24

Մ . Վ Ա ՐԴ Ա Ն ՅԱ Ն - «Զ ք ո յս ի քոյոց քեղ մա տ ուցա նեմք».................................................. 27

ՆԵՐՍԵՍ ՎԱՆԱԿԱՆ - Սուրր Մ եռոն.............................................................................................30

ԹԱՄԱՐ Գ Է Ղ Ա Մ 8Ա Ն - Գարեգին Ա Ա մենա յն Հա յոց Կաթողիկոսի

ձեռքով օրհնվեց «Վ երա ծննդյա ն Մ յո ւռ ո ն ը »................................................................. 31

ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ Ա Մ ԵՆԱ ՅՆ ՀԱՅՈՑ - Միւոոն Վերածննդեան...............35

Ընդունելութ յուն Մ յուոոնօրհնությա ն ա ռ թ ի վ ......................................................................... 39

ՄԱՐԻԱՄ Վ Ա ՐԴ Ա Ն ՅԱ Ն - Սուրր Մ յուոոնօրհնություն

Մայր Աթոո Սուրբ էշմիա ծնում .......................................................................................... 40

ՄՈՒՇԵՂ ՍԱՐԿԱՎԱԴ ԺՈՌՈ8ԱՆ - Սրբալույս Մ յուռոնը 1ւ

Մյուռոնօրհնհքը Հա յա ստ ա նյայց Եկեղեցու ավանդության մ եջ........................... 46

Հ ա յ Եկեղեցու Հա յրերը Սրբալույս Մ յուռոնի մա սին............................................................60

ՆԱԶԻԿ ՍԱՐԳՍԻ Ի Ա Ն Տ 8 Ա Ն - Սրբալույս Մ յուռոնի բ ո ւ յս ե ր ը ..................................... 70

Վ Ա ՐԴԱ Ն ԴԵՎՐԻԿ8Ա Ն - Սրբալույս Մ յո ւռ ո ն .......................................................................90

Տ . ՎԱՐՈ ՒԺԱ Ն Ք Ա Հ Ա Ն Ա ՏԵ Ր ՏԵ Ր 8Ա Ն - Իորեն Ա Կաթողիկոսի օրոք

Մայր Աթոռի հարաբերությունները Հա յ Եկեղեցու նվիրապետականո*7

մ յո ւս Աթոռների հ ետ ..............................................................................................................

Վ Ա ՐԴԱ Ն ԴԵՎՐԻԿ8Ա Ն - Վ կա յում են վավերագրերը.....................................................106

Բացվեց Ս. էշմիա ծնի հոգևոր նեմսւբանի հերթական ուսումնական տարին............111

Վեհափառ Հայբապետի խոսքը Հո գև որ Տեմարանի բա ցման հանդիսությանը ....1 1 2

Ա Ն Ա ՀԻ Տ Ա Ն ՏՈ Ն 8Ա Ն - Ուսումնական նոր տարեշրջանի բա ցում

Սևանի «Վ ա գ գ ե ն յա ն » դպ րա նոցում................................................................................ 117

1996 ԱԶՍ՜հԱԾՒՆ Թ 163

ՄԱՐԻ ՍԱՆԹՈՒՐՏԵԱՆ - Երևանի Պետական Համալսարանի

Աստուածսւբանութեան ֆակուլտետի աոաջին տ ա րին............................................ 119

Մ. վ . - Օշսւկանում բա ցվեց Ս. Մեսրոպ Մաշտոցի անվան դպրատունը...................124

Քահանայական ձեռնա դրություն էշմիա ծնի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցում ...1 2 5

Տ . Հա րություն քահանա Ք հս ա ր յա ն ........................................................................................... 126

Տ . Մաշտոց քահանա Իսսւյա ն.........................................................................................................127

Տ . Սարդիս քահանա 1“ լղ ա թ յա ն .................................................................................................... 128

Տ . Վահան քահանա Ա գսւրյա ն............. .........................................................................................129

ՆԵՐՍԵՍ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՊՈԶԱՊԱԼՅԱՆ - Եկեղեցիների

Համաշխարհային խորհրդի Կենտրոնական Կոմիտեի հերթական

տարեկան նստաշրշանը...........................................................................................................130

ՆԵՐՍԵՍ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՊՈՋԱՊԱԼ8ԱՆ - Միացյալ

Ա ստվածաշնչային Ընկերությա ն համագումարը Կա նա դա յում..........................132

Ն . Տ Ե Ր -Մ Ի Ք Ա 8 Ե Լ Յ Ա Ն - Ցուցակ Մայր Աթոո Ս. էշմիածնի նոր

ստացված ձեռա գրերի..............................................................................................................134

Ընդունելություններ Մ ա յր Ա թ ո ո ո ւմ ......................................................................................... 147

Մ Ա ՅՐ ԱԹՈՌՈՒՄ - Եկեղեցական բ ե մ . լո ւր ե ր ..... ............................................................. 155

« Э ч м и а д зи н » оф и ц и ал ьн ы й ж у р н ал Э ч м и ад зи н ско го К а т о л и к о с а т а ................156

«Е1с1нтпаЙ2ш» о Я л аа! топ1111у օք Но1у Е ю Ь п и аск т ...............................................................158

«Е^ЬпиасЗгш е» ог^апе оШ сю ! ժս ՏՅտէ-Տւօշօ сГЕюЬпнасЬапе.............................................. 160

ՀՐԱՄԱՆԱՒ

տ. տ. ԳԱՐեԳՆԻ Ш НШ Л19

ՎԵՀԱՓԱՌ Ы- ՍՐԲԱԶՆԱԳՈՅՆ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԱՍ՜եՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

1 9 9 6 ԱՋՍ՚ԻԱԾՒՆ

ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ

ՀՈԳԻ ՃՇՄԱՐՏՈՒԹՅԱՆ

ւստմութւունը իրադարձությունների մի հարատև շղթա է , իրադա րձություններ, որոնք իրենց ներունա կությա մբ, ներքին բովա նդա կությա մբ և վճոա դրոշմ կնիքով ժա մանակ ա ո

ժամանակ գա լիս են խոսելու սերունդների հետ և հա վեբժորեն ներկա գտնվելու նրանց կյանքում ոչ միայն որպես հիշողություն, ա յլ նաև ապրելու եղանակ:

Ա յս օրերին մեր ա զգա յին-եկեղեցա կա ն կյանքում տեղի են ունենում դեպ քեր, որոնց թերևս մենք' ա յսօրվա ա պ րողներս, չկա րողա նա նք ամբողջա կա ն և իրական գնահատական տ ա լ, բա յց ժամանակները ա նա - չա ո ու անշահախնդիր կերպ ով կպ ա րզեն և ըստ արժանվույն կգնահատեն դրա նք:

Մեր կյա նքի վերա րժևորմա ն մի շրջանում ենք ապրում ա յսօր: Ինքնա քննությա մբ փորձում ենք պատմության էջերից դուրս բերել և մեր ա յսօրվա կյանքի հետ միա շա ղա խ ել անցյալի արձանագրությունները' փ որա գրելով մեր հոգիների վրա և կենդանի գրություններ դա րձնելով գալիքի համար:

« Աստված է, որ մեզ պատրաստում է այս փոփոխությանը, նա, որ տվեց մեզ Հոգու առհավատչյան» (Ռ Կորնթ. Ե 5): Պողոս ա ոա քյա լն է խոսում մեզ հետ, իսկ մենք կենդանի վկա յողներն ենք ա յս խոսքերի: Ա կա նա տեսներն ու արձանագրողներն ենք այնպիսի ա կնթա րթների, որոնք իրենց մեջ խտացնում են անցյալի պատմությունն ու դաոնում հավերժության պատուհան ապագայի համար.

խորեն Ա Մուրադբեկյան նահատակ Հայրս/պետի աճյունի փոխադրություն և հազարամյակի վերջին Մյուոոնօրհնությունը' տրամաբանական հաջորդականությամբ թվագրված 7 և 8 սեպտեմբերի:

« Աստված է, որ մեզ պատրաստում է այս փոփոխությանը...-».Ս եպ տ եմբերի 7 ... Գ ա րեգին վեհսւփ ա ոի իմա ստուն որոշումով,

ա նցյա լի աստվածամարտ և հա վատախեղդ քա ղա քա կա նությա ն զոհը դարձած Խ որեն Ա նահատակ Հա յրա պ ետ ի աճյունը Սուրբ Գ ա յա նե վանքի իր հանգստարանից փոխադրվեց Սուրբ էջմիա ծնի Մ ա յր Տա ճա րի հովանու ներքո հանգչելու' արժանի տ եղ գտ նելով իր նախորդների կողքին:

Ա պ րելով ամենածանր ժամանակներում, Խ որեն վեհա փ ա ոը եր բեք է լ չընկրկեց և որպես « ք ա ջ հովիվ» իր ա րյա մբ լույսի և հույսի մի ճա ոա գա յթ արձակեց խավար ու մթամած օրերի մեջ' դա ոնա լով Նոր Գողգոթայի Նոր. Խաչեցյալր' իր անձի մեջ թա նձրա ցնելով ժողովրդի ցասումն ու տ ա ոա պ ա նքը: Իրեն վստ ա հվա ծ բանալիները չզիջեց' կա նխ ա զգա լով ա զգի հոգևոր գանձատան կողոպուտը, որի համար ստ իպ վա ծ եղ ա վ կյա նքով վճա րել և զոհա բերվել Աստծո փաոքի տ արա ծմա ն և ժողովրդի ա զա տ ությա ն համար: Ե վ որքա ՜ն ա նշուք էր նա և նրա հուղարկավորու

ԱսՍ՜ՒԱԾԻՆ 1996

թյունը: Սարսափի և վախի «ուրվականների հսկողությամբ» մի քանի հավատարիմ կանայք քաջությամբ հանձն աոան անպատվությունից և ապականությունից փրկելու Հայրսւպետի ա նշնչա ցյա լ մարմինը' ոչ թե թաղելով, այլ պարզապես թա քցնելով Սուրբ Գայանե վանքի հարևանությամբ գտնվող հասարակաց գերեզմանատւսնը: Ա պ ա ժամանակ ա ո ժամանակ Գ ևորգ Ջ և վ ա զ գ ե ն Ա երջանկահիշատակ Հայրսւպետների օրերին հանգրվան ա ո հանգրվան փոխադրվելով զետ եղվեց Սուրբ Գայանե վանքի գլխավոր մուտքի մոտ: Ե վ կարծես ա յդքա ն տա ռապանք, աքսոր, հալածանք տեսած և այս ամենի գագաթը հանդիսացող նահատակությամբ կյանքը կնքած Հովվապետի գերեզմանի համար նույն դեգերումներն էին սահմանված: Ռսւյց ա յդ շիրիմը յուրահատուկ խորհուր- դով ժամանակների հարացույցը հանդիսացավ, որքան պարզվում էր մեգը, այնքան այն առաջանում էր ավելի հաղթանակած և ավելի արժանի գնահատմամբ: Իսկ այսօր վերջնականապես լուսավորված Մայր Աթոոի Գահակալը' Գարեգին Ա վեհա փ ա ո Հայրապետը, եկեղեցա կա ն մեծ թափորով և բա զմա թիվ հավատացյալների ուղեկցությամբ իր իսկ ձեռքերով հոգելույս Հայրապետի աճյունը ամփոփեց և հաստատեց Մայր Տաճարի հովանավորությամբ, « ա ր ժ ա ն և ի լւա ւ» : Տեղի ունեցածը սոսկ աճյունի տեղափոխություն չէր, ա յլ պարփակումը իր մեջ ժամանակների փոփոխության խորհրդի' « ի մահուանէ ի կեանս և յա պականութենէ յա նա պ ա կա նութիւն»: Խ որհրդա նշա նա կորեն, գերեզմա նի կնքումով երանաշնորհ Հայրապետը իր հետ տարավ դժնի ժամանակների իր հոտի տաոապանքներն ու ցավերը և իր.ե'*ս հատուկ կերպով վերջ դրեց նենգությանն ու կեղծիքին՝ վերա ծվելով նոր կյանքի լուսաշող ուղենիշի:

Ե վ այս բոլորի բարձրակետը հանդիսացավ աճյունի տեղափոխության հաջորդ օրը տեղի ունեցած Սրբալույս Մյուոոնի օրհնության աոիթով ԳարՒգին վեհա փա ռի արտասանած խոսքը, որն ամենամեծ ընծան էր նահատակ Հայրապես.|ւ հիշատակին. « Նա չունեցաւ Հայց. Եկեղեցու աւանդութեան և իր կաթողիկոսական աստիճանին ու պատուին համապատասխան թաղում: Իր կաթողիկոսութեան վեց տարիներին նա չունե- ցաւ ո՛չ մի աոիթ և ո՛չ մի ազատութիւն կաթողիկոսական իշխանութեան միայն յատուկ իր պարտականութիւնը' Մխոոնօրհնէքը կատարէղու: Հայաստանի ազատ ու անկախ մեր. նոր Հանրապետութեան այս աոաջին հնգամեակին, մեր Մայր Աթոո Սուրբ էջմիածնի վայէղած ազատութեան և վերածաղկումի այս նո՛ր շրջանին, իմ կատարած այս աոաջին Մխոոնօրհնէքը ես ընծայում եմ որպէս խունկ բուրումնաւէտ նրա պայծաո և ճաճանչող յիշատակին, որ վստահաբար չինի ներշնչման անսպառ և կենսարար աղբիւր մեր նո՛ր հոգևորականութեան և հոգեպէս ու ազգապէս ու պետականօրէն վերաՕորոգուող մեր ժողովրդին, յատկապէս նոր սեր Օդին:

Թող իր շիրիմը փնի մի նոր և պայծառահունչ ղօղանջ հոգևոր այս «Անյոեչի Ջանգակատուն»ին' Մայր Աթոո Սուրբ էջմիածնին» :

«...Ն ա , որ տվեց մեզ Հոգու առհավատչյան».Սեպտեմբերի 8 ... Դարի վերջին Մյուոոնօրհնությունը կատարվեց այս

1 9 9 6

է

ԱԶՍ՜ԻԱԾԻՆ

ա ոա վոտ ' Ա ստ ծո Հոգու ներկա յությա ն ա ռհա վա տ չյա ն և հայոց շարունակական կյանքի միակ թա նձրա ցյա լ վկա յությունը: Ա յն իր մեջ ամբողջացնում Է միատարրացյալ ներկայությունը աստվածային շնորհի և մարդկային հավատարմության: Աստուծո կոչը և մեր հայրերի ձայնը միա կյանքված խոսում են մեզ հետ այս Մյուոոնօրհնեքի միջից: Մյուռոնի Սրբալույս և Կյանքի խորհրդանիշ զմրուխտյա կանաչության արտացոլա նքով մեր ա ռջև պարզվում Է հայության կյանքում Սուրբ Հոգու գործուն Ա զորութենական մասնակցության շարահարությունը' վերա իմաստավորված մեր Տիրոջ' Հիսուս Քրիստոսի մա րդա ցմա մբ, որը Ս. Գրիգոր Լուսավոր չի ճգնությամբ ու տ ա ռա պ ա նքով, սահա կ-մեսրոպ յա ն սխրանքով, վարդանանց ների խիզախումով, գետ ա դա րձյա ն հեղումներով դա րձա վ մեր ա զգա յին հա րա զա տ , սեփ ա կա ն դիմա պ ա տ կերն ու նկարագիրը:

Այո', դարձավ, բայց դարձնե՛նք նաև այսօր:վեհ ա փ ա ռ Հայր ապ ետ ի' նախքան Մյոստ նօրհնեքը հայրական խոսքը,

որ ներքին' հոգևոր պատրաստության հրավեր Է, հենց ա յս Է թելադրում մեզ. « Ս . Մ յո ւռ ո ն ը ա ռ ն չ ե լ կ յա ն ք ի ն » : Թ ող ա յն չմնա սոսկ մեր ճակատի, ա չքերի, ունկերի, շրթունքների,, ձեռքերի, սրտի, ոտքերի և թիկունքի վրա շքեղորեն փ ա յլող յուղ օծության, որպես «հանդերձ ի վերայ մարմնոյ» , ա յլ տերունական կնիքով վերա ծենք և նրա նով վերա ծվենք երկնավոր պ ա րգևների բա շխ մա ն, ա ստ վա ծտ եսությա ն, աստվա ծլսելությա ն, աստվածխոսության, Հոգու բուրմունքի, բարեգործությա ն, վա հա ն ամրության և հավիտենական կյանքի հավերժագնացության սրբա զա ն ա ռիթի' ունենալով «իբրեւ զգոյն մոր թոյ»:

Քրիստ ոնեությա ն երկհա զա րա մյա պատ մությա ն մեջ շուրջ 1700 տարիներ ա պ րող և ստ եղծա գործող մեր ժողովրդի համար յուրահատուկ տ եղ ունի այս Մյուոոնօրհնեքը: Դժվա ր Է հիշել, թե քանի անգամներ Է Հա յոց Մյուռոնը օրհնվել Հա յրենիքի անկախ պետականության պայմաններում: Հինգ տարիներ առաջ վ ա զ գ ե ն Ա երջանկահիշատակ Կաթողիկոսի ձեոամբ օրհնվա ծ Մյուռոնը կոչվեց « Անկախության Մյուռոն», որով կարծես սրբա գործվեց և օծվեց Հա յոց նորածին ազատությունն ու անկախությունը: Իսկ ա յսօր, երբ ա յդ պետությունը ա րդեն հինգ տարիներ շարունակ տա ռա պ ա նքով ու տ քնա նքով ա ռա ջ Է ընթանում, Գ ա րեգին վեհա փ ա ռը նորօրհնյալ Մյուռոնը կոչեց « Վերածննդյան Մյուռոն»:

Կանգնած ենք մեր քրիստոնեական պատմության երրորդ հազա րամյակի ա ռջև, ի ՞ն չ են մեր անհատական և հավաքական խոհերը, խորհրդածությունները, հոգսերն ու նպատակները: Սակայն ինչ և ինչպ իսին Էլ լինեն, պարուրենք դրանք ոչ միա յն Մյուռոնի խորհդով, ա յլև Մյուռոնի' Սուրբ Հոգու գործերով: Ե վ Աստուծո անձեռակերտ տաճար Հա յա ստ ա ն աշխարհի ծննդյա ն ա վա զա ն տեսլակառույց Սուրբ Էջմիա ծնի' դեպի երկինք տ ա նող ճանապարհով դառնանք

«.Մյուոոնված ժողովուրդ՝ Մյուոոնելի աոաքկությամբ» :

Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ Խ Օ Ս Ք Ը

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹԵԱՆ ԱՆԿԱԽՈՒԹԵԱՆ ՀԻՆ Գ ԵՐՈ ՐԴ

ՏԱՐԵԴԱՐՁԻ ԱՌԹԻՒ(Սեպտեմբերի 20-ի հեռուստ ա տ եսա յին ելույթից)

Աիրեցեա լ զա ւա կունք ա զգիս հայոց, որ ի Մայր Հա յա ստան, ի Լեռնա յին Ղարաբաղ եւ ի ծա գս աշխարհի' յա րտ ա սա հմա ն.

Ահա ա ւա րտ ուեց մեր Հա յա ստ ա նի Հա նրա պ ետ ութեա ն գոյա ռմա ն, հիմնա դրութեա ն հնգա մեա կը: Ես ա ռա ջին հերթին այսօր, երբ նա խ ա տ օնա կն է մեր Հա նրա պ ետ ութեա ն հնգա մեա յ հա նգրուա նին եւ վա ղը Տօն է ազգային, ցա նկա նում եմ փ առք տալ Աստծուն, որ մեւլի շնորհեց խ ա ղա ղութեա ն, հաստատութեան, ապա հովութեա ն ու ա մրութեան հինգ տ ա րիներ' անկախ եւ ա ղա տ պետա կա նութեա մբ:

Առաջին հերթին Իմ խ օսքն եմ վեր ա ռա քում դէպի երկինք, դէպի մեր երկնա ւոր Հա յրը եւ ա սում եմ. «Փ ա ՜ռք Քեզ Աստուած, փա՜ռք Քեզ, յաղագս ամենայնի Տ է ՚բ , փա՜ռք Ք ե զ ...» :

Ես զգում եմ պատմական ի մ հա յեցողութեա մբ, որ մեր ամբողջ հա յոց պ ատմութեան մէջ այս հինգ տ ա րիները եղա ն մի շքեղ իրա գործում, մի նոր շրջա ն, որը, ի մ հա մոզումով, պատմութեան մէջ պիտի ա րձա նա գրուի ոսկեղէն տ ա ռերո վ: Մ ենք հինգ տ ա րիներ առաջ, աւելի ճիշտ, Ղարաբւսղեան շարժումից այս կողմ, մտել ենք մի նոր ճա նա պ ա րհ: Մ ենք դուրս ենք եկել մի ա յնպ իսի կեա նքի դրութիւնից, որ սովետ ա կա ն կա րգերի բռնա տ իրա կա ն իշխ ա նութեա ն տ ա րիներն էին, եօթա նա սու՜ն տ ա րիներ: Դուրս եկա նք եւ ահաւասիկ այսօր, ողջունում ենք մեր ա նկախ հա նրա պ ետ ութեա ն հինգեբոդ տ ա րեդա րձը:

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ

Ես ո ւզ ո ւմ եմ բո լո ր ի դ հետ միա սին բա ժա նել ի մ ա յն մտածումը, որ Աստծուն փ առք տաւուց յետ ոյ մենք պարտաւոր ենք պաւռիւ ընծա յել ա յն բոլոր հա յ ա նձերին, կա զմա կեր- պ ութիւններին, որոնք այս շքեղ իրա գործմա ն մէջ ունեցա ն իրենց կա րեւոր բ ա ժ ի ն ը : Առաջին հերթին մեր պ ետ ա կա ն ղեկա - վա րութ եա նը' գլխ ա ւորութ եա մբ մեր սիրելի եւ նուիրեա լ Նա խ ա գա հին, եւ բոլոր իր օգնա կա ններին, մեր բա նա կին, մեր բոլոր այն հա ստ ա տ ութիւններին' ա կա դեմակա ն, հա մա լսարա նա կա ն, գիտ ա կա ն, ա րուեստ ի, մշակոյթի բնա գա ւա ոներում , որո նք ի ր ե ն ց ներդրումը կա տ ա րեցին հա յրենա շինութ եա ն գա ղա փ ա րով եւ տ եսիլքով:

Ես յա ր գ ա ն ք եմ ը ն ծա յո ւմ նա եւ մեր բո լո ր հոգեւորա - կա ններին, Մայր Աթոռոյ Ս. էջմիա ծնի հոգեւորա կա նութեա ն եւ բոլոր այն եկեղեցա կա ն կենտ րոններին ու թեմերին, որոնք ա րտ ա սա հմա նից զօրա վիգ կա նգնեցին մեր ա զա տ եւ ա նկախ նոր այս հա նրա պ ետ ութեա նը եւ Եկեղեցու հոգեւոր ու բա րոյա կան բա ժինը բերեցին նրա վերա շինութեա ն հիմնա կա ն ու շա տ նուրբ, շատ փ ափ ուկ գործի մէջ:

Ես յա րգա նք եմ ընծա յում բոլոր այն հա յերին, փ ն ե ն նրա նք Հա յա ստ ա նում թ է արտա սա հմա նում, որոնք, անհատսւպէս եւ նաեւ որպէս միութենա կա ն կա զմա կերպա կա ն հա ւա քա կա նու- թ իւններ, բերեցին իրենց լա յն բա ժինը մեր հա նրա պ ետ ութեա ն կառուցման այս հինգ տ ա րիների շր ջա ն ի ն : Ես նկա տ ի ունեմ բու որ բա րերա րներին, յա տ կա պ էս ա րտ ա սա հմա նի մեր հայութ- եա նը, որ իր լա յն բա ժինը բերեց հա յրենա սիրութեա ն օրինա կելի վերա բերումով:

Ես նաեւ յա րգա ն ք եմ ընծա յում բոլոր ա յն պ ետ ութիւններին, բոլոր ա յն միջա զգա յին կա զմա կերպ ութիւններին եւ Եկեղեցիներին, որոնք բա րի կամեցողութեամբ մեր հա յրենիքին զօրա վիգ կա նգնեցին, եւ այս հինգ տ ա րիների խ ա ղա ղ եւ ապահով, ինքնա կա մ ա զա տ ու ա նկա խ մեր պետութիւնը ամրացուեց, հիմնա ւորուեց, արմատ սււորուեց: Պիտի ասեմ, որ այս հինգ տ ա րիների ընթա ցքում ես տ եսա յ, թ է ի ն չք ա ՜ն մեծ իրա գործումներ կատարուեցին, որոնց համար պատ մութիւնը եւ յա տ կա պ էս մենք, որ վկա ներն ենք այս բոլորին, չե ն ք կարող լուռ մնաւ եւ չա սել ա յն, որ պարտաւոր ենք ա սել: Այս հինգ տ ա րիների ընթա ցքում մենք ունեցա նք ա զա տ ընտ րութիւններ, ժողովրդի կամքի ա զա տ ա րտ ա յա յտ ութիւն, Ա զգա յին ժ ո ղ ո վ ի (Պա ռլա մենտ ի) ընտ րութիւն, ունեցա նք Սահմա նդրութեա ն որդեգրում' ժողովրդի կողմից, ունեցա նք նուա ճումներ զա ն ա զա ն բնա գա - ւա ռների մէջ, նա եւ հա ստ ա տ եցինք դեսպ ա նութիւններ ա րտ ա սա հմա նում եւ. ա յստ եղ ը ն կ ա լե ցի ն ք դ ե ս պ ա նո ւթ ի ւնն եր ' աշխարհի ա յլա զա ն պ ետ ութիւններից:

Այս բոլորը նշա նա կա լից նուա ճումներ ե ն : Եւ ա յդ բոլորի շա ր

ԱՋՍ՜հԱԾԻՆ 1996

քո ւմ ես ողջունում եմ մեր Մայր Աթոո Ս. էջմիա ծնի վերա ծա ղկումը եւ դրա համար շնորհակաչութիւն եմ յա յտ նում եւ հա յրա պետական գնա հա տ ա նք բոչոր նրա նց, ովքեր իրենց լումա ն դրեցին, իրենց քրտ ինքից մի կաթիլ ընծա յեցին մեր պ ետութեա ն հիմնադրութեան եւ կառուցման այս վճռական հինգ տ ա րիների ընթա ցքում:

Բնա կա նօրէն այս հիմքը, այս կռուանը, որ հաստսսոուեց ամուր տուեալների վրա], այս կռուանի վրայ մենք ունենք շա ՜տ - շա ՜տ ա նելիքներ: Այս հինգ տարիները դիւրին տ ա րիներ չե ղ ա ն մեր պետութեան համար, մեր Եկեղեցու համար, մանաւսւնդ մեր ժողովրդի հա մա ր: Ես գիտակցում եմ այդ իրողութիւնը, որ մենք ա նցա նք եւ տակաւին ա նցնում ենք դժուար օրերի միջից, մենք ունենք բա զմա տ եսա կ կարիքներ, դժուարութիւններ, թերա ցումներ, բա յց այս բոլորին յա ղթելու կամքն է, որ պիտի ա ռաջնորդի մեզ գա լիք տ արիների մեր գործունէութեա ն ընթա ցքում: Այս երկիրը, Հա յա ստ ա ն Աշխարհր, մեր գոյութ եա ն հետ միւս- իւաոնուած մեր երկիրը, « մեղրի ու կաթի» երկիր չե ղ ա վ , եւ աշխարհումս ոչ մի երկիր մեղր ու կարագի երկիր չէ , ինչպ էս ա սում է Ա ստ ուա ծա շունչը: Այս բոլոր դժուա րութ իւններին յա ղթելու կամքը մեր գլխա ւոր կենսա փիլիսոփա յութիւնը, համոզումը եւ այդ համոզումր գործի վերածող նուիրումը պէտք է լի ն ի : Մ ենք, բնա կա նօրէն, այս պատմական հնգա մեա յ շրջա նին ա յն բոլոր յա ջողութ իւնները, որ ձեռք բերեցինք, ա յդ յա ջո ղու- թիւններով չպ էտ ք է այնպէս տ արուենք, որ մոռա նա նք մեր կարիքները, մեր ա նելիքները: Եւ դրա համար ես կոչ եմ ա նում մեր ժողովրդի բոլոր զա ւա կներին' Հա յա ստ ա նում, ա յստ եղ, մեր հա րա զա տ երկրռւմ' քա ղա քա մա յր Երեւա նում, Արարատի մարզում, Արմաւիրի, Շիրակի, Կոտայքի, Արագածոտնի, Գեղ արքունիքի, Տա ւուշի, Լոռիի, Վայոց Ձորի եւ Սիւնեաց Աշխարհի մա րզերում բոլոր շրջա նների եւ եկեղեցա կա ն թ եմերի ժողովրդին, որ նրա նք ա ռա ջնորդուեն ընդհա նրա կա ն շա հերից, հիմնա կա նը կա րողա նա ն զա տ որոշել ժա մա նա կա ւորից, վա ղա նցուկ ուրիշ տեսակ հաշիւներից:

Ո ղջունելով մեր Հա նրա պ ետ ութեա ն ստ եղծմա ն, կառուցման այս առաջին հնգամեակը, ես զգում եմ, որ մենք մտ նում ենք մի նո՜ր շրջան, եւ այդ նոր շրջա նը պիտի լինի կա ռուցողա կա ն աշխա տ անքի շրջա ն, յա ռա ջա գնա ցութեա ն շր ջա ն: Այս հինգ տարիները ա րժեւորենք նո՛ր իրա գործումներով, նո'ր նուա ճում- ներով: Դրա համար երբ այժմ պատրաստւում ենք մասնա կցելու նա խա գա հա կա ն ընտ րութիւններին, եւ սա կարեւոր թուա կա ն է մեր հա մա յնա կա ն կեանքում, ես ցա նկա նում եմ, որ մեր սիրելի ժողովրդի զա ւա կները, հոգեւորա կա ն լի ն ե ն թ է մտա ւորա կա ն, պետական ա նձ լի ն ե ն թ է քա ղա քա կա ն ոեւէ կա զմա կերպ ութեա ն ա նդա մ, ուսուցիչ լի ն ե ն թ է արուեստագէտ, պ ա շտ օնեա յ թ է պարզ

1 9 9 6

է

1-.Չ.Ս Ւ Ա Ծ հ Ն Թ 9

աշխաւոաւոր կամ գործա ւոր եւ գիւղերի մէջ ապրող ժողովուրդ, բոլորս ա նխտ իր լծուենք դրա կա ն ա շխ տ ա նքի: Ես հա ւա տ ում եմ, որ ա յն ա զգերը մեծ կը լի ն են , տ ոկա ն կը լի ն ե ն եւ զ ա ր գ ա ֊ ցողա կա ն ընթա ցքով կը յա ռա ջա նա ն, ովքեր ընդհա նրա կա ն շա հը գերա դա սել գիտ են մասնակի շա հերից: Ես էւ ձեզ հետ տ եսնում եմ ա յն բոլոր բա ց կողմերը, որոնք պ էտ ք է լցո ւե ն : Պ է ՚տ ք է դւսրմա նուեն մեր ցա ւերը: Դժգոհութիւններ ունենք բոլորս է լ: Բայց ես հա ւա տ ում եմ, ի մ քա ռա սունհինգ տ ա րիների հոգեւորա կա ն ծա ռա յութեա ն մէջ ես տեսել եմ, որ ա յն ա նձերը, որոնք պ ա տ ա սխ ա նա տ ւութեա ն մէջ են գւոնւում, նրա նք աւելի լա ւ են իմա նում մեր թերութիւնները, ք ա ն ոեւէ մի ուրիշ ա նձ: Եւ ես ո ղջուն ում եմ մեր նա խ ա գա հին, մեր պ ետ ութեա ն ա յն մօտեցումը, որ, նկա տ ելով թերա ցումները, իրենց գերա գոյն ն են ա նում եւ ա նելու են դրա նց դա րմա նմա ն հա մա ր: Մ ենք պ էտ ք է մ օտ ե ն ա ն ք մեր պ ա րտ ա կա նութեա նը հ ա յր ե ն ի ք կերտ ելու գա ղա փ ա րով: Եթէ ուզում էք արժեւորել այս հնգա մեա կը, գործէք պ ա տ ա սխ ա նա տ ւութեա ն զգա ցումով, ընդհա նրա կա ն շա հերի գիտ ա կցութեա ն մղումով եւ ա յդպ էս դուք կա տ ա րեցէք ձեր պ ա րտ ա կա նութիւնը, ոչ թ է ա ռա ջնորդ ուեք ժա մա նա կա ւոր դժգոհութիւնների ա յն մթնոլորտ ով, որով մենք երբէք չե ն ք կա րողա նա ստ եղծա գործա կա ն, շինա րա ր եւ զա րգա ցողա կա ն մեծ գործեր կա տ ա րել:

Ես կոչ եմ ա նում ձեզ, իբրեւ հա յութեա ն նոր զա ւա կներ, լծուեւու ձեր ա շխ ա տ ա նքին ձեր բոլոր ա նհա տ ա կա ն շա հերից վեր' հա յրենիքի, Եկեղեցու եւ ժողովրդի ընդհա նրա կա ն շա հերը նկա տի ունենա յով, եւ դրա համար ի մ խ օ ս ք ն ա ւսւրտում եմ ա ղ օթ քո վ ' ա յդ ա ղօթ քի բա ռեր ը վ ե բ ց ն ե չո վ մեր սր բա զա ն հա յրերի ծիսա կա ն գրա կա նութեա ն միջից. « Յա ւկ ի մեզ, Տէր Ամենակալ, զնաւասւ, զյոյս եւ զսէր եւ զամենայն գործս ա ռա քի ֊ նութեան» /Ո վ Տէր , ա ւելա ցրու' մեր մէջ, ւլօրացրու հա ւա տ քը, յոյսը եւ սէրը եւ նրա նց հետ եւութ/սն եղող ա ռա քինի գ ո ր ծե ր ը /:

Այս մօտ եցումով պ իտ ի շա ր ո ւն ա կ ե ն ք ա յս հնգա մ եա կը ծա ղկեցնել նորա նոր իրա գործումներով՝ Աստծոյ վւառքի, մեր հա յրենիքի վերա շինութեա ն եւ մեր ժողովրդի բա րեկեցութեա ն հա մա ր եւ ը ն դ հ ա ն ո ւր մա րդկութեա ն ծա ռա յե յու հա մա ր, յա ւիտ եա նս յա ւիտ ենից, ա մէն:

20.09.1996.

ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

Հ Ա Ղ Ո Ր Դ Ա Գ Ր Ո Ի Թ 6 Ո Ի ՆՔ Ր Ի Ս Տ Ո Ն Ե Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Հ Ա Յ Ա Ս Տ Ա Ն Ի Պ Ե Տ Ա Կ Ա Ն Կ Ր Ո Ն

Հ Ռ Չ Ա Կ Մ Ա Ն 1 7 0 0 -Ա Մ Յ Ա Կ Ի Գ Ո Ր Ծ Ա Դ Ի Ր Մ Ա Ր Մ Ն Ի Ժ Ո Ղ Ո Վ Ը Ս . Է Ջ Մ Ի Ա Մ ե Ո Ի Մ

Քրիստոնեության Հայաստանի պետական կրոն հռչակման 1700-սւմյւսկի նշման

աշխատանքները հետզհետե առավել են ծավալվում: Կենտրոնական Հանձնա

խ ումբը, Ամենայն Հա յոց Հայրապետի նախագահությամբ Լւ Մեծի Տանն Կիլիկիո

Արամ Ա Հայրապետի (Р նախագահ) к Երուսաղեմի ո լ Կոստսւնդնուպոլսի

Պատրիարքների ատենապետությամբ, ընդհանուր ուղղություն к ոգի տվեց

Գործադիր Մարմնին Սեպտեմբեր 1996 թ . Ս. էշմիա ծնում գումարված անդրանիկ հանդիպման ընթացքին:

Գործադիր Մարմինը ցարդ ունեցել էր երկու նիստեր և մեկ խորհրդակցական հա նդիպ ում:

Ներկա' Սեպտեմբերի 2 к 3-ին Գործադիր Մարմինը գումարեց իր երրորդ

նիստը Մայր Աթոո Ս. էշմիա ծնում ' նախագահությամբ Ա մենայն Հայոց Ն .Ս .Օ .Տ. Տ . Գարեգին Ա Կաթողիկոսի:

Երկուշաբթի, Սեպտեմբերի 2 -ի առավոտյան, Վեհափառ Հայրապետը ժողովը

բա ցեց Տերունական աղոթքով к ողշունեց Գործադիր Մարմնի անդամների ներկա

յո ւթ յա ն ը Ս. էշմիա ծնում к ապա նշեց, որ գոհ է մնացել Փարիզի 14 -1 6 Հունիսի

խորհրդակցական ժ ողովի ա րդյունքներից: Հետո հույս հայտնեց, որ ա յդ մողովից

բխած թելադրանքներն ու որոշումները պետք է իրացվեն առաշիկա հինգ տարի-

ների ընթացքում, հատկապես ներգրավելով օտար գիտնականներ. Համալսարան

ներ, գիտական կենտրոններ, к առավելագույնս օգտվել նրանց ընձեռա ծ հնարավորություններից к առավելություններից:

Վեհափառ Հայրապետը հայտնեց, որ Գործադիր Մարմնի կազմում որոշ

փոփոխություններ են մտ ցվել: Նոր անդամներն են' Գերաշնորհ Տ . Գարեգին Արք.

Նհրսիսյսւնը к Հոգեշնորհ Տ . Մուշեղ Ծ . Վ րդ. Մաբտիրոսյանը: Գերաշնորհ Տ .

Մհսրոպ Արք. Աշնյանը Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի կողմից к համախորհուրդ Տ .

Տ . Արամ Ա Կաթողիկոսի նշանակվել է գործադիր վարիչ' հիմնական գրասենյակ ունենալով Մայր Ա թոո Ս. էշմիա ծնում :

Վեհափառ Հայրապետը ուրախությամբ հայտնեց, որ գործնական ընթացքի մեշ է Երևանի Մայր Տանարի կառուցման ծրա գիրը, к թե ա մենուր, հատկապես

Հարավային Ամերիկա իր վերշերս կատարած հովւ|ապհտական այցհլությսւն ընթացքին նկատել Է, որ մեր ժողովուրդը խանդավառությամբ ընդա ռա շում Է

1700-ա մրսկին. և մի տասնյակ անձեր արդեն իսկ հանձն են ա ռել վանքերի к

եկեղեցիների նորոգությանց համար իրենց կարևոր նպաստը բերել:

Վեհափառ Հայրապետի սրտապնդիչ խոսքերից հետո Գործադիր Մարմինը սկսեց իր աշխատանքները հետ ևյա լ կազմով'

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Г<> 11

Տ . Մեսրոպ Արք. Գրիգորյան Ա՜. Ատհնապհտ

Տ . Օշական Եպս. Ջոլոյան П Ատենապետ

Տ . Հովնան Արք. Տերտերյան Ա Ատենադպիր

Տ- Մուշեղ Ծ . Վրդ- Մարտիրոսյան Р Ատենաղպիր

Ա նդա մներ'Տ . Գարեգին Արք. Ներսիսյա ն, Տ . Մեսրոպ Արք. Մութաֆյսւն, Տ . Սևան եպ ս.

Ղարիրյան, Տ . Ասողիկ Եպս. Արիստակեսյսւն, Տիար Գրիգոր խանջյսւն, Վլադիմիր

Րսւրխուդարյան և խաչիկ Պապիկյան:

Գործադիր Մարմինը իր գումարսւծ չորս նիստերի ընթացքում ընդունեց

հետ ևյա լ որոշումները ու եկավ որոշ եզրա կա ցությունների.

Ա . - Գնա հատել 1700-սւմյա կի գրա սենյա կի բա ցումը Մայր Աթոո. Ս.

է շմ ի ա ծ ն ո ւմ : Գրասենյակը աո.սւյժմ ունենա լու է երեք հոգուց բաղկացած

անձնակազմ և արդիական բոլոր հնարավորությունները' անմիշական կապի մեշ

լինելու Հա յ Ե կեղեցու հո գև որ բոլոր կենտ րոնների, ա ռա ջնորդությսւնց և

հովվությանց հետ : Լայնորեն օգտ ա գործվելու են համակարգիչները, ունենա լու է

Е-МаП- ի և 1п1СГПе1— ի Н оте ра^С-Ի հա սցեներ: Շուտ ով հայտարարվելու են

գրասենյակի հեռախոսի, հհռապսւտնենի և ա յլ թվերը:

Р . - ժ ողովը լսեց Փարիզի խորհրդաժողովի ա ռթիվ բա նա ձևվա ծ տեղեկա

գրերի համապարփակ վերլուծումները, որոնք ներկայացվեցին ըստ սւյսմ.-

Հրւստարակչոլթյոնն-- Վ լա դիմիր Րսւրխուդարյան

Արևմտյան Հայաստանի և ա յլ պատմական վանքերի վերա նորոգում -

Գրիգոր խանջյսւն.

Գիտական Համաժողովներ - Տ . Մեսրոպ Արք. Գրիգորյան

Միջազգային ցուցա հա նդեսներ - Տ . Մեսրոպ Արք. Աշնյան

Ուխտագնացություններ - Տ . Հովնան Արք. Տերտերյան

ձուլևոր կյանք - Տ . Օշական Եպս. Ջոլոյան

Գ- - Վ Ա Ն Ք Ե Ր Ի ԵՎ ԵԿԵ Ղ Ե ՏԻնԵ ՐՒ ՎԵՐԱ նՈՐՈԳՈՒ Թ Տ ՈՒնՄեսրոպ Արք. Աշնյանը հա յտ նեց, որ Օգոստոսի 27-ին վեհա փ ա ռ Հայրապետի

նախագահությամբ գումա րվել է Հայաստանի ա ռաջնորդների ժողով և ապա

համատեղ հա նդիպ ում Պետական Հա նձնա ժողովի հետ' գլխ ա վորութ յա մբ

Հայաստանի Սահմանադրական դատարանի նախագահ Պրն. Գա գիկ Հա րություն

յա նի: Սույն հա նդիպ ումների ընթա ցքում կազմվել է վերջնական ցուցա կը այն

վանքերի և եկեղեցիների, որոնք առաջիկա հինգ տարիներին անհրաժեշտ է , որ

լիովին վերա նորոգվեն և ընծա յվեն մ եր ժողովրդին' ի բ ր և ուխտավայր և

աղոր ա տ եղի: Առսւջնահերրության կա րգով նկատի առնվեց Արարատյան |>հմից

խոր վիրա պ ի վանքը իր բոլոր հնա րա վորություններով և կենտրոնա կա ն

ուխտավայրի, աղոթքի, հսկումի կենտրոնով և ցուցա սրա հով: Շիբա կի բե մ ի ց

ներառնվեցին չորս կա ռույցներ, Գուգարքի բե մ ի ց ' յո թ , Սյունյաց թ եմից' յո թ .

Արմավիրի թ եմից' երկու, Արագածոտնի բե մ ի ց ' տ ա սնմեկ, Գհղսւրքունյաց թ եմից'

12 Թ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

երկու, Կոտայքի թեմից' չորս: Աոանձին ցուցակներ պատրաստվեցին Արցախի

թելքի համար, ինչպես նաև տարրեր մակարդակի վերանորոգման ենթակա վանքեր

к եկեղեցիներ:

Սույն վանքերի к եկեղեցիների նորոգությանց պարագային ի նկատի տոնվեցին

մ ի շարք տվյալներ' համախորհուրդ պատմական հուշարձանների պահպանման պետական կոմիտեի պահանշներին. -

- ցարդ կատարված աշխատանքների ընթացքը,

- կա ռույցները շտապ կարգով փրկելու անհրաժեշտությունը,- նրանց գործող լինելու հանգամանքը к հնարավորությունը:

Բոլոր վանքերի նորոգությանց պարագային ի նկատի են առնվելու նրանց

պահպանության ամրողշ տարածքը, ինչպես նաև այդ տարածքների բարեզարդման к բարեկարգման աշխատանքները, վանականների և աշխատավորների բնակարա

նային հարմարությունները: Առաջարկվեցին նաև. Թեմական Առաջնորդների հետ

խորհրդակցելուց հետո, Ամենայն Հայոց Հայրապետին ներկայացնել ծրա գիր, ըստ որի վերանորոգված վանքերից ոմանք ունենան հատուկ առաքելություն և կոչում'

հիմնվա ծ իրենց անցյալի ավանդությանց, ներկա հնարավորոլթյանց և Հայ Եկեղե

ցու վերա զարթոնքի մեշ իրենց ունենալիք դերակատարության կապակցությամբ:

Ի վերշո, բոլոր նորոգությանց պարագային հաշվի պետք է առնվեն »ГЬр

վանքերի հայկական բնաշխարհի և բնության հետ ներդաշնակումը, բնապահպա

նական պահանջների հաշվառումը և առհասարակ աղոթական, հո գև որ , կրթական,

ուսումնական, տնտեսական և հրատարակչական կոչումները:

Դ- ՀՐԱՏԱՐԱԿ2ՈեԹՑՈՒՆ

Գործադիր Մարմինը քննարկեց այն բոլոր առաջարկները, որոնք վերա բերում

են աստվածաբանական, պատմական, մեկնողական, բնագրային, գեղարվեստական

հրատարակչությանց և , պետական հանձնաժողովի հետ համադրելուց հետո որոշ

աշխատանքներ, նշտեց Հայ Եկեղեցու հրատարակելիք հատորների հրատարա-

կոլթյանց սկզբունքներն ու առաջնահերթոլթյունները: Որոշվեց խ մբագրությունը

մ ի ՀԱ Յ ՔՐԻՍՏՈՆԵԱԿԱՆԻ, ինչպես նա և քառահատոր մի աշխատության' որ

նվիրված լինի Հայ Եկեղեցու դավանության, ծեսին, պատմության, ավանդության և

կարևոր բնա գիրների: Հրատարակվելու են նաև գիտական թե ժողովրդական

գործեր և զբոսաշրջիկային և ուխտավորական գրքույկներ:

Ե. ՍՓՅՈՒՌՔԻ ՀԱ Յ ֊1Ա Ն Ք ԵՐՐ

Հայաստանի և Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության տարածաշրջանների

վանքերի և եկեղեցիների նորոգությանց առընթեր, որոշվեց հատուկ ուշադրության

աոարկա դարձնել տարբեր երկրներում գտնվող մեր վանքերի նորոգությունները,

և համագործակցել միջազգային այն կազմակերպությունների և Համալսարանների

հետ, որոնք կարող են զբա ղվել և օժանդակել Արևմտյան Հայաստանի վանքերի և

:1.ն[փ ավերակների պահպանմամբ: Ջանք պիտի չխնայվի նա և նպաստելու Իրանի

իսում գտնվող Ս. Թադեի վանքի վերանորոգության համար:

1996 ԱՋՍ՚ԻԱԾԻՆ Թ 13

.9. 1.ЬРаИ П 1.1И |П М Г ՊԵՏԱԿԱՆ ՃԱՆՏՆԱԺՈԴ Ո»1 Ի ՃԵՏ

Գործադիր Մարմինը իր վարիչի միջոցով կապի մեջ է լինելու Հայաստանի

Պետական Հանձնաժողովի հետ' ներդաշնակելու համար միջա զգա յին գիաա-

ժողովները, ցուցահանդեսները ու գեղարվեստական, հո գև որ , երաժշտության և

երիտասարդական փաոաաոնները: Գործադիր Մարմինը ամբողջովին իր վրա վերցրեց մինչև. 2000 թվականը Ս. էջմիսւծնում գումարել բարձր մակարդակի

գիտսւժողով' "Հա յ Եկեղեցու ե. քրիստոնյա այլ մշակույթների երկխ ոսություն"

թեմա յով: (ТЬс А гт е ш а п СЬигсЬ ւո 01а1о§ие »ւէհ СНЬег СЬш П ап Сикигсз):

Է. Մ ԻՋԱ ԶԳԱ ՅԻՆ 8ՈԻ8ԱՀԱ ՆԴԵ!1ՆԵՐ

Հայաստանի Պետական Հա նձնա |սմբի հետ միասին նա խ ա ձեռնվելու են

բազմաթիվ ցուցահանդեսներ թե' Հայաստանի, թե' Ռուսաստանի Դաշնության Լւ

թե' Եվրոպայի ու Ա մերիկայի կարևոր քաղաքների- և թանգարանների մեջ:

Առաջիկային կազմակերպվելու են տարրեր թեմաներով ցուցա հա նդեսներ -

"Հայաստան՝ բիբլիա կա ն երկիր", "Հ ո ւ յս , հավատ, սեր", "Հա յ եկեղեցիների

վա րա գույրները", "Հա յ եկեղեցական զգեստներ և սպասք", "Մայրը մանկան հետ ",

և այլն և ա յլն:

Ը. ՈԻ1սՏԱԳՆԱ8ՈԻ1»ՅՈՒննե.ք?.

Ժողովը քննեց "Հայաստան՝ երկիր ուխտա վա յր" թեմայով ուխտագնացությանց

մի հատուկ հայտագիր, որի նպատակը լինելու Է մեր է)ողովրդի մեջ վերարթնացնել

Ուխտի, Ուխտավորի և Ուխտավորության գաղափարները: Ա յս ա ռթիվ 1997 թ.

Օգոստոսից սկսյա լ կազմակերպվելու են բա զմա թիվ ուխ տ ա գնա ցություններ'

երկնյուղ զա րգա ցումներով. -

1. Վ երա ր<)ևորում հայկական սփ յուռքի ուխտ ա վա յրերի (Ե րուսա ղեմ,

Ա նթիլ! ւաս, Ռ ումինիա, Ֆրա նսիա , Ղ րիմ , Տեր Զոր, վրսւստան, իրան) և դրանք

բոլորն էլ պիտի հա նգեն Մայր Հա յրենիք և Ս. Էջմիածին ուխտա վորությա մբ:

2. Հայաստանի ութ թեմերում և Ա րցա խում կազմակերպվելու են ուխտագնա

ցություններ' թե՜ զանգվածային փոխադրամիջոցներով և թե' հետիոտն կերպ ով:

Ա մեն տարի մեկից երկու թեմ պիտի լինեն ուշա դրությա ն կենտ րոնում, և այդ

թ ե մ եր ո ւմ կա զմա կերպ վելու են հ ո գ և ո ր , մշա կութա յին, գեղա րվեստա կա ն

ձեռնա րկներ:

Սույն երկնյուղ ուխտագնացությանց պսակումը լինելու Է 20 0 1 թ . համազգային

ուխ տ ա գնա ցութ յունը, որը զ ո ւգա կ ցվ ե |ո ւ է Հո ւնիսի 18-ի մեծա հա նդես

տոնակատարությանց: Ա յդ տարի երիտասարդական ուխտա գնացությունը սկսելու

Է Հունիսի 1-ի ն Գանձասարի վանքից, և թ ե ’ Հայաստանից, թե' սփ յուռքից երիտա

սարդ ուխտագնացներ հետզհետե միանալու են ուխտավորական խ մբերին, որոնք

Գանձասարից առաջանալու են դեպի Տա թ և և Հայաստանի պատմական վանքերի

ուղիով ա նցնելու են Հաղպատից, Սանահինից, Գ յումրիի վանքերից Ա նի և ապա

Արագածոտնից առաջանան դեպի Օշական և 1“ որ վիրա պ , ուր Հունիսի 17-ի ն Ս.


Գրիգոր Լուսավորչի Ելն ի Վիրապե տոնի աոթիվ տեղի են ունենալու բազմաթիվ միջոցա ռումներ: Ն ույն գիշերը բազմահազար երիտասարդներ ջահագնացությամբ

առաջանալու են դեպի Ս. Լուսավորչի Տեսլական վայրը к Հայոց հավատի բերդը

Ս. էջմիա ծին, ուր к տեղի ե ունենալու արևագալը:

Я*. >ПЬ1.Ы1 1Я. 20Ո1 Թ .. ձԱ8Ա11ՏԱՆԻ Մ ԵՏ ՔՐԻՍՏՈՆԵՈՒԹՅԱՆ ՊԵՏԱԿԱՆ.

ԿՐՈՆ ՃԱԿԱՏՄԱՆ Մ ԻՋԱ ՏԳ Ա ՏԻՆ ՕՐ.

Որոշվեց առաջսւրկել, որ սույն թվականը մտցվի քրիստոնեական բոլոր հոգևոր

կենտրոնների, Սոօտօօ-ի ե. համաշխարհային к էկ յումենիկ կազմսւկերպությանց

օրացույցների մեջ, իբրև պաշտոնական թվական Քրիստոնեության Հայաստանի

Պետական Կրոն հռչակմ՜ան: Իսկ 2001 թ . արդեն իսկ հայտարարել ի բր և

հոբելյանական տարի հետ ևյա լ ժամանակացույցով.

1. Բացում - Ս. Ծ նունդ, Հունվա ր 6 , 2001 թ.

2 . Միջազգային օր - Հունիս 18, 2001 թ ., Տոն Ս. էջմիսւծնի

3 . Ուխտի նամփա - Հունիս 1-18 , 2001, Գանձասարից Ս. էջմիա ծին

4 . Մեռոնօրհնեք - 29 Սեպտեմբեր 2001 թ ., Վարագա Ի*աչի տոն

5. Երևանի Մայր Տանարի

օծում - 6 Հոկտ եմբեր, 2001 թ.

6 . Փ ա կում - 1 Դեկտեմբեր, 2001 թ .. Տոն առաջին Լուսա -

վորչաց, Ս. Թսւդեոսի և Ս. Բա րթողիմեոսի:

ժ . ՀԱՆՁՆԱԽՄԲԵՐԻ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆ

Գործադիր Մարմինը բագմակոդմանի քննարկումներից հետո հաստատեց ստեղծումը բազմաթիվ հանձնախմբերի, որոնք առաջիկային պիտի հանդիպեն և պատրաստեն իրենց աշխատանքի ծրա գրերը, բյուջեն և ա յլն: Ա յդ Հանձնախմբերն են. - էքյումենիկ, հրատարակչական, միջազգային համաժողովների, միջա զգա յին ցուցա նդեսների, հրատարակությանց, պատմական վանքերի վերա նորոգոլթյա նց, Հայաստանի վանքերի վերանորոգման, մշակութային ձեռնա րկների, հո գև որ երաժշտության, միջազգային փաոատոնների, գեղարվեստական և ծիսական- փաստագրական ֆիլմաշարերի, հուշարձանների և հուշանվերների:

Ժ Ա . ԻՈՐՀՐԴԱԿՏԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՆՎԵՐՆԵՐ

Ա րդեն իսկ պատրաստվում են մ ի շարք ձեռնարկներ. -1. Հիշատակի մեդա լ (ոսկի, արծաթ և բրոնզ) - արվեստագետ' Ռոմեն

Ջուլհակյան,

2 . Կրծքանշան և հուշանվեր - արվեստագետ' Ա րմեն Քյուրքջյսւն3. է մ բ լե մ - Կարապետ Փաշայան և Ռուբեն ԱրունյսւնԱռանձին մի էմ բլեմ պատրաստվում է միջա զգա յին "О^Нуу апс1 МаШег"

ընկերության կողմից և 20 .000 ՜Րտհււէ-հր’ հատուկ մի խ որհրդանիշով, որ գործն Է վսւզգեն Գալայջյանի (ԱՄՆ) :

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Թ 15

,ЬР. ԴՐՈՇՄԻ1!

Գործադիր Մարմնի ընթացիկ բյուշեն ապահովելու և բազմաթիվ ծրագրերի մշակման և զարգացման համար որոշվեց հրւստարակել 1 .200 .000 դրոշմիկներ, որոնք կարելի հ գործա ծել Ամանորի և Ս. Ծ ննդյա ն տոների սւոթիվ (ՇհՈՏէՈաՏ Տ6Ձ1Տ) և այլ պատեհ նպատակներով: Ա յս դրոշմիկներր գեղեցիկ կերպով պատկերում են ա մեն նայի համար Քրիստոսի կենարար |ս1սչը, Ս. Էշմիսւծինը к Արարատը: Դրոշմիկը ունի հայերեն к անգլերեն հետ ևյա լ բացատրությունը -Ք ՐԻ Ս ՏՈ Ն ՅԱ ՀԱ ՅԱ Ս ՏԱ Ն 1700:

Ժ Գ . Ք Ր Ի Ս Տ Ո Ն Յ Ա Հ Ա Յ Ա Ս Տ Ա Ն .-—1700Որոշվեց հայտարարել Քրիստ ոնյա Հա յաստան 1700 ա նունով մի

պարբերաթերթ, 1ՈէՕաՇէ—ի վրա և ապա տարածել երկրից հրկ]լր տպ ագրությամբ:Ա յս թերթի նպատակն Է 1700-ա ւ^ա կի բոլոր ձեռնա րկները ժողովրդա

կա նացնել:Հուս ով ենք, որ Աստծո օրհնությա մբ և մեր հարազատ ժողովրդի բոլոր

զավակների սրտագին օժանդակությամբ պիտի հաջողեցնենք իրականացնել մեր վրա դրվա ծ բոլոր հույսերը:

Ս. է ջմ ի ա ծ ի ն

Ս եպ տ եմբեր 1 0 , 1 9 9 6

ԴԻՎԱՆ ԳՈՐԾԱԴԻՐ ՄԱՐՄՆԻ

Գ Ե Ր Ա Գ Ո Ի 6 Ն ՀՈ Դ Ե Վ Ո Ր Խ Ո Ր Հ Ր Դ Ի Ն Ի Ս Տ ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ Ս. Է Զ Մ Ի Ա Ծ Ն Ո Ի Մ

Սույն թվականի սեպտեմբերի 4-ին, ժամը 18.00-ին, վեհարանի պատկերասրահի դահլիճում տեղի ունեցավ Գերագույն Հոգևոր Խորհրդի Ե ժողովը' Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի նախագահությամբ:

ժողովքւն մասնակցում էին Գերագույն Հոգևոր Խորհրդի հետևյալ անդամները. Տ. Զավեն Արքեպ. Չինչի նրսն, Տ . վւսչե Արքեպ. Հովսեփյան, Տ . Գյուտ Արքեպ. Նագգսւշյան, Տ. Գևորգ Արքեպ. Սերայդարյան, Տ. Ներսես Արքեպ. Պոզապսզյան, Տ. Աղան Արքեպ. Պալիոզյան, Տ. Գրիգորիս Արքեպ. Բունիաթյւսն, Տ. Խսւժակ Արքեպ. Պարսամյան, Տ . Ասողիկ Եպս. Արիսսւակեսյան, Տ . Պարգև Եպս. Մարտիրոսյան, Տ. Գիսակ Եպս. Մուրադյան, Տ . Աբրահամ Վրդ. Մկրտչյան, տիար Հակոբ Փափաւլյսւն, պրոֆ. Պիոն Հակոբյան, ժող. նկարիչ, ակադ. Գրիգոր Խանջյւսն, պրոֆ. Ռւսֆսւյել Պասրպան, պրոֆ. Վլադիմիր Բարխուդարյան:

Առողջական վիճակի պատճառով ժողովին չէր մասնակցում Կ. Պոյսի Պատրիարք Ամենապատիվ Տ. Գարեգին Արքեպս. Գազանճյւսնը, որի վւոխարեն հաջորդ օրը ժողովին մասնակցեց Կ. Պոլսից ժամանած Տ. Շահան Արքեպս. Սվաճյանը: Երուսաղեմի Պատրիարք Ամենապատիվ Տ. Թորգոմ Արքեպս. Մանուկյանը ևս հաջորդ օրը ժաԱանեց Մայր Աթոռ:

Խմբովին ասված «Տերունական աղոթք»-ից հետո, սկսվեց ԳՀԽ-ի Ե ժողովի Ա նիստը' օրակարգում ունենալով հետևյա[ հարցերը.

1. Զեկույց վեհափառ Հայրապետի կողմից Մայր Աթոռի ներքին գործունեության և վանական կյանքի մասին:

2. Նոր թեմերի ստեղծում Հայաստանում:3. Կրոնական խղճի ազատության մասին օրենքի քննարկում:4. Հայաստանում քրիստոնեության 1700-ամյակի տոնակատա

րության նախապատրաստության աշխատանքներ:5. Ազգային Եկեղեցու սահմանադրության մշակման հարց:6. Հարաբերություններ Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոսության հետ:7. Այլազան հարցեր:8. Ամփոփ զեկույց Մայր Աթոռի տնտեսական կացության մասին: Ապա ժողովականներին Մայր Աթոռում հավաքվելու առթիվ

ողջունեց և ժողովի բացման խոսք ասաց Վեհափառ Հայրւսպետը:Իր խոսքում վեհափառ Հւսյրապետը նախ նշեց, որ, ի տարբերություն

նախորդ ժողովների, այս անգամվա հավաքը կապված է Մյուռոն- օրհնության և երջանկահիշատակ Խորեն Կաթողիկոսի աճյունները Ս.

*


Գայանե վանքից Մայր տաճարի բակ տեղափոխելու հետ.: Ապա Վեհափառը բարձր գնահատեց ժողովրդի կապվածությունը Մայր Աթոռին, որ այս երկու պատմական դեպքերի կապակցությամբ տարբեր երկրներից ու Հայաստանից խմբերով Մար Աթոռ են այցելում:

Անդրադառնալով Մայր Աթոռի գործունեությանն ու վանական կյանքին' Վեհափառ Հայրապետն ասաց, որ նոր ձեռնադրություններով համաչրվեյ է Մայր Աթոռի միաբանությունը, նոր շունչ և ընդգրկում է հաղորդվում կրոնական դաստիարակությանը: Վերջինիս առավել և արդյունալից ծավալմանը մեծապես կնպաստի Մայր Աթոռի տպարանի տեխնիկական վերազինումը: Մեծ ծավալի շինարարական աշխատանքներ են կատարվել թե՛ Մայր Աթոռի տարածքում և թե՛ Հայաստան յան նորակազմ ներքին թեմերում:

1700-ամյակի հանդիսություններն ու ծրագրերը հստակեցնելու համար գործադիր մարմինը երեք նիստ է գումարել, ինչպես նաև որպես գործադիր մարմնի ղեկավար Մայր Աթոռ է հրավիրվեւ Մեսրոպ Արքեպ. Աշճյանը:

Վեհափառ Հայրապետը պատմեց նաև տրված հովվապետական այցելությունների և միջեկեւղեցական հանդիպումների մասին:

Գերագույն Հոգևոր Խորհրդի անդամ և Ազգային ժողովի մշակույթի և կրթության հանձնաժողովի նախագահ Ռաֆայել Պապայանը ներկայացրեց խղճի ազատության մասին գործող օրենքը և նրանում Ազգային ժողովի կողմից փոփոխություններ կատարելու նախագիծը: Այս հարցի շուրջը ծավալված քննարկումն ամփոփելով' Վեհափառ Տերն ասաց, որ կստեղծի համապատասխան հանձնախումբ, որն այլ երկրներ ում գործող օրենքների ուսումնասիրմամբ և հաշվառմամբ Ազգային ժողովում օրինագծի քննարկմանը կներկայացնի Եկեղեցու առաջարկությունները:

Միաժամանակ բոլոր ժողովականների կողմից պրն. Պապայանի ներկայացրած բարեփոխությունները նկատվեցին դրական նոր քա յյ' պետություն- Եկեղ եցի հարաբերություններում:

ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ՔՐԻՍ ՏՈ ՆԵՈ ՒԹ ՅԱ Ն 1700-ԱՄՅԱԿԻ ՏՈՆԱԿԱՏԱՐՈՒԹՅՈՒՆ

Այս հարցի վերաբերյալ Վեհափառ Հայրապետը նշեց չորս հիմնական բնագավառ, ուր աշխատանքներ պիտի տարվեն.

1. Եկեղեցիների վերականգնում2. Ուխտագնացություններ3. Հրատարակչություններ4. Երևանի Մայր տաճարի կառուցում:1. Պատմական եկեղեցիների վերականգնման համար պետական

հանձնախմբերի կողմից նախատեսվել էր 40 եկեղեցի: Հանդիպում եղավ այդ հանձնախմբի ու թեմակայ առաջնորդների հետ, քննվեց և ճշտվեց վերականգնվող եկեղեցիների ցանկը, շուտով կսկսվեն նորոգությունները:

« л Л *

18 Թ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 199^

2. 1700-ամյակի առթիվ նոր հրատարակություններ պետք է արվեն, ինչպես որ այլ Եկեղեցիների պատմությունն ու հոգևոր ժառանգությունը և մշակույթը նման առիթներով հրատարակությունների միջոցով ներկայացվում են ինչպես իրենց ժողովրդին, այնպես է[ աշխարհում:

3. Թեմերում ևս պետք է կազմվեն հանձնախմբեր' ուխտագնացությունները կազմակերպելու համար:

4. Երևանի Տաճարի կառուցումը պետք է անմիջապես սկսել, քանզի Մանուկյան գերդաստանը հոգաց ծախսերը, սակայն ժողովուրդը ևս պիտի մասնակցի, որովհետև պահանջվող գումարը կարող է 10-11 միլիոն դոլլարի հասնել:

Պարոնայք Փափազյանը, Խանջյանը և Շահան Սրբազանը առաջարկեցին ուխտագնացություն կազմակերպել Թւսդեի վանք, ուշադրություն դարձնել Խոր Վիրապի շրջակայքի բարեկարգմանը և արտասահմանում ևս հանձնախումբ կազմել' Երևանի Տաճարի շինության համար հանգանակություններ անելու:

Այնուհետև քննարկվեցին Ազգային Եկեղեցու սահմանադրության մշակման, Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոսության հետ հարաբերությունների և Մայր Աթոռի տնտեսական կացությանը վերաբերող հարցերը:

Սեպտեմբերի 5-ի երեկոյան ժամը 18-ին խմբովին ասված աղոթքով ավարտվեց Գերագույն Հոգևոր Խորհրդի Ե ժողովը:

Ս. ՄԻՒՈ-ՈՆԸ ԱՌՆՉԵԼ ԿԾԱՆՔԻՆ(Ի ՊԱՏՐԱՍՏՈԻԹԻԻՆ Մ ԻԻՌ Ո Ն Օ ՐՀՆ ԷՔԻ,

Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՄԷՋ)

Հի նգ տ ա րիներ առաջ Մայր Աթոռ Ս. էջմ ի ա ծն ի Տա ճա րի մուտ քին, շքեղա շուք բեմի վրա], հա յոց եռա գոյն դրօշի տակ, կա նգներ էի ի մ երջա նկա յիշա տ ա կ ն ա խ ո ր դ ի ն ' Վ ա զգէն Ս Ա մենա յն Հա յոց Կաթողիկոսի կողքին և որպկս Կաթողիկոս Մեծի Տ ա ն ն Կիլիկիոյ սիրտս իր սիրտ ին ը ն դելուզա ծ, ա ղօթքս իր ա ղօթ քին միա խ ա ռնա ծ, կը մա սնա կցէի, պ ա տ մութ եա ն մէջ ա ռա ջին ա նգա մ ըլլա լով , Մ իւռոնօրհնէքի ա յն բա ցա ռիկ ա րա - րողութեա ն, որ ա ռա ջին ա նգա մ կը կա տ ա րուէր վերա նկա - խ ա ցեա լ հա յրենիքի հողին վրայ, ի ներկա յութեա ն Հա յոց պե- տ ութեա ն ա ռա ջին սպ ա սա ւորին' Խ որհրդա րա նի նա խ ա գա հին' Լևոն Տէր-Պ ետ րոսեա նի, պ ետ ա կա ն ա ւա գա նիին ու բա զմ ա հա զա ր հա ւա տ ա ցեա լներու:

Հ ի ն գ տ ա րիներ ետ ք ա ստ ուա ծա յին ա նն ա խ ա տ ես ելի և ա նճա ռելի տ նօրինութեա մբ, ահա կը պ ա տ րա ստ ուիմ յա ռա ջիկա յ Սեպտ եմբերի 8-ի ն կա տ ա րելու ի մ ա ռա ջին օրհնութ իւնը Ս. Մ իւռոնի, որպէս Կաթողիկոս Ա մենա յն Հա յոց:

Սիրտս լեցուն է յուզումնա խ ա ռն ա պ րումներով: Եւ ա ռա ջին այս խ օսքը որ կ՛ ո ւղ ղեմ հա յ ժողովուրդին ի պ ա տ րա ստ ութիւն հոգևոր ա յդ մ եծ կոչունքին, առ Ա ստ ուա ծ գոհա բա նա կա ն և հա յցողա կա ն զգա ցումներով է ներթա վւա նցուա ծ.

« Ո ՜վ Տ է ր Ասսւուած, Հա յր Բա րեխ նա մ, ա րժա նի ը ր է զիս ա յս մեծ պասւիւին, ա նտ եսա նելի ձեռքերուդ ա մենա զօր ոյժը դիր տ եսա նելի և տ կա րա զօր ձեռքեր ուս մէջ, Ս. Գրիգոր Լուսա ւորչի Աջին խ որհրդա գործ հպումը մա տ ներուս թող ը լլա յ բա շա սա ն նուա ստ ութեա նս, և բ ե ր է ի ն ծ ի նա խ որդ-

20 Թ Ա&Ս՜ԻԱԾԻՆ 1996

ներուս ո գ ե ղ էն հա ղորդութեա ն ոյժը որպէսւլի երբ > Սեպտեմբերին « Օրհնեսցի և օծցի և սրբեսցի Մ իտ ոնս այս ... սրբոյ Լուսաւորչի Ա ջովն...» բա ռերն ա րտ ա սա նեմ Ս. Էջմիա ծնի այս ոգեշունչ սրբավայրի բա ց երկինքին տւսկ, Ս. Հ ո գ ի դ որպ էս ցօղ երկնա յին ի ջ ն է և կ ե ն ս ա ց ն է իււղն անուշահոտ և զա յն վերա ծէ Քու Օծեալ Ո րդւոյդ' Քրիստ ոսի շնորհա ց աղբիւրի ի կեանս "փոքրիկ հ օ տ ՚՚ի ն Հա յոց, ի Մայր Հա յա ստ ա ն, յԱ րցա խ և ի ծա գս մերձա ւոր և հեռա ւոր աշխարհաց սփիւռք անուանեա ւ":

Սիրեչի' հաւաւոացեաԼք,Ահա հինգ տարիներ սահեցան այն պատմական օր էն ա սդին,

երբ վա ւլգէն ա նմոռա նա լի Կաթողիկոսը "Ա նկա խ ութեա ն Մ իւռոն" հռչա կեց իր վերջին օրհնա ծ Միւոոնը... : Փառք տ ա նք Աստուծոյ և պատիւ ընծա յենք բոլոր վա ստ ակաւորա ց՝ մեծա ց և փ ոքունց, ա րա նց և կա նանց, ծերոց և տդւսյոց, հա յա զգեա ց և օտ ա րա զգի բարեկամաց, որոնք իրենց "[ո ւմ ա յ՚՚ն դրին Հա յոց պատմութեան կենսա շա բժ և յարա կերա գա նձա տ ա ն այս վերջին հնգա մեա յ գա նձա րկղին մէջ, և հայոց Սուրբ Մ իւռոնով օրհնեա լ Անկախ Հանրա պետ ութիւնը մնա ց ա նվտ ա նգ, քա լեց յա ռա ջւսդէմ և ամրացաւ խ որա գնա ց:

Չգիտ եմ, ի ՜ն չ բա ռ գտ նել Սեպտեմբեր 8-ին բնորոշելու համար ի մ առաջին օրհնելիք այս Մ իւոոնը: Բայց կը զգա մ հոգիիս մէջ ա պ րումներէ, զգա ցումներէ, խ ոկումներէ, միա մեա յ ւիորձսւ- ռութենէ, աչաԼուրջ դիտ ա րկութէնէ ծա գումնա ւորուող գա ղա - վւարներու շարժումը, վերածաղկում, վերա նորոգում, հա յութեա ն վերա բա ղա րջա ւորում, վ եր ա կ ա նգնմ ա ն զա րգա ցում և այլ յա րա կից բա ռերու կերպաւորումով տսւրաւլելի:

Այսօր Մայր Աթոռ Ս. էջմիա ծինը, ողջ հա յութեա ն հա սստ քի սիրտը, նոր ա րոփ իւններով կը բ ա բ ա խ է: Մեր դա րա շունչ եկեղեցական, հոգևոր, ծիսակա ն ա ւա նդոյթները, Աաոուածա- շունչ Մ ա տ եա նով ներշնչուա ծ, և մեր հա յ հոգիի ստ եղծա գործա կա ն մշակութային ա րժէքներով սննդա ւորուա ծ, վերստ ին կը զա րթնուն մեր ժողովուրդի կեա նքին մէջ: Գ ա րնա ն շ ո ւն չն է, որ նոր թարմութեամբ կը պ այծա ռա ցնէ, կը խ մորէ մեր կեա նքը: Եօթանասուն տարիներու թմբիրը ծա ռին վրայ կոշկոռ դա րձա ծ կեղևի նմա ն օրէ օր կը չո ր նա յ ու կը ճա քի, ա շնա ն դ ե ղ ի ն ն ու ձմրա ն մեռեւային ընդա րմութիւնը կը չք ա ն ա ն , կենսա յնութեա ն խ որհրդա նիշ վառ կա նա չին զիջելով իրենց եօթտ ա սա նա մեա յ տիրա պետութիւնը: Աւետարանական խ օսքով՝ թ զեն ի ի ն ոստ երը սկսած են կակղանալ, և մերձ է ամառն, լիութեա ն և պ արար- տութեան օրը: Այո', "Մ ե ր Հ ս ւ յր ե Ն ի ք ՚՚ր նոր շեշտ կը զ գ ե ն ա , վա ռ ձա յներով կը հնչէ, որովհետև մեր հա յրենիքը կ՝ երթա յ յա ռա ջ, մեր նահատ ակներու կտակին հաւատարիմ, ապրող սերունդին սպասաւոր և գա լիք սերունդներուն կտ ա կա պա րգև:


Վ երա զա րթ նումի պ ա հն է ա խ , ա յո', բա յց ո՛չ դ ի լբ ի ն ժամանակ, ո՜չ հեշտ շրջա փ ոխ ութիւն: Զա րթ նուլը ունի իրե՜ն յաւոուկ դժուա րութիւևնեբն ու փ որձութիւնները: Բա յց ի՜նչ փ ոյթ: Ասաուածադիր կարգի ընթա ցքը չի կրնա ր խ ա փ ա նուիլ: Բայց կենսա կա ն է, նո յնքա ն ասսւուածադիր օրէնք, որ մենք՝ մարդիկս, գիսւնա նք գործա կիցները ըԱայ ԱսւոուծՈյ, ա յնպ էս, ին չպ էս երբ Ի ն ք եկեղեցին տ նկեց աշխարհի և Հա յա ստ ա նի մէջ, "ժիր մշա կք" և "մա տ ռուա կք" հա նեց "հա յրա տ ունկ ա յգ ւո յն " ֊ա ռ ա ք ե ա յն ե ր , հա յրա պ ետ ներ, վա րդա պ ետ ներ, քա հա նա ներ, սա րկա ւա գներ, ա շխ ա րհա կա ն սպ ա սա ւորներ, Ե կեղեցւոյ հա ւա տ ա ւոր և հա ւա տ ա րիմ ա նդա սներ:

Ս ւետ ա րա նի մէջ ս ք ա ն չե լի դրո ւա գ մը, կայ կ են դ ա նի հարա ւլա տութեամբ պատմուա ծ. —

Յիսուս իր քա րողութեա ն և ժողովրդա կա ն ծա ռա յութեա ն սկիզբը, օր մը, երբ ի ր ծննդա վա յր Նա զա րէթ ք ա ղ ա ք ն էր ա յցելա ծ, Գա [իլիոյ նա հա նգին մէջ, սինա կոկ գնա ց, ըստ իր ա զգի կրօնա կա ն ա ւա նդութեա ն և ըստ իր ա նձնա կա ն սովորութեա հ: Երբ հրա ւիրուեցա ւ օրուա ն Ս. Գրական ընթերցումը կա տ ա րելու, բա ցա ւ Եսայի մա րգա րէի գրքի ա յն բա ժինը, ուր ըսուա ծ էր.

"Տիրոջ հո գին ի մ վրա յ է.Որովհետ և զիս օծեց և ղրկեց'- Ա ղքա տ ներուն փ րկութեա ն ա ւետիսը տալու- Սրտով կոտ րուա ծները բժջկեչու,- Գ երիներուն նւզա ա ութխ ն շնորհեչու,- Կոյրերուն տ եսողութիւն ընծա յե յու,- կեղեքուա ծներուն իրա ւունքը հաստատեշու,- Եւ յա յտ ա րա րելու, թ է ա ղես եկածէ ժա մա նա կը Տի րոջ վւրկութեան":Ք րիստ ոս Ի ն ք ն է Օծեալը. ո՜չ սոսկ իբրև բա ռ (Քրիստ ոս), այչ

որպէս ա ռա քելութիւն: Աստուծոյ Օծեալը, որ ի ր ա ստ ուա ծա յին ա նտ եսա նեփ և ա նշօշա փ ելի բնութ իւնը խ ա ռնեց-միա ցուց մեր մա րդկա յին բնութ եա ն, եղա ւ Մ իւռոն, նիւթին մէջ հոգի, որ կերպ ա րա նա փ ոխ եց մեր ողջ գոյութիւնը:

Ս. Ի ւղ ը ' Մ իւռոնը, "այս նիւթ եղէն զա ն գուա ծը պ ա նծա յի պ ա տ կերն է երկնքի ա րա րիչիդ" ( Ս. Գրիգոր Նա րեկա ցի) : Եւ ին չպ էս Արարիչը արարիչ է իր ա րա րա ծներով, ա յնպ էս և իւղը միւռոն է իր ա ռա քինա գործ զօրութեա մբ: Իւղը իւղ չ է իւղին հա մա ր, իւղ ը իւղ է մե՜զ համար, երբ կ՛ ըլլւսյ միւռոն՝ կը դա ռնա յ, նոյն Ս. Գրիգոր Նա րեկացիի բա ռով, "ո ղ ո ր ս ո ւթ ի ւն ." , ա յսինքն ' կը ճա ռա գա յթէ՜ մեր կեա նքին մէջ, կը մա րմնա ւորուի մեր գործերով, կը զա րդա րուի ա ռա քինութեա ն գո յնով , կը դրոշմուի բա րութեա ն

22 Թ ԱՋՍ՜ՒԱԾԻՆ 1996

բնութա գիծով և կը պաղաբերուի երջանկութեան բա ր իքներով : Նոյն ւսսւոուածամերձ և սրբագիր բա նա ստ եղծը կ ՚ը ս է. «Ի ն չպ է ս Iսաւարը' յո յս ի ն , ցա ւը' առողջութեան, գիշերը' ցերեկին, մահը կեա նքին հետ չ ե ն կրնա ր միա սին ըւչաչ, ա յնպ էս և այս աստուածապարգև իրին ( Ս. Մ իւռոնին) առջև կը խ ա փ ա նուին և բնա ջինջ կ ’ ը յյա ն չա րի ն բպ ո ր գո ր ծեր ը » {Բա ն. ՂԵ. 1 4 ) :

Հետ ևա բա ր, Միւռոնը, որ պիտի օրհնենք Ս. էջմիա ծնի մէջ թող չԸ11ա1 զուտ եկեղեցա կա ն, ա զգա յին, սրբա կա ն, ծիսա կա ն ա ւա նդութիւն: Թող դա ռնա ] կեանքի մէջ թա րգմա նուող հոգեկա ն ու ա զգա յին բա րեշրջութիւն: Քրիստ ոս Օծեալը եկաւ և իր Օծուա ծն ըլլա լը արտայայտեց ա ղքա տ ներուն, սրտ ով բեկուա ծ- ներուն, ճնշուա ծներուն, զրկեա լներուն, գերիներուն, կոյրերուն համար յո յս և լոյս դա ռնա լով, դեղ ու դա րմա ն հա նդիսա նա լով, բա րիք և փրկութիւն բերելով:

Այսպէս և մենք երբ կը պ ա տ րա ստ ուինք Ս. Մ իւռոնի օրհնութեան, ո՜ւր ալ ըլլա նք, Մայր Հա յա ստ ա նի մէջ թ է Արցախի, Կովկասի մէջ թ է Ռուսաստանի, Եւրոպայի մէջ' թ է ' Արևելեան, թ է ' Արևմտեան, Ամերիկայի մէջ՝ թ է' Հիւսիսա յին և թ է ' Հա րա ւա յին, Ծա յրա գոյն թ է Միջին Արևելքի մէջ, այս նոր Մ իւռոնին մէջէն զգա նք և տեսնեՂւք մեր ողջ հայութեան հոգեկա ն վերա նորոգումը, վերա բիւրեղա ցումը: Չ ա րն ու մեղքը մերն են, որքա ն բա ր ի ն և սրբութ իւնը: Մ եղա նչելը , սա յթա քիլը, մ ոլորիլը , պառակտիլը մեր կեա նքին մէջ իրողա կա ն տարրեր են, բա յց մեր բնա տ իպ ինքնութեա ն կը պատ կա նին վերա կա նգնիլը, վերա - կա զմուիլը, վեր ա մբողջա նա լը, վեր ա ռողջա նա լը , վերստ ին հա րա զա տ ա նա լը մենք մեզ հետ : Հա յրենիքն ու հա յութիւնը վէրքեր ու ցա ւեր դեռ շա տ ունին. սրտով բեկեա լներու թիւը դեռ ստուար է և բա զմա տ եսա կ, ամպերը դեռ բոչորովին չ ե ն փ ա րա տած. գետ երը դեռ չե ն վարարած, ծովերը դեռ չ ե ն խ ա ղա ղա ծ, դաշտերը դեռ լիովին չե ն ակօսուած. գործա տ եղիներուն մէջ դեռ շա տ ժա նգ կայ կապած, ղօղա նջները դեռ չե ն հա մա զա նգ ու ներդա շնա կ, միտքերը դեռ չե ն յստ ա կուա ծ, կամքերը դեռ չե ն վերա գտ ա ծ իրենց առհաւական պրկութիւնը. հոգիներուն մէջ դեռ խ ռովք կայ, սիրտերուն մէջ դեռ վիշտերը չե ն ա մոքուա ծ, հորիզոնը դեռ չ է այնպէս պարզ ու լուսա գիծ:

Ել ահա Միւռոնը այս բոլորին մէջ յոյսի ցոլք է, լո յսի շող է, բա լա սա ն է բոլոր ա նոնց համար, որոնք ա զգն ու հա յրենիքը, Եկեղեցին ու հա ւա տ քը, լե զ ո ւն ու մշակոյթը ո ւն ի ն ի ր ե ն ց գոյութեա ն և կեա նքին մէջ ընդելուզուա ծ:

Օ րէ օր դէպի լոյս ընթացող մեր այս նոր դա րա շրջա նին, Անկախութեան և Ազատութեան ՛այս յա ռա ջա գնա ց ճա նա պ ա րհին վրայ, ա ղօթենք և զգա նք, մտ ա ծենք և գործենք ա յնպէս, որ յո յսի բոցին առաւել կեա նք տ ա նք մեր սեփա կան շունչովը, մա նա ւա նդ ա'յս օրերուն — ու գա յիք տ ա րիներուն — երբ մտ ա ծ ե ն ք մեր Ս.

1996 ԱՋՍ՜ԻԱԾԻՆ Թ 23

Եկեղեցւոյ պ ա շտ օնա կա ն հիմնադբՈւթեան 1700-ամեակի տօնւս- կա տ ա բութեա ն ընթա ցքին մէջ: Մեր ռյժեըը բա զմա պ ա տ կելու և ի գոր ծ ա րկա նելու հրա մա յա կա նին առջև ենք բոլորս ա նխ տ իր:

Ք րի ս տ ո ն էա կ ա ն պ ա տ մութեա ն երկրորդ հա զա րա մեա կի փ ա կմա ն հա նգրուա նին վրա յ ենք կ ա ն գն ա ծ: Եկեղեցա կա ն կա նոնա կա ն ա ւա նդութեա մբ դիտ ուա ծ, այս Մ իւռոնօրհնէքը (Սեպտեմբեր 8, 1996, ի Ս. էջմիա ծին) 20 ֊բ դ դա բու վերջին Մ ի ւռո ն օր հ ն էք ը պ իտ ի ը լլա յ' երբորդ հա զա րա մեա կի ա րշա լոյսին թ ողնելով յա ջորդ Միւռոնի օրհնութիւնը:

Եկէք ա յնպէս պ ա տ բա ստ ուինք, որ այս նոբօրհնեա ւ Միւոոնը դա ռնա յ ո՜չ ա ւա նդութեա ն Մ իւռոն, ա ւա նդա կա ն սովորոյթ, յա ճա խ ձևա կա նութեա ն պ ա բա գա յա կա նութեա մբ յա տ կա նշուա ծ, այյ դա ռնա յ կեա նքի' Մ իւռոն, նո 'բ կեա նքին, նորացո՜ղ կեա նքին, պայծաոակեբպուո՜ղ կեա նքին մեր հա յրենիքին մէջ, մեր ա նկա խ պ ետ ա կա նութեա ն ա մրա ցմա ն և զա րգա ցմա ն հեռա նկա րով, Մայր Աթոռ Ս. էջմ իա ծնի « նորա փ ետ ուր զ ա րդա րմա մբ» և ողջ հա յութեա ն ու հա մա յն Հա յ Եկեղեցւոյ պ ա յծա ռա կեբպ ութեա ն տ եսխ քով ի Մայր Հա յա ստ ա ն և ի ծա գս ա շխ ա րհի:

ԳԱՐԵԳԻՆ Ա

ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

ՃճյՃ Լ

«

Խ Ո Ր Ե Ն Ա Կ Ա Թ Ո Ղ Ի Կ Ո Ս Ի Ա Ճ Յ Ո Ւ Ն Ն Ա Մ Փ Ո Փ Վ Ե Ց

Մ Ա Յ Ր Տ Ա Ճ Ա Ր Ի Բ Ա Կ Ո Ւ Մ

Ս եպ տ եմբերի 7-ին , ա ռա վոտ յա ն ժա մը 11.00-ին, Ս. Պա տա րա գի ա րա րողությունից հետո, հա տ ուկ թա փ որով'

նա խ ա գա հությա մբ Նորին Սրբություն Գ ա րեգին Ա Ա մենա յն Հա յոց Կա թողիկոսի, նա հա տ ա կ Խ ո ր ե ն Ա Մ ուրա դբեկյա ն Կաթողիկոսի ա ճյունը Ս. Գա յա նե վա նքից տ եղա փ ոխ վեց ի Մայր Տա ճա ր' իր ա րժա նի տեղը գրա վելու մեր երջա նկա հիշա տ ա կ Ամենա յն Հա յոց Կաթողիկոսների կողքին:

Աճյունի տ եղա փ ոխ ությունն ուղեկցվում էր հա տ ուկ երգեցողությա մբ և ա ղոթ քներով: Խ նկա րկեյով թա փ որը մուտ ք գործեց Մայր Տա ճա ր, ուր վեհա փ ա ռ Հա յրա պ ետ ի կողմից մա տ ուցվա ծ ա ղոթքից հետ ո, Մ ա յրա վա նքի մուտ քի մոտ տ եղի ունեցա վ թա ղմա ն ա րա րողությունը:

Նա հա տ ա կ Կա թողիկոսի ա ճյունը մինչ հ ո ղ ի ն հա նձնելը հիշա տ ակի և գնա հա տ ա նքի խ ոսք ա սաց Վեհա փա ռ Հա յրա - պ ետ ը: Դ իմելով ներկա ներին, Նորին Սրբությունը նշեց, որ հա յոց պ ատ մությա ն մեջ բա ցվ ում է ա ննա խ ա դեպ մի էջ, որը խ որհրդա նշա կա ն իմա ստ ո ւն ի ' որպ ես մեր գիտ ա կցութ յա ն վերա նորոգութ յուն և կերպ ա րա նա փ ոխ ություն: Հա մա եկեղե- ցա կա ն ու հա մա զգա յին մասնա կցությամբ ա րժա նին է հա տ ուցվում Խ որեն Ա Հա յրա պ ետ ի հիշա տ ա կին, որը Ա մենա յն Հա յոց


Կաթողիկոսներից միակը եղա վ, որ չո ւնեցա վ իր բնա կա ն մահը' զոհ գնա էով ա ռա փ նյա ն բռնա կա լութ յա ն: Եվ այս ա ճյունի տեղափոխությունը « ա նցմա ն նշխա րք է ' ի բռնո ւթ ենէ դէպի ա զա տ ութիւն»: Նշելով պահի կարևորությունը, Նորին Սրբությունն ընդգծեց, որ Խ որեն Ա Կաթողիկոսը պ ատմություն դա րձավ ոչ իր նահատակությամբ միա յն: « Նա մ եծ էր իր կ յա նքով ու գործունեությա մբ' և ' որպես վա րդա պ ետ , և ' որպես հա յրա պետական պատվիրակ, և ' որպես Գերա գույն Հոգևոր Խ որհրդի նախագահող անդամ, և ' որպես Ամենայն Հա յոց Կ ա թողիկոս»: Ամփոփելով պատգամը Վեհափառ Հա յրա պ ետ ն ա սաց. «Ա յսօր, սակայն, մենք չե ն ք եկել սգալու, այլ եկել ենք փ ա ռա բա նելու , պ անծացնեւու և առ Աստված գոհություն ա ր տ ա հ ա յտ ե ի , որ այսպիսի մարդ տ վեց մեր ժողովրդին, ա նհա տ ա կա նություն, որ կա րողա ցա վ վա ռ պահել Հա յ Եկեղեցու ջ ա հ ը » : Ն որինՍրբությունը պահը կարևորեց նաև այն իրողությա մբ, որ այն նա խորդում է Սրբալույս Մյուռոնի օրհնությա ն ա րա րողությա նը՝ պետական, հա մա զգա յին և համաեկեղ եցա կա ն ներկա յությա մբ:

Խ որեն Ա Կաթողիկոսի աճյունի տ եղա փ ոխ ությա ն ա րա րողությա նը ներկա էին Հա յա ստ ա նի Հա նրա պ ետ ությա ն Սահմանա դրա կա ն դա տ ա րա նի նա խա գա հ Գագիկ Հա րությունյա նը, Ա զգա յին ժ ո ղ ո վ ի փ ոխ նա խ ա գա հ Կարապետ Ռ ուբինյա նը, քո ւյր Եկեղեցիների ներկա յա ցուցիչներ, դիվա նա գիտ ա կա ն ներկա յա - 9ոլցԻւ ներ, բա րձրա ստ իճա ն հյուրեր:

Արարողությունից հետո տեղի ունեցա վ հոգեճա շ :

ՄԱՄԼՈ ԴԻՎԱՆ ՄԱՑՐ ԱԹՈՌԻ

« д а л в II Ի 11 в Ո в Բ Ե Զ ւ ո : տ ո Ի Ց ւ : ՝ ս ւ ? Մ Ք »

(ԽՈՐԵՆ Ա ՄՈԻՐԱԴԲԵԿ9ԱՆ ՆԱՀԱՏԱԿ ՀԱՑՐԱՊԵՏԻ ԱՕՑՈԻՆՆ ԱՄՓՈՓՎԵՑ ՄԱՑՐԱՎԱՆՔԻ ԲԱԿՈՒՄ)

Մի այլ խ որհուրդ ուներ սույն թվա կա նի սեպ տ եմբերի 7-ի ա յգա բա ցը: Առա վոտ յա ն, ժամը 9-ին , մեծա թիվ հա վա տ ա ցյա լ հա յորդիներ էին եկել մասնա կցելու Ս. Գա յա նե վա նքում մատուցվող Սուրբ և ա նմա հ Պ ա տ ա րա գին: Օրվա պ ա տ ա րա գիչ ն էր հոգեշնորհ Տ . Հա յկա զուն ծա յրա գույն վա րդա պ ետ Ն ա ջա րյա նը:

Հա վա տ ա ցյա լ ժողովուրդը եկել էր նա և իր հա րգա նքի ու սիրո տ ուրքը մա տ ուցելու Ա մենա յն Հա յոց բա զմ ա չա ր չա ր Հա յրա պ ե- տ ի ն' երջա նկա հիշա տ ա կ Խ որեն Ա Մ ուրա դբեկյա նին, խ ոն ա ր հվելու նրա ա նմա հ հիշա տ ակի ա ռջև, ում ա ճյունը Սուրբ Գայա- նեից տ եղա փ ոխ վելու էր Մայր Աթոռ և ա րժա նիորեն հ ա ն գչելո ւ էր Մ ա յրա վա նքի բա կում ' մյուս Կա թողիկոսների շիրիմների կողքին:

Հ ա վ ա ր տ մա տ ուցվող Սուրբ և ա նմա հ Պ ա տ ա րա գի, Ս. Գ ա յա նեում կա տ ա րվեց հոգեհա նգսա յա ն ա րա րողություն:

Այնուհետ և սգո թա փ որը, որի մաս էին կա զմում Երուսաղեմի Հա յոց Պա տրիարք Ա մենա պ ա տ իվ Տ . Թ որգոմ արքեպ իսկոպ ոս

28 Թ Է&Ս՜ԻՍԾԻՆ 1996

Մանուկյանը, թեմակալ ա ռաջնորդները. Մայր Աթոռիս միա բա նները, ա րժա նա պ ա տ իվ տեր հա յրեր, նա խ ա գա հութ յա մբ Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գա րեգին Ա Ամենայն Հա յոց Հայրսւպետի, հատուկ աղոթասացությւսմբ և երգեցողությամբ, Մայրավւսնքի զա նգերի ղողա նջների ներքո, ուղղվեց դեպի Մայր Աթոռ, ուր ես ներկա էր հա վա տ ացյալների հոծ բա զմություն:

Թ ա ղմա ն ա րա րողա կա րգին ներկա էին նա և Հա յա ստ ա նի Հա նրա պ ետ ությա ն Սահմանադրական դա տ ա րա նի նա խ ա գա հ տիար Գագիկ Հա րությունյա նը, Ազգային ժ ո ղ ո վ ի փ ոխ նա խ ա գա հ Կարապետ Ռ ուբինյա նը, քույր Եկեղեցիների ներկա յա ցու- ցիչներ, դիվա նա գետ այրեր, բա րձրա ստ իճա ն հյուրեր:

Երա նաշնորհ Հա յրա պ ետ ի աճյունի մա սունքներն ամփուիող մա սնա տ ուփ ը նա խ դրվեց .Մայր Տա ճա րում, Ի ջմ ա ն Սուրբ Սեղանի առջև, ուր դարձյալ կատարվեց հոգեհա նգիստ : Այնուհետ և Մայր Տա ճա րի բա կում տ եղի ունեցա վ հուղա րկա վորմա ն կա րգը: Ա զգա նվեր Կաթողիկոսի աճյունը դա մբա րա նու՛մ զետ ե- ղելուց հետո, հիշատակի և գնա հա տ ա նքի խ ոսք ա սա ց Ն.Ս .Օ .Տ.Տ. Գ ա րեգին Ա Ա մենա յն Հա յոց Հա յրա պ ետ ը: Դ իմելով ներկա հա վա տ ա վորներին, Նորին Սրբությունն ա սաց. « . . .Այսօր չե ն ք եկել սգաչու, ողբա լու, լա լու, այսօր եկել ենք փ ա ռա բա նելու, պանծացնեւու և աո Աստված գոհություն ընծա յելու, որ տ ա ռա պ ա գին օրերին այսպիսի մարդ տ վա վ մեր ժողովրդին, որ գիտ ցա վ ջա հը վառ պահել, և նույնիսկ իր մահից հետ ո ա յդ ջա հը ճա ճա նչում է մեր բոլորի կյա նքում* :

1996

է

ԷՋՄԻԱԾԻՆ Թ 29

Նշելով պահի կարևորությունը, Հա յոց Հայրա պեսւն ը ն դգծեց, որ Խ որեն Ա Կաթողիկոսը պատմություն դա րձա վ ոչ միա յն իր նա հա տ ա կութ յա մբ, ա յլև ա նգն ա հ ա տ ելի գոր ծունեութ յա մ բ. « Խ որեն Ա ա նմոռա նա լի և ա նմա հա նուն Կաթողիկոսը պ ետք չ է սա կա յն մնա պատմությանը մեջ հիշա տակելի և պ ա նծա լի միա յն իր նա հա տ ա կությա ն ա րա րքովը: Երբ կա րդա ք նրա կյա նքը, երբ կա րդա ք նրա գրությունները, կզգա ք, որ նա մեծ կաթողիկոս մըն էր ոչ թե մահով, այլ կ յա նքով: Որպես վա րդա պ ետ , որպես Ա յրա րա տ յա ն թեմի կա թողիկոսա կա ն փ ոխ ա նորդ , որպ ես Գ երա գույն Հոգևոր Խ որհրդի նա խ ա գա հող ա նդա մ և որպ ես Ա մենա յն Հա յոց Կաթողիկոս, իր նա մա կներով, տ եղեկա գիր- ներով, Հա յա ստ ա նյա յց Եկեղեցու բա րեկա րգությա ն ձեռնա րկով, Աստ վա ծա շունչ Մ ա տ յա նի թա րգմա նությա ն 1500-ամյակի կա զմա կերպ ումով և էլի շա տ ու շա տ գոր ծերո վ նա գիտ ցա վ մթության մեջ լույս ԸԱալ, իր կապը երբեք չկ տ ր եց ժողովուրդի բոլոր զա վա կների հետ նույնիսկ ա րտ ա սա հմա նում...»:

Այո, ի վերջո, բա զում ողորմ Տիրոջ կամոք, ի ր երջա նկա հիշա տ ա կ նա խ որդների կողքին հա վերժորեն հ ա ն գչե ց նա և Հա յ Եկեղեցու և հա յ ժողովրդի նա հա տ ա կ զա վա կ ը ' Խ ո ր ե ն Ա Մ ուրա դբեկյա ն չա րչա րյա լ Հա յրա պ ետ ը:

Հա վիտ ենա կա ն հիշա տ ա կն ա րդա րույն օրհնությա մբ եղիցի...

Մ. ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ

—1

ՍՈՒՐՒ ՍЧ/И-ПьՕրհնյւսչ կաթսա սուրբ մեռոնով առլեցուն, Քողասքողյաւ վեհ աղավնի, Սուրբ Հոգի, Կանգնել է սուրբ, կենդանարար խորանում, Ուսկից պիտի համայն հայոց բաշխվի:

ՄեռոՂւ' մասունք հաղորդության և դրոշմ Եկեղեցու ավազանից ծնվողին,Օժտի՜ր մեզ բյուր շնորհներով երկնային, Վառի՜ր ճրագն անմար հույսի մեր հոգում:

Աղավնակերպ և զերթ ւեզու հրեղեն,Երկնի կամար բարձունքներից շողակաթ Իջի՜ր, հոգի՜ իմաստության, գիտության, Սափորի մեջ եկեղեցու խանդակաթ:

Վեղվի՜ր, մեռոն, աստվածային ո՜վ շնորհք, Իջի՜ր, տո՜ւր մեզ իմաստություն և հրայրք, Օծի՜ր, մեռոն, խորհրդանիշ մաքրության, Բարեզարդի՜ր, իմաստնացրո՜ւ՛ամենքին:

Ներսես ՎանւսնւսՏ23.07 .96

ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ՁԵՌՔՈՎ ՕՐՀՆՎԵՑ «վԵ ՐԱ Օ Ն Ն Դ ՅԱ Ն ՄՅՈՒՌՈՆԸ»

« Ն ա ո ր օ ծ ո ւ ի ս ր ա ն ո վ '

Վ ե ր ս տ ի ն ծ ն ն դ ե ա ն ա յ ս ի լ ղ ո վ

Ղ ա ռ ն ա յ ե ր կ ի լ յ լ ա ձ ա ռ Ա ս տ ո ւ ա ծ

Ե ւ ա ն ե ր կ ի ւ ղ շ ն գ դ է մ Հ ա կ ա ռ ա կ ո ր դ ա ։ յ » :

Սեպտեմբերի 8-ին Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնի Մայրավանքում մատուցվող սրբազան Պատարագից հետո, առավոտյան ժամը 11.00-ին, Մայրավանքի մուտքի մոտ տեղադրված բեմահարթակի վրա, ի տես հավատացյալ և ուխտավոր ժողովրդի, բարձրաստիճան պետական ու հոգևոր այրերի, հյուրերի, սկսվեց Սրբալույս Մյուռոնի օրհնության արարողությունը' առաջինը Գարեգին Ս Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի գահակալության շրջանում և վերջինը' երկրորդ հազարամյակում:

Պահը հանդիսավոր է և հուզումնալից:

Մայրավանքի զանգերի և « Խորհուրդ խորին» շարականի հնչյունների ուղեկցությամբ Վեհարանից դանդաղաքայլ, Նորին Սրբություն Գարեգին Ս Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի գւխավորությամբ, դեպի Մայր Տաճար է ուղղվում տոնական հանդերձավորված շքախումբը' ընդգծելով Ս. էջմիածնի բիբլիական վեհությունն ու գեղեցկությունը:

Վեհափառ Հայրապետը, ուղեկցությամբ տասներկու եպիսկոպոսների և արքեպիսկոպոսների (Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարք Թորգոմ

32 Թ - ԷՋՄԻԱԾԻՆ 199^

Արք. Մանուկյան, Մեսրոպ Սրք. Սշճյան, Շահան Արք. Սվւսճյան, Խաժսւկ Արք. Պարսամյան, Վաչե Սրք. Հովսեփյան, Գւսրեգին Սրք. Նհրւփսյան, Զավեն Սրք. Չինչինյան, Տիրան Սրք. Կյուրեղյան, Գյուտ Սրք. Նագգաշյան, Գրիգորիս Սրք. Բունիաթյւսն, Պարգև Ես/ս . Մարտիրոս յան, Գիսակ եպս. Մուրադյան), որոնք խորհրդանշում են Հիսուսի տասներկու առաքյալներին, բարձրանում է բեմահարթակ, ուր դրված է Մյուռոնի կաթսան: Սրբազան եպիսկոպոսները Ս. Գ ր ք ի ց ընթերցում են համապատասխան հատվածներ' Մյուռոնի պատրաստության, նրա հոգևոր խորհրդի և գործածության մասին: Սպա Վեհափառ Հայրապետը կարդում է Մյուռոնօրհնեքի գլխավոր աղոթքը: Ընթերցվում են Մյուռոնօրհնության երկրորդ և երրորդ աղոթքները:

Մայր Տաճարի լուսարարապետ Հուսիկ արք. Սանթուրյանի հրավերով կաթսան բացում է մյուռոնօրհնության կնքահայրը: Վեհափառ Հայրապետը հանդիսավոր կերպով կաթսայի մեջ է յցնում 40 անուն ծաղիկների նեկտարներից պատրաստված խառնուրդը և բւսլասանը, որից հետո, Մեսրոպ Արք. Սշճյանի կողմից ողջույնի և սիրո խոսքով, Արամ Ա Կաթողիկոսի անունից, խառնվում է Մեծի Տա նն Կիլիկիո Կաթողիկոսությունից բերված Մյուռոնը: Եկեղեցու զանգերի ղողանջների ներքո նոր Մյուռոնին է խառնվում հինը' ներծծված Ս. Գրիգոր Լուսավորչի շնչով ու լույսով' իբրև Հայ Եկեղեցու հավերժության ու կենսունակության խորհրդանիշ:

Ապա Վեհափառ Հայրապետը՛ երեք սրբություններով' Ս. Կենաց փայտով, Ս. Գեղարդով և Ս. Գրիգոր Լուսավորչի աջով երեք անգամ «տեառնագրում» և խառնում է նորաօրհնյայ Մյուռոնը և կարդում վերջին աղոթքը:

1 9 9 6 ԱՋԼքիԱԾՒՆ Թ 3 3

Մյուոոնօրհնության արարողության. ավարտին Նորին Սրբություն Գարեգին Ս Կաթողիկոսը իր հայրապետական պատգամը տվեց ներկաներին:

Անդրադառնալով նախորդ օրը տեղի ունեցած նահատակ Խորեն Մուրադբեկյանի աճյունի' Ս. Գայանե վանքից ի Մայր Տաճար տեղափոխության արարողությանը, Վեհափառ Հայրապետը շեշտեց, որ իր անդրանիկ մյուռոնօրհնությունը, «որպէս խուԸկ բուրումԸաւէտ», ընծայում է նրա « պայծառ և ճաճաԸչող» հիշատակին:

Սրբաշույս Մյուռոնի օրհնությունն ավարտվեց «Հա յր մեր»-ով: Ներկաները իբրև մեկ սիրտ և մեկ հոգի երգեցին Տերունական Աղոթքը:

Սրբազան արարողությանը ներկա էին Հայաստանի Հանրապետության նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը' տիկնոջ հետ, Ազգային ժողովի նախագահ Բաբկեն Սրարքցյանը, վարչապետ Հրանտ Բսւգրատյանը, Սահմանադրական դատարանի նախագահ Գագիկ Հարությունյանը' տիկնոջ հետ, Լեռնային Ղարաբաղի նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանը, ՀՀ Արտաքին գործոց նախարար Վահան Փափազյանը, Պաշտպանության նախարար Վազգեն Սարգսյանը, Ֆինանսների նախարար Լևոն Բարխուդարյանը, Գիտության և կրթության նախարար Վարդգես Գնունին, Առևտրի, սպասարկումների և զբոսաշրջիկության նախարար Վահան Մելքոնյանը, Բնապահպանության և ընդերքի նախարար Սուրեն Ավետիսյանը, Տեղեկատվության

34 Թ Ա&Ս՜ԻԱԾԻՆ 1996

նախարար Հրաչյա Թւսմրազյանը, Տրանսպորտի և հաղորդակցության նախարար Վենրիկ Քոչինյանը, Ք ա դա ղքա շինութ յւսն նա խ ա րա ր Ֆելիքս Փիրումյանը, Արտակարգ իրավիճակների վարչության նա խ ա գահ Ստեփան Բադաչյանը, Տարածքային կառավարման գծով նախարար Ռուբեն Բարսեղյւսնը: Հայ եկեղեցական շրջագծից ներս ներկա էին' Կիլիկիո Կաթողիկոսությունից Տւսթև Արք■ Սարգսյանը, Մեսրոպ Արք. Աշճյանը, Օշական Եպս. Չոլոյանը, Երուսւսղեմի Հայոց Պատրիարք Թորգոմ Արք. Մանուկյանը, Թուրքիո Հայոց Պատրիարքությունից Շահան Արք. Սվւսճյանը և Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնի թեմակայ Առաջնորդները: իսկ դիվանագիտական շրջանակներից' Ռուսաստանի արտակարգ և լիազոր դեսպան Անդրեյ Ուռնովը, Իրանի իպամւսկան Հանրապետության արտակարգ և լիազոր դեսպան Հւսմիոեզա Նիքքար էսֆահանին, Մեծ Բրիտանիայի արտակարգ և լիազոր դեսպան Դեյվիդ Միլլերը, Գերմանիայի արտակարգ և ւիազոր դեսպան Տիկ■ Կարոլա Մյուլլեր Հոլթքեմփերը, Հունաստանի արտակարգ և լիազոր դեսպան Յակովոս Սպեցիուսը, Վրաստանի արտակարգ և լխսզոյւ դեսպան Գրիգոլ Բարամիձեն, ներկայացուցիչներ Միացյալ Նահանգների, Ֆրանսիայի, Եգիպտոսի դեսպանություններից, միջազգային կազմակերպություններից, բարձրաստիճւսն հյուրեր և պաշտոնյաներ:

Ներկա էին նաև քույր եկեղեցիներից. Ռուսիո Պատրիարքությունից' Ալեքսիյ Բ Պատրիարքի ներկայացուցիչ Կուոմենսկի և Կրուտիցի Միտրոպոլիտ Պիտիրիմը, Ինոկենտի Եպիսկոպոսը, վրաց Պատրիարքությունից' Ախալցխայի առաջնորդ Սերգեյ Եպիսկոպոսը, Սաֆարսւ- վանքի Տիմոթեոս Վանականը, Անգլիկան Եկեղեցուց' Կանոնեսկու Չեթ Գուսմեյքըրը:

Այստեղ էին աշխարհասփյուռ հայության ավեփ քա ն 15 հազար հավատացյալներ: Արարողությունը լուսաբանելու համար ներկա էին 170 ւրագրողներ' արտասահմանի, Սփյուռքի և տեղական գործակալություններից ու պարբերականներից: Արարողության ողջ ընթացքը հեռարձակվեց ուղիղ եթերով, ողջ Հայաստանի տարածքում:

Օրվա ընթացքում Սրբաւույս Մյուռոնի կաթսան համբուրելու և իրենց ուխտը վերանորոգեւու նպատակով Մւսյրավանք այցելեցին 40 հազարից ավելի հավատացյալներ և ուխտավորներ:

ԹԱՄԱՐ ԳԵՂԱՄ6ԱՆ

Մ Ի Ի Ռ Ո Ն Վ Ե Ր Ա Ծ Ն Ն Դ Ե Ա Ն

ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՏՈՑ ԿԱԹՈՂւ -ւՈՍԻ ՔԱ ՐՈ ԶԸ ՄԻԻՌՈՆՕՐՀՆՈԻԹԵԱՆ

ԱՐԱՐՈՂՈԻԹԵԱՆ ԱՌԹԻԻ

* Ո վ Տ է ր Ա ս տ ո ւ ա ձ ,

Ս . Հ ո գ ւ ո յ գ ա մ ե ն ա ս ո ւ ր բ զ օ ր ո ւ թ ե ա մ ր ը

Թ ո զ ա յս ի ւ ֊ղ ր լ ի ն ի '

Բ ե ր կ ր ա ն ք ի ի ւ ղ ,

Լ ո լ ս ա լ ո ր զ գ ե ս տ ,

Թ ա գ ա լ ո ր ա կ ա ն օ ձ ո ւ մ ,

Հ ո գ ի ն ե ր ի և մ ա ր մ ի ն ն ե ր ի ս ր ր ո ւ թ ի լ ն ,

Հ ո գ ե յւ ր ա կ ա ն շ ն ո ր Հ ք ,

կ ե ա ն ք ի պ ա Հ ա պ ա ն ,

Ա ր գ ա ր ո ւ թ ե ա ն կ ն ի ք ,

Հ ա ւ ա տ ք ի զ է ն ք

Ո ր պ է ս զ ի '

Ն ա որ- օ ծ ո լ ի ս ր ա ն ո վ '

Վ ե ր ս տ ի ն ե ն ն գ ե ա ն ա յ ս ի ւ ղ ո վ

Դ ա ռ ն ա յ ե ր կ ի ւ զ ա ձ ա ռ Ա ս տ ո ւ ա ձ

Ե լ ա ն ե ր կ ի ւ զ ը ն դ դ է մ Հ ա կ ա ո յս կ ո ր գ ա ց » :

Սա խորիմաստ և պերճաբարբառ բառերն արտասանուեցին քիչ առաջ, ՄիածՕաէջ վեհավայրի այս սրբազան բեմից, երբ սրտայոյզ աղերսանքով հայցեցինք Աստծու պայծաոակերպիչ օրհնութիւնը այս նոր Միւոոնի վրայ: Խնչ եցինք մեր Երկնաւոր Հօրից, որ այս օբհնեալ Միւոոնը դառնայ մեր ողջ ժողովրդի զաւակների համար կենսատու ոյժ' ցնծութեան և արախաթեան, դեղ ու դարման' մեր ցաւեբին, մաքրողական ներգործութիւն' մեր մեղքերին, կեանքի պահապան' մեր ժողովրդին, արգարութեան կնիք' մեր Հայրենիքին, հաւատքի զէնք' ըննդէմ անհաւատութեան, հաւատարմտթեան հաւաստիք' Աստուծոյ, և քաջութեան զրահ' ընդդէմ երևելի և աներևոյթ թշնամւոյն:

Աստուածաշունչ և դարահունչ նոյն այս բառերով ողջունում ենք ձե՛զ, սիրեցեալ զաւակունք ազգիս Հայոց, այս հոգևոր կեդրոնում, որտեղ համախմբտեյ էք Հայոց աշխարհի չորս կողմերից ի Հանրապետութխնս մեր հայրենի և ի Լեռնային Ղաբաբաղ, և համայն աշխարհի' արտասահմանի չորս ծագերից, յա րևկից մինչ յարևմուտս, ի հխսիսոյ և ի հարաւոյ, Հայաստանից մինչև ի Հիւսիսային և Հարաւային


Ամերիկաներ, Ռուսաստանից, Վրաստանից և Անկախ Պետտթխնների Համազոր ծակցութեան (ԱՊՀ) այլ երկրնեբից մինչև Եւրոպա, Միջին Արևկքից մինչև Ծայրագոյն Ա րևկք:

Եւ աոաջին հերթին փաոք և գոհութիւն Եմ ընծայում Քեզ, Հայր Երկնաւոր, որ շնորհ արեցիր իմ տկար անձին, որպէս Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի, կատարկու աոաջին միւռոնօրհնէքը, մեր հաւատացեաւ ժողովրդի համար նուիրականագոյն և սրբազնասուրբ այս արարո- ղութխնը, ողջ հայ քրիստոնեայ ազգի ծննդավայր Ս. էջմիածնի Մայր Աթոռի այս վեհաշուք և հոգեթաթաւ սրբավայրի մէջ, որտեղ աոաջին անգամ ւինկով, վերջին ժամանակների մեր պատմութեան մէջ, Անկախ Հայաստանի Հանրապետութեան Նախագահը իր անձնական ներկա- յութեամբ և պետական աւագանիով, Արցախի Հանրապետութեան Նախագահի հետ միասին, գւխաւորում է հաւատացեաւ ների աՏս ք՛ոծ

բազմութխնը:Միւոոնօրհնութեան սա հոգկից պահին այս բառերը («բերկրանքի

ի ւ ղ ' » , « լ ո ւ ս ա ւ ո ր զ գ ե ս տ » , « կ ե ա ն ք ի ս լա Հ ա ս լ ա ն », « ա ր դ ա ր ո ւ թ ե ա ն կ ն ի ք »,« Հ ա ւ ա ա ք ի զ է ն ք » ) թղթի վրայից և գիրի կաղապարից դուրս են դաշիս և ւցւում են մեր հոգիների մէջ և վերածւում են ապրումի', կեանքի', ներքին հոգեկան անյաղթելի և ամենայաղթ զօրութեան, մի տեսակ համազգային անպարագրեշի և աննկարագրկի հոգեշարժի, վերստին ծննդեան, որ մեզ կը դարձնի « ե ր կ ի լ ղ ա ե ա ռ . Ա ս ա ո ւ ա ծ » ե « ա ն ե ր /լի լ ղ

ը ն դ գ է մ հ ա կ ա ռ ա կ ո ր գ ա ց » :

Բոյորս ալ գիտակից ենք այն հոգևոր պայծառ իրողութեան, որ Միւոոնը ոչ միայն աստուածային կնիքն է Ս. Հոգւոյն, այչև "Տակտի գիր՛ին պէս ազգային դրոշմը հայ մարդու իւրայատուկ կերպարին և ինքնարոյն դիմագծութեանը: Միւոոնը մեր քրիստոնէական հայկա- կանութեան խորհրդանիշն է, մեր ինքնութեան և արժանապատւութեան ցուցանիշը, մեր միութեան սրբազան շաղախը, մեր հոգեկան կեանքի աւիշը, որ մեր հոգևոր ծառի՝ Հայոց Աոաքեւական Եկեղեցու արմատներից արտաբխում է որպէս կենսայնութեան ե պտղաբերութեան աղբխր: Հին միւոոնն այսօր ահա խաոնուեց նորին մէջ և մեր Եկեղեցու դարաւոր կեանքի անբեկանկի շարունակականտթեան զօրութխնը չցրեց մեր հոգիների մ կ մեր նոր կեանքին որպէս մղիչ ոյժ և մեր ազգային ամբողջականաթեան որպէս կաթ մայրենի և հաց կենդանի:

Քրիստոնէական պատմութեան երկրորդ հազարամեակի մայրա- մուտին, երբ ազգովին, որպէս Եկեղեցի, պետտթխն և ժողովուրդ, պատրաստւամ ենք արՓսնավայկ և պատտաբեր ձևով նշկու, որպէս քրիստոնեայ ազգ և պետտթխն, մեր ծննդեան 1700-ամեակը, ես այս միւոոնօրհնութեան մէջ տեսնում՜ Եմ մեր վերա ծննդեան ոյժն ու գրաւականը: Դեռ երեկաայ պէս յիշում եմ նախընթաց միւռոնօրհնէքը, մեր Երջանկայիշատակ նախորդին' անմոռանալի Վազգէն Ա. Կաթողիկոսի ձեռամբ կատարուած, երբ նա հոգեկան խորագոյն բաւա-


րարութեամբ և աննախընթաց բերկրանքով իր օրհնած միւռոնը կոչեց «Անկախութհան Մ ի ւո ո ն »: Այն ատեն նոր էր հռչակուած մեր Հայաստան աշխարհի անկախութիւնը: Այսօր հինգ տարիներ ետք, ահա մեր նորանկախ պետութիւնը արդէն հա սկ է իր կազմութեան և կազմա- կերպութեան հնգամեայ պայծառաշող հանգրուանին: Ես չեմ ուզում անպայման մի բնորոշիչ անուն տալ այս մխռոնօրհնՈւթեան: Ի Վերշոյ, կարիք չի եղել անցեալում անպայման յատուկ բնորոշումներ տայ միւոոնօրհնութեան արարողութիւններին: Բայց զգում եմ իմ ողջ գոյութեամբը, որ վերածնութեան շունչն է ծագել և տարածւամ է մեր Մայր Հայրենիքի և ողջ աշխարհի հայութեան կեանքում: Նախազգում եմ որ 1700-ամեակը պիտի էինի վերածննդեան մի նոր իմն աւազան մեր ժողովրդի հոգևոր և ազգային վերանորոգութեան, մեր հազարամեակ- ների պատմութեանը մէչ մի նոր դարաշրջանի կերտման համար: Ահա թ է ինչու մեր նոր Անկախութեան այս աոաջին հնգամեակին, տարւում եմ 20-րդ դարի այս վերջին Միւոոնօրհնէքը ձօնկու մեր Հայաստան աշխարհում Քրիստոնէութեան որպէս պետական կրօն ճանաչման, մեր Քրիստոսահիմն և Աոաքելաշաւիղ եկեղեցու պաշտօնական հիմնադրու- թեան 1700-ամեակին և այն կոչելու «Վերածննդեան Միւոոն»:

Ես իմ ձայնն եմ վեր առաքում ի բարձունս ասկով.«.Փառք քեզ, Աստուած, որ Քո Միածին Որդու ի Հայաստան էջքով

օրհնեալ և կնքեայ, Քո սուրբ հաւատքին մարմին տուող երկնապաց և գեղակերտ տաճարներով աստղնուած, Քո սուրբ կրօնին հաւատարիմ նահատակների, մարտիրոսների և հերոսների սուրբ արիւնով և սրբա- գործ քրտինքով ոոոգուած մեր երկրռւմ մենք ահա ապրեցինք անցնող հինգ տարիներին մեր սեփական կամքով, մեր անկախ պետա- կանաթեամբ:

Քո օրհնաբեր շնորհի զօրութեամբը. ազատուեցինք բռնութեան կապանքներից: Լծուեցինք բռնապետական կարգերի թողած եօթտաս- նամեայ հետքերը մաքրեյու առողջարար գործին: Սկսեցինք նոր կարգավիճակ ստեղծեյ. հաւատարիմ' Քո շնորհած ազատութեան: Գիտակցում ենք, որ դեռ երկա՜ր ճանապարհ ունենք մեր առաջ: Վերածննդեան այս յուսա յից շրջանում հնգամեայ մեր անկախ պետաթխնն ու ազգը կարիքն ունեն յառաշագնաց աճման և զօրացման: Այս մխոոնօրհնաթեամբ վերանորոգի՜ր, մեր Սուրբ Հայրերի սրբաշունչ բառերով' "նորափետուր լարդարիր" մեր Սուրբ Եկեղեցին, իր Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսութեամբ, Մայր Աթոո Ս. էջմիածնով և նուիրա- պետական միւ ս Աթոռներով և բոյոր թե մերով, որպէսզի նա կարողանա] դաոնաշ հոգևոր սննդեան առատաբուխ աղբիւր մեր ժողովրդի հոգևոր մաքրագործման, բարոյական առողջութեան, հայրենիքի վերաշինութ- եան և պետութեան զօրացման»:

* * *Սիրելի՛ք,Երէկ Մայր Աթոո Ս. էշմիածնում կատարուեց մի դէպք որ մե՜ծ, շա՜տ

մեծ նշանակաթխն ունի մեր ներկայ ժամանակների պատմութեան մէջ:

38 Թ * էՋՍ՜ԻԱԾԻՆ 1996

Երէկ, եկեղեցական շքեղ թափօրով և պետական ու ժողովրդական մասնակցութեամբ Մեր երջանկայիշատակ նախորդներից, նահատա- կութեամբ իր կեանքը կնքած ԽՈՐԷՆ Ա ՄՈԻՐԱԴԲԷԿԵԱՆ անմահանան Կաթողիկոսի աճխնը փոխադրուեց Գայիանէ վանքի շրջափակից ի Մայր Աթոռ Ս. էջմիածին, և զետեղուեց Մայր Տաճարի մուտքին: Մի Կաթողիկոս, որ, տոգորուած Հայց. Եկեղեցու անկախութեան ոգով և գաղափարով' իր կեանքը տուեց որպէս գինը իր հաւատքին և նախանձախնդրութեան, զոհ գնայով մեր երկրին և ժողովրդին պարտադրուած բռնապետական իշխանութեան: Նա չունեցաւ Հայց. Եկեղեցու աւանդութեան և իր կաթողիկոսական աստիճանին ու պատուին համապատասխան թաղում: Իր կաթողիկոսութեան վեց տարիներին նա չունեցաւ ո՛չ մի առիթ և ո՛չ մի ազատութխն կաթողիկոսական իշխանութեան միայն յատուկ իր պարտականութխնը' Մխոոնօրհնէքը կատարկու: Հայաստանի ազատ ու անկախ մեր նոր Հանրապետաթեան այս աոաջին հնգամեակին, մեր Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնի վայեյած ազատութեան և վերածաղկումի այս նոր շրջանին, իմ կատարած այս աոաջին Մխոոնօրհնէքը ես ընծայում եմ որպէս խունկ բուրումնաւէտ նրա պայծառ և ճաճանչող յիշատակին, որ վստահաբար պիտի չինի ներշնչման անսպառ և կենսարար աղբիւր մեր նո՜ր հոգևորականութեան և հոգեպէս ու ազգապէս ու պետականօրէն վերանորոգաող մեր ժողովրդին, յատկապէս նոր սերնդին:

Թող իր շիրիմը չինի մի նոր և պայծառահունչ ղօղանջ հոգևոր այս «Ա նչոկի Զանգակատուն»-ին' Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնին:

Աղօթում եմ որ նորօրհնեայ այս Միւոոնի բոյրը տարածուի մեր ողջ հայ ժողովրդի կեանքում թ է ՛ Մայր Հայրենիքում, մեր Հանրապե- տութիւնում, թ է ' Արցախում և թէ" սփիւոքում որպէս հեղում Ս. Հոգու շնորհներին, որպէս շաղկապ մեր ազգի միութեան, որպէս շունչ զօրութեան, հոգեկան արիութեան, որպէս վահան ընդդէմբոչոր տեսակի չարիքների և որպէս երկնաձիր ճանապարհ խաղաղութեան և երջանկութեան վասն փաոաց Աստուծոյ և վասն շինութեան և բարեկարգութեան Եկեղեցւոյս Հայաստանեայց և ազգիս Հայոց Հայկազեան. ամէն:

ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՅՆ <Ա 6Ո Ց

8 Սեպտեմբեր, 1996 ի Մայր Աթոռ Ս. էջմիածին

Ը Ն Դ Ո Ի Ն Ե 1 ՈԻԹՈԻՆ Մ6 ՈԻՌՈՆ0 ՐՀՆՈՒԹ 6 ԱՆ ԱՌ-ԹԻվ

Մյուռոնօրհնեքի արարողությունից հետո վեհարանում սւեղի ունեցավ ընդունելություն:

Ընդունեչով ներկաների բարեմաղթանքները և շնորհավորանքները, վեհափառ Հայրապետը ողջույնի խոսքով դիմեց նրանց.

■гԱյսօր հայ ժողովուրդը հոգևոր և ազգային վերազարթոնքի բերկրայի օրեր է ապրում, - ասաց Նորին Սրբությունը, ֊ և այսւոեղ, այս սրբազնագույն վայրում, աոաջին անգամ, որպես Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս, ես օրհնեցի Սրբալույս Մյուռոնը: Օրհնեցի երեք կաթսայով' այն համոզումով, որ պիտի բազմապատկվեն մկրտությունները, ձեռնադրությունները և օծումները» :

Վեհափառ Հայրապետը մեծ ուրախություն պատճաոեց ներկաներին, երբ ասաց. « Ինչպէս Մեր ընտրութեան և գահակալութեան օրով իմ բարեկւսմներէն երիտասարդ ազգային բարերար վա չէ Մանուկեանը իշխանական նոփրատւութիւն էր կատարած Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնին' յաւոուկ ֆոնտ հաստատելով' ի նպաստ Ամենայն Հայոց Կաթողիկո- սութեան այս սրբազնագոյն կենտրոնին, այնպէս և այսօր դարձեալ իմ բարեկամներէն և ազգային բարերար վահան Շամլեանը իր ուրա- խութիւնը կը յայտնէ և իր զօրակցութիւնը Մայր Աթոռին' ստանձնելով1997 տարւոյն համար բարերարութիւնը Հոգևոր ճեմարանի հանրակացարանի նոր շէնքի կառուցման» ;

Բուռն ծափահարություններով ընդունվեց Վեհափառ Հայրապետի այս հայտարարությունը:

Ողջույնի խոսք ասաց Հայաստանի Հանրապետության նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոպանը: Պրն. նախագահը մյուոոնօրհնության առթիվ բարեմաղթանքի իր խոսքում շեշտեց, որ 3-րդ հազարամյակի նախաշեմին երկու գլխավորագույն խնդիրներ կան լուծելու. Արցախ Աշխարհի վերամիավորումը Հայաստանին և Հայ Եկեղեցու միասնության վերականգնումը:

Այնուհետև Հանրապետության նախագահը բարեմաղթեց ասեյով. « վեհափառ Տեր, Դուք նշեցիք, որ հին Մյուռոնը ավարտվեց հինգ տարվա ժամանակահատվածում: Ես մաղթում եմ, որ Ձեր նոր օրհնյայ երեք կաթսա Մյուռոնը էյ ավելի շուտ վերջանա Հայ Եկեղեցու կատարած ձեռնադրությունների և մկրտությունների շնորհիվ ի շահ և ի բարգավաճություն մեր ժողովրդի»:

Ընդունելության ընթացքում Մեսրոպ Արք. Աշճյանը կարդաց Մեծի Տա նն Կիփկիո Կաթողիկոս Արամ Ա-ի ողջույնի նամակը: Շնորհավորանքի և ողջույնի խոսքեր ասացին Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարք Թորգոմ Արք. Մանուկյանը, Թուրքիո Հայոց Պատրիարքությունից' Շահան Արք. Սվաճյանը, Մ\ւտրոպոլիտ Պիտիրիմը, Ախալցխայի կաթոլիկ եկեղեցու առաջնորդ Սերգեյ Եպիսկոպոսը:

Բացառիկ ոգևորության, ազգային միասնության, հոգևոր վերազարթոնքի և վերանորոգումի օր եղավ սեպտեմբերի 8-ը Ս. էջմիածնի դարավոր պատմության մեջ:

ՄԱՄԼՈ ԴԻՎԱՆ ՄԱՅՐ ԱԹՈՌԻ

40 Թ ' էԶՄԻԱԾԻՆ 1996

Ս Ո Ի Ր Բ Մ 6 Ո Ի Ռ Ո Ն Օ Ր Հ Ն Ո Ի Թ 6 Ո Ի Ն Մ Ա Յ Ր Ա Թ Ո Ռ Ս Ո Ի Ր Բ Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ն Ո Ի Մ

«...Եղիցի սա ամենեցուն, որք տեառնագրին սովաւ' իւղ ցնծութեան եւ զգեստ Լուսպ»: (Մաշտոց ծիսամատյան)

1. ՎԱՌՎԵՑ ՍՐԲԱԼՈՒՅՍ ՄՅՈՒՌՈՆԸ ԵՓԵԼՈԻ ԿՐԱԿԸ Բերկրանք ու խանդավառություն էր հուլիսի 29-ին Մայր Աթոո Ս.

էջմիսւծնում:Առավոտյան ժամերգությունից հետո թափորը, Ամենայն Հայոց Հայրւսպետ Ն.

Ս. 0 . Տ . Տ . Գարեգին Ա Կաթողիկոսի գլխավորությամբ, հանդիսավորապես Վեհարանից ուղղվեց դեպի Հին Վեհարան, որի մոտ պետք է տեղի ունենար Սրբալույս Մյուռոնի եփմանն անհրաժեշտ նյութերի օրհնության արարողությունը:

Հանդիսությունը, որին մասնակցում էին Մայրավանքիս միաբաններ, քահանաներ, սարկավագներ և հավատացյալ ժողովուրդը, սկսվեց «Տերունական աղոթք»-ով: Ապա երգվեց Մյուոոնօրհնության «Որ .յաուսջագոյն յօրէնս» շարականը, հավարտ որի Սուրբ Գրքից ընթերցվեց Հովհաննես աոաքյալի թուղթը' ուղղված Կաթողիկե Եկեղեցուն:

ՄյուոոնօրհնությաՕ կանոնի համապատասխան աղոթքի ընթերցումից հետո, հատուկ աղոթասացությամբ Ամենակարող Տիրոջ օրհնությունը հայցեց Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց Հայրապետը, ապա օրհնեց անուշաբույր յուղերը, տարբեր ծաղիկներից ու բույսերից հավաքված 40 տեսակի նյութերը, ինչպես նաև Սուրբ Մյուոոնի եփման կաթսան:

Հնչեց « է շ Միածինն ի Հօրէ» շարականը, որին հաշորդեց «Պ ա հպ ա նիչ»-ը: Հավարտ «Պահպանիչ»-ի ներկաներին իր հայրապետական պատգամը հղեց

Ն . Ս. Օծությունը' ի մասնավորի նշելով, թե Մյուռոնը' մեր կյանքում Աստծո ներկայության դրոշմը, Տիրոշ կամքով թող կրկին վերադրոշմվի մեր սրտերին, մեր հոգիներին Ա մեր կյանքի ուղիղ ընթացքին, որպեսզի ունենանք մե'կ ժողովուրդ, մեԴ) հայրենիք և մեգ Եկեղեցի:

Ս. Մյուոոնի եփման օրհնության հանդիսավոր արարողությունն ավարտվեց «Հա յր մեր»-ի երգեցողությամբ: Թափորն ուղղվեց դեպի Վեհարան:

Այնուհետև կատարվեց Մյուոոնը եփելու նախապատրաստական աշխատանքը: Օրհնված կաթսայի մեշ, ըստ կարգի, նախ լցվեց ձիթապտղի յուղը, ապա 40 տեսակի մանրացված ծաղիկներն ու խոտաբույսերը, դափնու յուղը, ճերմակ գինին Ա վարդաջուրը: Թանկարժեք .նյութերով աոլեցուն կաթսայի բերանը փակվեց խմորով ե իջեցվեց ավելի մեծ կաթսայի մեջ, որը ջրի գոլորշիով եփվեց երեք օր ու գիշեր՝ սաղմոսների ընթերցման ուղեկցությամբ:

Համաձայն Մյուոո նօր հ նո ւթյա ն կանոնի, Ս. Մյուոոնօր հնությունից 40 օր աոաջ, մինչև, սեպտեմբերի 8-ը, ձիթենու մաքուր յուղով լի կաթսան դրվեց Մայր


Տաճարի Ավագ Խորանի ձախակողմում ե ծածկվեց նրբահյուս քողով: Այս ամենը կատարվեց հատուկ աղոթքների, շարականների ե. սաղմոսների արտասանությամբ:

Ամեն օր, հավարտ երեկոյան ժամերգության, աղոթասացությամբ, շարականներով Ա Սուրբգրային ընթերցվածներով կատարվեց հոգևոր հատուկ պաշտոն, իսկ վերջին օրը, մյոսւոնօրհնության նախատոնակին, գիշերը' նաև հսկման կարգ:

2. ՍՈՒՐԲ Մ ՅՈՒՈՈՆՕՐՀ Ն ՈՒ ԹՅՈՒ ՆՀայաստան/այց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցուս մյուռոնօրհնու-

թյունն այն յուրահատուկ և հոգեպարար արարողությունն է, որ իր եզակիության շնորհիվ ի մի է բերում, համախմբում համայն հայությանը' ի սփյուռս և ի Հայաստան, իր հրաշակերպող զորությամբ զեղում Սուրբ Հոգին յուրաքանչյուր հավատացյափ հոգում:

8 սեպտեմբերի: Սրբալույս Մյուռոնի օրհնության Սուրբ արարողություն: Դարեր ի վեր Սուրբ Մյուռոնը եղել և է՛ հայ հավատավորի գոյության, հարատևության կնիքն ու խորհրդանիշը: Դարեր շարունակ, նաև այսօր, աշխարհի տարբեր անկյուններից, որպես ուխտավոր, Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածին են ժամանեյ ազգիս հավատավոր զավակունք' խոնարհվեւու վերանկախացյալ Հայաստանում երկրորդ անգամ օրհնվող հալոց հավատի կնիք Սուրբ Մյուռոնի տաք կաթսայի առջև' հայցելու Բարձրյալի գութն ու շնորհները:

Հայոց Եկեղեցում Սուրբ Մյուռոնի կիրարկումը գափս է առաքելական ժամանակներից: Ըստ ազգային մի հին ավանդության, որ բերված է նշանավոր հեղինակ Վանական Վարդապետի (1181-1251) « Գովեստ


հայ ազգին» աշխատության մեջ. Քրիստոսի օրհնած յուղը Հայաստան է բերել ազգիս աոաջին լուսավորիչ Ս. Թւսդեոս առաքյալը: Համաձայն մեկ այւ ավանդության, Հայւսստանյայց Եկեղեցում Սուրբ Մյուռոնի օրհնությունն սկսվում է Ս. Գրիգոր Լուսավորչի ավետարանագործու- մից: Առաջին անգամ անուշահոտ յուղը մեռոն բառով է բացատրում Հովհան Օձնեցի Կաթողիկոսը:

Հարկ է նշել, որ մինչև 13-րդ դարը մեր մատենագրության մեջ հանդիպում ենք յուղի երեք տեսակի հիշատակության, թեև Սսւրգիս Շնորհալին իր « Կաթողիկեայց թղթի մեկնութեան» մեջ թվարկում է չորսը: Առաջին և մեծը Ավազանի յուղն է. Սուրբ Հոգու շնորհների օրինակը, որ կոչում ենք Ս. Մյուռոն, այսինքն' բոլոր ախտեր/1 մեռուցիչը: Երկրորդը' երեխաներին օծեւու յուղը, որ օրհնում են քահանաները, երրորդը' հիվանդաց յուղը, և չորրորդը' վւսխձանելոց յուղը: Այս թվարկմանն այլևս չենք հանդիպում 14-րդ դարից հետո:

Հայաստանյսւյց Առաքելական Եկեղեցու Մյուռոնի հիմնական նյութերն են 'ձիթենու յուղը և բաւասանը: վւսղարշապատում հրատարակված Մակար Ա Կաթողիկոսի Մյուռոնի օրհնության Մաշտոցում նշված Ս. Մյուռոնի նյութերի թիվը հասնում է 45-ի, իսկ վերջում հիշվում է. «Եւ եթէ յայս նիւթերոցս մին կամ երկու եւ կամ երեք պակաս լիցի' մի արգելցես զՄեռոնի օրհնելն»: Մյուռոնի պատրաստման համար գործածվող ծաղիկների ու հունդերի նյութերը, իրենց բուրումնավետ ութ,ամբ, խորհրդանշում են քրիստոնեական հավատքի և այդ հավատքով իրագործված կյանքի անուշահոտությունը: Յուրաքանչյուր ծաղիկ կամ անուշաբույր արմատ խորհրդանշում է մեր Տիրոջ' Հիսուս Քրիստոսի աստվածային հատկանիշներից մեկը:

Սրբալույս Մյուռոնը հայ հավատացյալի հայեցիության կնիքն է,. ! , Ղ , ցու է քոդովրդի միության խորհրդանիշը: Ըստ քրիստոնեական Եկեղեցու հին սովորության, Ս. Մյուռոնն օրհնվում էր Ավագ հինգշաբթի օրը: Սակայն մեր Եկեղեցին հաստատուն օր չի ունեցել: Այդ մասին էջմիածնի Մաշտոցն ասում է. «Եւ յաւուր Մեծի Հինգշաբթի եւ կամ յաւուր Պենտեկոստէ եւ կամ յաւուրս ինչ պատշաճաւորս»: Հայաս- տանյայց Եկեղեցում մյուռոնօրհությունը սովորաբար կատարվում է 5-7

ա ա 1 ս ձ գ ա ս ք Տ թ4ակաԱՒց “ » ' * * * Ч- Պուոոս է օրհԱվե,

Այնուհետև երկար ընդմիջումից հետո, հուրախություն հա, հավա-

աետնեոհ 1 հոկտեմԲե^ * ֊№ . Ս. Թարգմանիչ Վարդա-սանէեոհՒТ խ>'1բՈԼթ' ա °Ո ՛ Ի Վ Հ * » հԿ ում են Մայրավանքի ոե^ւմ նո, ԱԱ/ ^ Ավսք գ դ ա կ ն ե ր ը ՝ համայն հայությանը հրավի-Հ Տ Լ թ ո ռ ն ո վ հայաբար վերանորոգվելու և առաքելա-վանդ հավատքով վերակենսավորվեյու: Այդ և հետագա չորս անգԼմոՎեհա՚հ4 " Մ{ՈԼռոնն°1ւհնՎռւմ է ա4ԳԻս երջանկահիշատակ վա զգեն Ա շ ^ ա ռ Հայրապետի ձեռքով: վերջին մյուռոնօրհնության ն վ ի Լ ֊ կան արարողությունը կատարվեց 1991֊ի սեատեմռեոհ Չ*ւհ4, ./Ս . ^ 1 Ւ ս ,ո Ա Ւ Ա : ի լ ո տ

հիշաս>ակ <ատապետս ախ անվանեց ս նկյ խՀ շ իՊ շ ձ 7 4

1996 Ս&Ս>ԱԾԻՆ Թ 43

Սույն թվականի սեպտեմբերի 8 ֊ի առավոտյան ժամը 9-ին խանդավառությամբ ղողանջեցին Մայբավանքիս զանգերը և ի լուր համայն հայության ավետեցին մյուոոնօրհնության Սուրբ և անմահ Պատարագի սկիզբը: Օրվա պատարագիչն էր Մայր Աթոռի դիվսւնա- պետ գերաշնորհ Տ. Ներսես արքեպիսկոպոս Պոզապալյանը:

Հընթսւցս մատուցվող Սուրբ Պատարագի, Նորին Սրբությունը Վեհարանում հանդիսավորությամբ զգեստավորվում է հայրապետական շուքով: Համաձայն իրենց աստիճանի, նույն կերպ զգեստավորվում են և տասներկու եպիսկոպոսներ:

Ավարտվում է Սուրբ Պատարագը: Հանդիսավոր թափորը, ներկա հոծ բազմությունը ճեղքելով, ուղղվում է դեպի Վեհարան:

Հավարտ Ս. Պատարագի Մայր Աթոռ են ժամանում Հայաստանի Հանրապետության և Արցախի Հանրապետության նախագահներն իրենց ավագանիով, ՀՀ արտակարգ և լիազոր դեսպաններ, ինչպես նաև դիվանագետ այլ այրեր' ներկա գտնվելու Սրբալույս Մյուռոնի օրհնության հանդիսավոր արարողությանը:

Կրկին ղողանջում են Մայրավանքիս զանգերը' ի լուր ամենքի ավետելով Սրբալույս Մյուռոնի օրհնության արարողության սկիզբը:

վեհափառին շրջապատած հոգևոր դասը, քույր Եկեղեցիների ներկայացուցիչների հետ մեկտեղ, վեհարանից ուղղվում է դեպի Մայր Տաճար: Երկշարք' վեհափառի աջ և ձախ կողմից ընթանում են վեցական եպիսկոպոսներ' տանելով Մյուռոնի օրհնության համար անհրաժեշտ Մայր Աթոռի ավանդական սրբությունները' Ս. Ավետարանը, Ս. Մյուռոնի նյութերի անոթը, Ս. Արիստակես Հայրապետի Աջը, Ս. Հակոբ Մծբնա Հայրապետի Աջը, Ս. Գրիգոր Լուսավորչի Աջը, բալասանի անոթը, հին Մյուռոնը' մեռոնաթափ աղավնիով, Ս. Գեղարդը, Կենաց խաչափայտը և Մեծի Տա նն Կիլիկիո Կաթողիկոսության Մյուռոնով լի անոթը:

« Խորհուրդ Խորին» շարականի երգեցողությամբ և Մայր Տաճարի զանգերի ղողանջների ներքո թափորը ելնում է Տրդատա կամարից և առաջնորդվում դեպի Մայր Տաճարի մուտքի մոտ հատուկ մյուռոն- օրհնության համար պատրաստված բեմահարթակ:

Ավանդաբար Պատարգի ընթացքում Ս. Մյուռոնի կաթսան դրվել է Մայր Տաճարի բեմում, սակայն հաշվի առնելով, որ բազմահազար ուխտավորները ի ւլորու չեն տեղավորվելու Մայր Տաճարում, նրանք բոլորն էլ աշխարհի տարբեր կողմերից դայիս են օրհնության սրբազնախորհուրդ ընթացքին հաղորդվելու տենչով և ջերմ փափագով, վերջին շրջանում կաթսան դրվում է զանգակատան առջև պատրաստված բեմ-սեղւսնին:

Սկսվում է Ս. Մյուռոնի օրհնության կարգը:Մայր Աթոռի լուսարարապետը' գերաշնորհ Տ. Հուսիկ արքեպիս

կոպոս Սանթուրյանը, բացում է Ս. Մեռոնի կաթսայի կափարիչը, իսկ դպիրները երգում են « Բացեր Տէր այսօր զգա նձդ երկնա յին» շարականը: Երկնային շնորհները կրող բացված այս գանձի մեջ

44 Թ ԷՋՄ՜ԻԱԾԻՆ 1996

Հայրապետը նախ լցնում է 40 ծաղիկների և անուշաբույր արմատների նյութերը, ապա բաւասանը, Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոսության Մյուռոնը' որպես մեկ Եկեղեցի և մեկ սիրտ ու ազգ լինելու խորհրդանիշ: Ահա և Ս. Մյուռոնի օրհնության ամենախորհրդավոր պահը: Մյուռոնաթափ աղավնիով Վեհափառ Հայրապետը հին մյուռոնն է 1ցնում նորի մեջ: ԺԱ դարի մատենագիր Անւսնիա Սւսնահնեցու բնորոշմամբ, երբ հին մյուռոնը խառնվում է նորին, հնի մեջ եղող սրբալույս շնորհը փոխանցվում է առ այն:

Քանի որ սյուռոսի միջոցով խորհրդաբար փոխանցվում են Ս. Հոգու շնորհները և որոնք օրհնվող նոր մյուռոնին են խառնվում հնի հ ե ղ ֊ մամբ, այն պահին, երբ լցվեց հինը, բարձր ու զիլ ղողանջեցին Մայր Տաճարի զանգերը, «զի լիցի դղրդումն»: Այսինքն' ինչպես Հոգե- գալստյան ժամանակ վերնաաանը հավաքված առաքյալների վրա իջավ Սուրբ Հոգին և «հանկարծակի երկնքից հնչեց մի ձայն» (ԳՈՐԾՔ Բ 2), այնպես էլ հին մյուռոնի Լցման պահին օրհնվող նոր մյուռոնի Ս.

ղողա նջըԲհնեԲՈէ* պաԱ1եւն Է խորհրդանշում զանգերի այս անկրկնելի

Աղավնու Ս Հոգուն խորհրդանշելու համար, հին մյուռոնը նորին խառնելիս, Ամենայն Հայոց Վեհափառը երգում Է «Առաքելոյ Աղաւնոյ իջանելով» շարականը: 1 ւա լս,4

1996 1-ՋՍ'ՒԱԾԻՆ Թ 45

Լուսավորչի Աջով Մյուռոնը տյառնագրելուց հետո. Վեհափառը շարունակում է կարդալ մյուռոնօրհնության հատուկ աղոթքները: Վերջում ընթերցվում է Սուրբ Ավետարանը: Ս. մյուոոնօրհնությունն ավարտվում է Վեհափառ Հայրապետի «Պահպանիչ»-ով:

Եպիսկոպոսները, Սուրբ մասունքները ձեռքներին, եկեղեցական դասով, թափոր կազմած, նույն հանդիսավոր ձևով, « Որ զշնորհս աստուածային» շարականը երգելով, Վեհափառին շրջապատած, ուղղվում են դեպի Վեհարան:

Սրբաւույս Մյուռոնի օրհնությունն ավարտվել է: Սակայն ամեն մի հավատացյալ, իր նվիրական իղձն իրականություն տեսնելու ակնկալությամբ, երկյուղիվ մոտենում է տաք կաթսային, հպվում նրան ձեռքով կամ թանկարժեք իրով' ի նշան հավատի անմեկնելի դրսևորման:

Այս մյուռոնօրհնությունը հայոց հինավուրց ու տառապյալ երկրի և հայրենի մեր ժողովրդի համար թող դառնա աստվածային շնորհների հեղման աղբյուր: Թող յուրաքանչյուրի հոգում հեղվի Սրբալույս Մյուռոնից ճառագայթված աստվածային ճշմարտությունը, որպեսզի նրանց սրտերում բնակվեն սերն ու եղբայրությունը, հաճությունն ու խաղաղությունը, հայրենասիրությունն ու ազգասիրությունը:

Ս. Մյուռոնի օրհնության առիթով հավաքված հոգևորականները ՎեհափառՀայրապետի հետ Մյուռոնօրհնությունից հետո

Ո՜վ հավատավոր հայորդի, Նոր Մյուռոնի Սրբալույս այս կաթսայի առջև ուխտի՜ր հավատարիմ մնալ հայրերիդ լույս ու կենսատու հավատքին, աղոթի՜ր հանուն երկրիդ ու աշխարհի խաղաղության և ընդմիշտ մնա՜ արժանի ժառանգորդը մյուռոն/այ ժողովրդիդ...

ՄԱՐԻԱՄ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ

ՄՈՒՇԵՂ ՍԱՐԿԱՎԱԳ ԺՈՌ ՈՅԱՆ

Ս Ո Ր Ա Լ Ո Ւ Ց Ս Ս ՜ Յ Ո Ւ Ո - Ո Ն Ըեվ Ս՜ՑՈՒՈ-ՈՆՕՐՀՆեՔԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՅԱՅՇ

եԿեՂեՑՈՒ ԱՎԱՆԴՈՒԹՅԱՆ Ս՜ես*

ՍՐԲԱԼՈՒՅՍ ՄՅՈԻՈ-ՈՆԻ ԾԱԳՈԻՄԸՏեր Ասսւված է Սինա լեռան վրա Մովսես մարգարեին հայտնեւ

Մյուռոնի բաղադրության, պատրաստման և կիրառության ոլորտների մասին. « Տէրը իւօսեց Մովսէսի հետ ու ասաց... Դրանցից հր պատրաստես սուրբ օծութեան համար իլղ այնպէս, ինչպէս վարպետ իւղագործները ձէթ են պատրաստում: Այն սուրբ օծութեան համար իլո թող ւինի: Դրանով կ՛օծես վկայութեան խորանը, վկայութեան տապանակը, զոհասեղանն ու նրա ամբողջ սպասքը, աշտանակն ու նրա ամբողջ սպասքը, խնկարկութեան սեղանը, ողջակէդների սեղանն ու նրա ամբողջ սպասքը, աւազանն ու նրա պատուանդանր: Կո սրբագործես դրանք ել դրանք կՌ ւինեն սրբոլթխննեբի սրբոլթիձ ;Սմէն ոք, որ դիպչի դրան, կը մաքրուի: Կ՛օծես Ահարոնին ու նրա որդիներին, կը սրբագործես նրանց, որպէսզի նրանք ինձ համար քահանայութիւն ա նեն»1: Ր

Հին Ուխտում օծման այս անուշաբույր յուղը նկատվում էր իբրև ա,ն

տե՚սանԽհ ք 2նՈԴ Т , ՍՈԼՐԲ <ՈԳՈԼ ^ ն ե ր ը Ա զորությունը տեսանելի է դարձնում մարդկանց մեջ և իրերի վրա: Մաղ առ հաարքեպիսկոպոս Օրմանյանի բնորոշմաւէբ « Իսկ ս. Միւոոնը թէեւ ըսա-

*Ա յս աշխատանքը աոառճիը 4ր քո լյկ ո վ լո լյս է տեսել ս Մ յոլռոԸի օր հ ռռ լբյռ լն ի ց

Աստվածաշունչ, Մայր Ա րոռ Ս. էջմիա ծին, 1 994 , Ե /ք Հ 22 , 2 5 -3 0 :

1 9 9 6

է

1-Ջ.Ս ՒԱԾՒՆ Թ 47

ինքեսւն պաշտելի նիւթ չէ , բայց նաիրական միջնորդ եւ հաստատուն նշանակ մըն է, որով հասարակ իրաց կարգէն եւ մար մնաւոր տարազով եւ նիւթով եղած բան մը կը զանազանուի կիրառութեամբ եւ նշանակութեամբ եւ յատկապէս կ՚որոշուի հոգեւոր նշանակութեամբ, կիրառութեամբ եւ գործածութեամբ: Ու ասիկա շատ այ պատշաճ բա ն մըն է, զի ինչպէս պաշտամունքին պաշւոօնեան կ՚օծուի, նոյնպէս եւ պէտք է օծուին պաշտամունքին գործիք եղած առարկաներն ու սպաս- ները» 2 : Այլ կերպ ասած, նրանով օծված պաշտամունքի առարկաներն ու մարդիկ զանազանվում էին շրջապատի կենցաղային իրերից ու մարդկանցից, քանզի աստվածային զորությամբ նրանց հաղորդվում էյ г սրբազան ու նվիրական բնույթ, ինչն իրենք իրենց մեջ ունենալ չէին կարող :

Հին Ուխտում, սակայն, այս յուղով օծվելու արժանանում էին միմիայն ընտրյալ մարդիկ' քահանաները, մարգարեները և թագավորները, որոնք կոչվում էին Աստծո օծյայներ և Նրա ներկայացուցիչներն էին երկրի վրա: Օծության ժամանակ այս առանձնաշնորհյալ անձանց վրա Սուրբ Հոգին էր իջնում: Այսպես, երբ Սամուել մարգարեն օծեց Իսրայելի Դավիթ թագավորին, Սուրբ Գրքի վկայությամբ, նրա վրա Սուրբ Հոգի իջավ:

Այս կանաչաթույր ու բուրումնավետ հեղուկը խստագույնս արգելված էր կիրառել հոգևոր անդաստանից դուրս:

ՍՐԲԱԼՈԻՑՍ Մ6ՈԻՌՈՆԸ ՔՐԻՍՏՈՆԵՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ

Մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսով Մյուռոնը ^гироу հունարեն բառ է և նշանակում է անուշաբույր յուղ, առավէվապես' ձիթապտղի կամ անուշահոտ համեմունքներով զանգված յուղ) մի նոր խորհուրդ ստացավ: Քրիստոնեական վարդապետության խորունկ ըմբռնմամբ, այն խորհուրդ է «խ որին» ու խորհրդավոր: « Միւոոնը ձէ ՚թ է ու ծաղիկ' իբրեւ նխթեղէն գոյութիւն: Բայց մեզի համար կը փոխակերպուի խորհուրդ ի', իմաստի' ու կեանքի', երբ կը հանդիպի մեր հաւատքի հրաջակերպող հոսանքին եւ ազգային գիտակցութեան ներզօր կրակին» ? Մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի փրկչական առաքելության վրա է խարսխված Մյուռոնի խորախորհուրդ էությունը, ինչը հասու և տեսանելի է մեզ միայն հոգևոր իմացությամբ՝ հավատքի աչքերով:

Նրա աստվածաբանական իմաստը ամփովւ ձևով ներկայացված է սրբալույս Մյուռոնի օրհնության եպիսկոպոսական աղոթքում. «Ով հայրերի Աստված և Տեր ողորմության, Դու մեզ ստեղծեցիր կյանքի և անապականության համար, սակայն, մենք բանսարկուի պատրանքների պատճառով խախտեցինք քո պատվիրանները, դատապարտվեցինք մեղքի ծառայության ու մահվան: Բայց Դու, գթաչով Քո ձեռագործ արարածներին, բարեհաճ գտնվեցիր մեզ մահվանից կյանքի կոչելու և մեղքի ծառայությունից' շնորհքի ազատության' Քո Միածին Որդու, մեր Տիրոջ' Հիսուս Քրիստոսի միջոցով, որ այս անպատում բաներն ու քահանայագործության սքանչեէի խորհուրդը մեզ ավան-

2 Մաղտյշիա արք. Օրմանեան, « Ձաղագս պ ա շտ ա մա Օյ», ԳաՕձասար Գ, էջ 3 5 :

^ Գար եզ ի ն Й Կաթողիկոս, Հո ղ , մա րդ ե լ գիր, Ա նթիլիաս, 1991, էջ 1 6 7 :

4 8 թ- - ԷՋԼՌԱԾԻՆ_____________ 19 96

դեց. որ մեր մեղքերի ծանրությունը ինքն իսկ բառնաց' մեզ հրավի- րեւով երկնային խորհրդականության, և վերասրբեյով մեզ ջրով հոգով փրկության ճանապարհ պատրաստեց:

Արդ' Դու' նույն ինքդ Տեր մեր Աստված, խոնարհվելով դեպի Քո ծառաների աղաչանքները' առաքիր Քո առատ ողորմությունը այս ձիթենու պտղի մեջ, որ մարդկային ազգի փրկության ու օգտակարության համար տվեցիր, և բնակեցրո՜ւ մեր մեջ Սուրբ ու Բարերար Հոգուդ շնորհները' ի գործակցություն և ի յրումն քո սուրբ խորհուրդ ֊ ների և տարբեր պաշտամունքների, որոնք մատուցում ենք ի փառս Քո»4 :

Աստծո փառքից ընկած ու դրախտից վտարված մարդկությունը, որ դատապարտված էր տառապանքի ու մահվան, Քրիստոսով մեղքերի թողություն ու Սուրբ Հոգու զորացուցիչ շնորհները կրելու կարողությունը ստացավ. « Ել նա, որ հաստատեց մեզ ի Քրիստոս ձեզ հետ միասին եւ օծեց մեզ, Աստուած է, որ եւ կնքեց մեզ եւ Հոգու առհա- ւաաչեան տուեց մեր սրտերի մեջ»5 :

Քրիստոսն Ինքն է ճշմարիտ Մյուռոնը, որն Իր աստվածության յուղը հեղեց մեր մեղանչական բնության մեջ, օծեց և սրբացրեց մեզ: Տերն Իր փրկագործությունը մարդկությանը շնորհեց Իր եկեղեցու խորհուրդների միջոցով: Դրանցից երկու կարևորագույնների' մկրտության ընթացքում, մենք ջրով սրբվում ենք ադամական կամ սկզբնական մեղքից ու վերստին ծնվում (Տիտոս, Գ 5), իսկ դրոշմի խորհրդւս- կատարության ժամանակ, որի զգայի նշանակը' նյութը, հենց սրբա- լույս Մյուռոնն է, արժանանում ենք Սուրբ Հոգու բարերար ու սրբարար ներգործությանը: Դրոշմի խորհուրդը, առհասարակ, եկեղեցու սուրբ Հայրերի գրվածքներում ունի բազում անվանումներ' խորհուրդ մյուռոնի, խորհուրդ յուղի, խորհուրդ Ս. Հոգու և այլն: Հունաց եկեղեցում այն պարզապես կոչվում է Մյուռոն, իսկ մեզանում գործածվող դրոշմ բառը նրա ակնարկությունն է: « Թէպէտեւ ինչպէս այժմ բպոր եկեղեցիները ունին եւ ինչպէս կուսուցանեն բուոր եկեղեցիներուն վարդապետութիւնները, ներկայիս չկայ Դրոշմ առանց Միւռոն/1, եւ ոչ իսկ ընդունելի կ ՚ըչլայ խորհուրդը առանց օծումի» :

Այս երկու խորհուլւդները, իրենց նախահիմքում ունենալով Հիսուս Քրիստոսի մկրտությունը Հորդանան գետում և Սուրբ Հոգու էջքը Նրա վրա, մի ծեսի անքակտելի մասերն են և ժողովրդի մեջ հայտնի են կնունք անվամբ: Այս բառը ծագում է « Սուրբ Հոգու կնիք» արտահայտությունից, որով դրոշմվում է յուրաքանչյուր մկրտված: Եռամեծար Սուրբ Գրիգոր Տաթևացին Ս. Մյուռոնով օծվելու կապակցությամբ գրում է. « Ձայն ցուցանէ թէ յորժսւմ մկրտեցաւ Քրիստոս' Հոգին Սուրբ էջ ի վերա նորա. զի էառ որպէս գչուխ մեր, և եհեղ յանդամս ի հաւա- աացեաւս իւր, ըստ այնմ (որպէս իւղ զի իջանէ ի գլուխ) ... Այսպէս ջրովն մկրաիմք ի Քրիստոս և որդիք Աստուծոյ կոչիմք, և իւղովն ի շնորհք Հոգւոյն Սրբոյ միաւորիմք»®:

4 « Կանոն օրհնոլրեա ն սրբա լոյս մ եռոնին », Վաղ արշապատ, 1 890 , էջ 9 :

5 Բ Կորնթ. Ա 2 1 -2 2 :

6 Գ ր . Տա թևա ցի, Գիրք Հա րցմա նց. Երուսա ղէմ, 1993 , էջ 5 9 3 :

1996 ԱՋՍԻԱԾԻՆ Թ 49

Սուրբ Հոգու շնորհներով մենք որդեգրվում ենք Աստծուն, դաոնում Աստծո արքայության ժառանգորդ և եկեղեցու զավակ: Այլ կերպ ասած, ի Քրիստոս կնքվելով մենք դաոնում ենք քրիստոնյաներ, այսինքն' օծվածներ:

Անուշահոտ յուղի օծության ժամանակ, Քրիստոս այս «հխ թ օրհնութեան ձիթ ոյ» ֊ով , որին միավորվում է Սուրբ Երորրդությունը, մեզ լինում է «...ճառագայթ հոգւոց, [ուսաւորութիւն մտաց, տեառնա- գրութիւն երեսաց, պաշտպան շրթանց, զօրութիւն անձանց, ախոյեան ընդ դէմ դիւաց, վւարատիչ ցաւոց, պահպանումն կուսից, աճեցումն տղայոց, պարարումն ծերոց, ձեոնադլւիչ նուիրեչոց, և պսակ թագա- ւորաց: Քանզի մեռոնս այս օրհնաբանեալ' հրաշագործէ արուեստս և սքանչեւիս, և զօրութիւնս զարմանաւորս-»1:

Մ6ՈԻՈ-ՈՆԸ ՀԱՅ ԱՌԱՔԵԼԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑՈՒՄ

Սուրբ Լուսավորչի ձեոամբ օրհնված և Ս. էշմիածնից դարեր շարունակ բխող այս աստվածային խնկեչի յուղը, որ մեր պաշտամունքի սրբությունների շարքում ամենանվիրականն է, միշտ գերադաս ու առանձնահատուկ պատիվ է ունեցել մեզանում: « Միւռոնը հայոց պատմութեան մէջ բացառիկ յարգանքի է արժանացած սրբական, սրբարար խորհրդանիշի այս էական հանգամանքին հետ միասին նաեւ այն մասնաւոր հանգամանքին համար, որ ազգային բնոյթ ունի: Հայց, եկեղեցւոյ միւռոնը հայութեան կնի՜քն է դարձած' ըււաչէ ետք կնիքը Ս. Հոգւոյն: Միւոոնով պայծառացած ճակատին համար կ՛ըսենք. « հա յո ՚ւ ճակատ», միւոռոնուած մանուկի համար կ՛ըսենք. « հայոՂ որդի», երբ մկրտութենէն անմիշապէս ետք երեխան դրոշմի օծումն ընդունի իր ճակտին' կ՛ըսենք. « ահա հիմա հայացաւ» 8 ;

Մեր լույս հավատքը Հայոց աշխարհում Քրիստոսի' Արդարության Արեգակի լուսարձակած առաջին իսկ սրբագործող ու վւրկագործող ճառագայթների հետ միասին դրոշմվել ու ներծծվել է այս Սուրբ Մյուռոնի անուշահոտությամբ: Ագաթագեղոսի վկայությամբ, մերառաջին հայրապետը մկրտությունից հետո բոլորին օծեց սրբության յուղով. « Իւղն օծութեան զոր արկանէր Գիրգոր ի վերայ մալւդկանն, շրշան աոեայ ի մէջ գետոյն'շուրշ զմարդկամբն խաղայր»9:

Դրոշմի խորհուրդը մեր եկեղեցում կատարվում է հատուկ բանաձևերի արտասանությամբ: Սուրբ Հոգու շնորհները բաշխվում են մկրտյաւին' նրա մարմնի մասերը ինն անգամ օծելով:

Քահանան Սուրբ յուղով նախ օծում է ճակատն' ասելով.« Քրիստոսի անունով քեզ վրայ հեղուած անուշ Իւղը երկնաւոր

պարգեւների կնիք է » :Ապա աչքերը.« Քրիստոսի անունով այս կնիքը թող էուսաւորի աչքերդ, որպէսզի

երբէք չննջես մահով»:

7 «.Կանոն օրհնութեա ն սրբա լոյս մեռոնին» , վաղարշապատ, 1890, էջ 2 6 :

8 Գ ա րեգին Բ Կա թողիկոս, Հ ո ղ , մա րդ եւ գիր, Անթիլիաս, 1991, էջ 1 7 0 :

9 «էջմ ի ա ծ ի ն ». 1 955 , С , էջ 2 0 :


Եւ ականջները.« Այս սուրբ օծումը թող [ինի քեզ յսեւութիւն աստուածային

պատուիրաններին»:Հոտոտելիքը.« Քրիստոսի այս կնիքը թող յինի քեզ անուշահոտութիւն կեանքից

կեա նք»:Բերանը' ասելով.« Այս կնիքը թող չինի քեզ պահպանութիւն եւ ամուր դուռ քո

շուրթերին»:Ձեռքերը' կից պահած.« Քրիստոսի այս կնիքը թող յինի քեզ պատճառ բարեգործութեան,

առաքինի գործերի եւ վարքի»:Սիրտը.« Աստուածային սրբութեան այս կնիքը թող սուրբ սիրտ հաստատի

քո մէջ եւ ուղիղ հոգի նորոգի քո ներսում»:Մէջքը.« Քրիստոսի անունով այս կնիքը թող չինի քեզ ամրութեան վահան,

որով կարողանաս չարի բոյոր այրող նետերը հա նգցնեչ»:Եւ ոտքերը.« Այս աստուածային կնիքը թող ուղղի քո ընթացքը դէպի

յաւիտենական կեանք»10:Այս սուրբ յուղով են օծվում նաև եկեղեցու սպասավորները'

քահանան (աբեղան), եպիսկոպոսը և կաթողիկոսը' ի կառավարումն եկեղեցու և ի կատարումն սրբազան արարողությունների: Եպիսկոպոսը քահանայի ձեռնադրության ժամանակ օծում է վերջինիս ճակատն ու ձեռքը: Այս օծումը, այն էլ մասամբ, կիրառում են միայն կաթոլիկները: Եպիսկոպոսներին օծում է կաթողիկոսը, իսկ վերջինիս' տասներկու եպիսկոպոսներ: Հայրապետի օծումը եզակի երևույթ է և բնորոշ է միայն Հայ Առաքելական Եկեղեցուն: Հայրապետի' որպես Եկեղեցու գլխի ու Փրկչի փոխանորդությամբ Նրա հոտի միության պահպանողի գագաթն է օծվում: Հևում մեզանում, ինչպես այսօր Օրթոդոքս Եկեղեցում, օծվել են թագավորները (համենայն դեպս Բագրատունիների ժամանակաշրջանում), իբրև Աստծո օրենքն ու իշխանությունը երկրի վրա գործադրող ներ11 :

Մեր եկեղեցում, ինչպես և Հին Ուխտում, օծության յուղով օծվում են աստվածապաշտության մեջ ՚ կիրառվող սպասքը, պաշտամունքային կառույցներն ու առարկաները' եկեղեցին, ավազանը, խաչը, սեղանի դիմաքարը, Ավետարանն ու պատկերները: Այն հեղվում է նաև Զրօրհնյաց հանդեսի ժամանակ Հորդանան գետը խորհրդանշող ավազանի մեջ' ի հիշատակ մկրտությունից հետո Փրկչի վրա Սուրբ Հոգու իջման: Խաչերը, Ավետարանները և պատկերները առանց օծվեչու չեն գործածվում, ոչ էշ կարող են համբույրի առարկա և օրհնության գործիք չին ել: Նշենք նաև, որ այսպիսի օծումները հասւուկ են միայն մեր Եկեղեցուն:

Մաշտոց, Վաղարշապատ, 1905, էջ 5 4 -5 6 :

11 Կարապ ետ եպիսկոպոս տէր-1Ո,րտ չեա ն, «Ա րա րա տ », 1912, էջ 784:

199ճ

է


ՍՈՒՐԲ ՄՅՈՒՌՈՆԻ ՄԱՍԻՆ ԱՎԱՆԴՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԵՎ ՀՐԱ ՇՔՆԵՐ

Սրբալույս Մյուռոնի ու Մյուռոնօրհնության մասին մեզ են հասել մի շարք գեղեցիկ ավանդություններ և սքանչելի հրաշքներ: Ըսսւ հնա- գույն մի ձեռա գրին, Թադեոս առաքյալի ձեռքով Հայաստան աշխարհ անուշաբույր յուղ բերելու մասին կա մի ավանդություն, համաձայն որի Մովսես մարգարեի պատրաստած անուշաբույր յուղը Իսրայելցիներն իրենց հետ տանում են Ավետյաց երկիր և պահում Երուսաղեմի տաճարում: Տաճարի կործանումից հետո, Եղիսաբեթը' Զաքարիա մարգարեի կինը, այն թաքցնում է ժայռի մեջ: Հովհաննես Մկրտիչը, ժողովրդին մկրտելիս, օծում է նաև այդ յուղով: Փրկչի նախակարապետի գլխատումից հետո սրբության յուղը վերցնում է Մարիամ Մագդաղենացին, որով էլ հետագայում օծում է Հիսուս Քրիստոսին: իսկ երբ Քրիստոսի առաքյալները, Սուրբ Հոգու շնորհները ստանաւուց հետո, մեկնում են աշխարհի չորս ծագերը' Ավետարանը քարոզելու, Թադեոս առաքյալը այդ յուղն իր հետ բերում է Հայաստան և թաքցնում ծառի մեջ: Տարիներ անց այդ տեղը տեսիլքով հայտնվում է Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչին, ուր և Հայոց Հայրապետը կառուցում է Հովհաննես Կարապետի (Մկրտչի) անվամբ մի եկեղեցի:

Մեկ այլ ավանդության համաձայն, Ս. Մյուռոնը կապվում է Հիսուսի ձեռքով օրհնված ձիթայուղի հետ, որը Նրա Առաքյալներն իրենց հետ Հայաստան բերեցին1̂ :

Բազմաթիվ են նաև Մյուռոնին վերաբերող հրաշքները: Արիստակես Լաստիվերցու վկայությամբ, Տրապիզոնում Պետրոս Գետադարձ կաթողիկոսը Բյուզանդիայի կայսեր Վասիլ Բ-ի կողմից հրաման է ստանում Աստվածահայտնության տոնի օրը մեծահանդես ջրօրհնեք կատարել: Արարողության ընթացքում, երբ Հայոց Հայրապետը Սուրբ Մյուռոնը հեղում է ջրի մեջ. « Լույսի ճառագայթների ցնցուղ է փայլատակում շուրջը, որը տեսանելի է չինում ներկա բազմությանը՛»: Այս հրաշքին առնչվող ուշագրավ մանրամասներ կան Ուռհայեցու մոտ. «ոչ միայն սաստիկ լույս ցոլաց ջրի վրա, այլ մի պահ գետը կանգնեց, անշարժացավ, իբրև երկնային ապացույց հայ Մյուռոնի սրբության, որը հույները չընդունելով կամենում կին օրհնված ջուրը նորից օրհնեւ» :

ԲԱՂԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆՆ ՈՒ ՊԱՏՐԱՍՏՄԱՆ ԵՂԱՆԱԿԸ

Սրբաչույս Մյուռոնի նախատիպը, ինչպես արդեն նշեցինք, Հին Ուխտի նվիրական յուղն է, որի նյութերն էին զմուռսի ընտիր ծաղիկը, անուշ կինամոնը, անուշ խնկեղեգը, հիրիկը և ձիթայուղը: Այս նյութերն առավել կամ նվազ չափով մտնում են քրիստոնեական Մյուռոնի ընդունած յուղի բաղադրության մեջ1* :

^ Ա յս մա սին տե՛ս « էջմ իա ծին» , 1983, Ժ Ա -Ժ Բ , էջ 4 2 :

* 3 Մ ա ղա քիա ա րքեպ ս. Օրմսւնյան, Հա յո ց Եկեղեցին, Երևա ն, 1993, էջ 1 6 8 :

^ Լ ո յս , 1906 , էջ 1 2 3 0 (Ա նթիլիաս, 1987), նա և տե՛ս Ա ստ վա ծա շունչ, Ս. էջմ իա ծին, 1 994 , Ե լք Լ 2 3 -2 4 :

ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

Այսօր քրիստոնեական Եկեղեցիներում գոյություն ունի Մյուռոնի պատրաստման երկու եղանակ' պարզ և բաղադրյալ: Պարզի հիմքում ընկած է ձիթենու յուղը, բաղադրյալի' ձիթենու յուղ, բալաստն և զանազան տեսակի համեմունքներ:

Հայ Եկեղեցում այն պատրաստվում է բաղւսդրյայ եղանակով: Մաքուր ձիթայուղին ավելացվում են բալաստն և քառասունից ավելի անուշաբույր ծաղիկներ, խնկեղեններ, բույսերի արմատներ, ծաղկահյութեր և այլն:

'•ցկտուր տեղեկությունների պատճառով դժվար է կարծիք հայտնել այն մասին, թե մինչև ԺԳ դարը ի՞նչպիսին է եղել Մ յուռոն ֊ օրհնությունը, կամ քա նի" տեսակի ծաղիկներ են գործածվել: Ըստ մեզ հասած ԺԴ դարի մի ձեռագիր Մաշտոցի, վստահաբար կարող ենք վկայել, որ ԺԴ դարից ցայսօր այն անվւոփոխ է մնացել թե' պատրաստման և թե' օրհնության կարգով:

Մյուռոնի պատրաստման վերաբերյալ մանրամասն հրահանգներ կան Մաշտոցում, որով և առաշնորդվում են լուսարարւսպհտնհրը՝ մյուռոն պատրաստելիս:

Այդ յուղի պատրաստության մեջ կարևորագույն բաղադրիչներից մեկը բաշասանն է: Այն մի փշատանման ծառի կեղևի տակից հոսող անուշաբույր հեղուկ է և բերվում է Իսրայելից կամ Հնդկաստանից: Բալասանը լուծում են կտավատի ձեթի մեջ և եռացնում: Մեկ սւյլ կաթսայի մեջ եռացնում են ձիթենու յուղը և այդ երկուսը տաք վիճակում իրար խառնելով պահում են մինչև Մյուռոնօյւհնության օրը: Մյուս նյութերն էլ մեծամասամբ բերվում են այդ նույն երկրներից: Դրանք պատրաստելու համար կաթսայի մեջ լցնում են յուղ ու գինի և ավելացնում են մյուս բպոր նյութերը, բացի բալասանից: Կաթսան կափարիչով ամուր ծածկելով պահում են կրակի վրա մինչև եռալը: Ապա երկու օր շարունակ եփում են թույլ կրակի վրա' մերթ ընդ մերթ խառնելով: Եփված զանգվածը երկու օրում պարզվելուց հետո մաքուր կտավներով քամում ու պահում են մինչև Մյուռոնօրհնության օրը:

Այս բոլոր գործողությունները կատարվում է ւուսարարապետի զգոն ու աչաշուրջ հսկողության ներքո և մեծ բծախնդրությամբ, բարեպաշտական մթնոլորտում:

Ավանդաբար Մյուռոնօրհնության օրը խորհրդավոր արարողության ընթացքում կաթողիկոսի ձեռքով նոր Մյուռոնի մեջ հեղվում է մեկ կամ երկու լիտր հին Մյուռոն, որպեսզի հինը նորի հետ միշտ կապված մնա: Այդպես եղեւ է դւսրե դար: Դա մեր Եկեղեցու անբեկանելի շարունակականության խորհրդանիշն է, որ հոգևոր զորություն է պարգևում հավատքով նրան նայողներին:

Ս. Մ0ՈԻՈ-ՈՆՕՐՀՆՈԻԹ6ՈԻՆԸ ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑՈՒՄ

Այս երանելի ու խնկեփ Յուղն իր երկնային զորությունը ստանում է օրհնությամբ: Հայաստան/այց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցում Ս. Մյուռոնի օրհնությունը վերապահված է կաթողիկոսին: Ըստ ավանդության Ս. էջմիածնում աոաջին Ս. Մյուռոնն օրհնել է Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ հայրապետը: Մեր Եկեղեցու սովորության համաձայն, երբ

1996 ԱԶՍ՜ԻԱԾԻՆ Թ 53

ամեն անգամ ձեոամբ կաթողիկոսի հին. Մյուռոնը խաոնվում է նորին, ապա նրա հեւո հեղվում է նան մեր Սուրբ Հայրապետի աոաջին օրհնությունը: Երջանկահիշատակ Վւսզգեն Ա Կաթողիկոսը Ս. Մյուռոնի օրհնության առթիվ արտասանած քարոզում ասում է. « Մենք հավատում ենք. որ այս օրհնված մյուռոնի ամեն մի կաթիլի մեջ շողում է մի ճառագայթ աստվածային փառաց Լույսից, քանի որ ամեն անգամ նոր մյուռոնի մեջ խառնվում է հին մյուռոն: Ամե՛ն նոր օրհնված մյուռոնի մեջ կա մի մասնիկ Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի օրհնած առաջին մյուռոնից»'5:

Հայ Եկեղեցում Մյուռոնօրհնության պարբերականությունը սահ- մանող հստակ կանոններ չկա ն: Այն կատարվում կ սովորաբար 5-7 տարին մեկ' Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի հրամանով: Նախապես Ս. Մյուռոնն օրհնվել է Ավագ Հինգշաբթի օրը Ս. Պատարագի ընթացքում, որ է դարից հետո ընդունված էր նաև արևելյան եկեղեցիներում, սակայն հետագա դարերում, հանգամանքների բերումով, տեղափոխվել է զանազան եկեղեցական մեծ տոների' Հոգեգալստյան, Ս. էջ- միածնի, վւսրւսգա Սուրբ Խաչի, Խաչվերացի և այյն:

վերջին ժամանակներում Հայ Եկեղեցում Մյուոոնօրհնությունը կատարվում է աշնանը Ս. Պատարագի արարողությունից հետո, Մայր Տաճարի դիմաց (արևմտյան կողմը) փայտյա գեղեցիկ բեմի վրա' ի տես հավատացյալ ժողովրդի:

ՄՑՈԻՈ-ՈՆՕՐՀՆՈԻԹՑԱՆ ՍՐԲԱԶԱՆ ԱՐԱՐՈՂՈՒԹՅՈՒՆԸ

Համաձայն կանոնի, Ս. Մյուռոնօրհնությունից քառասուն օր առաջ, ձիթենու մաքուր յուղով լի կաթսան դրվում է Մայր Տաճարի Ավագ Սեղանի վրա և ամեն օր, երեկոյան ժամերգության արարողությունից հետո, կատարվում է հատուկ պաշտոն' քարոզ, աղոթք, մաղթանք, շարական, իսկ վերջին օրը' երեկոյան, նաև' հսկման կարգ:

Մյուռոնօրհնության օրը, Ս. Պատարագից հետո, Մայր Տաճարի զանգերի քաղցրալուր ղողանջների ներքո, Վեհարանից սկիզբ է առնում մեծաշուք թափորը: Առջևից քայլում են կարմրազգեստ շաթիրները' գավազանակիրները, որոնց հետևում են խաչվառակիրներն ու խաչակիրները, կերոնակիրներն ու քշոցակիրները, դպիրները, սարկավագները և հոգևորականները: Երկու սարկավագ կամ վարդապետ տանում են հայրապետական խորհրդւսնիշները' խաչը և գավազանը, ապա գայիս են տասներկու եպիսկոպոսներ հանդիսավոր ու շքեղ զգեստավորված' վեցը աջից և վեցը ձախից. « Ըստ Սուրբ Հոգու հիմնադրական շնորհաբաշխութեան աւանդող տասներկու ա ռաքելոց»16: Նրանք տանում են Ս. էջմիածնի թանկարժեք սրբությունները' արծաթապատ Ս. Ավետարանները, Սուրբ Մյուռոնի նյութերի սափորը, հին Մյուռոնով լի Մյուռոնաղավնին, Ս. Կենաց Փայտը, Աստվածամուխ Գեղարդը, Ս. Գրիգոր Լուսավորչի Աջը, Ս. Հակոբ Մծբնա Հայրապետի Աջը և այլ սրբություններ:

«լէջմիաձին», 1983, ԺԱ-ԺԲ, էջ 42:' ^ Արշսւկ Տէր Միքելեան, ՀւսյաստաՕեայց Սուրբ Եկեղեցու •ԲրիստոՕէակաՕը, Տփխիս,

1900, էջ 376:

54 Թ Է&Ս՜ԻԱԾԻՆ 1996

Հայրապետական ամպհովանու ^ ե ր ք ո գ ա ւ ի ս է I " 7"

4. ս ո ա տ ա ռ \ , ա յ [ ւ ւ ս պ ս ս ւ լ ւ ս . ա 4" ՝ ր ւ ա — •--------- ' 4 ? ;Հայրապետը տասներկու եպիսկոպոսների ու արարողության սյուս մասնակիցների հետ բարձրանում է վեր, որից անմիջապես հետո սկսվում է Մյուոոնօրհնության խորհրդավոր կարգը:

Նախ' եպիսկոպոսները կարդում են Սուրբ Գրային ընթերցվածներ, այնուհետև Վեհափառ Հայրապետը կարդում է հոգեբուխ աղոթքներ, որոնք երբեմն երբեմն ընդհատվում են մեղմանուշ շարականներով, սաղմոսերգություններով և օրհներգություններով:

Լուսարարապետը, դպիրների երգեցողության նեյւքո, որոնք երգում են «Բացեր, տէ՜ր, այսօր գանձդ երկնային» սքանչեյի շարականը, վերցնում է կաթսայի կափարիչը: Որից հետո Վեհափառը « Առաքեյոյ աղաւնոյ» շարականը երգելով մյուռոնաբույր կաթսայի մեջ հեղում է ծաղիկների հյութը, բալասանը և հին Մյուռոնը: Եվ Ս. Գրիգոր Լուսավորչի օրհնաբեր Աջով տյաոնագրում է սրբալույս Մյուռոնը' երեք անգամ երգեւով. « Օրհնեսցի՜ և սրբեսցի Մեռոնս այս նշանաւ սուրբ Խաչիս, և սուրբ Աւեսւարանաւս, և սուրբ Աջիւս, ե աւուրս շնորհիւ անուամբ Հօր և Որդւոյ և Հոգւոյն Մ րբոյ»^: Տյաոնագրում է նաև մյուս սրբություններով, ապա մյուռոնաբույր կաթսան փակվում է կափարիչով ու յոթ շղարշներով: Ձիթայուղը, բալասանը, ծաղկի հյութն ու հին Մյուռոնը իրար են խառնվում և Աստծո Ամենասուրբ Հոգու զորության ներգործությամբ դառնում. « Իւղ ցնծութեան, զգեստ լուսաւոր, օծումն թագաւորութեան, սրբութիւն հոգւոց ե մարմնոց, շնորհք հոգևորական, պահապան կենաց, կնիք արդարութեան, զէն հաւատոյ, նահատակ յաղթող ընդդէմ ամենայն գործոց բանսարկուին, ոգւոց փրկութիւն, ցնծութիւն սրտից, ուրախութիւն յա ւիտ ենա կա ն»^:

Վեհափառ Հայրապետի գոհաբանական մի քա նի աղոթքներով, Ավետարանով ու «Պահպանիչ»-ով ավարտվում է Մյուոոնօրհնության խորախորհուրդ ու սրբազան արարողությունը:

Սրբազան արարողության ավարտից հետո նախ' հոգևորականները, ապա և հավատացյալ ժողովուրդը մոտենում և համբուրում են մյուռոնի կաթսան:

Միշտ էլ շնորհաբաշխ Մյուոոնօրհնության հանդեսները Մայր Աթոռում մեծ շուքով ու խանդավառությամբ են կատարվել: 19-րդ դարում Գևորգ Դ կաթողիկոսից սկսած Սրբալույս Մյուռոնի շնորհաբաշխ հանդեսը կատարվել ՛է յոթ անգամ: Գևորգ Դ կաթողիկոսի

ՄՅՈԻՌՈՆՕՐՀՆՈԻԹՅՈԻՆԸ 19-20-ՐԴ ԴԱՐԵՐՈԻՄ ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ ՍՈԻՐԲ էՋՄԻԱԾՆՈԻՄ

^ «Կ ա Օ ոՕ օ ր հ Օ ո ւբ ե ա ն ս ր բ ա լռ յս մ ե ռ ո ն ի ն » , Վ ա ղա րշա պ ա տ , 1 8 9 0 , է շ 2 8 :

^ « Կ ա նոն օ ր հ ն ո ւբ ե ա ն ս ր բ ա լո յս մ ե ռ ո ն ի ն » , Վ ա ղա րշա պ ա տ , 1 8 7 6 , է շ 1 6 - 1 7 :

199ճ

է


օրոք Ս. Մյուռոնն օրհնվել է չորս անգամ' 1868, 1872, 1878, 1882 թվականներին: Մակար կաթողիկոսի օրոք երկու անգամ' 1886, 1890 թվ., Մկրտիչ Ս Խրիմյանի օրոք' մեկ անգամ 1897թ.:

Այդ օրերին Սուրբ էջմիածնում էին գտնվում բազմահազար ուխտավորներ, ինչպես Արևմտյան և Արևելյան Հայաստանի գավառներից ու նահանգներից, այնպես կ աշխարհի չորս ծագերից' մասնակցելու այդ հոգևոր տոնախմբությանը: « Ուխաաւորաց բազմութիւնն շատ մեծ էր: Թէև դժուար է թիւը ճշաութեամբ որոշելը, բա յց ըստ երևոյթին նա պէտք է 20000-ից աւելի լինէր: Ոչ միայն Ռուսաստանի, Տաճկաստանի և Պարսկաստանի հայ հասարակութիւնք ունէին իրանց ներկայացուցիչներն այստեղ, այչև Ռումանիայից, Բույղարիայից ե Ջաւայ կղզուց էշ կային ներկայացուցիչք հայ գաղթականութեանց» 19 ;

Եկեղեցու բարձրագույն իշխանության նախաձեռնությամբ Ս. էշմիածնի տաճարի և Գևորգյան ճեմարանի շրջակայքում հատուկ վրաններ էին կանգնեցված ուխտավորների համար. « Հայ ազգութիւնն հեղեղի նման թափել էր Մայր Աթոռ: Մայր Աթոռի հիւրատունն, միաբանութեան նոր շինութեան սենեակների մի մասը և մօտ քառասուն զինուորական վրաններ միայն ունէր հիւրընկաչ մասնաժողովը, որոնք հարկաւ բաւական չէին բոյոր հիւրերին ներս ընդունելու, ուստի և բազմաթիւ ուխտաւորներ, ինչպէս և միշտ, հարկադրուած էին տեղաւորուեչ վաղարշապատ գիւղում և կամ մնալ բացօթեայ»20: Երեք օր ու գիշեր ուխտավոր ժողովուրդը հոգևոր ցնծության մեջ է եղել, որը վերածվել է համաժողովրդական տոնախմբության: Այդ տոնական ուրախ օրերին իրար են ընդեւուզվեւ փառաբանական աղոթքները և ժողովրդական երգն ու պարը. « Այդ երեկոյ հրաւառութիւն կար վանքի բակում և ճեմարանում: Նուագում էին զինուպւները, որոնց հետ մրցում էին աշուղները իրենց ազգային ժողովրդական երգերով» 2 * : Հանդիսության ավարտից հետո էլ չդադարեց ուխտագնացությունը. « Ամեն օր շրջակա] տեղերից նոր նոր ուխտաւորներ են գալիս կանաչ Միւռոնի կաթսան համբուրելու»22: Աա այն կաթսան է, որը « Հայ հավատացյալ և հայրենասեր ժողովրդի մեռոնաբույր սիրտն է, ուր հայ հավատքն ու հոգին, հայ կյանքը ընդհանրապես, օրհնվում, շատանում է և իբր մասունք բաշխվում բոչոր ժամանակների հայության»2^:

Ցավով պետք է նշել, որ խորհրդային իշխանության սկզբնական տարիներին այս ավանդույթը կորցրեց իր երբեմնի փայյքն ու շքեղությունը:

Քսաներորդ դարում Ս. էջմիածնում Աստուծո նախախնամությամբ և մեր իմաստուն հայրապետների օրհնությամբ ինն անգամ « Սրբալույս Մեռոնի կաթսայի առաջ իրար են հանդիպել մեր պապերի,

*9 «Ա ր ա ր ա տ » , 1 8 9 0 , է ջ 5 8 5 :

20 «Ա ր ա ր ա տ » , 1 8 9 7 Ը ֊ժ , է ջ 3 8 9 :

2 1 Ա Ը դ , է ջ 3 9 0 :

22 Ա Ը դ , է ջ 3 9 0 :

2^ « է ջ մ ի ա ծ ի ն » , 1 9 5 5 Ը , է ջ 2 0 :

Ա&Ս՜ԻԱԾԻՆ 1996

մեր նահատակների, մեր հայրապետների հոգիները, մեր անցյալն ու ներկան իրար են գրկել, իրարմով ամբողջանալու, զորանալուբարձրանաչու համար» 24.'

Դարասկզբին' 1903 թվականին, առաջին անգամ Մայր Աթոռում Ս. Մյուռոնի շնորհաբաշխ օրհնությունը կատարել է Մկրտիչ Ա Խրիմյսւն Կաթողիկոսը: Ապա երկու ա ն գ ա մ ' 1912 ն 1926 թվականներին օրհն ի է Գևորգ Ե Սուրենյանց կաթողիկոսը: վազգեն Ա Շինարար կաթողիկոսն իր շուրջ չորս տասնամյակ տևած գահակալության ընթացքում Ս. Մյուռոնն օրհնել է վեց անգամ' 1955, 1962, 1969, 1976, 1983, 1991 թվականներին:

ի դեպ, Վազգեն Ա երջանկահիշատակ կաթողիկոսը մեր այն սակավաթիվ երջանիկ հայրապետներից մեկն է, որ իր հոգնատանջ աչքերով տեսավ հայոց հայրապետների դարավոր երազանքը' Հայաստանի անկախությունը և այն օրհնեց հայրաբար: 1991 թվականի Ս. Մյուռոն- օրհնության ժամանակ իրականացավ համայն հայության ևս մեկ բաղձանքը. Ս. էջմիւսծնում Ս. Մյուռոնն օրհնվեց երկու շնորհազարդ կաթողիկոսների' Ամենայն Հայոց Հայրապետ վազգեն Ա-ի և Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոս Գարեգին Բ-ի մասնակցությամբ, որը հավերժ կմնա Հայ Եկեղեցու պատմության էջերում: Ի նշան եղբայրական սիրո և միության Գարեգին Բ Կաթողիկոսն իր հետ Անթիլիասից բերել էր Կիլիկիո Աթոռի Սրբալույս Մյուռոն, որը հեղվեց Ս. էջմիածնի մյուռոնաբույր կաթսայի մեջ: Ամենայն Հայոց Ծերունազարդ Հայրապետը' մխիթարված սրտով, այդ տարվա Ս. Մյուռոնը հռչակելով անկախության և միության Մյուռոն, հավատացյալ ժողովրդին ուղղեց հետևյալ իմաստուն պատգամը. « Մեր նոր ինքնիշխան պետութեան անկախութեան հիմքերից մէկն է նաև հայ ազգի Եկեղեցու ա ն կ ա ֊ խութիւնը և ինքնիշխանութիւնը: Մենք դալանում ենք Հաւատամքը' մէկ ազատ ազգութիւն, մէկ անկախ պետութիւն, մէկ անկախ ազգային Եկեղեցի: Այս հաւատամքով, այս գիտակցութեամբ. Սուրբ Հոգու զօրութեամբ օրհնուած այս սրբաէոյս միւռոնը Մենք հռչակում ենք անկախութեան միւռօն» 25; Ապա հայրաբար հրավիրեց. «Հայեր, հոգևոր զաւակներ Մեր, այս սրբազան միւռոնով' միացէ՚ք, եղբայրացէ՚ք, եղէք մէ ՚կ կամք, եղէք մէ՜կ ուրախութիւն, եղէք մէ՜կ ցաւ: Եղէք մէ՜կ ազգ, մէ՜կ ընտանիք, մէ՜կ ժայռացած երդում և հաւատացէք մեր այս մի բուռ հայրենի հողին ու նրա գալիքին, սուրբգրական Արարատի հայեացքի տակ, Սուրբ էջմիածնի օրհնութեան ներքոյ»26:

Այսօր Ս. Լուսավորչի Աթոռի 131-րդ գահակալն է Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց Հայրապետը, որն իր եռանդուն ազգաշեն գործունեությամբ և եկեղեցան վեր հովվապետական այցելություններով հոգևոր մի նոր վերանորոգություն է առաջ բերել թե՜ Մայր Աթոռում, և թե՜ ներքին ու արտաքին թեմերում: Կամոքն Աստուծո այս տարի սեպտեմբերի 8-ին, նորընտիր հայրապետի հրամանով, ըստ կանոնաց և կարգաց մեր Առաքելական Սուրբ Եկեղեցվո, պետք է տեղի ունենա Ս.

24 « է ջ մ ի ա ծ ի ն » , 1 9 5 5 , Ը , է ջ 2 0 :

25 « է ջ մ ի ա ծ ի ն » , 1 9 9 1 , Թ - Ժ . է ջ 1 7 :

26 « է ջ մ ի ա ծ ի ն », 1 9 9 1 , Թ - Ժ . է ջ 1 7 :

1996

է


Մյուռոնի Ի դարի վերջին օրհնությունը: Ս. էջմիածնից, որ « Վայոց ազգի Աթոռն է և Քրիստոսի յատուկ սիրելին»27 Ամենայն Հայոց Հայրւսպետ Գարեգին Ա Կաթողիկոսի օրհնությամբ նորից պիտի բխի կենաց շնորհաբաշխ Յուղը ի փառս Աստուծո, ի պայծառություն եկեղեցվո և ի յոռոգումն ժողովրդյան: ԵՎ մենք լիահույս ենք. որ համայն հայությունը ինչպես միշտ այս անգամ ևս մեծ խանդավառությամբ ու սիրով կմասնակցի այդ երկնառաք շնորհաբաշխությանը:

« Օրհնէ' մեզ, Տ է ՚ր ,Այս սուրբ իւղովՈւ Ք ոլ ահաւոր, լուսաւոր,Երկնւսւոր, զարմանաւոր,Անճառ փառքերու գովեստին համար Մաքրակրօններու բուրվառով խնկուած,Սուրբ, սուրբ, անքնին, անպատում,Բւսրձրեաչ, ողորմած, գերերգուած, ճշմարիտ բարերար եւ սուրբ անունդ Ասո՛վ ըրէ մեզի փրկութիւն:

Տո՜ւր նաեւ քաւութիւն,Պարգեւէ՛ բժշկութիւն,Պատրաստէ՛ շնորհք,Առատաձեռնէ' երջանկութիւն,Երկնատեղաց լոյսի պէս,Չէթին о ծում էն վերջը,Թող ալ անարատ մնամԻմ իւղուած այս բանական հիւսուածքին մէջ.Ալ թող չմտ նէԵւ հոն տեղ չգտ նէ բնաւՄեղքին աղտը.Ու չշաղախէ բնաւ Հոգիիս կերպարանքը,

Անոնք որ կ՚օծուին այս իւղով Թող հարսի պէս պճնուին,Գեղեցիկ վայելչութեամբԵլ իբրեւ երջանիկ հոգիներ զարդարուին:

Ա նո ՚վ տոչորուինք,Անո'վ պարուրուինք,Անո՚վ լուսաւորուինք,Ա նո ՚վ արդարանանք,Ա նո ՚վ ազնուանանք,Անո'վ պսակոփնք,Անո'վ թագաւորենք...»:Որովհետեւ՝Միւռոնուած ժողովուրդ ենք եւ միւռոնելի առաքելութիւն ունինք:

27 « է ջ մ ի ա ծ ի 0 1 9 7 6 , Ր , է ջ 2 6 :

58 Թ - ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

Լսկ- վեր ձայնը ո՜վ միւռոնի աղբիւր, Տէ՜ր երկնաւոր:« Դու իսկ ես մեռոն Ամբիծ, մաքուր անաղարտ Որ հանապազ բուրես յանձինս մեր Եւսրբոցքոց»:Լսէ՜ միւոոնիդ ձայնը մեր միւոոնեաչ հոգիներէն, Տէ՜ր երկնաւոր եւ

Աստուած հարցն: մերոց-*:

ՀԱՎԵԼՎԱԾ

Վ Կ Ա Յ Ո Ւ Թ ՅՈ Ւ Ն Ն Ե Ր Ս ՐԲԱ ԼՈ ՒՅՍ Ս Յ Ո Ւ Ռ Ո Ն Ի Վ Ե Ր Ա Բ Ե Ր ՅԱ Լ ' Ք Ա Ղ Վ Ա Ծ Ե Ր Ջ Ա Ն Կ Ա ՀԻ Շ Ա Տ Ա Կ Վ Ա Զ Գ Ե Ն Ա

ԿԱԹ ՈՂԻԿՈՍԻ Ք Ա Ր Ո Զ Ն Ե Ր Ի Ց

Սուրբ խորհուրդներու կատարման ընթացքին Սրբալույս Մեռոնը կհանդիսանա այն աղբյուրներնն մեկը, ուրկե կբխի մեզի համար այդ ոգեկան լույսը: Ատոր համար է, որ մեր ժողովուրդը այս սրբացած յուղը կկոչե Սրբալույս Մեոոն:

* * *Սիրելի հավատացյալներ, Տիրոջ ողորմությամբ, մեր սրբազան եղբայրներու ե

ձեզի հետ միասին աղոթելով, մեր խնդրվածքները բարձրսւցացինք այս սուրբ և անմահ Տաճարի կամարներեն դեպի երկինք, որպեսզի աստվածային շնորհները, աստվածային զորությունը ե լույսը իջնեն այս Մեոոնին մեջ Ա այն դաոնա Աստուծո ձեռքով օրհնված, Ս. Գրիգոր Լուսսւվորչի Աջով օրհնված Սրբալույս Մեռոն, որով պիտի դրոշմվին մեր ժողովուրդի բոլոր նորածին զավակները և պիտի դաոնան քրիստոնյաներ, պիտի դաոնան հայ քրիստոնյաներ:

АԻ սփյուռս աշխարհի ցրված մեր ժողովուրդը այսօր մեր Ս. Եկեղեցիով կա և

կմնա մեկ և անբաժան և այս Ս. Մեռոնը լույսի այն աղբյուրն է և այն լուսեղեն կապը, որով կմիավորվի հոգեպես հայ հավատացյալ ժողովուրդը:

• ЛՄեր ժողովուրդը հավատում է Սրբալույս Մեռոնի շնորհատու զորությանը, թե

Սուրբ Մեռոնի միջնորդությամբ Սուրբ Հոգին բաշխում է մեր ազգի զավակներին Իր շնորհները, այսինքն' լույսը գիտակցության, ճառագայթը հանճարի ե առաքինությունները բարոյական, որոնցով զարդարված են մեր ժողովրդի հոգիները տակավին այն օրերից, երբ Ս. Գրիգոր Լուսավորիչը, հենց այստեղ երեի, աոաջին անգամ սուրբ մեոոն օրհնեց, Ա այդ օրերից սկսեց բաշխվել այն:

28 Գարեգին. բ Կաթողիկոս, Հ ո ղ , մ ա ր դ ե ւ գ ի ր , Ա Օ րիլի ա ս, 1 9 9 1 , է ջ 1 7 7 :

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ |Э- 59

Մեր ժողովուրդը հավատում է նաև, վերջապես, Սրբալույս Մեռոնի խաղաղարար զորությանը: Սուրբ Մեռոնի միջոցավ Սուրբ Հոգվո շնորհների բաշխումով հայ հավատացյալների հոգիները խաղաղվում են, աճում է սերը Ա եղբայրական ոգին նույն ժողովրդի զավակների միջե, և առհասարակ մարդկանց

միջև:

Л

Մենք հավատում ենք, որ այս օրհնված Մյուռոնի ամեն մի կաթիլի մեջ շողում է մի ճառագայթ աստվածային փառաց լույսից, քանի որ ամեն անգամ նոր մյուռոնի մեջ խառնվում է հին մյուռոն: Ամեն նոր օրհնված մյուռոնի մեջ կա մի մասնիկ Սուրբ Գրիգոր Լուսավոչի օրհնած աոաջին մյուռոնից:

Մեր նոր ինքնիշխան պեւոութեսւն անկախութեան հիմքերից մէկն է նաև հայ ազգի Եկեղեցու անկախութիւնը և ինքնիշխանութխնը:

Մենք դալանում ենք Հսսատամքը' մէկ ազատ ազգութիւն,

մէկ անկախ պետութխն,մէկ անկախ ազգային Եկեղեցի:Այս հաւատամքով, այս գիտակցութեամբ, Սուրբ Հոգու զօրաթեւսմբ օրհնուսւծ

այս սրբալոյս միւռոնը Մենք հռչակում ենք անկախութեան միւոոն:

Հայեր, հոգևոր զաւակներ Մեր, այս սրբազան միւոոնով' միացաք, եղբայրացաք, եղէք մէՕյ կամք, եղէք մէԴ| ուրախութիւն, եղէք մէՈ| ցաւ: Եղէք մէՂ| ա զգ, մէՂ| ընտանիք, մէԴյ ժայռացած երդում և հաւատացեք մեր այս մի բուռ հայրենի հողին ու նրա գալիքին, սուրբգրական Արարատի հայեացքի տակ, Սուրբ էջմիածնի օրհնութեան ներքոյ:

-Հ (' в I? Կ I,՝ Ղ I? Ց II Ի Հ С в I' 1? I' Ը и Ր Բ и Լ II Ւ в II Մ в 1I Ւ Ո ֊ I I /՝

1Г С И Ի1»

- 11 -

Իսկ երբ լրացավ պաս պահելու տրված ժամանակը, երանելի Գրիգորը աոավ աշխարհաբանակ զորքը Ա իրեն' թագավորին, նրա տիկին Աշխենին, մեծ օրիորդ Խոսրովիդուխտին, ամենայն մեծամեծերին Ա բանակի բոլոր մարդկանց, առավոտյան այգը լուսանալուն պես, Եփրատ գետի ափը տարավ և այնտեղ մկրտեց աոհասարակ ամենքին' հանուն Հոր Ա Որդու ե. Սուրբ Հոգու:

Երբ բոլոր մարդիկ ու թագավորը իջնում էին այնտեղ' Եփրատ գետի ջրերի մեջ մկրտվելու, Աստծուց սքանչելի հրաշք երևաց, քանզի գետի ջրերը կանգնելով ետ դարձան: Սաստիկ լույս երևաց լուսավոր պան նման, և կանգնեց ջրերի վրա տերունական խաչի կերպարանքը, և լույսն այնքան ծագեց, մինչև որ արգելեց ու նվազեցրեց արեգակի ճառագայթները: Օծության յուղը, որ Գրիգորը մարդկանց վրա էր թափում, գետի մեջ շրջան կատարելով' մարդկանց շուրջն էր պտտվում: Ամենքը զարմացած օրհնություն էին տալիս ի փառս Աստուծո: Նույն օրը երեկոյան հրաշքը աներևույթ եղավ, և նրանք դեպի վեր' ավան վերադարձան: Նրանք, որ այն օրը մկրտվեցին, ավելի քան տասնհինգ բյուր էին, արքունական զորքից:

Ագաթանգեղոս (Ե դ.), « Հայոց պատմություն», Տ 832, 833:

- Բ -Ապա այն արդար բաներից և ճշմարիտ գործերից հետո, որոնք կատարվեցին

նրանց ձեռքով, իրավունք վերապահեցին այս ևս, այն է' իրենց հայրապետից հայցել' օրհնելու օծության յուղը, այսինքն' Մյուռոնը, և տալ նրանց, որպեսզի բոլոր ուղղափառ հավատացյալներն օծվեն և լուսավորվեն սուրբ Ավազանի միջոցով' ջրի և /Սուրբ/ Հոգու գործակցությամբ: Քանզի Մովսեսի մահից /607/ հետո երբեք չէր օրհնվել օծության յուղը, և նրանից օրհնվածը բաշխված էր Աթոռի Տեղապահ վրթանեսի /միջոցով/: Եվ այս էր, որ պատրաստի ունենալով կիրառվում էր, որովհետև եպիսկոպոսների առաջին ժողովից մինչև երրորդ ժողովը' վրթանեսը եկեղեցու պաշտոնյաների հետ միասին ամիսներ և օրեր շարունակ օգտագործում էր յուղագործների արհեստի համաձայն պատրաստված օծության յուղը:


Այնուհետև սուրբ հայրերը հայրապետից խնդրեցին այն հոգևոր գործը ևս իրականացնել և միասին գլխավորել, քանի դեռ չէին ցրվել, և ըստ օրվա խորհրդի, սաղմոսներով, օրհնությամբ, հոգևոր երգերով և ընթերցումներով մտնելով գիշերային պաշտոնի մեջ, համաձայն խորհրդի, պատշաճ կերպով գիշերն անցկացրին Աստծուն /ուղղված/ աղոթքների մեջ և ամբողջ ցերեկը տքնեցին այնքան, մինչև բովանդակ խորհուրդն ավարտվեց ի փաոս Աստծո: Ապա մյուս օրը հայրապետը բոլորին բաշխում է օրհնության յուղը: Օրհնելով նրանց և օրհնվելով նրանցից, իրար ողջույն տալով' խնդությամբ և խաղաղությամբ յուրաքանչյուրը ցրվեց իր վիճակը:

Սուրբ յուղի օրհնության մասին, որ օրհնեց Աբրահամ հայրապետը /607թ. մայիսի 7-ին/ Եպիսկոպոսների խնդրանքով, ովքեր հավաքված էին նրա մոտ Տե՛ս Ուխտանես եպիսկոպոս (մոտ 935-1000), « Պատմություն Հայոց», Բ, գյ. ԼԹ

- Գ -/ ...../ իսկ ի՞նչ եմ քահանայական խոսք ու ձեռք կոչում, այն, ինչ Սուրբ Հոգու

նույն առհավատչյան է, նաև վստահեցնում ոմանց' մերձենալ և ապավինել իբրև բարձրագույն և աստվածաբնակ նյութերի: Ես սուրբ յուղի հեղման մասին եմ ասում, որով, նախկինում, աստվածային հոգին անցնում էր քահանաներին և թագավորներին, ներգործում նրանց վրա: Եվ ամենուրեք բոլորի մեջ էլ այս յուղով պարգևաբաշխ Հոգին գտնում է իր կատարյալ խորհուրդը: ճիշտ այնպես, ինչպես մեր մարդկային բնությունն է երկու տեսակ, այդպես էլ երկպատիկ ու նորոգող Սուրբ Հոգին է մերձենում մեզ. նյութականությամբ զվարճացնում է զգայականը, քանի որ «Ցուղը,- ասում է մարգարեն,-.զվարթացնում է » /ՍԱՂՄ- ՕԴ 15/, իսկ իր զորությամբ զորացնում է մեր հոգեկանը. « Հրամայիրг ասում է,- Աստված քո զորությամբ' զորացնել այն, ինչ հաստատեցիր մեր մեջ» /ՍԱՂՍ՛- Կէ 2 9 /: Եվ որպեսզի որևէ մեկին կասկածելի չթվա իր գործի իրողությունը, սկզբից մարմնավոր տեսքով եկավ հանգչելու իր ազգակցի վրա' կամենալով այդպես երևալով աշխարհին առհավատչյա լինել իր աներևույթ գալստյան համար, իսկ աշխարհը չկամեցավ աչքի տեսածը դարձնել սրտի տեսողության ճանապարհ: Սա հենց այն է, ինչ Տերն ասում էր, թե' «Աշխարհը չի կարող ընդունել նրան, որովհետև չի տեսնում և չի ճանաչում նրան, բայց դուք տեսնում եք, որովհետև ձեր մոտ է բնակվում» /ՀՈ Վ Հ. Ժ Դ 17/:

Այդպես էլ, ահավասիկ, մենք' առաքյալների խոսքով Ամենասուրբ Երրորդության հավատացյալներս, ընդունում ենք, որ փրկագործության միջոցները' եկեղեցիները, սեղանները, խաչերը, պատկերները օծված են յուղով, և հավատում ենք,որ նրա /յուղի/ հետ այդ միջոցներին է անցել աստվածային զորությունը / ....... / :

Հովհան Օձնեցի, (Ծն. թ. անհտ. - 728, կաթողիկոս 717-728) , « Ընդդեմպավլիկյանների »

- Դ -/.../ Բայց երբ օրհնում ենք 1սսւչը և վրան ջուր ու գինի ենք հեղում, ոչ թե քարն

ու փայտը դարձնում ենք արքայության որդիներ, այլ Քրիստոսի 1սաչի օրինակն ենք դրոշմում նրանց վրա /.../ :

Եվ ինչո՞ւ է քեզ անարժան թվում Մյուռոնը մերձեցնել Խաչին. քանզի Քրիստոս /Ինքը/ էսաչին բևեռվեց և /այդ/ անարժան չհամարվեց, այլ սրբեց այն


և տվեց հավատացյալներին որպես պահապան, ապա ի*նչ վնաս բան կա. եթե Մյուռոնը մոտեցնենք իյւսչին: /..••/

Տեր Գեորգ Հայոց հայրապետի (ծն. թ. աՕէէտ. - 897, կաթողիկոս 877-897) և հոգեշնորհ փիւիսովւսւյի պատասխան թուղթը ասորիների պատրիարք

Հովհաննեսին

- Ե -/ ...../ Երբ եկավ մեր Տիրոջ մկրտության տոնը, կայսրը /վա սիլ Բ/ պատիվ

արեց տեր Պետրոսին ու հայոց վարդապետին, հունաց կղերականներից բարձր դասեց նրանց к հենց տեր Պետրոսին առաջսւրկեց աոաջինը օրհնել ջուրը: Երբ Պետրոսը սուրբ Մյուռոնի ձեթը կաթեցրեց ջրի մեջ ե Սուրբ Խաչի նշանով խփեց ջրին, ջրի վրա սաստ կ ափ այլ կրակ երևաց, գետը մի տեղ կանգ աոավ և չէր հոսում: Կայսրը և զինվորները, տեսնելով դա, սարսափեցին: Կայսրը խոնարհվեց,և տեր Պետրոսն իր աջով նրա գլխին օրհնյալ ջուր թափեց / ...../ :

Մատթեոս Ուոհայեցի (ԺԱ դ. 2-րդ կես - մոտ 1144), « ժամանակագրություն»,մասն Ա

֊ Զ ֊/ . . ./ Իսկ երբ ընդունողների /հավատացյալների/ տկարության պատճառով

Հոգու տեսանելի շնորհները նվազեցին, հենց նույն Հոգուց շարժված գեղեցկապես հիմնակարգեցին, որպեսզի ընթերցվեն հոգեկիր մարգարեների, Աոսւքւսղների և ավետարանիչների խոսքերը ստեղծված Խաչի դիմաց /..../ և էսաչի վրա կողահոս բխման նմանությամբ Խաչը լվան ջրով և գինով և, որպես Հոգու սրբության օծություն, այն դրոշմեն Մյուռոնով /..../:

Եվ եթե հակառակորդներից մեկն ընդդիմաբանի Մյուռոնի օծման կապակցությամբ’ իբր թե այն ավելորդ ու անտեղին է, այս մասին կասենք, որ Մյուռոնն ունի Սուրբ Հոգու զորության խորհուրդը: Եվ եթե Հորն ու Սուրբ Հոգուն էակից ամենայն ինչի անկարոտ մարմնացյալ Բանն անպատշաճ չհամարեց կամ նվաստություն /չնկատեց/ Սուրբ Հոգու' աղավնու կերպարանքով Իր իսկ վրա իջեցնելը Հորդանանում, այլ նույն հոգով կենցաղավարեց անապատում / . . . . / , ապա որքան պատշաճ է մեզ սոսկական նյութը, որ վերցնում ենք նյութական բաներից, օծել նույն իմաստով, որպեսզի նույն Հոգու զորությունն առնի:

Ներսես Շ նոր հաչի (մոտ 1100-1173, կաթողիկոս 1166-1173), « Նամակ' հղված Միջագետքի ասորիներին' Ամայք նահանգի բնակիչներին»

- Է -Երբ նրան /Թադեոս առաքյալին - Հ . Ք ./ վիճակվեց Հայաստան աշխարհը,

տրտմեց և ասաց. Այդ երկիրը ցուրտ է և մարդիկ' բիրտ: Եվ ասացին. Մի ընդդիմացիր /Սուրբ/ Հոգուն: Եվ նրան տվեցին օծման յուղը, որ օրհնել էր Քրիստոս, և գեղարդը: Եվ ուրիշ ազգեր չունեն այս պարծանքը' մեր մեռոնը, որ հանապազ և միշտ նույն շնորհն ունի:

Վանական Վարդապետ (Ա81-1251), « Գովեստ հայ ազգի»:

- С -Նա, ով պատճառ բռնելով ասում է, թե Հայոց Մեռոնը անկատար է և դրա

համար անպատվում այն, շատ ստություն ունի: Մինչդեռ իրենց Մեռոնը շատ են


պատվում (ասելով), թե նրա մեջ բալասանի ձեթ Ա այլ անուշահոտ նյութեր են խաոնված խունկի հետ: Եվ կանոնակարգում են Մեոոնը պատրաստել խառնուրդով, ինչպես Պատարագի սուրբ հացի մեջ խմոր (են խաոնում) ե. (հաղորդության) բաժակի մեշ' ջուր: Եվ գրված չէ, թե ձիթապտղի ձեթն է անհրաժեշտ օրհնել, որովհետև գավառներում ձիթապտղի ինչ ձեթ պատահի, այն է ընդունելի, թե' շուշմայի և թե7 ուրիշ տեսակների:

Աստված Մովսեսին հրամայեց խակակութ ձիթապտղի յուղ պատրաստել՝ համաձայն տվյալ գավառում եղածի: Բայց ինչպես Պատարագի հացն է օրհնություն ստանալով դառնում Քրիստոսի մարմին, նույնպես ձեթն է օրհնություն ստանում որպես Հոգու նշանակ, քանզի Սուրբ Հոգին է , որ օրհնում է . և սրա առհավատչյան թե' Պատարագի և թե' Մեռոնի անուշահոտ լինելն է:

Եվ եթե մեկն օրենքը վկայակոչի՝ ասելով, թե չորս (տեսակ) անուշահոտ խունկ խառնեցին օծության յուղի մեշ, [կասենք], բայց այն վայել էր Օրինակին, և ճշմարտությանը հարկավոր չէ նման խառնուրդ, քանզի այնտեղ ամենայն ինչ մարմնավոր է և այստեղ' հոգևոր (...)

Մխիթար Գոշ (մառ. 1213), « Հավատքի ուղղափառության մասին»

- Թ -[...] Նույն օրը երկու օտարականներ եկան ինձ մոտ և երկու տեսիլք

պատմեցին: Մեկն ասում էր. Աղեղի նման մի կամար արևելքից դուրս գալով, հասավ արևմուտք և հյուսիսից' հարավ, և բովանդակ աշխարհը լուսավորելով պայծառացավ: Եվ ձայն լսվեց, որ սկիզբը եղավ ազգիս նորոգման: Եվ մյուսն ասում էր, թե' էջմիածնի բեմին էիր նստել և գոգդ լեցուն էր վարդով, և հայոց ամբողջ ազգը եկավ, վարդ վերցրեց և վարդը չպակասեց: Եվ ես ասում եմ, թե այն ճշմարիտ Մեռոնն էր, որ տարածվում է մեր բովանդակ ազգի մեջ [...]:

Եվ հասանք սուրբ Պենտեկոստեին' առաքյալների վրա Սուրբ Հոգու գալստյան և իջման օրվան, և, մեծահանդես ժողով կատարելով, օրհնեցինք աստվածագործ Մեռոնը և բաժանեցինք թորգոմյան բովանդակ ազգիս մեջ, և կանոնակարգեցինք ձրի տալ և ձրի առնել, համաձայն առաքելական գնդի նմանության, որի մասին հրամանը Քրիստոսից ընդունեցինք [...]:

Թովմա Մեծոփեցի /1378-1446/, Հիշատակարան

- & -

/ .. ./ Իսկ սուրբ Մյուռոնով օծվելը այն է ցույց տալիս, որ երբ Քրիստոս մկրտվեց, Սուրբ Հոգին իջավ Օրա վրա, որպեսզի, իբրև մեր գլուխ, իր անդամների' հավատացյալների վրա հեղի /ա յն/ իբրև ազնիվ յուղ, որ իջնում է Ահարոնի գլխին /ՍԱՂՄ- ՏԼԲ 21: Այսպես էլ ջրով Քրիստոսի մեջ ենք մկրտվում և Աստծո որդիներ կոչվում և յուղով միավորվում ենք Սուրբ Հոգու շնորհներին: Եվ իմանալու է , որ ճակատի, սրտի, թիկնամեջի օծումը դրոշմ է /կոչվում/: Եվ այն, որ մեր հինգ զգայություններն է օծում, գաղտնորեն /ակնարկում/ է օծման խորհուրդը: /..../

Եվ եթե մեկն ասի, թե պարտ է , որ քահանայի ձեոքը մոտենա զգայարաններին, կպատասխանենք, որ քահանայի ձեռքը հարաժամ մոտենում է

64 Թ Ս&Ս՜ԻՍԾԻՆ 1996

քրիստոնյաների գլխին, որ արմատն է բոլոր զգայությունների: Եվ քահանայի ձեռքը օծված և սրբված է մյուռոնով ե տալիս է սրբության շնորհ, ում մոտենում է

Եթե մեկն ասի, թե մկրտությունից առաջ եղած առաջին օծումը չունենք, կպատասխանենք, որ այդ Աս գաղտնորեն ունենք, ինչպես այն, որ ավազանի ջրի մեջ Մյուռոնը խառնվում է Խաչի նմանությամբ նախ այս խորհրդի պատճառով: Երկրորդ' որովհետև, մեր մկրտությունը ոչ թե Հովհաննեսի ջրի մեջ է, այլ Քրիստոսի մահվան: Այդ պատճառով այլևայլ յուղ չենք օգտագործում, այլ' միայն սուրբ մյուռոն, որպեսզի քահանաները չհամարձակվեն ձեթօրհնեքը կրկին եկեղեցի մտցնել: Այլ Ավագ Հինգշաբթի ենք օրհնում յուղը, որպեսզի սուրբ մյուռոնը համբակների ոտքերին չմերձենա: Դարձյալ այս օծման խորհուրդը վերաբերում է ննջեցյալ քահանաներին, որովհետև նրանց օծում ենք իբրև ըմբիշներ, որպեսզի գոտեմարտեն օդի չար ոգիների դեմ:

Եվ եթե մեկն ասի, թե միայն մարմինն է օծվում, ինչպե՞ս է հոգու վրա ներգործում, կպատասխանենք. «Երբ միավորված էր մարմնի հետ' բոլոր մարմնավորները միությամբ էին ներգործում նրա վրա, իսկ այժմ, որ բաժանված է' բոլոր սրբությունները բաժան-բաժան են հասնում նրան /..../:

Եվ եթե մեկն ասի, թե դրոշմ չունենք, որովհետև եպիսկոպոսը չի տալիս, ինչպես ֆռանկաց ազգը, կպատասխանենք, թե համաձայն հունաց ազգի' ինչպես քահանան պատարագում և մկրտում է, այնպես էլ դրոշմում է, ըստ սուրբ Դիոնիսոսի, որ քահանայապետ է կոչում նրան, ով պատարագում, մկրտում և դրոշմում է / ...../:

Դարձյալ ասենք, որ մեր քահանաները իշխանություն ունեն դրոշմելու, որ շնորհում է նրանց եպիսկոպոսը, ուրեմն իշխանակից են մեր քահանաները և նրանց եպիսկոպոսները /..../:

Գրիգոր Տաթևացի (1346-1409), « Քարոզ Եկեղեցու յոթ խորհուրդնեբիմասին»

- Ժ՜Ա -/ .../ Ամենափրկիչն ու ամենագթած մեր Բժիշկը' Քրիստոս, ավազակների

ձեռքն ընկածի մասին իր առակախոսության մեջ երկու կարգի հարկավորագույն խորհուրդ ի հայտ բերեց' վերքերի վրա ձեթ և գինի հեղելով, որպեսզի դրանցով, այսինքն' գինով և ձեթով, բժշկի,, այսինքն' մկրտությամբ, որ կատարվում է Մեռոնի աստվածային յուղի միջոցով և իր կենդանարար արյամբ, որ գինու միջոցով եղավ մեր փրկության համար: Արդ, ամենառատ և գթասիրտ մեր Բժիշկը' Քրիստոս, մեզ ավանդեց նաև այլ զանազան և պես-պես կենդանարար խրատներ ու հորդորներ, տարբեր պատվիրաններ, փրկության, օգտակարության զանազան եղանակներ և ճանապարհներ, ինչպես նաև' Եկեղեցու յոթը շնորհները, որ ամբողջապես օգտակար, առողջարար, փրկագործ և կենդանացուցիչ են, սակայն այս երկուսը, այսինքն' մկրտությունն ու հաղորդությունը, բացառիկ են, որովհետև մեր բնության անհրաժեշտ, գոյացուցիչներն ու պահպանիչներն են, մեկը' ծնելով, և մյուսը' կենդանի պահելով, այս պատճառով Տերն այս երկուսը հարկադրական կանոնով և անեղծանելի կնիքով վճռեց, որ բոլորը ընդունեն և հաղորդվեն /.../ :


Բայց այն հոգիները, որ մեկտեղված են մի վայրում աոանց Աստծո, այսինքն' աոանց մկրտության ու հաղորդության, չեն կարող փրկվել ե ոչ էլ նույնիսկ քրիստոնյա դաոնալ, որովհետև մեկը /մկրտությունը/ ծնունդ է , մյուսը /հաղորդությունը/' ծնվածի պահպանություն: Այս պատճաոով աոանց մեկ մեկու չեն լինում: Ըստ այդմ սուրբ Դիոնիսիոսը սուրբ հաղորդությունն ու սուրբ Մեռոնը համակարգ /հավասար/ է անվանում, որովհետև իրարով են [գոյավորվում] և իրարով են սրբազնագործվում, քանզի Պատարագը չի սրբազնագործվում աոանց Մեոոնի և ոչ էլ աոանց Պատարգի' Մեոոնը: Ուստի ասում է. Քահանայապետության բոլոր սրբազնագործությունները Մեոոնով են կատարվում, ինչպես Եկեղեցին, Սեղանը, Խաչը, Քահանան, և բոլոր եկեղեցականները Մեոոնով են օծվում և սրբվում: Այս պատճաոով և Եկեղեցու բոլոր խորհուրդների մեջ մկրտությունն ու Մեոոնի օծումը նախադաս է' իբրև դուո և ճանապարհ մյուս բոլորի: Ինչպես սուրբ Նարեկացին է ասում. Քահանայությունը չի կարող ձեռնարկել [մոտենալ] անկոխելի տեղին, այսինքն' Սեղանի սրբազան խորհրդին մերձենալ, եթե Մեոոնի օծմամբ նվիրագործված չէ: Մի ուրիշ տեղ սուրբն ասում է, թե' «Ա յս հոգեկիր Մեոոնը իրեն հավասար կամ ընկեր չունի, քանզի բոլորից աոավել է , այլ' միայն Աստվածային Խաչիդ և Աստվածային Արյանդ հավասարությամբ գերապատիվ եղա վ»: Ուրեմն, ինչպես աոանց Քրիստոսի արյան և Խաչի չկա փրկություն, նույնպես և աոանց աստվածային այս Մեոոնի չկա հարություն և որդեգրություն Հայր Աստծուն: Ինչպես Հացի և Գինու խորհրդի միջոցով աներկբայորեն հավատում ենք, թե Քրիստոսի ճշմարիտ մարմինն ու արյունն ենք ճաշակում փրկության համար և սուրբ Ավազանի ջրի մեջ ծնվում իբրև Աստծո որդիներ, այդպես էլ աստվածագործ Մեոոնի օծումով ստուգապես հավատում ենք, որ սրբագործ այս յուղի միջոցով Սուրբ Հոգին հանգչում է մեր մեջ, ստանում հավիտենական կենդանություն և աստվածային որդեգրության կնիք, համաձայն Պողոսի, թե «Որդեգրության Սուրբ Հոգի ստացանք, որով աղաղակում ենք Աբբա' Հա յր» /ՀՌ Ո վՄ . Ը 15/:

Արդ, սկզբնապես այս յուղը կոչվում էր շնորհաբաշխ Մեոոն, որ ըստ բանաստեղծական մեկնաբանության նշանակում է Մայր, որովհետև ինչպես մայրն է բնականորեն սիրում և խնամում իր որովայնի ծնունդը և գորովագութ ըղձանքով միշտ պահում և պահպանում ամեն տեսակ վնասակար արկածներից, նույնպես և այս սուրբ Մեոոնը հավատացյալներին և սուրբ Ավազանի շնորհիվ Մկրտությամբ Իրենից ծնվածներին սիրում, հոգևոր խանդաղատանք է տածում նրանց նկատմամբ և գորովազեղ ծնողական գթով պահպանում և փրկում է աներևույթ թշնամու ամեն տեսակ արկածներից: Համաձայն Նարեկացու, ինչպես խավարն է փախչում և հալածվում լույսից, ՚ ցավը' առողջությունից, մահը' կյանքից, և գիշերը' ցերեկից, այդպես էլ տիրապարգև յուղից իսպառ մերժվում և մեկուսանում են բոլոր չարությունները:

Դարձյալ այս սուրբ յուղը կոչվում է Մեոոն, այսինքն' մեռցնող, քանզի սուրբ Մեոոնի շնորհիվ սուրբ Ավազանի մկրտությունն ու ծնունդը' Քրիստոսի մահվան և Հարության խորհուրդն ունի: Որովհետև երեք անգամ ջրի մեջ ընկղմվելը խորհրդանշում է Քրիստոսի երեքօրյա թաղումը, իսկ ջրից դուրս գալը' Հարությունը [...]:

Դարձյալ, այս սրբալույս յուղը կոչվում է Մեռոն, այսինքն' Մռայլ, մթին և խավար, քանզի աստվածային գրոց սովորությունն է աչքին և մտքին

6 6 Թ աջս՜իա ծ ին 1996

անհասանելի к անըմբռնելի [իրերը] խավարով ու մթով նշանակել' անմատչելի լինելու պատճառով, ինչպես օրինակ' Աստծուն, որ համակ լոզս է և անմատչելի

լույսի մեշ բնակվողԴարձյալ ւսստվածահրաշ այս յուղը կոչվում է Մեռոն, այսինքն' Մռայլ, մթին,

իբրև անիմանալի, անըմբռնելի լինելու պատճառով խավարի, մռայլի մեշ ծածկված /իրողություն/, ըստ Նարեկացու, որ ասում է. Որովհետև այս իրողությունն հավետ անքննելի է, քան բոլոր սրբությունների սրբությունները:

Դարձյալ, այս սուրբ յուղը կոչվում է լույս կամ սրբալույս, սրբող և Աստծո նման լուսավորող / .../ : Այս պատճառով Մեռոնը կոչվում է սուրբ և լույս, իբրև Արարիչ Աստծո պատկերակից: Արդ, ինչպես Աստված և արեգակը իրենց լույսը մշտապես տարածում են արարածների վրա և բոլորին անխտիր լուսավորում, նմանապես և այս սրբալույս Մեռոնը աստվածային շնորհների լույսը միշտ և առատորեն արձակում է հավատացյալների հոգիների մեշ և լուսավորում բոլորի հոգիները և սրբում մեղքերից /.../:

ԱՆԱՆՈՒՆ /ԺԵ դարից առաջ/, Քարոզ սրբաչույս Մեռոնի մասին, ըստ այն խոսքի, թե' «Եթե մեկը վերստին չծնվի հոգով և ջրով» /ՀՈՎՀ. Գ 3 /

-ԺԲ-վերցրու անուշահոտ համեմունքներ, զմռնենու հինգ հարյուր սիկղ ընտիր

ծաղիկներ, դրա կեսի չափ' երկու հարյուր հիսուն սիկղ անուշաբույր, կինամոն, երկու հարյուր հիսուն սիկղ անուշաբույր խնկեղեգ, հինգ հարյուր սիկղ սրբարանի հիրիկ և ձիթապտղի շուրշ վեց լիտր ձեթ: Դրանցից մեկը կպատրաստես սուրբ օծության համար յուղ այնպես, ինչպես վարպետ յուղագործները ձեթ են պատրաստում: Այն սուրբ օծության համար յուղ թող լինի /ԵԼՔ Լ 23-25/:

Հինգ նյութից գոյացած յուղը, համաձայն կարգի, /նշանակն է / նախկին հայրերի արդարության: Աբելը' զմռնենու ծաղիկն է . նրա ծաղկաձև արյունը հեղվեց: Անուշ կինամոնը օրինակ է Ենովքի զգոն վարքի: Կինամոնի համար ասում են. թե մեկը խոր քնի մեջ լինի /որ նման է մեր բնության թանձրության հետևանքով առաջացած մեղքի թմրությանը/' նրան խոսել է տալիս արթուն ժամանակվա նման և հարցերին պատասխանել է տալիս, ինչպես Ենովքը: Այն նաև իշեցնում է տաքությունը, որ տապոտ հնոցի' բանսարկուի /սատանայի/ նման /մեղքի/ տաքությունն է ներարկում հոգու և մարմնի մեշ: Ողջախոհ Ենովքը բանսարկուի այս խորհուրդները վանում է մտքից, նաև' հեշտասիրության ցանկությունը: /Ենովքը/ մարմնի մեջ նմանվեց երկնքի հրեշտակներին, որոնք չունեն արյան և մարմնի ջերմոտում:

Եղեգի խունկը նշանակն է Նոյի անուշակ արդարության, որ հոտոտելով Տեր Աստված վկայեց նրան և ասաց. «Մարդկային ցեղի մեջ քեզ տեսա արդար» /Ծ Ն Ն Դ . է 1/: Հինգ հարյուր սիկղ հիրիկը Աբրահամի հավատքի նշանակն է և հինգ զգայությունների շարժումների: Իսկ ձիթենու յուրը օրինակն է Մովսեսի օրենսդրության, որովհետև ինչպես լույսի ճառագայթն ըստինքյան ձեթը դարձնում է գիշերվա վանիչ, այդպես էլ նրա օրենսդրությունը կռապաշտության խավարից Իսրայելի որդիներին տարավ դեպի լույս, համաձայն այն խոսքի, թե' «Ք ո պատվիրանը ճրագ է, լույս և կյանք» /ԱՌԱԿ. Ջ 23/:

Բայց ճաճանչավոր ճրագը Կարապետն /Հովհաննես Մկրտիչն/ է, որ եկավ օծության յուղով, որովհետև Մովսեսից սկսվեց, որով օծվեցին Ահարոնը, և նրա

1996 ւ֊ՋՍ՜ԻԱԾԻՆ Թ 67

որդիները լուսատու ձեթով եկան դեպ քահանայություն և թագավորություն մինչև Հովհաննես, քանզի ինչպես խաոնված /շնորհները/ համաձայն յուրաքանչյուր անվան յուղի անվամբ են արտահայտվում, նույնպես և Մովսեսի ու Ահարոնի կողմից բոլոր օծվածներն իբրև օրինակ արտահայտվում են անշաոավիղ Հովհաննեսի մեջ:

Հների մասին" այսքան, իսկ նորերից գլխավորը մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսն է . իր արյամբ /խորհրդանշելով/ Աբելի ծաղկաձև /արյունը/, վարքով' Ենովքի զգոն /վարքը/, /արդարությամբ/' իբրե անուշ խունկ Նոյի արդարությունը, որով լցվեց բովանդակ տիեզերքը: Հիրիկը Աբրահամի հավատքն է Տիրոջ նկատմամբ, ըստ այսմ, բոլորս արդարանում ենք հավատքով, համաձայն այն խոսքի, թե' «Ե վ մենք արդարանում ենք Քրիստոսի հավատքով» /ԳԱԴ.ԱՏ. Р 16 /: Իսկ օծության յուղը օրենքի լուսատու ճրագն է, ըստ Մովսեսի, Ահարոնի և Հովհաննես Մկրտչի մարգարեության, քահանայության և թագավորության, որովհետև սրանք օծյալ են: Եվ սրանց ըստինքյան գլխավորեց Քրիստոս, որ թարգմանվում է Օծյալ, Մարգարե, համաձայն այն խոսքի, թե' «Տ ե ր Աստված ձեր եղբայրների միջից ինձ նման մարգարե պիտի հանի ձեզ համար» /ԳՈ ՐԾ Ք Գ 22/ և թագավոր' համաձայն այն բանի, թե' «Իսկ մեր Աստված հավիտենական թագավոր է » /ԵՐԵՄԻԱ ժ 10/ և Քահանա, ըստ այն խոսքի, թե' «Քրիստոս եկավ որպես հավիտենական Քահանայապետ» /ԵՌՐ. Թ 11/:

Նրան փա՜ոք հավիտյանս, ամեն:Անանուն, [Օծության յուղի մասին]

- Ժ Գ -Այն յուղը, որով հնուՀ օծվում էին քահանաներն ու թագավորները, եփված էր

ծաղկանոցի ծաղիկներից' հիրիկից, եղեգից, կինամոնից, զմուոսից: Հիրիկը ծաղիկ է, որ գտնվում է Եթովպիայում, Փիսոն գետի ափին ե ունի զորություն, որի հոտից հալածվում են դևերը: Իսկ եղեգը գտնվում է Սինա /լեոան/ վրա. խիստ անուշահոտ է և մարդկանց մեջ հրաշքներ կատարող, ցավեր է բուժում, մանավանդ' քոսն ու սունկը: Եվ կինամոն ծաղիկը գտնվում է Թեբայիդում /Եգիպտոս/, տեսքով շատ սքանչելի է . երբ քնած մարդու սրտի վրա ես դնում* նա իր սրտի մեջ եղած ամեն բան պատմում է աււանց իմանալու: Եվ եթե եոման ջրի մեջ գցես' անմիջապես սաոեցնում է : Զմուոսը Բաբելոնում է գտնվում, հալվեի, խունկի նման է, երբ օծում են մեոյալի մարմինը' այն պահում է անապական և անփուտ: Դաոն է իբրև լեղի, քացախով կամ գինով տալիս' թմրեցնում է:

Անանուն [Օծության յուղի մասին)

- Ժ Դ -Մենք այն ժամանակ բնակվում էինք Սաղմոսավանքի լուսազարդ անապա

տում, և մեզ կանչեցին Սուրբ էջմիածին' Մեոոնի օրհնությանը [մասնակցելու], և վեր կենալով գնացինք կոչին ընդաոսւշ [...]:

Եվ այնտեղ էինք /հունվարի 13/ չորս վարդապետներով [...] և այլ բազմամբոխ և աշխարհագումար ժողովականներով, բազմաթիվ եպիսկոպոսներով, քահանաներով, կրոնավորներով և անհամար մարդկանցով ու տաճիկ մեծամեծ իշխաններով, որոնք եկել էին բեմի վրա, սուրբ զոհարանի աոջև, յոթնածալ գորգի վրա դրված սուրբ Մեոոնի' աոանց կրակի և կայծակի սքանչելի

68 Թ էջմ իա ծին 1 9 9 6

եփումը տեսնելու: Աստված հայտնության [տոնին երգվող] «Տնօրինեցւսւ»շարականի վերջին պահին, երբ հյուսիսի դառնաշունչ հողմը փչեց. և օդի ցրտասաււույց խստության պատճաոով մեր ատամները կրճտում էին, այնպես տաքացավ Մեոոնը պղնձի հետ միասին, երբ հին Մեոոնի մակարդը լցրեցին [նորի] մեջ Ա խաոնեցին Լուսավորչի սուրբ Աջով' այն, իբրև թոնրի վրա դրված կաթսա, սկսեց հուպ, Ա գոլորշին վեր բարձրացավ մշուշի նման: Եվ ես սաոած ձեռքերս հպեցի [կաթսային] Ա տաքացա: Եվ տաճիկների մեծավորը, որ ղուլ Աղասին էր' Տավութ աղա անունով, եկավ փորձելու սուրբ Մեռոնը, իր ձեռքը մոտեցրեց պղնձի կողին, ահա տաքացավ ձեռքը, ինչպես թոնրի վրա [կտաքանար], ե շատ զարմանալով' ձայնեց ի լուր ամենքի' ասելով, թե' հավատացի այն ամենին, ինչ լսել էի Մեոոնի մասին: Եվ այլ բազում հրաշքներ եղան [...]:

Գրիգոր Դարսւնաղցի, (մոտ 1576-1643), « ժամանակագրության», § 24:

- Ժ Ե -Հայոց աշխարհում են իրենց հայրերի ու նախնիների գերեզմանատները,

վանքերն ու ուխտատեղիները, որտեղ սրբերի դամբարաններն են ու մանավանդ մեծահանդես Աթոռը' Սուրբ էջմիածին, ուր գտնվում է Գրիգոր Լուսավորչի սուրբ Աջը, որով օրհնվում է Սուրբ Մեռոնը, որտեղից /էջմիածնի Մեոոնը/ գնալով սփռվում է ամբողջ աշխարհում ապրող հայրերի մեջ, որտեղ էլ լինեն: Այս պատճաոով հայոց ողջ ազգը հնազանդվում է էջմիածնի Սուրբ Աթոռին ե. նրա կաթողիկոսին, որ նստում է այնտեղ: Եվ այս խոսքերը ասել են ոչ միայն տգետ ու աննշան ոմանք, այլ նշանավորներ ու գիտուններ: Այլև, ոմանցից լսեցինք, թե նաև այն են ասել, թե շահը կամենում է , որ հայոց ազգը պարսից աշխարհում անխախտ մնա, նա պետք է Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի Աջը Սպահան բերի և այնտեղ կառուցի նոր էջմիածին, որ մեռոնօրհնեքը լինի և այնտեղ կաթողիկոս նստի, որ հայ ազգը այնտեղ կայունանա, մնա, որովհետև Աջի և էջմիածնի հետ հայոց ողջ ազգն է կապված:

Աոաքկ Դավրիժեցի (ծն. թ. անհայտ-1670), « Պատմություն»

- Ժ Զ -Եվ այստեղից /Ս. էջմիածնից/ կենդանարար ջուր և մշտահոս աղբյուր բխեց,

այսինքն' Սուրբ Հոգու բազմապարգև շնորհքը, որ աստվածագործ Մյուոոնի միջոցով բաշխվում է բոլոր եկեղեցիներին, և հավատացյալների հոգիները նրանով ոռոգված' պարարտանում և պտուղ են տալիս: /..../

/ ..../ Քահանայապետակսւն բոլոր սրբագործությունները Մյուռոնով են նվիրագործվում, ինչպես Եկեղեցի, Սեղան, Խաչ, քահանա և եկեղեցական մնացյալ բոլոր պարագաները Մյուռոնով են օծվում և սրբվում: Այդ պատճաոով էլ Եկեղեցու բոլոր խորհուրդների մեջ մկրտությունը և Մյուոոնի օծումը գերադա՜ս են, իբրև մնացած բպորի դուռ և ճանապարհ: /..../

ՍիմեոԸ ԵրեաՕցի, « Քարոզ Մյուոոնօրвնեքի»

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Թ 69

[...] Եկեղեցիները Քրիստոսի այգիներն ու պարտեզներն են, ե, ինչպես հայտնի է Սուրբ Գրքից, հավատացյալներից յուրաքանչյուրը Քրիստոսին ընծայում է անուշահամ պտուղներ ե տեսակ-տեսակ գեղեցիկ հոգևոր ծաղիկներ, որոնցով ուրախանում է Քրիստոս և փառավորվում հավատքի, բարեգործության և ջերմեռանդ խորհուրդների մեջ: Սակայն նա ունի մեկ աղբյուր և կենդանացնող ջրի մեկ ջրհոր, որ հոսում է Լիբանանից, այսինքն' Սուրբ Մեռոնից, որ Սուրբ էջմիածինն ստանում է Սուրբ Հոգուց, որի շնորհիվ ոռոգվում, դալարում և պտղաբերում են մյուս եկեղեցիները: Նյութական այգիների և պարտեզների նման սրանք ևս պտղաբերում են իրենց ունեցածը Սուրբ Մյուռոնի ոռոգմամբ, որ բխում է Սուրբ էջմիածնից: Այս պատճառով /Սողոմոնը/ ասում է. «Պարտեզների աղբյուր» /ԵՐԳ . Դ 15/, համաձայն այն բանի, թե բոլոր եկեղեցիները ցանկանում և միշտ կարոտում են Սուրբ էջմիածնին' լիացնողին, զովացնողին և հագեցնողին, ինչպես բոլոր այգիներն ու պարտեզները' աղբյուրին, ինչպես օրինակ' հողը, որ ինքնըստինքյան գոյացնում է տեսակ-տեսակ բույսեր և զանազան ակնեղեն, որտեղի՞ց կարող են լինել դրանք, եթե արեգակը չներգործի: Այսպես էլ ամեն եկեղեցի ու եկեղեցական, որ առաջ են բերում զանազան գործեր' և' եկեղեցական, և' հոգևոր՝ որտեղի՞ց են, եթե ոչ սրբալույս Մեռոնի ներգործությունից, որ ծագում է Սուրբ էջմիածնից, քանզի նրանից մեզ լույս ծագեց:

Եվ Սուրբ Մեռոնի անունը կոչվում է սրբալույս. ո՞ր եկեղեցին շինվեց առանց սրա և ո՞ր ծաղիկ-եկեղեցականը' թե' բանական և թե' անբան, բոաեց և գործեց եկեղեցականների և եկեղեցիների մեջ առանց սրա [...]:

Այժմ կամենում եմ ասել. Ո՜վ եկեղեցիներ և եկեղեցականներ, ճանաչեք թագուհիների միակ թագուհուն՝ Սուրբ էջմիածինը, որ Հայոց ազգիս Աթոռն է և Քրիստոսի սիրելին, որ չունեն ուրիշ ազգեր, որոնք երանի են տալիս և գովում նրան, ցանկանում և կարոտում նրան, որին իրենց ծառայությունն են ցույց տալիս բոլոր եկեղեցիները: Համաձայն Հիսուս փեսայի վճռի, տեսեք և ճանաչեք միակ աղբյուրը և կենդանացնող ջրի միակ ջրհորը' Սուրբ էջմիածինը, որն ահա բաշխում և ոռոգում է ձեզ կենդանարար ջուրը' Սուրբ Մեռոնը: Ահա խորհրդավոր արեգակ Սուրբ էջմիածինը, որն առատորեն ճառագայթում է ձեզ աստվածային լույսը, Սուրբ Մեռոնը, որ լուսավորում է ձեր հոգիներն ու մարմինները: Ուրեմն' վայելեք և շնորհակալ եղեք և իմացեք, թե ումից է այդ շնորհը, Որին փա՜ռք հավիտյանս. Ամեն:

Սիմեոն Երևանցի, « Քարոզ Սուրբ էշմիածնի և սուրր Մեռոնի»

/ .. ./ Սուրբ էջմիածինը թեպէոոև տարածությամբ հեռու է , սակայն նրա ճառագայթը միշտ ցույց է տալիս Իրեն և քարոզում, որ սրբալույս Մեռոնն է : Ինչպես արեգակի ճառագայթն է ծանուցում արեգակի գեղեցկությունն ու օգտակարությունը, ինչի շնորհիվ կառավարվում է երկիրը և դալար մնում, ճիշտ այդպես էլ Սուրբ Մեռոնն է միշտ քարոզում Սուրբ էջմիածնի օգտակարությունն ու գեղեցկությունը / .../ :

Սիմեոն Երևանցի (1710-1780, կաթողիկոս 1763-1780), « Քարոզ Սուրբ էշմիածնի »

Կազմեց և աշխարհաբարի վերածեց

ՀԱԿՈՌ Ք 8Ո Ս Ե 8Ա Ն Ը

ՆԱԶԻԿ ՍԱՐԳՍԻ ԽԱՆԶՅԱՆկ ե ս ս ա բ ա Ը ա կ ա Ը գ ի տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի դ ո կ տ ո ր

Ո I' Ռ11ԼՈ Ի Օ 11 Մ 6 ո ԻէԻքՈյԻ Ի Ո Ի Օ Ո ե Ր Ը

« Մ ա ր դ ո ւ , մ ա ր մ ն ի ն թ ո ղ Լ ք ս վ է ա յ ն : Ձ և էլ

Հ ա մ ա ր ն ո ւ յ ն բ ա ղ ա դ ր ո ւ թ յա մ բ ն մ ա ն բ ա ն

չ պ ա տ ր ա ս տ ե ք , ո ր ո վ հ ե տ և գ ա ս ր բ ո ւ թ յո ւ ն Է

և ձ ե զ Հ ա մ ա ր ս ր բ ո ւ թ յո ւ ն Է լ թ ո ղ մ ն ա : Ո վ

ա յդ պ ի ս ի բ ա ն պ ա տ ր ա ս տ ի , և ո վ ղ ր ա ն ի ց

օ տ ա ր ա կ ա ն ի տ ա , թ ո զ վ ե ր ա ն ա ի ր ժ ո ղ ո վ ր դ ի

մ ի չ ի ց » :

Ելք Լ 32-33

Հայոց Մյուռոնը ԻՐ եզակիությամբ, համեմված բազմաթիվ բուրումնալից նյութերով ու բույսերով տարբերվում է այլ եկեղեցիներում կիրարկվող սուրբ յուղից:

Հայ միջնադարյան մատենագրության մեջ հատուկ տեղ են գրավում հայոց Ս. Մյուռոնը խորհրդանշող նյութերին ու բույսերին նվիրված գործերը Ա, բարեբախտաբար, նաև դրանց ամփոփ ցուցակները, երբեմն պատրաստման և օրհնության կանոնների հետ միասին: Հետևաբար, թվում է, թե բոլոր հիմքերը կան գոյություն ունեցող այն կարծիքի համար, որ հայոց Ս. Մյուռոնը հիմնավորապես հայտնի է իր ստույգ կազմությամբ' ամրագրված պատրաստման համար անհրաժեշտ բույսերի և նյութերի համընդհանուր ճանաչելի անուններով և նրանց կայուն թվաքանակով: Սակայն մեր մասնավոր ուսումնասիրությունը, մյուռոնւս-գիտության բնագավառի տպագիր և մատենագիր ժառանգության մանրակրկիտ քննությունը մեզ թույլ է տալիս արձանագրել, որ հայոց Ս. Մյուռոնի նյութերի և բույսերի ցուցակների առայժմ հայտնի բազմաթիվ տարբերակները կարոտ են բուսաբանական վերծանության և արդիական վերահաստատման: Դրա պատճառները խորն են և բազմաբնույթ' կապված պատմական, աշխարհագրական, ծագումնաբանական և այլ գործոնների հետ: Անշուշտ, թաքնված են նաև հենց իրենց' ցուցակների, նրանց ժողովրդական, կարծես «ծածկագրված», արևելյան անունների տակ: Մեր աշխատանքի նպատակն է եղել վեր հանել յուրաքանչյուր անվան ներքո ակնարկվող բույսը' արտահայտելով այն բուսաբանական անվանակարգի միջազգային օրենքներին համապատասխան լատիներեն և հայ ժողովրդին ավելի մոտ ու հարազատ' հայերեն գիտական համարժեքներով:

Ներկա հոդվածը հանդիսանում է մեր կողմից ձեռնարկված Ս. Մյուռոնի համալիր հետազոտության արդյունքների ամփոփման միայն մի մասը' նվիրված օրհնության կանոնի սկզբում բերվող պատրաստվող նյութերի ցուցակի վերլուծությանը և բնագիտական մեկնաբանությանը:

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Թ 71

Բույսերի ժողովրդական անունները առաջացել են տակավին անհիշելի ժամանակներից' դրանք մարդու կողմից օգտագործվելու ընթացքում: Այդ անունները ստեղծվել են տարերայնորեն տարբեր ժամանակներում, տարբեր ժողովուրդների կողմից: Դրանք արտահայտվել են մեկ բաոով, քանզիյուրաքանչյուր ժողովրդի կենդանի լեզու ձգտում է ամեն մի աոարկա, այդ թվում' նաԱ բույս, կոչել մեկ բաոով: Սակայն այնպես է ստացվել, որ միևնույն բույսը տարբեր ժողովուրդներ կոչել են տարբեր անուններով, կամ հակաոակը' միևնույն անունը կիրաովել է ամենատարբեր բույսերի համար: Այնուհետև, ոչ բոլոր բույսերն են կիրաովել մարդու կողմից, և նրանցից շատերը ձեոք չեն բերել ժողովրդական անուններ: վերջապես տարբեր լեզուներով ստեղծված բույսերի ժողովրդական անունները խանգարել են մարդկանց հաղորդակցմանը: Հետևաբար, աոաշացավ բույսերի գիտական անունների ստեղծման և եղած ժողովրդական անունների կայունացման անհրաժեշտությունը: Շվեդ հայտնի բնախույզ Կարլ Լինեյի (1707-1778 թթ.) կողմից առաջարկված բույսերի կրկնակի (բինար) լատիներեն անվանակարգը միասնականացրեց և կայունացրեց բույսերի անունները և այսպիսով լուծեց կարգաբանական գիտության այս հույժ կարևոր խնդիրը: Բույսերի կրկնակի անվանակարգի հիմնական նպատակն է վեր հանել տվյալ ցեղի որևէ տեսակի' մյուս տեսակներից ունեցած տարբերությունը' ընդգծելով բույսի այս կամ այն հատկանիշը: Ընդ որում, լատիներենը, որպես մեոած լեզու, հանդուրժելով արհեստական բաոերի աոկայությունը, դարձավ բույսերի, նաև կենդանիների կարգաբանության պաշտոնական լեզուն:

Այսպիսով, յուրաքանչյուր բույսի գիտական անունը, սկսած լինեյան շրջանից, արտահայտվում է կրկնակի լատիներեն բաոերով: Օրինակ, 01еа е и го р ае а Լ . (Ձիթենի եվրոպական): Նրանցից աոաջինը, որն արտահայտվում է գոյականով և գրվում մեծատաոով, բույսի ցեղի անունն է, իսկ երկրորդը' տեսակինը: Այն հիմնականում արտահայտվում է ածականով և գրվում փոքրատառով: Բույսի անունից հետո նրա հեղինակի' տվյալ բուսատեսակը նկարագրող գիտնականի անվան կամ ազգանվան սկզբնատառերն են կամ դրանց կրճատ ձևը: Միևնույն տեսակի համար տարբեր հեղինակների կողմից առաջարկված մի քանի անուններից (հոմանիշներ) ընդունվում է մեկը, իսկ եթե մյուսները նշվում են, ապա միայն փակագծում: 1905 թ. վի են նայում կայացած բուսաբանական միջազգային կոնգրեսի որոշման համաձայն' յուրաքանչյուր բույս կրում է իրեն տրված աոաջին անունը (պրիորիտետի իրավունք): Որպես ելակետ ընդունվում է Կ. Լինեյի «Տբշշւշտ Р к г и а ги т » աշխատության հրատարակման տարեթիվը' 1753 թ .:

Ամփոփենք վերը արտահայտվածը: Բույսի ժողովրդական և գիտական անունները միմյանցից տարբերվում են ծագումնաբանական, իմացական և կիրառական առումներով: Բույսի ժողովրդական անունը բույսը ճանաչելու միջոց է տվյալ ժողովրդի, հնարավոր է նույնիսկ Օրա որևէ փոքր հատվածի համար: Այն չի կարող ծառայել բույսի համընդհանուր ճանաչմանը: Մինչդեռ գիտական անունը բույսը ճանաչելու վստահելի միջոց է բոլորի համար: Այսպիսով, բույսը ճանաչել' նշանակում է իմանալ նրա գիտական անունը, այսինքն' իմանալ, թե որ ցեղին և տեսակին է այն պատկանում: Իմանալ միայն ցեղի անունը' դեռևս չի նշանակում ստույգ ճանաչել տվյալ բույսը, քանի որ ցեղի բազմաթիվ տեսակներ, լինեյյան կրկնակի անվանակարգի համաձայն, միմյանցից տարբերվում են նաև տեսակային անունով:

է ջ ս ՜իա ծին 1996

Դարերի խորքից Ժամանակի ալեբախումների միջով անցել ու Երևանի Ս. Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարանում հուսալի հանգրվան են գտել հայոց Ս. Մյուռոնի մեզ հայտնի բազմաթիվ մատենագիր աղբյուրներ: Դրանք ընգրկում են նաև Ս. Մյուռոնի նյութերի և բույսերի ցուցակներ: «Նյութերի և բույսերի ցուցակներ» արտահայտությունը կամ, ինչպես կլինի այսուհետև. պարզապես «ցուցակներ»' ըստ մեզ, գերադասելի է բանավոր խոսքում կիրառվող և գրականության մեջ հանդիպող «դեղատոմս» անվանումից: վերջինս, մերկարծիքով, թերի է դարձնում Ս. Մյուռոնի ներքին բովանդակության լիարժեք ընկալումը, սահմանափակվում է միայն նրա իմաստի միակողմանի նյութական ոլորտի նշանակությամբ: Մինչդեռ Ս. Մյուռոնը նյութեղենություն արտահայտելուց ավելի իր մեջ պարունակում է հոգևոր խորհուրդ, իսկ նյութականը ծառայում է վերջինիս դրևսորման համար: «Դեղատոմս»-ը չի գործածվում նաև միջնադարյան մեզ ծանոթ ձեռագրերում:

Ս. Մյուռոնին նվիրված մատենագիր աղբյուրներից կարելի է առանձնացնել մոտ մեկ տասնյակի չափ միջնադարյան ձեռագրեր (սկսած 14-րդ դարից), որոնք ընդգրկում են Ս. Մյուռոնի ցուցակները: Դրանց համեմատական վերլուծությունը ի հայտ է բերում սկզբունքային մեծ ընդհանրություն, թեև առկա են նաև տարբերություններ: Նյութերի և բույսերի այդ մեծ նմանությունը հաստատում է գրականության մեջ հայտնի այն միտքը, որ դրանք մեզ են փոխանցվել ընդօրինակվելով: Այդ կարծիքն են հայտնում Ս. Ե. Տեր-Հովհաննիսյանը «Սրբալույս մեռոնի օրհնություն» հոդվածում («էջմիածին», 1955, № 8, էջ 21), Հ . Քյոսեյանը* և այլ հեղինակներ: Ի լրացում նշենք, որ ընդօրինակվել են ըստ երևույթին միևնույն սկզբնաղբյուրից, ինպես նաև միմյանցից' հնարավոր զգուշությամբ, երբեմն' ստեղծագործական մոտեցմամբ, ընդ որում, ցուցաբերելով այդ գործի իմացության բարձր աստիճան:

Տպագիր աղբյուրներում Ս. Մյուռոնի ցուցակները ավելի սակավ են և ներկայումս մեզ հայտնի են նրանցից երեքը: Առաջինը և երկրորդը միևնույն «Կանոն օրհնութեան Սրբալոյս մեռոնին» վերնագրով, վաղարշապատում 1876 թ. և 1890 թ. լույս տեսած Մաշտոցներն են, իսկ երրորդը' Ս. Ե. Տեր- Հովհաննիսյանի վերը նշված հոդվածը: Ստորև իր ամբողջական տեսքով տրվում է 1876 թ. Մաշտոցի ցուցակը:

ԱՆՈԻ11ՆՔ ՆԻՒԹ Ո 8 ՍՐԲԱԼՈՅՍ ՄԵՌՈՆԻ

1. 8ուտ պալասան, այս ինքն Պալասան Հրէաստանի, կամ ՊալասանԵգիպտոսի. - որ է

հեղուկ. - (Սէքկէ Փկէսէնկի կամ ԵսմՏաւոի Փկէսէնկի)............................................ 202. Հապ Պալասան. Պալասան Պերոփ. - որ է հունտ. - (ԵԷԸի տխՏեա փկէսէնկի

թօհումու) ............................................................................................................................ .....3. Մեխակ. (Դարանֆիլ)..................................................................................................... ..4. Ընկոյզ հնդկաց. կամ էհսվուզ Պուա. {Հինտիստւսն Տէվիզի)................................. 105. ԽնկեղԷգն. ( Ղասապ զարիրէ)........................................................................................յց6. Նարդոս Հնդի. (Սիւմպխփ Հինտի) ...................................................................................

1 Հ . Քյոսեյան, Սրբալույս Մյուռոն, էջմիածին, 1992 թ., № № 6-7, էջ 43:

199ճ ԷՋՄԻԱԾԻՆ Թ 73

7. Պղպեղ Ցսասյի. {Քէպւսպիէ)......................... :............................................................108. Շամբսղեղակ, կամ Սամիթ յունւսկան. Պասպասա Րումի. ( Պօյ թօհումա)......109. Մաղսւբատրոն. (Սատէճ Հնտի)......................................................................................2010. ԴարիսհՕիկ, կամ Կինամոն. (Տարչին).........................................................................1011. \Ա1Ո.սկ.{Քիւննխկ)............................................................... ............................................... 1012. Հիլ, կամ Դյւտիմւսնէ. ( Գազող է)...................................................................................... :.....'..............2013. Ստորսւքս. ( Պուճուր մէրիէմ)............................................................................... ........ 1014. Սորեակ հլաւո. (Ծաւր ՀՕտի).......................................................................................... 1015. Սանտալ սպիտակ, կամ Սանտալ ապեատ. (Սանտաւ) ........................................2016. Ջուր յսւսմիկ եւ այլ ծաղկանց. կամ Միեասւպիլէ. (Ձիչէք սայի)......................... 2017. Քրքում. (Զաֆրան).............................. .............................................................................2018. Մարդակուշ. - որոյ պտուղն է հոտւսւէտ. - ( ՄէրզէՕկուշ) ....................................2019. Մահլապ. - որ է ազգ ինչ քրքմոյ. - ( Մկապ) ...........................................................1020. Վաղմեոուկ. (Իթխիրէ մէքէ)........................................................................................... 2021. Կիպարիս, կամ Սօտիքօհի. (Սիւյխտ քիւմի)...............................................................1022. Ասարիոն. (էզարուն)........................................... '........................................................1023. Ջրվարդ, կամ պլպլուկ վարդ. (ԵապաՕի կիփ.........................................................4024. Երիցուկ, կամ պապունւսճ. (Փափաթիա չիչէյի)...................................................... 4025. Մանուշակ, կամ պենեֆշէճ. (Մէնէքշէ).................................................................... 12026. Կոկոոի կամ նոնոֆարի ծաղիկ. {Իզիւֆէր կամ ՆիՏէվֆէր չիչէյի)....................12027. Նարնջի ծաղիկ. (ԹուրուՕՏչիչէյի).............................................................................. 4028. Պղպեղ սպիտակ. (Ֆւֆիղ)............................................................................................. 1029. Վայրի կակաչի տերեւ. կամ կապի տերեւ. ( Նիւմա կամ կեչիԸճիկ֊չիչէյի

եափրաղը)................... :.......................................................................................................4030. Վայրի կակաչի ծաղիկ, կամ կապի ծաղիկ. ( ՆիւմաՕկամ կեյիԸճիկ չիչէյի.) 3031. Մրտենտյ տերեւ. (Մերսին աղաճը եափրաղը)......................................................... 4032. Նարկիզ. կամ Նրճէս. ( Ներկիւզ).................................................................................. 4033. Պտուղ դափ նայ. կամ Հապլղար. (Թէֆնէ թօհումու)..............................................2034. Լատէն. (Աֆիօն րուհու).................................................................................................... 1035. Կոճապղպեղ. (Ջէնճէֆիլ)................................................................................................1036. Մազտաքի. ( Սագըզ)....................................................................................................... 2037. Տուտ. - որ է ծխանելիք. - (Ի՚ւտ կամ էօտ աղաճը)................................................ 2038. Պալասան. - որ է հեղուկ. - {Փկէսէնկ)....................................................................12039. Ամպար (Ամպէր)..................................................................................................................540. Մուշկ. {Միսք)........................................................................................................................ 541. Նարդոս խաթայի (Սիւմպիղի խիթայի)........................................................................ 1042. Արմատ մանուշակի. (Մենեքշէքէօքիւ)....................................................................... 1043. Մատուտակ, կամ Հոոոմ խունկ. (Միսէ).......................................................................2044. Նարնջի ծաղկի ջուր. (թուրունճչիչէյի սույու) ...........................................................2045. Վարդեջուր. (Կիղ սույու).................................................................................................. 50

Ինչպես տեսնում ենք, ցուցակում ընդգրկված են 45 կետեր: Նրանցից յուրաքանչյուրը արտահայտում է նյութի կամ բույսի հայատառ, բազմալեզու (հայերեն, արաբերեն, պարսկերեն և այլն) հիմնական և փակագծում թուրքերեն լրացուցիչ ժողովրդական անունը: Անունը ուղեկցվում է նյութի կամ բույսի օգտագործվող

74 Թ 1-ճՍ'ԻԱԾհՆ 1996

կշռաչափով, որի միավորն է «տ րա մ»-ը: վերջինս, համաձայն միջնադարի հայ բժշկական ձեռագրերի (Մխիթար Հերացի - ԺՌ դ.. Ամիրդովլաթ Ամւսսիացի ֊ ԺԵ դ.; մեկնաբանված հրատարակությունների, դեղագործության մեջ ընդունված միավորներից է և կշռում է մոտավորապես 2,9-12 գրամ: Վեց կետեր (1, 2. 18. 19.37, 38) հիմնական անունից հետո պարունակում են նաև որոշ բացատրություններ՝ կապված բույսի օգտագործվող մասի կամ նյութի ֆիզիկական վիճակի հետ: Բազմաթիվ կետերում հիմնական անունից հետո հանդիպում է «կա մ» շաղկապը, որի օգտագործումը, ինչպես պարզվեց բույսերը ճանաչելուց հետո, չի ենթարկվում որևէ օրինաչափության: «Կամ»-ը հանդիպում է ինչպես նույն բույսի միևնույն լեզվով (23. 32 և այլն), այնպես էլ նույն բույսի տարբեր լեզուներով (4. 8 .12 և այլն) արտահայտված անունների միջև: Այն հանդիպում է նաև միանգամայն տարբեր բույսերի անունների միջև (29, 30 և այլն):

Ցուցակում անունների մեծամասնությունը արտահայտված է մեկ բառով: Դրանք տրվում են նաև երկու բառով: Երկրորդը արտահայտում է որևէ աշխարհագրական անուն (Հրեաստանի. Հնդկւսց և այլն): Այն կարող է պարունակել տեղեկություն բույսի օգտագործվող մասի (ծաղիկ, տերև և այլն) կամ որևէ հատկության (սպիտակ և այլն) վերաբերյալ: Մի քանի կետերում անունը արտահայտված է երեք բառով (օրինակ «2 9 . Վայրի կակաչի տերև . . .» ) : Թվում է, թե այդ գոնե երկու բառով անունները պետք է արտահայտեին բույսի ցեղի և տեսակի անունը, մանավանդ 15-րդ կետի «Սանտալ սպիտակ»-ը համընկնում է տվյալ բույսի ցեղի և տեսակի անվան հետ: Սակայն բացի այդ կետից, որը, հավանաբար, պատահական է, մնացած բոլորը, այդ թվում նաև երկու և, նույնիսկ, երեք բառերով արտահայտված կետերը տարբեր լեզուներով տրվող ժողովրդական անուններ են և ոչ մի կապ չունեն լինեյան կրկնակի անվանակարգի հետ:

Ս. Մյուռոնի մեզ ծանոթ 1890 թ. Մաշտոցը, ինչպես նաև մյուս տպագիր ցուցակը, որը հանդիպում է Ս. Ե. Տեր-Հովհաննիսյանի հոդվածում, պարունակում է' առաջինը' 45, երկրորդը' 46 լակոնիկ արտահայտված կետեր, որտեղ կարճ ու կտրուկ, առանց ծավալվելու կրկնվում են 1876 թ. Մաշտոցի ցուցակի անունները հետևյալ աննշան ձևափոխություններով: Առաջինում իրար են միացվել և մեկ' 29- րդ կետով են արտահայտվել 1876 թ. Մաշտոցի 29-րդ և 30-րդ կետերը, որոնց տարբերությունը միայն օգտագործվող մասի մեջ է (29-րդռւմ' տերև, 30-րդում' ծաղիկ): Դրա փոխարեն այդ կետերի փակագծում նշված «Նիւմա »-ն ներկայացվել է առանձին կետով' «Նումա ... ըստ բաւականին»: Ինչ վերաբերվում է Ս. Ե. Տեր-Հովհաննիսյանի ցուցակի կետերի թվի ավելացմանը, որը տեղի է ունեցել 46-րդի («46. Օշոշի ծաղիկ 1ս (40) տրամ») հաշվին, հետագայում պարզվեց, որ «Օ շոշ»-ը հանդիսանում է 24-րդ կետի «Երիցուկ»-ի հոմանիշներից մեկը: Այսինքն այս ցուցակում ևս պահպանվել է կետերի միևնույն թիվը:

Ընհանուր առմամբ, երեք ցուցակների վերլուծության ամփոփումից պարզվում է, որ նրանցում բույսերը արտահայտված են ժողովրդական անուններով, թեև ժամանակագրական առումով, նույնիսկ մոտ մեկ դար առաջ, 1876 թ. Մաշտոցը կազմելու ժամանակ արդեն հայտնագործված էր բույսերի լինեյյան կրկնակի անվանակարգը: Այնուհանդերձ, բույսերի գիտական անունները չեն մտել այդ ցուցակները: Ընդհանրապես, նրանք աո այսօր դեռ չեն թափանցել Ս. Մյուռոնի բնագավառ:

Ս. Մյուռոնի նյութը «գլխատրապէս ձէթն ու բալասանն է, որուն կը խառնուի քառասուն տեսակ հոտաւետ ծաղիկ ներու և խունկերու հիւթը' գինիով եփուած ու

1996

է

ԷՋՄԻԱԾԻՆ Г‘> 75

քամած»2 : Եվս մեկ բնութագրում գործածվող նյութերի նոր անուններով. «Հ ա յց . Եկեղեցւոյ միսւոնին բուն նիւթը մաքուր ձէթն է որուն մէջ սովորութիւն հղած է խաոնել բալաստն և քառւսսունէ աւելի ծաղիկներու, արմատներու, հունտերու, ոետիններու Ա խնկեղէններու հիւթը»3 :

Այսպիսով, ինչպես վկայում են տպագիր աղբյուրները և հատուկ նշվում է նաև մյուոոնօրհնության վերը հիշյալ 1876 թ. Մաշտոցում, «գլխաւոր նիւթ սրբոյ մեոոնին համարի ձէթ ի ձիթենեաց եւ իւղ պալասանի»:

Հետադարձ հայացք ձգելով դեպ հին աշխարհ, կնկատենք, որ պատահական չէ, անշուշտ, հայոց Ս. Մյուռոնի գլխավոր նյութի' ձիթապտղի յուղի և նրան զուգակցող բալասանի ընտրությունը: Դրանում դժվար չէ համոզվել, եթե հիշենք, թե ինչ կարևոր նշանակություն ուներ ձիթապտղի յուղը որպես սննդանյութ և բալասանը որպես դեղամիջոց հին աշխարհում:

Ձիթենին հին աշխարհի ժողովուրդների համար այն նշանակալից բույսերից էր, որի հետ կապված էին կյանքի տարբեր ոլորտները: Ըստ Աստվածաշնչի, բնության մեջ լայն տարածված ձիթենին ավետեց ջրհեղեղի վախճանն ու խաղաղությունը (Ծննդ. Ը 11), և Նոյը իր գերդաստանի հետ դուրս եկավ տապանից ու ամեն տեսակ կենդանիներին ու թռչուններին հանեց, որպեսզի նրանք երկրի վրա ապրեն ու բազմանան (Ծննդ. Ը 17-19): Ձիթենու պտղից ծեծելով ու ճմլելով (Ել. Ի է 20, ԻԹ 40) կամ կոխկրտելով (Միք. Զ 15) ստացվում էր ձիթապտղի յուղը, որը գործածվում էր որպես ուտելիք (Եզեկ. Ժ Զ 13) և լապտերները լուսավորելու միջոց (Ել. Ի է 20, ԻԳ 24): Կենցաղային կիրառության ընդարձակմամբ այն թափանցեց նաև կյանքի այլ ոլորտներ: Մարմինը և մազերը նրանով օծելու սովորությամբ մուտք գործեց բժշկության ասպարեզ, որպես դեղ (Մարկ. Ջ 13, Հակ. Ե 14): Մարմնի տարբեր մասերի օծումը (Սաղմ. ՃԴ 15, ՏԼ Գ 2) սկսեց կիրառվել նաև ի նշան տոնի և ուրախության (Սաղ. ԻԳ 5, Մատթ. Ջ 17, Հովհ. ԺԲ 3), հյուրի մեծարման (Ղուկ- է 38, 46), թագավորական ու կրոնական պաշտոնի անցնելու խորհրդանիշ (Ել. ԻԹ 7, 29): Բնականաբար, ձիթենիս ցորենի և խաղողի նման դարձավ մշակության բույս, ամբարվեց շտեմարաններում (Р Մնաց. ԼԲ 28) և մտավ առևտրական շրջանառության մեջ (Եզր. Գ 7, Եզեկ. Ի է 17, Ովս. ԺԲ 2), իսկ ձիթապտղի յուղի բնական նյութերով հոտավետացված խառնուրդը ընդունվեց որպես օծման յուղ:

Հին աշխարհի ժողովուրդների համար կարևոր նշանակություն ուներ նաև բա- լասանը: Սակայն նրա գործածությունը, ի տարբերություն ձիթապտղի յուղի, կրում էր ավելի պակաս կենսական նշանակություն Ա ուներ սահմանափակ կիրառում: Աստվածաշնչում բալասանը հիշատակվում է երկու իմաստով, ընդհանրական' բժշկության համար (Երեմ. ԾԱ 8) և մասնավոր' որպես որոշակի նյութ' դեղամիջոց (Եզեկ. Ի է 17): Ծառը, որից ստացվում էր բալասանը, Հրեաստանում անցյալում հանդիպում էր մեծ քանակությամբ (Երեմ. ԽՋ 11): Մարդիկ սովորել էին նրանով բուժել տարբեր հիվանդություններ (Երեմ. Ը 22): Դրա համար բալասանը ձեռք բերեց մեծ համբավ, դարձավ նույնիսկ առևտրի կարևոր առարկա' առևտրափոխանակման հիմնական նյութերին' ցորենին, մեղրին, ձիթապտղին հավասար նշանակությամբ (Եզեկ. Ի է 17): Սակայն,

2 Մ. Ա . Օրմանյան, Ազգապատում, Պէյրութ, 1959, հատոր Ա , մասն Ա, էջ 620:3 Դ . Ե., Օրհնութիւն Ս. Միւռոնի, Անթիլիաս, 1948, էջ 6:

76 Թ ԱՋՍԻԱԾԻՆ 1996

բնականաբար, այն դասվում էր առևտրի հատուկ նյութերի շարքը: Երկրից երկիր տեղափոխվող ուղտերի քարավանները բալասանը տանում էին հոտավետ «համեմների» (համեմունքների) Ա զմուոսի հետ միասին (Ծննդ. Լ է 25):

Հատուկ ցանկանում ենք շեշտել այն հանգամանքը, որ Աստվածաշնչում բալասանը և«համեմները» զուգակցվում են զմուոսի հետ: Վերջինս կնդրուկի և հալվեի* հետ միասին դասվում էր խնկերի շարքը (Երգ. Գ 6): Զմուոսը ստացվում էր համանուն' «զմուոսի լեոան» վրա մեծ քանակությամբ հանդիպող բույսից (Երգ. Դ 6): Այն շատ պատվական ու հարգի նյութ էր (Սաղմ. 1սԵ 8, Երգ. Ե 5, 13): Այդ ստումով հատուկ հիշատակվում է նույնիսկ Քրիստոսի ծննդյան ժամանակից, երբ մոգերը արեեյքից եկան Աստծու Միածին Որդուն երկրպագելու ու իրենց գանձերից մեծամեծ ընծաներ նվիրեցին նրան: Այդ գանձերի մեջ ոսկու և կնդրուկի կողքին հիշվում է նաե զմուոսը (Մատթ. Р 11): Զմուոսը, խնկի ե հալվեի նման, գործածվում էր ծխացնելու ե. մաքրություն պահպանելու համար (Եսթ. Ռ 12): Սակայն նրա ամենագլխավոր արժանիքը անկենդան մարմինը զմոսելու' նրան նեխումից զերծ պահելու մեշ էր (Ծննդ. Ծ 2, 3, 26, Հովհ. ԺԹ 39): Այդ արվեստին կատարելապես տիրապետում էին եգիպտացիները, որի վաո ապացույցները' մումիաները հայտնի են աշխարհին: Սակայն հրեաներն էլ սովորություն ունեին խնկերով ու զմուոսով փաթաթել դին կտավի մեշ (Հովհ. ԺԹ 40): Փրկչի համար Հովսեփն ու Նիկոդեմոսը գործածեցին մեծ քանակությամբ զմուոսի ու հալվեի խաոնուրդ (Հովհ. ԺԹ 39): Հատկանշական է, իսկ Ս. Մյուոոնի պարագայում շատ կարևոր, որ բարձրորակ և մաքուր զմուոսը հանդիսանում էր նվիրական օծման յուղի կարևոր բաղադրամասը (Ել. Լ 23):

Այսպիսով, ձիթապտղի յուղը ուներ կենսական մեծ նշանակություն ե գործածվում էր կյանքի տարբեր բնագավառներում, բալասանը շատ հարգի էր որպես դեղ, իսկ զմուոսը’ դիակները զմոսելու միջոց: Բոլոր երեք նյութերը հանդիսանում էին աոևտրի կարևոր աոարկա, տեղափոխվում էին երկրից-երկիր’ ձեոքից-ձեոք անցնելով, ներթափանցում տարբեր ժողովոտդների կյանքի մեջ: Ահա նրանցից երկուսը' ձիթապտղի յուղը և բալասանը դաոնում են հայոց Ս. Մյուոոնի գլխավոր նյութերը և համեմվում բազմաթիվ խնկերով ու հոտավետ բույսերով:

ЛԸստ ավանդությունների, հայոց Ս. Մյուոոնը դեռևս առաքելական

ժամանակներում եղել է քրիստոնեական ընդհանուր Եկեղեցու օծման յոսլի նման կամ, համենալն դեպս, նրան մոտ կազմությամբ:

Հայոց Ս. Մյուռոնի նախագաղափարը և նախնական ձևը, ըստ երևույթին, հարկ է փնտրել Աստվածաշնչում: Ինչպես մեզ թվում է, նրա նախատիպը, բավական արտահայտիչ, գտնում ենք Հին Կտակարանում: Հատկապես նկատի ունենք նրա' օծման յուղին վերաբերվող հետևյալ տողերը. «Ա ո քեզ պատուական համեմներ, զուտ զմուոս հինգ հարիւր սիկղ** և անոր կէսին չափ' այսինքն երկու հարիւր յիսուն սիկղ անուշահոտ կինամոն ու երկու հարիւր յիսուն սիկղ

* Շղթայական ռեակցիայի նման անընդհատ ավելանում են բուսաբանական մեկնության կարոտ նոր անուններ:“ Աստվածաշնչում սիկղը պինդ նյութի կշիռն է, իսկ հիմենը' հեղանյութի չափը:


անուշահոտ խնկեղէգն: Եւ հինգ հսւրիւր սիկղ կասիա' սրբարանին սիկղին համեմատ ու մեկ հիմեն ձէթ» (Ել. Լ 23, 24): Այս վկայությունը մանրակրկիտ վերլուծելու դեպքում, կարելի է վեր հանել օծման յուղի կազմության որոշ մանրամասներ ե այն համեմատել հայոց Ս. Մյուոոնի հետ:

Այսպես, նախ օծման յուղի նշված նյութերի մեջ քանակապես գերակշոում է « ձէթը»: Հետևաբար, Օրա գլխավոր նյութը «ձէթ »-ն է: Այնուհետև, վերջինին գումարվում են պատվական համեմները' զմուոս, կինամոն, խնկեղեգ և կասիա: Նրանցից աոաջինը զմուոսն է , որը իր քանակով գերազանցում է երկրորդ և երրորդ նյութերին: Հետևաբար զմուոսը հանդիսանում է օծման յուղի հաջորդ կարևոր նյութը: Երկրորդ նյութը' կինամոնը, և երրորդը' խնկեղեգն, արդեն միմյանց հավասար են, սակայն զմուոսից կիսով չափ պակաս: Չորրորդ նյութը կասիան է : Մինչև օծման յուղի' մեր վերլուծության ամփոփումը, նկատենք, որ Աստվածաշնչի այլ հրատարակություններում, օրինակ' 1805 թ. Վենետիկում (աշխատասիրությամբ Հ . ՀովհաՕնու Զոհրապյանի) կամ 1994 թ. Մայր Աթոո Սուրբ էշմիածնում հրատարակված տարբերակներում կասիայի փոխարեն հիրիկն է : Այդ կապակցությամբ ուզում ենք ընթերցողի ուշադրությունը կրկին հրավիրել այն մտքի վրա, որ բույսի ժողովրդական անունը որևէ լեզվից (տվյալ դեպքում՞ սկզբնական եբրայերենից) մեկ այլ լեզվով թարգմանելիս կարող է ենթարկվել մասնագիտական սխալ մեկնաբանության: Ահա օծման յուղի չորրորդ բաղադրիչի դեպքում ունենք դրա ցայտուն ապացույցը: Անկախ նրանից, թե Աստվածաշնչի նախնական տարբերակում օծման յուղի չորրորդ բաղադրիչը ինչ է (կասիա, հիրիկ թե այլ բույս), միևնույն է, արդեն բույսի ժողովրդական անվան սխալ մեկնաբանումը պատճաո է դարձել նրա տարբեր հրատարակություններում այդ բաղադրիչի տարբեր անուններով հանդես գալուն:

Օծման յուղի գլխավոր նյութը ձիթապտղի յուղն է , որին զուգակցվում է զմուոսը, ապա հոտավետ նյութերը' կինամոնը, խնկեղեգը և կասիան (կամ հիրիկը): Ս. Մյուոոնի կազմության գլխավոր նյութը ձիթապտղի յուղն է , որին խաոնվում է բալասան և քաոասուն տեսակի հոտավետ ծաղիկների խնկերի գինով եփած հյութը: Օծման յուղի և Ս. Մյուոոնի այս բնութագիրները միմյանց հետ համեմատելիս, իսկույն երևում է նրանց գլխավոր նյութի նույնությունը:

Հայոց Ս. Մյուոոնի բույսերի գիտական անունների վերծանման ժամանակ կարևոր դեր է խաղացել հատկապես բուսաբանական գրականությունը, այնուհետև' բազմաբնույթ բառարանները (թարգմանական, բացատրական, արմատական և այլն), ինչպես նաև միջնադարի հայ բնագետ-բժիշկների (Մխիթար Հերացի' 12-րդ դ., Գրիգորիս' 13-րդ դ., Ամիրդովլաթ Ամասիացի' 15-րդ դ., Ասար Սեբաստացի' 16-17 դդ., Բունիաթ Սեբաստացի' 17-րդ դ.) անտիպ բնագրերի մեկնաբանված հրատարակությունները: Նշված սկզբնաղբյուրների համալիր ուսումնասիրության և ստացված արդյունքների համեմատական վերլուծության միջոցով աոաջին անգամ փորձ է արվում վեր հանել Ս. Մյուոոնի բույսերի գիտական անունները:

Այս աշխատանքի ընթացքում կարևոր էր հատկապես պարգել, թե տվյալ ժողովրդական անվան տակ ինչ բույս կամ նյութ են նկատի ունեցել պատմական անցյալում, և որին կարող էր այն համապատասխանել այժմ: Յուրաքանչյուր կետում արտահայտված բույսի (բույսերի) հնագույն ժամանակներից մեղ հասած ժողովրդական անունների միջոցով գիտական անունների վերծանումը

ԱսՍ՜ԻԱԾԻՆ 1996

իրականացվել է' ելնելով ներկայիս ֆլորայի ցեղերի ե տեսակների արտաքին ձևաբանական հատկանիշների, աշխարհագրական տարածման, էկոլոգիական, կիրառական և այլ առանձնահատկությունների ուսումնասիրության հիման վրա: Մեթոդապես այս աշխատանքը խիստ տարբերվում է բույսերի որոշման սովորական աշխատանքից: Բույսերի բացակայության պատճառով հաճախ անհրաժեշտություն է առաջացել կիրառել ամենատարբեր, կոնկրետ տվյալ դեպքին համապատասխան մոտեցումներ: Դժբախտաբար. միշտ չէ. որ հնարավոր է եղել ստույգ գտնել, թե տվյալ անվան տակ ինչ են նկատի ունեցել մեր նախնիները և, բնականաբար, նման դեպքում գիտական անունը վերծանվել է մոտավոր ճշտությամբ:

Շրջանցելով վերծանության բարդ և աշխատատար գործընթացի մանրամաս- ների շարադրումը, ստորև տրվում է 1876 թ. Մաշտոցի բոլոր կետերում նկատի ունեցվող բույսերի գիտական կրկնակի անունները' լատին և հայ լեզուներով: Այնուհետև տրվում են տեղեկություններ բույսի կենսաձևի (ծառ. թուփ, լիան, խոտւսբույս), երկրագնդի վրա ունեցած տարածվածության, տնտեսական նպատակով մշակության և նրա օգտագործվող մասի կամ նրանից ստացվող նյութի վերաբերյալ: Նկատի ունենալով, որ Ս. Մյուռոնի գլխավոր նյութը ձիթապտղի յուղն է, այն տրվում է սկզբում, մինչև ցուցակի կետերը, թեև Մաշտոցում նշվում է միայն ցուցակից հետո, ծանոթության մեջ:

«զձէթն ի ձիթենեաց ըստ բւսւականին»01еа еигораеа Լ., Տիթենի եվրոպականՄշտադալար ծառ է: Գիտնականները տարակարծիք են ձիթենու հայրենիքի և

վայրի նախահոր հարցում: Սակայն նրանցից մեծ մասի կարծիքով ձիթենու ավելի քան 500 մշակովի տեսակները սերվում են նշված տեսակից: Ձիթենին համաշխարհային նշանակության արդյունաբերական կուլտուրա է և մշակվում է աշխարհի բազմաթիվ երկրներում (Հունաստան, Իսպանիա, Իտալիա, Ալժիր, Թուրքիա, ԱՄՆ և այլն): Ձիթապտղի յուղը ստացվում է ձիթենու պտղի մամլումից:

«1 . Ցուտ պալասան, այս ինքն Պալասան Հրէաստանի, կամ Պալասան Եգիպտոսի. - որ է հեղուկ. - (Մէքկէ Փէլէսէնկի կամ Եահուտի Փէլէսէնկի)... 20* * * » :

С о т п ^ о г а о р о Ь а Ы а т и т (Լ .) Еп&)., Կոմիֆորա բալզամային Մշտադալար ծառ է : Բնության մեջ հանդիպում է Արաբական թերակղզու

հարավ-արևմուտքում և Սոմալիում: Այն մշակվում է Պաղեստինում, այսպես կոչված’ մեքայի բալզամ ստանալու նպատակով: Բալզամը' բալասան կոչվող հեղանյութը (յուղային ձյութ), ծորում է ծառի կեղևի կտրվածքից:

« 2 . Հապ Պալասան. Պալասան Պերուի. - որ է հունտ. ֊ (Եէնի տիւնեա ւիէլէ- սէնկի թօհումու)... 10»

Мугоху1оп Ь а Ь а т и т (Լ .) Н агтэ , Միրոքսիլոն բալզամակիր Մշտադալար ծառ է: Բնության մեջ հանդիպում է Հարավային Ամերիկայի

(այդ թվում' Պերու) Խաղաղ Օվկիանոսի ափամերձ գոտում: Մշակվում է Վեստ- Ինդյան կղզիներում, ճավա կղզում, Հնդկաստանում և Ծրի Լանկայում: Բալզամը

* * * Այս և մնացած բոլոր կետերում կշռաչափը արտահայտված է «տ րա մ»-ով:


ստացվում է ծսւոի կեղեի կտրվածքից: 1890 թ.. Մաշտոցի ե Ս. Ե. Տեր-Հովհան- նիպանի ցուցակներում տրվում է միայն « 2. Հաբ բսղասան» արտահայտությունը:

« 3 . Մեխակ. (Գարանֆիլ)... 10»8у 212ш ш агош аисиш (Լ .) Мегг. е1 НоиК., Սիզիգիում բուրավետՄշտադալար ծաո է : Ծագումով Մալա յան արշիպելագի. Մոլուքյան կղզի

ներից (Ինդոնեզիա): Ներկայումս արդյունաբերական մասշտաբներով մշակվում է Հարավ-Արևելյան Ասիայի (Հնդկաստան, Հնդկւսչին, Ինդոնեզիա և այլն) և. Աֆրիկայի (հատկապես Տանզանիա) արևադարձային երկրներում: Աշխարհահռչակ մեխակ համեմունքը նշված տեսակի ծաղկաբողբոջներն են, որոնց վառ կարմիր գույնը չորանալիս դառնում է մուգ դարչնագույն:

« 4 . Ընկոյզ հնդկաց. կամ ճավուզ Պուա. (Հինտիստան ճէվիզի)... 10»М у т Н с а Гга^гапв Нснп., Մշկընկույզ հոտավետՄշտադալար ծառ է : Բնության մեջ հանդիպում է Մոլուքյան կղզիներում:

Արտահանման նպատակով մշակվում է Հարավ-Արևելյան Ասիայում, Աֆրիկայի և Ամերիկայի արևադարձային երկրներում: Համաշխարհային նշանակության մշկընկույզ համեմունքը, նշված տեսակի ընկույզանման, փայտացած կեղևով, ձվաձև սերմն է:

« 5 . Խնկեղէգն. (Ղասապ զարիրէ)... 10»А сопю са1аши5 Լ ., Խ նկեղեգ եղնգայինՋրային բազմամյա խոտաբույս է : Տարածված է հյուսիսային կիսագնդով մեկ,

թեև նրա հավանական հայրենիքը Հարավ-Արևելյան Ասիան է : Որպես արդյունաբերական կուլտուրա մշակվում է բազմաթիվ երկրներում (Իրան, Հնդկաստան, Բիրմա, Չինաստան և այլն): Օգտագործվում է բույսի բոլոր մասերը, հատկապես կոճղարմատը, որը պարունակում է մեծ քանակությամբ խնկեղեգային (կւսլւս- մուսային) եթերայուղ:

« 6. Նարդոս Հնդի. (Սիւմպխլի Հինտի) ... 10»И агск ^асЬ уз յՅէՅոաւտւ О С ., Նարդոստախիս ՑատամանսիԲազմամյա խոտաբույս Է: Բնության մեջ հանդիպում Է Նեպալի և Հնդկաս

տանի բարձր լեռնային շրջաններում: Բնական պաշարների պահպանության նպատակով նաև մշակվում Է: Կոճղարմատը պարունակում Է հոտավետ եթերայուղ:

« 7 . Պղպեղ Ցաւայի. (ՔԷպւսպիԷ)... 10»Р1рег сиЬеЬа Լ ., Պղպեղ քուբեբաՓայտացող ցողուններով լիան է : Բնության մեջ հանդիպում է Մալակա թե-

րակղզում և Մալայան արշիպելագի Մոլուքյան և Ջոնդյան կղզիներում: Արդյունաբերական նպատակով մշակվում է Հնդկաստանում, Օրի Լանկւսյում, ճա վա,


Սումատրւս, Անտիլյան կղզիներում Ա այլուր: Հայտնի հնդկապղպեղ համեմունքը նշված բուսատեսակի կորիզապտուղն է:

« 8 . Շամբսղեղակ, կամ Սամիթ յունւսկան. Պ ասպ ասա Րումի. (Պօյ թօհու-

մու)...10»Այս կետը պարունակում է երկու միանգամայն տարբեր բույսերի անուններ:

« Օամբւսլեղակ կամ Սամիթ յունական ... (Պօյ թօհումու)» անունները վերագրվում են Тгх§опе11а ^ еп и т-§ гае си ш Լ . - Հացհամեմ հունական խոտ տեսակին, իսկ « Պւսսպասա»-ն' «մշկընկույզի գույն» կամ «մացիս» անունը կրող համեմունքին, որը հանրահայտ Մշկընկույզ հոտավետ (Տես ցանկի 4-րդ կետը) տեսակի վաո կարմիր խնկահոտ սերմնապատյանն է : Վերշինս, իր բուրումնալից եթերայուղով, ավելի դյուրին է պատկերացնել Ս. Մյուոոնի նյութերի շարքում, քան ալկալոիդներով հարուստ հացհամեմը:

« 9 . Մաղաբատրոն. (Սատէճ Հնտի)... 20»С т п а т о т и т շ<ւտտւԸ В 1и те, Դարչնածաո չինական, կասիաՄշտադալար ծաո է: Բնության մեջ չի պահպանվել, հայտնի է միայն մշա

կության մեջ: Արդյունաբերական չափերով մշակվում է Հարավային Չինաստանում, Հնդկաստանում, Օրի Լանկայում, Վիետնամում, ճւսվա Ա Սումատրա կղզիներում: Ներմուծվել է նաև Հարավային Ամերիկա: Հանրահայտ դարչին համեմունքից բացի, այս տեսակից ստացվում է նաև «կասիայի բողբոջներ» համեմունքը (պտուղները' չոր վիճակում):

«10. Դարիսենիկ, կամ Կինամոն. (Տարչին)... 10»С т п а т о т и т геу 1 аш си т В 1 и те , Դարչնածաո ցեյլոնյանՄշտադալար ծաո է: Բնության մեշ հանդիպում է Հարավային Հնդկաստանում

և Օրի Լանկայում: Արդյունաբերական չափերով մշակվում է աշխարհի բազմաթիվ երկրներում: Աշխարհահռչակ և մեծ ժողովրդականություն վայելող դարչին համեմունքը ստացվում է այս ծառատեսակի ներքին կեղևից:

«11. էսունկ. (Քիւննիւկ)... 10»1սունկ հավաքական հասկացությունը կիրառվում Է տարբեր բուսատեսակներից

ստացվող բարդ քիմիական կառուցվածքով օժտված հոտավետ խեժային ձյութերը անվանակոչելու համար: Նրանք արտազատվում են հեղուկ վիճակում, սակայն իրենց քիմիական յուրահատկությունների շնորհիվ, օդի հետ շփվելիս, պնդանում են և դաոնում տարբեր գույնի, ձևի և չափի կտորներ: Ավելի հաճախ գործածվում Է դեռևս հին աշխարհի ժողովուրդներին ծանոթ В овж еШ а саП егп В1гс1\у. - Բոսվեւիա Քարտերի (խնկի ծաո) տեսակից ստացվող խունկը: Տեսակը աճում Է Արաբական թերակղզում, Սոմսղիամ և Սոկոտրա կղզում:

«12 . Հիլ, կամ ՂրտիմանԷ. (Գագուլէ)... 20»Е1еМапа с а г д а т о т и т (Ь.)М а1оп, Կարդամոն իսկականԲազմամյա խոտաբույս է: Բնության մեշ հանդիպում է միայն Հարավային

Հնդկաստանի լեռնային անտառներում (Կարդամոնյան լեռներ), սակայն արդյունաբերական չափերով մշակվում է նաև Օրի Լանկայում, Բիրմայում,


Հնդկւսչինում, Հարավային Չինաստանում և այլուր: Հանրահայտ կարդւսմոն համեմունքը այս տեսակի հոտավետ եթերայուղով հարուստ սերմեր են:

«13 . Ստորաքս. (Պուհուր մէրիէմ)... 10»81угах оШ сш аШ Լ ., Ստյուրակ դեղատուՄշտադալար ծաո է : Աճում է միջերկրածովյան ավազանի արևելյան մասում4

սկսած Իտալիայից մինչև Փոքր Ասիա ներապալ: Միջազգային շուկայում բարձր են գնահատվում նաև Ստյուրակ ցեղի տարբեր տեսակներից (Տ . Ե շոտ օւո О гуапй., Տ. Ю п к ш еп ве С га1Ь., Տ . в и ш а ^ а п и т յ . յ . Տւաէհ և այլն) ստացվող խնկհրը, որոնք արտահանվում են Ծավա, Սումատրա, Կալիմանտան կղզիներից: «Սստրաքս»-ը ծաոից արտազատվող հեղուկ ձյութ Է, որը օդի հետ շփվելիս արագ չորանում Է և դաոնում պինդ նյութ:

«14 . Սորեակ հլատ. (ճաւր Հնտի)... 10»С у тЬ о р о ^ о п ոՅւ՜ճստ (Լ .) КепсИе, Ցիմբոպոգոն նարդոս Բազմամյա խոտաբույս Է: Բնության մեջ հանդիպում Է Հնդկաստանի և Շրի

Լանկայի լեոներում: Մշակվում Է նաև Բիրմայում, Մալայզիայում և այլուր: Տերևները պարունակում են հոտավետ եթերայուղ:

«15 . Սանտալ սպիտակ, կամ Սանտալ ապեատ. (Սանտալ)... 20»Տ3ոէ31սա а1Ьит Լ ., Սանտալենի սպիտակՄշտադալար ծաո Է: Բնության մեջ հանդիպում Է Մալայան արշիպելագի

կղզիներում' սկսած ճավայից մինչև Փոքր Ջոնդյան Թիմոր կղզին և Հնդկաստան, որտեղ համարվում Է վայրենացած տեսակ: Մշակվում Է Հնդկաստանում, հատկապես Մայսուր նահանգում: Ծաոատեսակի բնափայտի միջուկը պարունակում Է հոտավետ եթերայուղ:

«16 . Ջուր յասմիկ եւ այլ ծաղկանց. կամ ՄիեասայիլԷ. (Ձիչէք սույի)... 2 0 »Այս կետում նշված են երկու տարբեր բուսատեսակների հետ Օույնականացվող

անուններ: Աոաջինը - ջուր հասմիկի և այլ ծաղկանց (Զիչեք սույի) հավաքական նյութ է' Հասմիկի և այլ ծաղիկների մասնակցությամբ, երկրորդը « միեասայիլէ», որը կոչվում է նաև «միա » ձյութ է և ստացվում է Արուսենի հարավային տեսակից:

1 а 5 т т ш т օքհշա օԽ Լ ., Հասմիկ դեղատուԹուփ է : Բուսատեսակը տարածված է Հարավային Եվրոպայում, Հյուսիսային

Աֆրիկայում, Հարավ-Արևելյան Ասիայում և Հյուսիսային Ամերիկայում: Նշված մայրցամաքներում մշակվում է որպես եթերայուղատու բույս:

Ы я и й атЬ аг опеШаНБ МИ1., Արուսենի հարավային Այս ծառատեսակից արտազատվող յուղային ձյութը կոչվում է նաև

« լևանտական բալզամ»' տեսակի աճման վայրի ընդհանուր Լևանտ (Հունաստան, Կիպրոս, Սիրիա, Լիբանան, Իսրայել, Թուրքիա) անունից:

82 Թ ц-лип՝шки 1996

1890 թ. Մաշտոցում այս կետը արտահայտված է «֊Միեասայիլէ* բառով, իսկ Ս. Ե. Տեր-Հովհաննհսյսւնի ցուցակում' «16. Ջուո յասմիե եւ այլ ծաղկանց...*

ձևով:

«17. Քրքում. (Ջաֆրսւն'... 2 0 *Сгосив аайуив Լ ., Քրքում ցանովիԲազմամյա խոտաբույս է : Հայտնի է մոաւԱ մշակության մեշ: Արդյունաբերա

կան չափերով մշակվում ՜ աշխարհի բազմաթիվ երկոներում: Նրա մշակությւսմբ աչքի են ընկնում Հարավային Ֆրանսիաս և Իսպանիան: Ծաղկի վարսանդի գագաթնային մասը' եռաբաժան սպին, հանրահայտ համեմունք է:

«18. Մարդակուշ. ֊ որոյ պտուղն է հոտաւէտ. - (Մէրզէնկուշ!... 20»Օոջոոսու т а р г а п а Լ ., Խնկածաղիկ մայորանիԲազմամյա խոտաբույս է : Ունի միջերկրածովյան ծագում: Մշակվում է

Միջերկրական ծովի առափնյա երկրներում. Հարավային Ասիայում ե Ամերիկա; ում: Տերևները պար ունակում են հոտավետ եթերայուղ:

«19. Մահլապ. - որ է ազգ ինչ քրքմոյ. - (Մէլապ)... 10»ЬцигосегавиБ օքՈօւոս!ւտ К о с т . , Դափնեկեռաս դեղատու Մշտադալար թուփ է: Տարածված է Հարավային Եվրոպայում, Փոքր Ասիա-

յում, Արևմտյան Ասիայի երկրներում: Օգտագործվում է սերմը:

«2 0 . Վաղմեոուկ. (Իթխիրէ մէքէ)... 20»С у тЬ ор о ^сп Շւէաէստ (О С .) Տէորք, Ցիմբոպոզոն լիմոնգրասի Բազմամյա խոտաբույս Է: Հայտնի Է միայն մշակության մեջ: Արդյունա

բերական չափերով մշակվում Է Հնդկաստանում, Շրի Լանկայում, Մալայզիայում: Տերևներից ստացվում Է լիմոնգրասի եթերայուղ:

«21 . Կիպարիս, կամ Սօտիքօհի. (Սիւյիւտ քիւհի)... 10»Сурегив ւ՜օէսոժստ Լ ., Դուն կլորԲազմամյա խոտաբույս Է: Տարածված Է աշխարհով մեկ, բայց ավելի շատ

Ասիայի արևադարձային և մերձարևադարձային երկրներում: Մշակվում Է նաև Աֆրիկայում (Սահարայի օազիս): Կոճղարմատի պալարւսնման հաստացումները պարունակում են հոտավետ եթերայուղ:

«2 2 . Ասարիոն. (Էզսւրուն)... 10»А заг и т еи гораеи т Լ ., Ասարոն եվրոպականԲազմամյա խոտաբույս с: Հանդիպում է հյուսիսային կիսագնդի բարեխսւռը

գոտու լայնատերև անտառներում: Այն անցյալում ավելի հայտնի դեղաբույս էր, քան այժմ: Օգտագործվում է բույսի տարբեր մասերը, հատկապես եթերայուղով հարուստ արմատները:

«2 3 . Ջրվարդ, կամ պլպլուկ վարդ, (ծապանի կիւլ)... 4 0 *Нова С6Пէւքօ1 տЛ Լ ., 4ա րդ հարյուրատերև


Թուփ է, ծագումով' հավանաբար Իրանիդ: Տարածված է նաև Հսւրավ- Արևելյւսն Եվրոպայում, Անդրկովկասում, Փոքր և Միջին Ասիայում, Հնդկաստանում: Պսակաթերթերը պարունակում են հոտավետ եթերայուղ:

« 2 4 . Երիցուկ, կամ պապունաճ. (Փափաթիա չիչէյի)... 40» .М а ш с а п а г е с и ^ Լ ., Երիցուկ դեղատնայինՄիամյա խոտաբույս է : Տարածված է Եվրոպայում (բացի ծայր հյուսիսից),

Ասիայում (Փոքր Ասիայից մինչև Պակիստան), Հյուսիսային Աֆրիկայում: Որպես մոլախոտ թափանցել է Հյուսիսային Ամերիկա և Ավստրալիա: Ծաղիկները պարունակում են եթերայուղ:

« 2 5 . Մանուշակ, կամ պենեֆշէճ. (Մէնէքշէ)... 120»Ую1а ос!ога1а Լ ., Մանուշակ բուրավետԲազմամյա խոտաբույս է: Տարածված է ամբողջ Եվրոպայում, Կովկասում,

Իրանում, Փոքր Ասիայում և Միջին Ասիայում: Մշակվում է Հարավային Ֆրան- սիայում, Իսպանիայում, Իտալիայում, Ալժիրում և այլուր: Ծաղիկներըպարունակում են հոտավետ եթերայուղ:

«2 6 . Կոկոոի կամ նոնոֆարի ծաղիկ. (Իւլիւֆէր կամ Նինէվֆէր չիչէյի)... 120»№ 1սա եօ пи с^ега Саег№ ., Լոտոս ընկույզակիրԲազմամյա ջրային խոտաբույս է: Հավանաբար, նաև մարդու կողմից մշակ

վելու հետևանքով ձեոք է բերել բնականից ավելի մեծ տարածում Հարավ-Արևելյան Ասիայում և Ավստրալիայի հյուսիսում ու նրանց միջև ընկած օվկիանոսային կղզիներում, ինչպես նաև Կասպից ծովի ափերին' Վոլգայի և Քուոի գետաբերաններում: Սերմերը և կոճղարմատը պարունակում են ամենաբազմազան նյութեր:

«2 7 . Նարնջի ծաղիկ. (Թուրունճ չիչէյի)... 40»Շւէուտ аи гап й и т Լ ., Նարնջենի թթուՄշտադալար ծաո Է: Հայրենիքը համարվում Է Հարավային Չինաստանը,

Հնդկաստանը և Հնդկաչինը: Մշակվում Է Հարավ-Արևելյան Ասիայում: Ծաղիկները պարունակում են հոտավետ եթերայուղ:

«2 8 . Պղպեղ սպիտակ. (Ֆլֆիւլ)... 10»Р 1рег ա ջուա Լ ., Պղպեղ սևՕդային արմատների օգնությամբ մագլցող լիան Է: Համեմունքների միջազ

գային աոևտրում հայտնի սև և սպիտակ պղպեղ համեմունքները ստացվում են նշված տեսակից, միայն սևը բույսի ամբողջ պտուղն Է, սպիտակը' պտղակորիզը: Բնության մեջ հանդիպում Է Հնդկաստանում, Օրի Լանկայում և Մալայան արշիպելագի կղզիներում: Մշակվում Է Ասիայի, Աֆրիկայի և Հարավային Ամերիկայի արևադարձային երկրներում:

«2 9 . ՛Վայրի կակաչի տերեւ. կամ կապի տերեւ. (Նիւմա կամ կելինճիկ-չիչէյի եափրաղը)...40»

84 Թ ԷՋՍ՜ԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

Այս և. հաջորդ կետում բույսերի անունները կրկնվում են, թեև նշվում է նրանց տարբեր օրգանները, 29-բդում" տերևը, ՅՕ-րդում* Տաղիկը: Երկուսում աոկա են երեք տարբեր ցեղեր մատնանշող դարավոր անուններ, կակաչ (РараУ вГ Լ .), Կասլա (ЬаиШБ Լ.), Նումա (Շւէուտ Լ.): Հիմք ընդունելով նշված բույսերի գործածվող օրգանների (տերև, ծաղիկ) կիրառական արժանիքները, ըստ երևույթին, այս կետերում հաջորդաբար պետք Է ենթադրել կասլի տերևը և նումայի ծաղիկը: Ս. Ե. Տեր-Հովհաննիսյանի ցուցակի այս կետում «2 9 . Վայրի կակաչի կամ կապի տերև...»-ն Է, իսկ 1890 թ. Մաշտոցում՜ միայն «Կապի տ երև...»-ը:

Ьаигш ПоЬШз Լ ., Դափնի ազնիվՄշտադալար ծաո Է: Տարածված Է Միջերկրական ծովի առափնյա երկրնե-

րում ու կղզիներում, որտեղ, ինչպես նաև Սև ծովի առափնյա գոտում, մշակվում Է արդյունաբերական չափերով: Բոլոր մասերը, հատկապես տերևը և պտուղը, պարունակում Է հոտավետ եթերայուղ:

«30 . Վայրի կակաչի ծաղիկ, կամ կասլի ծաղիկ. (Նիւման կամ կելինճիկ չիչէյի.)... 30»

Շւէատ -ИтеНа ատտօ., Ցիտրուս լիմետա, ՆումայենիՄշտադալար ծաո Է, ծագումով Հիմալայներից: Մշակվում Է Հարավային

Եվրոպայում, Հարավ-Արևելյան Ասիայում, Աֆրիկայում և Ամերիկայում: Ծաղիկները և պտուղը պարունակում են լիմոնի հոտով եթերայուղ:

«31. Մրտենտյ տերեւ. (Մերսին աղաճը եափրաղը)... 40»М улив с о ш т и т в Լ ., Մրտենի սովորականՄշտադալար թուփ Է: Բնության մեջ հանդիպում Է Միջերկրական ծովի

առափնյա երկրներում և կղզիներում, տարածվելով դեպի արևելք, հասնում Է մինչև Աֆղանստան ու պատմական Բելուջստան: Մշակվում Է Հարավային Եվրոպայում, Հյուսիսային Աֆրիկայում (Ալժիր, Եթովպիա, Սոմալի և այլն), Հնդկաստանում և այլուր: Տերևները և ծաղիկները պարունակում են եթերայուղ:

«3 2 . Նարկիզ. կամ ՆրճԷս. (Ներկիւզ)... 40»Նարգիզ անունը կիրառվում է երկու միանգամայն տարբեր ցեղեր անվա

նակոչելու համար (К агаввиБ Լ . և Са1епс1и1а Լ .) : Ըստ երևույթին, ավելի հավանական է երկրորդը (կրում է նաև Վաղենակ անունը), հատկապես նրա Վ . դեղատու տեսակը, քանի որ աոաջինի ծաղիկները չորանալիս իսպառ կորցնում են իրենց հոտավետությունը (եթերայուղը):

Са1еш1и1а оШ сшаПв Լ ., Վաղենակ դեղատուՄիամյա խոտաբույս է : Բնության մեջ հանդիպում է Միջերկրական ծովի

առափնյա երկրներում' տարածվելով մինչև Իրան ներառյալ: Այդ երկրներում նաև մշակվում է : Ծաղիկներն ու սերմերը պարունակում են եթերայուղ:

«3 3 . Պտուղ դափնւպ. կամ Հապլղար. (Թէֆնէ թօհումու)... 20»Ьаигив ոօԵԱւտ Լ ., Դափնի ազնիվ

«3 4 . Լսւաէն. (Աֆիօն րուհու)... 10»


Այս կետում աոկա ЬСГ ոչ համարժեք նյութերի անուններ, որոնք ստացվում են երկու տարբեր բույսերից: Լատենը անուշահոտ ձյութ է Ա ստացվում է Ցիստուս խնկաբեր տեսակից: Աֆիոն րուհուն Կակաչ քնաբեր տեսակի կաթնահյութն է, որը հանդիսանում է օփիումի աղբյուր: Դրանցից ավելի հավանական է աոաշինը:

Շւտէստ Ы аш Гегив Լ ., Ցիստուս խնկաբերՄշտադալար թուփ Է: Տարածված Է Միջերկրական ծովի ւսոափնյա երկրնե-

րում, որտեղ նաե մշակվում Է արդյունաբերական չափերով: Ընձյուղները Ա տերևները պարունակում են հոտավետ ձյութ:

«3 5 . Կոճապղպեղ. (Ջէնճէֆիլ)... 10*2ш {рЬ ег оГПста1е Б С ., Կոճապղպեղ դեղատուԲազմամյա խոտաբույս է: Բնության մեջ չի պահպանվեւ: Մշակվում է աշ

խարհի գրեթե բոլոր արևադարձային երկրներում' հատկապես Հնդկաստանում: Հանրահայտ կոճապղպեղ համեմունքը ստացվում է այս տեսակի կոճղարմատից:

«3 6 . Մազտաքի. (Սւսգըզ)...20»ՐւտէՅՇ1Ը 1շոէւտօստ Լ ., Պիստակենի մաստիկայիԾաո Է: Բնության մեջ հանդիպում Է Միջերկրական ծովի ափամերձ երկրնե-

րում և կղզիներում* թափանցելով Անատպիւս, Սիրիա, Պաղեստին: Արդյունաբերական նպատակով մշակվում Է հատկապես Էգեյան ծովի Քիոս կղզում: Մաստիկան ձյութ Է, որ արտազատվում Է ծաոի բնից:

«3 7 . Ցուտ. - որ Է ծխանելիք. - (Ի ՚ւտ կամ Էօտ աղաճը)... 20»А циП апа а^аН осЬ и т Ьоиг., Ակվիլարիա աղալուճի Ծաո Է: Տարածված Է Հարավային Չինաստանում, Հնդկաստանում, Մալայան

արշիպելագում, որտեղ մշակվում Է նաև արդյունաբերական չափերով: Բնափայտից ստացվում Է հոտավետ ձյութ:

« 3 8 . Պալասան. - որ Է հեղուկ. - (Փէլէսէնկ)... 120»С о тп п р Ь о га о р о Ь а к в а т и т (Լ .) Еп*»!., Կոմիֆորա բալզամային (էջ 12)

«3 9 . Ամպար (Ամպէր) ... 5»ճեշ1աօտօհստ тоБсЬаШ в МесНс., Աբելմոսխուս մշկահոտ Միամյա խոտաբույս է: Տարածված է Հարավ-Արևելյան Ասիայի, Աֆրիկայի

և Ավստրալիայի արևադարձային գոտում: Մշակվում է և արտահանվում նշված մայրցամաքներից: Սերմերից ստացվում է արժեքավոր եթերայուղ' ամբրետա:

« 4 0 . Մուշկ. (Միսք)... 5»Մուշկը խիստ հոտավետ նյութ է, որի հոտը պահպանվում է երկար ժամանակ:

Ըստ ծագման այն կարող է լինել կենդանական և բուսական, որոնք միմյանցից տարբերվում են իրենց քիմիական կաոուցվածքով: Կենդանական մուշկըառաջանում է որոշ կաթնասունների և սողունների մաշկային գեղձերում: Այդպիսի գեղձեր ունեն մշկայծյամի, մշկամուկի, կուղբի, կոկորդիլոսի արուները: Արդյունաբերական նպատակով մուշկը հաճախ ստացվում է մշկայծյամից ^МоБсЬиБ աօտշհւքշուտ Լ .) , որը տարածված է Արևելյան և Հարավ-

Արևելյան Ասիսւյում: Հաճախ այն կոչվում է ձեոք բերման վայրի անունով (մուշկ տիբեթի, մուշկ բենգսղի և ա,լն): Բուսական մուշկ պարունակում » բույսեր, ինչպես վերը նշված Աբելմոսխոաը, Մշկենին (А йоха Լ .). Դանը (Տ

կետ 21) և այլն:

«41. Նարդոս խաթայի. (Սիւմպիւլի խիթայի)... 10»Реги1а аББа-ГоейМа Լ ., Նարդես գարշահոտԲազմամյա խոտաբույս է: Հանդիպում է Միշերկրական ծովի աոափնյա

երկրներում և. տարածվեւով դեպի արեէղք, հասնում Չինաստան ու Հիմալայներ ներաոյալ: Մշակվում Է Արևեաի երկրներում, ուր հայտնի Է «պարսկական արմատ» անունով: Արմատի կաթնահյութը պարունակում Է ձյութ, խեժ, եթերայուղ Ա

այլ նյութեր:

«4 2 . Արմատ մանուշակի. (ՄենեքշԷ Քէօքիւ)... 10»1ոտ § е г т а т с а Լ ., Հիրիկ գերմանականԲազմամյա խոտաբույս է: Հանդիպում է Միշերկրական ծովի աոափնյա

երկրներում: Արդյունաբերական չափերով մշակվում է նաև Ասիայի երկրներում' սկսած Փոքր Ասիայից մինչև Հնդկաստան և Նեպալ ներաոյալ: Կոճղարմատը պարունակում է մանուշակի բուրմունքով եթերայուղ:

«4 3 . Մատուտակ, կամ Հոոոմ խունկ. (Միա)... 20»Ս. Ե. Տեր-Հովհաննիսյանի հոդվածում այս կետը արտահայտվում է նույն

ձևով, իսկ 1890 թ. Մաշտոցում «Հոոոմ խունկ' որ է միսդ...» արտահայտությամբ: Նշված անունները համարժեք չեն: Մատուտակը քաղցրահամ արմատով բույսի անուն է : Հոոոմ խունկը ստացվում է Ստյուրակ դեղատու, իսկ Միան' Արուսենի հարավային տեսակից: Ս. Մյուռոնին համահունչ են վերջին երկու նյութերը, որոնց մասին արդեն խոսվել է (вЬ'и կետ 13, 16): Այստեղ հարկ է ծանոթանալ մատուտակի հետ:

СНусуггЬка §1аЬга Լ ., Մատուտակ մերկԲազմամյա խոտաբույս է : Տարածված է ամբողջ Եվրասիայում, այդ թվում*

Կովկասում և Անդրկովկասում: Կոճղարմատը ունի լայն կիրաոություն:

«4 4 . Նարնջի ծաղկի ջուր, (թուրունճ չիչէյի տպու)... 2 0 » (Տե՛ս կետ 27)

«4 5 . Վարդեջուր. (Կիւլ տպու)... 50» (Տե'ս կետ 23)

* * *

Մաշտոցի ցուցակում արտահայտված բույսերի ամփոփումը ցույց է տալիս, որ նրա 45 կետերում, ընդհանուր աոմամբ, աոկա են 39 տեսակի բույսեր: Փորձենք հանգամանալից քննությամբ հաստատել այս եզրահանգումը՝ ղեկավարվելով յուրաքանչյուր կետում մեկ բույս կանխավարկածով:

Բույսերի գիտական անունների շնորհիվ դժվար չէ համոզվել, որ Մաշտոցի ցուցակում նրանցից չորսը կրկնվում են: Դրանք են Կոմիֆորա բալզամային (1 և 38 կետեր), Դափնի ազնիվ (29 և 33), Նարնջենի թթու (27 և 44) և Վարդ


հարյուրւստերև (23 և 45): Բացի այդ, երկրորդ կետում արտահայտված «Պալասան Պերուի» բառերը ուշադրությունը ուղղում են դեպի ամերիկյան Միրոքսիլոն բալզամակիր տեսակը: Սակայն իր աշխարհագրական տարածմամբ (Հյուսիսային Ամերիկա, նաև. Պերու) այս բույսը բոլորովին օտարված է մնացած բույսերից, որոնք ունեն միջերկրածովյան և հարավ-արևելաասիական տարածում: Այս կետի կապակցությամբ ավելի հավանական է Ս. Ե. Տեր-Հովհաննիսյանի ցուցակի «հունտ պալասանի» տարբերակը, որը պետք է որ ակնկալի ոչ թե ամերիկյան «Պալասան պերուի», այլ աոաջին կետի ասիական' Կոմիֆորա բալզամային տեսակը: Հետևաբար, ստացվում է, որ այդ կետը նույնականանում է 1-ին և 38-րդ կետերի հետ: Ի դեպ, մեզ համար գրեթե տարակուսանքից վեր է , որ Միրոքսիլոն բալզամակիրը բացառվում է հայոց Ս. Մյուռոնից: Համենայն դեպս նրա գործածությունը վերջինում չի կարող լինել օրինաչափություն:

Աոաջին հայացքից կարծես անորոշ է 8-րդ, 16-րդ, 43-րդ կետերում աոկա երկու և 29-րդ ու 30-րդ կետերում' երեք միմյանց ոչ համարժեք բույսերի նկատմամբ ցուցաբերվելիք դիրքորոշումը: Սակայն կրկին բույսերի իմացությունը ուղղակի մատնանշում է այն բույսը, որը տեսականորեն ավելի հավանական է ամեն մի տվյալ կետում: Այս հարցում մեզ օգնում է բույսի քիմիական բնույթը և նրա օգտագործումը պայմանավորող նյութի էությունը: Այս տեսանկյունից վերլուծելով նշված կետերում աոկա բոլոր բույսերը, բնական է 8-րդ կետում նախապատվությունը տալ եթերայուղով հարուստ Մշկընկույզ հոտավետ տեսակին, քան ալկալոիդներով լեցուն Հացհամեմ հունական խոտին: 29-րդ և 30- րդ կետերում առաջնությունը հարկ է տալ համապատասխանաբար Դափնի ազնիվ տեսակի տերևին և Ցիտրուս լիմետա տեսակի ծաղկին, քան օփիումաբեր կակաչին, իսկ 43-բդում* Ստյուրակ դեղատու կամ Արուսենի հարավային տեսակին, քան մատուտակին: Նկատենք, որ և' Ս. դեղատու, և' Ա . հարավային տեսակները արդեն արտահայտված են, աոաջինը՝ 13-րդ, երկրորդը’ 16-րդ կետերում: Այսինքն նորից տեղի է ունեցել կրկնություն:

Այսպիսով, միայն բույսերի գիտական անունների շնորհիվ հնարավոր դարձավ պարզել բոլոր կրկնությունները, ինչպես նաև նույն կետի մի քանի բույսերից կատարել ամենահավանական բույսի ընտրությունը: Մինչդեռ բույսերիժողովրդական անունների վրա հիմնվելու դեպքում ստիպված կլինեինք կրկնություն համարել 6-րդ և 41-րդ կետերի « Նարդոս»-ները կամ 25-րդ և 42-րդ կետերի «Մանուշակ»-ները, որոնք նկատի ունեն բոլորովին տարբեր բույսեր:

Բացառելով ցուցակում տեղ գտած կրկնությունները, ինչպես նաև վերանայելով երկու և երեք բույսերի անուններ ընդգրկող կետերը և ըստ կիրառական արժանիքների ընտրելով նրանցից մեկ' Ս. Մյուռոնին համահունչ բույսը' ընդհանուր աոմամբ, բոլոր կետերում մնում է 39 տեսակի բույս: Չմոռանանք նաև, որ Ս. Մյուռոնի կազմության մեջ մտնում է գինին, որը նույնպես ունի բուսական ծագում և ստացվում է УШ в У1^ е г а Լ . - Խաղող մշակովի տեսակից: Մաշտոցում այն նշվում է ձիթապտղի յուղի հետ միասին, միայն ցուցակից հետո' ծանոթության կարգով:

Այսպիսով, ամփոփելով բույսերի գիտական անունների վերծանության աշխատանքները և այդ տեսանկյունից վերանայելով 1876 թ. Մաշտոցի ցուցակը, կարելի է տեսականորեն ներկայացնել հայոց Ս. Մյուռոնի կազմությունը, որպես հիմնական նյութի' ձիթապտղի յուղի և քառասուն տեսակի հոտավետ նյութերի և

88 Թ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

բույսերի խառնուրդ: Ընդ որում, Ս. Մյուոոնի մեշ մտնում են բույսերի աոանձին մասեր (արմատ, ծաղիկ, պտուղ և այլն), բույսերից արտազատվող նյութեր հեղուկ (բալզամ) կամ չոր (խունկ) վիճակում: Գործնականում, հավանաբար կապված նյութերի և բույսերի ձեոք բերման դժվարությունների հետ, միշտ չէ. որ հնարավոր է եղել ապահովել քառասունի բացարձակ կայունությունը: Այդ մասին Մաշտոցում հատուկ նշվում է. «Ե ւ ի նիւթոց անտի եւ ի ծաղկանց մին կամ երկուսն եւ երեքն պակաս լիցի մի արգելցես զմեոոնի օրհնութիւնն...»:

Հետաքրքիր օրինաչափություններ են ի հայտ գալիս Ս. Մյուոոնի բույսերի առանձնահատկությունների Ա դրանց վրա հիմնված կիրառական նշանակության վերլուծությունից: Պարզվում է, որ Ս. Մյուոոնի բոլոր բույսերը օգտագործվում են մարդու կողմից տնտեսության բազմաթիվ ոլորտներում: Նրանք ավելի շատ գործածվում են սննդարդյունաբերության, դեղագործության ե ժողովրդական ու գիտական բժշկության բնագավառներում: Հիմնականում հանդես են գալիս որպես համեմունքներ ու հոտավեւուսցնող նյութեր, ինչպես նան. դեղաբույսեր: Բոլոր ասպարեզներում նրանց կիրառությունը պայմանավորված է մի շարք քիմիական նյութերի առկայությամբ, որոնց մարդը սովորել է ծառայեցնել իր նպատակներին դեոԱս անհիշելի ժամանակներից: Ահա այդ ակտիվ, քիսիական նյութերի տեսանկյունից Ս. Մյուռոնի բույսերը վերլուծելիս պարզ է դաոնում, որ նրանք տեսակավորվում են երկու հիմնական խմբերում: Քանակականցուցանիշով աչքի է ընկնում եթերայուղեր պարունակող բույսերի խումբը, որը ընդգրկում է բույսերի ընդհանուր թվի կեսից ավելին (մոտ 70 %): Հաշորդ խումբը' ձյութեր պարունակող բույսերն են, որոնց ընդհանուր թիվը յոթն է : Դրանք են Կոմիֆորա բալզամային, Ստյուրակ դեղատու, Արուսենի հարավային, Ցիստուս խնկաբեր, Պիստակենի մաստիկայի, Ակվիլարիա աղալուճի: Աննշան մաս են կազմում (ընդամենը մի քանի տեսակ) այն բույսերը, որոնք պարունակում են ամենաբազմազան տիպի քիմիական նյութեր (օսլա, շաքար, սապոնին և այլն): Այսպիսով, ակնհայտ է դառնում, որ Ս. Մյուոոնի բույսերի գերակշռող մեծամասնությունը եթերայուղատուներ են, իսկ մյուս մասը' ձյութատուներ: Պարզվում է նաև, որ այդ բույսերի մեծամասնությունը մերձարևադարձային ե արևադարձյաին կլիմայական գոտիներին բնորոշ են ե տարածված են Միջերկրական ծովի ե Հարավ-Արևելյան Ասիայի երկրներում: Ահա թե ինչու Հայաստանի ներկայիս տարածքում հանդիպում են նրանցից միայն մի քանիսը, որոնք թափանցել կամ հատուկ են բարեխառը գոտու երկրներին: Դրանք են' Խնկեղեգ եղնգայինը, վարդ հարյուրատերևը, Մանուշակ բուրավետը և Վաղենակ դեղատուն: Այս առումով նաև հասկանալի է, թե ինչու Ս. Մյուռոնի բույսերի թիվը զգալիորեն ավելանում է պատմական Հայաստանի տարածքում: Այն տեղի է ունենում հատկապես ի հաշիվ Միջերկրական ծովին հարող մերձարևադարձային շրջաններին բնորոշ Ստյուրակ դեղատու, Պիստակենի մաստիկայի և այլ տեսակների:

Ահա ևս մի հետաքրքիր օրինաչափություն: Այն վկայում է հօգուտ հայոց Ս. Մյուռոնի և օծման յուղի օրգանական սերտ կապի ու սկզբունքային նմանության: Այդ կապը տեսնելու համար բավական է համեմատել միմյանց հետ օծման յուղը և հայոց Ս. Մյուռոնը: Անշուշտ, միանգամից աչքի է զարնում նրանց բաղադրիչ- ների թվի մեծ տարբերությունը: Անկախ կարևորության աստիճանից, օծման յուղի գլխավոր նյութին խառնվում է չորս, իսկ հայոց Ս. Մյուռոնի գլխավոր նյութին'

1996 Ա&ՄԻԱԾԻՆ Թ 89

քաոսաուՕ բաղադրիչ: Ինչպես արդեն նշվել է, երկուսի համար գլխավոր նյութը ձիթապտղի յուղն է կամ, ըստ քիմիական կառուցվածքի' հեղուկ ճարպը: Հաջորդ հիմնական նյութը օծման յուղի համար զմուռսն է, իսկ հայոց Ս. Մյուոոնինը' բալասանը, որոնք քիմիապես միմյանց մոտիկ են ե դասվում են հոտավետ ձյութերի շարքը, միայն այն տարբերությամբ, որ զմուռսը պինդ ձյութ է , իսկ բալասանը' հեղուկ, յուղային ձյութ: Բացի այդ, Ս. Մյուռոնի կազմում բալասանի հետ միասին հանդես են գալիս Աս վեց այլ բույսերից ստացվող ձյութեր: Վերջապես, և' օծման յուղի, Ա' Ս. Մյուռոնի համար գործածվում են հոտավետ նյութեր պարունակող բույսեր՝ եթերայուղատուներ: Օծման յուղի մեջ նրանք երեքն են' կինամոն, խնկեղեգ, կասիա: Հայոց Ս. Մյուռոնի մէջ, ինչպես տեսանք, նշվածներին գումարվում են նաև բազմաթիվ այլ եթերայուղատուներ:

Այսպիսով, օծման յուղը և հայոց Ս. Մյուռոնը, բաղադրիչների ընդհանուր թվի մեծ տարբերությամբ հանդերձ, ունեն կառուցվածքային ակնառու ընդհանրություն, որը արտահայտվում է նրանց մեջ մտնող նյութերի քիմիական բնույթի միատիպությամբ և դրանց որոշակի հարաբերությամբ: Այդ ընդհանրությունը կարելի է ներկայացնել հետևյալ պարզ սխեմայի օգնությամբ, հեղուկ ճարպ - ձյութ - եթերայուղ:

Մեր խորին համոզմամբ, նշված օրինաչափությունները, որոնց թիվը տվյալների բազմակողմանի վերլուծությամբ կարող էր ավելանալ, պատահական բնույթ չեն կրում: Մնում է զարմանալ, թե ինչպես Հայոց աշխարհին հաճախ ոչ բնորոշ այդ բույսերը խմբվել, համատեղվել և ամբողջացվել են կանաչ Ս. Մյուռոնի մեջ: Ինչպես են ներդաշնակվել և կերտել իմաստության ու իմացության զուտ ազգային հոգևոր մի կոթող: Հավանաբար այստեղ պետք է փնտրել հայոց Ս. Մյուռոնի խորհուրդը, Օրա աստվածային կերտվածքը, թաքնված հայտնությունն ու երկրային դերը, քանզի նրան էլ էր վերապահված դարերի դժնդակ ճանապարհներին իրագործել իր կենտրոնաձիգ ու ազգապահպան առաքելությունը:

ՎԱՐԴԱՆ ԴԵՎՐԻԿՅԱՆ

И ГР ՍևՈՒՑՍ Մ0ՈՒՌՈՆ(ԿԱՆՈՆԱՑՄԱՆ ՊԱ ՏՄ ՈԻԹ ՅՈԻՆԸ, ՕՐՀՆՈ ՒԹ ՅԱ Ն Ը Ն Թ Ա Ց Ք Ը ԵՎ

ԺՈՂՈՎՐԴԱՅԻՆ ՊԱՇՏԱՄՈՒՆՔԸ)

ԿԱՆՈՆԱՏՄԱՆ ՊԱՏՄՈԻԹՅՈԻՆԸ

Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցում Սրբւսլույս Մյուոոնի օրհնության իրավունքը վերապահված է Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսին: Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոսի, ինչպես նաև ժամանակի Աղվանից և Աղթամարի կաթողիկոսների օրհնած Մյուոոնը բաշխվել է միայն նրանց իրավասության ներքո գտնվող թեմերին:

Որ մեր Եկեղեցու պատմության աոաջին իսկ դարերից Սրբալույս Մյուռոնն օրհնելու իրավունքը բացառապես Հայոց Հայրապետն է ունեցել Ա օրհնության կանոնն էլ ու պատրաստության համար գործածվող նյութերն էլ համընկնում են դարերի ընթացքում ամբողջացած կանոնին, վկայում են պատմական ու ձեռագրական հիշատակությունները:

Այսպես 604 թ., երբ մահանում է ծերունազարդ Մովսես Р Եղիվարդեցին' գահակալել է /574-604/, կաթողիկոսական գահը երեք տարի թափոտ է մնում: 607 թ. գումարված ժողովում նոր հայրապետ է ընտրվում Աբրահամ Ա Աղբա- թանեցին /607-615/: Մովսես կաթողիկոսի մահից հետո ՄյոստՕ չէր օրհնվել Ա Վրթանես վարդապետի տեղապահության օրոք եկեղեցիներին բաժանվել էր վախճանված կաթողիկոսի օրոք օրհնված Մյուռոնը: Աբրահամ Ա Աղբաթանեցին, ընտրությունից անմիջապես հետո, փառաշուք հանդիսությամբ կատարում է Մյուոոնի օրհնություն և հաջորդ օրը բաշխում հավաքված հոգևորականներին, և նրանք այն տանում են իրենց հովվության ներքո գտնվող վիճակները1:

Երիցս կարևորվում է Ուխտանեսի «Պատմությամբ» վկայված այս դրվագը: Նախ, որ ասվում է, թե եպիսկոպոսները և կաթողիկոսական տեղապահը գործածում են միայն հանգուցյալ կաթողիկոսի օրհնած մյուոոնը, իսկ նոր օրհնությունը կատարում է նոր ընտրված հայրապետը: Երկրորդ՝ օրհնության նկարագրությունը, թե նախ ՎրթաՕես տեղապահը «իւղսւգործսւց արուեստի» համաձայն նախօրոք պատրաստել էր «Օծութեան իսլը», որը գիշերային հսկումից և պաշտոն կատարելուց հետո, օրհնվեց հաջորդ օրը, իր ընթացքով համապատասխանում է օրհնության ավանդական կանոնին: Եվ վերջապես երրորդ՝ մյուռոնի այս օրհնությանը առանձնակի խորհուրդ ուներ, նորընտիր հայրսւպետի առջև Հա յ Եկեղեցուն տրված հավատարմության իրենց ովստը վերահաստատեցին այն հոգևորականները, ովքեր արտաքին ճնշումների պատճառով առժամանակ ենթարկվել էին բյուգանդական ազդեցությանը ե օրհնության հաջորդ օրը, գնալով իրենց թեմերը, հայոց կաթողիկոսանիստ կենտրոնից տարան Ա Ս. Մեռոնը: Սա աոաջին նվիրական վկայությունն է մի քանի կայսրությունների միջև բաժան-

1 Տե՛ս Ուխտանես եպիսկոպոս, « ՊատմութիւՕ Հա յոց», Վաղսւրշապատ, 1881. էջ 6 7 :

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Г‘> 91

բաժան եղած և տարբեր գաղթավայրերում ցրված հայ ժողովրդի սրբալույս մյուռոնով մեկտեղվելու և հոգևոր միաձույլ մի ամբողջություն դառնալու, որը հետագայում բազմիցս շեշտվելու էր թե' մեր հայրապետների Ա թե' մատենագիրների կողմից:

Որ մյուռոնի օրհնությունը կարող է միայն կաթողիկոսը կատարել, հստակորեն ասվում է ՀովնւսՕ Գ Օձնեցու /717-728/ սահմանած կանոններում. «Պարտ Ա արժան է զսուրբ միսւոնն, այսինքն է՝ զիւղն անուշահոտութեան, հայրապետին սսրհնել»2 :

Օձնեցուց մի քանի տասնամյակ անց Սիոն Ս, կաթողիկոսի /767-775/ կամ Պարտավի ժողովի կանոնախմբում վերստին պատվիրվում է. «Եպիսկոպոսունք մի' իշխեսցեն միւռոն աւրհնել կամ յաւելուած առնել եւ տալ քահանայից, այլ ամ յամէ ի հայրապետանոցէն առցեն ըստ կանոնական հրամանի սուրբ հարց»3: Հատկանշական է նաև հետևյալ դեպքը: 10-րդ դարում, երբ Սյունյաց Հակոբ եպիսկոպոսը հրաժարվում է ենթարկվել Անանիսւ Ա Մոկացի /946-968/ կաթողիկոսին, այնուամենայնիվ, չի համարձակվում ինքը մյո ֊ ՝ն օրհնել, այլ այն բերում է Աղվանից կաթողիկոսությունից4 : Այսինքն' չհնազանդվելով ժամանակի հայրա- պետին, այնուամենայնիվ, չի հանդգնում խախտել Հայ Եկեղեցու կողմից սրբագործված կարգը և մյուռոն օրհնել, այլ գործածում է թեկուզև Աղվանից, սակայն կաթողիկոսի ձեռքով օրհնվածը:

Ներսես Լամբրոնացին ևս «1սորհրդածութիւնք ի կարգ եկեղեցտյ» աշխատանքում մյուռոնի օրհնությունը Հայ Եկեղեցում վերապահում է բացառապես կաթողիկոսին: Ներկայացնելով հոգևոր դասի տարբեր աստիճանների ունեցած իրավասությունները, կաթողիկոսի համար էլ գրում է. «Ը ն դ ամենայն տեղիս' ուր ազգքն իւր և համացեղք' են, ունի իշխանութիւն ձեռնադրել նոցա եպիսկոպոս և տալ զմիւռոնն, վասն այնորիկ անուա՞ի և կաթողիկոս»5:

Հայ ժողովուրդը, լինելով աշխարհում բոլորից շատ ցրված քրիստոնյա ազգը և չունենալով միասնական քաղաքական կենտրոն, այն փոխարինում է Հայ Եկեղեցիով' աշխարհասփյուռ հայությանը միավորող հոգևոր շաղախ համարելով սրբալույս մյուռոնը, որը կաթողիկոսանիստ կենտրոնից օրհնվում և տարածվում էր ձեոամբ հայոց ընդհանրական Հայրապետի: Մեր եկեղեցական պատմության նոր շրջանի ամենապայծառ հոգևորականներից Կարապետ եպիսկոպոս Տեր- Մկրտչյանի խորունկ բնորոշմամբ. «Մեզանում, հայրապետական իշխանությունն սկզբից ևեթ այնպիսի կենտրոնացնող ուժ ուներ և մանավանդ քաղաքական իշխանության անկումից հետո այնպիսի հեղինակություն ստացավ ամբողջ ազգության աչքում, որ Ս. Մյուռոնի մեջ մարմնացող շնորհաբաշխության իրավունքը' իբրև հոգևոր կոչման բարձրագույն արտոնություն, ըստինքյան պետք է կենտրոնանար հանձին հայրապետի»6:

Մյուռոնի օրհնության կանոնը' «Կանոն օրհնութեան սրբալոյս մեռոնին» ավանդվել է Հայ Եկեղեցու «Մաշտոց» ծիսարանի միջոցով: Չնայած պահպան-

2 « Կանոնագիրք հայոց», աշխատասիրությամբ Վ. Հակոբյանի, П. Ա, Երևան, 1964, էջ519:

3 Նշված աշխատությունը, в. Բ, Երևան, 1971, էջ 7:4 Տե'ս Արարատ, 1897, էջ 364:5 Նեբսես Լամբրոնացի, Խորհրդածութիւնք ի կարգ եկեղեցտյ, Վենետիկ, 1847, էջ 83:6 Կարապետ եպիսկոպոս, « Ս. Մյուռոնը՛», էջմիածին, 1912. էջ 18:

92 Թ ' ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

վելևմ եզեն հասել մինչև 13-րդ դարը գրված մի քանի տասնյակ «Մաշտոցներ», սակայն նրանցում մյուոոնի օրհնության կանոնը բացակայում է, թեև օրհնության նկարագրությանը ինչպես ասացինք հանդիպում ենք դեոևս Ուխտանեսի պատմությունում: Այս իրողությունը բացատրվում է Հայ Եկեղեցու պատմության և հայ ձեոագրային աշխարհի մի քանի յուրահատկություններով:

Ըստ «Մաշտոց» ծիսարանի Կաթողիկոսին վերապահված կանոնները երեքն են' մյուոոնի օրհնություն, եպիսկոպոսական ձեռնադրություն և թագավորի օրհնություն: Այս երեք կանոնները, ինչպես նաև կաթողիկոսի ձեռնադրման և օծման կանոնը ի մի գումարվելով, կազմում են կաթողիկոսական «Մ ա շտ ոցը»: Հիշյալ կանոնները բավականին քիչ են հանդիպում հատկապես մինչև 15-րդ դարի կեսը գրված ձեոագր երում, որը բացատրվում է հոգևոր խորհրդաբանական և ազգային-քաղաքական պատճառներով:

Հոգևոր առումով մյուռոնի խորհուրդը ծածկյալ խորհուրդ էր համարվում* վերապահված կաթողիկոսին և օրհնությանը մասնակցող բարձրաստիճան հոգևորականներին: Նույնը վերաբերում է և կաթողիկոսական ձեռնադրությանն ու օծմանը: Հոգևոր այս խորհրդից առավել ազգայի ն- քաղաքակ ան շեշտված պատճառներ կային կաթողիկոսական ձեռնադրման ու մյուոոնի օրհնության կանոնները կաթողիկոսարանում առանձին և անգամ ծածուկ պահելու: Սկսյալ չորրորդ և հատկապես հինգերորդ դարից, բյուգանդական կայսրերն ու պարսից թագավորները, այնուհետև նաև Հայաստանին տիրող մյուս ուժերը փորձել են ուժով և բռնությամբ Լուսավորչի գահին նստեցնել իրենց հաճո և ընդունելի անարժան որևէ մեկին, կամ էլ հակաթոռ մի որևէ կաթողիկոսություն հաստատել:

Երկու պարագայում էլ, որպեսզի կաթողիկոս ընտրելը չսահմանափակվի միայն պարզ ընտրությամբ, քրիստոնյա աշխարհում ընդունված սարկավագական, քահանայական ու եպիսկոպոսական ձեռնադրությանը զուգահեռ մեր եկեղեցին սահմանել է նաև կաթողիկոսական ձեռնադրության կանոնը: Որոշակի ծես և որոշյալ թվով եպիսկոպոսներ պահանջող այս կանոնը մեծապես օգնում էր անվավեր համարելու արտաքին ուժային միջամտությամբ որևէ մեկին հայոց կաթողիկոսության գահին նստեցնելու փորձերը, ինչպես նաև առանձնահատուկ կերպով շեշտում էր Հայ Եկեղեցու և հայ ժողովրդի համար հայոց հայրապետի ունեցած դիրքն ու աստիճանի կարևոր՛ությունը և ազգային նվիրականությունը:

Նույն կերպ մյուռոնի օրհնության կանոնն է առանձին պահվել, որպեսզի նախ որևէ եպիսկոպոս կամ քահանա չհանդգնի օրհնել այն, ինչպես մի քանի անգամ զգուշացվում է «Կանոնագիրք Հայոց»-ում զետեղված կանոններում, ինչպես նաև հակաթոռ կամ բռնությամբ կաթողիկոս կարգված մեկը նման փորձ չկատարի, այլ այն օրհնի միայն օրինապես ընտրված և Հայ Եկեղեցու ծեսով ձեռնադրված ու օծված կաթողիկոսը:

Ահա թե' այս և թե' հազվադեպ՝ ընտրությունից ընտրություն և օրհնությունից օրհնություն միայն գործածվելու, ինչպես նաև զգուշության ու կաթողիկոսարանից դարս չկիրառվելու պատճառով, դրանք չեն ընդօրինակվել «Մա շտոց» ծիսարանի մյուս կանոնների շարքում:

Այս առումով հատկանշական է վենետիկի ՄխիթարյաՕների ժ դարի ընտիր և ծավալուն «Մաշտոցը», որի 30-րդ կանոնը նվիրված է մյուռոնի օրհնությանը'


«Կանոն խորհրդածութհան սուրբ իսլոյն /աո. լուս. վրա «Միւոոն աւրհնելու»/, զոր միոոն կոչեն»7 :

Կանոնի անվանումից հետո, սակայն, ընդօրինակողը բուն կանոնը բհրելու փոխարեն գրում է «Բա յց մհք ոչ իշխեմք գրել զի մի' անհնազանդ գտանիցիմք Սուրբ Լուսաւորչի աթոոոյն և մեծի հայրապետին մերոյ»8 : Այսինքն՝ գրիչը չի համարձակվում ընդօրինակել, քանի որ այն փաստորեն փակ կանոն էր, որը անտեսել, կնշանակեր անհնազանդ գտնվել հայոց հայրապետի կամքին: Հատկանշական է, որ գրիչը չի գրում իր ժամանակի կաթողիկոսի անունը, այլ ասում է հայրապետին, այսինքն' այս կանոնի ընդօրինակումը ավանդաբար դեմ է եղել հայոց հայրապետների կամքին: Մյուոոնի օրհնության կարգը աոանձին պահելու եկեղեցական ավանդույթը այնքան ուժեղ էր, որ այն ծնող ազգայի ն- քաղաքական ու եկհղեցա-իրավական նախադրյալների վերացումից դարեր անց էլ 1876 թ. Գևռրգ Դ Մեծագործ կաթողիկոսը այս կանոնը տպագրեց սահմանափակ քանակով Ա հատուկ կարգադրեց, որ այն պահվի միայն Մայր Աթոոում:

Մյուոոնի օրհնության կանոն ունեցող աոայժմ հայտնի ամհնահնագույն ձեոագիրը' կիլիկիո կաթողիկոսարանի Մայր Մաշտոցն է' ընդօրինակված Կոստանդին կաթողիկոսի հրամանով 1311 թվականից աոաջ' Ներսես Լամբրոնացու ձեոքով գրված օրինակից: Հատկանշական է , որ այս ձեոագիրը ևս կաթողիկոսական «Մա շտոց» է և պարունակում է միայն կաթողիկոսին վերապահված կանոնները, որը մեկ անգամ ևս վկայում է , թե այս շրջանում Մյուոոնի օրհնության և կաթողիկոսի ձեռնադրության կանոնները գլխավորաբար զետեղվել են միայն կաթողիկոսական «Մաշտոցներում»' հիշյալ չորս կանոնների շարքում:

Ներսես Լամբրոնացին էլ, որոշակի խմբագրման և հավելման ենթարկելով հանդերձ «Մ ա շտոց» ծիսարանը, մյուոոնի օրհնության պարագայում ևս որպես հիմք անշուշտ ունեցել է մեկ այլ ավելի հին և ընտիր ձեոագիր: Մխիթարյան հայրերից Վարդան Հացունու բնորոշմամբ, Տարսոնի եպիսկոպոսի' Ներսես Լամբրոնացու ձեոքով գրված այս «Մաշտոցը» քննելիս «եթե ուշադրությամբ նայինք յուր բովանդակության, անոր աղոթից մեջ պիտի նշմւսրենք հայերեն լեզվի հնագույն դրոշմ մը քան զԼամբրոնացին», և այդ հնագույն դրոշմը հասցնում է մինչև Թ դար9 :

Ո Ր Հ 1 .Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ր Ն Թ Ո Տ Ք Ր

Օրհնության սկզբում նախ եպիսկոպոսները ընթերցում են աստվածաշնչային տարբեր հատվածներ, որոնց հաջորդում են նորերը' օրհնության հետագա ընթացքում: Այս ընթերցվածները նվիրված են ձիթենուն, օծության սուրբ յուղին, նրա պատրաստությանը, հոգևոր ու մաքրազարդող շնորհին ու գործածությանը: Այնուհետև հատուկ աղոթքներ է կարդում վեհափառ Հայրապետը, որոնցով հայցում է , որ Ս. Հոգին հանգչի այս յուղի մեջ և սրբացնի այն, որպեսզի Օրանով օծվածներն ստանան Սուրբ Հոգու շնորհը:

Այս շարքը սկսվում է «Աստուած, որ տուիչդ ես ամենայն բարութեանց» աղոթքով, որում վեհափառը խնդրում է, որ Ամենակալն Աստված հաճի ընդունել «զխունկ զայս ի հոտ անուշից և ի բուրումն քաղցրութեան», և Սուրբ Հոգու

7 Մայր Ցուցակ ՈայեբէՕ Ձեոագրաց Մատենադարանին Մխիթարհանց ի Վենետիկ, Я.Գ, Վենետիկ, 1966. կ 35 :

8 Նույն տեղում:9 Վարդան Հացունի, կաթողիկոսական ընտրություն >. . տնադրություն պատմության

մեջ, Վենետիկ, 1930, էջ 129:


շնորհները առաքի, որ արժանավորությամբ կատարվի մեոոնի օրհնությունը «զոր քահւսնայագործեմք հրամանաւ» ք.. սուրբ առաքյալների:

«Աստուսւծ հարց Ա Տէր ողորմութեան» աղոթքում էլ Մյուոոնի գլխավոր բաղադրանյութի' ձիթենու համար, աստվածային ողորմությունն է հայցվում. «Աոաքեա զպարարտութիւն ողորմութեան քո ի պտուղ ձիթենւոյս այսորիկ»:

Հաջորդ «Սոտբդ սրբոց ե. ամենայն սրբութեանց տոփչ» աղոթքում հիշվում է, թե ինչպես Մովսեսը օծման համար Աստծո պատվերով յուղ պատրաստեց ե ասվում է, որ Սուրբ Հոգին գա ե. հանգչի նաև այս յուղի մեջ ե. սրբագործի այն:

«Տ էր Աստուած, որ մեծդ ես ե. սքանչելի ի փաոս քո» աղոթքում էլ Հայրապետը խնդրում է, որ Հիսուսի արյամբ գնված ժողովրդին օծելու համար պատրաստված յուղը լինի սրբության նշանակ ե Սուրբ Հոգու զորությամբ յուղն այս դաոնա յուղ ցնծության Ա զգեստ լուսավոր:

Օծման յուղի միջոցով քրիստոնյային իր հավատում հաստատուն պահելու կարևորությունն է շեշտվում «Դարձյալ մատուցանեմք քեզ թագաւոր յաւիտե- նական» աղոթքում:

Այնուհետև, Աստվածաշնչային մի քանի ընթերցվածներից հետո հնչում է մյուոոնօրհնության «Որ յաոաջագոյն յօրէնս...» շարականը, որում, «Ե րգ Երգոցի» հետևողությամբ, Քրիստոսն անվանվում է «իւղ թափեալ» և ասվում է, թե քո աստվածությունը որպես յուղ թափեցիր երկնքից և նրանով օծեցիր մարդկային բնությունը' միավորվելով նրա հետ և նույն կերպ դիմվում է Փրկչին, որ Երկնային Իր շնորհը հեղի այս յուղի մեջ: Նույն խնդրանքն է կրկնվում նաև «Հայր Ամենակալ» սկսվածքով մյուոոնօրհնության մեղեդիում:

Աստվածաշնչային նոր ընթերցվածներին հաջորդում է Ներսես Շնորհալու «Ն որ օրհնութիւն ընդ հայցուածոց մաղթանաց» քարոզը, որից հետո կարդացվում է «Տ էր ողորմութեան, Հայր լուսոլ և աղբիւր ամենայն բարութեանց» աղոթքը, ապա Հայրապետը կատարում է մյուոոնի նյութի երդմնեցությունը' «երդմնե- ցուցանեմ զքեզ նիւթ ձիթոյ», ասելով, որ եթե քո մեջ կա սատանայի և չարության ներգործությունը, այն ամբողջովին թող հեռանա քեզնից, որպեսզի օրհնությամբ զորացնես օծյալին, նրա մեջ տպավորելով /դրոշմելով/ Սուրբ Հոգին' հանուն Հոր Ամենակարողի և Որդու' մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի:

Ձիթենու ւուղի երդմնեցմանը հաջորդող աղոթքը նվիրված է «սաղար- թազուարթ» ձիթենուն, որը ուրախության պտուղ է ըստ սաղմոսերգուի' Դավիթ մարգարեի: Հիշվում է Նոյի ուղարկած աղավնու բերած ձիթենու ճյուղը: Ասվում է, որ ինչպես ջրհեղեղը սրբեց աշխարհի մեղքերը և ինչպես ջրհեղեղից հետո աստվածային հաշտության նշանը ձիթենու ճյուղը եղավ, այնպես էլ մկրտության ժամանակ նույն ձիթենին է մյուռոնում, որ օծությամբ « զուարթացուցանէ զհոգիս»:

«Սուրբ ահաւոր անուն» սկսվածքով աղոթքում էլ Հին Ուխտի բոլոր օծաթյունների և սրբությունների այլաբանական խորհուրդների թվարկմամբ մեկ անգամ ևս շեշտվում է մեոոնի դերն ու նշանակությունը:

Օրհնվող յուղը, Սուրբ Հոգու շնորհներով պատելու հայրապետական աղոթք - հայցվածներից Ոետո, «լինի բացումն կափարչի կաթսայի մեոոնին»:

Մայր Աթոոի լուսարարապետը բացում Է Ս. Մեոոնի կաթսայի կափարիչը և դպիրները երգում են «Բացեր ՏԷր այսօր զգանձդ երկնային» շարականը և երկնային շնորհները կրող բացված այս գանձի մեջ հայրապետը նախ լցնում է ծաղիկների նյութերը, ապա բալասանը և այնուհետև գալիս է Մյուոոնի օրհնության ամենախորհրդավոր պահը: Մյուոոնաթափ աղավնիով Վեհափառը հին մյուռոնն է լցնում նորի մեջ: ԺԱ դարի մատենագիր Անանիա Սանահնեցու

1996

♦

ԱՋՍ՚ՒԱԾԻՆ Թ 95

բնորոշմամբ, երբ հին մյուոոնը խաոնվում է նորին, հնի մեշ եղող սրբալույս շնորհը փոխանցվում է նորին:

Քանի որ մյուոոնի միշոցով խորհրդաբար փոխանցվում են Ս. Հոգու շնորհները և որոնք օրհնվող նոր մյուռոնին են խաոնվում հնի հեղմամբ, այն պահին, երբ լցվում է հինը, ղողւսնշում են Մայր Տաճարի զանգերը, «զ ի լիցի դղրդումն»: Այսինքն' ինչպես երբ Հոգեգալսւոյան ժամանակ վերնատանը հավաքված առաքյալների վրա իջավ Սուրբ Հոգին և «հանկարծակի երկնքից հնչեց մի ձայն» (ԳՈՐԾՔ Р 2), այնպես էլ հին մյուռոնի լցման պահին օրհնվող նոր մյուռոնի Ս. Հոգու շնորհներով պատելն է խորհրդանշում զանգերի այս ղողանջումը:

Քանի որ Մյուռոնը Սուրբ Հոգու շնորհների նշանակն Է Ս Ս . Հոգին Հորդանանում մկրտության ժամանակ ւսղավնւսձև իջավ, եկեղեցական հանդիսավոր արարողությունների ընթացքում մյուռոնը լցվում է աղավնաձե պատրաստված հատուկ անոթների մեջ, որոնք Մյուոոնւսթափ աղավնի են կոչվում և ունեն թևատարած աղավնու ձև:

Աղավնու Ս. Հոգուն խորհրդանշելու համար է նաև, որ հին մյուոոնը նորին խառնելիս վեհափառը երգում է «Աուսքելպ Աղաւնոյ» շարականը:

Գրիգոր Նարեկացին իր անմահ Մատյանում Սրբալույս Մյուռոնին նվիրված գլխում գրում է, թե այս խնկելի, պաշտելի և երանելի յուղը մարդուն որևէ օգուտ, շնորհ չի տա, եթե չտյաոնագրվի տերունական կենսատու խաչով: Եվ հին մեռոնը խառնելով նորի հետ, վեհափառ Հայրապետն այնուհետև հաջորդաբար այն տյառնագրում և խաոնում է Հայ Եկեղեցու ավանդական երեք գլխավոր սրբություններով' Կենաց փայտով, Աստվածամուխ Ս. Գեղարդով և Գրիգոր Լուսավոր չի Աջով, երգելով «Օրհնեսցի և սրբեսցի Միսւոնս այս նշանաւ...», որից հետո և ամեն անգամ հիշատակվում է այս երեք սրբություններից մեկը, որով տյաոնագրվում և խաոնվում է մյուոոնը:

Մյուռոնի պաշտամունքն ունեցող մեր ժողովուրդը Ս. Հոգու շնորհների փոխանցման նյութական դրսևորումն է համարում այն պահը, երբ հին մյուռոնը լցվում է նորի մեջ և տյաոնագրվում ու խաոնվում Լուսավորչի Աջով, որից հետո, ըստ ժողովրդական ըմբռնման, մյուռոնը սկսում է եռալ և կաթսան տաքանալ: Դարեր շարունակ բազում արգելքներ ու վտանգներ հաղթահարելով' Մայր Աթոռ հասած ուխտավորների ջերմ փափագն է եղել Մյուռոնի կաթսան այդպես տաքսուս ք համբուրելը:

ՍՐԲԱԼՈՒՅՍ ՄՅՈՒՌՈՆԻ ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆ ՊԱՇՏԱՄՈՒՆՔԸ

Գարեգին Ա վեհափառ Հայրապետի բնորոշմամբ «Հ ա յց , եկեղեցւոյ միւռոնը հայութեան կնի՛քն է դարձած’ ըլլալէ ետք կնիքը Ս. Հոգւոյն: Միւոոնով պայծառացած ճակատին համար կ՛ըսենք. «հայո'ւ ճակատ», միւոոնուած մանուկի համար կ՛ըսենք. «հայո'ւ որդի», երբ մկրտութենէն անմիջապէս ետք երեխան դրոշմի օծումն ընդունի իր ճակատին՝ կ՛ըսենք, «ահա հիմա հայացաւ»10:

Մյուռոնն այնքան նվիրական և սրբագործող համարում է ունեցել, որ երեխայի կնքելու բուն եկեղեցական խորհրդին զուգահեռ ժողովուրդը կատարել է և իր արարողությունները, որոնք դարերով հարատևեւ են հայկական լեռնաշխարհի ազգագրական տարբեր հատվածներում:

Մկրտության ժամանակ երեխային հագցվող զգեստը կոչվէղ է «մեոոն լա թ »11: Այսինքն' մկրտության խորհրդում առանձնացվել և շեշտվել է հենց

10 Գարեգին Բ Կաթողիկոս, Հող, մարդ եւ գիր, ԱՕթիւիաս, 1991, կ 170:11 Տե՛ս Կ. ԳաբիկյաՕ, Բառգիրք սեբաստա/ւայ գավաոաչեզվի, Երուսաղեմ, 1952, էջ

399:

96 Р- . ԷՃՍ՜ԻԱԾԻՆ 1996

մյուռոնի գաղափարը: Եթե քրիստոնեական խորհրդաբանությամբ մկրտությունը մայրական արգանդից մարմնավոր ծնունդին հաջորդող հոգևոր ծնունդն է եկեղեցու ավազանից, ապա հայ մարդու համար այն նախ եղել է երեխայի կնքվելը մյուոոնով: Երվանդ Լալայանի վկայությամբ Արցախի վարանդայի գավառում մինչ եկեղեցում կատարվում էր մկրտությունը, երեխայի մանկաբարձը (տատմերը), մկրտության ավազանից մի փոքրիկ շշով մյուոոնաջուր վերցրած, շտապում է տուն, նրանով լվանում ծննդկանի' մոր, ձեռքերը, որպեսզի մյուոո- նաջրով մաքրված ձեռքերով գրկի մյուռոնով կնքված իր մանկանը1-:

Տարածված հաջորդ արտահայտությունը և սովորությունը մեռոնահան անելն է: Տարբեր բարբառներում տարբեր կերպ է այն կոչվել. Սեբաստիայում' մեոոնեն հանիլ, Գանձակում՛ մեռոնը վեր հանել, մի շարք այլ վայրերում' մեռոնջրեն հանելև այսպես շարունակ13:

Մեռոնահան է անվանվում մկրտությունից հետո երեխային առաջին անգամ լողացնելը: Երեխան, եթե տղա է, լողացնում են երեք, իսկ եթե աղջիկ է' յոթը օր հետո: Այս մի քանի օրը երեխային չեն լողացնում, որպեսզի մյուռոնը մարմինը լավ պատի, «աղեկ մը անցնի»: Աղջկան յոթը օր հետո են լողացնում, որ ամաչկոտ և պարկեշտ լինի' մյուռոնը երեսին շատ մնա: Այս պատճառով էլ որևէ աղջկա հետագայում, նրա ազատ պահվածքի համար մեղադրելիս, ասում են, թե այնքան է համբուրվել, որ երեսի մեռոնը լուծվել, գնացել է:

Ի տարբերություն աղջկա, տղային ավելի շուտ են լողացնում, որ «ճակտով ըլլի չամնչէ»14: Երեխային լողացնելու ջուրն էլ կոչվում է մեոոնւսջուր, քանի որ այդ ջուրն առաջին անգամ է շփվում երեխայի մյուռոնված տեղերին: Մյուռոնի հետևողությամբ որոշակի զորություն է վերագրվում և այս ջրին: Անթույլատրելի է համարվում այն պարզապես թափելը, այլ լցնում են թոնիրը կամ օջախը, քանի որ ժողովրդական հավատքով սրբ՜,..տյուններ են նաև այս երկուսը: Շատ շրջաններում մեոոնջրին մաքրագործող հատկություն է վերագրվել, կամ աոանձին շշով պահել են և նրանով ցողել այն ամանները, որոնք շունն ու կատուն են լիզել, ինչպես նաև եթե մեջը մուկ է ընկել ու որևէ անմաքուր բան է թափվել, կամ էլ շաղախել են հողով և այդ հողով շփել: Հատկաշնական է նաև, որ մեոոնջուրը սովորական հողին չեն խաոնեի այլ հանքային որևէ բաղադրություն պարունակող և գույնով ու բուժիչ հատկությամբ առանձնացող և ժողովրդի կողմից տարբեր հատկանիշներ վերագրվող հողին15:

12 Տե՜ս Ազգագրական ռանդես, ви>. Բ, Շուշի, 1897, է ջ 125:13 Տե՛ս Ազգագրական ռանդես, /Тտ. Ջ, Թիֆլիս, 1900, էջ 282:14 Տե'ս Ազգագրական ռանդես, Ոտ. Ա, Շաշի, 1895, էջ 271:15 4ՈՈ- Կ՛ Գաք,Ի1ԱաՏ' @աոԳԻՐՔ Սեբաստառայ գավառաշեզվի, Երուսաղեմ, 1952, էջ

Տ. ՎԱՐՈՒԺԱՆ ՔԱՀԱՆԱ ՏԵՐՏԵՐՅԱՆ

[ШСРОгТЬ ա ВДОИЛОДЧШ !)» ©РОВ-® ШГШО0 աԼ0Տ>0Ո01>1Ի

<Ш (Р О Д (Э Д ]Э (Р (№ ^(Г О [№ ^1№ ( Е < Ш © Д О о М Ы М И )!*

ВД|]п(РШ1ОДвШ№ВДр ШГ®(Л)1МШ Ш иМ ИМ рМ № Հ№Տ

Խորեն Ս, Կաթողիկոսի օրոք եղբայրական սիրալիր ջերմ հարաբհրություննհր էին պահպանվում Մայր Աթոո Ս. էշմիածնի Ընդհանրական Հայրապետության և Հայ Եկեղեցու նվիրապետական մյուս Աթոռների միջև:

Նորին Սրբություն Տ . Խորեն Ա Կաթողիկոսի անթաքույց սերն ու բացաոիկ վերաբերմունքը հանդեպ Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողոիկոսությունն ու Երուսա- ղեմի Ա Կ. Պոլսի Պատրիարքությունները, բացահայտվում են ոչ միայն Հայրապետական գործունեության ուրվագիծը տվող անդրանիկ կոնդակի, այլե պաշտոնական բազմաթիվ գրությունների մեշ: Խորեն Ա Կաթողիկոսի հարգանքն ու սերը հանդեպ նվիրապետական Աթոռները նկատելի է դեռևս իր եպիսկոպոսության շրջանի գործունեությունից իբրև տեղակալ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի և նախագահող Գերագույն Հոգևոր Խորհրդի:

Մեծի Տա նն Կիւիկիո Կաթողիկոսություն

Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոս Տ . Սահակ Խապայանը, ապրելով առաջին համաշխարհային պատերազմի արհավիրքներն ու արևմտահայության կոտորածների դառնությունները' անբաժան լինելով իր ժողովրդի ճակատագրից, բռնում է տարագրության ճամփան: Հաստատվելով Երուսաղեմում, ապա Դամւսսկոսում' 1919 թ. իր հոտի հետ վերադառնում է Կիլիկիա, իր Աթոռը' Սիս: վրա հասած 1920 թվականի վշտերն ու հուսախաբությունները, 15.000 մարաշցիների կոտորածը, Հաճնի պաշարումն ու հերոսամարտը, Սսի պարպումը, Այնթափի հերոսական ինքնապաշտպանությունը, կրկին անգամ ստիպում են բազմաչարչար Սահակ Կաթողիկոսին' իր ձեռքն առնելու պանդխտության ցուպը: Տարագիր Կաթողիկոսն այս անգամ հաստատվում է նախ Կիպրոասմ և ապա' Հալեպում: Սահակ Խապայան Հայրապետը, մտահոգ Կիլիկյան տարագիր Աթոռի ապագայով ու թափառական անհաստատ վիճակով, 1928 թվականի փետրվարին գրում է իր հայտնի «Կտւսկ»-ը' ուղղված Սփյուռքի հայությանը: Ցավով ու վշտով լցված' բոլորին հաղորդակից է դարձնում իր անօգնական, «անհույս» և «անլույս» Աթոռի աստանդական թափառումներին: Կիլիկյան Աթոռի նույն մտահոգություններով էր այդ օրերին ապրում Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գևորգ Ե-ն ու Մայր Աթոռը: Սիրիայի և Լիբանանի երուսաղեմապատկան վիճակները անապաստան Կիլիկիո Կաթողիկոսությանը հանձնելու նպատակով Սահակ Հայրապետը դիմում է Գևորգ Ե Կաթողիկոսի բարեհաճությանը: Կիլիկյան Աթոռի թեմերի կազմակերպության այս հարցի մասին Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի տեղակալ Խորեն արքեպիսկոպոսը 1928 թ. դեկտեմբերի 25-ին նամակով Երուսաղեմի Ամենապատիվ Եղիշե Սրբազան Պատրիարքի գիտությանն է հանձնում շնորհազարդ Տ . Սահակ Կաթողիկոսի մտածումը:

98 Թ ' ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

« Սահակ Հայրապետի մտածումը հետկայն էր, - գրամ է Խորեն արքեպիսկոպոսը, - Լիբանանի մեջ Կիւիկյան թծմերի կազմակերպության համար Կիփկիո Կաթողիկոսը կարիքն ունի Երուսաղեմապատկան Բեյրութի մատուռի և Դամասկոսի եկեղեցու» : Նո4 ն նամակով ւոեղակալ սրբազանը Ամենապատիվ Պատրիարքին տեղեկացնում է մի քանի ազգայինների ցանկությունը ևս: Նրանք էլ աոա*արկում էին, որ ֆրանսիական հովանավորության տակ եղած Դամասկոսի, Բեյրութի և Լավոդիկիեի հոգևոր տեսչությունները իրենց եկեղեցիներով դրվեն Կիլիկիո Կաթողիկոսի իրավասության ներքո: 1929 թ. մարտի 26-ին Երոաաղեմի հայոց Պատրիարքի նախագահությամբ գումարված միաբանական ընդհանուր ժողովը, ընդւսոաջելով էջմիածնի միջնորդությանը, միաձայն հավանությամբ, որոշում է Սիրիայի երուսաղեմապատկան թեմերը փոխանցել Կիլի- կիայի Կաթողիկոսությանը: Այդ աոիթով Խորեն արքեպիսկոպոսը, հանուն Կաթողիկոսի, հետևյալ նամակն է գրում Տ . Սահակ Խապայան Հայրապետին. « Գերագույն Հոգևոր Խորհուրդը պատիվ ունի հայտնկու, որ Նորին Վեհափառությունը ուրախ է, որ իր առաջարկը դրական [ածում է ստացկ և Սյուրիո սաղիմական իրավունքները փոխանցվկ են Կիփկիո Կաթողիկոսության:

Գերագույն Հոգևոր Խորհուրդը ի սրտե ուրախ է, որ Կիփկիո Աթոոի հոգևոր և նյութական պետքերը հոգայու համար Փարիզում կազմակերպվկ է հանգանակիչ հանձնաժողով' Վսեմափայյ Պողոս Նուբար փաշայի գծավորությամբ, ինչպես հաղորդում է տեղի հոգևոր հովիվ Գերապատիվ Տ. Վոամշապահ եաիսկոպոսը, և հույս ունի, որ հաջորդ հանգանակությունը հնարավորություն կտա Աթոռիդ տնտեսականը ապահովկու, որ կփնի հիմք նաև ամրացման ու զորացման նորա այյ ասպարեզների գործառնության համար:

Գերագույն Հոգևոր Խորհուրդը, հաճությամբ նշկով Ձեր տածած անձնվիրությունն ու հավատարմությունն աո Ս. Եկեղեցին մեր և բարյացակամ, սրտափ և ակնածությամբ փ վերաբերմունքը դեպի ազգիս Վեհափառ ՀայրապԽոն ու Հայրապետությունը և փոխադարձաբար հաղորդկով Ամենայն Հայոց Հայրապետի սերը, համակրանքն ու վստահությունը աո Ձեզ, կատարկապես հավաստի է, որ նույն աղին բարոյապես պարտադիր կկացուցանեք նաև Ձեր հաջորդներին:

Մաղթկով Ձեզ արևշատություն, քաջառողջություն և Քրիստոսավանդ համբերություն ինչպես ցայսօր արիությամբ տանկու Ձեզ բաժին ընկած ծանր խաչը' հօգուտ Կիփկիո վտարանդի և տաոապյայ Ձեր հոտին:

Որդիական ակնածանքով և Եղբայրական սիրո ողջույնիվ'Խորեն արքեպիսկոպոս

Գերագույն Հոգևոր Խորհրդի անդամ12-ը օգոստոսի 1929 թ.Մայր Աթոռ»:

1932 թ . նոյեմբերի 10-ին էջմիածնում գումարվելիք Ազգային-եկեղեցական ժողովին մասնակցելու համար տեղակալ Խորեն սրբազանը հունիսի 22-ին պաշտոնական գրությամբ հրավերներ է ուղարկում Կիլիկիո Տ . Սահակ և Բաբկեն աթոոակից Կաթողիկոսներին: Տ . Սահակ Հայրապետի հրահանգով իր աթոոա- կիցը այդ ժողովին պետք է ներկայացներ Մեծի Տանն Կիփկիո Կաթողիկոսին, սակայն ժամանակը և քաղաքական պայմանները թույլ չտվեցին Բաբկեն Կաթողիկոսին ներկա գտնվելու էջմիածնում: Այդ ժողովին Կիլիկյան

Խորե

ն Ա

Մուր

ւսդբ

եկյա

նը

մի խո

ւմբ

հոգև

որա

կանն

երի

հետ

(ներ

քևի

շարք

ից

աջից

3-

րդը)

100 Թ - ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

Աթոոը ներկայացնելու պատիվը վերապահվում է Խորեն արքեպիսկոպոսին: 1932 թ. Ազգային-եկեղեցական ժողովում Խորեն արքեպիսկոպոս Մուրւսդբեկյանի ընտրությունը որպես Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս, ջերմորեն է ընդունվում Տ . Սահակ և Տ . Բաբկեն աթոոակից Կաթողիկոսների կողմից: Ի պատասխան շնորհավորանքների, նորընտիր Խորեն Կաթողիկոսը 1932 թ. դեկտեմբերի 30-ին երկու Կաթողիկոսներին հասցեագրած իր ողջույնի խոսքում գրում է. «Տանն Կիփկիո Կաթողիկոսական և Երուսաղեմի ու Կ. Պպսո Պատրիարքական Աթոռները աո այսօր մեծ դեր ունեն կատարէղա ի սփյուռս աշխարհի տարածված նայ ժողովրդին իր Մայրենի Եկեղեցու ծոցում պահպանէղու և Հայ Եկեղեցու վերակենդանացման ու զորացման աջակցեչու աոաջնարժեք գործում:

Հոգիս հրճվում Է և զորանում' տեսնէղով հիշյալ Աթոռների և Մայր Աթոռի սիրո շաղկապը, որ Մեր օրով անշուշտ առավէղ պիտի զորանա, որով ծանր Լուծս' բեռանս բաժանմամբ պիտի թեթևանա և քաղցրանա և հնարավոր դաոնա կոչմանս մեծ պարտքը գոնեիվիք'ի կատար ածկու:

Մաղթում Եմ, որ Տերը երկար կյանք պարգևի Քեզ, գաղթականության ցուպն առած Սյուրիո արյունաքամ ու տանջված հայ ժողովրդի բեկորները հուսադրելու, մխիթարելու, դաստիարակկու և աճմամբ զորացնկու և Ձեր պատվական Աթո- ռակցին, իմ սիրկի հոգևոր Եղբորս' կար և ույժ պարգևելու, իբրև երկրորդ Մովսես նոցա Ավետյաց Երկիրը աոաջնորդկու, որպեսզի իբրև ազգ ամբողջանանք և հոգևոր-ազգային զորավոր կեդրոն ունենանք ի մխիթարություն Մեր և Ձեր և համայն ազգի1»:

Ի պատասխան Խորեն Ա-ի հիշյալ նամակի, Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոսները գրում են, որ Մայր Աթոոը վստահ կարող է լինել « Մեր գործակցության և Մեր անվերապահ սիրույն և նվիրման հանդեպ Ս. Էջմիածնի2» : էջմիածնի և Կիլիկ- յան Աթոոի ջերմ սիրո և փոխադարձ նվիրումի անդրադարձն ենք գտնում 1932 թ. «Սիոն» ամսագրի հուլիս ամսվա խմբագրականի մեջ. «....սփոփարար կետը համերաշխ սիրո, արդարամիտ վերաբերմունքի այն կապն Է, որով ահա իրարու հետ կշարունակեն սրտակցած մնալ և Երևիլ ընդհանրական Հայրապետության Մայր Աթոոը և Տանն Կիփկիո Կաթողիկոսությունը*»:

Խորեն Ա Կաթողիկոսն իր հայրապետական անդրանիկ կոնդակում առանձնահատուկ սիրալիրությամբ է ողջունում Տ . Սահակ և Տ . Բաբկեն Կաթողիկոսներին: Անդրադաոնալով Սիրիայում և Լիաբանանում ապաստան գտած հայ ժողովրդի գաղթական զավակներին' գրում է. « ՀաՏութեամբ տեղեակ եմք զբազմազան վաստակոց և աշխատանաց Ջերոց ի վերակազմութիւն Կաթողիկոսարանիդ, ի բացումն դպրոցաց և Աստուածահաճոյ հաստատաթեանց աո Ձեզ և յամենայն քաղաքս և յաւանս, ուր բնակեա[ և դադարԵալ կան ազգայինք Մեր: Ուրախ եմք յոյժ ընդ վաստակ և ընդ յաջողութիւն Ձեր, զոր իմ իսկ սեպհական համարիմ»:

Անթիլիաս ուղարկված Հայրապետական անդրանիկ կոնդակները Բաբկեն աթոոակցի հրահանգով ընթերցվում են իրենց հոգևոր իշխանության ներքո գտնվող եկեղեցիներում: Հայրապետական անդրանիկ կոնդակի աոիթով Բաբկեն Կաթողիկոսը «Հա սկ» ամսագրում «Էջմիածին-Անթիլիաս» հոդվածի մեջ գրում է. « Ա][ևս զատ֊զատ Աթոռներ չկան Հայաստանյայց ԵկԵղեցվո մեշ: Մի Է Հայաստանյայց Եկեղեցին, մի Է Հայոց Կաթողիկոսությունը, և Կաթողիկոսները գործակիցներ են իրարու, ինչպես որ մի Է քահանայությունը կամ եպիսկոպո-

1 «Հասկ», 1933, փետրվար, Էջ 9:2 Նույն տեղում, Էջ 11:3 «Սիոն», 1932 թ., հողիս, Էջ 1:

1996

է


սությունը, թեև բազում քահանաներ կամ Եպիսկոպոսներ կան. նույնպես աչ մի Է Հ այասւոանյայց Եկեղեցվո Կաթողիկոսությունը, թեև Կաթողիկոսական երկու Աթոռներ կան: Ասոնք գործակիցներ են իրարու և ոչ հակառակորդներ: Վերջապես ւսսոր համար Է, որ Ն. Ս. Օծության աոաջին կոնդակը հանդիսավորապես և հրճվանքով կարդացվեցավ Կիյիկիո Կաթողիկոսական թեմերու եկեղեցիներու մեջ: Էջմիածնի և Կիփկիո Կաթողիկոսության պատմության մեջ նախընթաց չանի այս դեպքը*»:

ԷջմիածԱի և նվիրապետական մյուս Աթոոների միշև համագործակցության կապը կենդանի Ա գործոն պահելու նպատակով Էր նաև. արտասահման մեկնում Հայրապետական լիազոր ներկայացուցիչ Գարեգին արքեպիսկոպոս Հովսեփյանը: Նա հրահանգ ուներ Խորեն Ա վեհափառ Հայրապետից' այցելելու նաև. Անթիլիաս Ա իր ողջույնն ու սերը փոխանցելու Տ . Սահակ ե. Տ . Բաբկեն Կաթողիկոսներին: Կաթողիկոսական նվիրակը Անթիլիաս Է հասնում 1935 թ. դեկտեմբերի 9-ին: Այստեղ նա առանձին տեսակցություններ Է ունենում երկու Կաթողիկոսների հետ: Պատվիրակի ե Բաբկեն Կաթողիկոսի միջև, տեղի ունեցած առանձնազրույցներից մեկի ընթացքում Աթոռակիցը հայտարարում Է, թե. « . . .Կիփկիո Աթոռը կպահվի էջմիածնի Աթոռին համար և իր բո/որ եպիսկոպոսներով հավատարիմ է Ն այր Աթոռին»:

Գարեգին արքեպիսկոպոսի Ա Բաբկեն Աթոռակցի միջև, տեղի ունեցած մեկ ուրիշ զրույցի ընթացքում հարց Է ծագում, թե ինչո՞ւ Հայրապետների անունները փոխադարձաբար չեն հիշատակվում Անթիլիասի Ա Էջմիածնի թեմերի եկեղեցիներում: Այս գաղափարը հավանության Է արժանանում թե՞ Աթոռակցի Ա թե՞ պատվիրակի կողմից: Բաբկեն Կաթողիկոսն այս զրույցի ընթացքում հայտնում Է իր պատրաստակամ վերաբերմունքը' Մայր Աթոռի համար միաբաններ պատրաստելու վերաբերյալ5 : .

1936 թ. մարտի 29-ին, կիրակի օրը, Անթիլիասում, ձեոամբ Բաբկեն Աթոռակցի, կատարվում Է մյուռոնօրհնեք: կաթողիկոսը նոր օրհնված Մյուռոնին խառնում Է Ս. Էջմիածնից բհրված մի քանի Կաթողիկոսների կողմից օրհնված պատմական Մյուռոնները' ցույց տալու համար, թե «մի է Հայաստանյայց Եկեղեցվո նվիրապետությանը»-. Նոր օրհնված Սրբալույս Մյուռոնից Աթոռակիցը նվեր է ուղարկում Խորեն Ա Կաթողիկոսին' « իբրև նշանակ եղբայրության, սիրո և համերաշխության նվիրապետական Աթոռներ ու»:

Մյուռոնօրհնեքի հանդիսավոր արարողությունից չորս ամիս հետո, հուլիսի 9- ին, վախճանվում է Աթոռակից Կաթողիկոսը: Խորեն Ա վեհափառ Հայրապետը սգում է' իր Օծակցի մահվան լուրն առնելով: Նույն' 1936 թ. հուլիսի 20-ին Սահակ Հայրապետը Կաթողիկոսական ընդհանուր փոխանորդի պաշտոնում նշանակում է Կիպրոսի առաջնորդ Տ . Պետրոս արքեպիսկոպոս Սարաճյանին: 1937 թ. «Սիոն» ամսագրի հունիս ամսի խմբագրականում գրվում է , որ արտասահմանում որոշ անձինք այն կարծիքին են, որ էջմիածինը, գտնվելով դժվար պայմանների մեջ ե լրիվ կերպով չկարողանալով գործադրել իր հոգևոր իշխանությունը, առաջարկում է ինչ-որ չափով թեթևացնել էջմիածնի վրա ծանրացող պարտականությունները ի նպաստ կիլիկյան Աթոռի' վերջինին տալով Մայր Աթոռի փոխանորդության տիտղոս: Խմբագրականում հոդվածագիրն ավելացնում է, որ այդպիսի մտածում երբեք հող չի գտել Անթիլիասում: Նման գաղափար չի հղացվել նաև հոգելույս Բաբկեն Կաթողիկոսի կողմից: Բաբկեն Կաթողիկոսը նույն հարգանքն ու կեցվածքը հանդեպ Ընդհանրական Հայրապետությունը ցուցաբերել է նույնիսկ

4 «Հասկ», 1933 թ., նոյեմբեր, էջ 57:5 Թորգոմ Վեհապետ}ան «Իբաւ հոգեւորականը», 1987. Բեյրութ, էջ 158:

102 Թ ԱՋՍ՜ԻԱԾԻՆ 1996

այն ժամանակ, երբ մի խումբ ամերիկահայեր դիմեցին իրեն, որ Ասսւվածաշնչի 1500-ամյա հանդիսությունների կազմակերպումը ստանձնի ինքը: Այս հարցի կապակցությամբ Կաթողիկոսը պատասխանում է. « Մայր Աթոոո պատկանյաշ գործ է»: Հոդվածագիրը, շարունակէղով. գրում Է. « Շատ ավեփ չավ ճաՕաչնշ եԸք այն պարկեշտությանը, որով, ինչպես բան Աթոռակալ Սահակ վեհը և Աթոոակից ողբացյալ Բաբկեն Կաթողիկոսը թե ինչպիսի հարգանք են տածել դեպի Ս. Էջմիածինը, ոչ մի ժամանակ երբեք չխորհկով ոտնձգության մասին դեպի Ընդհանրական Հայրապետությունը, որևէ ձևով կամ հանգամանքով» :

Նույնն Է հոդվածի հեղինակի կարծիքը Մայր Աթոոի մասին. « Ընդհանրական Մայր Աթոոը չի դժգոհիր, երբ կիէիկյան մասնավոր Կաթողիկոսության Աթոռին հանդեպ ամենքս ցույց տանք ջերմ համակրանք և քաջալերական անվերապահ վերաբերմունք անոր զարգացման և զորացումին համարի»:

1937 թ. կահիրեաբնակ Կ. Պոլսեցի տեր և տիկին Սիմոն և Մաթիլդ Գայըգճյանների նյութական օժանդակությամբ գնվում Է Անթիլիասի Կաթողիկոսարանի կալվածը, որպես Եկեղեցու և ազգի սեփականություն: Անթիլիասի կալվածների գնման լուրը մեծ ուրախություն Է պատճառում խորեն Կաթողիկոսին: Այդ առիթով Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոսության Ընդհանուր փոխանորդ Տ . Պետրոս արքեպիսկոպոս Սարաճյանին գրում Է հետևյալը. « Անհունապես ուրախ ենք, որ շնորհիվ այդ նվիրատվության ոչ միայն պիտի փարատվի ծերունազարդ Տ. Սահակ Կաթողիկոսի մտահոգությունն ու մխիթարե նրան, այլ և Տանն Կիփկիո տարիներ տարագիր և աստանդական Կաթողիկոսական Աթոոը հաստատության պիտի գտնե և' ներքնապես, և' արտաքնապես զորանաւա աղին պիտի բոնե:

Բարերարների այդ գովության արժանի ձեռնարկը, ազատե[ով Շնորհազարդ Հայրապետի ն, Գերաշնորհությանդ և' Նորա, և' Ձեր բպոր աջակիցներին որոշ հոգսերից, պիտի մեծ հնարավորություն տա կեդրոնացնկա ուշադրությունը դպրոցի, գրականության և եկեղեցական կյանքի զորացման և զարգացման վրա, որոնք այնքան կարևոր են տեղ վույդ հայ հատվածի ազգային ինքնուրույնության պահպանման և զարգացման համար:

Մաղթում ենք, որ Բարձրյաչը զորավիգ փնի ծերունազարդ Հայրապետի ն և Ձեր բպոր աջակիցներին, շարունակնյա իրենց մեղվաջան և օգտավետ գործունեությանը, հօգուտ շինության և բարգավաճման Տանն կիփկիո կաթողիկոսության:

Հայտնում ենք նաև Գերաշնորհությանդ, որ բարերար Գայըգճյան ամուսիններին օրհնության կոնդակ ենք աղարկկ Գահիրեի Եգիպտոսի թեմի Առաջնորդական փոխանորդ Գեր. Տ. Մամբրե եպիսկոպոսի միջոցով:

Հայրական սիրով և Հայրապետական օրհնությամբԱղոթարար

Խորեն Կաթողիկոս Ամենայն ՀայոցԿնիք թ. 4803 սեպտեմբերի 1937թ.Ս. էջմիածին1 »•.

6 «:Սիոն», 1937 թ., հանիս, էջ 165:7 «Հասկ», սեպտեմբեր-հոկտեմբեր, էջ 121:

1996

է

ԷՋՍ՜ԻԱԾԻՆ Թ 103

Երուսաղ եմի Աթոռ

1930 թ. ապրիլի 27-ին, Երուսաղեմի հայոց Եղիշե Սրբազան Պատրիարքի մահից հետո, դժվարություններ ստեղծվեցին նոր Պատրիարքի ընտրության հարցում' հատուկ կանոնադրություն չլինելու պատճառով: Երուսաղեմի երջանկահիշատակ Եղիշե Սրբազան Պատրիարքի ընտրությունը կատարվել Էր Կ. Պոլսում 1921 թ., համաձայն Ազգային սահմանադրության: Սակայն 1917 թ. Երուսաղեմն արդեն գտնվում Էր անգլիական տիրապետության տակ, ուստի ե Ազգային սահմանադրությունն իր օրենքները չէր կարող տարածել Երուսաղեմի վրա: Անորոշ վիճակի մատնված պատրիարքական ընտրությունը քննության նյութ է դաոնում ազգային եկեղեցական իշխանությունների ե հայ մամուլի համար: Ո՞վ պետք է ընտրի Երուսաղեմի նոր Պատրիարքին, ա՞զգը, թե* մի բուո միաբանություն: Այս հարցն էր, որ մնում էր անլուծելի: 1930 թ. մայիսի 5-ին միաբանական ընդհանուր ժողովում պատրիարքական տեղապահ ընտրված Ս. Հակոբյանց վանքի լուսարարապետ Տ . Մեսրոպ եպիսկոպոս Նշանյանի գլխավորությամբ հունիսի 19-ին տեղի ունեցած միաբանական ընդհանուր ժողովը ձեռնարկում է պատրիարքական ընտրության նախապատրաստական աշխատանքները: ժողովը փոփոխության է ենթարկում Երուսաղեմի Պատրիարքի ընտրության վերաբերյալ Ազգային սահմանադրության 4 հոդված: Այդ փոփոխված հոդվածների համաձայն, Երուսաղեմի Պատրիարքի մահվանից հետո, միաբանությունից պետք է ընտրվի տեղապահ: Պատրիարք հոր մահից 40 օր հետո տեղապահի կողմից հրավիրված նիստում գաղտնի քվեարկությամբ պետք է առաջադրվեն հինգ թեկնածու: Եվ միաբանական ընդհանուր ժողովը այս հինգ թեկնածուից առավել արժանավորին պետք է բազմեցնի պատրիարքական գահին: Հունիսի 19-ի ժողովը, նկատի ունենալով նաե այն փաստը, որ ամեն կողմից ցանկություն է հայտնվում, որ պատրիարքական ընտրության մեջ ազգի ձայնը լինի, նպատակահարմար է գտնում նոր Պատրիարքի ընտրությունը ենթարկել Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի վավերացմանը: Սակայն այս որոշումը մերժվում է անգլիական կառավարության կողմից: Համաձայն նոր կանոնադրության, 1931 թ. հունիսի 16-ի միաբանական ընդհանուր ժողովը Երուսաղեմի Պատրիարք է ընտրում Եգիպտոսի հայոց թեմի առաջնորդ Թորգոմ արքեպիսկոպոս Գուշակյանին: Նորընտիր Պատրիարքին 1931 թ. օգոստոսի 4-ի 238 գրությամբ իր շնորհավորանքներն է բերում Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի տեղակալ Տ . Խորեն արքեպիսկոպոսը: Սույն գրության մեջ տեղակալ սրբազանը շեշտում է, որ Տ . Թորգոմ Պատրիարքը « ըստ ամենայնի կարդարացնի Մեր և ընտրողների հույսերն ու օգտակար գործունեությունը նվիրաբերկով հայության նվիրական սրբավայր Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց ուխտի բարոյական և նյութական բարգավաճման»:

Խորեն սրբազանն իր մեկ ուրիշ' օգոստոսի 12-ի թիվ 250 նամակում, ուղղված Թորգոմ Պատրիարքին, գրում է, որ « այս անգամվա պատրիարքական ընտրությունը, ըստ ձևի, սահմանափակ էր, պակասում էր ազգի ձայնը, ազգային երեսփոխանական ժողովի մասնակցությունն ու որոշումը: Հանգամանքների և ստեղծված պայմանների հետևանքով, միաբանությունն է միայն, որ յուրովի

8 «Ս ի ն », 1931թ., էջ 286:

104 Թ ԷՋՍ՜ԻԱԾԻՆ 1996

կատարկ է ըՕտրությունը, սակայն նույն միաբանությանը Հեռատեսությունն է ունեցկ խորապես գիտակցկու այդ հանգամանքը և յուր քվեները կենւորոնացրկ է այնպիսի մեկի վրա, որին անպայմանորեն միաձայնությամբ կընտրեր ազգի ընտրյայ ներկայացուցիչներից կազմված հեղինակավոր ազգային-եկեղեցական ժողովը*»:

Պատրիարքական գահ բարձրանալով' Թորգոմ արքեպիսկոպոսը 1931 թ. У դեկտեմբեր թվակիր նամակով Մայր Աթոոին տեղեկացնում է պետության կողմից իր ընտրության հաստատման մասին' միաժամանակ հավաստելով նաև իր սերն ու նվիրումը Ամենայն Հայոց Ընդհանրական Հայրապետության հանդեպ: Իսկապես, որ Թորգոմ Պատրիարք Գուշակյանն իր գահակալության տարիների ընթացքում հարգանք ու հավատարմություն ցուցաբերեց հանդեպ Մայր Աթոոն ու Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը: Բարեխղճությամբ ու սրտացավորեն կատարեց Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի կողմից իր վրա դրված պարտականությունները: 1934 թ. Խորեն Ա Կաթողիկոսը նրան է հանձնարարում Աստվածաշնչի 1500-ամյակի հոբելյանական հանդիսությունների ղեկավարումն ու կազմակերպումը, իսկ 1937 թ. Հայրապետական կոնդակով նշանակվում է Հայ Եկեղեցու բարեկարգության վերաբերյալ Սփյուռքի հայության կարծիքներն ու նկատառումները Մայր Աթոո հաղորդելու պատասխանատու պաշտոնին: Երուսաղեմի արժանընտիր գահակալը հարգանք ու սեր ներշնչեց սփյուոքահայերի մեջ' Վեհափառ Հայրապետի հրահանգով գաղութահայությանը այցելության ելած Հայրապետական պատվիրակի անձի ու գործի նկատմամբ. « Պետք է թեն կիրքերը, պետք է ամենեն ավելի և բոլոր կողմերուն վրա իշխե զիջողության ոգին: Պետք է ամենքը բպորվին Մայր Աթոոի Աոաքյափն շուրջ և լսեն անոր խաղաղության խորհուրդները... Նվիրակը պետք է երգը իր շրթունքին վերադառնա Հայաստան, ի Ս. էջմիածին, Ամենայն Հայոց Սրբազնագույն Հայրապետին հաղորդկու համար Սփյուոքի հայության որդիական համբույրն ու հարգանքը10» :

Բազմաթիվ և բազմատեսակ են Թորգոմ Պատրիարք Գուշակյանի գործնական նախաձեռնությունները հօգուտ էշմիածնի ե. Ընդհանրական Հայրապետության: Այդ մասին է վկայում «Սիոն» ամսագրում տպագրված նրա ճաոի հետևյալ տողերը. * Ուրախ ենք, որ այս առթիվ Մեր թեմական ամբողջ ժողովուրդը, որ Պատվական Միաբանությանդ հետ արդեն չորս տարիներե ի վեր սիրով կհատուցանե «ւԼուսավորչի Լումայ»-ի կարևոր տուրքը, այս անգամ ևս մեծ եռանդով մասնակցեցավ Ս. էշմիածնի տաճարի նորոգության հանգանակության, ջերմորեն տպավորված' Նորին Սրբազնության սրտաշարժ կոչերեն^1» :

Պատրիարք Հայրը ոչ միայն իր խոսքով, այլև գործելակերպով ու կեցվածքով փարված մնաց էշմիածնի անփոխադրելիության և անշարժության գաղափարին: Իր գահակալության տարիներին էշմիածնի գերագահության և անսասանությանն ի նպաստ արժանահիշատակ տողեր գրվեցին «Սիոն»-ի էշերում. « Հոգևոր վերադիտողության գործը, որ պաշտոնն է Մայր Աթոոո, իր Պատվական Գահակալը ահա կկատարե որքան խոհական' նույնքան քաջարթուն կերպով: Պետք չէ

9 «Սիոն», 1931 թ., էջ 319:10 «Սիոն», 1936 թ., հոկտեմբեր:11 «Սիոն», 1936 թ., հունիս, էջ 163:


շարժԵյ պատվանդանը, այսինքն ժողովուրդին անխախտ սիրույն գրավականը դեպի Լուսավորչի նվիրական գանը որևէ չափով, որևէ կերպով12» :

1936 թ. Թորգոմ Պատրիարք Գուշակյանի գործունեությունը Ա վաստակը գնահատվեց Խորեն Ա Կաթողիկոսի կողմից' արժանացնելով Օրան Գրիգոր Լուսավորչի աոաջին կարգի ականակուո խւսչի:

Կ. Պոչսի Աթոռ

Մեր ուսումնասիրությունների ընթացքում թեև քիչ փաստաթղթերի հանդիպեցինք, որոնք կարող էին լիարժեք ու համակողմանի տեղեկություններ տալ ու լուսաբանել 1932-1938 թթ. Խորեն Ա Կաթողիկոսի օրոք Ընդհանրական Հայրապետության Մայր Աթոո Ս. էջմիածնի և Կ. Պոլսի Աթոոի հարաբերությունների մասին, սակայն Նորին Սրբության և Ամենապատիվ Պատրիարք Սրբազան Հոր միջև նամակագրական կապերը և բազմաթիվ արխիվային վավերագրերից ու պարբերական մամուլից ունեցած մեր ընդհանուր տեղեկությունները վկայում են, որ երկու Աթոռների կապը բարեկամական է եղել:

1932 թ. Ազգային-եկեղեցական ժողովին մասնակցելու համար մյուս Աթոռների հետ միասին տեղակալ Խորեն արքեպիսկոպոսը հատուկ հրավեր է ուղարկում նաև Կ. Պոլսի Հայոց Մեսրոպ Պատրիարքին: 1934 թ. Հայրապետական պատվիրակ Գարեգին արքեպիսկոպոսը հատուկ հրահանգ ուներ Կաթողիկոսից' այցելելու նաև պոլսահայությանը, իսկ Աստվածաշնչի 1500-ամյա հոբելյանական հանդիսակատարությունների առթիվ Խորեն Ա Կաթողիկոսն իր կոնդակում Երուսաղեմի Թորգոմ Պատրիարքին պատվիրում է կազմվելիք հանձնաժողովի մեջ ընդգրկել նաև Կ. Պոլսի պատրիարքության ներկայացուցչին:

Խորեն Ա Կաթողիկոսն իր հայրապետության վեց տարվա ընթացքում տարբեր առիթներով գրած իր կոնդակներում, ի թիվս մյուս Աթոռների, մշտապես հիշել է նաև Կ. Պոլսի Աթոռը: Պոլսում լույս տեսնող «Հ ա յ խօսնակ» ամսագիրը, անդրադառնալով Խորեն Ա Կաթողիկոսի օրոք էջմիածնի հարաբերություններին մյուս Աթոռների հետ, գրում է . « Ն. Ս. Օձությունը սիրալիր հարաբերությունների մեջ եղավ Հայ Եկեղեցու մյուս Աթոռների ^ծւ/?13» : Իսկ էջմիածնի և Կ. Պոլսի Աթոռների միջև բարեկամական կապի ապացույցն է այն, որ Խորեն Կաթողիկոսը լանջախաչ կրելու Հայրապետական տվչության իրավունքը վստահեց Կ. Պոլսի Մեսրոպ Սրբազան Պատրիարքին14:

■ ф ՛■ Ш -

12 * Սիոն», 1937 թ., հունիս, էջ 165-169:13 « Հայ խօսնակ», 1938 թ., մայիս, էջ 9:14 Նույն տեղում:

106 Թ ԷՋՍ՜ԻԱԾԻՆ 1996

ՎԿԱՅՈՒՄ ԵՆ Վ Ա Վ Ե Ր Ա Գ Ր Ե Ր ԸТ-. - որեն Ա Մ ուրա գբեկ յա նի ա ճ յո ւն ը Մ սւյր Տա ճարի ա Վ և ա մփ ոփ ելու | Ս օրերին Սանդրո Բ ե Հ ր ո ւդ յա ն ի ա շխ ա տ ա ս ի ր ո ւթ յա մ բ լ ո ւ յս տ եսա վ

« Վ ա վերա գրեր Հ ա յ Եկեղեցու պ ա տ մ ո ւթ յա ն» շա րքի ե ր ր ո ր դ գ ի ր ք ը « Խ որեն Ա Մ ուրա դբեկ յա ն Կաթողիկոս Ա մենա յն Հ ա յո ց (Հ ո գ և ո ր գ ո ր ծ ո ւն ե ո ւթ յո ւն ը 1901- 1938 թ թ .Ւ մեծա դիր Հա տ որը, ո ր ո ւմ նահատակ Կաթողիկոսի կերպա րը ա մ րող- չա ն ո ւմ է ոէ թ ե Հեղինա կա յին վ ե ր լո ւծ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ո ւ ա ր ժև որում ներ ի, ա յլ խ ն ա մ քո վ ի մի Հա վա քվա ծ ո ւ ժա մա նա կա գրա կա ն ը ն թ ա ց ք ո վ ներ կ ա յա ցվ ա ծ

պատմական վա վերա գրերի մ իջոցով:Ա յս գ ի ր ք ը Հրատարակվել է Հովա նա վ որութ յա մ բ Մ եսրոպ ա ր քեպ ս. Ա շճ յա նի և

մեկ ենա ս ութ յա մ բ տ եր և տիկին ճաք Երվա նդ Գ ո ւյո ւմ ճ յա ն ի ' ի Հիշա տ ա կ ի ր ե ն ց ծն ող ների ' ՀովՀա ննես և վ ա ր գ ո ւՀ ի Գ ո ւյո ւմ ճ յա ն - Փ ա վւա զյա նների:

Հրա տ ա րա կութ յա ն օրերին ա յն ք ա ն Հա մ ա Հո ւնչ Հիշյա լ գ ո ր ծ ը , ս ա կ ա յն , մ ի ա յն ա յս օրերի թ ե լա դ ր ա ն ք ո վ չի պ ա յմա նա վորվա ծ, ա յլև ա ր դ յո ւն ք ն է Հեղինա կի տ ևա կա ն ո ւ Հետ ևողա կա ն ա շխ ա տ ա նքի ՚ Հ ա յ Ե կեղեցու պ ա տ մ ո ւթ յա ն որոշա կի մի ժամանակահատվածը ներկա յա ցնել ըստ եկեղեցա կա ն վա վերա գրերի և ա րխ իվա յին

փ ա ստ ա թ ղթերի: Դ եռև ս 1 9 9 4 թ . Հրա տ ա րա կվա ծ ա ռա ֆին Հա տ որը, որը լ ո ւ յս է տ եսել մ եկ ենա ս ո ւթ յա մ բ գնդա պ ետ Հ ա ր ո ւթ յո ւն և Ա լիս Ս ա չա ք լյա ն ն ե ր ի , իՀիշատակ Հա կոբ Տ ե ր -Մ ե լք ո ն յա ն ի , ը ն դ գ ր կ ո ւմ է 1 9 2 1 - 1 9 3 8 թ թ . վա վե ր ա գր ե րը :Գ րա նցում զ գ ա լի թ ի վ ե ն կ ա զմ ո ւմ Խ ո բՀր դ ա յի ն Հա յա ստ ա նի ի շ խ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ն ո ւղ ղ վ ա ծ դ իմ ո ւմ ն ե ր ը , որոնց մեԼ Ա մ ենա յն Հ ա յո ց Կա թողիկոսն ո ւ նրա լի ա զոր

ներկա յա ցուցիչները բ ո ղ ո ք ո ւմ ե ն Հ ա յ Ե կեղեցու ո ւն ե ց վ ա ծ ք ի բռ ն ա գ ր ա վ մ ա ն , ի ր ա վո ւնքների սա Հմա նա փ ա կմա ն, Հոգևորա կա նների ո ւ Հա վա տ ա ցյա լների դ ե մ գործա դրվող բ ռ ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ի Հա մա ր:

Ա յս վա վերա գրերը նա և վ կ ա յո ւմ ե ն , որ Հ ա յ ժողովրդի կ յա ն ք ո ւմ Հ ա յ Ե կեղեցու ա ռ ա ն ձ ն ա Հ ա տ ո լկ վիճա կը պ ա յմ ա նա վ ո ր վ ա ծ չ է ր մ ի ա յն պ ե տ ա կ ա ն ո ւթ յա ն բա ց ա կ ա յո ւթ յա ն պ ա յմ ա նն երո ւմ մ ե ծ տ ե ր ո ւթ յո ւննե ր ի մեէ տ ր ո Հվա ծ լի ն ե լո ւ և ա յդ

տ ե ր ո ւթ յո ւն նե ր ի կողմից տ րվա ծ վա ր չ ա -ի բա վա կա ն որոշակի ա ռ ա ն ձ ն ա շն ո ր Հ ո լմ - ն ե ր ո վ : Երբ խ ո ր Հ ր դ ա յի ն ի շ խ ա ն ո ւթ յա ն ոբո շմ ա մ բ Ե կ ե ղ ե ցի ն անպա տ վեցպ ե տ ո ւթ յո ւն ի ց , և Ե կեղեցուն վերա պ ա Հվա ծ մի շա րք ն ե ր ք ի ն իրա վա կա ն և կ րթ ա - մշա կ ո ւթ ա յի ն գ ո ր ծ ա ռ ո ւյթ ն ե ր փ ոխ ա նցվեցին պ ե տ ո ւթ յա ն ը , որը միա ժա մա նա կ

չթ ա ք ն վ ա ծ թ շնա մ ա նք ո վ Էր վ եր ա բեր վ ո ւմ Ե կեղ եցո ւն , ժողովրդի Հա մա ր Ս. Է շմիա ծինը շա րունա կեց մ նա լ ի ր Հ ո գ և ո ր ծ ն ո ղ ը , որին ո ւղ ղ վ ա ծ տ ա րբեր

նա մա կներով և զ եկո ւցա գրեր ով չդ ա դ ա ր ե ց պա տ մել ի ր կրա ծ դ ա ռ ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ու տ ա ռա պ ա նքների և ա յն փորձերի մա սին, որով ա շխ ա տ ում էի ն ի ր ե ն խ ո ր թ ա ցն ել իր Հոգ1ւոր ծն ո ղ ի ց :

Ա յս երկու Հատ որները նա և որոշակի պ ա տ կերա ցում ե ն տ ա լիս Հ ա յ Հ ո գ և ո ր ա կա նո ւթ յա ն բա զմ ա դա րյա ն նա Հա տ ա կութ յա ն, մ ա րտ իրոսա գրութ յա ն 1 9 2 0 - 3 0 թ թ . ը ն գ գ ր կ ո ղ երկու տ ա սնա մյա կների մ ա սի ն : Պ ա տ մ ութ յունը պ ա Հել է ա յն

եկեղեցա կա նների ա ն ո ւններ ը , ո վ ք ե ր . Հավա տ ա րիմ Հ ա յ Հոգևորա կա նի բա ր ձր կո չմ ա ն ը , չը նկ րկ ե ցի ն ո ՛չ ս պ ա ռնա լիքներից և ո ՛չ է լ Հրա պ ո ւր ի չ տ ա րբեր

խ ո ստ ում ներից, ա յլ ընթ ա ցա ն ի ր ե ն ց վերա պ ա Հվա ծ ճա նա պ ա րՀով, որը շատ երի


Հա մա ր վերէա կետ վեց 1 9 3 0 -ա կ ա ն թ թ . դա տ ա վճի ռներ ով : Իսկ Հա լա ծա նքների

ժա մա նա կ և ա քսորի ճա նա պ ա րհներին գ ր վ ա ծ նա մա կները, աո. ա քին Հատորի խ մ բա գի ր և ա ռա ծա բա նի Հեղինա կ Ա րչա կ Մ ա զ ո յա ն ի ր ն ո ր ո չմ ա մ բ, նաև. ց ո ւ յց են

տ ա լիս, թ ե ի ն չ բա րձր կրթա կա ն պ ա տ բա ստ վ ա ծո լթ յո ւն և լե զվ ա կ ա ն ի մ ա ց ո ւթ յո ւն

ե ն ո ւն ե ց ե լ ն ր ա ն ք :

Խորեն վարդապետ Մուրադբեկյանը ճարտարապետ 0որոս 0որասանյանի, Մեսրոպ վրդ. Նշանյտնի և Խաչիկ վր^Դ ա դյա ^հհտ Երևանի առաջնորդարանում

Ի ն չ վ ե ր ա բե ր վ ո ւմ է երկրորդ հատորիЛ , ա պ ա , ինչպ եա « Փ ոխ ա ն յա ռ ա ք ա բ ա ն ի » -

ո ւ մ է գ ր ո ւ մ Մ եսրոպ ա րքեպ իսկոպ ոս Ա չճ յա ն ր , ի տ ա ր բ ե ր ո ւթ յո ւն նա խ ո րդ ի , որը

« կը ը ն դ գ ր կ է ր 1 9 2 1 - 1 9 3 8 ժ ա մ ա նա կա հ ա տ վ ա ծը , ե ւ ը ն դ հ ա ն ո ւր պ ա տ կեր մը կ ո ւտար ա յդ չ բ ռ ն ի ն մա սի ն, ներ կ ա յ Հատորը ա լե լի նեղ շքփ » գ ի ծ մ ը ո ւն ի ե ւ կը կ ե գր ո ն ա ն ա յ Խ ո բէն Ա Կա թողիկոսի Հ ո գ և ո ր դ ո ր ծ ո ւն է ո լթ ե ա ն վ ր ա յ, ի ր հ ո գ և ո ր ա

կա նի ա ռ ա շի ն ք ա յլե ր է ն ը ն դ հ ո ւպ մ ի ն չ և ի ր եզերա կա ն վ ա խ ճ ա ն ը »:Ա յս Հա տ որում զ ե տ ե ղ վ ա ծ վա վերա գրերը վ ե ր ա բե ր ո ւմ ե ն նա Հա ա ա կ Կա թողի

կոսի ա պ րա ծ 6 5 տ ա րիներից 3 8 - ի ն : Դ րա նցից ա ռա քինր դ ր վ ա ծ է 1 9 0 1 թ վ ա կ ա ն ի ն :

Մ ո ս կ վ ա յի , Գ ե ր մ ա ն ի ա յի և Շ վ ե յցա ր ի ա յի Հա մա լա ա րա ններն ա վ ա ր տ ա ծ ո ւ Հ ա յր ե ն ի ք վերա դա րձա ծ 2 8 -ա մ յա Ա լե ք ս ա ն դ ր Մ ո ւր ա դ բե կ յա նը գ ի մ ո ւ մ է Խ րիմ յա ն

Հ ա յր ի կ ի ն ' Հ ա յտ ն ե լո վ Հ ոգև ո ր ա կա ն դ ա ռ ն ա լո ւ և Հ ա յ Ե կեղեցո ւ մ ի էո ցո վ Հ ա յ

ժ ո ղ ով րդ ի ն ծ ա ռ ա յե լո ւ իր ց ա ն կ ո ւթ յա ն մ ա սի ն : Տա րեվերքին, ձ ե ռ ա մ բ Սևանի վ ա ն ք ի վա նա հ ա յր Սարդիս եպ իսկոպ ոսի, ձ ե ռ ն ա դ ր վ ո ւմ է ա բե ղ ա ' ստ ա նա լով Խ որեն

ա ն ո ւն ը : Ի ն չպ ե ս ե ր ե ք տ ա սնա մյա կ ա ն ց կա թողիկոսա կա ն, ա յն պ ե ս է լ ա յս հ ա

ն ո ւմ ա բեղա յա կա ն ձ ե ռ ն ա դ ր ո ւթ յո ւն ը հա մընկա վ Հ ա յ Ե կեղեցու ի ր ա վ ո ւն ք ն ե ր ի

10 8 Թ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

ոտնահարման և ո ւնե ցվա ծքի բռ նա գր ա վ մ ա ն դ ե մ պ ա յք ա ր ի ն , որի Հա մա ր էլ

ցա րա կա ն իշխ ա նո ւթ յո ւն ն ե ր ի որոչմա մբ նորընծա ա բեղա ն դա տ ա պ ա րտ վում է Հ ի ն գ տարվա ա քսորի: Ա յն ասես խ ո ր Հ ր ղ ա ն չո ւմ էր նրա ն սպ ա սվող ա պ ագա լուսա պ սա կը: Ա քսորի ճանապարհը բ ռ ն ա ծ երիտ ա սա րդ Հոգևորա կա նը Ա մ ենա յն Հ ա յո ց Կա թողիկոսին դ ի մ ո ւմ է մ ի ա յն մ եկ խ ն դ ր ա ն ք ո վ ' « Օ ր Հ ն ե ց ե ք ի մ

Ճ ա ն ա պ ա ր Հ ըԱ քսորից վերա դա ռնա լուց Հետ ո էլ նրա ն վիճա կվա ծ չէ ր խ ա ղա ղ կ յա ն ք , ա յլ

վերա պ ա Հվա ծ էր Հ ա յ Եկեղեցին ներկա յա ցնել նա խ ա խ որհրդա յին չր շ ա ն ո ւմ մեր ժողովրդի Համար բա խ տ որոշ մի չա ր ք Հա մա ժողովներում և ի ր ա դ ա ր ձ ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ : Ա յս ա ռ թ ի վ Ա մ ենա յն Հ ա յո ց Կա թողիկոսին ո ւղ ղ վ ա ծ գ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ո ւ մ և ա նձնա կա ն գ ր ա ռ ո ւմ ն ե ր ո ւմ ո ւր վ ա գ ծվ ո ւմ է միֆկուսա կցա կա ն և նեղ խ մ բա կա յի ն ո ւ Հա մ ա յն քա յի ն-Հա տ վա ծա կա ն չա Հերի ց վեր, Հա մ ա զգ ա յի ն մ տ ա ծ ո ղ ո ւթ յա ն տ եր. Հ ա յր ե ն ի ք ի , ա շխ ա րհա սփ յուռ Հ ա յո ւթ յա ն ո ւ Հ ա յ Ե կեղեցու վա ղվա օրվա վիճա կով խորա պես մտ ա տ ա նջվող Հ ա յ Հոգևորա կա նի կերպ ա րը:

Հա յա ստ ա նի ա ռա ծին Հա նրա պ ետ ութ յա ն շր ջա ն ո ւմ դ ի վ ա ն ա գի տ ա կ ա ն-ե կ ե ղ ե

ցա կա ն ա ռ ա ք ե լո ւթ յա մ բ նա խ Եվրոպա, ապա Ա մերիկա մ ե կ նե լո վ , 1 9 2 0 թ . վ ե ր ջի ն , երբ Հա յա ստ ա նը տ ա րուբերվում էր թ ո ւր ք ա կ ա ն և բ ո լչև ի կ յա ն ս պ ա ռնա լիքների մ ի ջ և , ո ր և է պ ա տ րվա կով ա րտ ա սա Հմա նում մնա լու փ ոխ ա րեն չտ ա պ ո ւմ է հ ա յր ե - ն ի ք ' Գ ևորգ Ե Կաթողիկոսի և իր մ իա բա նա կից մ յո ւս ե ղ բա յր ն ե ր ի կ ո ղ ք ի ն լի ն ե լո ւ Հա մա ր:

Հրա պ ա րա կվա ծ վա վերա գրերը վ կ ա յո ւմ ե ն , որ 1 8 տարի (1 9 2 0 թ վա կ ա նի վերջից

մ ի ն չև 1 9 3 8 թ .) , մ ի ն չև ի ր կ յա ն ք ի եղերա կա ն ա վա րտ ը, նրա ոզֆ գ ո ր ծ ո ւն ե ո ւթ յա ն Հ ի մ ք ո ւմ ը ն կ ա ծ է եղել մեկ նպ ա տ ա կ' բո լշ և ի կ յա ն բ ռ ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ի մ ղ ձ ա վ ա նջա յի ն ա յս շր ջա ն ո ւմ Հնա րա վոր նվա զ կորուստ ներով պ ա Հպ ա նել Մ ա յր Ա թ ո ռ Օուրբ

էջմ իա ծինը և Հ ա յա ս տ ա ն յա յց Ա ռա քելա կա ն Ս ուրբ Ե կեղեցին ի ր ա մ բո ղ ջ ո ւթ յա նմ ե ջ :

Խ ունա ցա ծ վա վերա գրերի պ ա շտոնա կա ն ոճով գ ր վ ա ծ է ջե ր ո ւմ գ ծ ա գ ր վ ո ւմ է ռոմա նտ իկա կա ն գր ա կա նո ւթ յա նը բնորոշ միա յնա կ Հերոսի կերպ ա րը, " ր ը . Հա նո ւնԱ. էջմ իա ծնի ա զգա կենտ բոն և ա զգա պ ա հպ ա ն գա ղա փ ա րի ո ւ Հ ա յ Ե կեղեցու

ա մ բո ղջա կ ա նո ւթ յա ն , մ ի ջա զգա յի ն լա ր վ ա ծ Հ ա ր ա բե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի պ ա յմ ա ն ն ե ր ո ւմ Ս փ յո ւռ ք ի Հ ա յո ւթ յա ն ն ո ւ տարրեր եբկրնեբի ղեկա վա րներին ո ւ պ ա տ ա սխ ա նա տ ուներին ո ւղ ղ վ ա ծ խ ո ս ք ո ւմ շե շտ ո ւմ է ր , թ ե Մ ա յր Ա թ ո ռ ը ա զա տ է իր գ ո ր ծ ո ւն ե ո ւթ յա ն մ ե ջ , որին ի շխ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ո ր և է կերպ չ ե ն մ ի ջա մ տ ո ւմ , իսկ երկրի ներս ում փ որձում էր հավասաել Մ ա յր Ա թ ոռի չ ե զ ո ք ո ւ թ յո ւ ն ն ո ւ Հա վա տ ա րմ ո ւթ յո ւն ը խ ո ր հր դ ա յին կա րգերին:

Դ Ա աԼ վա վերա գրերի Հ ա մ ե մ ա տ ո ւթ յո ւն ո ւմ ա յն ք ա ն պ ա րզորոշ է ե ր և ո ւմ նրա վիճա կի ա յո ներ քի ն ո ղ բ ե ր գ ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը : Դասական կ ր թ ո ւթ յո ւն ստ ա ցա ծ և Հա յո ց Հո գ և ո ր մ շա կ ո ւյթ ի ն ո ւ մ ա տ ե նա գրո ւթ յա ն ը ք ա ջ ա ծ ա ն ո թ Հա յրա պ ետ ը ե թ ե

Ս փ յո ւռքի Հ ա յո ւթ յա ն ն ո ւղ ղ վ ա ծ Հա յրա պ ետ ա կա ն ի ր խ ո ս ք ո ւ մ և կ ո ն դ ա կ ն ե ր ո ւմ ա ն դ ր ա դ ա ռ ն ո ւմ էր Ա ստ վա ծա շնչի Հա յերեն թ ա ր գ մ ա ն ո ւթ յա ն 1 5 0 0 -ա մ յա կ ի ն , հա յ կ յա ն ք ո ւմ Ա ստ վա ծա շնչի Հեզա շր ջիչ ո ւ Հոգեփ ոխ իչ գ ե ր ի ն և ընգՀա ն ր ա պ ես

Հ ո գ և ո ր մ շա կ ո ւյթ ի Հա րցերին, ապա Ս ուրբ էջմ ի ա ծնի ց Ե ր և ա ն' Խ ա չիկ Մ ո ւ ղ գ ո լ-

ս ո ւն և նմա ն ա զգա տ յա ց բո լշ և ի կ յա ն մտ ա գա րներին ո ւղ ղ վ ա ծ դ ի մ ո ւմ ն ե ր ո ւմ ա րդեն ստ իպ վա ծ էր ր ո զ ո ք ե չո ւ ա վերվող եկ եղեցի ների, ա քսորվող Հո գ և ո ր ա կ ա ն ների, Եկեղեցու բռ ն ա գ ր ա վ վ ո ղ ա րժեքների Հա մ ա ր: Ն յո ւթ ա կա ն Հա շվա րկներ, փաստեր ո ւ Հիմնա վորումներ ա յս զ ե կ ո ւց ա գ ր ե ր ո ւմ և մ տ ք ի ճ ա խ ր ա նք ' Ս փ յո ւռ ք ի ն

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Թ 109.................■■■■■■■ ■ .......... * ■ ■ —Й— — — —

ո ւղ ղ վ ա ծ խ ո ս ք ո ւմ , որը միշտ է լ ա ռա նձնա ցել ՛է իր հ ո գ և ո ր խ ո ր ք ո վ ո ւ գ ե ղ ե ցիկ հ ա յե ր ե ն ո վ : Բ երենք մի ք ա ն ի բնո րո շ օրինա կներ: Կաթողիկոսական ը ն տ ր ո ւթ յո ւ ն ի ց հետ ո, ի պա տ ասխան ի ր ե ն ո ւղ ղ վ ա ծ շն որհա վորա նքների, գ ր ո ւ մ է . « Մ ա ղ թ ո ւմ ե մ Փ ր կ չի ն , որ Իր լո ւս ա տ ո ւ հ ո գ ո ւց ճա ճա նշա ծ լո լս ո յ շողերը միշտ վառ. պ ա հէ հ ա յ հո գև ո ր դա սի հ ո գ ո ւ մ է շ ' ա նշեղ ա ռ ա չն ո ր գ ե լո վ նրա ն դ էպ ի

Տ շ մ ա ր տ ո լթ ի լն , և ի ր հ ո գ ո ւ ս իր ո յ կտ ա կով էե ր մ ա ցն է հ ա յ Հա լա տ ա ցեա լ հօտի

սիրտը դէպ ի ի ր Եկեղեցին և պա տ մա կա ն ս ր բա վ ա յր ե ր ը ... Մ ա ղ թ ո ւմ ե մ ն ա և , որ նա լի ն ի ա յց ե լո ւ և հովա նա լոր իր փ ո քրիկ , բ ա յց միշտ հա ւա տ ա րիմ հօտ ին հա յ

ժ ո ղ ո վ ր դ ի ն , պ ա ր գ և ե լո վ նորա հ ո գ ո ւն կ ե ն ս ո լն ա կ ո լթ ի ւն և ս տ ե ղ ծա գոր ծո ղ ղ օ ր ո ւթ ի լն , ի ն չպ է ս և ա զ գ ա յի ն մ ի ո ւթ ե ա ն կ ա ր և ո ր ա գո յն գ ի տ ա կ ց ո լթ ի լն , որսլէսղի

նա յա ր ա տ և և բա րեբա ստ իկ կեա նք ո լն ե ն ա յ և ' հ ա յր ե ն ի ք ո ւմ , և ' գ ա ղ թ ա վ ա յր ե ր ո ւ մ » : Իսկ բո ւլղ ա ր ա հ ա յո լթ յա ն ը 1 9 3 4 թ . ո ւղ ղ վ ա ծ կ ո ն դ ա կ ո ւմ ա ս ո ւմ է . « Ցորդոր հա յրա կա ն կ ա րդա մք աո. ձ ե զ , ս ի ր ե լի ք , զի սիրեսչ ի ք ղ և կ ե ղ ե ցի ն Հ ա յա ս տ ա ն ե ա յց ,

զ հ ի մ ն ո րոյ Մ իա ծինն էա րկ և ք ա ր ի ն ք ո ր ո յ ներկեա լ կա ն ա րեա մբ ա նձնա զոհ նա խ նեա ց և բ ի ւր ա լո ր ա նմեղ նա հա տ ա կա ց մեր ոց, հնո ց և նո ր ո ց, ո ր ք ս ր բո լթ ե ա մ բ

կա տ ա ր ելով զսլա րտ իս ի լր ե ա ն ց , ա շխ ա տ եա լ ե ն վա սն լո ւս ա ւո ր ո լթ ե ա ն և փ ր կ ո լթ ե ա ն տ ա ռա պ եա լ ա զգիս հ ա յո ց » :

Դժվա ր է ա ս ե լ, ա յս տ ողերը գր ե լի ս երջա նկա հիշա տ ա կ Հա յրա պ ետ ը կ ա ն խ ա ֊

զ գ ա ց ե ՜լ է , որ ը նդ ա մ ե նը մի ք ա ն ի տ ա րուց իրեն և ս վ ի ճ ա կվ ե լո ւ է « ս ր բո լթ ե ա մ բ կա տ ա րելով զպ ա րտ իս ի լ ր » հ ա վ ե լե լո լ իր հիշա ծ նա հա տ ա կների շ ա ր ք ե ր ը : Հա տ

կա նշա կա ն է ս ա կ ա յն , որ ի ն չք ա ն օղակը ս ե ղ մ վ ո ւմ էր Մ ա յր Ա թ ոռի չ ո ւ ր շ , ա յն ք ա ն

ա վ ե լի ա ն նա հ ա նշ էր դ ա ռ ն ո ւ մ իր ն ա հ ա տ ա կ ո ւթ յա ն ն ը ն դ ա ռ ա շ գ ն ա ց ո ղ Հա յր ա պ ետ ը:

Ա յստ եղ կ ցա ն կ ա ն ա յի նք ա նդրա դ ա ռնա լ մեկ հա րցի, վա վերա գրերի վ ե ր ո ւ մ

բե ր վ ա ծ ե ն ժա մա նա կա կիցների հուշերի վրա խ ա րս խ վա ծ մ երօր յա մի ք ա ն ի հեղինա կների վա րկա ծները և խ ո ր հ ր դ ա ծ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , թ ե Խ որեն Ա Մ ուրա գ բ ե կ -

յա ն ի ն սպ ա նեցին, որովհետ և նա ը ն դ դ ի մ ա ն ո ւմ էր գե րմ ա ն ա հ ա յ բա րերա րների

կողմից Մ ա յր Ա թ ո ռ ի ն հա տ կա ցվա ծ մ ե քե նա ն ե ր ը խ ո ր հ ր դ ա յի ն ի շ խ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ն հ ա ն ձ ն ե լո ւն , ի ն չպ ե ս նա և չէ ր ց ա ն կ ա ն ո ւմ Ս փ յո ւռ ք ո ւմ հ ա ն գ ա ն ա կ ո ւթ յո ւն ն ե ր

կա զմա կերպ ել ի նպաստ Խ որհրդա յին Հա յա ստ ա նի և , վերշա պ ես, թ ե սկզբնա պ ես ծր ա գ ր վ ա ծ է ե ղ ե լ էլեկտ րա կա ն լա ր ե ր ո վ հա րվա ծելով թ ո ւլա կ ա մ դ ա ր ձ ն ե լ, սա կա յն

ա ն զգ ո ւշա բա ր սպ ա նել ե ն ՝ ի ր ե ն ք էլ սոսկա լով ի ր ե ն ց ա ր ա ծից: Դ ժբա խ տ ա բա ր

հ ի մ նա զ ո լր կ ա յս վա րկա ծները որոշա կի գ ր ա կ ա ն ֊գ ե ղ ա ր վ ե ս տ ա կ ա ն ե ր ա ն գա վո ր - մ ա մ բ ի ր ե ն ց ա րտ ա ցոլումը գ տ ա ն տ ա րբեր հրա պ ա րա կում ներում ' Խ որեն Ա

Մ ո ւր ա գ բե կ յա ն ի ա ճ յո ւն ը Ս. Գ ա յա նեից Մ ա յր Ա թ ո ռ փ ո խ ա դ ր ելու օրերի ն:

Ա յս հա տ որում բ ե ր վ ա ծ վա վերա գրերն ի սկ հստ ա կորեն վ կ ա յո ւմ ե ն , որ թ ե ' Խ ո րհրդա յին Հա յա ստ ա նի և թ ե ' մ ի ո ւթ ենա կ ա ն ղ ե կ ա վ ա ր ո ւթ յո ւն ը խ որա պ ես

հա սկա նում էր հա մ ա յն հ ա յո ւթ յա ն կ յա ն ք ո ւ մ Ս. է չմ ի ա ծ ն ի գ ե ր ն ո ւ կ ա ր և ո ր ու

թ յո ւ ն ը և Մ ա յր Ա թ ո ռ ի գա հա կա լի դ ե մ կա տ ա րվա ծ ո ր և է ո տ ն ձ գ ո ւթ յա ն հնա րա վոր մի 1 ш զ գ ա յի ն հ ե տ և ա ն ք ն ե ր ը : Ա յս պ ա տ ճա ռով էլ « հա մա շխ ա րհա յին հեղա փ ոխ ու

թ յո ւ ն ը » ա մ բո զշ ա շխ ա րհում տ ա ր ա ծելու փ որձերի հա մար ա հ ռելի մ ի ի ց ն ե ր

ծա խ սող երկիրը, հա նո ւն ե ր ե ք մ ե ք ե ն ա յի , Ա մ ե ն ա յն Հ ա յո ց Կա թողիկոս չէ ր նա հա տ ա կի:

Ո ր և է ք ն ն ա դ ա տ ո ւ թ յա ն չ ի կա րող դ ի մ ա ն ա լ ն ա և ա յն վ ա ր կ ա ծը , թ ե

ս պ ա ն ո ւթ յա ն պ ա տ ճա ռներից մեկը եղել է Խ ո րհրդա յին Հա յա ստ ա ն ի հա մար

կ ա զմ ա կերպ վ ող հ ա ն գ ա ն ա կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ն չ ա է ա կ ց ե լը : Վ եր ս տ ին Հ ե ն ց ա յս

1 1 0 Թ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

Հա տ որում բե ր վ ա ծ վա վերա գրերը ա յն ք ա ն խ ոսողն կերպ ով վ կ ա յո ւմ ե ն , որ Խորեն

Ա Մ ուրա դրեկյա նի Համար սկսյա լ 1 9 1 5 թ . ե ղ ե ռ ն ի օրերից ո ր և է վա րչա կա րգի կա մքա ղա քա կա ն կո ւսա կցո ւթ յա ն դ ե մ ո ւ ն ե ց ա ծ բա ցա սա կա ն ցա նկա ցա ծ ա րա մա դրվա -

ծ ո ւթ յո ւն ո ր և է ձ և ո վ չի արտա Հ ա յտ վ ե լ, երբ խ ո ս քը վերա բերվել է ժողովրդի կա րիքները գ ա ր մ ա ն ե լո ւն : Տա րբեր ա ռիթ ներով չա րունա կ շեշտ ել է Խ ո րՀրդա յին Հ ա յա ս տ ա ն ի ն և Հա յր ենի ժո ղո վ ր դ ին ա մ են կերպ ս ա տ ա ր ե լո ւ, ա ջա կ ց ե լո ւ կ ա ր և ո ր ո ւթ յո ւն ը : Ա յս ա ռ ո ւմ ո վ Հա տ կանշական է Հատկապես Ս փ յո ւռ ք ի Հ ա յո ւթ յա ն ն ո ւղ ղ վ ա ծ 19.34 թ . Հուլիսի 2 0 թվա կիր կոնդա կը, ո ր ո ւմ ա ս վ ո ւմ է . « վ ե ր չ ի ն մ ե ծ պատերազմի Հ ե տ ե ւա նք ո վ մեր երկիրը ա լերա կների կո յտ ի վ ե ր ա ծո ւե ց ա լ,

ա զգիս մի երբո րդ մասը ո չն չա ց ա ւ սրի, սովի ե ւ տարափոխիկ Հ ի ւա ն դ ո ւթ ի ւն ն ե ր ի յե ր ե ս ի ց , բ ա յց Տէրը խ ն ա յե ց նորա մ նա ցորդները, ժա ո ա նգ ո ւթ ե ա ն բա ժ ի ն տալո վ մեր նա խ նեա ց սաամական Հա յրե նի քի մի մա սը, նեբկա յ Խ որՀրդա յին Հա յա ստ ա նի սա Հմա ններով, մի միլիոնից ա ւելի Հա յա զ գ ի բն ա կ չո ւթ ե ա մ բ , որ տ ա սն ե լ Հ ի ն գ տ ա րուա յ ը ն թ ա ց ք ո ւմ ձ գ տ ո ւմ է Խ որՀրդա յին Կ ա ռա վա րոլթեա ն ղ եկ ա վ ա ր ոլթ եա մ բ

կ ա զ դ ո ւր ո ւե լո լ և ա ռ ո ղ ջա ն ա լո ւ ի լր ը ն դ ո ւ ն ա ծ վ է բ ք ե ր ի ց » : Ա յն ո ւՀ ե տ ևնկա րա գրում է , թ ե Հա յա ստ ա նը ի ն չ Հա ջո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի է Հա սել տ ն տ ե ս ո ւթ յա ն վերա կա նգնմա ն, կ ր թ ո ւթ յա ն և գ ի տ ո ւթ յա ն բն ա գ ա վ ա ռ ն ե ր ո ւմ : Ա յս ա մենը չէ ր գ ր վ ո ւմ սոսկ խ ո ր Հ ր գ ա յի ն ի շխ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ի բա ր ե Հ ա ճ ո ւթ յա ն ն ա րժա նա նա լու,

կ ա մ էլ մ ի ա յն Մ ա յր Ա թոռը նոր Հա րվա ծներից զ ե ր ծ պ ա Հելո ւ Հա մա ր:Չ տ ր վելո վ վիր ա վո րվա ծո ւթ յունի ց և Հա լա ծա նքից ծնվող ա յն ք ա ն մ ա ր դկա յին

կ րքե ր ին . Հ ա յո ց Հա յրա պ ետ ը Ե կեղեցու դ ե մ ծա վա լվա ծ բ ռ ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ի միֆից իսկ տ ես նում էր մի չտ ա կա րևոր ի ր ո ղ ո ւթ յո ւն ' երկրի վերա շ ի ն ո ւթ յո ւն ը , տ նա վո րվո ւմ էին ա ր և մ ա ա Հա յո ւթ յա ն վերա պ րա ծ բեկ ո րներ ը , Շիրակի Հր ա ն ցք ի գործա րկմա մ բ կ ե ն դ ա ն ո ւթ յո ւն ա ռա ն անարդի շա տ Հողեր, դա րերի ը ն դ մ ի ջո ւմ ի ց Հետ ո Հ ա յր ե ն ի Հողի վրա վերստ ին սկսեց ծա ղ կ ո ւմ ապրել Հա յկա կա ն մ շ ա կ ո ւյթ ն ո ւ գ ի տ ո ւ թ յո ւ ն ը : Հ ա ն ո ւն ա յս ա մենի, Հա ն ո ւն Մ ա յր Ա թ ոռի Հ ա յո ց Հա յրա պ ետ ը գ ն ա ց որոշակի զինումների , բ ա յց չա նցա վ ա յն գ ի ծ ը , որից ա յն կո ղ մ Հ ա ն ո ւն Ե կեղեցու արվածը

կվերա ծվեր ը ն ն դ ե մ Ե կեղեցու, և վճա րեց իր կ յա ն ք ո վ :Խորեն Ա Մ ուրա դրեկյա նի նա Հա տ ա կ ո լթ յա մ բ ստ եղծվեց ա ռժա մա նա կյա սպա

սողա կա ն մ ի վ ի ճ ա կ : Խ ո ր Հ ր գ ա յի ն ղ ե կ ա վ ա ր ո ւթ յո ւն ը բա վ ա կ ա ն ա ց ա վ Հ ա յ

Ե կեղեցին ի ր ը նգՀա նբա կ ա ն գ լխ ի ց ղր կ ե լո վ , սա կա յն չՀա մ ա ր ձ ա կ վեց դի մ ե լ Հա էո ր գ ք ա յլի ն ' վերա ցնել Ա մ ենա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղի կ ոս ութ յո ւնը , վա խ ենա լով գ ա ղ ո ւթ ա Հ ա յո ւթ յա ն ը ն դ վ զ մ ա ն մ ի ջա զ գ ա յի ն Հ ե տ և ա ն ք ն ե ր ի ց : Հ ա յ ժ ողովուրդը մխ իթա րվեց նրա նով, որ գ ո ն ե Մ ա յի Ա թ ոռը չվ ե ր ա ց վ ե ց , և . Հ ա ն ո ւն Մ ա յր Ա թ ոռի

պ ա Հ պ ա նո ւթ յա ն , Հ ա յ Ե կեղեցուն Հա սցվա ծ ա յս Հա րվա ծը լռ ո ւ թ յա մ բ կրեց նա և Հ ա յ Հ ո գ և ո ր ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը :

Խ որեն Ա Մ ուրա դրեկյա նի կ յա ն ք ի ն ո ւ Հ ո գ և ո ր գ ո ր ծ ո ւն ե ո ւթ յա ն ը ն վի րվա ծ ա յս Հա տ որը, որը մա նրա կրկիտ ք ն ո լ լթ յա մ բ ժա մանա կի պ ա րբերա կա ն մ ա մ ո ւլի

Հրա պ ա րա կումների և տարբեր ա րխ ի վներում պ ա Հվոզ վա վերա գրերի Հիմա ն վրա ա մ ե ն ա յն բա ր ե խ ղ ճ ո ւթ յա մ բ կա զմել է Սանգրո Բ ե Հ բ ո ւգ յա ն ը , միա ժա մա նա կ նե ր կ ա յա ցն ո ւմ է Հ ա յ Հոգև ո ր ա կա նո ւթ յա ն նորօրյա Գ ո ղ գ ո թ ա ն , որը 1 9 2 0 -ա կ ա ն թ թ . սկսվեց քա Հա նա ների դ ե մ ծա վա լվա ծ Հա լա ծա նքներով ո ւ ա քս ո րներ ո վ և իր լրմա ն ը Հա սա վ Ա մ ենա յն Հ ա յո ց Կաթողիկոսի նա Հա ա ա կ ո լթ յա մ բ:

ՎԱՐԳԱՆ ԴԵՎՐԻԿ8ԱՆ

199ճ ԷՋՄԻԱԾԻՆ Թ 111

ԲԱՑՎԵՑ Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՀՈԳԵվՈՐ ՃԵՄԱՐԱՆԻ ՀԵՐԹԱԿԱՆ ՈՒՍՈՒՄՆԱԿԱՆ ՏԱՐԻՆ

Սեպտեմբերի 17-ին Մայր Աթոո Ս. էջմիածնի Հոգևոր ճեմարանի դահլիճում, նախագահությամբ Նորին Սրբություն Գարեգին Ա Ամենայն Հպյոց Կաթողիկոսի, կատարվեց կրթական հաստատության հերթական' 1996-97 ուսումնական տարվա բացման հանդիսավոր արարողությունը:

Արարողությունն սկսվեց Տերունական աղոթքով, որից հետո ուսանողների քառաձայն երգչախմբի կատարմամբ հնչեցին Հայաստանի Հանրապետության և Հոգևոր ճեմարանի օրհներգերը:

Կրթօջախի վերակացու Բաբկեն աբղ. Սալբիյանի կողմից հանդիսությունը պաշտոնապես բացված հայտարարելուց հետո, Մարկոսի Ավետարանի Դ գլխի 1-6-րդ կետերի ընթերցմամբ հանդես եկավ Տրդատ աբղ. Մարտիրոսյանը:

Հոգևոր ճեմարանի ներկա և ընթացիկ աշխատանքներին էր նվիրված կրթօջախի տեսուչ Հայկազուն ծ. վրդ. Նաջարյանի զեկույցը: Հոգեշնորհ Հայր Սուրբը, խոսելով ճեմարանի մի քանի կարևոր ՛խնդիրների շուրջ, հայտնեց, որ այս ուսումնական տարում ճեմարանում չեն անցկացվել ընդունելության քսություններ: Դրա փոխարեն' փոխադրական քննություններ հանձնելով աոաջին լսարան են անցել Գյումրիի դպրանոցի 11 սաներ և մի քանի ուսանողներ այլ թեմերից: Տարին նշանավորվում է մեկ իրողությամբ ևս. Հոգևոր ճեմարանը, աոաջին անգամ իր գոյության պատմության մեջ, իր հարկի տակ է աոել Սևանի Վազգենյան դպրանոցի ինը սաներ, որոնք իրենց ուսումը պետք է շարունակեն ավարտական լսարանում: Այսպիսով հաստատության սաների թիվը անցել է 100-ից: Բայց, ինչպես նշեց հաստատության տեսուչը, քանակից առավել կարևոր է որակը, քանի որ այսօր մեր Եկեղեցուն անհրաժեշտ են նվիրյալ, հավատավոր, աշխատասեր և անբասիր հոգևորականներ, որոնք կլրացնեն անցած տասնամյակների բացը և կդաոնան արժանի ծառայողներ, նորօրյա հոգևորականներ հաջորդ հազարամյակի համար: Իր ելույթում Հայր Սուրբը գնահատանքով արտահայտվեց այն սաների հասցեին, որոնց համար ամռան ամիսները եղան Մայր Աթոռի նկատմամբ նվիրումի և սիրո արտահայտության ամիսներ, քանի որ նրանք գերադասեցին իրենց արձակուրդի օրերին աշխատել Մայր Տաճարում և Հայաստանի թեմերում:

Հանդիսության ավարտին կրթօջախի սաներին իր օրհնության խոսքն ասաց Նորին Սրբություն Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը: Շնորհավորելով նրանց նոր ուսումնական տարվա առթիվ, Վեհափառ Հայրապետը շեշտեց, որ տարեշրջանը բացվում է բարձր առաջադիմության և մեծ նվաճումների հեռանկարով: Այս տարեշրջանով է նշվում նոր, 1700-ամյակի հնգամյակի սկիզբը: Ընդգծելով մաքուր և առողջ մթնոլորտի առկայության կարևորությունը, Նորին Սրբությունը շեշտեց, որ եկել է խոսքից գործի ւմնցնելու ժամանակը, և ուրախությամբ հայտնեց, որ հաջորդ ուսումնական տարին կբացվի արդեն «նորափթիթ, նորափետուր զարդարյալ» Գևորգյան ճեմարանի հարկի ներքո, նույն տարում կսկսվի ուսանողական եռահարկ հանրակացարանի շենքի կառուցումը:

Վեհափառ Հայրապետը իր խոսքն ավարտեց Եզնիկ Կողբացու պատգամով. «Հնազանդեա յուսով, աղօթեա հաւատով, աշխատեա սիրով»:

Թող այս պատգամը դրոշմվի մեր սաների հագուստների վրա և դառնա ուղեցույց նրանց ողջ կյանքի ընթացքում, ասաց Նորին Սրբությունը:

Հանդիսությունը փակվեց Տերունական և Պահպանիչ աղոթքով:


ՎԵՀԱՓԱՌ ՀԱՅՐԱՊԵՏԻ ԽՈՍՔԸ ՀՈԳԵՎՈՐ ՃԵՄԱՐԱՆԻ ԲԱՑՄԱՆ

ՀԱՆԴԻՍՈՒԹՅԱՆԸ

Գերաշնորհ, հոգեշնորհ, արժանաշնորհ եղբայրներ ի Քրիստոս, սիրկի անդամներ դասախոսական կազմի և թանկագին ուսանողներ Հոգևոր ճեմարանի,

Դուք, րոչորդ կ վստահաբար զգա ցկ եք տարբեր-տարբեր մակարդակների վրա, տարբեր-տարբեր շրջանակներում, թե ես անձնապես որքան սրտով, հոգով և գործով ինքս ինձ կապված եմ զգում Հոգևոր ճեմարանին: Հոգևոր ճեմարան հաստատությունը ուրիշ տեղեր ուրիշ անուններով ճանաչված, ինչպես դպրեվանք, ժաոանգավորաց վարժարան, դպրանոց, այս բոյորին մեջեն ինձի համար ինքնայինեյաթյան, հոգևորական իբրև մեր շարունակական կազմավորման օջախն է : Հետևաբար, որևէ մի եկեղեցական կենտրոն, վարչական կենտրոն չի կարող աոանց հոգևոր այս պատրաստության քուրային մեջեն անցնող սերնդի որևէ մի արժեքավոր գործ կատարել:

Այսօր ես քաղցրագույն սիրով ողջանում եմ վերաբացումը նոր տարեշրջանի և ցանկանում եմ աոավկ ևս հաջողություն այն բոչոր աշխատանքներին, որոնց յծվկու եք դուք բոյորդ: Աոաջին հերթին առողջություն և հոգեկան աոավեչ ևս Լիցքավորում տեսուչ հայր սուրբին, իր օգնականներին, հայր Կարապետին, հայր Բաբկենին, հայր Տրդատին և նաև իրենց օգնող վարչական գործերի մեջ պարոն Անդրանիկին և բոյոր կրթական-դաստիարակչական պարտավորությունը իրենց ուսերի վրա շայկած դասախոսական կազմի մեր անդամներին:

Երկրորդ, ես ողջունում եմ նաև այն երևույթը, որ Հոգևոր ճեմարանը աոավկ ևս զարգացման ճանապարհի վրա առաջանում է : Այսօր ինձ համար քաջալերական երևույթ է, հուսատվության աոավեյ ևս մղում և պրկում է տեսնկ, որ Արարատյան Հայրապետական թեմի իշխանության տակ գործող Սևանի դպրանոցի մեր ուսանողները եկեշ են իրենց Մայր Աթոո և Մայր Հոգևոր ճեմարան, այստեղ իրենց ուսումը ավարտեյու և իրենք իրենց սպաս դնկու մեկ և նայն Մայր Աթոռի միաբանությանը, մեկ և նայն Մայր Աթոռի աոաքկությանը: Ողջունում եմ նաև Գյումրիից եկած մեր սաներին, որոնք ահավասիկ երկու տարիներից ի վեր իրենց ուսումը շարունակում են մեր Հոգևոր ճեմարանում: Հայր սուրբը իր խոսքի մեջ պետք եղածը ասեց, թե ինչ է սպասվում մեր

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Թ 11 3

Հոգևոր ճեմարանից: Թվի հավեյումը գեղեցիկ է, ճիշտ է, բայց, ինչպես ինքն ասաց, կարևորը այն հոգեկան մթնոյորտն է, այն ուսումնական ինքնահարստացումն է, այն նկարագրային առողջ կազմավորումն է, որ Երբ մեկը ավարտի այս ճեմարանը, Եսայի մարգարեի պես ասի. «Ահաւասիկ Տէր, աոաքեա զի ս »: Այս խոսքը ասեյով արժևորած կըյյան իրենց ամբողջ տարիների ուսումը: Եվ հետևաբար, ես ցանկանում Եմ, որ այս ուժեղացումը ոչ թե թվի հավեյումով միայն մենք չափենք, այյ նաև դասավանդության և ընկայման աշխատանքների միջից որակային բարձրություն ձեռք բերենք և, մանավանդ մթնոյորտային առողջություն: Մեր հիվանդությունների մեծագույն մասը մեր շրջապատից է գայիս: Ֆիզիկական, մարմնեղեն մեր առողջության հիվանդու- թյանց պարագաները դրսից եկած միկրոբների ներգործությունն են մեր ֆիզիկական կազմվածքի մեջ: Հոգևոր ճեմարանը պետք է այնպիսի մթնոչորտ ունենա, որի մեջ աշխարհայնական վաղանցուկ, փուջ անիմաստ երևույթները կյանքի միկրոբի նման չմտնեն: Այդ մթնոյորտը միայն դասարանի և դասավանդության ժամանա- կացուցային տարողությամբ չափվող մթնոյորտը չէ , այյ ձեր դասարանից դուրս ապրած սերտողության պահերը, ձեր ազատ ժամերու ինքնակամ օգտագործումի կամքը և մեթոդը, սրանք Են, որ մթնոյորտ կստեղծեն, ձեր ձեռնարկները շաբաթական, հրապարակային եյույթները, արտասանությունները, ընթերցումները, իրարու հետ առողջ նյութերի շուրջ խոսակցությունները:

Սիրեյի սաներ, դուք ճեմարանում զբաղվեցեք միայն և միայն Ավետարանի ու մեր հայրերի հոգևոր ժառանգության ընթերց- մամբ, այդ անանցանեյի արժեք երի հետ հաղորդության մեջ ապրեյով: Ձեր սննդի աղբյուրը թող յինեն այս տարածքները' Սուրբ Գիրք, Ավետարան, քրիստոնեական հավատք և եկեղեցական արարողություն, երկրորդ, մեր հայրերի գաղափարների, հավատքի, արժեքների ներթափանցումը մեր մեջ. երրորդ, հայերեն յեզվի ու մեր ազգի ու մեր նոր պետականության ամրացմանը Եկեղեցու բերեյիք բարոյական բաժինը, և վերջապես, մեր Եկեղեցու այսօրվան զավակներին տարտնղված, աշխարհով մեկ ցրված զավակների հոգևոր հոգատարության գործը: միշտ կես ժամ առաջ ինձ մոտ էին Շվեդիայից եկած 20-25 հավատացյայ- ներ: Սրանից մի քսան տարի առաջ Շվեդիայում հայ չկար, իսկ հիմա արդեն գաղութ ունենք: Մի քանի շաբաթ առաջ ես գնացի Սպիտակի շրջան, և այնտեղ Գոգարանի Եկեղեցու վերանորոգման առիթով վերստին օծեցինք Եկեղեցին: Եվ ես անդրադառնում եմ և ուզում եմ այսօր մի քիչ զրուցեյ ձեզ հետ, ինչպես հայրը իր զավակների հետ: Զորս կամ հինգ տարիներ շարունակ, 20-30

11 4 Թ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

երիտասարդներ Ֆրանսիայից և ուրիշ երկրներից եկեյ և շարունակաբար աշխատեյ են, քար Են կոփեի շաղախ են պատրաստկ իրենց ձեռքերով և գրեթե իր հիմքերեն խախտած և բոլոր շենքը գետին ընկած վիճակից ճարտարապետի հսկողությամբ Գոգարանի Եկեղեցին վերակառուցեցին, ամբողջացուցին, և գնացինք մենք, օծումը կատարեցինք, և հազարավոր ժողովուրդ շրշակա գյուղերից եկավ, ներկա գտնվեց, ուրախության, հոգևոր ցնծության պահ ապրեցին: Ադտասահմանից ավկի քան 150 հոգի եկան, տեսան, յսեցին, հաղորդվեցին և հետո գնացին: Ինչպես այնտեղ ասացի, այստեղ ՚ ևս մի անգամ կրկնում եմ, ես բնականորեն ուրախացա' տեսնկով մեր եկեղեցու վերակենդանացումը: Բայց տխուր զգացումով վերադարաձա, որովհետև հաշորդ կիրակի ի՜նչ պիտի չինի այստեղ, մյուս կիրակի ի՛՛նչ պիտի չինի այստեղ, ո՞վ պիտի այդ եկեղեցու մեշ Աստուծո շունչին թարգմանը հանդիսանա: Օծեցինք, խանդավառվեցինք, հետո՜: Հաշորդ կիրակի և մյուս կիրակի ամայությո՛՞ւն է յինկու: Ուրեմն, մենք պետք ունենք վերաշխուժացման, այչևս խոսքի ժամանակը անցկ է, խոսքին ավեյի տուրք ենք տայիս, քան գործին: Բամբասանքը թող գերեզմանվի մեր Հոգևոր ճեմարանում, դա որդ է, որ կմտնի մեր մեշ: Գո'րծ կա Աստծու համար: Այս ժողովրդի համար ո՛՛վ պետք է Ավետարանը թարգմանի, ո՛՞վ պետք է քարոզի: Նստկով այստեղ Հայ Եկեղեցու անցյայի փառքը հյուսե՛՞նք, դրանով պիտի բավարարվե՜նք: Հետևաբար, այս մթնոյորտը, որի մեշ պիտի մեծանաք դուք, այդ մթնոյորտը ձեզի պիտի մղի մի տեսակ զսպանակի նման դեպի մեր ժողովուրդը և ' Մայր Հայաստանում, և ' Արցախում:

Սիրեչի տեսուչ հայր սուրբ, ես շատ ուրախացա, երբ Դուք ինձ զեկուցեցիք, որ մեր շրշաններից, Հայաստանի տարբեր ասացիք ուսանողներ են դիմում իրենց աոաշնորդների միշոցավ: Շատ գեղեցիկ փաստ է : Արտասահմանից կ չինեն, մենք սիրով տեղ կտանք, ինչպես այս տարի ունենք Վաչանսի շրշանից մի ուսանող:

Ես այսօր ինչքան ուրախ եմ զգում, որ Հայաստանի թ եմ երի մեծ մասի առաջնորդները այստեղ են, որովհետև սա իրենց տունն է՝ սկսյայ Արարատյան թեմեն մինչև մեր Գեղարքունյաց թեմը, մինչև Արագածոտնի թեմը, մինչև Կոտայքի թեմը, մինչև Վրաս- տանի թեմը, և նրանց Ш]ц ներկայությունը ցույց է տայիս, որ մեր առաջնորդներն Հոգևոր ճեմարանին են նայում, որպեսզի մեր ժողովուրդը կարենանք մենք իրական ճանապարհի մեշ դ ն կ : խաբուսիկ ճանապարհները մեզ ուրիշ ուղղության մեշ կդնեն:

Իմ երկրորդ խոսքը, որ ուզում էի ա սկ, այն է, որ մենք հառաշ-

1996 ԱՋՍ՜ԻԱԾԻՆ Բ- 1 1 5

դիւէության հեռանկարներով ենք բացում այս տարեշրջանը: Դուք ամեն օր տեսնում եք, որ Գևորգյան ճեմարանը հիմնականորեն վերանորգվում Է: Աստված տա, մինչև մայիս կամ մինչև նանիս այդ աշխատանքը ավարտվի, այդ ձմեռնային շրջանը անցնեշուց հետո, և հաջորդ տարի մեր ամբողջ ուսանողությունը պատմական Գևորգյան ճեմարանի մեշ կատարի իր այս բացումը: Դա գեղեցիկ հեռանկար Է, որի համար ես հրճվում եմ հոգիով: Նաև ես զգում եմ, որ ձեր կեցության պայմանները բավարար չեն, շատ հեռու են գոհացուցիչ յինկուց, բայց ամեն ճիգ անում ենք, ժամանակի հարց Է և այդ պատճաոով մի հանրակացարան Է կաոուցվկու 1997 թվականից սկսյայ: Ես այստեղ անդրադառնում եմ հետև]աչ երևույթին: Մի մարդ, նստած Նյու - Ջերսի նահանգում, գիշեր ֊ ցերեկ աշխատում Է, իր զավակների կյանքն Է ապահովում և իր աշխատանքին իբրև արդյունք մտածում Է, որ այնտեղ, Էջմիած- նում, այդ Գևորգյան ճեմարանը նորոգման կարիք ունի, և նրա բարերարությունն է ստանձնում: Մի ուրիշ մարդ, նստած Ֆրեզնոյում, գործարանի մեջ աշխատող, գործարան հիմնող, իր զավակների կյանքը ապահովում է, իր ընտանիքի կյանքը ապահովում է և ավկին է անում իր մեծ ընտանիքի համար, և հանրակացարանի շինության բարերարությունն է ստանձնկ:

Սիրկի սաներ, մի հարց տամ. ինչո՜ւ են անում այս մարդիկ այս ամբողջը, վարձն ի՜նչ է, ինչի՜ պետք անեն: Սեր, սերը հանդեպ Եկեղեցին, հանդեպ Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածինը, հանդեպ մեր հայրենիքը, հանդեպ մեր ազգը: Այս սերը հանես' մարդ ըսածը ի՜նչ է : Մի քիչ մտածեք, ո՜վ է մարդը, եթե սերը հանես միջից: Եթե նրանք իրենց աշխատանքի քրտինքով մեզ համար շենք են կառուցում, եթե մեկը ինձ մեկ բաժակ ջուր տա, և ես Օրան շնորհակայություն եմ ասում, ինչպե՜ս մեր շնորհակաւությունը չասենք այդպիսի մարդկանց մեր կյանքով: Եվ եթե նրանք իրենց նյութական զոհողություններով Են արժևորում իրենց կյանքը, մենք' հոգևոր, գրական, քարոզչական, իմացական, հովվական, ծառայողական կյանքով պիտի արժևորենք մեր կյանքը: Նյութը հոգևորականի կյանքի մեջ մեծ նշանակություն պետք չէ , որ ունենա: Երբ նյութը տիրապեւոի, հոգին կտկարանա, սա ճշմարտություն է, «.հոգին առավկ է, քան զմարմին, ե մարմին քան զհանդերձ»,- ինչպես կըսե Ավետարանը:

Ես, հետևաբար, այս բացման հանդիսության որպես նշանաբան ընտրում եմ Եզնիկից մի խոսք. « Հ ն ս ս լս ւն դ ե ս ւ յո ւս ո վ , ւսղօթեա . հսւււսւոքով, սւշիսա ոեսւ ս ի ր ո վ » . ' Սիրկի հայր սուրբ, այս երեք բառերը ես կցանկանայի, որ մեր սաների, բոյոր սաների տարազների վրա արձանագրված ըԱան, որպեսզի ե ս ւվ ա ա ք ,

1 1 6 Թ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

հ ո ւ յս , ս ե ր բառերը այնտեղ արձանագրված յինեն. հ ՚ս ւս - զսւ ՚Ա դեա , սւղօթ եա Ա ւսշխ ւստ եա բայերուն նետ միասին: Քրիստոսի առաքելությունը' աստվածխոսային առաքելությունը, աղոթքի, աշխատանքի և հնազանդության մեջեն տարածվի մեր սաներուն մեջ և մեր սաներեն' մեր ժողովուրդին մեջ:

Ահավասիկ իմ մտորումները այս բացման առիթով, և ես շնորհավորում եմ ձեզ, և 1996-97 տարեշրջանը թող լինի մի հնգամյակի նախասկիզբ և այդ հնգամյակը կոչենք 1700 - ամյակի հնգամյակը մեր Հոգևոր ճեմարանի և առհասարակ մեր Մայր Աթոռի կյանքում: 1997 թվականին, երբ բացումը կատարենք այս ճեմարանի հաջորդ տարեշրջանին' վերանորոգյայ, բարեզարդյայ, նորափթիթ, նորափետուր զարդարյայ մեր Գևորգյան ճեմարանի շենքին մեջ, թող դա յինի մի խորհրդանիշ վերանորոգության, վերածննդյան և վերաշխուժացման մեր թանկագին և ամենասիրելի Հոգևոր ճեմարանին:

Աստված օրհնե մեր բոյորին, նաև արտասահմանից եկող մեր սրբազաններին, առաջնորդներին, վարդապետներին, որոնք ներկա են այստեղ, և այսպես, միահամուռ կերպով, սիրեյի ուսուցիչներ, ամեն մի ժամը մի քար է, որ շենքի վրա է դրվում, ամեն մի ժամի կորուստը ինձ համար պատից մի քարի անկում է, և այս մտածումներով մենք Լծվենք աշխատանքի, հոգով, սրտով և ' ուսուցիչ, և ' ուսանող, և ' տեսուչ: Մեր սևեռակետը թող լինի մեր Հոգևոր ճեմարանը, Աստուծո փառքին, մեր Մայր Աթոռի վերածաղկման և մեր հայրենիքի հոգևոր վերաշինաթյան համար, ամեն:

ՈՒՍՈՒՄՆԱԿԱՆ ՆՈՐ ՏԱ Ր Ե Շ Ր Ջ Ա Ն Ի ԲԱՑՈՒՄ

ՍԵՎԱՆԻ « Վ Ա Զ Գ Ե Ն 6Ա Ն » ԴՊՐԱՆՈՑՈՒՄ

Սեպտեմբերի 15-ին, Խաչվերացի տոնի նվիրական օրը, Սևանա կղզու Սուրբ Աոաքելոց եկեղեցում մատուցված Սուրբ Պատարագից հետո, «Վա զգենյա ն» դպրանոցի 7-րդ ուսումնական տարվա բացման հանդիսությունը նշանավորվեց Աս մեկ իրողությամբ (դպրանոցը ճանապարհում էր իր անդրանիկ շրջանավարտներին): Ինը սարկավագներ, մեկ տարի ևս ուսանելով Գևորգյւսն մայր ճեմարանում, հոգևորականի իրենց նպաստը պիտի բերեն Հայ Եկեղեցուն և ժողովրդին:

Հանդիսությունը նախագահում էր գերաշնորհ Տ . Գարեգին արքեպիսկոպոս Ներսիսյանը: Ներկա էին դպրանոցի տեսուչ արժանապատիվ Տ . Մինաս քահանա Մարտիրոսյանը, տեսչությունը, դասավանդող դասախոսներ, հյուրեր, ուսանողների ծնողներ:

Հանդիսությունն սկսվեց Տերունական աղոթքով: Դպրանոցի սաների կատարմամբ հնչեց Հոգևոր ճեմարանի քայլերգը: Այնուհետև բարիգալստյան և բարեմաղթանքի խոսքով ներկաներին ողշունեց դպրանոցի տեսուչ Տ . Մինաս քահանան:

Տ . Մինաս քահանան խորին շնորհակալության խոսք ուղղեց Տ . Գարեգին եպիսկոպոս Ներսիսյանին' դպրանոցի նկատմամբ նրա հանապազօրյա հոգածության համար' վստահություն հայտնելով, որ նոր ուսումնական տարին աոավել բեղմնավոր կլինի, արժանի այն ջանքերին, որ ներդրվում է այստեղ' ի նպաստ նվիրյալ և պատրաստվպծ հոգևորականների ձևավորման:

Իր խոսքում դպրանոցի հիմնադրման պատմությանն անդրադարձավ Օրա գոյության աոաջին իսկ օրերից այստեղ դասավանդող պրն. Ս. Բեհբուդյանը: Մասնավորելով իր խոսքը' նա ընդգծեց հոգևոր դպրանոց հիմնելու Գարեգին սրբազանի համարձակ և պատասխանատու նախաձեռնության նկատմամբ երջանկահիշատակ Վազգեն Ա Վեհափառ Հայրապետի հովանավորությունը, որ բխում էր Հայ Եկեղեցին շեն ու բարգավաճ տեսնելու նրա մեծ երազանքից: Շնորհավորելով դպրանոցն ավարտողներին և նոր ընդունվողներին' հարգարժան դասախոսն իր համոզումը հայտնեց, որ նրանք և բոլոր սաները բարձր կպահեն դպրանոցի «Վա զգենյա ն» լուսապսակ անունը. « 6 0 տարի բոՕի լռեցրած Սևանի հոգևոր մենաստանը ձեզ հետ ու ձեզնով կյանք ստ ա ցա վ...»: Դասախոս Ա. Գաբուճյանն ասաց, որ մյուոոնօրհնեքի տոնի առիթով Սուրբ էջմիածին բերված լավագույն ընծան Գարեգին սրբազանի աջով բարձրացած հոգևոր դպրանոցի շրջանավարտ սարկավագներն են, իրենց խոստումնալից մուտքով մայր ճեմարանի ավարտական լսարան:

Ներկա հյուրերից Երևանի Պետական Համալսարանի դասախոս Բար մի կ Մեժունցը իր խոսքում ընդգծեց այն գեղեցիկ տպավորությունը, որ ստացավ այստեղ: Իրենց շրջանավարտ ընկերներին բարեմաղթանքի խոսքեր ուղղեցին Արտակ Արթենյանը (5-րդ լսարան), Բաբկեն Նանյանը (4-րդ լսարան), Վարդգես Մանուկյանը (3-րդ լսարան), Արամ Դ,ևոնդյանը, ԼևոՕ Պանֆյորովը (2-րդ լսարան): Նրանք հիշեցին դպրանոցի աոաջին տարիների անբարեկարգ վիճակը, երբ հաճախ կերակ՛ուր էին եփում իրենք' դրսում արված օջախի վրա, ուտում ընդհանուր ամանից, ապրում և ուսանում նույն մասնաշենքում' մասնակցելով մյուսների վերակառուցմանը, ուսման ընթացքին զուգահեռ: Իրենց ընկերների

118 Թ ԷՋՄ ԻԱ Ծ ԻՆ 1996

մեկնումը բոլորի «ոգին լցնում է թախիծով: Լոաավոր է այդ թախիծը, ինչ պակասելու է դպրանոցից, հավելիով ավելանալու է Հայ Եկեղեցու շինվածքին: Անցած դժվարությունների բովով ձուլվել են նրանք ինչպես ազնիվ մետաղ, որ թրծվելով Գարեգին սրբազանի և երկու Հայրապետների քուրայով, անկասկածդաոնալու է լույս բաշխող կանթեղ:

Շրջանավարտ սարկավագների անունից Սրբազան Հորը, տեսչությանը, դասախոսներին իրենց երախտիքի խոսքը բերեցին Ադամ սարկավագ Տոնիկյանը և Տիգրան սարկավագ Գափոյանը: Նրանք շեշտեցին պատասխանատվության այն խոր զգացումը, որով բաժանվում են դպրանոցից, ուր իրենք ձևավորվել են ու կերտվել:

Հանդիսության ընթացքում սաների կատարմամբ հնչեցին շարականներ, հայրենասիրական երգեր, ասմունք:

Վերջում ներկաներին իր օրհնությունը բերեց Տ . Գարեգին արքեպիսկոպոս Ներսիսյանը: Շնորհավորելով նրանց և ուսումնական նոր տարեշրջանի բացման, աոաջնեկ շրջանավարտներ ունենալու բերկրալից պահի աոիթով, նա կարևորեց այն նպատակը, որի տեսիլքով հիմնվել է դպրանոցը' ի մասնավորի ասելով. « 1980-90-ականներին թևածող ազատության շունչը, հոգևոր վեբազարթոնքի տրամադրությունները չէր կարելի անտես աոնեյ: Ընդառաջ չգնաչանհրաժեշտությանը, նշանակում էր մնայ հանցավոր անգործության դիրքերում: 70-ամյա բռնատիրության պայմաններում Եկեղեցին դուրս էր մղվկ ժողովրդի կյանքից, հայ հոգևորականը հնարավորություն չուներ փա թոք շնչկա և գործեյա, կերտկու իր և ուրիշների նկարագիրը: Այդ բռնատիրության տապայամով բացված ասպարեզը բացահայտ դարձրեց հոգևոր մշակների սղությունը: ժողովրդին Քրիստոսի Խաչի լուսավոր աղին առաջնորդելու, իր կորցրած արժեքները վերագտնելու համար անհրաժեշտ էր և է ' չայն հունով նրա կյանքի մեջ ներգրավվկը: Նոր նկարագրով, ազատության շնչով կերտված քաջամիտ ու քաջագործ հոգևորականներ են պետք ՝ բարճրացնկու համար հայ հոգևորականի անունը հայ իրականության մեջ, վերադարճնկու Հայ Եկեղեցուն իր փառքը: Նպատակն արժե, որ ամեն ջանք ուղղված լինի դրան: Եթե գրեթե ոչնչից այսօր ոտքի է կանգնկ դպրանոցը, ուրեմն Աստծո օրհնությունն կ մեզ հետ է, Աստված հարթում է իր ճանապարհը» :

Այնուհետև Սրբազան Հայրը ներկայացրեց աոաջիկա օրերին սկսվող շինարարական աշխատանքները' եկեղեցու, նոր հանրակացարանի, այլ մասնաշենքերի ու կառույցների ավարտը նախատեսելով երկու և կես տարվա ընթացքում:

Իր հայրական խոսքն ուղղելով շրջանավարտ սարկավագներին' Սրբազանն ասաց. « Այսօր ամեն հայ ընտանիք Սևանի ջրերից ծնված էոցսը տեսնում է իր տանը: Ձեզանով և ձեզ հաջորդողներով է գալու այն բաղձայի օրը, երբ հայ օջախները պիտի Լուսավորվեն երկնամերձ Սևանից ճաոագող իմանայի' յայսով... Անդրանիկության և'իրավունքը, և'պատասխանատվությունը ձերն է»:

Հոգևոր դպրանոցի վերստացման հանդիսությունն ավարտվեց «Հա յր մեր»-ի երգեցողությամբ և Սրբազան Հոր «Պահպանիչ»-ով:

ԱՆԱ ՀԻՏ ԱՆՏՈՆՅԱ Ն«վա զգենյա ն» դպրանոցի դասախոս

ԵՐԵՒԱՆԻ ՊԵՏԱԿԱՆ ՀԱՄԼՍԱՐԱՆԻ ԱՍՏՈԻԱԾԱԲԱՆՈԻԹԵԱՆ ՖԱԿՈԻԼՏԵՏԻ

ԱՌԱՋԻՆ ՏԱՐԻՆ1 9 9 5 - ի Ս ե պ տ ե մ բ ե ր ի 1 - ի ն , Ե ր և ա ն ի Պ ե տ ա կ ա ն Հ ա մ ա լս ա ր ա ն ի Բ ա ն ա

ս ի ր ա կ ա ն ի շ ե ն ք ի ն մ է կ ա ն կ ի ւն ը ս կ ս ա ն դ ա ս ա ւա ն դ ո ւթ ի ւն ն ե ր ը ն ո ր ֆ ա կ ո ւ լտ ե տ ի

մ ը ' Ա ս տ ո ւա ծ ա ր ա ն ո ւթ ե ա ն ֆ ա կ ո ւ լտ ե տ ի : 1 9 9 6 - ի Յ ո ւ լի ս ի վ ե ր ջ ա ւո ր ո ւ թ ե ա ն .

Պ ետ ա կ ա ն Հ ա մ ա լս ա ր ա ն ի հ ն ա գ ո յն շ է ն ք ի ն մ է ջ , ա ւա ր տ ե ց ա ն ե ր կ ր ո ր դ կ ի ս ա մ ե ա կ ի

ք ն ն ո ւ ր ի ւ ն ն ե ր ր : Ա Օ ցեա լ տ ա ր ո ւա ն Ս ե պ տ ե մ բ ե ր ի 1 6 - ի ն կ ա տ ա ր ո ւե ց ա ւ բ ա ց մ ա ն

հ ա ն դ ի ս ա ւո ր ա ր ա ր ո ղ ո ւ բ ի ւ ն ը Հ ա մ ա լս ա ր ա ն ի հ ի ն ս ե ւ պ ա զ ա լտ է կ ա ո ո ւ ց ո ւ ա ծ

պ ա տ կ ա ռ ե լի շ է ն ք ի ն մ է ջ :

ԵՐԵՒԱՆԻ ՊԵՏԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆ, ԱՍՏՈՒԱՕԱԲԱՆՈՒԹԵԱՆ ՖԱԿՈՒԼՏԵՏ

Ս ո վետ Մ ի ո ւ բ ե ա ն ն ա խ կ ի ն հ ա Ը ր ա պ ե տ ո ւթ ի ւն ն ե ր ո ւ բ ո լ ո ր հ ա մ ա լս ա ր ա ն ն ե ր ո ւն

մ է ջ , մ ի ա կ ն է Ե ր և ա ն ի Պ ե տ ա կ ա ն Հ ա մ ա լս ա ր ա ն ը , ո ր ա ռ ա ւ Ա ս տ ո ւա ծ ա ր ա ն ո ւթ ե ա ն

ն մ ա ն Ֆ ա կ ո ւ լտ ե տ հ ի մ ն ե լո ւ մ ե ծ ա յս ք ա յլը , հ ա մ ա լս ա ր ՛ա ն ի գ ի տ - խ ո ր հ ո ւ ր դ ի

ո ր ո շ ո ւ մ ո վ և պ ե տ ա կ ա ն վ ա ւ ե ր ա ց ո ւ մ ո վ :

Հ ա ն դ ի ս ա ւ ո ր բ ա ց մ ա ն օ ր ը , 1 9 9 5 բ . Ս ե պ տ ե մ բ ե ր ի 1 6 - ի ն , ի ն ե ր կ ա յո ւ ր ե ա ն Ե Պ Հ

ռ ե կ տ ո ր ' Հ Հ Գ Ա Ա ա կ ա դ ե մ ի կ ո ս Ռ . Մ ա ր տ ի ր ո ս յա ն ի , Ե Պ Հ պ ր ո ռ ե կ տ ո ր ն ե ր ո ւ ն , Հ Հ

Գ Ա Ա ն ա խ ա գ ա հ ո ւբ ե ա ն ա ն դ ա մ ն ե ր ո ւ ն , Մ ա շ տ ո ց ի ա ն ո ւ ա ն Մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն ի

տ ն օ ր է ն ի ն , Ա ս տ ո ւա ծ ա ր ա ն ո ւթ ե ա ն ֆ ա կ ո ւ լտ ե տ ի դ ե կ ա ն Շ ա ե է Ա ր ք . Ա ն է մ ե ա ն ի ն ,

Հ ա մ ա լս ա ր ա ն ի բ ո լ ո ր Ֆ ա կ ո ւ լտ ե տ ն ե ր ո ւ դ ե կ ա ն ն ե ր ո ւ ն , փ ր ո ֆ ե ս ո ր ա դ ա ս ա -

խ օ ս ա կ ա ն կ ա զ մ ի ն , հ ա ն դ ի ս ո լբ ե ա ն ը մ ա ս ն ա կ ց ո ղ Հ Հ փ ո խ ն ա խ ա գ ա հ և

Հ ա յա ս տ ա ն ի ք ր ի ս տ ո ն է ո ւ բ ե ա ն պ ե տ ա կ ա ն ա ց մ ա ն 1 7 0 0 - ա մ ե ա կ ի ն ն ո ւ ի ր ո ւ ա ծ

պ ե տ ա կ ա ն Հ ա ն ձ ն ա ժ ո ղ ո վ ի ն ա խ ա գ ա հ պ ր ն . Գ . Հ ա ր ո ւ բ ի ւ ն ե ա ն ի ն , Հ Հ Ա ժ

ն ա խ ա գ ա հ պ ր ն . Р . Ա ր ա ր ք ց ե ա ն ի ն , գ լխ ա ւ ո ր ո ւ բ ե ա մ բ Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Ա .

Ա մ ե ն ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի ն , ո ղ ջ ո յն ի ի ր խ օ ս ք ի ն մ է ջ , Հ Հ փ ո խ ն ա խ ա գ ա հ Գ .

Հ ա ր ո ւ թ ի ւ ն ե ա ն ը ը ս ա ւ .

« Սա շատ խորհրդավոր իրողություն է, որ Պետական Համա/սարսւՕը իր պատմական շենքն է վերադառնում Աստվածաբանության ֆակուլտետով: Մենք երբ քննարկում էինք 1700 ֊ ամյակի նախնական ծրագրերը և ծրագրային աշխատանքների նախապատրաստումը, Համալսարանի ղեկավարության կողմից եղած այս առաջարկությունը քննարկեցինք Վազգեն Վեհափառի նետ, քննարկեցինք այնուհետև նորընտիր Գարեգին Վեհափառի հետ, և մեծ ոգևորություն առաջացրեց, որ Հայաստանում ստեղծվում է նաև հոգևոր մշակութային այս օջախը, որը, գիտա-ուսումնական շուրջ կենտրոն ւինե/ով հանդերձ, միաժամանակ մեր հոգևոր վերածննդի ավետաբերներից է լինելու»:

Հ ա մ ա լս ա ր ա ն ի մ ի լ ս Ֆ ա կ ո ւ լտ ե տ ն ե ր ո ւ ծ ր ա գ ի ր ն ե ր ո ւ ն ն մ ա ն , Ա ս տ ո ւա ծ ա -

բ ա ն ա կ ա ն ը և ս կ ա զ մ ե ց ո ւ ս մ ա ն ի ր ծ ր ա գ ի ր ը , տ ա ր ա ծ ո ւա ծ բ ա կ ա լա վ ր ա տ ի չ ո ր ս

տ ա ր ի ն ե ր ո ւ և մ ա ք ի ս տ ր ո ս ո ւթ ե ա ն ե ր կ ո ւ տ ա ր ի ն ե ր ո ւ վ ր ա յ , ն պ ա տ ա կ ո ւ ն ե ն ա լո վ

պ ա տ ր ա ս տ ե լ կ ր օ ն ա գ ի տ ո ւ թ ե ա ն ո ւ ս ո ւ ց ի չ ն ե ր , ո ր ո ն ք պ ի տ ի դ ա ս ա ւ ա ն դ ե ն

բ ա ր ձ ր ա գ ո յն վ ա ր ժ ա ր ա ն ն ե ր ո ւն մ է ջ :


նորա բա ց Ֆ ա կուլտ ետ ը ուՕեցա ւ ե ր կ ո ւ ա մպ իոԸՕ եր' ԿրօԸակաԸ Գ ի տ ո ւ ֊

ր ի ւԸ ե բ ո ւ ա մ պ իո ն ' գ լի ա ւո ր ո ւբ ե ա մ բ Տո ք թ . Պ ր ռ ֆ . Հրա Օ դ Յա կոբեա Օ ի, և Ա ս տ ո ւա ծա բա ն ութ եա ն ա մ պ ի ո ն ' գ լի ա ւ ռ ր ո ւ թ ե ա մ բ Տ ո ք թ . Պ ր ո ֆ . Շ ա հ է

Ա րքեպ իսկոպ ոս Ա նէմ ե ա Ը ի : Ա նցնող ե ր կ ո ւ կ ի սա մեա կներո ւ ը ն թ ա ց ք ի ն զ ո յգ ա մպ իոնները գ ո ր ծ ե ց ի ն բծա խ ն դ ի ր կ ա նո ն ա ւոբո ւթ եա մ բ և ի ր ա գ ո ր ծ ե ց ի ն ի ր ե ն ց

ո ւս ո ւմ ն ա կ ա ն ծր ա գ ի ր ն ե ր ը [ո ւր ջ կ ա ր գ ա պ ա հ ո ւթ ե ա մ բ : Ք ն ն ո ւթ ի լն ն ե ր ո ւ

ա րդիւնքնեբը ա բդա ր ա ցուցին դա սա խ օսա կա ն կ ա զ մ ի ն Ը ո ւի ր ո ւա ծ ա շխ ա տ ա նքը և

պ ա րտ ա նա նա չութիւնը:Ա ոա ջին տ ա բուա ն դա սը նթ ա ցքներ ուն ե ե տ և ե ց ա ն 2 5 ո ւս ա ն ո ղ ն ե ր , ո բ ո ն ց է ն

1 6 -ը երկրորդա կա ն վա րժա րա ն ա ւա րտ ա ծ ա ղջիկներ ե ն և 9 - ը 'տ ղ ա ն ե ր : Ե րկրորդ

կիսա մեա կի ք ն ն ո ւթ ի ւն ն ե ր ո ւն , 11 ո ւս ա ն ո ղ նե ր ստ ա ցա ն « գ ե ր ա զ ա ն ց » գնա հա տ ա

կա ն, 5 - ը ' « գ ե ր ա զա ն ց» և « լ ա լ » , ի ս կ մնա ցեա լ 9 ո ւս ա ն ո ղ ն ե ր ը ' « գ ե ր ա զ ա ն ց » ,

« լ ա ւ » և «բ ա ւա ր ա ր » :Ո ւսումնա կա ն ե ր կ ու կիսա մեա կներու ը ն թ ա ցքի ն , ո ւս ա ն ո ղ ո ւթ ե ա ն դա սա խ օ-

սեցա ն ր ա զ մ ա թ ի ւ ա յց ե լո ւն ե ր , ո ր ո ն ց մ է ա ոա ջինը եղ ա լ Ե գիպ տ ոսի և Ա փ րիկէի

Հ ա յո ց Ա ռ ա ջն ո ր դ ' Գ երշ. Տ . Զ ա ւէ ն Ա ր ք ե պ ս . Ջ ի ն չի ն ե ա ն , ո ր , ի ր ե ն յա տ ո ւկ խ ո ր ի մ ա ց ո ն ո վ դ ա ս ա խ օս ե ց փ ր կ ա գ ո ր ծ ո ւթ ե ա ն խ ո ր հ ո ւր դ ի մ ա ս ի ն : Ն մ ա ն

դա սա խ օսութ եա մր մ ը ուս ա նո ղ ո ւթ ի ւն ը խ ա ն դ ա վ ա ո ե ց Լիոնի և Շ ր ջա կա յից

Ա ռա ջնորդա կա ն Փ ո խ ա նո րդ ' Ն որվա ն Ե պ ս. Զա քա րեա ն, որ բա ց ա տ ր ե ց Հ ա յ

Ե կ ե ղ ե ց ւո յ ի լր ա յա տ կ ո ւ թ ի ւ ն ն ե բ ը : Հ ո կ տ ե մ բ ե ր ի 2 - ի ն , պ երնա խ օս ի ր

ի մ ա ս տ ո ւթ ե ա մ բ խ օ ս ք ա ռա լ Մ եծի Տ ա ն ն Կ իլիկիոյ Տ .Տ . Ա ր ա մ Ա . Վ եհա փ ա ռ

Կա թողիկոսը, ո ր շե շտ ե ց կ ա ր ե ո ր ո ւթ ի ւն ը ա ստ ուա ծա բա նա կա ն գ ի տ ո ւթ ի ւն ն ե ր ո ւն

և խ ր ա խ ո ւս ե ց ո ւս ա նո ղ ո ւթ ի ւն ը ա ւելի մ ե ծ խ ա ն դ ո վ ն ո ւի ր ո ւե լո ւ ա ստ ուա ծ-

գ ի տ ո ւթ ե ա ն : Ի ա ն դ ա վ ա ռ ո ղ և ն ե ր շ ն չե ա լ ի ր ե ն ց խ օ ս ք ո վ Ֆ ա կ ո ւլտ ե տ ի

ո ւս ա նո ղ ութ ե ա ն խ օ ս ե ցա ն նա և Շիրա կի Թ է մ ի Ա ռա ջնոր դ Գ եր շ. Տ . Գ րիգորիս

Ա րքեպ ս. Բ ունի ա թ եա ն, Գ ա նա տ ա յի Հ ա յո ց Ա ռա ջնոր դ Գ եր շ. Տ . Ց ո վ ն ա ն Ա րքեպ ս.

Տ է ր տ է ր ե ա ն , Գ ե ր մ ա ն ի ո յ Թ է մ ի ն Ա ռ ա շ ն ո ր դ ' Գ ա ր ե գ ի ն Ե պ ս. Բ ե կ չե ա ն և

մա սնա գիտ ա կա ն դա սա խ օսութ եա մր մ ը ' Ո ւրո ւկ ո ւա յի Թ է մ ի Ա ռ ա շն ո ր դ ' Յա կ ո բ

Եպս. Գ ըլըննեա ն:Բա նա սիրա կա ն և Պա տ մա կա ն Ֆ ա կ ո ւլտ ե տ նե ր ի ն ե կ ա ծ և Ա ստ ուա ձա բտ նա

կանի ուս ա ն ո ղո ւթ ե ա ն մ ի ա ց ա ծ մ ե ծ խ ո ւ մ բ ե րիտ ա սա րդութ ե ա ն մ ը դա սա խ օսեց

Ս ա հմա նա դրա կա ն դա տ ա րա նի նա խ ա գա հ Գ ա գիկ Ց ա ր ո ւթ ի լն ե ա ն , ո ր ն ի լթ

ը ն տ ր ա ծ էր Հա յա ստ ա նի Կ ա ռա վա րութեա ն դ ի մ ա ց դ ր ո ւա ծ հ ի մ ն ա հ ա ր ց ե ր ը :

Ա պ րիլի 2 7 - ի ն , նո յնպ իսի լ ա յն ուսա նողա կա ն խ ո ւ մ բ ի մ ը դա սա խ օսեց Ն . Ս.

Օ ծ ո լթ ի լն Տ . Տ . Գ ա րեգին Ա . Վ եհա փ ա ռ Կ ա թողիկոսը, ո ր ն ե ր կ ա յա ց ո լց Հ ա յ

Ե կ ե ղ ե ցի ն ի ր կ ա ռ ո յց ռ վ , ի ր ր ն ո յթ ո վ և ի ր ա ռ ա ք ե լո լթ ե ա մ բ : Գ իտ ա կա ն բա ր ձ ր

մա կա րդա կի ի ր հ մ ա յի չ խ օ ս ք ո վ , Վ եհա փ ա ռ Հա յրա պ ետ ը ո ւն կ ն դ ի ր երիտ ա սա ր-

դ ո ւթ ե ա ն ա չքերը ս ե ւե ռ ա ծ պ ա հեց ի ր ո ս կ ե բե ր ա ն շ ո ւր թ ե ր ո ւն , ժ ա մ է մ ը ա ւե լի , և

ա նխոնջ կերպ ով պա տ ա սխ ա նեց ր ա զ մ ա թ ի ւ հ ա ր ց ո ւմ ն ե ր ո ւ:

Ո ւսումնա կա ն տ ա բուա ն ը ն թ ա ցքի ն ,, ո ւս ա նո ղ ո ւթ ի ւն ը և ո ւս ո ւց չա կ ա ն կ ա զ մ ը

ա յց ե լե ց ի ն ր ա զ մ ա թ ի ւ վա նքեր , ա յնտ եղ լս ե ց ի ն դա սա խ օս ութ ի լններ տ ուեա լ

վա նքի մ ա սի ն , ե կ ե ղ ե ցա կ ա ն ա ր ա րող ութ իւններո ւ մ ա ս ի ն և սկսա ւ զա րգա նա լ ա նռնց հ ո գ ի ի ն մ է ջ Հ ա յ ո լխ տ ա ւո րի զ գ ա ց ո ւմ ը :

Ա ռ ա ջի ն գիտ ա ր շա լը ո ւղ ղ ո ւե ց ա լ դ էպ ի Հ ա ռ ի ն ա յ վ ա ն ք ը : Ֆ ա կուլտ ետ ի


խ ո ւ մ բ ի ն մ ի ա ցա ւ Շիր ակի Թ էմ ի Ա ռա ջնոր դ Գ եր շ. Տ . Գ րիգորիս Ս րբա զա նը, ի ր

Սա րկա ւա գՕերով և Հ ո գ և ո ր ճ ե մ ա ր ա ն ի խ ո ւ մ բ մ ը դա սա խ օս ներով և ո ւս ա ն ո ղ

ն ե ր ո վ : Ց ա գ ա ր ե ա ն ն ե ր ո ւ կ ա ռ ո ւց ա ծ ա մ ա յի Տ ա ն ա ր ի ն մ է ջ , կ ա տ ա ր ո ւե ցա լ

մ ա մ ե ր գ ո ւ բ ի ւ ն , բ ա ց ա տ ր ո ւե ց ա ն հ ա յկ ա կ ա ն նա րտ ա րա պ ետ ութ եա ն գ ե ղ ե ց ի կ

կ ո թ ո ղ ի ն ա ռա նձ նա յա տ կ ո ւթ ի ւն ն ե ր ը : Ա ռ ա ջի ն շ փ ո ւ մ ն էր ա յս ' ր ւս ա ն ո ղ ն հ ր ո ւն և

հ ի ն վա նքի մ ը խ ո ր հ ր դ ա ւո ր ո ւթ ե ա ն հ ե տ :

Ե ր կր որ դ գ ի տ ա ր շա ւը կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո լե ց ա ւ Ն ո յե մ բ ե ր ի 2 0 - ի ն ' Ց ա կ ո բ ա յ

Մ ծ բ ն ա յ Հ ա յր ա պ ետ ին տ օնին, Ա րտ ա շա տ ի շ ր ջա ն ի ն մ է ջ : Ո ւսա նող և դա սա խ օս

0երկսւյ ե ղ ա ն Ս. Պա տ ա րա գին Ս. Ց ա կ ո բ ա յ Ե կ ե ղ ե ցի ի ն մ է ջ , ո ւր կը գտ նո ւի

Ա ուրբին դ ա մ բա ր ա ն ը : Ս. Պա տ ա րա գէն ե տ ք , խ ո ւ մ բ ը բա բձ ր ա ց ա ւ Խ որ Վիրա պ ի

վ ա ն ք ը : Օրը Շա բա թ է ր , շա տ հա նելի էր տ եսնել ա յնտ ե ղ հ ա ր ս ն և ո ր ն ե ր ո ւ

բ ա զ մ ա բ ի ւ խ ո ւ մ բ հ ր , շա ր ք ի կ ե ցա ծ, մ տ ն ե լո ւ հ ա մ ա ր Ե կ ե ղ ե ց ի , Ս. Պսակի

խ ո ր հ ո ւր դ ը ը ն դ ո ւն ե լո ւ : Վ ա նքի փ ոքր մ ա տ ո ւռ ի ն մ է ջ , ո ւս ա նո ղ նե ր ը տ եսա ն խ ո ր

վիրա պ ի մ ո ւտ ք ը և ի ջ ա ն վ ա ր 'ի ր ե ն ց ա չքե ր ո վ տ եսնելո ւ հա մ ա ր ա ր գելա ր ա նը , ո ւր

Ս. Գ րիգոր Լ ո ւս ա ւո բի չ դա տ ա պ ա րտ ուա ծ էր ա ն ցն ե լո ւ տ ա ս ներ եք տ ա րիները,

դ ո ւր ս գ ա լէ ա ռա ջ, ք ր իս տ ոն էա ցն ելո ւ հա մ ա ր Հ ա յո ց ա շխ ա րհ ը:

Ձ մ ե ռ ա յի ն ե ր կ ո ւ ց ր տ ա գ ի ն ա մ ի ս ն ե ր ո ւն ' Ց ո ւն ո ւա բ և Փ ե տ ր ուա ր ին , կը

փ ա կ ռ ւի ն Հ ա յա ս տ ա ն ի բ ո [ո ր ո ւս ո ւմ ն ա ր ա ն ն ե ր ը : Հ ե տ և ա բ ա ր , գ ի տ ա ր շա ւ

ո ւխ տ ա գ ն ա ց ո ւբի ւն ն ե ր ը շ ա բո ւն ա կ ո ւե ց ա ն Ա պ րիլի ս կ ի զ բ ը , Ա ւա գ Շ ա բ բ ո ւա ն և Ս.

Տ ա տ ի կ ի տ օն ե ր ո ւ ա ռ ի թ ո վ : Ծ ա ղ կ ա զ ա ր դ ի ն , ա ռ ա ջի ն ո ւխ տ ա գ ն ա ց ո ւթ ի լն ը

ո ւղ ղ ո ւե ց ա ւ դ էպ ի Տ ո ւա ր բ ն ո ց ի Տա նա րի ա ւե բա կ նե ր ը , Ս. Հ ռ ի փ ս ի մ է գե ղ ա կ ե ր տ

Տա նա րը և Ս. Շ ողա կա թի Ե կ ե ղ ե ց ի ն :

Ա ւա գ Հ ի ն գ շ ա բ թ ի օր , Ֆ ա կ ո ւլտ ե տ ի խ ո ւ մ բ ը նե ր կ ա յ ե ղ ա լ Ս. է ջ մ ի ա ծ ի ն ի Մ ա յր

Տ ա ն ա ր ի ն մ է ջ ' Ր տ ն լո ւա յի ա ր ա ր ռ ղ ո ւթ ե ա ն , ո ր ո ւ ն ը ն թ ա ց ք ի ն , Վ եհա փ ա ռ

Հա յրա պ ե տ ը ոտ քեր ը լո ւա ց ն ա և Ֆ ա կ ո ւլտ ետ ի ե ր կ ո ւ ո ւս ա ն ո ղ ն ե ր ո ւ: Ա ր շա ւա -

խ ո ւ մ բ ը ա յց ե լե լե ց ն ա և Հ ի ն Վ եհա րա նի շ է ն ք ը , ո ւր ա պ րա ծ և գ ո ր ծ ա ծ է ի ն

Ա մ ե ն ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ն ե ր ը , մ ի ն չ և ե ր ջ ա ն կ ա յի շա տ ա կ Վ ա զ գ է ն Ա .

Կ ա թողիկոսը, ո ր ո ւն օ ր ո վ վ ե բա դ ա ր ձ ո ւե ց ա ւ Նոր Վ եհա րա նի շ է ն ք ը , ն ո ր ո գ ո ւե ցա ւ

և սկսա ւ գ ո ր ծա ծո ւի ւ ի բ ր և Կ ա թողիկոսա րա ն: Ա նո նք ա յց ե լե ց ի ն ն ա և հ ի ն և նոր

թ ա նգա ր ա նն ե ր ը , ո ւր գ տ ա ն զ մ ա յլե լի գա ն ձերը ե կ ե ղ ե ցա կ ա ն սպ ա սներու և

ա ս ե ղ ն ա գ ո ր ծ ո ւա ծ գ գ ե ս տ ն ե ր ո ւ, վ ա բ ա գ ո յն ե ր ո ւ , և ա յլն :

Ա պ րիլի 2 8 - ի ն , հա ւա տ քով ն ե ր շ ն չո ւա ծ երիտ ա սա րդ ո ւխ տ ա ւոր ն եր ը տ ա բ ո ւե -

ց ա ն Գ ի ւմ ր ի ի Ս. Ա ստ ո ւա ծա ծի ն Ե կ ե ղ ե ց ի ն , ն ե ր կ ա յ ը լլա լո ւ Ա ա րկա ւա գա ց

ձե ռ ն ա դ բո ւթ ե ա ն , ո ր մ է ե տ ք ուխ տ ի գ ա ց ի ն Պ ա հլա ւունեա ց տ ոհմ ի հ ռ չա կ ա ւո ր

Մ ա ր մ ա շէնի վ ա ն ք ը :

Գ իտ ա րշա ւ ո ւխ տ ա գ ն ա ց ո ւթ ի ւն ն ե բո ւ գա գա թ նա կէտ ը ե ղ ա ւ ո ւղ և ո ր ո ւթ ի լն ը

դ էպ ի Տ ա թ և : Ց ո ւլի ս ի 2 9 - ի ն , ո ւս ա ն ո ղ ո ւթ ի ւն ը , դա սա խ օսները և Ֆ ա կ ո ւլտ ե տ ի

ա շխ ա տ ողները ո պ ղ ո ւ ե ց ա ն դ էպ ի Ե ղեգնա ձոր և կա նգ ա ռ ի ն Ն որ ա վա նք: Զ ի ր ե ն ք

ը ն դ ո ւն ե ց և ա ռ ա ջնո ր դ ե ց Ս իւնեա ց Թ է մ ի Ա ռա ջնո ր դ Ա բ ր ա հ ա մ Ծ ա յր ա գ ո ւ յն

Վ ա րդա պ ետ ը, որ ը ն ե ր կ ա յա ցր ե ց նա և ե կ ե ղ ե ց ի ի ն պ ա տ մ ո ւթ ի ւն ը : խ ո ւմ բ ը մ տ ա ւ

ապա Օ ր բ կ ե ա ն ի շխ ա ն ն ե ր ո ւ դ ա մ բա ր ա ն ը , ո ւր , ի ն ք ն ա մ փ ո փ , ա ղ օ թ ե ց ի ն Հ ա յ

հա ւա տ քի և հ ա յր ե ն ի ք ի պ ա շպ ա ն ի շ խ ա ն ն ե ր ո ւ յի շ ա տ ա կ ի ն : Ա յն ո ւհ ե տ և ,

ո ւխ տ ա ւոր խ ո ւ մ բ ը ա ռա ջն ո ր դ ո ւե ցա ւ դ է պ ի ն ա մ բա ր ը , ո ւր Ս ի ւնեա ց Թ էմ ի

Ա ռա ջնո ր դ ը յա ջ ո ղ ա ծ է ս տ ե ղ ծե լ պ ա տ շա ն յա ր մ ա ր ո ւբ ի ւն ն ե ր ը ն դ ո ւն ե լո ւ 3 5 0

Х22 թ- • ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

զ ո հ ո ւա ծ մա րտ իկներու ե ր ե խ ա ն ե ր : Շատ յո ւ ղ ի չ էր Ֆ ա կուչսւետ ի ուս ա ն ո ղո ւթ ե ա Ը

և ո ր բա ցա ծ մա Օ ուկՏերու հա նդ ի պ ո ւմ ի պ ա հը: Ի ւր ա քա նչիւր մ ա ն ուկի ետ ին,

շո ւք ի ն մ ա ն կ ե ր և ե ի ն մ ե ր օրերու հ եր ո սն եր , ո ր ո ն ք ն մ ա ն Օ րբեւեա ններուն. պ ա շտ պ ա նա ծ էի ն Հ ա յո ց լե ո ն ե ր ը և զ ո հ ո ւա ծ ա նոնց ա զա տ ա գր ռ ւրեա ն հ ա մ ա ր :

Երկու ժա մերը ա նցա ն շա տ ա րա գ, մ ա նուկներ ը ե ր գ ե ց ի ն , պ ա րեցին, արտասա

նե ցին և ա յց ե լո ւն ե ր ո ւն սիրտ երը կա պ եցին ի ր ե ն ց հա րա զա տ ի խ ո ր ո ւն կ ս ի ր ո վ :

Ցա ջորդ ա ռա ւօտ , խ ո ւ մ բ ը ո ւղ ղ ո ւե ց ա ւ դ էպ ի վ ե ր , աւել]ւ վ ե ր . դ էպ ի Տ ա ր և ի

վ ա ն ք : ժ ա մ է մ ը ա ւեչի բա ր ձ ր ա ն ա լէ ե տ ք ե ր և ց ա ն գ մ բե թ ն ե ր ը լե ռ ա ն գ ա գ ա թ ի ն :

Ո ւխ տ ա ւորները կ ա զ մ ե ցի ն թա փ որ և Շ ա հ է Ս րբա զա նի, Ա շոտ Ա բ ե ղ ա յի և Գ և ո ր գ

Ս ա րկա ւա գի ա ռ ա ջն ո ր դ ո ւթ ե ա մ բ ք ա լե ց ի ն դ է պ ի վ ա ն ք , ե ր գ ե լո վ "Փ ա ռ ք ի

բա ր ձ ո ւն ս Ա ս տ ո ւծ ո յ և յե ր կ ի ր խ ա ղ ա ղ ո ւթ ի ւն , ի մ ա ր դ իկ հ ա ն ո ւթ ի ւն ՜: Ն ո ր ո գուա ծ

Տա նա րին մ է ջ , բ ո լո ր ը զ գ ա ց ի ն թ է իրա պ էս կը գ տ ն ո ւի ն Ա ս տ ո ւծ ո յ բ ա ր ձ ո ւն ք ի ն և ,

ա յդ զ գ ա ց ո ւմ ո վ ե ր գ ե ց ի ն “Ա ռա ւօտ լո ւ ս ո յ, Ա րեգա կն ա ր դա ր, ա ռ ի ս լ ո յս ծւսգեա ":

Պ ա շտ ա մ ուն ք է ն ե տ ք , Գ և ո ր գ Ս ա ր կա ւա գը, կ ե ց ա ծ Գ ր ի գ ո ր Տ ա թ և ա ց ի ի

դ ա մ բա ր ա ն ի ն մ օտ , ըրա ւ պ ա տ մա կա նը վ ա ն ք ի ն : Ա պ ա , խ ո ւ մ բ ը ա յց ե լե ց վ ա ն ք ի ն

զա նա զա ն մ ա ս ե ր ը , խ մ բ ո ւ ե լէ ա ռա ջ Մ ետ րա պ ոլիտ Ստեփաննոս Օ րբելեա նի

կ ա ռ ո ւցա ծ մ ա տ ո ւռ ի ն մ է ջ : Ա յն տ ե ղ , Ֆ ա կուլտ ետ ի դա սա խ օս Մա րի Ս ա նթուրջեա ն

ն ե ր կ ա յա ցռ ւց Գ րիգոր Տա թ և ա ցիի կեա նքն ո ւ գ ո ր ծ ը : Ա յս պ էս կա տ ա րուեցւսլ

ո ւխ տ ա գ ն ա ց ո ւթ ի ւն մ ը , ո ր ռ ւն ա պ ր ո ւմ ն ե ր ո վ հա րս տ ա ցա ծ երիտ ա սա րդներ ը

ա ւա րտ եցին ա ռա ջի ն տ ա րուա ն ի ր ե ն ց դա սը նթ ա ցքն ե ր ը :

Ո ւս ո ւմ ն ա կ ա ն տ ա ր ուա ն ի ր ա գ ո ր ծ ո ւմ ն ե ր է ն ա մ ե ն է ն ն շա ն ա կ ա լի ն ե ւ յա լ

Ֆ ա կուլտ ետ ի գ ր ա դա ր ա նը : Հ ա մ ա յն ա վ ա ր կա րգերը ա ր գ ի լա ծ է ի ն ո ր կրօնա կա ն

ո և է բո վ ա ն դ ա կ ո ւթ ե ա մ բ գ ր ա կ ա ն ո լթ ի լն մ տ ն է ո և է կրթ ա կա ն ե ա ր կ է ն ե ր ս :

Ն ոյն իս կ Հա մա լսա րա նի մ ե ծ գրա դա րա նին մ է ջ ա մ բա ր ո ւա ծ գ ի ր ք ե ր ո ւն մ է ջ

պ ա հուա ծ հա զո ւա գի ւտ դիրքերը , ա րգելքի տակ. մ ն ա ց ա ծ է ի ն և ա նտ րա մա դրելի

է ի ն ը ն թ ե ր ցո ղ ն ե ր ո ւն :

Երբ Պ ետ ութ եա ն կ ո ղ մ է վ ա ւե ր ա ց ո ւե ց ա ւ Շ ա հ է Ս ր բա զա նի ա ռա ջա րկը Ա ստ ուա ծա րա նութեա ն Ֆ ա կուլտ ետ հ ի մ ն ե լո ւ , ա ն դ ի մ ե ց տ ա կա ւին Մ ե ծի Տ ա ն ն

Կ ի Փ կ ի ո յ Տ . Տ . Գ ա րեգին Բ . Կա թողիկոսին և Գ ա լուստ Կ իւլպ էնկեա ն Հ ի լք ն ա ր ֊

կ ո ւթ ե ա ն ' ո ւղ ա ր կ ե լո ւ հ ա մ ա լս ա ր ա ն ի ն կ ր օ ն ա -ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն գ բ ա կ ա ն ո ւթ ի ւն :

Վ եհա փ ա ռը ա նմիջա պ էս ը ն դ ա ռ ա ջ ե ց և ո պ ա ր կ ե ց ե ա ր ի ւր է ա ւելի հա տ որներ

Կ իլիկիոյ Կա թողիկոսարա նի հր ա տ տ րա կ ութ ի ւնն եր էն : Ն ո յն պ էս , Գ . Կ իւլպ էնկեա ն

Հի մ ն ա ր կ ո ւթ ե ա ն Հ ա յկ ա կ ա ն բ ա ժ ն ի Տ ն օ ր է ն ' Պբ. Զ ա ւէ ն ե կ ա ւե ա ն ո ւղ ա ր կ ե ց “Կնիք

Հ ա ւա տ ո յ" վերա հրա տ ա րա կուա ծ ե ա տ ո ր էն ե ր ե ք օրինա կներ:

Մ ինչ ա յդ , Հա մա լսա րա նի հ ի ն շ է ն ք ի ն մ է ջ գ տ նո ւո ղ ֆ ի զ ի կ ա յի փ որձա սրա հը,

հիմ նա պ էս վե ր ա նո ր ո գ ո ւա ծ, կա հա ւորուեցա ւ ի բ ր և Ֆ ա կ ո ւլտ ե տ ի գր ա դ ա ր ա ն :

Շ ա եէ Ս րբա զա ն բ ե ր ե լ տ ուա ւ Ձ ի թ ե նե ա ց Լ երա ն Հ ա յ Ա սա ո ւա ծա շունչի Կեդրոնի

ի ր գրա դա րա նին մ ե ծ մ ա սը (հա զա ր ե ա տ ո րն ե ր է ա ւե/ի ) և կ ա զ մ ո ւե ց ա ւ նոր

գրա դա րա նը, օժ տ ո ւա ծ հ ա մ ա կ ա ր գ ի չնե ր ո վ և ը ն թ ե ր ցա ս ր ա հ ո վ : Ս րբա զա նը, մ ի ն չ

ա յդ , դ ի մ ա ծ էր ն ա և Ա նկլիքա ն Ե կեղ եցի ին , ո ր մ օտ 7 4 0 հա տ որ Ա ն գ լե ր է ն հ ի ն և

նոր երա տ ա րա կութիւններ ն ռ լի ր ե ց ի ն Ֆ ա կ ո ւլտ ե տ ի ն : Գ իրքերու ը ն տ ր ո լթ ի ւն ը

կա տ ա րեց Բրիտ ա նա կա ն Գրա դա րա նի Ա ր և ե լե ա ն բ ա ժ ն ի տ ն օրէն Ա րժա նա պ ա տ իւ

Տօքթ որ Ներս էս Ա . •Բահանայ Ն ե ր ս ե ս ե ա ն ը : Ս րբա զա նը ն մ ա ն դ ի մ ո ւ մ մ ը

կա տ ա րա ծ էր Ռ ուս Ո ւղղա փ ա ռ Ե կեղ եցի ին , ո ր ը ո ւղ ա ր կ ա ծ է ռ ո ւս ե ր ե ն գիր քեր ո ւ


ց ո ւց ա կ մ ը : Ը Ը տ ր ո ւա ծ մ օտ 2 0 0 հա տ որներ պիտի ս տ ա ցո ւի ն մ օտ օ ր ե ր ս :

Ը ն դ ա ռ ա ջե լո վ Շ ա հ է Ս րբա զա նի խ ն դ ր ա ն ք ի ն , Ա մ ե ր ի կ ա յի Ա ր և ե /հ ա ն թ է մ ի

Ա ռա ջնոր դա րա նը ն ո ւի ր ե ց 6 օրինա կ Ն որ ա յր Ա րք. Պ ողա րեա նի « Ծ իսա գիտ ու-

թ ի լ ն » հ ա տ ո ր էն : Ն ո ւէր ս տ ա ցո ւեցա ն նա և ր ա զ մ ա թ ի ւ դիրքեր կրօնա կա ն ա յլ

կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւթ ի ւն ն ե ր է, Հ ա յ Ա լետ ա րա նա կա ն Ե կ ե ղ ե ց ի էն , Հ ո գ և ո ր Ե ղ բա յր ա կ -

ց ո ւթ ե ն է ն , Վ եր. Ս. Սահակեանի գ լխ ա ւո ր ա ձ « Ֆ ր ա ն ս ա յի Բ ողոքա կա ն Ե կ ե ղ ե ցո ւ և

Հա յա ս տ ա ն ի մ ի ջ և հ ա մ ե ր ա շի ւո ւթ ի ւն » կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւթ ե ն էն և ա յլ ա նհա տ ներէ:

Ֆ ա կ ո ւլտ ետ ի Գի տ -խ ո ր հ ո ւր դ ը , Յ ո ւլի ս ի 2 7 - ի ի ր նիստ ի ը ն թ ա ց ք ի ն , ո ր ո շե ց

գրա դա րա նը ա նուա նել ի ր հ ի մ ն ա դ ի ր բա ր ե ր ա ր ի ա ն ո ւն ո վ ' « Շ ա հ է Ա րք. Ա նեմ եա նի ա նուա ն ա ստ ուա ծա բա նութ եա ն կ ա բի ն ե տ » , կ րնա տ ' «Ա ն ե մ ե ա ն գ ր ա դ ա ր ա ն » :

Յ ո ւլի ս ի 2 4 - ի ն , Շ ա հ է Ս րբա զա նի 7 0 -ա մ ե ա կ ն է ր : Ա յդ ա ռ թ ի ւ, Հա մ ա լս ա րա նի

ռեկտ որա տ ի գի տ ա ժ ո ղ ո վ ը նիստ գ ո ւմ ա ր ե ց Յ ո ւլի ս ի 2 5 - ի ն , ո ր ո ւ ը ն թ ա ց ք ի ն

դ ր ո ւա տ ո ւե ցա ւ Ս րբա զա նի գիտ ա կա ն և կրթ ա կա ն ծ ա ռ ա յո ւթ ի ւն ը և յա տ ո ւկ

վ կ ա յա գ ի ր շն ո ր հ ո ւե ց ա ւ Ֆ ա կ ո ւլտ ե տ ի դ ե կ ա ն ի ն :

Ո ւս ո ւմ ն ա կ ա ն տ ա ր ո ւա յ ե ր կ ր ո ր դ կ ի ս ա մ ե ա կ ի ն , Ա ս տ ո ւա ծ ա բա ն ո ւթ ե ա ն

Ֆ ա կ ո ւլտ ետ ի գ ի տ ա ժ ռ ղ ո վ ը մ շ ա կ ե ց նոր ծր ա գ ի ր , Հ ա յ Ե կ ե ղ ե ց ւո յ Պ ա տ մութ եա ն

մ ի ա մ ե ա յ դ ա ս ը ն թ ա ց ք հա ստ ա տ ել Հա մ ա լս ա րա նի բ ո լո ր Ֆ ա կ ո ւլտ ե տ ն ե ր ի հ ա մ ա ր :

Ծ րա գիրը ա րժա նա ցա ւ Վ եհա փ ա ռ Հա յր ա պ ետ ի հ ա ւա նո ւթ ե ա ն և ն ե ր կ ա յա ցո ւե ց ա ւ

Հ ա մ ա լս ա ր ա ն ի մ ե ծ Գի տ ֊խ ո ր հ ո ւ ր դ ի ն , ո ր վ ա ւե ր ա ց ո ւց զ ա յն և հ ղ ե ց Բ ա ր ձ ր ա գ ո յն

Ո ւս մ ա ն նա խ ա րա րին: Յ ա տ ո ւկ ո ր ո շ ո ւմ ո վ ծ ր ա գ ր ո ւե ց ա ւ ո ր Ա ստ ուա ծա բա -

ն ո ւթ ե ա ն Ֆ ա կ ո ւլտ ե տ ի մ ա սն ա գէտ դա սա խ օսներու յա ն ձ ն ա խ ո ւմ բ մ ը կ ա զ մ ո ւի և

ս տ ա նձ նէ յա տ ո ւկ ձեռ նա ր կ պ ա տ րա ստ ելու պ ա րտ ա կա նութ իւնը ո ւս ո ւմ ն ա կ ա ն

յա ջ ո ր դ տ ա բո ւա ն ը ն թ ա ց ք ի ն : Ծ ր ա գրո ւա ծ դա սա խ օս ո ւթ ի ւն նե ր ը պ իտ ի ս կ ս ի ն

1 9 9 7 - ի Ս եպ տ եմ բերի 1 - ի ն :Ա յս պ էս սկսա ւ և ա ւա րտ եցա ւ Ա ս տ ուա ծա բա ն ո ւթ եա ն Ֆ ա կ ո ւլտ ե տ ի ո ւս ո ւմ

նա կա ն ա ռա ջի ն տ ա րին, ո բ ո ւ ն գ ո յո ւթ ե ա մ բ և գ ո ր ծ ո ւն է ո ւթ ե ա մ բ , բ ա ր ձ ր ա գ ո յն

ո ւս ո ւմ ն ե ր ո ւ ա շխ ա րհին մ է ջ ն ե ր գ ո ր ծ ե ց նոր ո գ ի , կրթ ա կա ն նոր շ ո ւ ն չ , ա շխ ա

տ ա ն քա յի ն ո ւ ր ո ւ յն ո ն և խ ն կ ա բ ո յր մ թ ն ո լո ր տ , ո րը ա րժա նա ցա ւ բ ա ր ձ ր գնա հա

տանքի պ ետ ա կա ն և հա մա լսա րա նա կա ն բ ո լո ր շ ր ջա ն ա կ ն ե ր ո ւն մ է ջ :

ՄԱՐԻ ՍԱՆԹՈԻՐԶԵԱՆԳ Ա Ս Ա Ի Օ Ս

ՕՇԱԿԱՆՈԻՄ ԲԱՑՎԵՑ Ս. ՄԵՍՐՈՊ ՄԱՇՏՈՑ ԴՊՐԱՏՈՒՆԸ

Բ ա ր ե գ ո ր ծ ո ւ թ յո ւ ն ը դ ա ր ձ ե լ է դ ա վ ա ն ա ն ք ա զ գ ի ս ն վ ի ր յա լ զ ա վ ա կ ն ե ր ի ց չ ա տ ե ր ի

Հ ա մ ա ր , ո ր ո ն ց ա ն վ ա ն ա ց ա ն կ ը լր ա ց ն ե լո ւ , ե կ ա վ և ս մ ե կ ը ' ա մ ե ր ի կ ա Հ ա յ Ջ ի վ ա ն

Կ ո ր ո յա ն շ , ո ւ մ ը ն տ ա ն ի ք ի ա ն դ ա մ ն ե ր ը , Հ ա զ ի վ մ ա զ ա պ ո ւ ր ծ թ ո ւ ր ք ի յ ա թ ա ղ ա ն ի ց ,

ե ր կ ա ր դ ե գ ե ր ո ւ մ ն ե ր ի ց Հ ե տ ո , Հ ա ս տ ա տ վ ե ց ի ն Ջ ի կ ա գ ո յի ն ա հ ա ն գ ո ւ մ :

Տոնա կա ն տ րա մա դրո ւթ յա մբ ս ո ւ յն թ վա կա նի սեպ տ եմբերի 6 -ի ն Արա գա ծոտ ն ի նա հա նգի ղ եկ ա վ ա ր ո ւթ յո ւնն Օչա կան գ յո ւ ղ ո ւ մ ը ն դ ո ւն ե ց պ ա տ վա վոր Հ յո ւր ե ր ի ն ' Ա մենա յն Հ ա յո ց Կաթողիկոս Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա րեգին Ա Հա յրա պ ետ ի նա խ ա գա հ ո ւթ յա մ բ :

Օչա կանի Ս ուրբ Մեսրոպ Մ ա չտ ոց եկեղ եցո ւ մ ո ւտ ք ի մոտ Նորին Ս ր բո ւթ յա նն ո ւ ի ր չք ա խ մ ր ի ա նդա մներին դիմա վորեցին ա վա նդա կա ն ա ղ ո ւ Հա ցո վ , դ Հ ո լ- զ ո ւռ ն ա յո վ : Ապա Հ ա յո ց Հա յրա պ ետ ը « կ ա չա փ ա ո .*-ի ե ր գ ե ց ո ղ ո ւթ յա մ բ մ ո ւտ ք գ ո ր ծե ց Ս. Մեսրոպ Մ ա չտ ոց եկեղեցի , ո ւր , ա մ ե նքի Հետ մ եկտ եղ, վկա ն եղա վ նորա բա ց Ներսես Ա չտ ա րա կեցի Հա մա լսա րա նի ա ռ ա չ ի ն ո ւս ա նո ղ նե ր ի Հա նդիսա վոր երդմա ն ա ր ա ր ո ղ ութ յա նը :

Նախ ներկա ներին ո ղ ի ւ յն ի ո ւ բա ր ի գա լս տ յա ն խ ո ս ք ասա ց Ա րա գա ծոտ նի թ եմ ի ա ռ ա չն որ դ Հո գ ե չն ո ր Հ Տ . Նա վա սա րդ վա րդա պ ետ Կ&ոյանը, ապ ա, նորա բա ց Համա լսա րանի ռեկտ որ պ րոֆեսոր Մ ա րտ ուն Գ րիգորյա նի բա ցմ ա ն խ ո ս ք ի ց ա նմիջա պես Հետ ո, ա պ ա գա ո ւս ո ւց ի չն ե ր ն ուխ տ եցի ն լի ն ե լ Ա մ ե նա յն Հ ա յո ց Ո ւս ո ւցչա պետի ա րժա նի Հետ նորդներն ո ւ ն վ ի ր յա լն ե ր ը :

Ա յն ո ւՀ ե տ և ի ր Հա յրա կա ն պ ա տ գ ա մ -խ ո ր հ ո ւր դ ը տ վեց ա մ ե ն ա յն ա զ գ ի ս Հա յրա պ ետ ը' չե չտ ե լո վ . «Մ շ ա կ ո ւ յթ ն է , որ կկերտ ի Հողը և կվերա ծի ա յն Հ ա յր ե - ն ի ք ի : Ա յգ մ շա կ ո ւյթ ի ն սպ ա սա վորներն ե ք դ ո ւ ք ա յս օ ր : Ես շնո ր հա վո ր ո ւմ ե մ ձ ե զ , մա սնա վորա բա ր 1 9 9 6 - 9 7 դպ րոցա կա ն տ ա րեշրջա նի ա յս ս կ ղ բի ն և ի սրտ ե ա ղ ո թ ո ւմ ե մ , մ ա ղ թ ո ւմ , որ կա պ վեք ուս մ ա ն , ո ւս ո ւմ ը ա պ րուստ ի վ ե ր ա ծե ք , ձեր բա րձր ա ցմա ն և Հ ա յր ե ն ի ք ի զա րգա ցմա ն ծ ա ռ ա յո ւթ յա ն մ ե չ դ ն ե ք : Ա ստ վա ծ թ ո ղ օրհնի ա յս նոր սերունդը և մ ա նա վա նդ նրա նց տա Հ ա ռ ա չգ ի մ ո լթ յա ն , զ ա ր գ ա ցմ ա ն, եղա ծին վրա նորը շի ն ե լո ւ գա ղա փ ա րին և գա ղա փ ա րա կա նին գ ի տ ա կ ց ո ւթ յո ւն ը » :

Հ ա ն դ ի ս ո ւթ յո ւն ն ա վա րտ վեց «Պ ա Հ պ ա ն ի չ»~ ո վ : Ապա Նորին Ս ր բո ւթ յո ւն ը , Հ ո գ և ո ր դա սի և Հ յո ւր ե ր ի Հե տ , ա ռա ջնո ր դ վեց դեպ ի 8 8 -ա մ յա բա րերա ր տիար Ջիվա ն Կոբոյա նի միջոցներով վերա բա ցվա ծ Ս ուրբ Մ եսրոպ Մ ա չտ ոց դպ րա տ ուն , ո ւր կա տ ա րվեց նորա բա ց Հա ստ ա տ ութ յա ն օ ր Հ ն ո ւթ յա ն կ ա ր գ ը ' ձ ե ռ ա մ բ Ե րոլսա - ղեմի Հ ա յո ց Պատրիարք Ա մենա պ ա տ իվ Տ . Թ ո ր գոմ ա րքեպ իսկոպ ոս Մ ա ն ո ւկ յա ն ի :

Ներկաների ո ւշա դ ր ո ւթ յո ւն ը հրա վիրելով դպ րա տ ա ն դ երի ն և ա պ ա գա խ ն դ ի ր ներին, շեշտ ելով մ ե ծ Հ ա յո ր դ ո ւ ն վ ի ր ո ւմ ը ' Գ ա րեգին Ա Կա թողիկոսն ի մա սնա վորի նշեց. «Ե րջա նկա Հիշա տ ա կ Գ ևորգ Ե Կաթողիկոսը ա յս դպ րոցին Հիմ ք ե ր ը գ ր ա վ , ապա վ ա զ գ ե ն երջանկահիշա տ ակ մեր նա խ որդը մտ ա ծեց ա յն վերա ծեչ Ս ուրբ Մեսրոպ Մ ա շտոցի ա նվա ն թ ա ն գա ր ա նի , մ ե ն ք թ ա նգա րա նը և դ պ ր ո ւթ յա ն տ ունը մ ի ա ց ո ւց ի ն ք : Ահավասիկ ի ր ա գործվ եցա վ ա յդ ե ր ա զ ը : Թ ող երկ ի նք ե ն երջա նկա նա ն Վ ա զգ ե ն Կաթողիկոսի և Գ ևորգ Ь- ի Հ ո գ ի ն ե ր ը : Ա նոնց Հետ և ա ն ո նցմ ե բա ր ձր թ ո ղ

ԲԵՐԿՐԻ Հ ո գ ի ն Ս ուրբ Մերոպ Մ ա շտ ոցի» :

Հա վա րտ ի ր խ ո ս ք ի . Նորին Ս ուրբ Օ ծ ո լթ յո ւն ը տ իա ր Ջ իվա ն Կ ոբոյա նին պարգև ա տ ր եց Հ ա յա ս տան յա յց Ե կեղեցու ա մենա բա րձր պ ա ր գ և ո վ ' Ս ուրբ Գրիգոր Լ ուսա վորչի ա ռա ջին աստիճանի շքա ն շա ն ո վ , որից Հետ ո ի ր սրտ ի խ ո ս ք ն ասաց բա րերա րը :

Մ. Վ.

ՔԱՀԱՆԱՅԱԿԱՆ ՁԵՈ-ՆԱԴՐՈԻԹՅՈԻՆ ԷՋՄ ԻԱ ԾՆԻ ՍՈՒՐԲ ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ

ԵԿԵՂԵՑՈՒՄՍեպտեմբերի 28-ին, երեկոյան ժամերգությունից Հետո, Ս

Աստվածածին եկեղեցում տեղի ունեցավ Հարություն 'Քեսաբյան, Արսեն Ազարյան, Հայկ Իսայան և Արմեն Խլղաթյան սարկավագների քահանայական կոչման արարողությունը' Հանդիսապետոլթյամբ Արմավիրի թեմի առաջնորդ Տ. Ասողիկ եպս. Արիս տակեսյանի: Արարողությանը մասնակցում էին նաև բազմաթիվ Հոգևորականներ ու Հավատացյալներ: Համաձայն Հայ Եկեղեցու կարգի, վկայություն տրվեց ընծայացուների Հոգևոր պատրաստության, վարքի վերաբերյալ, և ապա վերջիններս Հանձնառու եղան լինելու Տիրոէ| դեսպաններն ու Հովիվները այս աշխարՀի վրա, Հրաժարվեցին և նզովեցին բոլոր Հերձվածողներին ու նրանց ուսուցումները և խոստացան «աչակերտիլ ու Հետևիլ» Առաքելական Եկեղեցու Հայրապետ- ների ու վարդապետներիւ ուսուցումներին:

Սեպտեմբերի 29-ին, կիրակի օրը, Ս Պատարագի ընթացքում, տեղի ունեցավ ձեռնադրության արարողությունը ձեռամբ պատարագիչ Տ. Ասողիկ եպս. Արիստակեսյանի:

Ընծայացուները ծնրադիր բարձրանում են Ս. Խորան և, բազմության կողմը շրջվելով, աշխարհից Հրաժարման իրենց ուխտն են կատարում' ձեռքերը վեր բարձրացնելով: Երգչախումբըկատարում է « Աստվածային և երկնավոր շնորՀ» երգը, որին Հավատացյալները պատասխանում են « Արժանի են՛» վկայությամբ:

Սուրբ Պատարագը շարունակվում է մինչև «Ոզ^ոյնի» պա Հը, և կանոնական աղոթքների ընթերցումից Հետո ընծայյալն երին տրվում են փիլոն և պատարագչի զգեստներ, և վերջիններս զգեստավորված գալիս են Ս. Սեղանի առջև: ԳերաչնորՀ Տ. Ասողիկ եպիսկոպոսը սրբալույս մյուռոնով օծում է ընծայյալների ճակատը և ձեռքերը նրանց վերակոչելով' Հարություն սարկավագին' Տ. Հարություն քաՀանա, Հայկ սարկավագին' Տ. Մաչտոց քաՀանա, Արմեն սարկավագին' Տ. Սարդիս քաՀանա, Արսեն սարկավագին' Տ. Վահան քաՀանա: ^Ոզ^ոյնի» ժամանակ սրբազանը և ներկա Հոգևորականները Համբուրեցին նորաօծ քահանաների ճակատը և ձեռքերը: Հավուր պատշաճի քարոզ խոսեց պատարագիչ սրբազանը նորապսակ քահանաներին Հաջողություններ մաղթելով իրենց ծառայության մեջ:

12 6 Թ Ա&Ս՜ԻԱԾԻՆ 1996

Տ . ՀԱՐՈԻԹՑՈԻՆ ՔԱՀԱՆԱ ՔԵՍԱԲ5ԱՆ/ավազանի անունը' Հարություն/

Ծնվկ է 1969 թ. օգոստոսի 29-ին էջմիածին քաղաքում: 1976-1986 թթ. սովորեչ է տ կի թիվ 5 ռուսական միջնակարգ դպրոցում: 1986-1987թթ. ծաոայէղ Է Ս. Սարգիս եկեղեցում: 1987-1992 թթ. սովորքդ Է Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի Հոգևոր ճեմարանում: 1988-1989թթ. ծառայել Է Խորհրդային բանակում: 1992թ., ձեռամբ Գերաշնորհ Տ . ԱՕանիա եպս. Արաբաջյանի, ձեոնադրվկ Է սարկավագ: 1992-1996 թթ. ծաոայէղ Է Ս. Էջմիածնի Մկրտարանում: 1996 թ. սեպտեմբերի 29-ին, ձեռամբ Գերաշնորհ Տ. Ասողիկ եպս. Արիստակեսյանի, ձեռնադրվել Է ամունացյալ քահանա: Այժմ պաշտոնավարում Է Արմավիրի թեմի Ս. Կարապետ /գ. Արշաւույս/ Եկեղեցում:

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Թ 1 2 7

Տ . ՄԱՇՏՈՑ ՔԱՀԱՆԱ ԻՍԱՅԱՆ/ավազանի անունը' Հայկ/

Ծնվել է 1955 թ. Իրանի Թեհրան քաղաքում: Նախնական կրթությանն ստացեչ է Թեհրանի Թունյան ազգային դպրոցում: 1970 թվականին ընտանիքով հայրենադարձվէղ է և բնակություն հաստատել Գյումրի քաղաքում: 1972 թ. սովորէղ և ավարտե[ Է Պ. Դուրյանի անվան միջնակարգ դպրոցը: 1986 թ. օգոստոսի 1-ից ծառայել Է Արարատյան Հայրապետական թեմա մ: 1988 թ. ընդունվել Է Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի Հոգևոր ճեմարան: 1992 թ. օգոստոսի 29- ին, ճեոամբ Տ. Գարեգին արքեպիսկոպոսի, ձեոնադրվէղ Է սարկավագ: 1987-1996 թթ. ծաոայեւ Է Արմավիրի շրջանի Բամբակաշատ գյուղի Ս. Աստվածածին եկեղեցում: 1996 թ. սեպտեսբերի 29 ֊ին , ճեոամբ Արմավիրի թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տ, Ասողիկ եպիսկոպոսի, ձեոնադրվէղ Է քահանա: Ամուսնացած Է, ունի երեք երեխա:

12 8 Թ . ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

Տ . ՍԱՐԴԻՍ ՔԱՀԱՆԱ ԽԼՂԱԹՅԱՆ/ ՛ավազանի ա ն ո ւն ը ' Ա րմ են/

ԾԸվկ է 1971 թ. հոկտեմբերի 26-ին, Արմավիրի շրջանի ՋերժիՕսկու անվան խորհտնտեսությունում: 1978-88 թթ. նախնական կրթությունը ստացէղ Է տեղի միջնակարգ դպրոցում: 1988 թ. ընդունվէղ և սովորէղ Է Ս. Էջմիածնի Հոգևոր ճեմարանում: 1992 թ. հունվարի 18-ին Էջմիածնի Ս. Հոիփսիմե վանքում ձեոնադրվեւ Է սարկավագ' ձեոամբ Տ. Անանիա եպս. Արաբաջյանի: 1992 թվականից ծաոայէղ Է Արարատյան Հայրապետական թեմի Արմավիրի շրջանի Բամբակաշատ գյուղի Ս. Աստվածածին եկեղեցում որպես սարկավագ: 1996 թ. սեպտեմբերի 29-ին Էջմիածնի Ս. Աստվածածին եկեղեցում ձեոնադրվեւ Է ամունացյայ քահանա' ձեոամբ Տ. Ասողիկ եպս. Արիստակեսյանի:

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Թ 1 2 9

Տ .Վ Ա Հ Ա Ն ՔԱՀԱՆԱ ԱԶԱՐ6ԱՆ/ ա վ ա զ ա ն ի ա ն ո ւ ն ը ' Ա ր ս ե ն /

Ծնվէղ է 1970 թ. նոյեմբերի 17-ին Գավառ քաղաքում: 1977-87 թթ. սովորեյ է տեղի թիվ 1 միջնակարգ դպրոցում: 1987-ին ըՕդունվեյ է Երևանի ճարտարապետական-շինարարական ինստիտուտ: 1992թվականին ավարտկ է' ստանալով ճարտարապետի որակավորում: 1990 թվականից Գավառի Ս. Աստվածածին եկեղեցու ծիսական խորհրդի ատենապետն է: 1993-96 թթ. ծաոայկ է Երևանի Ս. Սարգիս եկեղեցում: 1995 թ. հողի սի 9-ին ձեոնադրվեչ է սարկավագ' ձեռամբ Արարատյան Հայրապետական թեմի առաջնորդական վւոխանորդ Տ. Գարեգին արքեպիսկոպոս Ներսիսյանի: 1996 թ. հունիս ամսից տեղափոխվկ է ծառայության Գեղարքունյաց թեմ' Գավառի Ս. Աստվածածին եկեղեցի, որտեղ և ճեոնադրվէղ Է քահանա սեպտեմբերի 29-ին' ճեոամբ թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տ. Անանիա եպիսկոպոս Արաբաջյանի: Ծառայության Է կոչվելու Գավառի Ս. Աստվածածին Եկեղեցում:

ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ԽՈՐՀՐԴԻ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԿՈՄԻՏԵԻ ՀԵՐԹԱԿԱՆ ՏԱՐԵԿԱՆ

ՆՍՏԱՇՐՋԱՆԸ

Սույն թվականի սեպտեմբերի 12-20-ը Շվեյցարիայի ժնև քաղաքում, ԵՀԽ-ի կենտրոնում, տեղի ունեցավ Կենտրոնական Կոմիտեի տարեկան հերթական' 47-րդ նստաշրջանը:

Նստաշրջանին մասնակցում էին Կենտրոնական կոմիտեի 156 պատգամավորներ, դիտորդներ, խորհրդականներ, հյուրեր ե երիտասարդության ներկայացուցիչներ' վերահսկելու համար Խորհրդի ե. պաշտոնեության աշխատանքները մեկ համագումարից մինչև հաջորդ համագումարը ընկած շրջանում:

Նստաշրջանում լսվեց ԵՀԽ-ի գլխավոր քարտուղար Դր. Կոնրադ Ռւսյզերի և Կենտրոնական Կոմիտեի Ատենապետ Արամ Ա Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոսի հաշվետու զեկուցումները' նախորդ ժողովից մինչև ներկա նստաշրջան ընկած ժամանակամիջոցում ԵՀԽ-ի և նրա աոանձին բաժանմունքների գործունեության, ինչպես նաև 8-րդ Համագումարի' Հարարե, Ջիմբաբվեում տեղի ունենալիք 1998 թվականին, ծրագրերի մանրամասների մասին:

ԵՀԽ-ի ապագա գործունեության վերաբերվող 16 էջերից բաղկացած մի նախապատրաստված գրություն' « Հասարակաց ըմբռնում և տեսիյք» վերնագրով, քննության աոարկան դարձավ կոմիտեի: Կոմիտեն երեք անգամ 90 րոպեանոց ամբողջական նիստեր գումարեց իր ապագա աշխատանքները ծրագրավորելու համար:

Կենտրոնական Կոմիտեի նստաշրջանում գլխավոր քարտուղար Դր. Կոնրադ Ռայզերը վերընտրվեց' շարունակելու ևս մի հինգ տարվա շրջան, որպես գլխավոր քարտուղարը ԵՀԽ -ի: Պատգամավորներին նստւմշրջանի ընթացքում ներկայացվեց հատուկ մի ծրագիր' « Եկ եղ եցաբաԸություԸը և էթիկան՛» թեմայով, որը վերաբերվում էր աշխարհին պատուհաս դարձած Է 8Դ Ջ կամ ՍՊԻԴ հիվանդությանը:

Երրորդ հազարամյակի նախօրյակին ԵՀԽ-ի տնտեսական ծանր ու մտահոգիչ վիճակը դարձավ ժողովի մասնակիցների մտահոգությունների աոանցքը:

Նստաշրջանի մասնակիցները հետագա օրերին բաժանվելով հինգ խմբերի, քննարկեցին իրենց բաժանմունքներին վերաբերվող հարցեր, ինչպիսիք են' պատգամավորների Ս. Հաղորդության մասնակցությունը ապագա Համագումարի ընթացքում, եկեղեցական միության հասնելու նոր հեոանկարների ստեղծումը, աստվածաբանական կրթության կարևորումը, էկումենիկ ինստիտուտը, երիտասարդության դաստիարակությունը, « աոաքե[ության և ավետարաՏչաթյան» մոտակա համագումարի կազմակերպումը, հասարակության և արդարության հարցեր, ցեղային խտրականության և աշխարհի բնակչության առողջապահության հարցեր, տեղահանված ժողովուրդների հարցեր, ԵՀԽ-ի տնտեսական ծանր վիճակը, կանանց իրավունքների և բռնությունների դեմ պայքարի հարցեր:


Նստաշրջանի օրերին տեղի ունեցան հատուկ հանդիպումներ Կենտրոնական Կոմիտեի անդամ Ուղղափաո Եկեղեցիների ներկայացուցիչների միջև, որոնց ընթացքում շեշտվեց Ուղղափաոների ԵՀԽ-ի կյանքում գործուն մասնակցության անհրաժեշտությունը, ինչպես նան. Ուղղափաո Եկհղեցիների միջև սերտ կապի ստեղծման անհրաժեշտությունը: Հանդիպումներ ունեցան նաև Եվրոպայի և այլ ցամաքամասերի Եկեղեցիների ներկայացուցիչները, որոնք իրենց երկրների կրոնական, քաղաքական, տնտեսական, ընկերային կյանքի վիճակի մասին տեղեկություններ հաղորդեցին:

Սեպտեմբերի 20-ին, ուրբաթ օրը, երեկոյան, նստաշրջանի ավարտին, ԵՀԽ-ի կենտրոնում գտնվող մատրան մեշ տեղի ունեցավ նստաշրջանի փակման արարողությունը:

Մայր Աթոո Ս. էջմիածնի կողմից սույն ժողովի նստաշրջաններին մասնակցում էին երկու պատգամավորներ' Տ . Ներսես Արքեպիսկոպոսը և Օրդ. Սիլվա Ղագելյանը:

Կենտրոնական Կոմիտեի սույն նստաշրջանում ԵՀԽ-ի իբրև նոր անդամներ ընդունվեցին երկու Եկեղեցիներ ևս' այսպիսով անդամ Եկեղեցիների թիվը հասցնելով 332-ի: Նրանցից աոաջինը Տոկիոյի Մեթոդիստ Եկեղեցին Է, իսկ երկրորդը' Կինշասայի (Ջաիր) Երիցական Եկեղեցին:

Նստաշրջանի ավարտին Կենտրոնական Կոմիտեի անդամները որոշեցին, որ հաջորդ տարի նստաշրջանը վերստին գումարվի ժնևի կենտրոնատեղում, սեպտեմբերի 10- 18-ը:

ՆԵՐՍԵՍ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՊՈԶԱՊԱԼՅԱՆԵՀԽ-ի Կենտրոնական Կոմիտեի անդամ

13 2 Թ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

ՄԻԱՑՅԱԼ ԱՍՏՎԱԾԱՇՆՉԱՅԻՆ ԸՆԿԵՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԳՈՒՄԱՐԸ ԿԱՆԱԴԱՅՈԻՄ

Սույն թվականի սեպտեմբերի 26-ից հոկտեմբերի 3-ը Կանադայի Օնտարիո Նահանգի Միսիսոկա քաղաքում տեղի ունեցավ Միացյալ Աստվածաշնչային Ընկերության համագումարը: Համագումարի աոաշնորդող թեման էր սուրբ գրային "Բանիւն Աստծու կեանք ամենեցուն" խոսքը: Համագումարը նաև կարևոր մի աոիթ եղավ նշելու Միացյալ Աստվածաշնչային Ընկերության հիմնադրության հիսնամյակը' իբրև համաշխարհային Աստվածաշնչային եղբայրակցություն: Այսօր Մ ԱԸ-ն մի կազմակերպություն է, որը գործում է աշխարհի ավելի քան 200 երկրներում: Համագումարի օրերին Միսիսոկայում մասնակիցները լսեցին Աստվածաշնչի պատգամը, անդրադարձան դրա կարևորությանը մեր աոօրյա կյանքում, վւորձաասթյւսնց փոխանակման միշոցով իրար ավելի լավ ճանաչեցին և Աստծու ծառայության գործի զորացման համար խորհուրդներ փոխանակեցին: Համագումարի օրերին, երրորդ հազարամյւձկի նախօրեին, նոր ծրագրեր կազմվեցին: Դրանցում մեծ տեղ հատկացվեց տեսա-լսողական միջոցների կիրառման անհրաժեշտությանը նոր սերնդի հոգևոր դաստիարակության գործում:

Համագումարի օրերին հատուկ բանախոսություններ լսվեցին, եղան հատուկ աստվածաշնչային մեկնաբանություններ, որոնցով հանդես եկան Աստվածաշնչի մասնագետ ուսումնասիրողներ' պրոֆ. Մոյզես Սիլվային, պրոֆ. Լամին Սաննային, դոկտ. Մելբա Մագգային, մոնսենյոր Արմանդո Լևորադտուն, Հոգեշնորհ Օլե Գվարմեն: Բոլոր մասնակիցների համար տեղի ունեցավ հատուկ համաժողով "Կնոջ դերը Աստվածաշնչային Ընկերությունների մեջ" թեմայով, ուր ելույթներ ունեցան դոկտ. Մուզիմբի Կանյորոն, օրդ. Ռանժինի Ռեբերան և օրդ. վենդի Ռոբինզը:

Համագումարի ընթացքում տեղի ունեցան հանձնախմբերի ժողովներ: Դրա նպատակն էր' ի մի բերել յուրաքանչյուր շրջանի յուրահատկությունները, պահանջներն ու այնտեղ գործելու եղանակները:

Միսիսոկա քաղաքի եկեղեցում տեղի ունեցավ համագումարի բացման արարողությունն ու հանդեսը, ինչպես նաև ընկերության հիսնամյա հոբելյանի հանդիսությունը:

Երրորդ հազարամյակի նոր ծրագրերի և աշխատանքային ձևի մասին հատուկ բանախոսության էր հրավիրված դոկտ. Ֆիլիպ Սթինը, որը խոսեց "Աստվածաշնչային Ընկերությունները երրորդ հազարամյակի նախաշեմին և ակնարկ դեպի գալիքը՛՛ թեմայով:

Համագումարի օրերին մասնակիցները այցելեցին Միսիսոկայի շրջանի եկեղեցիները, այնտեղ ծանոթացան եկեղեցու անդամների և ժողովրդի հետ: Նրանք քարոզներ խոսեցին և ավելի սերտացրին կապը ժողովրդի և Աստվածաշնչային Ընկերությանների միջև:


Համագումարի ընթացքում խոսվեց նաև. այն տնտեսական դժվարության մասին, որ այսօր դիմագրավում են գրեթե բոլոր բարեգործական, շահ չակնկալող ընկերությունները: Այդ թվում նաև Միացյալ Աստվածաշնչային Ընկերությունը: Որոշվեց գործունեության նոր ոլորտներ գտնել Աստվածաշնչային Ընկերությունների ապագան ամուր և ապահով դարձնելու համար:

Սույն Համագումարը հրավիրել էր Կանադայի Աստվածաշնչային Ընկերությունը, նախագահն էր Գերաշնորհ Ջոն Սպեոին: Համագումարի բոլոր պատգամավորները մասնակցեցին Կանադային նվիրված երեկոյին, որն անցկացվեց տեղի Աստվածաշնչային Ընկերության կողմից:

Համագումարին, հանուն Հայաստանի Աստվածաշնչային Ընկերության, մասնակցեց Հոգաբարձուների Խորհրդի նախագահ Գերաշնորհ Տ . Ներսես Արքեպիսկոպոս Պոզապալյանը: Սրբազան Հայրը սեպտեմբերի 29-ին, կիրակի օրը, ընդաուսջելով Հայ Առաքելական Եկեղեցու Կանադայի Թեմի Առաջնորդ Գերաշնորհ Տ . Հովնան Արքեպիսկոպոս Տերտերյանի հրավերին, Ս. Պատարագ մատուցեց Տորոնտո քաղաքի Ս. Երրորդություն հայոց եկեղեցում, բանին կենաց քարոզությամբ մխիթարեց հավատացյալներին և Հայոց Հպյրապետի' Գարեգին Ա Կաթողիկոսի հայրական ողջույնն ու Հայրապետական օրհնությունները փոխանցեց նրանց ե. լուրեր տվեց Ս. էջմիածնից ու Հայաստան աշխարհից:

ՆԵՐՍԵՍ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՊՈԶԱՊԱԼՅԱՆ

Ն. ՏԵՐ-ՄԻՔԱՅԵԼՅԱՆՁեռագրատան վարիչ

ՑՈԻՑԱԿՄ Ա 6 Ր ԱԹՈՌ Ս. Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ն Ի ՆՈՐ

ՍՏ Ա Ց Վ Ա Ծ Ձ Ե Ռ Ա Գ Ր Ե Ր Ի *

№ 7 0 8ՇԱՐԱԿՆՈՑ

ԹԵՐԹԵՐԸ' 306: - ՊՐԱԿՆԵՐ' չունի: Թղթերը միացված ենարհեստական միջոցով: - ՄԵԾՈՒԹՅՈՒՆԸ' 29.8*2ՍԻՎ.7 սմ: - ՆՅՈՒԹԸ' մաքուր սպիտակ թուղթ: - ԿԱԶՄԸ' բարակ կապույտ ստվարաթուղթ: - ՊԱՀՊԱՆԱԿՆԵՐԸ' սկզբում կա մաքուր սպիտակ մի թուղթ: - ՎԻՃԱԿԸ' լա վ: - ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ' միասյուն: - ԴԱՏԱՐԿ ԹՂԹԵՐԸ' բոլոր թերթերի թիկունքի մասը դատարկ է: - ՏՈՂԵՐԸ' 12: - ԳԾՈՒՄՆԵՐԸ' թուղթն ինքնին գծավոր է / նոտայի հինգ գծանի թուղթ/: - ԳԻՐԸ' շեղագիր և եվրոպական նոր նոտաներ: - ԶԱՐԴԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' չունի: - ԳՐԻՉԸ' Մասիս վրդ. Գալստյան: - ՊԱՏՎԻՐԱՏՈՒՆ' Լորիս ճգնավորյան /Լոնդոն/: - ԺԱՄԱՆԱԿԸ' 1976 թ.: - ՎԱՅՐԸ' Մանչեստր /Ա նգլիա /: - ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' մատյանը Լոնդոնից Ս. էջմիածին է բերվել 1977 թ., ապա Վեհափառ Հայրապետը 1983 թ. Հոկտեմբերի 13-ին այն հանձնեց Մայր Աթոռի Ձեռագրատուն:

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

/Մատյանն ամբողջությամբ Լուսապատկերն է բնագիր ձեռագրի:/

Թ. 1ա ֊Ե ղ ի ա Մ. Տնտեսեան

Շարական Ձայնագրեալ

Իսթանպոլ

Գրաձուլարան և գրաշարատուն: Յակոբ Տերունեան

“М Е К К Е 2 ” М аЛ аав !

1934:

* Շարունակված «էջմիա ծին» ամսագրի 1996 թվականի թիվ թիվ է -Ը -ի ց


Թ. 2ա ֊Կ ա նո ն Ասւոուածա- յայտնութեան ճրագալուցին:

Թ. 11ա - Կանոն Ասւոուածա- յայսւնութեան Ա. Աւուր:

Թ. 28ա ֊Կ ա ն ո ն երրորդ Աւուր Ս. Ծննդեան:

Թ. 45ւս ֊Կ ա նո ն Ե Սւոտ Մ.Ծննդեան:

Թ. 53ա - Կանոն Զ Աւուր Ս.Ծննդեան:

Թ. 60ա ֊Կ ա նո ն է Աւուր Ս.Ծննդեան:

Թ. 67ա ֊Կ ա նո ն Ը Աւուր Ս.Ծննդեան:

Թ. 78ա ֊Կ ա ն ո ն Տեառնընդա- ռաջի:

Թ. 87ա ֊Կ ա նո ն Դւսւթի Մարգարեին և Յակոբայ Առաքե- լո յն :

Թ. 94ւս - Կանոն Ս. Ս՛տեփան֊ նոսի Նախավկային:

Թ. 104ա ֊Գ [խ ա ւոր Առաքելոցն Պետրոսի և Պօղոսի:

Թ. 109ա - Կանոն Սրբոց Որդւոցն Յակոբայ ե Յովհաննու Առաքեչոց:

Թ. 115ա ֊Կ ա նո ն համօրէն Աոա- քեյոց:

Թ. 125ա ֊Կ ա նո ն Եօթանասուն- երկու Աշակերւոացն Քրիստոսի:

Թ. 130ա - Կանոն բուն Բարեկենդանին:

Թ. 137ա ֊Հ ա ր ց ք Ապաշխարութ- եան Աոաջին Շաբաթու Աղուհացից՛ս:

Թ. 159ա ֊Հ ա ր ց ք Ապաջխա- րութեան Երկրորդ Շաբաթու Աղուհացիցն:

Թ. 178ա ֊Կ ա ն ո ն Երրորդ Կիւ- ր ակ էին Աղուհացից:

Թ. 198ա ֊Հ ա ր ց ք Ապաջխարութ- եան ԲԿ:

Թ. 219ա ֊Կ ա նո ն Չորրորդ Կիւ- րակէի Աղուհացից:

Թ. 228ա ֊Հ ա ր ց ք Ապաշխարութ- եան ԳՁ:

Թ. 244ա - Հարցք Ապաշխարութ- եան ԳԿ:

Թ. 250ա -Կանոն հինգերորդ Կիւրակէի Աղուհացից:

Թ. 259ա ֊Հ ա ր ց ք Ապաշխարութ- եան ԴՁ:

Թ. 276ա ֊Կ ա ն ո ն վեցերորդ Կիւ- րակէի Աղուհացից:

Թ. 282ա ֊Հ ա ր ց ք Ապաջխարութ- եան ԴԿ:

Թ. 297ա ֊Կ ա ն ո ն Յարութեան Ղազարու:

Թ. ՅՕՅա ֊Կ ա ն ո ն Ծաղկազարդի Կիւրակէին:

ՀԻՇԱՏԱԿՍ ԳՐՈԻԹՅՈԻ ՆՆԵՐ

/Կազմի առաջին երեսին գրված է /Տնտեսեան

Ձայնագրեալ ՇարականքI ;

/Սկզբի պահպանակի թիկունքին գրված է /Նւէր Նորին Սուրբ Օծութիւն

Տ. Տ. Վազգէն Ա Կաթողիկոս Ամենայն Հայոց.

Խորին երախտագիտութեամբ,Լ. Զ . ճգնաւորեան:

հուն. 7 /19/77:

1 3 6 Թ • ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

№ 709 ՇԱՐԱԿՆՈՑ

ԹԵՐԹԵՐԸ' 296: - ՊՐԱԿՆԵՐ' չունի: Թղթերը միացված են արհեստական միջոցով: - ՄԵԾՈՒԹՅՈՒՆԸ' 29.9x21*2.8 սմ: - ՆՅՈՒԹԸ' մաքուր սպիտակ թուղթ: ֊ ԿԱԶՄԸ' բարակ կապույտ ստվարաթուղթ: - ՊԱՀՊԱՆԱԿՆԵՐ'չունի: - ՎԻՃԱԿԸ' լա վ: - ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ' միասյուն: - ԴԱՏԱՐԿ ԹՂԹԵՐԸ' բոլոր թերթերի թիկունքի մասը դատարկ է: - ՏՈՂԵՐԸ' 12: - ԳԾՈՒՄՆԵՐԸ' թուղթն ինքնին գծավոր է /նոտայի հինգ գծանի թուղթ/: - ԳԻՐԸ' շեղագիր և եվրոպական նոր նոտաներ: - ԶԱՐԴԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' չունի: - ԳՐԻՉԸ' Մասիս վրդ. Գալստյան: - ՊԱՏՎԻՐԱՏՈՒՆ' Լորիս ճգնավորյան /Լոնդոն/: - ԺԱՄԱՆԱԿԸ' 1976 թ.:- ՎԱՅՐԸ' Մանչեստր /Ս նգլիա /: - ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' մատյանը Լոնդոնից Ա. էջմիածին է բերվեւ 1977 թ., ապա վեհափառ Հայրապետը 1983 թ. Հոկտեմբերի 13-ին այն հանձնեց Մայր Աթոռի Ձեռագրատուն:


/Մատյանն ամբողջությամբ ձեռագրի:/Թ. 6ա ֊Շա րա կա նք նոյն Ծաղ

կազարդի Կիւրակէին ԴՁ:Թ. 9ա - Կանոն Մեծի Երկուշաբ

թին:Թ. 17ա -Կանոն Մեծի Երեք

շաբթին:Թ. ՅՕա ֊Կ ա նո ն Մեծի Հինգ

շաբթին:Թ. 41ա ֊Կ ա նո ն Մեծի Ուրբա-

թու:Թ. 52ա ֊Կ ա նո ն Մեծի Շ ա բա ֊

թուն թաղմանն Տեառն:Թ. 60ա ֊Կ ա ն ո ն Արբոյ

Զատկին:Թ. 68ա ֊Հ ա ր ց ք Յարութեան -

կարգաւ ըստ ութն ձայնից:Թ. 84ա ֊Կ ա նո ն գյխատման

Յովհաննու Մկրտչին:Թ. 87ա - Կանոն Նոր Կիւրա-

կէին:

լուսապատկերն է բնագիր

Թ. 117ա ֊Կ ա նո ն Սշխարհա- մատրան Կիւրակէին:

Թ. 246ա ֊Կ ա նո ն Համբարձման Քրիստոսի:

Թ. 254ա - Կանոն Երկրորդ Ծաղկազարդին:

Թ. 259ա - Կանոն Պէնտե-կոստէին Աոաջին աւուր:

Թ. 268ա ֊Կ ա ն ո ն Երկրորդ աւուր:

Թ. 273ա ֊Կ ա նոն Երրորդ աւուր: Թ. 279ա ֊Կ ա նո ն Չորրորդ

աւուր:Թ. 284ա ֊Կ ա նո ն Հինգերորդ

աւուր:Թ. 289ա - Կանոն Վեցերորդ

աւուր:Թ. 294ա ֊Կ ա ն ո ն Եօթներորդ

աւուր:

Հ Ի Շ Ա Տ Ա Կ Ա Գ Ր Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն/Կազմի աոաջին երեսին գրված կ/

Տնտեսեան Ձայնագրեալ Շարականք

II ;

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Г‘> 1 3 7

№ 710 ՇԱՐԱԿՆՈՑ

ԹԵՐԹԵՐԸ' 400: - ՊՐԱԿՆԵՐ' չունի: Թղթերը միացված են արհեստական միջոցով: - ՄԵԾՈՒԹՅՈՒՆԸ' 29.8*21*4■ սմ: - ՆՅՈՒԹԸ' մաքուր սպիտակ թուղթ: - ԿԱԶՄԸ' բարակ կապույտ ստվարաթուղթ: - ՊԱՀՊԱՆԱԿՆԵՐ'չունի: - ՎԻՃԱԿԸ' լա վ: - ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ' միասյուն: ֊ ԴԱՏԱՐԿ ԹՂԹԵՐԸ' բոլոր թերթերի թիկունքի մասը դատարկ է: - ՏՈՂԵՐԸ' 12: - ԳԾՈՒՄՆԵՐԸ' թուղթն ինքնին գծավոր է /նոտայի հինգ գծանի թուղթ/: - ԳԻՐԸ' շեղագիր և եվրոպական նոր նոտաներ: - ԶԱՐԴԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' չունի: - ԳՐԻՉԸ' Մասիս վրդ. Գալստյան: - ՊԱՏՎԻՐԱՏՈՒՆ' Լորիս ճգնավորյան /Լոնդոն/: - ԺԱՄԱՆԱԿԸ' 1976 թ.:- ՎԱՅՐԸ' Մանչեստր /Ա նգլիա /: - ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' մատյանը Լոնդոնից Ս. էջմիածին է բերվել 1977 թ., ապա Վեհափառ Հայրապետը 1983 թ. Հոկտեմբերի 13-ին այն հանձնեց Մայր Աթոռի Ձեռագրատուն:


/Մատյանն ամբողջությամբ ձեռագրի:/Թ. 5ա ֊Ա ւա գ Օրհնութիւնք

Յարութեան Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի:

Թ. 70ա ֊Կ ա ն ո ն Սրբոյ Տապանակին:

Թ. 83ա ֊Կ ա ն ո ն Վարդավառի Երկրորդ Աւուրն:

Թ. 92ա ֊Կ ա նո ն Շողակաթին:Թ. 97ա ֊Կ ա ն ո ն Վերափոխման

Սուրբ Աստուածածնի Առաջին Աւուրն:

Թ. 105ա ֊Կ ա ն ո ն Վերափոխման Սուրբ Աստուածածնի Երկրորդի Ա ւուրն:

Թ. 110ա ֊Կ ա ն ո ն Վերափոխման Սուրբ ԱստուածածնիԵրրորդի Աւուրն:

Թ. 117ա - Կանոն Նաւակատեաց Սրբոյ Խա չին:

Թ. 122ա ֊Կ ա ն ո ն Վերացման Սրբոյ Խա չին:

Թ. 128ա -Կանոն Երկուշաբթի Աւուրն:

Թ. 133ա ֊Կ ա ն ո ն Երեքշաբթի Աւուրն:

լուսապատկերն է բնագիր

Թ. 138ա ֊Կ ա ն ո ն Չորեքշաբթի Աւուրն:

Թ. 143ա ֊Կ ա ն ո ն Հինգշաբթի Ա լուրն:

Թ. 147ա ֊Կ ա ն ո ն Ուրբաթի Աւուրն:

Թ. 152ա -Կանոն Շաբաթու Աւուրն:

Թ. 158ա ֊Կ ա ն ո ն Վարագայ Խ ա չին:

Թ. 164ա - Կանոն Գիւտի Սուրբ Խ ա չին:

Թ. 17Օա -Կանոն Ծննդեան Ս. Աստուածածնի ի Յովակիմայ և յԱննայէ:

Թ. 175ա -Կանոն Յովակիմայ և Աննայի:

Թ. 182ա - Կանոն Աւետեաց Ս.Սստուածածնին:

Թ. 189ա ֊Կ ա ն ո ն Ծննդեան Յովհաննու Մկրտչին:

Թ. 194ա ֊Ա յլ կանոն Յովհաննու Մկրտչին:

1.38 Թ ԱՋՍ՜ԻԱԾԻՆ 1996

Թ. 200ա ֊Կ ա նոն Սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին մտա- նեյոյն ի վիրապն:

Թ. 205ա - Կանոն ՍրբոյնԳրիգորի Լուսաւորչին ելա- նելոյն ի վիրապ էն:

Թ. 212ա -Կանոն Սրբոց Մ ա ր ֊ գարէից:

Թ. 216ա ֊Ա յլ հարց Սրբոց Մար- գարէից ԱՉ:

Թ. 218ա ֊Կ ա նոն Սրբոց Թարգ- մանչաց /նաև Թ. 220ա/:

Թ. 225ա ֊Կ ա նո ն ՍրբոյնՑակոբայ Մծբնայ Հայրա- պեսւին:

Թ. 231ա ֊Կ ա նո ն Սրբոց Հրեշ- տակապեւոաց:

Թ. 236ա - Կանոն Սրբոց Հայրա- պեւոաց:

Թ. 247ա ֊Շա րա կա ն Սրբոց վարդանանց:

Թ. 252ա ֊Կ ա նո ն համօրէնՄարտիրոսաց:

Թ. 31 Յա ֊Կ ա նո ն համօրէնՆնջեցելոց:

Թ. 34Օա ֊Ս տ եղի աոաքելոցն Պետրոսի և Պօղոսի:

Թ. 343ա - Ստեղի ՈրդւոցնՌրոտման:

Թ. 344ա -Ստեղի Առաքելոց:Թ. 346ա -Կանոն Յովնանու

Մարգարէին:Թ. 352ա -Ստեղի Քաոասնից

Մանկանց /նաև Թ. 354ա/:Թ. 356ա ֊Ս տ եղի վերջին

Ուրբաթու Մեծ Պահոց:Թ. 363ա - Ստեղի Յարութեան

Ղազարու:Ստեղի Աւագ Ուրբաթու:

Թ. 364ա ֊Ս տ եղի Աւագ Շաբա- թու:

Թ. 365ա -Ստեղի Վարդավաոի Առաջին Աւուրն:

Թ. 369ա ֊Ստեղի վւսրդավառի Երկրորդ Աւուրն:

Թ. 370ա ֊Ստեղի վարդավստի Երրորդ Աւուրն:

Թ. 371ա ֊Ս տ եղի Հրեշտ ա կս։֊ պետաց:

Թ. 374ա ֊Շա րա կա ն Հովհւսն- նու Ոսկեբերանի:

Թ. 376ա - Շարական Սրբոցվարդանանց:

Թ. 377ա ֊Մ ա նկունք Խաչի Ութերորդ Աւուր:

Թ. 379ա -Շարական Սրբոյն Բարս/ե/ղի Հայրապետին:

Թ. 381ա ֊Շա րա կա ն Նիկողւս- յոսի Հւսյրապետին:

Թ. 382ա ֊Շա րա կա ն Մ ա ն ֊ կանցն Բեթղեհեմի:

Թ. 383ա ֊Ե ր գ Արևագաչի:Թ. 384ա ֊Ե ր գ զկնի «Աղաղա-

կեցէք» Սաղմոսին:Թ. 385ա -Երգ զկնի « Աստուած

Աստուած իմ» Սաղմոսին:Թ. 386ա -Երգ զկնի « Տէր

հովուեսցէ» Սաղմոսին:Թ. 387ա -Կանոն Սրբոց Հոիփ-

սիմեանց:Թ. 389ա ֊Շա րա կա ն Սրբուհւոյն

Սանդխտոյ:Թ. 390ա -Կանոն Անտոնի

Անապատականին:Թ. 393ա ֊Ք ա ր ո զ Զրօրհնեաց:

Տաղ Զրօրհնեաց /նաև Թ. 395ա/:

Թ. 396ա -Տաղ Տեառնընդա- ոաջի:

Թ. 397ա ֊Ք ա ր ո զ Ոտնաչուայի: Թ. 398ա - Գանձ Ոտնաչուայի:

Հ Ի Շ Ա Տ Ա Կ Ա Գ Ր Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն

/Կազմի առաջին երեսին գրված է /Տնւոեսեան

Ձայնագրեաչ Շարականը П1 ;

№ 7 1 1Կ Ո Ն Դ Ա Կ

ԹԵՐԹԵՐԸ' 1: - ՄԵԾՈՒԹՅՈՒՆԸ' 61.7x30.3 սմ: - ՆՅՈՒԹԸ'դեղնավուն բարակ ստվարաթուղթ: - ԿԱԶՄ' չունի: - ՊԱՀՊԱՆԱԿՆԵՐ' չունի: - ՎԻՃԱԿԸ' Լավ: - ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ' միասյուն: - ԴԱՏԱՐԿ ԹՂԹԵՐԸ' թիկունքի էջը : - ՏՈՂԵՐԸ' 29: - ԳԾՈՒՄՆԵՐԸ' մատիտով է գծված: - ԳԻՐԸ' նոտրգիր: - ԶԱՐԴԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' կոնդակն ունի գունավոր վեց թռչնագրեր և մեկ զարդագիր: /Կոնդակի վերևի տպագիր մասում կան զարդագրեր, Հայրապետական թագ, գավազան, խաչ և երկու դրոշներ, Ս. էջմիածնի տաճարըА որը գտնվում է երկու Մասիսների մեջտեղում, աղավնակերպ Ս. Հոգին, խաչ, երկու ծառեր, երկու արագիլներ և զարդանկարներ: Ներքևի մասում տպված են երկու թռչուններ և ծաղիկների երկու ճյուղեր: Կոնդակի երկուկողքերին, աջ ու ձախ լուսանցքներով, կան երկու գեղեցիկ լուսանցազարդեր: Այս բոլորի ծաղկողն է անվանի արվեստագետ- նկարիչ Հակոբ Կոջոյանը, 1883-1959 թթ./: - ԳՐԻՉԸ ԵՎ ԾԱՂԿՈՂԸ' Այբերտ Կարագյան: - ՊԱՏՎԻՐԱՏՈՒՆ' Վազգեն Ա Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս: - ԺԱՄԱՆԱԿԸ'5 Դեկտեմբերի 1980 թ.: - ՎԱՅՐԸ' Երևան: - ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' կոնդակը ժամանակին ուղարկվել է Լոս Անջելոս /ԱՄՆ/, սակայն փոփոխության համար հետագայում ետ' Մայր Աթոռ է ուղարկվել:


/Կոնդակի վերևի մասում գրված է : /Մեծայարգ Տիար Սարգիս Սիմոնեանին Հարազատ որդւոյ Մայր Աթոռոյ Ս.րբոյ էջմիածնի Ողջոյն Հայրական և օրհնութիւն Հայրապետական

Լոս Անճէլոս:/Կոնդակը տրվել է Սարգիս Սիմոնյանին « Ս. Ներսէս

Շնորհափ» շքանշանով պարգևատրման համար:/

1 4 0 Թ ւ֊ԶՍ՜ՒԱԾԻՆ 1 9 9 6

№ 7 1 2Կ Ո Ն Դ Ա Կ

ԹԵՐԹԵՐԸ' 1: - ՄԵԾՈՒԹՅՈՒՆԸ' 61.7*303 սմ: - ՆՅՈՒԹԸ'դեղնավուն բարակ ստվարաթուղթ: - ԿԱԶՄ' չունի: - ՊԱՀՊԱՆԱԿՆԵՐ' չունի: - ՎԻՃԱԿԸ' չավ: - ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ' միասյուն: - ԴԱՏԱՐԿ ԹՂԹԵՐԸ' թիկունքի էջը : - ՏՈՂԵՐԸ' 30: - ԳԾՈՒՄՆԵՐԸ' մատիտով է գծված: - ԳԻՐԸ' նոտրգիր: - ԶԱՐԴԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' կոնդակն ունի յոթ թռչնագրեր և մեկ զարդագիր: /Արվեստագետ Հակոբ Կոջոյանի նկարած նույն կոնդակի թուղթն է սա ևս/: - ԳՐԻՉԸ ԵՎ ԾԱՂԿՈՂԸ' Այբերտ Կարագյան: - ՊԱՏՎԻՐԱՏՈՒՆ' Վազգեն Ա Ամենայն Հւսյոց Կաթողիկոս: - ԺԱՄԱՆԱԿԸ' 6 Դեկտեմբերի 1980 թ.: - ՎԱՅՐԸ' Երևան: - ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' կոնդակը ժամանակին ուղարկվել է Լոս Անջելոս /ԱՄՆ/, սակայն վւովւոխության համար հետագայում ետ' Մայր Աթոռ է ուղարկվել:

Բ Ո Վ Ա Ն Դ Ա Կ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն

/Կոնդակի վերևի մասում գրված է /Մեծայարգ Տիար Րապըրթ Սիմոնեանին Հարազատ որդւոյ Մայր Աթոռոյ Մրբոյ էջմիածնի Ողջոյն Հայրական և օրհնութիւն Հայրապետական

Լոս Անճէլոս:/Ր. Սիմոնյանին ուղղված օրհնության կոնդակ է սա :/

№ 7 1 3Վ Ի Ճ Ա Կ Ա Գ Ր Ո Ի Թ Ի Ի Ն

ԹԵՐԹԵՐԸ' 40: - ՊՐԱԿՆԵՐ' չունի: Թղթերը միացված ենարհեստական միջոցով: - ՄԵԾՈՒԹՅՈՒՆԸ'35.8*43.3*0.3 սմ: - ՆՅՈՒԹԸ' դեղնավուն սովորական բարակ թուղթ: - ԿԱԶՄԸ' դեղին հասարակ թուղթ: - ՊԱՀՊԱՆԱԿՆԵՐ' չունի: - ՎԻՃԱԿԸ' բավարար: ֊ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ' 74 սյունակի վրա: - ԴԱՏԱՐԿ ԹՂԹԵՐԸ' 1բ, 2ա, 40բ: - ՏՈՂԵՐԸ' փոփոխական' 30-35: ֊ ԳԾՈՒՄՆԵՐ'չունի: ֊ ԳԻՐԸ' շեղագիր:- ԶԱՐԴԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' չունի: - ԳՐԻՉԸ' անհայտ: - ՊԱՏՎԻՐԱՏՈՒՆ' Հայաստանի կենտրոնական վիճակագրական վարչության գյուղատնտեսական վիճակագրության սեկտոր: - ԺԱՄԱՆԱԿԸ' 1930 թ.:- ՎԱՅՐԸ' Երևան: - ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' մատյանը ստացվեշ է 1983 թ. Այեք և Մարի Մանուկյան Գանձատնից:


/Կազմի վրայի գրությունը տպագիր է /

1996

ք

ԱՋՍԻԱԾԻՆ Թ 141

Հ. Ս. Խ. Հ. Կենտրոնական վիճակագրական վարչությունՀայաստանի

Բնակավայրերի համառոտ բնութագիրը ըստ գյուղխորհուրդների 1929 թվի համատարած հաշվառման

տվյալների 1930 թ.

Հրատարակություն Հ. Ս. Խ. Հ. ժողկոմխորհի:/Թ. 1ւս տպագիր է: Այստեղ տրված է « Ն ա խ ա բա ն» ֊ը :/ /Մատյանի թթ. 2բ-40ա մասը գրված է ձեռագրով: Մատյանն

ամբողջությամբ լուսապատկերն է բնագիր ձեռագրի:/

ՀԻՇԱՏԱԿԱԳՐՈԻԹՅՈԻՆ

Թ. 1ա -/Կպցված տպագիր մի փոքրիկ թղթի վրա գրված է հետևյալը/

ՆուէրՄայր Աթոռ Ս. էջմիածնին

Յակոբ Ս. Անասեանից Երևան - 978 թ.:

№ 7 1 4Դ Ա Ր Ա Պ Ա Տ Ո Ի Մ

ԹԵՐԹԵՐԸ' 121: - ՊՐԱԿՆԵՐ' չունի: Անջատ թղթեր են, որոնք կազմված են: - ՄԵԾՈՒԹՅՈՒՆԸ' 28.3x22.1*2 սմ: - ՆՅՈՒԹԸ' մաքուր բարակ սպիտակ թուղթ: - ԿԱԶՄԸ' նռնագույն թավշապատ հաստ ստվարաթուղթ: - ՊԱՀՊԱՆԱԿՆԵՐԸ' սկզբում և վերջում մեկական վարդագույն թուղթ: - ՎԻՃԱԿԸ' լա վ: - ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ' միասյուն: - ԴԱՏԱՐԿ ԹՂԹԵՐԸ' 1ա, 97ա, 99ա, 101ա, 107ա, 109ա, 116ա և բոլոր թերթերի թիկունքի մասը դատարկ է: - ՏՈՂԵՐԸ' վւոփոխական' 2-29: - ԳԾՈՒՄՆԵՐ'չունի: - ԳԻՐԸ' շեղագիր: ֊ ԶԱՐԴԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' ամբողջ էջի ծավալով կա մի ջրաներկ պատկեր, որ ներկայացնում է Հայաստանը, Արաքս գետի երկու ափերում: Երկու Մւսսիսների միջից ծագում է Արեգակը, որի վերևում թևատարած մի արագիլ է թռչում, իսկ ներքևում Արաքս գետն է հոսում: Գործածված են մի քա նի գույներ: Բացի այդ, մատյանում նկարված են մուգ մանուշակագույն թանաքով Ստամբոզի և Թուրքիայի ներքին գավառների մի շարք հայկական վանքերի, տաճարների, գավիթների և գանձատների բանալիների նկարները, իրենց բնական մեծությամբ: Կան ընդամենը 54բանալիների նկարներ: - ԳՐԻՉԸ ԵՎ ԾԱՂԿՈՂԸ' Շավարշ քահանա Պալըմյան: - ԺԱՄԱՆԱԿԸ' 5 Հուլիս 1976 թ.: - ՎԱՅՐԸ' Ստամբոզ /Թուրքիա/: - ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' Մատյանը 1976 թ. Ստամբուլից նվեր է ուղարկվել Մայր Աթոռին: Ձեռագրատունն այն ստացել է 1983 թ. նոյեմբերի 24-ին:

1 4 2 Թ . ԷՋՄ՛ԻԱԾԻՆ 1996


Սույն մատյանը պարունակում է Ստամբոզի և Թուրքիայի ներքին գավառներում գտնվող մի շարք տաճարների, վանքերի, գավիթների ևգանձատների բանալիների նկարներ, ինչպես նաև այդսրբատեղիների և պատմական վայրերի մասին արժեքավորտեղեկություններ, այսպես, օրինակի համար, տաճարի անունը, ո՜ր քաղաքում ե թաղամասում է գտնվում, արդյոք վարժարան,գերեզմանատուն կամ դարմանատուն ունի“, թե ոչ: Մատյանում տրվում են նաև շատ արժեքավոր հիշատակարաններ, որոնք ունեն պատմական նշանակություն:

Ձեռագրի տեքստը մեծ մասամբ մեքենագրված է, սակայն քանի որ ունի մի քանի էջ ձեոագիր գրություն /թթ. 74ա. 74բ և վերջում' պահպանակի վրա/, իսկ բոլոր նկարները հեղինակի ձեռքի գործերն են. հարմար գտնվեց մատյանը զետեղել Ձեռագրատանը, իր ունեցած պատմական արժեքի համար:

Թ. 2ա - /մեքենագրված/Դարապատում

Շաւարշ Քհնյ. Պալըմեան 1976

ԻսթանպուլԹ. 4ա - /մեքենագրված/

Ն. Ս. 0 . Տ . Տ. Վազգէն Ա Ծայրագոյն Պատրիարք և Կաթողիկոս Ամենայն Հայոց

ի Սբ. էջմիածինՎեհափառ Տէր.Իմաստով ու արժէքով նշանակեչի այս աշխատութիւնս, 1962-ին

Անատօլուի գաւառները հովուական այցելութեանս ընթացքին, Ս բ. Յա կոբ Մ ծբնա յ Հայրապետին գերեզմանը ուխտի գացած օրս, անկէ յիշատակ մը ըչչալով տաճարին բանալին իր բնական մեծութիւնովն ու ձևովը ընդօ/րինա/կեցի:

Եւ ապա տասն և չորս տարիներ շարունակ հա[ածանքներու, զրպարտութիւններու ու ծաղրանքներու նշաւակ դառնալով, այսքանը հավաքելու յաջողեցայ: Բպոր բանափները իրենց բնա կա նմեծութիւնովն ու ձևերովը ընդօրինակուած են:

Այս ձեռնարկը Հայասսւանեայց եկեղեցիներուն բանալիներուն և յիշատակարաններուն հաւաքածոյ է ջ մ ի ա ծ հ ա յ մէջ միաւորելու առաջադրանքով և յառաջիկայ աւեշի ընդարձակ ծրագրի մը նախապատրաստական նախախայրիքը, 1976-ի Միւռոնօբհ- նութեան որպէս յուշանուէր, նախ Հայ արուեստի նմոյշներ և ապա Հւսյասսւանեայց եկ եղ եցիներու բանալիներն ու յիշատակարանները իրենց հովուապետին որդիական ծառայութեան ' փունջս կը մատուցանեմ:

Որդիական կարօտով ու հաւատարմութեամբ մատչի մ ի համբոյրՁերդ Ս. Սջոյն

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Г«> 1 4 3

Մնամ խոնարհ ծւսռւսյ Զերդ Շւսււսրշ քհնյ. Պալըմեսւն

/ստորագրություն//Ստամբոզից բացի մատյանում գրված է Մծբին /Նյուսեյբին/, Միս

/Գոզա ն/, Ադանա /Անավարզա բերդ/, Տիգրանակերտ, Մարտին, Խարբերդ, էլազըղ /Շահին Գայա/, Մալաթիա, Իսկենտերուն, Տարսոն /Թարսուս/, Մուշ /Տա րոն/ և Սեբաստիա բնակավայրերում գտնվող փակված կամ ավերված սրբատեղիների մասին:/

Թ. 114ա - Սահմանադրութեան Երեսփոխանական առաջինրնտրութեան մասին վաւերագիր մը /19 Օգոստոս 1863 թ ./:/մեքենագրված/:

Թ. 74ա - /ձեռագիր/1976

Արդիական բանալիներու ներկայ կատարեյագործած Եւրոպական տիպի ձևն ու կերպը:

Արդիական բանալիներու Նախապապը:Այս բանալին 1676-ին կառուցուած իւսկիւտարի Ս. Խաչ եկեղեցւոյ

Գանձատան առաջին դրան բանալին է: Այս պարագան անուրանալի փաստ մըն է, որ հայ վարպետնե/ր/ը երեք հարիւր տարիներ առաջ արդէն յղացեր ու կատարելագործեր են այսօր/ու/ան բանալիներու ձևը: Ասոր նախնական մէկ /թ. 74բ/ ձևը, որուն նմոյշը այս գիրքս կազմեւ տաւէ վերջ ձեռքս հասաւ, որուն նկարը 117դ յաւելեալ էջին վրայ կը տեսնուի, որմէ կարեփ է գուշակ ել, թէ հայ վարպետներու հանճարը միշտ յառաջդիմելու ու ստեղծագործելու ատակ եղած են:

ԹԹ. 94ա և 95ա-/Տիգրանակերտի Ս. Կիրակոս եկեղեցում կա մի քար, փակ գրերով գրված, որ հեղինակը սույն մատյանի այսպես է վերծա նեյ/

Թ. 94ա -Թ քա ր - Սղագիր ւսրձանագրութիւն:Թ. 95ա - « Մահտեսի Կարապետ Վարդապետ Միրզա, քաղաք

Տիգրանակերտ, վարպետ Յա կոբ»:

Հ Ի Շ Ա Տ Ա Կ Ա Ր Ա Ն

Թ. Յա - /մեքենագրված/Պատրաստեց

Շաւարշ Քհնյ. Պալըմեան Իսթանպուլ

1976/Մատյանի վերջում գտնվող պահպանակի վրա ձեոագիր գրված է

հետևյալը./Պատմական նշա նա կութիւն ունեցող

խ ոսւոովա նութիւն մըԵրբ այս գիրքս նոր կազմել տուեր էի, կ. Փաշայի Ս. Յովհաննէս

Աւետարանիչ եկեղեցւոյ խորհրդարանը' 3 Ցուլիս 1976 Շաբաթ օրը ժամը 2-ին յուղարկաւորութեան մը առիթով հաւաքուած հոգևոր

1 4 4 Թ МШ-ԻԱԾԻՆ 1996

եղբայրներուս ցոյց տոփ, այն համոզումով, թէ անոնք այ պիտի ուրախանան այսպիսի նոր յղացումի մը արդիւնքէն:

Միայն <ոգշ. Տ. Խաժակ վրդ. Պարսամեանը գնահատեց և զիս շնորհաւորեց...

/ ստորագրություն/Շաւարշ Քհնյ. Պալըմեան

5-7-1976Մ. գիւղ:

Հ Ի Շ Ա Տ Ա Կ Ա Գ Ր Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն

/Մատյանի սկզբի պահպանակի թիկունքին գրված է /Կազմարար

Գէորգ Թուշուճեանի Որդիական նուէրը

« Գորայ» կազմատուն Իսթանպուլ:

№ 7 1 5Ժ Ա Մ Ա Գ Ի Ր Ք

ԹԵՐԹԵՐԸ' 134: - ՊՐԱԿՆԵՐԸ' սկզբում ձեոագիրն ունեցել է 19 պրակից ավեւի /տեսնել Թ. 108ա ԺԹ պրակը/, իսկ այժմ պակասում է ձեռագրի գրեթե կեսը: - ՄԵԾՈՒԹՅՈՒՆԸ' 24*21*3.3 սմ: ֊ ՆՅՈՒԹԸ' թուղթ: - ԿԱԶՄԸ' կապույտ լիտերինով ծածկված հաստ ստվարաթղթյա տուփ, որի չափերն են' 26.3*24.5*8.5 սմ: - ՊԱՀՊԱՆԱԿՆԵՐ' չունի: - ՎԻՃԱԿԸ' շատ վատ, տեղ-տեղ վառված և քայքայված: Պակասում են բազմաթիվ թերթեր' սկզբից, միջից և վերջից: Պակասում են մի շարք ամբողջական պրակներ: Եղածներն էլ ետ-աոաջ են կարված:Ձեռագրի գրեթե կեսը թափված է: - ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ' երկսյուն: - ԴԱՏԱՐԿ ԹՂԹԵՐ' չկա ն: - ՏՈՂԵՐԸ' 24: ֊ ԳԾՈՒՄՆԵՐԸ' ճնշումով: - ԳԻՐԸ' բոլորգիր: - ԶԱՐԴԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' մատյանն ունի գեղեցիկ լուսանցազարդեր, թռչնագրեր /20ш/, թռչուններ, գլխազարդեր /11բ, 47ա, 61բ, 71ա, 81բ, 90ա և 101ա/ և մեկ խորան /20ա /: Գործածված են միայն կապույտ և կարմիր գույները: ֊ ԳՐԻՉԸ' անհայտ: ֊ՊԱՏՎԻՐԱՏՈՒՆ'Սափոր - ԾԱՂԿՈՂԸ' անհայտ - ԺԱՄԱՆԱԿԸ' 16-17-րդ ԴԴ-: - ՎԱՅՐԸ' անհայտ, սակայն հավանաբար Իրան:ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' մատյանը պատկանել է Արշամ ավագ քահանա Մկրտչյանի մեծ հորը, որ նվիրել է Սպահանի շրջանի Խոկան գյուղի « Ծաղիկ Ավետարան» եկեղեցուն: Տ . Արշամ քահանայի թոռը' Իսկուհի Տեր-Մկրտչյանը, 1975թ. Իրանից ներգաղթել է հայրենիք և բնակություն հաստատել Լենինականում' հետը բերելով սույն ձեոագիրը: 1983 թ. Դեկտեմբերի 1-ին այն նվիրել է Մայր Աթոռի Ձեռագրատանը, Շիրակի թեմի առաջնորդ Տ . Նարեկ Եպիսկոպոս Շաքարյանի ձեռամբ:

1996 ԷՋՄ՛ԻԱԾԻՆ Թ 1 4 5


/Ձեռագրում պահպանվող մի ծրարում գտնվում են բազմաթիվ մեծ ու փոքր պատառիկներ, որոնք դուրս են եկեչ մատյանից: Ձեռագիրը մասնակի նորոգության է ենթարկվել 1983 թ. Դեկտեմբերին Երևանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարանում:/

Ձեոագիրը պարունակում է բազմաթիվ սաղմոսներ, աղոթքներ և ժամագրքի զանազան մասեր:

Հ Ի Շ Ա Տ Ա Կ Ա Ր Ա Ն

Թ. 90ա ֊Ա ր դ յշցք զստաց/ո/ղ Սբ տառիս զբարեսէր Սափորն, և զծնօղսն իւր .................................... և զորդիսն իւր ....................................... ..

Հ Ի Շ Ա Տ Ա Կ Ա Գ Ր Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն Ն Ե Ր

Թ. 84բ ֊ ա բ գ դ ե զ է ը թ /գրչ ափորձ /:Թ. 102բ ֊և Ազնուայ:

№ 716Խ Ո Ր ՀՐ Դ Ա ՏԵ ՏՐ ՍՐԲԱԶԱՆ ՊԱՏԱՐԱԳԻ

ԹԵՐԹԵՐԸ' 19: - ՄԵԾՈՒԹՅՈՒՆԸ' 28.3x20.6x1.3 սմ: - ՆՅՈՒԹԸ' դիմացկուն հաստ թուղթ: ֊ ԿԱԶՄԸ' ծաղկավոր թղթով ծածկված հաստ ստվարաթուղթ: - ՊԱՀՊԱՆԱԿՆԵՐԸ' սկզբում չորս /մեկը դեղին/ և վերջում մեկ մաքուր սպիտակ թուղթ: Այս թղթերը գործարանային հատուկ պատրաստություն ունեն: Երկուսի վրա ճնշումով գծված է 7.5 սմ տրամագծով մի շրջանակ, որի մեջ կան տերևներով զարդարված երկու ճյուղեր, արքայական թագ և վրան մի արծիվ: Կենտրոնում գրված է մեծատառ Р և V լատիներեն տառերը: Իսկ մյուս երկու թղթերի, վրա ճնշումով գրված է, որ երեքդարյա այս գիրքը կազմվել է 1829 թվականից հետո: - ՎԻՃԱԿԸ' բավարար, սակայն տեղ-տեղ ցեցակեր և ծակված: - ԴՐՈՒԹՅՈՒՆԸ' երկսյուն: - ԴԱՏԱՐԿ ԹՂԹԵՐ' չունի : - ՏՈՂԵՐԸ' 23: - ԳԾՈՒՄՆԵՐ' չունի: - ԳԻՐԸ' տպագիր բոլորգիր: ֊ ԳՐԻՉԸ' անհայտ: ֊ ՊԱՏՎԻՐԱՏՈՒՆ' Գասպար: - ԾԱՂԿՈՂԸ' անհայտ:- ԺԱՄԱՆԱԿԸ' 1686 թ.: - ՎԱՅՐԸ' Վենետիկ /Իտաէիա/: - ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' մատյանը 1953 թ. Ս. էջմիածնի Մայր Տաճարին է նվիրվել Բուիւարեստից Տ. Իգնատիոս ավագ քահանա Քիւիմլիյանի կողմից: Տարիներ շարունակ այն պահված է եղել Ս. էմիածնի Վեհարանում, ապա Ալեք և Մարի Մանուկյան Գանձատանը: 1983 թ. Դեկտեմբերի 14-ին Գանձատան վարիչն այն հանձնեց Մայր Աթոռի Ձեռագրատուն:

1 4 6 Թ * ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996


Ամբողջ մատյանը տպագիր է: Տպագրված է Վենետիկում Ջուղայեցի Խոճա Սահրատենց տան Շահրիմանյանի տպարանում: Սակայնմատյանի բոլոր էջերն անխտիր հետագայում ձեռքով ծաղկազարդված են շատ գեղեցիկ մանրանկարներով և զարդանկարչությամբ, որի համար սույն մատյանը պահվում է Ձեռագրատանը: Տպագիրմատյանն սկզբում ունեցեյ է տպագիր բազմաթիվ նկարներ, որոնք հետագայում ծաղկողը ջրաներկով գունավորել է գիրքը: Մատյանի անվանաթերթը /Թ. 1ա/ և գլխազարդը /Թ. 2ա / գեղեցիկ նմուշներ են հայկական զարդանկարչության: Բացի այդ կան նաև բազմաթիվ գեղեցիկ մեծ ու փոքր լուսանցազւսրդեր, մարդագրեր /1բ, 2ա, 8ա/, երկգլխանի մարդագրեր / 4ա, 5ա, 12բ/, գազանագրեր /1բ/,սատանայագրեր /8ա, 16բ/, միացյալ մարդագիր և թռչնագիր /2р/, միացյայ մարդագիր և ծաղկագիր /10բ/, միացյալ մարդագիր և վիշապագիր /19ш / և միացյալ թռչնագիր և ձկնագիր /19բ/:

ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ

Վերազարդանկարված այս գրքի հիշատակարանը տես « Հայ գիրքը 1512-1800 թվականներին» մատենագիտությունում, Երևան, 1988, էջ 96:

ՀԻՇԱՏԱԿԱԳՐՈԻԹՅՈՒՆ

/Սկզբում գտնվող երկրորդ պահպանակի թիկունքին գրված է /Կը նուիրէ Խորհրդատե/տ/րս այս Ս. էջմիածնի Մայր տաճարին'

Իգնատիոս Աւագ Քհն. Քխիմլիեան. աւագերեց Պոլքրէշի Ա. Հրեշտակապետաց եկեղեցւոյն:

1953Ռումանիա

(Շւսրունակեչի)

ԸՆԳ Ո 1'Ъ ե Լ Ո Ի Թ Ց Ո МЛ# ե Ր ՄԱՕՐ ԱԹՈՌՈՒՄ

ՐՈԻԼՂԱՐԻԱՅԻ Պ Ա ՇՏՊ Ա Ն Ո Ւ Թ ՅԱ Ն ՆԱ Խ Ա ՐԱ ՐՆ Ա ՅՑԵԼԵՑ ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ Ս. ԷՋ Մ ԻԱ Ծ ԻՆ

Սեպտեմբերի 3 -ի ն Մ ա յր Ա թոռ Ս. էջմիա ծին ա յցե լե ց Բուլղա րիա յի պաշտպանության նախարար Դմիտր Պավլովր' Հայաստանի Հա նրա պետությա ն

պաշտպանության նախարար վ ա զգեն Սարգսյանի ուղեկցութ յա մ բ: Վեհարանում

մեծահարգ հյուրին ը նդունեց Նորին Ս րբություն Գարեգին Ա Ա մենա յն Հա յոց

Կաթողիկոսը :

Զ ր ո ւյցի ը նթ ա ցքո ւմ պրն. Պավլովը խ ոսեց հա յ և բուլղա ր ժողովոլրգների բա րեկա մությա ն մասին' նշելով, որ ա յն ունի գաբերի պ ա տ մություն: Ապա մեծա

հա րգ հ յո ւր ը որոշ տ եղ եկութ յո ւններ տ վեց Բ ոլլղա րիա յի և. Հա յա ստ ա նի

պ աշտպանության նախարարների կողմից օրերս կնքվա ծ համակողմանի պայմա

նագրի մասին և ը ն գ գ ծԼ ց , որ ա յն լիիրա վ կյա նքի կոչելու համար շատ ցա նկա լի է

ստանալ Նորին Սրբության օր հնութ յունը :

Ո ղջունելով և. իր օրհնությա ն պատգամը տալով երկու նախա րա րությունների

ձեռնա րկներին, Վեհափառ. Հայրապետը իր հերթին ևս ը նդ գծեց հա յ և բուլղա ր

ժողովուլւգների եղբայրական հա րա բերությունների փաստը' ա սելով, որ նրանց

կապող օղակ է հանդիսացել ո չ միա յն ընդհա նուր հավատքը, այլև, նրա հանգեսլ

ունեցա ծ հավատարմությունը և պայքարը հա նուն ա յգ հավատքի:

Ապա Նորին Ս րբութ յունը խ ոսեց ա ռա ջիկա յում կա յա նա լիք մ յո ւռ ո ն -

օրհնոլթ յա ն ա րա րողությա ն և Հա յա ստ ա նում Ք րիստ ոնեությունը պետականորեն

ը նդ ո ւնե լո ւ 1700-ա մյա կի տոնակատարության մա սին' շեշտ ելով, որ տոնակատա

ր ո ւթ յո ւն ը կդա ռնա Եկեղեցիների ու Կողովուրդների բա րեկա մությա ն իսկական

շքա հա նդես:

Հա նդիպ ումն անցավ ջերմ, ա նկեղծ մթնոլորտ ում:

ՍԻՐԻԱՅԻ ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎԻ Պ Ա ՏԱ Ս Խ Ա ՆԱ ՏՈՒ Ք Ա Ր Տ Ո Ւ Ղ Ա Ր Ն Ա ՅՑԵԼԵՑ

Ս. ԷՋ Մ ԻԱ Ծ ԻՆ

Սեպտեմբերի 6 -ի ն Նորին Ս րբութ յո ւն Գարեգին Ա Ա մենա յն Հ ա յո ց

Կաթողիկոսը Մայր Ա թոռ Ս. էջմիա ծնում ը նդունեց Սիրիայի ժողովրդա կա ն

ժողովի պատասխանատու քա րտուղար, Հա յ-սիրիա կա ն պատգամավորական խ մբի

ա նդա մ Մ ուհա մեդ Նիհագ Մուշանտադին:

Ջ երմ զ ր ո ւյցի ը նթ ա ցքո ւմ Նորին Ս րբությունն անդրադարձավ հայ-սիրիական

դարավոր կա պ երին: Բարձր գնա հա տ ելով Սիրիական պ ետ ութ յա ն վարած

14 8 Թ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

խաղաղասիրական գործունեութ յունը Մերձավոր Ա րևելքի տարածաշրջանում. Վեհափառ Հայրապետը իր խոր երա խտագիտությունն արտահայտեց գարիս

աոյսքփն Ցեղասպանության և 19 8 8 թվականի սոսկալի երկրաշարժի օրերին

սիրիական ժողովրդի ցուցա բերա ծ մարդասիրական վերաբերմունքի Համար: Ապա

զր ույցն ընթա ցա վ Հայաստանի ներկա իրավիճակի, Հայ-սիրիական Հարաբերու

թ յունների Հետագա զարգացման, ինչպես նաև Հ ա յ Եկեղեցու խնդիրների ու գործունեութ յա ն շուրջ:

Պատասխան խ ոսքում իր Հա րգանքն արտահայտելով Հա յ ժողովրդի, նրա

դարավոր մշա կույթի և Հոգևոր կենտրոն Ս. էջմիա ծնի նկատմամբ, պ րն.

Մուշանտադը շեշտեց, որ Հա յ ժողովուրդը ապրող, դեպի ապագան Քայլող

ժողովուրդ է , և ը նդգծեց, որ իր պ ետ ությունը, ի դեմս Հայաստանի, տեսնում է

ջերմ ո ւ անկեղծ բարեկամի: Հարգարժան Հյուրը ողջունեց նաև ա յն իրողութ յունը,

որ Հայաստանն այսօր աշխարՀին է ներկա յա նում ի բր և ազատ ու անկախ

պ ետ ություն:Հանդիպմանը ներկա էին Հա յ-սիրիա կա ն պատգամավորական խ մբի փոխնա-

խագահ Արամ Մա նուկյանը, Պատգամավորական խմբի անդամներ, Արտաշատի քաղաքապետ Հովհաննես ԱբրաՀամյանը:

Ֆ Ի Դ Ե -Ի Ն Ա Խ Ա Գ Ա ՀՆ ԱՅՑԵԼԵՑ ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ Ս. ԷՋՄ ԻԱ Ծ ԻՆ

Սեպտեմբերի 7-ի երեկոյան Նորին Ս րբություն Գարեգին Ա Ամենայն Հա յոց

Կաթողիկոսն ը նդունեց Ֆ Ւ Դ Ե -ի նախագահ, Կալմիկիայի Հանրապետության

նախագահ պրն. Կիրսան Ւ լյոլմժինովին: Զ րույցի ընթ ա ցքո ւմ հարգարժան հյուրը

Վեհափառ. Հայրապետին ծանոթացրեց սեպտեմբերի 1 5 ֊ի ն Երևանում բա ցվող

շախմատի օլիմպիադայի նախապատրաստական աշխատանքների ընթ ա ցքին ,

հակիրճ տ եղեկություններ տվեց մասնակից երկրների թ վ ի , մրցույթի անցկացման

կարգի մա սին: Պրն. Ւլյոլմժինովը նշեց, որ Երևանը ընտրվել է Հերթական

օլիմպիադայի քա ղա ք ո չ պատահականորեն, քա նի որ Հա յ ժողովուրդը շախմատի

աշխարՀին տվել է այնպիսի մեծ ա նուններ, ինչպ իսիք են Տիգրան Պետրոսյանը,

Գարի Կասպարովը, Ռ ա ֆա յել Վահան յա ն ը :

Վեհափառ. Հայրապետը ող^ոլնելով Հ յուրին նրա խ նդրա նքով պատմեց Հա յ

Առաքելական Եկեղեցու ա վա նդությունների և ծիսակա տա րությոլների , մասնա

վորապես Հաջորդ օրը կայանալիք մ յուռոնօրՀնոլթ յա ն ա րա րողությա ն մասին:

Նորին Ս րբութ յունն իր ո ւրա խ ութ յո ւնն արտահայտեց ա յն ա ռթ ի վ , որ

շախմատային օլիմպիադան Հա մընկնում է Հա նրա պ ետ ությունում նախագահական

ը նտ ր ո ւթ յո ւն նե ր ին և Հա ջորդում մ յո ւռ ռ ն օ ր Հ ն ո լթ յա ն ը : Խոսքի ավարտին

Գարեգին Ա Վեհափառ Հայրապետը հաջող և բարի ընթ ա ցք մա ղթեց մրցաշարին:

Հանդիպմանը ներկա էին Հայաստանի շախմատի ֆեդերա ցիա յի նախագահ

Վանիկ Զա քարյա նը և Ֆ Ւ Դ Ե -ի Եվրոպական 5 -ր դ գոտ ու նախագահ Դագիկ Հովհա ննիսյա նը:


Գ Ա Ր Ե Գ Ի Ն Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՆ Ը Ն Դ Ո Ւ Ն Ե Ց Ի Ի Հ ԱՐՏԳՈ ՐԾՆԱ ԽԱ ՐԱ ՐԻ ՏԵՂԱԿԱԼԻՆ

Սեպտեմբերի 10—ին Մայր Աթոռ. Ս. էջմիածին ա յցելեց Իրանի Իսլամական

Հա նրա պ ետ ությա ն Արտգործնախարարի ԱՊՀ երկրների և Եվրոպայի գծով

տեղակալ Մ'ահմուդ Վ ա յեզին: .

Ո'ղքուձելով մեծահարգ հյուրին. Վեհափառ. Հայրապետը նշեց, որ Իրանի և

Հայաստանի միֆև ներկայիս բարեկամական հա րա բերությունները պետք է

զարգանան աո.ավել լա յն հունով և բա զմակողմա նիորեն: Կրոնների տարբերու

թ յո ւն ը էպետք է խ ոչընդոտ հանդիսանա մեր հա մա գործա կցությա նը: Մ ենք պետք

է համագործակցենք հանուն ընդհա նուր նպատակների, ասաց Նորին Ս րբությունը

և շեշտեց հոգևոր ա րժեքների վերարժևորման, երիտ ա սա րդությա նը բարձր

բարոյական չափանի շերով դաստիարակելու անհրաժեշտության կա րևորութ յունը:

Պրն. վա յեզի ն իր հա մերա շխությունն արտահայտելով Վեհափառ Հայրապետի

խ ոսքերին, նշեց, որ ա յդ խ նդիրները դարձել են համամարդկային հուզող

խնդիրներ և այսօր ղրա նց լուծմա ն ո ւղղութ յա մ բ ա նհրա ժեշտ ություն է դարձել

բոլոր եկեղեցիների և կրոնների միՀև երկխ ոսություններ վա րելը: Դա է իսկական

հա մագործա կցությա ն նախապայմանը:

Հանդիպմանը ներկա էր Հա յա ստ ա նում Իրանի Իսլամական Հա նրա պետությա ն

արտակարգ և լիազոր դեսպան Հա միդոհզա Նիքքա ր էսֆ ա հա նին:

ԳԱ ՐԵ Գ ԻՆ Ա Վ ԵՀԱ Փ Ա Ռ Հ Ա Յ Ր Ա Պ Ե Տ Ն Ը Ն Դ Ո Ւ Ն Ե Ց Ս Փ ՅՈ ՒՌ ՔԱ ՀԱ Յ Ո Ւ Խ ՏԱ Վ Ո Ր Ն Ե ՐԻ Ն

Սեպտեմբերի 11-ի ն Վեհարանի հա նդ ի սո ւթ յուններ ի սրա հում Նորին

Ս րբություն Գարեգին Ա Ա մենայն Հա յոց Կաթողիկոսն ը նդ ո ւնեց Ֆրա նսիա յից,

Բ րա զիլիա յից, Կա նա դա յից, Մ իա ցյա լ Նա հա նգներից և կ ո ւք ս ե մ բ ո ւր դ ի ց

ժամանած ուխտավորների խ մբին:

Հայրական քա ղցր սիրով ոզՀունելով ներկաներին, Վեհափառ Հայրապետը

խոսեց Վ երա ծնունդ ապրող հա յ ժողովրդի և Հ ա յ Եկեղեցու մա սին:

« Մեզ այսօր ժա ռա նգութ յուն են հասել մեր հայրերի նվիրումով ստեղծված

մեծա գույն ա րժեքներ, բ ա յց մենք էպետք է գոհա նա նք եղա ծով, - ը նդծեց Նորին

Ս րբութ յունը, - քա նի որ կ յա ն քո ւմ կարևորը ո չ թ ե մեր ունեցա ծն է , ա յլ մեր

արածը: Շարունակենք մեր հայրերի գործը ' սրտում ունենա լով նրանց հավատն ու

նվիրումը, յո ւր ա ք ա ն չյո ւր ս կատարենք պարտքի մեր բաժինը և արժանավայել

դիմա վորենք 20 0 1 թվա կա նը» :

Վեհափառ Հայրապետը շեշտեց նա և, որ 3 - ր դ հազարամյակ ընթա ցող ճանա

պարհին առանձնակի կարևորվում է նոր եկեղեցականներ պատրաստելու և

երիտասարդությանը բարձր բա րոյական չափանիշերով կրթ ելոլ անհրաժեշտու

թ յո ւ ն ը :

15 0 Թ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

ԳԱ ՐԵԳԻՆ Ա ՎԵՀԱՓԱՌ- ՀԱ Յ Ր Ա Պ Ե Տ Ն Ը Ն Դ Ո Ի Ն Ե Ց ԳԵՐՄԱՆԻԱՅԻ ԴԵՍՊԱՆԻՆ

Սեպտեմբերի 1 2 -ի ն Նորին Ս րբութ յուն Գարեգին Ա Ա մենա յն Հա յոց Կաթողիկոսին իր ա ռաշին ա յց ե լո լթ յո լն ր տվեց Հա յա ստա նում Գերմանիայի արտակարգ և լիազոր գեսպան տիկ. Կարոլա Մ յոլլլեր Հոլթքեմփ երը:

Զ ր ո ւյցի ը ն թ ա ցք ո ւմ տիկ. Հ ո լթ ք ե մփերը նշեց, որ Հա յա ստ ա նում իր

ծա ռա յությա ն ընթ ա ցքո ւմ պետք է անի գերա գույն կարելին' Գերմանիայի և

Հայաստանի Հա րա բերությունները առավել սերտացնելու Համար:ՎեՀ&փառ Հայրապետը Լերմ սիրով ող^ունեց դեսպանի ա ռա քելութ յունը , ապա

նրա խ նդրա նքով մանրամասն տ եղեկություններ տվեց Ծ ա յր Ա թոռ Ս. էէմիածնի գործունեութ յա ն, Հա յ Եկեղեցու ա վա նդությունների և դերի մասին:

Հանգիպմանը ներկա էր Գեմանիայի Հա յոց թեմի առա ջնորդ Գարեգին ա րք. Բեգէյա նը:

Ն Վ Ի Ր Ա ՏՎ Ո Ի Թ ՅՈ Ի Ն ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ Ս. ԷՋ Մ Ի Ա Ս Ն ԻՆՄա յր Ա թոռի թա նգա րա նա յին Հա վա քա ծուն Հարստացավ 1լս երկու

թանկարժեք նմուշներով: Բեյրութաբնակ Հա վա քորդ, Հնա գետ , դրամագետ և

պատմաբան, մեր Հայրենակից Երվանդ Արամյանը իր Հա վաքա ծուից Մայր Աթոռ

Ս-՜ էշմիա ծնին նվիրա բերեց երկու ա նգնա Հա տ ելի ա րժեքներ' Ս. Գրիգոր

Լուսավորչի փոքրիկ կավե կիսանդրին (6 -ր դ դարի աշխատանք) և Արտաշիսյան ու

Ռ ոլբինյա ն լրմանների 2 0 մետաղադրամների Հա վա քա ծուն: Նմուշները սլրն.

ԱբաԼյանի երկար տարիների Հետևողական աշխատանքի և Համառ փնտրտուքի ա րդ յունքն ե ն : •

« Այս նվիրա տ վությունը' Մայր Աթոռի և Հա յրենիքիս նկատմամբ ունեցա ծ իմ

սիրո և նվիրվա ծությա ն ա րտ ա Հա յտ ոլթ յունն է » , ՎեՀափառ Հայրապետին արժեքները Հա նձնելու պա Հին ասաց պրն. Աբաքյանը:


Գ Ա ՐԵ Գ ԻՆ Ա ՎԵՀԱՓԱՌ Հ Ա Յ Ր Ա Պ Ե Տ Ն Ը Ն Դ Ո Ւ Ն Ե Ց ԲԱՐՈՆՈՒՀԻ Ք Ե ՐՈ ԼԱ ՅՆ Ք Ո Ք Ս Ի Ն

Սեպտեմբերի 1 8-ի ն Նորին Ս րբութ յո ւն Գարեգին Ա Ա մենա յն Հ ա յո ց կաթողիկոսն ը նդունեց Ա նգլիա յի Լորդերի պալատի փոխխոսնակ բա րոնուՀի Ք եր ո լա յն Ք ո ք ս ի ն : Տիկ. ՜Բոքսը Վեհափառ Հայրապետիֆ հա նգա մա նորեններկայացրեց իր նախորդ և ներկայիս Լեռնա յին 'Լարաբաղ կատարած ա յցելու- թ յունների հա շվետ վությունը' մասնավորապես կա նգ ա ռնելով առողջապահական, սոցիալական, կրթական խ նդիրների և վեր ական գնողական աշխատանքների վրա:

Հա նդիպ մա նը ներկա Էր նաև. Երեխաների խ նա մքի կազմակերպման ծա ռա յո ւթ յա ն “ В пС ^е” («.Կա մուր^») կազմակերպության Կրթությա ն զարգա ցման բա ժնի տնօրեն տիկ. Ռենուկա ՏԼեյարագա-Դենթը, որը Վեհափառ. Հայրապետին ծա նոթա ցրեց կրթական-դաստիարակչական ասպարեզում իրենց կազմակերպութ յա ն կողմից իրականացվող և իրականացվելիք աշխատանքների ը նթ ա ցքի ն :

Վեհափառ. Հայրապետը, ող^ունելով հարգարժան տիկնանց ա ռ ա քելութ յո ւնը , նշեց, որ նման բարձր մարդասիրական վերա բերմունքն ու ուշա դրութ յունը լա վ ա գո ւյն սպեղանին են պատերազմի դժվա րություններից նոր-նոր դուրս ելա ծ

Արցախի ժողովրդի համար:Հյուրերին ուղեկցում Էր գրող-հրապարակախոս Զորի Բա լա յա ն ը :

Գ Ա Ր Ե Գ Ի Ն Ա Ա Մ Ե Ն Ա ՅՆ ՀԱ ՅՈ Ց ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՆ Ը Ն Դ Ո Ւ Ն Ե Ց Պ Ա ՏԵՐԱ ԶՄ Ի Հ Ե Տ Ե Վ Ա Ն Ք Ն Ե Ր Ի ՀԱ Ր ՑԻ

Ք Ն Ն Ա Ր Կ Մ Ա Ն Ը Ն Վ ԻՐՎ Ա Ծ ԱՐՑԱԽՈՒՄ Տ Ե Ղ Ի Ո Ւ Ն Ե Ն Ա ԼԻ Ք Գ Ի ՏԱ Ժ Ո Ղ Ո Վ Ի Մ Ա Ս Ն Ա Կ ԻՑՆ Ե ՐԻՆ

Սեպտեմբերի 2 2 -ի ն Գարեգին Ա Ա մենայն Հա յոց Կաթողիկոսն ը նդ ո ւնեց Արցախում տեղի ունենա լիք պատերազմի հետ ևա նքների, ցա վի ե. տառապանքի ե ր և ո ւյթ ն ե ր ի քննա րկմա նը նվիրվա ծ գի տա ժողով-հա վա քի մա սնա կիցներին' հավաքի կազմակերպիչ, Հայաստանի Հա նրա պ ետությա ն Ա զգա յին Ակադեմիայի


անդամ յե ն ե ր ի կ Հայրապետյանի ուղեկցութ յա մբ: Գիտնականները, ոըոնք ներկայա ց ն ո ւմ էին Ա մերիկա յի, Եվրոպայի և Ասիայի 2 0 երկրներ, ՎեՀափառ Հայրապետին ծանոթացրեցին դի տա ժողովի նպատակներին' ը նդ գծելո վ ա յն միտքը, որ իրենց Հավաքը նախ և ա ւա | նւզա տա կա ուղղվա ծ է պատերազմները կանխելու և ա րգելելու ուղիներ որոնելուն, ապա և նրա կործանարար Հետ ևա նքները վերացնելու խնդիրների լուծմա նը' Հատկապես ուսումնասիրելով մարդկային ցտվի ո ւ տառապանքի Հարցը, էանալով լուծումներ գտ նել ա յդ ուղղութ յա մբ և առա^ադրել:

ՎեՀափառ Հայրապետը, ողԼունելով գի տա ժողովի մասնակիցների Հումանիստական ա ռ ա ք ե լո ւթ յո ւն ը , նրանց պարղեց ՚ իր ^ւմնա կա ն տեսակետները քննա րկվելիք Հարցի մասին և ապա իր Հայրապետական օրՀնանքը տվեց նրանց և Հա ջողություններ մաղթեց գիլոաժողովի աշխատանքներին:

Գ Ա ՐԵԳ ԻՆ Ա Ա Մ ԵՆ Ա ՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՆ Ը Ն Դ Ո Ւ Ն Ե Ց ՄԻԱՑՅԱԼ Ն Ա ՀԱ Ն Գ Ն Ե Ր Ի ԴԵՍՊԱՆ Պ Ր Ն .

Պ ԻՏԵ Ր ԹՈ Մ ՍԸՆԻՆ

Սեպտեմբերի 2 2 -ի ն Նորին Ս րբութ յուն Գարեգին Ա Ա մենա յն Հա յոց

Կաթողիկոսն ը ն դ ո ւն ե ց Հա յա ստ ա նում Ա մերիկայի Մ իա ցյա լ Նա Հա նգների

արտակարգ և լիազոր դեսպան պրն. Պիտեր Թոմսընին:

Շուրջ մեկժամյա զրույցի ընթ ա ցքո ւմ Նորին Ս րբությունն ու Հարգարժան

դեսպանը զրուցեցին Հայաստանի ներկա իրավիճակի, անցած Հինդ տարիների

ձեռքբերումների և առկա խնդիրների շուրջ.՛

Գ Ա ՐԵ Գ ԻՆ Ա Ա Մ Ե Ն Ա ՅՆ ՀԱ ՅՈ Ց ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՆ Ը Ն Դ Ո Ւ Ն Ե Ց ԻՍՊԱՆԻԱՅԻ ԿՈՐՏԵՍԻ

ԱՐ Տ Ա Ք Ի Ն ՀԱ ՐԱԲԵՐՈՒԹ ՅՈ ՒՆՆԵՐԻ ՀԱ Ն ՁՆ Ա Ժ Ո Ղ Ո Վ Ի Ն Ա Խ Ա Գ Ա Հ Պ Ր Ն . ԽԱՎԻԵՐ Ո-ՈԻՊԵՐԵՍԻՆ

Սեպտեմբերի 2 3-ի ն Մայր Ա թոռ Ս. էջմիածին ա յցելեց Եվրոպայի անվտան

գո ւթ յա ն և Հա մա գործա կցությա ն կազմակերպության խորՀրգարանական վեՀա-

ժողովի նա խ ա գա Հ, Իսպա նիա յի Կորտեսի արտաքին Հա րա բերութունների

Հանձնաժողովի նախագաՀ պրն. Խավիեր Ռ ոլպ երեսը: Վ եՀա րա նոլմ Հարգարժան

Հյուրին ընդունեց Գարեգին Ա ՎեՀափառ Հայրապետը:

Անկեղծ զր ույցի ընթ ա ցքո ւմ պրն. Ռուպերեսը Նորին Սրբությանը ներկա

յա ցրեց դարաբաղյան Հակամարտության կարգավորման գործում կատարված

աշխատանքներին՝ ընդ գծելո վ , որ Հանձնաժողովի ողջ ջա նքերն ուղղվա ծ են ա յն

բա նին, որ Հակամարտությունը լո ւծվի միմիա յն քա ղա քա կա ն ճանապարՀով:

ՎեՀափառ Հայրապետը մանրամասն կերպով պարզաբանեց իր տեսակետը'

դարաբաղյան Հարցի արդար լուծմա ն Համար որպես Հիմք ունենա լով մարդկային

իրա վունքների և ազգերի ի նք ն որոշման իրա վունքի գործա դրությունը, խաղաղ և

բանակցային եղանակները:


Ա Մ Ե Ն Ա ՅՆ ՀԱ ՅՈ Ց ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՆ Ը Ն Դ Ո Ի Ն Ե Ց ՀԱ ՅԱ Ս ՏԱ Ն Ո ԻՄ ՄԻԱՑՅԱԼ Ա ԶԳ ԵՐԻ ԶԱ ՐԳ Ա ՑՄ Ա Ն ԾՐԱԳՐԻ ՆԵՐԿԱ ՅԱ ՑՈ ՒՑԻՉ ԺԱ Ն ՄԱՐԻ ԼՈՐԺԵԻՆ

Սեսլտե մբերի 2 5 -ի ն , ժամը 13 . ՕՕ-ին, Մայր Աթոռ. Ա. էջմիածին ա յցելեց

Հա յա ստա նում Միացյալ Ազգերի Զարգաման Ծրագրի ներկա յա ցուցիչ ժ ա ն Մարի

Լորժեն' իր պաշտոնավարման ավարտին Վեհափառ. Հայրապետից Հրաժեշտ

ա ռնելու նպատակով:

Պրն. Լորժեն ՎեՀափառ Հա յրապ ետին փոխանցեց Հա յա ստա նից և նրա

ժողովրդից ստացած իր Հերմ տպավորութիւնները և խոր Հա մոզումով ը ն գ գ ծե ց

Հայաստանի Հանրապետության զարգացման ճիշտ ընթ ա ցքի ի ր ո ղ ո ւթ յո ւն ը :

Նորին Ս րբութ յունը բա րձր գնա Հա տ եց կա զմա կերպ ությա ն Հոգա ծու

վերա բերմունքը Հա յա ստա նի նկա տ մա մբ' շեշտ ելով պ րն. Լորժեի և նրա

օգնականների բա զմօգուտ ծա ռա յությունների գերը մեր նորանկախ պ ետ ությա ն և

նրա ժողովրդի բարգավաճման գործում:

ԳԱՐԻ ԳԱՍՊԱՐՈՎՆ Ա ՅՑԵ ԼԵ Ց Գ Ա ՐԵԳ ԻՆ Ա Ա Մ Ե Ն Ա ՅՆ ՀԱ ՅՈ Ց ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻՆ

Սեպտեմբերի 27-ին Գարեգին Ա ՎեՀափառ. Հայրապետին իր ա յցելո ւթ յո ւնը

ա վեց տաղանդավոր շախմատիստ, աշխարՀի չեմպիոն Գարի Գասպարովը:

Ջերմ և մտերմիկ զրույցի ը նթ ա ցքո ւմ աշխարՀաՀււչակ շախմատիստը իր խորին

Հա րգա նքն արտահայտեց Մայր Աթոռ. Ս. էջմիա ծնի և Նորին Սրբությա ն Հանդեպ

և սիրով մանրամասն տ եղեկություններ Հա ղորգեց շախմատի օլիմպիադայի

ը նթ ա ցքի մա սին: Ապա զր ույցն ընթա ցա վ մեր նորանկախ Հա նրա պետությա ն

154 Р- ՚ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

անցած ճանապարհի և ներկա կա ցութ յա ն չուրշ.' Գարեգին Ա վեՀափաո.

Հայրապետը, գնա հա տա նքով խ ոսելով ա նցա ծ Հինգ տարիների ը նթ ա ցքո ւմ Հա յաստանում կատարված վերափոխումների մասին, նշեց, որ ա յգ չրէանը

իրավամբ կարելի է որակել որպես ա զգա յին վերազարթոնքի և միասնության

Հնգա մյա կ: Խոսակցության ընթ ա ցքում Հարգարժան Հյուրը մեծ Հետ ա քրքրու

թ յա մ բ լսեց նաև Նորին Սրբության Հաղորգած տ եղեկութ յունները' Մայր Աթոռ. Ս.

էչմիա ծնի գերի, նրա ծա վա լա ծ գո ր ծո ւնե ո ւթ յա ն և Եկեղեցում ընթա ցող

վերափոխումների մասին:Հանդիպման ավարտին Գարեգին Ա Կաթողիկոսը իր Հայրական օրՀնոլ-

թ յուն ն եր ո վ և բարեմաղթանքներով տաղանդաշատ շախմատիստին նվիրեց Ս.

էչմիա ծնի և 19 8 8 թվականի երկրաչարժի Հուշամեդալները, Ս. էչմիա ծնի գանձերը

ներկա յա ցնող ա լբոմը' նրան ցա նկա նա լով նորանոր բա ր ձունքներ և

Հաղթանակներ :


ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԲԵՄ. ԼՈԻՐԵՐ

Սեպտեմբերի 1-ին, կիրակի.֊Տօն Գիւտի Գօտւոյ Սրբունւոյ Աստուածածնի:

Ա յս օ ր Մ ա յր տ ա ճա րում , Ա վա գ ս.

սեղա ն ի վր ա , ս . պ ա տ արա գ մ ա տ ո ւցե ց

Տ . Հ ա յկ ա զ ո ւն ծ . վրդ- Ն ա ջա րյա նը և

« Հ ա յր մ ե ր -ծ -ի ց ա ռա ջ հ ա վ ո ւր պատ

շա ճ ի ք ա ր ո զ խ ո ս ե ց :

Л

Л

վ ե ց հ ո գ ե հ ա ն գ ս տ յա ն պ ա շտ ոն վ ա ս ն

հ ա մ ո ր ե ն ն ն ջ ե ց ե լո ց :

Л

Ս ե պ տ ե մ բ ե ր ի 1 5 - ի ն , կ ի ր ա կ ի .-

Խ ա չ վ ե ր ա ց :Ա յս օր Մ ա յր տ ա ճա ր ո ւմ , Ա վա գ ս.

խ որա նի վ ր ա , ս . պա տ ա րա գ մ ա տ ո ւցե ց

ո ւխ տ ա վ ո ր ա ր ա ր Մ ա յր Ա թ ո ռ ո ւ մ

գ տ ն ը վ ո ղ Ա վս տ ր ա յի ա յի հ ս ւյո ց ա ռա ջ

ն ո ր դ Տ . Ա ղ ա ն ա ր ք եպ ս . Պ ա լիոզյա նը և

« Հ ա յր մ ե ր » - ի ց ա ռա ջ հա նգա մ ա ճ ա /ի ց

ք ա ր ո զ խ ո ս ե ց :Ս. պ ա տ ա րա գին ներկա էր Վ եհա

փ ա ռ Հ ա յր ա պ ե տ ը :

Ս ե պ տ ե մ բե ր ի 2 2 - ի ն , կ ի ր ա կ ի .-

Ա յս օ ր Մ ա յր տ ա ճ ա ր ո ւմ , Ա վ ա գ ս .

խ որա նի վր ա , ս պ ա տ արա գ մ ա տ ո ւց ե ց

Տ . Հ ո ւ ս ի կ ա ր քե պ ս . Ս ա ն ր ո ւր յա ն ը :

« Հ ա յր մ ե ր » - ի ց ա ռա ջ Մ ի քա յել ծ . վ ր դ - Ա ջա պ ա հ յա նը ը ն թ ե ր ց ե ց Վ եհա փ ա ռ

Հ ա յր ա պ ե տ ի կ ո ն դ ա կ ը ' ն վ ի ր վ ա ծ Տ .

Հ ո ւս ի կ ա րքեպ ս. Ս ա նթուրյա նի քա հա -

ն ա յա գ ո ր ծ ո ւթ յա ն եր ե ս ո ւՕ հ ի Օ գ ա մ յա -

կ ի ն :Հա վա րտ ս . պ ա տ ա րա գի կա տ ա ր

վ ե ց հ ո գ ե հ ա ն գ ս տ յա ն պ ա շտ ո ն:

Ս. պ ա տ ա րա գին ներկա էր Վ եհա

փ ա ռ Հ ա յր ա պ ե տ ը :

Л

Սեպտեմբերի 16-ին, երկուշաբթի.֊Յիշ ատակ մԵոէղոց:

Ա յս օր Մ ա յր տ ա ճա րում , Ա վա գ ս.

ս եղ ա ն ի վրա , ս . պա տ ա րա գ մ ա տ ո ւցե ց

Տ . Ա շոտ ա ր ղ . Մ նա ցա կա նյա ն ը:Հա վա րտ ս . պ ա տ արա գի կա տ ա ր

Սեպտե մբերի 29-ին, կիրակի.֊ Տօն Է Վարագայ Սրբոյ Аա չի:

Ա յս օր Մ ա յր տ ա ճ ա ր ո ւմ , Ա վա գ ս.

խ ո ր ա նի վրա , ս պ ա տ ա րա գ մ ա տ ո ւց ե ց

Տ . Մ իքա յել ծ . վ ր դ . Ա ջա պ ա հյա նը և

« Հ ա յր մ ե ր * - ի ց ա ռա ջ հ ա ն գ ա մ ա ն ա լի ց

քւսրոգ խ ո ս ե ց :Հա վա րտ ս . պ ա տ ա րա գի կա տ ա ր

վ ե ց հ ո գ ե հ ա ն գ ս տ յա ն պ ա շտ ո ն:

156 Թ ' ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

“ЭЧМИАДЗИН”ОФИЦИАЛЬНЫЙ ЖУРНАЛ ЭЧМ ИАДЗИН СК0Г0

КАТОЛИКОСАТА (СЕНТЯБРЬ 1996)

Редакционная1. Душа истины (стр. 3-5).2. Речь Его Святейшества Католикоса Всех Армян Гарегипа I, посвященная

пятилетию Республики Армения, 20 сентября 1996 г. (стр. 6-9).3. Сообщение Канцелярии Исполнительного Органа о собрании в Св.

Эчмиадзине в связи с 1700-летием о принятии христианства в Армегаш , 2-3 сенября 1996 г. (стр. 10-15).

4. Заседание Верховного Духовного Совета (Синода) в ПервопрестольномЭчмиадзине, 4 сентября 1996 г. (стр. 16-18).

5. Слово Святейшего Патриарха Всех Армян при Мироосвященин (стр. 19-23).6. Захоронение останков Католикоса Хорена I на территории Кафедрального

Собора, 7 сентября 1996 г. (стр. 24-26).7. М. ВАРДАНЯН - Захоронение останков мученика Патриарха Хорена I

Мурадбекяна на территории Кафедрального Собора, 7 сентября 1996 г. (стр. 27-29).

8. НЕРСЕС ВАНАКАН - Святое Миро (стихотворение) - (стр. 30).9. Т. ГЕГАМЯН - Освящение “Миро возрождения” Католикосом Всех Армян

Гарегином I, 8 сентября 1996 г. (стр. 31-34).10. Проповедь Его Святейшега Католикоса Всех Армян Гарегина I на

церемонии Мироосвящения, 8 сентября 1996 г. (стр. 35-38).11. Прием в Св. Эчмиадзине в связи с Мироосвящением, 8 сентября 1996 г.

(стр. 39).12. М. ВАРДАНЯН - Мироосвящение в Кафедральном Соборе Св.

Эчмиадзина, 8 сентября 1996 г. (стр. 40-45).13. ДИАКОН МУШЕГ ЖОРОЯН - Святое Миро и Мироосящение в традиции

Армянской Церкви (исследование) - (стр. 46-59).14. Отцы Армянской Церкви о Святом Миро (стр. 60-69).15. Н. ХАНДЖ ЯН - Растения, используемые в приготовлении Святого Миро

(исследование) - (стр. 70-89).16. В. ДЕВРИКЯН - Святое Миро /канон и процесс освящения, народное

почитание/ (исследование) - (стр. 90-96).17. СВЯЩ ЕННИК ВАРУЖАН ТЕРТЕРЯН - Отношения Первопрестольного

Эчмиадзина с другими духовными Престолами Армянской Церкви при Католикосе Хорена I (исследование) - (стр. 97-105).

18. В. ДЕВРИКЯН - Свидетельствуют документы (рецензия на первые дватома цикла Сандро Бегбудяна “Документы истории Армянской Церкви”) - (стр. 106-110).

19. Начало очередного учебного года в Духовной Академии Св. Эчмиадзина,17 сентября 1996 г. (стр. 111).

20. Слово Святейшего Патриарха па торжественном акте открытия ДуховнойАкадемии, 17 сентября 1996 г. (стр. 112-116).

21. А. АНТОНЯН - Начало нового учебного года в Севанской Вазгеновскойсеминарии, 15 сентября 1996 г. (стр. 117-118).

1996

♦

ԷՋՄԻԱԾԻՆ ք*> 1 5 7

22. М . САНТУРДЖЯН - Первый год Богословского факультета Ереванского Государственного Университета, 1 сентября 1996 г. (стр. 119-123).

23. М. ВАРДАНЯН - Открытие семинарии имени Св. Месропа М аш тоца вОшакане, 6 сентября 1996 г. (стр. 124).

24. Рукоположепие во иерея в церкви Св. Богоматери в- Эчмиадзине, (29 сентября 1996 г.), Биографии священников Арутюна Кесабяна, М аштоца Исаяна, Саркиса Хлгатяна и Ваана Азаряна (стр. 125).

25. АРХИЕПИСКОП НЕРСЕС ПОЗАПАЛЯН - Очередная сессия Центрального Комитета Всемирного Совета Церквей, 12-20 сентября 1996 г. (стр. 130-131).

26. АРХИЕПИСКОП НЕРСЕС ПОЗАПАЛЯН - Съезд объединенного Библейского общества в Канаде, 26 сентября - 3 октября 1996 г. (стр. 132-133).

27 . Н. ТЕР-МИКАЕЛЯН - Перечень рукописей, приобретенных Первопрестольным Эчмиадзином (708-716) - (стр. 134-146).

ПРИЕМЫ В ПЕРВОПРЕСТОЛЬНОМ ЭЧМИАДЗИНЕ28. Визит министра обороны Болгарии в Первопрестольный Эчмиадзип,

3 сентября 1996 г. (стр. 147).29. Визит ответственного секретаря Народного Собрания Сирии в

Эчмиадзин, 6 сентября 1996 г. (стр. 147-148).30. Посещение Первопрестольного Эчмиадзина президентом ФИДЕ,

7 сентября 1996 г. (стр. 148).31. Прием заместителя мипистра иностранных дел Исламской Республики

Ирана Католикосом Всех Армян Гарегином I , 10 сентября 1996 г. (стр. 149).

32. Прием паломников армянской диаспоры Святейшим Патриархом Гарегином I, 11 сентября 1996 г. (стр. 149).

33. Прием посла Германии Святейшим Патриархом Гарегипом I, 12 сентября 1996 г. (стр. 150).

34. Дар Первопрестольному Эчмиадзипу (стр. 150).35. Прием баронессы Керолайп Кокс Святейшим Патриархом Гарегином I ,

18 сентября 1996 г. (стр. 151).36. Прием участников предстоящей в Арцахе конференции, посвяещеиной

обсуждению вопросы последствий войны, 22 сентября 1996 г. (стр. 151-152).

37. Прием посла США г-на Питера Томпсона Католикосом Всех Армян Гарегином I, 22 сентября 1996 г. (стр. 152).

38. Прием председателя комитета иностранных дел Кортеса Испании г-на Хавиера Рупереса Католикосом Всех Армян Гарегином I , 23 сентября 1996 г. (стр. 152).

39. Прием представителя программы развития ООН в Армепии Ж ана МариЛорже Католикосом Всех Армян Гарегином 1, 25 сентября 1996 г. (стр. 153).

40. Гарри Каспаров посетил Католикоса Всех Армян Гарегина I , 27 сентября1996 г. (стр. 153-154).

41. Церковная хроника Первопрестольного Эчмиадзина за сентябрь 1996 г.(стр. 155).

158 г*> 1-.սՍ'հԱԾԻՆ 1996

"ЕТСНМ1А02ПЧ"о р р1С1а ь м о к г н ь у о р н о ь у ЕТСНМ1А02Ш

(БЕРТЕМВЕК 1996)

ЕБИ О М Л Ь1. Տթաէ օք 1ги1Ь (р. 3).2. ТЬе аййге55 օք №տ НоНпевэ Саге^шп I, СаЛоНсов օք АП А гт е т а п в , оп

էհօ оссавюп օք էհօ քւքէհ аптуегвагу օք 1Ье КериЬНс օք А г т е т а , 20-էհ БерЮтЬег 1996 (рр. 6-9).

3. ТЬе сотшишяиб օք 1Ье ЕхесиНуе Вобу'в агсЫуе: АЬои! էհօ аввешМу օէ՝Л е 1700-էհ аптуегвагу օք էհօ ргос1ата1юп օք Б1асе геН^оп օք ОшвИапку т Но1у ՏէշհաւՅճշւո, 2-Згй БерЮтЬег 1996 (рр. 10-15).

4. ТЬе տշտտւօո օք Биргспю Брт1иа1 СоипсП օք էհշ Мо[Ьсг Տօօ օք Но1уЕ1сЬш1ас121П, 4-էհ Бер1етЬег 1996 (рр. 16-18).

5. ТЬе асМгеББ օք №տ НоПпевБ оп Л е оссазюп օք էհն Ե1օտտւոջ օք Но1у ОН(рр. 19-23).

6. ТЬе асМгсББ օք СаЛоМсов КЬогеп I Յտտօահ1օճ ւո Л е сои« օք էհօ Мо1ЬсгСа1Ьеёга1, 7-էհ Бер1етЬ ег 1996 (рр. 24-26).

7. М. УАКОАГЛАК - ТЬе авзетЫ аее օք էհն авЬев օք 1Ье т а п у г СаЛоПсоБКЬогеп I Моогас1Ье1аап ւո Л е соип օք էհօ Мо1Ьег Мопав^у, 7-էհ БерЮшЬег 1996 (рр. 27-29).

8. ЫЕКБЕБ УАКАКАИ - Но1у ОП (рое!гу) - (р. 30).9. ТАМАК СЕОНАМ1АК - ТЬе “Кепе\уа1 Но1у ОП” Ьав Ьееп է>1օտտօճ Ьу էհօ

Ьапё օք Л е СаЛоНсов С агс§ит I, 8-էհ Бер1етЬег 1996 (рр. 31-34).10. ТЬе տշաւօո օք Шв №>1ւոօտտ Л е СаЛоНсов օք АП АгтсшапБ Сагедшп I

оп Л е օշօՅտւօո օք Но1у Օւ1՚տ сегетопу օք եԽտտւոտ, 8-էհ Б ср ю тЬ сг 1996 (рр. 35-38).

11. Кесериоп оп Л е оссавюп օք Л е Но1у ОП'в հւօտտւոջ, 8-էհ Бер1етЬсг 1996 (р. 39).

12. МАК1АМ УАКБАШ АИ - ТЬе Бани եւշտտւոջ օք էհօ Но1у ОП ւո էհօ Но1уБее օք Б ахт ЕюЬнпайгт, 8-էհ 8ер1етЬег 1996 (рр. 40-45).

13. 01АС0Ы МООБНЕСН Ю К01АИ - ТЬе васге^ Но1у ОН апс! Ատ ե1օտտւո՞ ւոЛ е 1га<1Шоп օք 1Ье А гтсш ап СЬигсЬ (Б1ийу) - (рр. 46-59).

14. ТЬе РаЛсгв օք 1Ье А гтеш ап СЬигсЬ аЬои1 էհօ васгей Но1у ОН (рр. 60-69).

15. ЫА2ПС КНАМБЛАЫ - ТЬе թհոէօտ օք էհօ васгей Но1у ОН (вШйу) - (рр. 70-89).

16. УАКОА1>1 БЕУВДКЬАК - Басгеб Но1у ОП (51ис1у) - (рр. 90-96).17. РАТНЕК УАК001АЫ ТЕКТЕИАИ - նսոոջ Ле Йаув օք СаЛ оП сов

КЬогеп I Л е ոյհէւօոտ օք МоЛег Бее «ոէհ էհօ оЛег ЫсгагсЫса! Бесе օք Л е А гтеш ап СЬигсЬ (вШйу) - (рр. 97-105).

18. УАКОАЫ ОЕУК1К1АЫ - ТевЙГу Л е ժօշստնոէտ (ЫЬПо^гарЬу օք 1Ье 1\уо Ьоокв օք Бапйго ВеЬЬооиап ‘ТЬе М81огу օք А гтеш ап СЬигсЬ'в ճօօսաօոէտ” ) - (рр. 106-110).

19. И Ьав Ьееп օթնոօճ Л е пе\у տօհօօ1 уеаг օք Л е Брт1иа1 Бепипагу օք Но1у ЕлЬпйайгш, 17-էհ 8ср(ешЬег 1996 (р. 111).

20. ТЬе айск-евв օք №տ Но1ше$8 8է Л е орешпв се1еЬга1юп օք Л е Տ р ւ г 11 и а 1 Бепипагу, 17-էհ Бер1етЬег 1996 (рр. 112-116).

21. АЛ АНЮ АМБОШАИ - ТЬе орешп(> օք Л е пе\у տշհօօէ уеаг օք էհօ “Уавкешап” вепипагу, 15-էհ Бер1етЬег 1996 (рр. 117-118).

22. МАКУ БАКГООКОЛАН - ТЬе քւրտէ уеаг օք Уегеуап'в Տէ8էշ ип1Уег811у'5Й1ео1о81са1 քаси1էу1 1-տէ 8ер1ешЬег 1996 (рр. 119-123).


23. М. VАЯЭАЫ1АМ - 1է Ьав Ьееп орепей а1 ОБЬакап էհօ տշհօօ1 «ւէհ էհշ паше օք Տէ. МеБгор МэбЬМб, 6-էհ 8ер1етЬ ег 1996 (р. 124).

24. РпезНу огсПпа1юп ւո 1Ье Но1у \% ջտ СЬигсЬ 8է ЕкЬпйаЛгш (29-էհ Бер1етЬ сг 1996) апс1 ЫойгарЫеБ օք РаШег Нагоо1уип КеБаЫ ап, РтЬег М авЬМ ог 1ББауап, Ра1Ьег 8агк1Б КЬе^ЬаНап апй Ра1Ьег УаЬап Агапап (р. 125).

25. АКСНШБНОР №2К8Е8 В02АВАЫ АЫ - ТЬе аппиа1 ,т ё е 1т § օք էհն ^ог1с1СоипсП օք СЬигсЬеБ՛ Сеп1га1 С о ттШ ее , 12-20-էհ БерЮтЬег 1996 (рр. 130-131).

26. АКСНВ1БНОР ИЕКБЕЗ В02АВАЫ АЫ - ТЬе Оепега! АББетЫу օք էհօ ипкей В>Ые БосЫу'Б ւո Сапас1а, 26-էհ 8ер1етЬ ег 1 9 9 6 (рр. 132-133).

27. ИиВАК ОЕК-МИСАЕПАИ - 1пйех օք 1Ье ոաոստշոբէտ օք 1Ье Но1у Бее օք Е1сЬпиас1гш (N05. 708-716) - (рр. 134-146).

ЯЕСЕРТКЖ8 1Ы ТНЕ МОТНЕК БЕЕ28. ТЬе гшшБ1ег օք (Мепсе օք В и ^ ап а У1БИес1 МоШег 8ес օք Но1у

ЕюЬпнайгш 1996 (р. 147).29. ТЬе геБропБ1Ые Бесге1агу օք Бупа'Б Рори1аг АББетЫу У1Б11ей Но1у

ЕюЬппасЫп 1996 (рр. 147-148).30. ТЬе ргеБ1(1еп1 օք РГОЕН У1Б11е<1 Л е МоЛсг Бее, 7էհ 8ер1ешЬег 19 9 6

(р. 148).31. Саге^ит I, СаНюНсоБ օք АП Агтеш апБ, гесе1уес1 1Ье У1се-п й тБ 1ег օք

Ех1епог Аքքа̂ ^տ օք №е Ы апйс КериЬНс օք 1гап, Ю-էհ БерСетЬег 1996 (р. 149).

32. С аге^ит I СаНюПсоБ ^есе^Vеճ Л е А г т е т а п թւ1ջոատ й о т аЬгоаб, 11-էհ Бер1ешЬег 1996 (р. 149).

33. С аге^и т I Са^оНсоБ гесе1уес1 Л е атЬаББайог օք Сегшапу, 1 2 - էհ 8ер1етЬ ег 1996 (р. 150).

34. Бопайоп Ю էհշ МоИгег Бее օք Но1у Е ю Ь гта^гт (р. 150).35. С аге^и т I С а1ЬоНсоБ гесе1Уей ВагопеББ Ьайу СагоНпе Сох, 1 2 - էհ

8ер1етЬ ег 1996 (р. 151).36. С аге^и т I, СаЛоНсоБ օք АН А гтеш апБ, гесе1Уей Нге рагМ Ы ратв օք

Л е АПгакЬ ^ջւօո՚տ Б е т т а г \уЫсЬ \уШ е х а т т е Ше яиевИоп օք 1Ье гевикБ йеУ01еб էօ Л е луаг, 22-էհ 8ер1етЬ ег 1996 (рр. 151-152).

37. Саге{>ит I, СаНюНсоБ օք А11 Агтеш апБ, гесе^уей Л е атЬаББайог օք Ш кес! ՏէՅէօտ օք А т е п с а Мг. Ре1ег ТЬошбоп, 22-ոճ 8ер1етЬ ег 19 9 6 (р. 152).

38. Сагедит I, СаПюПсоБ օք АП Агтеш апБ, гесе1уей Мг. Хау1ег КуЬегеБ,гЬе ргеБ1Й ет օք №е Брат'Б ех1ета1 ге1аМопБ, 23-тд 8ер1етЬ ег 19 9 6(Р- 152).

39. №տ НоНпеББ С аге^и т I, СаНюНсоБ օք АН А гтеш апБ, гесе1Усс! էհօгсргеБеШаПуе օք Л е ипкей №էւօո'տ թքօյօօէ օք 1т р го у е ш е т Мг. До апМагу Ьог^ё, 25-էհ 8ер1етЬ ег 1996 (р. 153).

40. Сагу КаБрагоу У1БИей էօ Л е Са^оНсоБ օք АН А гтеш апБ, 2 7 -էհ 8ер1ешЬег 1996 (р. 153-154).

41. 01У те Ькиг^у Б е тсе Б апй БегтопБ йеНуегей т Л е Но1у Са1Ьебга1апё ёеБсприопБ օք СЬигсЬ ГевИукеБ ւո էհշ Но1у 8ее <3սոոշ 1Ье աօոէհ օք8ер1етЬ ег 1996 (р. 155).

160Р- 1-ՋՍ ԻԱԾհՆ 1996

‘•Е Т С Н М З А 02Ш Е "ОКОАМ Е О РП С Ш Ь ռ Ս БА Ю Т-БШ С Е О 'Е Т С Н М Ш Ш Ы

(Б Е Р Т Е М В К Е 1996)

ЕО ГГО Ы А Ь1. ЕэргП йе уёп1ё (р . 3 ). .2 Айгевзе с!е Ба ՏՅւոէշէճ С агё§ш п е I, СаЛоПсоБ йе Тоив 1ев А г т ё т е п Б , ձ

Г оссавю п йе 1а с т я ш ё т е а п ш у е г в а ^ е йе 1а К ёриЬН яие й ' А г т ё т е , 1е 5 5ер1еш Ьге 1996 (рр. 6-9).

3 . Լ-е со ш т и ш ч и ё йе օօփտ Е хёси й Г Йе Г агсЫ уе: ձ ргороБ Йе 1՚Յտտշաե16օЙи 1 7 0 0 -1 ё те а п т у е г Б а к е йе 1а р го с 1 а т а и о п Йи С Ь г ё ^ е т ё с о ш т с геН810П ժ ՚ՏէՅէ аи Տէ. Е ю Ь п и а й х т е , 1е 2-3 8 е р 1 е т Ь ге 1 9 9 6 (р р . 10 -1 5 ).

4 . Ь а տշտտւօո йи СопвеП Б и р гё те Տբւոէսշ1 Йи ՏՅւոէ-Տւծջշ й ' Е ^ Ь г т а й г т с ,1е 4 8ер 1етЬ ге 1996 (рр . 16-18).

5. Айгевве Йе Տ յ 8 ат1 е 1 ё , ձ Г о ссавю п Йе 1а Ь ё п ё й ^ и о п Йе 1а С Ь г б т е(р р . 19-23).

6 . Ьев сепйгев йи С аЛ о Н со з КЬогеп I տօոէ с р п с е т г ё в Йапв 1а соиг йс 1 аМ ёге Са1Ьейга1е, 1е 7 8 е р !е т Ь г е 1996 (рр . 24-26).

7 . М . У А Ш Э А Ш А К - Ь а с о п с е т г а й о п Йев сепйгев ճս т а « у г С аП ю П совКЬогеп I М оигайЬе1иап йапБ 1а соиг йе 1а М ёге Са1Ьёйга1е, 1с7 БерС етЬге 1996 (рр . 27-29).

8 . ՒՈՏսՏՏՏ У А Ы А КА Ы - НиПе Ба^Ше (роёв1е) - (рр. 30).9 . Т А М А К С Ц ЕС Н А М 1А К - Раг 1а п ш п е Йс Ба 8а 1Ше1ё С а г ё ^ и т е I

С аЛ оН сов Йе Тоия 1շտ А г т ё т а п в еБ1 Ь ё т в “ ГН иПе 8 а 1 т е йе 1агё8ёп ёга1ю п ", 1е 8 8ер 1е т Ь г е 1996 (р р . 31 -3 4 ).

10. Ь е в е гт о п йе Ба 8а т С е 1ё С а г ё ^ и т е I , С а& оИ сов йе Тоив 1 е տА г т ё ш е п Б , ե Г о ссавю п йе 1а с ё г ё т о т е йе Ь ёпё& сИ оп йе Г Н и П е ՏՅւոէշ 1е 8 8ер 1е т Ь г е 1996 (рр. 35-38).

И . К ёсёрН оп ձ Г о ссавю п йе 1а Ь ё п ё й к и о п йе ГНиПе Б а т ю , 1е8 БерЮ тЬ ге 1996 (р . 3 9 ).

12. М А Ш А М У А К О А Ш А Ы - Ь а Бани е ЬёпёЙ1си оп йе ГНиПе йапБ 1с 8 а т 1 - Տւձշօ й 'Е ссЬ п п ай гте , 1е 8 8ер 1е т Ь г е 1996 (рр . 40 -4 5 ).

13. Б 1А С К Е М О и С Н Е О Н Ю КСНАЫ - Ь'НиПе Б а ^ т е е1 1а Ь ёп ёй к1ю п йапэ 1а найШ оп йе ГЕ^Н ве А г т ё т е п п е (ё ш й е ) - (р р . 4 6 -5 9 ).

14. Ь ев рёгев йе ГЕ^Н ве А г т ё т е п п е & ргоров йе ГНиПе 8 а 1Ш е (р р . 6 0 -6 9 ) .

15. К А 21К К Н А К Б Л А К - Ьев р 1атеБ йе ГНиПе 8 а 1 т е ( ё т й е ) - (р р . 7 0 -8 9 ) .

16. У А К О А И Б Е У К Н О А К - Ь'НиПе Տաոէշ (ёШЙе) - (рр . 90-96).17. Р Е К Е У А К О Ш А И Т Е К Т Е К Ш ՝! - Р е п й а т Խտ յօսւ՜տ йи СаНюНсов К Ь о ге п

I 1ев ге1а 1ю п 8 йи ՏՅւոէ-Տւձտ® ауес 1ев а т г е в տւձջօտ Ы ёгагсЫ яи ев й е ГЕеП ве А гтёп ^ еп п е (ёш й е) - (р р . 9 7 -1 0 5 ).

18. У А Ы Э А К О Е У М Ш А Ы - Т ё т о 18п а т 1ев й о с и т е т я (Ы Ь П овгар Ы е Йея йсих ргеппёгев Нугев Йе вапй го ВеЬ Ь ои11ап “ О оси теШ Б Йи Г Ь 18Ю 1ге йе ГЕ^Н ве А г т ё т е п п е ” - (р р . 106-110).

19. С е в ! о и у еп 1а поиуеН с аппёс - зс о Ы г е йи 8 ё т ш а 1 г е Տ р 1Г1 էսе1 й 'Е1сН т1аЙ 2те, 1е 17 8ер Ю тЬ ге 1996 (рр . 111).

20 . и а й ге в в е йе Ба БаЫ еС ё р е п й а т 1а 8о 1епп1(ё йе Гои уеП иге й и 8ё т !п а 1ге Տթւոէսշ1, 1е 17 8 ер 1 етЬ ге 1996 (рр . 112-116).

21. А К А Н ГГ АНООЬПАМ - Ь 'оиуеП и ге йе 1а поиуеНе аппёе 5Со1а1ге Йи вё тш ай -е “У а 8кеп1ап ” Йе Б ёуап , 1е 15 8ер1е т Ь г е 1996 (рр . 117-118).

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Թ 16 1

22 . М А М Е Б А К Г О и К Э Л А Н - 1 л ргегсйёге зппеё йе 1а քտշս№ с1с ТКёо1о§1цис с!с Гиш уегэиё ճ՚ճէսէ с1и Е гёу зп , 1е Ы е г Бер1с т Ь г е 1 9 9 6 ( р р . 1 1 9 - 1 2 3 ) .

23 . М . У А К Э А М А К ֊Շ ՚շտ է ои у еп ձ О сЬ зк зп Гёсо1е аи п о т ճս ՏՅւոէ М евгор М асЬипг, 1е 6 Бер1е т Ь г с 1996 (р . 124).

24 . Ог(1ша11оп 5асегс1о1а1 Ճյոտ ГЕ^Н ве ճօ 1а ՏՅաէօ У1ег{;е с Г Е ю Ь г ш а с Ы п е (1е 29 Б ер 1етЬ ге 1996) շէ 1ея Ь ш егэр Ы св ճս՜ Рёгс Н аго и Н и п К сб зЫ зп , ճս Рёге М з с М о и Ь в а у ап , ճս Рёге Б з г Ш К Ь е ^ з и з п е 1 ճ ս Рёге УдЬап А га п а п (р . 125).

25. А КСН ЕУ ЕСЗиЕ ИЕКБЕБ В 0 2 А В А Ы А Ы - Ь а տօտտւօո аппиеИ с с1и С о т к ё СеШга1 ճս СопвеП О е с и т ё ш я и е ճշտ Е^НзеБ, 1е 12-20 Бер1е т Ь г е 1996 (р р . 1 3 0 -1 3 1 ).

26. АКСНЕУЕСЗЦЕ № Ж БЕБ В 0 2 А В А Ы А К - Ь е շօո շ^տ с!е 1а Տօշւձէճ Ս ուօ ԹւհԱգսշ аи Сапас)а, 1е 2 6 Б срЮ тЬ ге 1996 (рр . 132-133).

27. М ЦВАК О Е К -М 1К А Е Ь Ш '1 - 1пйех ճշտ ոաոստշոէտ ճս Бз1п1-Б1ё8с ճ ՚Տէշհ ա ւՅճ շա շ (1ՎՕտ. 7 0 8 -7 1 6 ) - (р р . 134-146 ).

К Е С Е Р Т К Ж Б А и БА Ш Т-БШ О Е28. Լ շ աւատէւ՜շ ճ շ 1а йёГепсе ճօ В и 1б зп е а у^Бкё 1е Б з т 1- Б 1ё § с

с1'Е 1сЬ ш 1аЙ21пе, 1е 3 Бер1ешЬгс 1996 (р . 147).29. Ь с геэроп ваЫ е 5есгё1з1ге ճս р з г 1 с ш с т ճօ Б у п е а У1511ё Տտւոէ

Տէշհա ւՅճշւոշ, 1е 6 Б ер 1етЬ ге 1996 (рр . 147-148).30. Լօ ր^տւճօոէ ճս Р Ш Е з У1Б11ё 1е Б э т ^ ё ^ е ճ ՚Տէշհւո ւՅճշւոշ, 1е

7 Б срЮ тЬ гс 1996 (р . 148).31. Ь е С аШ оН соз О а г ё § и т е а геди 1е у к е-п л ш вИ -с ճշտ ՅքքՅււ՜շտ

ё^зп ^ёгеБ , 1е 10 Бер1ешЬге 1996 (р . 149).32. С з г ё § и т е I, ՇՅէհօԱշօտ ճօ ՜ւ՚օստ 1ез А г т ё т с п в , з геди ճշտ р ё1егп 15

А г т ё т е п Б ճ ^ ն - Յ Ո ^ , 1с 11 Б ер 1етЬ ге 1996 (р . 149).33. С эгёе ш п е I, ՇտէհօԱօօտ ճօ Тоив 1շտ А г т ё ш с п в , э ге?и Г э г л Ь зв а й е и г

Ճ^.11շա 3ջոշ, 1е 12 Б с р ю т Ь г с 1996 (р . 150).34. ԲօոՅէւօո аи т о п зз1 ё гс ճ ՚ՏէշհոսՅճշւոշ (р . 150).35. Ба Б з ш ^ ё а геди 1з В згоп п е С згоП пс С ох, 1е 18 БерСешЬге 1 9 9 6

(р . 151).36. С агё^ш п с I, СаШ оНсоя ճշ 1օստ 1ев А г т ё т с п в , а геди 1շտ р а т Ы р а Ш Б

ե Г а в в е т Ы с ё տօւօոէւքւգսշ զսւ вегоМ р г ё в е т ե ГА гЧгзкЬ, ճёVоиё зи соШго1е ճշ 1а со п вёя и еп се ճշ 1з §иегге, 1е 2 2 Б с р ю т Ь г е 1 9 9 6 (р р . 1 5 1 -1 5 2 ).

37 . С з г ё в и т е I, С зЛ о П со в ճշ ТоиБ 1еэ А г т ё т е п 5 , з геди 1՚ՅահՅտտՅճնԱք Ճշտ 15էՅէտ Սուտ ճ ^ ո ^ ո գ ս շ М г. Ре1ег ՜Ուօատօո, 1с 2 2 Б ер 1е т Ь г е 1 9 9 6 (р . 152).

38 . С з г ё § и т е I , Շ3էհօ1ւօօտ ճօ Тоиэ 1շտ А г т ё т е п в , з гс$и 1е р г ё в М с т ճ շ 1а շօաաւտտւօո ճշտ г с Ы ш п з сх1ёпеигБ М г. Х зую г К оиЬ сгсв, 1с 23 БерЮ шЬгс 1996 (р . 152).

39 . Ба Б зт1с1ё С агёви ш е I а геди М г. 1сап М а п е Ь о гзё , 1с г с р г ё з с Ш а т с п А г т ё т е , зи թքօյօէ ճս ճёVе1ор^ոеոէ ճշտ И зиоп Սուշտ 1с 25 Б с р Ю т Ь г с 1996 (р . 153).

40 . С зггу К звЬ агоу з У1511ё зи ՇՅէհօԱօօտ ճշ Тоив 1օտ А г т ё т с п Б , 1е 27 Б с р ге тЬ ге 1996 (р р . 153-154).

4 1 . В гёусв ւոքօքաՅէւօոտ с о п с е г п з т 1շտ сёЫ Ь гзи о п в ճշտ ՏՅտէշտ աշտտշտ,1ռտ տշաւօոտ ргопоп сёз ե се и е օշշտտւօո շէ ճնսէքշտ сёгёгпоп1е5 քն1ւջւշստօտգսւ օոէ Ией Ճյոտ 1յ Сзէհёճ^а1е ճս Б а1п1 ՏէշհաւՅճշւոշ аи соигв ճս աօւտ ճ շБ ер 1е т Ь г е 1996 (р . 155).

ՀոՏ

ն.1)

Հա

Գ կ

Գ13

Իո

Մ.

նէ

0*1

Գ

Ը1

Մ

Մ

Խ մ բ ա գ ի ր ' Բ Ա Գ Ր Ա Տ ԱԲԵՂԱ Գ Ա ԼՍ ՏՅԱ ՆЯ

\ ԽՄԲԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՍՑԵՆ

1°Մ

«1

ՏՀԱ ՅԱՍ ՏԱ ՆԻ ՀԱ ՆՐԱ ՊԵՏՈ ՒԹ ՅՈՒՆ, ԷՋՄԻԱԾԻՆ

«Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն » ԱՄՍԱԳՐԻ ԽՄԲԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ

Республика Армения, Эчмиадзин. Редакция журнала «Эчмиадзин».

Кёйасиоп с1е 1а геуие «Е1сЬпнас1г!пе», ЕкЛпнаскте. А гтбте.

1 ՄԱՅՐ ԱԹՈՈ- Ս. ԷՋՄ ԻԱԾՆԻ ՏՊԱՐԱՆ

ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996tert.nla.am › archive › hgg amsagir › echmiadzin... · ԱՆԱՀԻՏ...

Documents