ХАБАРШЫСЫ №3 (37) С.БӘШШЕВ АТЫНДАҒЫ АҚТӨБЕ...

Ғылыми журнал Үиі айда бір рет цазац, орыс, агылшын және

Научный журнал Выходит один раз в три месяца на казахском,

С.Бәйішев атындағы Ақтөбе университетінің ХАБАРШЫСЫ №3 (37)

С.БӘШШЕВ АТЫНДАҒЫ АҚТӨБЕ УНИВЕРСИТЕТІНЩХАКАРІІІЬТСЫ

УДК001 ББК 72 С - 84

ВЕСТНИКАКТЮБИНСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМ. С.БАИШЕВА

Ғылыми журнал Үш айда бір рет цазац, орыс, агылшын жэне№ 3 (37) цытай тілдерінде шыгады 2012

ISB N 9965 Научный журнал Выходит один раз в три месяца на казахском| русском, английском и китайском языках

РЕДАКЦИЯЛЫҚКЕҢЕС М АЗМ ¥НЫРЕДАКЦИОННЫЙ ОГЛАВЛЕНИЕСОВЕТ ӘЛЕУМЕТТІК-ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАРЫ

СОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИАХАН Б. - төраға -председатель,философия СУЛЕЙМЕНОВА Э.Б. Тәуелсіздік тірлігімнің айғағы..................5ғылымдарының докторы,профессор КУРГАНБЕКОВА Г. Т. Медиация как институт восстановления

правосудия...............................................................................................8ҚҮСАЙЫНОВ X. -экономика ФИЛОЛОГИЯ ҒЫЛЫМДАРЫғылымдарының докторы ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИпрофессор ДОСМУРЗАЕВА А.С., КЕМАЛОВА А. Қазақ тіліндегі тыйым

сөздердің мағыналық ерекшеліктері..................................................10АЙТАЛИЕВ Е. - АБДУЛЛИНА Н. У. Определение термина «концепт» втөрағаның орынбасары - современной лингвистической науке................................................ 11зам.председателя, ANDIROVA V. Т. The best qualities of the teacher...............................18

ЖҮБАНОВА Ә.Қ. Білім мен тәрбие - студенттердің құқықтықАСАРОВ А. - философия санасын қалыптастыру көзі................................................................. 20ғылымдарының докторы, МҮХАМБЕТОВА С.Қ., КАМБАРОВА Р.Б. Студенттердің шығарма- профессор шылық әлеуетін дамытудың көрсеткіші мен

өлшемдері...............................................................................................23SETKEREYEVA G. Psychology aspects of the talented

ШӨПТІБАЕВА К.Б. - students....................................................................................................27әлеуметтану ДУИСЕБАЕВА Г.А. Қарым-қатыныс аударманың қоғамдық үрдісіғылымдарының докторы, ретінде..................................................................................................... 31профессор САРКУЛОВА Ж.К. Молодежный жаргон как объект

лингвистического описания..............................................................34СҮЛТАНҒАЛИЕВ А Г.С. КРАСИКОВА Т.Ц. Лакуны: их классификация и способы- тарих гылымдарыныц заполнения............................................................................................ 39докторы, профессор

3

ТЕКТІҒҰЛ Ж.О. - ТЕХНИКА ҒЫЛЫМДАРЫфилология ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИғылымдарының докторы, АЛМАТОВА Б.Г., КАПАНОВА А.Т. Образовательные технологиипрофессор в профессиональном образовании...................................................44

КАПАНОВА А.Т. Построение и реализация учебного процессаЖАНПЕИСОВА Н.М. - по модульной технологии обучения................................................48филология САГЫНДЫКОВА Л. С. Мұнай саласында біріккен кәсіпорындарғылымдарының докторы, жұмыс істеудің әлемдік тәжірибесі................................................. 54профессор ШУКУРОВ А.К. ,САГЫНДЫКОВА Л. С. Мировой опыт функцио

нирования совместных предприятий в нефтяной отрасли..........61ЖАРЕКЕШЕВ Х.Б. -экономика ЭКОНОМИКА ҒЫЛЫМДАРЫғылымдарының докторы, ЭК° Н°М И ЧЕСКИЕ НАуКИпрофессор ИЗГАРИНА Г.К. Особенности динамики численности населения

Республики Казахстан......................................................................68РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ КОНАКОВА Г.М. Нарықтық қатынастар жағдайындағы

РЕДКОЛЛЕГИЯ қарызшының несие қабілеттілігін талдау және табыстылықтыарттыру мәселелері........................................................................... 72

АЙТАЛИЕВ Е - бас УАЙСОВА Г. Ж. Қазақстан республикасының инвестициялықредактор - гл. редактор саясаты...............................................................................................76

КАЛДЕНОВА Г.С. Пластикалық карточкаларды қолдануАБДОЛЛАЕВ Х Т аясындағы алаяқтық...........................................................................87ҚАЙЫРҒАЛИЕВА М Ғ КАЛДЕНОВА Г.С., КОНАКБАЕВА А. У. Қазақстан қор биржасынМҰСТОЯПОВА А.С. тұрақгандыру мәселесі.......................................................................91ШҮКІРОВ Ә Қ НУРЖАНОВА М.Н. Кәсіпорынның есеп саясаты..........................94СЕЙІЛХАНОВА Р Б ЕРНАЗАРОВА М. П. Мемлекеттің аймақтық саясатынЕСЕНОВА Қ Е қалыптастыру негіздері..................................................................103АБИЛЬДАЕВА К.М.

С.Бәйішев атындағы Ақтөбе университетініңХАБАРШЫСЫ №3 (37)

Мацюк Д.А. - жауапты шығарушы

С.Бәйішев атындағы Ақтөбе

университетініңХАБАРШЫСЫ

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АҚПАРАТ МИНИС ТРЛІГІ БЕРГЕН

КУӘЛІК № 4645-Ж, 29.01.2004 ж.

ISBN 9965-771-51-0 ББК 72 СВИДЕТЕЛЬСТВО № 4645-Ж от 29.01.2004 г.

ВЫДАНО МИНИСТЕРСТВОМ ИНФОРМАЦИИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

© Актюбинский университет им.С.Баишева

4


ӘЛЕУМЕТТІК-ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР СОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ

СУЛЕЙМЕНОВА Э.Б.

ТӘУЕЛСІЗДІК ТІРЛІГІМНІҢ АЙҒАҒЫ

Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік күні бұл ұлық әрі шын мәніндегі ұлы мереке. Бұл мереке Қазақстан Республикасының бостандығы мен қуатының символы. Сонау Керей мен Жәнібек ханнан бері қарай нақтырақ айтқанда, Абылый хан аңсаған Тәуелсіздікке қазақ халқы қол жеткізді. Ежелден еркіндікті аңсаған қазақтың ең асыл мұраты- еңселі ел болу еді. Елім деп еңіреген ақындарымыз «Егемен болмай, ел болмас, етектен кескен жең болмас» деп жырлайтын еді. Арғы заманды айтпағанның өзінде, тек кейінгі екі ғасырдың ішінде халқымыздың өз бостандығы жолында екі жүзден астам көтеріліске шыққаны осының дәлелі. Тарих бізді ең ауыр кезеңдерден құтқарды емес пе? Қазақтың мемлекет ретінде ұлт ретінде өзін сақтап қалуға екі мүмкіндігі болғаны тарихқа мәлім. Оның біріншісі 1916 ж. патшалық Ресейдің құлауы, екіншісі КСРО- ның күйреуі, ал үшінші мүмкіндік өз қолымызда. Осы мүмкіндікті дұрыс қолдана ала жүрміз бе, әлде жоқ па? Осы сұраққа бірлесе жауап іздестірейік. Мұнан 20 жыл бұрын қазақ жерінде атқан тәуелсіздік таңы Алтай мен Атыраудың арасын алып жатқан мына дарқан даланың төсін қанымен, терімен суарған ата-бабаларымыздың қасиетті күресінің заңды жемісі, нақты нәтижесі дейміз. Тәуелсіздікті жария етіп Конституциялық Заңға қол қойған күннің ертеңіне 17 желтоқсандағы митингіде, Елбасымыз Н.Э. Назарбаев сөйлеген сөзінде: «Тәуелсіздіктің біздің бәрімізге артар міндеті мол. Енді еңселі ел болудың жолына шындап түсуіміз керек. Әулетіміздің асуы да, дәулетіміздің тасуы да өз қолымызда. Тарих көші ұзақ. Асықсақ та, аптықпайық. Қазақстанның көпұлтты халқының жұлдызы жоғары болатынына, туған елімізде дәулетті де сәулетті өмір орнайтынына кәміл сенемін» деген еді. Осыдан 20 жыл бұрын біз ұлы жолға шыққан, арманды сапарға аттанған ел едік. Дүниеде Қазақстан Республикасы деген жаңа мемлекет пайда болды. Лайым, бетімізден жарылқасын деп халқымызбен тілендік.Сол тілегімізді берді. Тәуелсіздігіміз елге де, Ел басына да үлкен сын болды. Ол дүние жүзіндегі елдерге, олардың басшыларына да өзін танытуға, мойындатуға тиіс болды. Бұл ретте Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігін онымен түбі бір туысқан Түркия бірден қуана құптап, тани кетті. Одан соң басқа елдер бірінен соң бірі Қазақстанды дербес, тәуелсіз мемлекет деп мойындады. XXI ғасырдағы Тәуелсіз Қазақстан -әлемдік қауымдастықта өзінің лайықты орны бар өркениетті мемлекет. Ол тәуелсіздік алған күннен

5


бастап дербес өз мемлекеттілігін барлық нысандары мен рәміздерін белгілеп, айқындап алуға кірісті: еліміздің жалауы, Елтаңбасы, әнұраны жарқырап шыға келді. Елде президенттік басқару енгізілді, еркін еліміз «Біріккен Ұлттар Ұйымына» мүше болды. Өз ақшамыз теңгеміз 1993 жылы шықты.1995 жылы Қазақстанның жаңа Конституциясының қабылдануы тәуелсіздігіміздің аса биік саяси белесі. Онда билік құрудың жаңа қағидалары бекітілді, азаматтардың құқығы қолға алынды. Ата заң деген атқа ие болған конституциямыз - біздің негізгі заңымыз. Ол мемлекетіміздің басқа заңдарына жол көрсетудің жөн сілтеудің қайнар көзі, түп қазығы. Қазақстан Республикасының Конституциясының қабылдануы мемлекеттің заңды түрде рәсімденгенін айғақтап елдегі тың өзгерістерге жол ашты. Бүгінде шетелдіктердің аузынан түспейтін «Қазақстан даму жолында» тиімді кепіліне айналды. Қазақстан тәуелсіздік жолына қатар түскен өзі теңдес елдердің арасында көптеген көрсеткіштер бойынша көш басында келе жатыр. Біздің еліміздің ішкі жалпы өнімінің мөлшері Орталық Азия мемлекеттерінің бүкіл ішкі жалпы өнімінің мөлшерін қоса есептегеннен асып түсті. Қазақстанда жан басына шаққанда табыс көлемі барша Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің алдына шығып тұр. Елімізде жүзден астам ұлт пен ұлыстың өкілдері бір қолдың саласындай, бір үйдің баласындай тату-тәтті өмір сүріп жатыр. Қазақстанымызда діндер мен тілдердің жарасымына қол жетіп, біздің ортақ Отанымыз әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының үш бірдей съезін өткізген құт мекенге айналды. Қазақстанымызда орнаған саяси тұрақтылық пен экономикалық даму өркениетті әлем тарапынан танылды. Қазақстанымыз 2010 жылы бүкіл бұрынғы кеңестік елдер арасынан, бүкіл түркі тілдес елдер арасынан, бүкіл мұсылман әлемі арасынан Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымы сынды аса беделді ұйымға тұңғыш рет төрағалық етті, 2011 ж. Ислам конференциясы ұйымына төрағалық тізгінін қолына алып абыроймен атқарды. 2010-11ж. еліміздің Алматы мен Астана қаласында өткен қысқы спорттық Азиада ойындары елімізде тек қана спорттық жетістігі емес, сонымен қоса бұл қысқы спорттық ойындар біздің экономикалық жетістігіміз десек қателеспейміз. Ендігі кезекте 2012 жылғы еліміздегі жетістіктерімізге қысқаша тоқталар болсақ: Лондонда өткен ХХХ жазғы олимпиада ойындарына, біздің елімізден спорттық сайыстың 25 түрі бойынша, еліміздің намысын қорғауға 116 спортшы белсенді қатысты. Жеңісті жандарына жалау еткен дарабоздарымыздың Тұманды Альбион төрінен 13 медальді қанжығасына байлап қайтты. Сонымен Қазақстан ұлттық құрамасының қоржынында жеті алтын, бір күміс, бес қола жүлде бар. Бұл жаңадан өркендеп келе жатқан еліміз үшін орасан жетістіктердің бірі. Осылайша Қазақстан ресми емес командалық есепте (алтын саны бойынша) 12- орынға тұрақтады. Топтан оза шапқан дарабоздарға еліміздің дәстүрі бойынша құрмет көрсетілді. Әлемдік бәсекеде

6


Қазақстанның алпауыт мемлекеттермен бірегей сынға түсе алатын мықты спортшыларының бар екенін мойындатқан біздің толағайлар бұл жолы да жарады. Спортшыларымыздың бұл жетістігі Қазақстандықтардың бойындағы патриоттық сезімді оятады, жас ұрпақтың спортқа деген құлшынысын одан сайын арттырады. Спорттағы жетістігіміз ең алдымен спортшыларымыздың денсаулығының мықты болуында тек қана спортшылар емес, сонымен қоса Қазақстан халқының да денсаулығы мықты болуы тиіс. Салауатты өмір салтын сақтау үшін елімізде көліктік медицина дамуда. Денсаулық сақтау саласын дамытудың 2011 - 2015 жылдарға арналған « Саламатты Қазақстан » мемлекеттік бағдарламасына көліктік медицинаны дамытудың кешенді шаралары белгіленген. Бұл шаралар әрбір қазақстандықтың сапалы медициналық көмекке барша қол жетімділігін қамтамыз етуді көздейді. Бұл саланы қарқынды дамыту мемлекеттің өз азаматтарына деген қамқорлығын көрсетеді. Білімді дәрігер яғни жақсы маман шығару үшін ең елдымен білім қажет. Білімді біз біріншіден мектептен бастап аламыз. Қазақстанда жаңа білім ордалары мектептер көптеп ашылуда. 2012 жылғы білім саласындағы басты жаңалығымыздың бірі деп есептесек қателеспес едік, Н.Э. Назарбаев интелектуалдық мектептері осы күнге дейін тек елордамыз Астана қаласында ғана болса, бүгінде бұл интелектуалдық мектептер еліміздің басқа да қалаларында ашылуда. Бұл интелектуалдық мектептерде білімді және дарынды балалар оқиды. Мұнда оқитын балалардан яғни болашақ жас ұрпақтан зор үміт күтеміз. Жас ұрпақ демекші құрметті ел басымыз Н. Ә. Назарбаев жастар саясатына көптеп көңіл бөлуде. Бұл айтулы жағдайға орай 16 қарашадан елордамыз Астана қаласында «Жас Отан» жастар қанатының 2 съезі өтті. Мұнда қозғалған басты мәселе жастарды жұмыспен қамту. Елбасымыздың мәлімдеуінше: бүгінге дейін 20 мың ЖОО бітірген студент «дипломмен ауылға бағдарламасы» бойынша жұмыспен қамтамасыздандырылған. Болашақта 16 мың ЖОО бітірген студент, осы бағдарлама бойынша ауылдарға жұмыспен қамтамасыздандырылу көздеуделуде. Қазақстанда болашақта инженерлер жұмыс жасайтын жаңа 370 мекеме ашылмақ. Жастарды қолдау мақсатында елімде «Болашақ», «Дипломмен ауылға», «Ауылдың гүлнеуі, Қазақстанның гүлденуі» атты бағдарламалары қарқынды жүріп жатыр. Дамыған елдердің қатарында еліміз бір жылдың ішінде жиырма бір сатыға өсіп, 51 орынға көтерілген, - деп мәлімдеді Н.Э. Назарбаев.

Елімізде медицинаның, спорттың, білімнің, өнердің, экономикалық, инновацияның дамуы бұл біздің қазақ халқының жетістігі. Осының бәрі сол Елбасымыздың айтқанының келгені емес пе? Қазақ қазақ болып жаратылғалы мұндай дәрежеге жетіп көрген емес. Осының бәрі сол тілекті бергені емес пе? Сол үшінші мүмкіндікті еліміз қолдан алғанының дәлелі. Сөз жоқ дәл солай! Тәуелсіздіктің дәмі тәтті, әні әдемі, мәні зор. Біле білетіп, қадірін түсінетін адамға оның әрбір күні, әр арайлап атқан

7


таңы, күмбірлеген күйі мен сыңғырлаған үні қымбат. Тәуелсіздігімізге қуанып қою жеткіліксіз, оны бүкіл қзақстандықтар болып сүйе білуіміз керек. Қолынан іс келетін, жұмыс келетін, ойлай білетін адамдарымыз тәуелсіздікті оны көркейте беруі керек... Тәуелсіздік арқылы еліміз талай шыңдарды бағындырды әлі де бағындырып келеді. Тәуелсіздік бізге жаратқанның берген сиы. Оны бағалай білейік ағайын!

КУРГАНБЕКОВА Г.Т.

МЕДИАЦИЯ КАК ИНСТИТУТ ВОССТАНОВЛЕНИЯ ПРАВОСУДИЯ

Медиация как неотъемлемая часть правового пространства, открывает большие возможности для снижения уровня криминогенности в государстве. В качестве института восстановительного правосудия медиация дает сторонам прийти к консенсусу. Восстановительное правосудие нацелено, прежде всего, на реабилитацию человека, вступившего в конфликт с законом.

Также, восстановительное правосудие является новой моделью регулирования на преступное поведение, учитывающей баланс интересов жертвы, правонарушителя и общества. В настоящее время актуализируется вопрос о привнесении в процессуальное законодательство и правоприменительную практику элементов восстановительного правосудия-медиации, внесудебного урегулирования правонарушений. Необходимость внедрения медиации также обуславливается тем, что государственные органы, осуществляющие производство по уголовным делам, чрезмерно загружены.

Если говорить о перспективах внедрения медиации, необходимо ответить, что в Казахстане исторически существовала форма правосудия, содержащая элементы медиации - суд биев, когда пострадавшие стороны приходили к примирению [2].

И хотя в дальнейшем, в Казахстане в основу отправления правосудия лег принцип неотвратимости уголовного наказания, отдельные элементы восстановительного правосудия присутствовали в отечественном законодательстве.

Так, в ст. 67 УК РК «Освобождение от уголовной ответственности в связи примирением с потерпевшим», содержится положение, о том, что лицо, совершившее преступление средней тяжести, не связанное со смертью или с причинением тяжкого вреда здоровью человека, подлежит освобождению от уголовной ответственности, если оно примирилось с потерпевшим и загладило причиненный вред[1].

8


В настоящее время разрабатывается ряд законопроектов по внедрению медиации в Республике Казахстан, в частности Мажилисом Парламента РК рассматривается проект Закона РК по вопросам обеспечения защиты прав ребенка, в котором для несовершеннолетнего предусмотрена возможность применения медиации и по делам о тяжких преступлениях, не связанных со смертью или с причинением тяжкого вреда здоровью человека. Согласно проекту данного закона предлагается осуществлять освобождение несовершеннолетних судом.

Что касается зарубежного опыта, необходимо отметить, что примирение по-разному вписывается в различные системы правосудия, что в свою очередь зависит от правовых и культурных традиций конкретных государств. Например, в гражданском судопроизводстве Великобритании, рассмотрению каждого дела в суде предшествует попытка его разрешения путем медиации. Также в Японии практически на каждой стадии отправления правосудия преобладает форма исповеди, раскаяния и прощения, причем большая часть правонарушителей раскаивается и просит прощения у пострадавших. При этом дела могут изыматься из официальной сферы практически на любых стадиях, и до стадии предъявления обвинения доходит сравнительно небольшую часть.

Также проблемы возникают в связи с необходимостью определения видов преступлений и этапов уголовного процесса, применительно к которым возможна медиация. Так, в соответствующих рекомендациях Совета Европы указано, что восстановительные методы можно использовать на любом тапе уголовного судебного процесса и даже применительно к правонарушениям различной степени серьезности.

Я считаю, что медиатор должен обладать широким спектром личных качеств: обладать хорошими навыками общения, должен уметь слушать, уметь разрешать проблемы и вести переговоры, сохранять контрольную позицию и быть объективным, быть гибким, уметь контролировать процесс, представляя сторонам право управлять ситуацией.

Таким образом, я считаю, необходимо приступать к формированию условий для осуществления квалифицированной деятельности медиаторов.

Список литературы:1. Уголовный кодекс РК. Алматы, 1997.2. Уголовное право РК. Общая часть. Рогов И.И. Алматы, 1998.

ТүйінБұл мақалада медиация мәселелері қарастырылады және медиатордың

жеке қасиеттері көрсетіледі.Resume

The article deals with the problems of mediation and also shows the personal qualities of mediator.

9


ФИЛОЛОГИЯ ҒЫЛЫМДАРЫ ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ

ДОСМУРЗАЕВА А.С., КЕМАЛОВА А.

ҚАЗАҚ ТІЛІН ДЕГІ ТЫЙЫМ СӨЗДЕРДІҢ МАҒЫНАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Тілімізде тыйым салу сөздерінің түп негізі халықтың наным-сенімінен бастау алатыны белгілі. Ертедегі адамзат баласында болып жатқан жаратылыс құбылыстары құпия болатын. Олар үшін табиғаттың түрлі өзгерісте болуы таңғажайып нәрсе болып саналды. Мысалы: күннің күркіреуі, күн мен түннің алмасуы бір жағынан таң қалдырса, екінші жағынан үрей тудыратын құбылыс ретінде қабылдады. Дүлей соққан дауылды қаһарлы күштің иесі бар шығар деп жорамалдап, сол күш ашуланса адамға жамандық жібереді, ол сол күштің көңілі жай жәй болса адамға мейірімін төгеді деген сеніиде болған. Осындай адам санасынан берік орын алған сенімдер атадан балаға ауысып, адамзат баласының ақыл- ойы, санасы қалыптасқанға дейін жетіп отыр. Оның айғағы ырым-жоралар, салт-саналар және соларға байланысты пайда болған тыйым салу сөздері.

Ғалымдар Б. Мұқатова, Р. Ильясова: «Тыйым сөздер балалар мен жастарға жирен жаман әдеттен!» - дегендей жаман істерден сақтандырып, жақсылыққа бейісмдеу мақсатынан шыққан таза халықтың педагогикалық ұғым [1,17] - деп тұжырымдай келе ұлттық тәрбиемен ұштастырады. Ғалымдардың пайымдағандай халқымыздың тілінде тыйым сөздер өте көп, олардың тәрбиелік мағыналары да ерекше.

Біз шағын мақаламызда адамға қатысты оның ішінде әйел затына қатысты тыйым салу сөздерінің мағыналық ерекшеліктеріне сөз етеміз.

Әрбір тыйым сөз ешбір затпен немесе әрекетпен байланысты емес, олар адамның жеке басына тікелей бағытталады. Дәлірек айтсақ жеке адамның өзіне қатысты әрекет сөзі қамтылады.

Адамға қатысты тыйым сөздерді мағыналық ерекшеліктеріне сәйкес төмендегідей топтастрыуға болады.

1. Ер адамға қатысты;2. Әйел адамға қатысты;3. Балаға қатысты;4. Жалпы адмзат баласына қатысты.Осылардың ішінде ерекшелінетіні әйел адамдарға қатыст, осы

белгілеріне қарай оларды былай өрнектесе болады:Тыйым сөздер қызға келінге жүкті әйелге = жалпы әйелге

қатысты. Енді олардың әйрқайсысына тілдік деректерді көрсетейік.а) Қызға қатысты тыйым сөздер:

10


кәрі жілік жеме отырып қаласың;қара орамал тартпа қайғылы боласың;бетіңді сызба ұятты боласың.

ә) Келінге қатысты тыйым сөздер:Төрге шықпа қонақты қуасың;Уһілеме жамандық шақырасың;Ерніңді шығарма ұят жасайсың, т.б.

б) Жүкті әйелге қатысты тыйым сөздер:Іс тікпе баланың кіндігіне оралып қаласың,

Жас ет ұстама баланың еті кызарып кетеді,Қайтыс болған жерге барма балаң шошиды, т.б. мысалдар келтіруге болады. Көріп отырғанымыздай жарамсыз, жағымсыз әрекеттерді әркім өзіңше түсініп, қорытындылап отырған. Сонымен қатар әр жарасымсыз әрекетке «жаман болады» - десе, сол «жаман боладының» астарында инабаттылыққа, сыпайлыққа жарасымды қимылға тәрбиелейтін мән жатыр.

Тіліміздегі тыйым сөздердің әйел затына қатысты осыншама кең мағынада қолданылуының өзі-ақ олардың бай лексикалық топ құрайтын тілдік құбылыс екендігін көрсетеді.

Пайдаланылған әдебиеттер:1. Б. Мұқанова, Р. Ильясова. Этнопедагогика - «Фолиант». Астана -

2008 ж.2. Қазақстан мектебі. 1993 ж. №2

АБДУЛЛИНА Н.У.

ОПРЕДЕЛЕНИЕ ТЕРМИНА «КОНЦЕПТ» В СОВРЕМЕННОЙ ЛИНГВИСТИЧЕСКОЙ НАУКЕ

В последние годы в гуманитарной отрасли научного знания все больше внимания уделяется вопросам соотношения языка и культуры, языка и национального менталитета, языка и национального сознания. В связи с этим переосмысливаются и объект исследования, и подходы и методы описания и изучения языка. Все больше внимания уделяется исследователями такой категории как концепт. Несмотря на широкое распространение, какое данное понятие получает в сфере научных исследований, сам термин «концепт» как таковой до настоящего времени не получил однозначного истолкования. И связано это с тем, что исследователи, представляя различные отрасли научного знания, выделяют и считают определяющими различные признаки этого объекта.

11


В настоящее время следует признать, что именно концепт является ключевым понятием когнитивной лингвистики. Однако, несмотря на то, что понятие концепт можно считать для современной когнитивистики утвердившимся, содержание этого понятия очень существенно варьирует в концепциях разных научных школ и отдельных ученых.

Дело в том, что концепт - категория мыслительная, ненаблюдаемая, и это дает большой простор для ее толкования. Категория концепта фигурирует сегодня в исследованиях философов, логиков, психологов, культурологов, и она несет на себе следы всех этих внелингвистических интерпретаций.

Этот термин, хотя и прочно утвердился в современной лингвистике, до сих пор не имеет единого определения, хотя исследованием концепта плодотворно занимаются многие известные ученые: Н.Д. Арутюнова, А.П. Бабушкин, А. Вежбицкая, Е.С. Кубрякова, С.Е. Никитина, В.Н. Телия, Р.М. Фрумкина и др.

Период утверждения данного термина в науке связан с определенной произвольностью его потребления, размытостью границ, смешением с близкими по значению и/или по языковой форме терминами.

В связи с этим возникает вопрос об уточнении термина концепт. «Большой энциклопедический словарь» дает следующее определение концепта: «Концепт - смысловое значение имени (знака), т.е. содержание понятия, объект которого есть предмет (денотат) этого имени (например, смысловое значение имени Луна - естественный спутник Земли)».

Одной из распространенных определений этого термина является определение А. Вежбицкой, которая понимает под концептом объект из мира «Идеальное», имеющий имя и отражающий культурно- обусловленное представление человека о мире «Действительность». А Д.С. Лихачев под концептом понимал «своего рода алгебраическое выражение значения, которым человек оперирует в своей письменной речи» [14, 3-9].

Таким образом, можно утверждать, что термин концепт в лингвистике и старый, и новый одновременно. Еще в 1928 году известный ученый С.А. Аскольдов опубликовал статью «Концепт и слово», но до середины прошлого века понятие концепт не воспринималось как термин в научной литературе.

По мнению философа, «концепт есть как бы живой организм, могущий породить множество себе подобных. И в этой потенции концепта и заключается его общность, т.е. родоначальничество над многим». Ясно, что под концептом здесь уже понимается вовсе не conceptus, a conceptum. «Что это за туманное «нечто», в котором в области знания всегда, а в искусстве слова - в значительной мере заключается основная ценность? В проблеме познания это «нечто» носит название концепта, под которым надо разуметь два его вида: «общее представление» и «понятие» [1,29].

12


Так формулируется представление о воплощениях концепта - образе и понятии, - на примерах, показывающих соотношение между ними: «тысячеугольник» есть недостижимый образ, основанный на понятии о многоугольнике; «лукоморье» есть традиционный образ, фиксирующий его переход в символ; «справедливость» есть символ культуры, который невозможно раскрыть, не учитывая «символичности нашего познания». Далее С.А. Аскольдов говорит об отношении понятия к символу, или дажео самом символе: «Концепт есть мысленное образование, которое замещает нам в процессе мысли неопределенное множество предметов одного и того же рода», представляя собой, по существу, отношение денотата к референтам сознания [1,3]. «Концепт заменяет предметы или конкретные представления», обычно весьма «схематические» представления, нечто «потенциальное», проективное, или (еще одна метафора) как бы «почки» сложнейших соцветий мысленных конкретностей; как бы приступ мысли к конкретному или отношение «начала» - порождающего акт мысли. Понятие - это уже точка зрения, «единство родового заключено в единстве точки зрения. А единство точки зрения заключено в единстве сознания». [1,34].

Концепт в понимании С.А. Аскольдова есть содержание акта сознания, а сознание представлено в трехчленной форме суждения как субъект - его состояние - переживание этого состояния. [1,6-7]. С.А. Аскольдов в своей статье подчеркивал, что вопрос о природе концептов, или общих понятий, или, по средневековой терминологии, - универсалий - старый. Он говорит, что «не следует думать, что концепт есть всегда заместитель реальных предметов, он может быть заместителем разного рода: чисто мысленных функций» [1,267].

Лишь в 80-ые гг. XX века в связи с переводами англоязычных авторов на русский язык снова возникает понятие концепта. По В. А. Масловой, концепт - термин, служащий объяснению единиц ментальных или психических ресурсов нашего сознания и той информационной структуры, которая отражает знание и опыт человека. Концепт - оперативная содержательная единица памяти, ментального лексикона, концептуальной системы и языка мозга, всей картины мира, отраженной в человеческой психике.

По мнению А.А. Залевской, представителя психолингвистического направления, концепт - это «спонтанно функционирующее в познавательной и коммуникативной деятельности индивида базовое перцептивно-когнитивно-аффективное образование динамического характера, подчиняющееся закономерностям психической жизни человека и вследствие этого по ряду параметров отличающееся от понятий и значений как продуктов научного описания с позиции лингвистической теории» [6,39].

13


М.В. Пименова определяет концепт, как «некое представление о фрагменте мира или части такого фрагмента, имеющее сложную структуру, выраженную разными группами признаков, реализуемых разнообразными языковыми способами и средствами. Концептуальный признак объективируется в закрепленной и свободной формах сочетаний соответствующих языковых единиц - репрезентантов концепта. Концепт отражает категориальные и ценностные характеристики знаний о некоторых фрагментах мира» [7,8].

И.А. Стернин и З.Д. Попова выделяют следующие определившиеся направления в когнитивной лингвистике:

1. Культурологическое направление (Ю.С. Степанов, В.Н. Телия) - исследует концепты как элементы культуры в опоре на данные разных наук. Данные исследования не связаны исключительно с лингвистикой; язык выступает как один из источников знаний о концептах (например, для описания концепта используются данные об этимологии слова, называющего этот концепт).

Ю.С. Степанов трактует концепт как «сгусток культуры в сознании человека», «пучок» представлений, понятий, знаний, ассоциаций, переживаний, который сопровождает слово», «основная ячейка культуры в ментальном мире человека» [8,43].

В.Н. Телия считает, что «концепт - это то, что мы знаем об объекте во всей его экстенсии. При таком понимании термина «концепт» роль языка второстепенна, он является лишь вспомогательным средством - формой оязыковления сгустка культуры концепта». [5,32].

2. Лингвокультурологическое направление (В.И. Карасик, С.Г. Воркачев, Г.Г. Слышкин, Г.В. Токарев) проводит исследование названных языковыми единицами концептов как элементов национальной лингвокультуры в их связи с национальными ценностями и национальными особенностями этой культуры: направление «от языка к культуре».

В.И. Карасик характеризует концепты как первичные культурные образования, являющиеся выражением объективного содержания слов, имеющие смысл и поэтому транслируемые в различные сферы бытия человека, в частности, в сферы понятийного, образного и деятельностного освоения мира [10,102].

Г.Г. Слышкин и В.И. Карасик понимают концепт как «многомерную ментальную единицу с доминирующим ценностным элементом» [10, 7677].

Г.Г. Слышкин вычленяет в структуре концепта четыре зоны: основные - интразону (признаки концепта, отражающие собственные признаки денотата), экстразону (признаки концепта, извлекаемые из паремий и переносных значений) и дополнительные - квазизону и квазиэкстразону, связанные с формальными ассоциациями, возникающими

14


в результате созвучия имени концепта с другим словом, использованием эвфемизмов и др. [10,17-18].

С.Г. Воркачев определяет концепт как «операционную единицу мысли», как «единицу коллективного знания (отправляющую к высшим духовным сущностям), имеющую языковое выражение и отмеченное этнокультурной спецификой». Он выделяет в концепте понятийную составляющую (признаковая и дефиниционная структура), образную составляющую (когнитивную метафоры, поддерживающие концепт в сознании) и значимостную составляющую - этимологические, ассоциативные характеристики концептов, определяющие его место в лексико-грамматической системе языка. [11,51-52].

3. Логическое направление (Н.Д. Арутюнова, Р.И. Павиленис) - исследование концептов логическими методами вне прямой зависимости от их языковой формы.

Н.Д. Арутюнова в рамках логического или логико-философского направления трактует концепт как понятие практической (обыденной) философии, являющейся результатом взаимодействия таких факторов, как национальная традиция, фольклор, религия, идеология, жизненный опыт, образы искусства, ощущения и система ценностей. Концепты образуют «своего рода культурный слой, посредничающий между человеком и миром» [12,3].

Р.Д. Павиленис определяет концепт как «интенсиональную функцию, определяющую множество объектов или предметов; значениями такой функции могут быть объекты (предметы) действительного мира, объекты (предметы) возможных миров» [15,32].

4. Семантико-когнитивное направление (Е.С.Кубрякова, Н.Н. Болдырев, А.П. Бабушкин, З.Д. Попова, И.А. Стернин) - исследование лексической и грамматической семантики языка как средства доступа к содержанию концептов, как средства их моделирования от семантики языка к концептосфере.

В «Кратком словаре когнитивных терминов» под редакцией Е.С. Кубряковой, концепт понимается как «единица ментальных или психических ресурсов нашего сознания и той информационной структуры, которая отражает знание и опыт человека; оперативная содержательная единица памяти, ментального лексикона, концептуальной системы языка и мозг, всей картины мира, отраженной в человеческой психике» [3,90].

Интересная теория концепта предложена Ю.Д. Апресяном, она основывается на следующих положениях:

- каждый естественный язык отражает определенный способ восприятия и организации мира; выражаемые в нем значения складываются в некую единую систему взглядов, своего рода коллективную философию, которая навязывается языком всем его носителям;

15


- свойственный языку способ концептуализации мира отчасти универсален, отчасти национально специфичен;

- взгляд на мир (способ концептуализации) «наивен» в том смысле, что он отличается от научной картины мира, но это не примитивные представления [9,39].

Многие ученые, понимающие концепт в широком смысле, разделяют сегодня точку зрения Р. Джекендорффа на то, что основными конституентами концептуальной системы являются концепты, близкие «семантическим частям речи» - концепты объекта и его частей, движения, действия, места или пространства, времени, признаков.

Таким образом, все вышеперечисленные определения концепта разные по своей сути и, в свою очередь, позволяют определить его следующие инвариантные признаки:

- это минимальная единица человеческого опыта в его идеальном представлении, вербализующаяся с помощью слова и имеющая полевую структуру;

- это основные единицы обработки, хранения и передачи знаний;- концепт имеет подвижные границы и конкретные функции;- концепт социален, его ассоциативное поле обусловливает его

прагматику;- это основная ячейка культуры.Следовательно, концепты представляют мир в голове человека,

образуя концептуальную систему, а знаки человеческого языка кодируют в слове содержания этой системы.

Вместе с тем, отсутствие единого определения термина связано с тем, что концепт обладает сложной, многомерной структурой, включающей помимо понятийной основы социо-психокультурную связь, которая не столько мыслится носителем языка, сколько переживается им; она включает ассоциации, эмоции, оценки, национальные образы и коннотации, присущие данной культуре.

В.В. Колесов в своих монографиях (Колесов, 1992,2002,2004) дает глубокий, подлинно лингвофилософский анализ концепта как категории знания. Многогранность и многоликость концепта подтверждает его изучение с различных позиций (мистической, богословской, диалектической, логической, методологической, семиологической, коммуникативной, лингвистической). К сожалению, В.В. Колесов справедливо замечает, что с лингвистической точки зрения представленияо концептах особенно размыты.

«Зародышем божественного логоса», «архетипом мысли» не заданным, а данным, называет В.В. Колесов концепт [16,367].

Таким образом, базовой категорией когнитивной лингвистики является понятие «концепт» - ментальная единица сознания (единица мышления и хранения информации в сознании), представляющая собой

16


квант структурированного знания, репрезентирующий культурнонациональную ментальность его носителей.

Список литературы:1. Аскольдов С.А. Концепт и слово // Русская словесность:

Антология/ Под ред. В.Н.Нерознайка. - М.: Асаёешіа, 1997.2. Маслова В.А. Когнитивная лингвистика: Учебное пособие. -

Минск.: ТетраСистемс, 2004. - 256с.3. Кубрякова Е.С., Демьянков В.З., Панкрац Ю.Г., Лузина Л.Г.

Краткий словарь когнитивных терминов / Под общей редакцией Е.С. Кубряковой.- М.,1996

4. Кубрякова Е.С. Проблемы представления знаний в современной науке и роль лингвистики в решении этих проблем // Язык и структура представлений знаний.- М.: ИНИОН РАН, 1992.

5. Телия В.Н. К проблеме связанного значения слова: гипотезы, факты, перспективы// Язык - система, язык - текст, язык - способность.- М.: 1995, С.25-36.

6. Залевская А.А. Психологический подход к проблеме концепта // Методологические проблемы когнитивной лингвистики. - Воронеж. :ВГУ, 2001.

7. Пименова М. Введение в когнитивную лингвистику (Предисловие): Учебное пособие. - Кемерово.: ИПК «Графика», 2004.

8. Степанов Ю.С. Константы: Словарь русской культуры.: Изд. 2-е, испр.и доп. - М.: Академический Проект, 2001.

9. Апресян В.Ю., Апресян Ю.Д. Метафора в семантическом представлении эмоций// Вопросы языкознания, 1993. №3.

10. Карасик В.И., Слышкин Г.Г. Лингвокультурный концепт как единица исследования. Методологические проблемы когнитивной лингвистики: Сб.научн.тр. Под ред. И.А. Стернина. - Воронеж.: ВГУ, 2001.

11. Воркачев С.Г. Счастье как лингвокультурный концепт. Монография - М.: Гнозис, 2004.

12. Арутюнова Н.Д. Язык и мир человека. - М.: Языки русской культуры, 1999.

13. Попова З.Д., Стернин И.А. Очерки по когнитивной лингвистике.- Воронеж.: Истоки, 2001.

14. Лихачев Д.С. Концептосфера русского языка // Известия АН СССР. Серия литературы и языка. 1993. Т.52. Вып.1.№1. с.3-9

15. Павиленис Р.И. Проблема смысла. - М., 1983.16. Колесов В.В. Философия русского слова. - СПб.: ЮНА, 2002,с.448.

17

ANDIROVA V.T.


THE BEST QUALITIES OF THE TEACHER

“If the teacher is indeed wise he does not bid you enter the house of the wisdom, but rather leads you to the threshold of your own mind”- Kahlil Gibran

I chose this epigraph because I wish to plead for a less dominant classroom role for the teacher , in accord with the importance of classroom interaction in the learning process.

In many countries the typical teaching style is authoritarian. The teacher is, in Illich’s phrase the “custodian of the secret” he is the source from which all wisdom flows, and he is always correct. This position is very threatening to most learners. It is vital for the teacher to show that he is not a superhuman, that he can make mistakes, and that there are many things of which he is ignorant. Only when the teacher’s authority recedes can the learner be thrown back on his own recourses. There is a clear evidence that the learner has a marked ability to correct mistakes that he has made; furthermore, mistakes so corrected by the teacher often will be made again. But this self-correcting mechanism can operate only when the teacher give up playing God.

Teachers talk too much . And too much of this talk is directive. Learning is the most effective when the learner is the initiator of the learning process.

Psychologists such as Bruner and Piaget have stressed the need for an initial tactile stage of learning. Bruner calls it the “enactive” stage and Piaget the “sensory motor” stage, but the principle is the same, namely, that the learner needs time to “mess around” with target material before he is asked to give proof that he has learned it.

A key psychological process underlying all learning is the transfer of learning items from the short term memory to the long term memory. And more effective method would be for the initial presentation of an item is available for short period of silence, in which the item is available for short term memory review and long term memory transfer by the learner.

The essence of teaching is difficult to qualify but that line leads directly into my most essential criterion.

1 I want a teacher who has a contagious enthusiasm for his teaching.The most crucial factors in effective teaching are who the teacher is and

how he acts in the classroom. These influences the way the students react towards the subject and therefore, their success in learning it.

2 I want a teacher who is creative.Teaching must be more than simply opening books, doing exercises, and

following an outline written by someone else. In the tedium of repetition , the student can go through the motions of doing the exercises without his mind being engaged. What can a teacher to do to engage the students’ mind? There

18


are some myriad of techniques that the creative teacher can employ-information gap exercises, games, songs, problem solving and other techniques.

3 I want a teacher who can add pace and humor to the class.The humor of one of my teachers had the effect of alleviating my

nervousness-of reducing my affective filter. There was a rapport among the students and the teacher because we were all laughing together. We had a good time learning and we made a lot of progress because we were not afraid to make mistakes, we could take chances.

4 I want a teacher who challenges meI want a teacher who can maintain a level of difficulty high enough to

challenge me, but not so high as to discourage me.5 I want a teacher who is encouraging and patient, and who will not give up

on me.Some of the teachers that I have had demonstrated incredible patience with

all of their students, never allowing even a shadow of displeasure to cross their faces in reaction to continued incorrect speaking after endless correction. When the teacher is positive-encouraging initial and repeated attempts-the students will apply themselves more diligently. Motivation thrives on success.

6 I want a teacher who will take an interest in me as a personOne who will try to discover discussion topics that interest me. When I

teach , one of the first thing I do is to try to find out what my students’ interest are: hobbies, past employment, family travel, and others.

7I want a teacher who knows his subject well and who can explain everything on the spot if necessary.

8 I want a teacher who will take a minute or two to answer a question after class, or who will take five minutes to correct something that I have done on my own. I had several teachers who did this willingly and who encouraged the students to do extra work on their own. I also had a teacher who made some corrections for me at my request, but somehow I felt as if I had encroached on her time. Is teaching be exactly 50 minutes of the hour and no more? First, we as teachers need to encourage students not only to study what is required, but to pursue on their own areas in which they are interested. Acquisition is facilitated when it concerns information that we need or are interested in. And second, we need to appreciate our students’ efforts.

9 I want a teacher who will treat me as a person, on an equal basis with all the members of the class, regardless of sex, marital status and race. In some of my classes women were given discussion topics relating only to the home and family, and men were rarely asked to talk about their families. Men were given more “talk” time than the women. This can be discouraging to the student, and that is not conductive to progress. As a teachers, we must look carefully at our classes to be certain that we are including everyone equally. I know that I have probably been guilty of bias toward the challenging for the teacher and more interesting for the class.

19


10 I want a teacher who will leave his emotional baggage outside the classroom. The classroom is a stage, and to be effective the teacher must in some cases be an actor. I don’t want to interrupt my concentration by worrying about what might be bothering the teacher. Nor do I want a teacher who sustain himself through ridicule or sarcasm, playing havoc with the emotions of his students and thereby blocking any learning\ acquisition that might take place.

The qualities that I have discussed can be separated into four parts-(1) affective characteristics, (2) skills, (3) classroom management , and (4) academic knowledge.

A teacher’s effectiveness depends on his demonstration of the affective characteristics. These are inborn in some of us, but they are also within the grasp of most teachers. The classroom management techniques of peace and fairness are often overlooked, but they can be crucial to effective teaching. The specific teaching skills of creativity and challenge are associated more with the types of materials and activities, and their level and appropriateness.

The list of resources:1. Bruner, 1973 The relevance of education. New-york.2. Illich, Ivan. 1972, Deschooling society. New-york.3. Internet resources.4. English Teaching Forum 2012, magazine.

ТүйінМақалада адамның өздік даму жолындағы ізгілік идеялар мен

ұстанымдарға негізделген кіріктірілген сипаттама ретінде құзырлылық ұғымы мен қабілет түрлеріне талдау беріледі. Мұғалімнің өзін-өзі жүзеге асыруға дайындығы - кәсібиліктің басты өлшемі ретінде қарастырылады. Сонымен қатар, құзырлы оқытудың маңызды факторы болып мұғалімнің оқушыға тақырыпты өз бетімен түсінуіне жағдай жасауы қажеттілігі екендігі баяндалады.

ЖҰБАНОВА Ә.Қ.

БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕ - СТУДЕНТТЕРДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ САНАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ КӨЗІ

Қазіргі кездегі жоғары оқу орнының ең басты мақсаттарының бірі - құқықтық білім мен құқықтық тәрбие беру. Жоғары оқу орнындағы құқықтық білім беру студенттердің құқықтық санасы мен құқықтық мәдениетін қалыптастыруға бағытталған. Алайда бұл екі бағытты бір- бірінен ажырата білу керек. Құқықтық сананы құқықтық мәдениетті қалыптастырудың ең қажетті элементтерінің бірі ретінде және оның

20


қалыптасу процесін құқықтық білімнің жеке мақсаты ретінде қарастыруқажет.

Жоғары мектеп студенттің құқықтық санасына екі негізгі қағидаға сүйене отырып эсер етуі тиіс: жас ерекшеліктері мен тұлғаның жеке қасиеттері.

Студенттерді әлбетте жеке әлеуметтік-қоғамдық топ ретінде қарастырамыз. Психологтар жастық шақтың жас ерекшелігін түрліше айқындайды. Мысалы, психолог В.Квин жастық шақты 18-40, ал Г.Крайг 20-40 жас аралығына жатқызады [1, 543 б]. Педагогикалық жас кезеңінде жастық шақ 15 пен 21 жас аралығы болып есептеледі. Студенттік кезеңде жастардың жас ерекшелігі 18-21 жас. Бұл уақыт онтогенезде тұлғаның қалыптасу кезеңдерінің бірі болып табылады: 18-ден 60-қа дейін. Көптеген авторлар жастық шақты 18-23 жас аралығына жатқызады. Психологиялық тұрғыдан алғанда жастық шақ жасөспірім шақтан кейінгі ең қиын кезеңдердің бірі. Бірақ жасөспірім кезде қиындықтар үлкендермен (ата- аналар, мұғалімдер) бірге шешілсе, ал жастық шақта өз мәселеңді өзің шешуіңе тура келеді.

Жастық шақ - тұлға қалыптасуының ең маңызды кезеңі. Бұл уақытта тұлғаның әлеуметтік және кәсіби тәжірибелерді игеру деңгейі жоғары болады. Жастар кәсіби білім алып, жаңа әлеуметтік кәсіби рөлдерді игереді: студент, болашақ маман.

Жоғары оқу орнында оқу барысында студенттерде есеюдің және азаматтық қалыптасудың қарқынды процесі жүреді. Қызығушылықтары мен көзқарастарының тұрақты жүйесі, оның ішінде құқықтық мәселелерге қатысты көзқарастары да қалыптасады. Сонымен бірге студенттер өз өмірінің мәселелерін анықтау мен шешу тәжірибесін игереді.

Әрбір студенттің құқықтық санасы түрліше қалыптасады. Студенттердің құқықтық санасы топтық құқықтық сананың бір түрі ретінде қоғамдық және жеке құқықтық санамен тығыз байланысты, оқу барысында студенттің өзіндік құқықтық санасы мен топтың құқықтық санасы бір-біріне әсерін тигізеді. Осыған орай, жастардың құқықтық санасына қоғамдық, топтық және жеке көзқарастардың ықпалы зор.

Жоғары оқу орнында құқықтық білімнің қалыптасуы құқықтық білім беру мен құқықтық тәрбиені дамытудың жаңа тенденцияларын жасау мен жетілдіру жүйесінде орындалады.

Құқықтық сананы қалыптастыруда құқықтық тәрбие тұлғаның эмоционалды-еріктік сезімімен байланысты. Себебі ол тұлғаның құқықтық көзқарасының дамуына эсер етеді, ал ол өз кезегінде халықтың құқықтық мәдениетінің деңгейін анықтайды. Ал құқықтық білім беру теориялық және тәжірибелік құқықтық білім, біліктілік және дағдының жинақталуына мүмкіндік туғызатын тұлғаның когнитивті сезіміне әсерін тигізеді. Құқықтық тәрбие мен құқықтық білім берудің ортақ мақсаты - студенттің құқықтық санасын қалыптастыру. Тәрбие білім беру мақсатымен қатар

21


жүргенде, ал білім беру тәрбие мақсатымен жүзеге асырылғанда ғана олардың біртұтастығы айқындалады [2, 41 б].

Қазіргі кезде жоғары оқу орындарында құқықтық білім беру негізгі мақсаттардың біріне айналды. Себебі, құқықтық білімді игеру болашақ мамандардың сапалы кәсіби дайындығының міндетті шарты болып табылады. Мамандық түрі мен орындайтын жұмыстарына қарамастан студенттерге құқық саласындағы білім қажет. Шынайы тәжірибеде жұмыс жасау барысында олар тек мамандықтары бойынша біліммен қатар, кейбір кәсіби міндеттерін шешуде құқықтық білімді қолдануы тиіс. Қалыптасқан құқықтық білім, түсінік, пікір болашақ маман “Педагог-психологтың” кәсіби құзыреттілігінің көрсеткіші болып табылады.

Студенттерге құқықтық пәндерді оқыту қиын процесс. Себебі ол ұйымдастыруды және арнайы әдістерді қолдануды талап етеді, сонымен бірге жоғары оқу орнының бағыты (жаратылыстану, гуманитарлық), факультет, мамандығы ескеріліп, пән оқытылғанда оның мазмұны да осы мамандыққа арналуы қажет.

Жастар арасында құқықтық сананы қалыптастыру мәселесін зерделеген ғалым И.В. Шмарев: “Құқықтық сананың құрылымын, құқық нормаларын білуі; өз құқығын қорғау және құқық нормалары талаптары мен міндеттерін орындаудың маңызын ұғынуы; құқық пәндерін оқудағы болған мәмілесі құрайды, әрі жастардың құқық нормаларын білуі және оларды орындауға дағдылануын қалыптастыру осыған байланысты тәрбие жұмысының мақсаты болуы тиіс” - деп атап көрсетеді. Ол құқық тәрбиесі мазмұнының үш кезеңін көрсеткен: біріншісі, құқық және оның маңызын мойындау; екіншісі, мінез-құлқын соған сәйкес ұстаудың нұсқаларын таңдауы: үшіншісі, құқық талаптарына сай тәртіпті ұстануды әдетке айналдыру. Демек құқық санасының құрамды бөлігі оның нормаларын білу ғана емес, оны мойындау және осыған сәйкес әдет қалыптастыру қажет деген пікірін орынды айтқан [3, 58б].

Соған сәйкес, құқықтық білім беру процесінде болашақ мамандардың құқықтық санасын қалыптастырудың негізгі белгілерін атап айту қажет:

• Қоғамдық, кәсіби, жеке мақсаттарға жету үшін Қазақстан құқығының жеке салаларынан теориялық білім жинақтау;

• Құқықтық жағдайлар мен кәсіби міндеттерді шешу мақсатында құқықтық біліктілік пен құқықтық дағдыны қалыптастыру;

• Алынған құқықтық білімнің тұлға іс-әрекетіне әсері, заң талаптарына сәйкес құқықтық тәртіпті жүзеге асыру;

• Құқық бұзушылық жағдайында өз құқықтары мен мүдделерін қорғаудың реті мен әдістері туралы жалпы түсінік қалыптастыру.

Жоғары оқу орындары студенттерге білім берумен қатар, өзіне тән құндылықтары, рухтық және адамгершілік қасиеттері, қызығушылықтары, мәдениеттілігі жоғары деңгейде қалыптасқан еліміздің азаматтарын тәрбиелеуі қажет. Яғни, студенттер санасына моральдік, адамгершілік

22


қасиеттерді бойына сіңіру арқылы тәрбиелеу тұлғаның құқықтықсанасының деңгейіне байланысты.

Қорыта айтқанда, тұлғаның құқықтық санасының қалыптасуына студенттік өмір жағдайындағы барлық факторлар әсерін тигізеді. Егер жоғары оқу орнында демократия, рухани еркіндік орын алып, оқытушылар мен студенттер арасындағы қарым-қатынас өзара сенім мен сыйластықтан құралса, онда студент бойында ең жақсы адамгершілік қасиеттері қалыптасады. Ал, ол өз кезегінде тұлғаның кәсіби және жеке қасиеттерінің қалыптасуының соңғы нәтижесіне ықпал етеді.

Пайдаланылған әдебиеттер:1. Крайг Г. Психология развития. СПб.: Питер, 2000. С. 543.2. Занданова О.В. Формирование правосознания студентов

неюридических специальностей в образовательном процессе вуза: пед.ғыл.кан. ... дис. - Улан-Удэ, 2010. 163 б.

3. Шмаров И.В. Воспитательная функция советского права и формирование правосознания молодежи // Педагогика. - 1990. - №7. - С. 58.

РезюмеВ этой статье рассматривается учет возрастных особенностей и

индивидуальные качества личности во время формирования правосознания студентов, цель правового образования и воспитания в вузах, основные аспекты формирования правового сознания.

ResumeThis article considered the accounting of age features and individual

qualities of the personality during formation of students’ justice sense, purpose of legal education in higher educational institutions and main aspects of formation of legal consciousness.

МҰХАМБЕ ТОВА С.Қ., КАМБАРОВА Р.Б.

СТУДЕНТТЕРДІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ӘЛЕУЕТІН ДАМЫТУДЫҢ КӨРСЕТКІШІ МЕН ӨЛШЕМДЕРІ

Қазіргі кездегі білім беру жүйесіндегі өзгерістер жеке тұлғаның шығармашылық бағыттылығы мен шығармашыл тұлғасын қалыптастыру мәселесіне ерекше көңіл бөліп отыр. Педагогтар мен психологтар жоғары оқу орны оқыту үрдісінде студенттердің шығармашылық әлеуетін дамыту жолдарын іздестіріп, бұл мәселені жан-жақты қарастыруда.

23


Студенттердің шығармашылық әлеуетін дамыту мәселесін зерттеу барысында «шығармашылық іс-әрекет» ұғымын талдау қажеттілігі туындайды. Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде оқу қызметтерін қалыптастыру - бұл, ең алдымен, іс-әрекет субъектісі ретінде тұлғаның даму мәселесі [1]. Тұлғаның даму принциптерін басшылыққа ала отырып, шығармашылықпен жүзеге асатын іс-әрекет оңтайлы нәтиже беретіндігін атап өту қажет. Әсіресе, студенттердің оқу үрдісі мен ғылыми-зерттеу қызметіне қатысым деңгейі шығармашылық әлеуетінің дамуына тікелей байланысты.

Студенттердің шығармашылық әлеуеті дамуының көрсеткіштері:• жеке және топтық формадағы шығармашылық қызметке

талпынысы, тұлғаның шығармашылық бағыттылығы, теориялық, ғылыми білімге қызығушылығы;

• жаңа ғылыми жобаларға қатысуға дайындығы және өз бетімен шығармашылыққа ынталануы;

• жалпымәдени, ғылыми дайындығы деңгейінің көтерілуі;• зерттеу жұмыстары мен ғылыми тәжірибелерге қатысу қабілетінің

дамуы;• өзінің оқу және ғылыми жұмыстарына баға беруі және талдау

жүргізуі, түзетулер енгізе алуы, тәжірибені жинақтауы.Студенттердің шығармашылық қызметін талдау барысында сапалық

және сандық көрсеткіштер жүйесіне тоқталған жөн. Сандық көрсеткіштер: студенттердің ғылыми-зерттеу жұмыстарына қатысуы; оқытушылар құрамының студенттермен ғылыми-зерттеу жұмыстарына қатысуы.

Сапалық көрсеткіштерде студенттердің ғылыми жұмысының нәтижесі қорытындыланады:

• баспасөз беттерінде жарияланған студенттердің немесе оқытушылармен бірігіп жазылған баяндамалардың саны;

• халықаралық, республикалық, жоғары оқу орнында өткізілген ғылыми конференцияларға ұсынылған баяндамалар саны;

• студенттердің өзі дайындаған және жүргізген дәрістері мен семинар сабақтарының саны т.б.

Студенттердің шығармашылық іс-әрекеті олардың ой белсенділігіне сүйенеді. Ғылыми еңбектерде белсенділік принципі екі тұрғыда қарастырылады. Л.С. Выготский, А.Н. Леонтьев, Н.Ф. Талызина т.б. белсенділік мәселесін іс-әрекет позициясынан қарастырады. Б.Г. Ананьев, К.А. Абульханова-Славская, Е.В. Шорохов т.б. бірінші орынға тұлға, оның қасиеттері мен ерекшеліктерін қойып, белсенділікті тұлғаның ерекшелігі ретінде қарастырады.

Т.И. Шамова оқу қызметіндегі белсенділік ұғымына бірыңғай көзқарас тудырып, белсенділікті жеке тұлғаның іс-әрекет сапасы ретінде түсіндіреді.

24


Р.С. Омарова, Г.Е. Нұрмұханова білім алушының белсенді оқу- танымдық әрекеті ғылыми білімдерді игеруге, біліктерін ұштауға, шығармашылық дербестігін қалыптастыруға, жеке тұлғаны сан қырлы сапалық көрсеткіштерге жетелейді деген тұжырым жасайды.

Зерттеу барысында айқындалған мәселе шығармашылық іс-әрекеттің өлшемінің басты негізі: ой белсенділігі мен зерттеушілік ізденіс.

Психологтардың пайымдауынша, мәселе туындаған жағдайда адам ойлауының белсенділігі арта түседі. Дәстүрлі білім беру жүйесінде материал дайын күйінде берілсе, мәселелік оқытуда студент ақиқатқа жету үрдісінің белсенді қатысушысы болады. Сондықтан мәселелік оқытудың мақсаты шығармашылық ойлауды қалыптастыру және өзінің танымдық белсенділігі нәтижесінде білімді меңгеру болып табылады.

С.Л. Рубинштейннің теориясына сүйенсек, ойлау үрдісінің алғашқы кезеңі мәселелік жағдаят тудыру болып табылады және туындаған мәселелік жағдаятты шешуде ойлау қабілеттілігі дамиды. Мәселелік жағдаят негізінде іс-әрекет тәсілі мен білімді меңгеру үрдісінің тиімділігі артуы үшін келесі шарттар орындалуы тиіс:

• оқыту мақсаты мен студенттердің базалық білімдерінің олардыңзияткерлік қабілет деңгейіне сәйкестігі;• шынайы қалыптасқан жағдаят пен ол туралы студенттердің түсінігі

арасында қарама-қайшылық жасау;• қарама-қайшылықты шешу қажеттілігінің туындауы;• іс-әрекет тәсілі немесе қайта енгізілген ұғымның мәнділігін көрсету

[2,347 б.].Мәселелік оқыту нәтижесінде меңгерілген білімді жаңа жағдайда

қолдану студенттерден жоғары ақыл-ой белсенділігін талап ете отырып, олардың дербес шығармашылық іс-әрекетке қабілетін дамытады, тұлғаның шығармашылық әлеуетін арттырады. Жаңа білім дербес белсенді танымдық іс-әрекет нәтижесінде қалыптасып, студенттің өзіндік жаңалығы болып табылады. Дегенмен, педагогикалық-психологиялық әдебиеттерде оқу-зерттеушілік қызметке түрлі анықтамалар беріледі. М.И. Махмутов,А.И. Матюшкин оқу-зерттеушілік қызметті оқу міндеттерін шешуге бағытталған десе, В.Г. Разумовский, Ю.Н. Кулюткин, В.И. Андреев шығармашылық мақсаттар мен міндеттерді шешеді деп есептейді.

Л.Г. Устинованың диссертациялық еңбегінде студенттердің зерттеушілік қызметі шығармашылық әлеуетті дамыту өлшемі ретінде «ізденушілік сипаттағы мақсатты іс-әрекет жиынтығы» деп қарастыралады және келесі деңгейлерге бөледі:

Төмен деңгей. Студенттер зерттеушілік қызметті жете түсінбейді және интуитивті түрде жүзеге асырады немесе жеке операцияларды (бақылау, құбылыстарды салыстыру, солардың негізінде қорытынды қалыптастыру) ғана орындай алады. Пәндер бойынша дайындық деңгейі төмен.

25


Орташа деңгей. Жұмыстың мақсатын қоя біледі, құбылыстар мен фактілер арасындағы байланысты таба алады, бұрынғы білімінің негізінде ой тұжырымдамасын жасайды, тәжірибе жүргізіп, қорытынды шығара алады. Бұл деңгейдегі студенттердің зертгеушілік іс-әрекет дағдылары толық қалыптаспаған, мақсатты іс-әрекетті үнемі сәтті жүзеге асыра алмайды.

Жоғары деңгей. Қызметтің қоғамдық-мәнді мотивациясы басымдылығымен, іс-әрекеттің мақсатқа сәйкестілігімен, жаңашылдық элементтерінің болуымен сипатталады. Бұл деңгейдегі студенттер келесі іс-әрекеттерді жүзеге асыра алады: мәселені көру, болжам жасау, зерттеу жоспарын құру, тәжірибе жүргізу, өңдеу, тұжырымдама жасау [3, 52 б.].

Студенттердің шығармашылық әлеуетінің артуына ізденіс жұмыстарына бөлінген уақыт, танымдық белсенділік, өз бетімен жұмыс, еңбекқорлық, шығармашылық жұмысының нәтижесіне қанағаттануы т.б. эсер етеді.

Қорыта келе, зерттеушілік ізденіс нәтижесінде студент бойында қалыптасатын жаңа білім, білік, шығармашылық қабілеттерді атап көрсетсек:

• мәселені талдай алу;• нәтижені жобалау, іс-әрекетті жоспарлау;• алынған нәтиженің теориямен арақатынасын белгілеу;• зерттеу міндеттерін қоя білу және сәйкесінше әдістерді қолдану;• жаңаны тануға қызығушылықтың тууы;• зерттеу қызметін ұйымдастыра білу.Студент тұлғасында шығармашылық қабілеттердің қалыптасуы

игерген білімдерін қорытып, ой белсенділігін дамытып, шығармашылық шыңына жетелейді.

Пайдаланылған әдебиеттер:1. Малый бизнес № 23 - 24. Декабрь. 1998.2. Токсанова А.Н. Развитие малого предпринимательства:

концептуальный подход. Алматы, 1999.3. Феномен предпринимательсва в преходных общестах:состояния,

проблемы, перспективы. \\ сборник научных работ. Алматы, 1999.4. Николас К. Сирополис управление малым бизнесом. Москва, 1999.5. Гражданский кодекс Республики Казахстан.6. Аль - пари. Август - октябрь, 1997.

26

SETKEREYEVA G.

PSYCHOLOGY ASPECTS OF THE TALENTED STUDENTS

The role of talent diagnostics in talent development progams is of capital importance. It helps: a) to identify the talented persons, b) to choose those persons w ^ o can be selected into a talent development program, c) to measure the effectiveness of talent development programs

(Balogh&Toth, 2001).The relationship between talent diagnostics and development. Objectives of ’pre-testing’ are:

• talent identification, and/or• in-selection to a talent development program,• determining the developmental areas of a program.The Revolving Door Identification Model (RDIM by Renzulli, 1979) is

based on the assumption that we cannot predetermine which students are or are not gifted (Figure 2.). TheRDIM is a flexible identification model designed for education. It begins by identifying agroup of students in the top 15-20% of the school population in general ability, to form theTalent Pool. Renzulli defines it as the first level of identification. Second level identification assesses the talent pool students in regular and special program activities, as a result of whichthey can get into the group of the highly gifted (5-10%) and can get advanced levelenrichment experiences. Decisions on members of groups are continuously revised, whichmeans that according to advancing or declining performance of students, earlier grouping canbe corrected.

The general steps of the planning of talent diagnostics are (Mez_, 2004):1. Defining the goals and areas of talent diagnostics;2. Choosing/creating a talent conception applied;3. Defining the criteria of identification/in-selection;4. Planning of examination(s);5. Defining models and process of in-selection;6. Technical planning;Choosing/creating a talent conception appliedWe have to decide on a talent conception that is applied for the

identification and/or inselection. It works as a frame of interpretation of our further work and defines the basicprinciples of talent diagnostics. The talent conception we choose can be one that has beenalready formulated by an author - e.g.: Terman’s (Talent = high intelligence), Scheifele’s(Talent = high creativity), Renzulli’s (interactive areas of talent are: above average abilities,creativity, and task commitment -see: Figure 4), etc. conception (see: Terman, 1925;

Scheifele, 1953; Renzulli, 1979) or we can create our own one.Defining the criteria of identification/in-selectionThere are two types of criteria: criteria of talent conception applied and

criteria of a talentdevelopment program. In case of talent identification we have


27


to define the criteria of talent conception applied. In case of in-selection we have to define the criteria of talent conceptionsapplied and the talent development program too.

Criteria o f talent conception..We have to determine the relationship between the selectedpersons and the applied talent conception. It is an important decision, because it has an effecton the general orientation and goals of talent development program (see: Figure 5)

Criteria o f talent developmental programs. In case of in-selection, we have to focus on thedistinctive characteristics of the program. For example: if it is a program for children withunderprivileged social background or only girls/boys or other special group of talentedpersons, then we have to take these facts into consideration.

A PROBLEM OF IDENTIFICATION OF GIFTEDNESSIdentification and differentiated care of gifted students is one of the most

importantquestions of today’s education (Balogh, 2004; Balogh and Toth, 2001). Althoughidentification and care of giftedness in school have a considerable tradition worldwide, thisquestion has been still open nowadays. Whatever happens in the pedagogical programs ofeducational institutes in Hungary, the motive of caring for gifted students turns up in anemphasized way. When exploring its causal background we can emphasize four factors. Thefirst factor is the possibility given by the law of education. The second one can be theprofessional calling. The third factor can be the advertisements campaign carried out in theterms of fascination of care of “giftedness”. This campaign may result in success in “the battlefor the souls who need to start being educated”. This battle can observed between schoolsyear by year. The fourth factor can be the fact that the care of giftedness is a good investmentfor schools, especially when the efficiency of a given institute is measured by the prominentachievements of gifted students - either at national or at international level. Such a school canacquire “name”, acknowledgement, and even financial advantages. Whatever motives may liein the background the educational institutes undertaking the care of giftedness in school haveto face the problems of identification of giftedness.

GOALS, PRINCIPLES AND TYPES OF TALENT DEVELOPMENT PROGRAMS

Society needs its creative and intelligent individuals now, more than at any other time in history. As society becomes more complex, the need for education of the gifted becomesmore obvious. Identifying and discovering gifted students means only the first step incomplex talent development and nurturing, a serious and long work starts after it. The socalled ’3 D ’ model of talent nurturing describes the three steps of the process of dealing withgifted students (Gyarmathy, 2006). The first step is ’Description’, or defining talent. On thebasis of a definition for the talented we can start to ’Discover’ or identify these students, andwith these identified and selected students the ’Development’

28


process can be started, a specialprogram designed and implemented for them. It can be easily concluded that developmentmust be preceded by thorough phases of defining and discovering the gifted students, sodevelopment is firmly based on the previous processes. Identification is no longer regarded asan end in itself but as means to prescriptive and individualized education.

1. General aims and principles of talent developmentAccording to Feger’s (1997) view it can be established that the aims of

talent developmentcan be the expansion of (1) the strong side of the talented, (2) the weak side of the talented, (3) improvement of the group atmosphere of the class, as a basis for the prevention ofunderachievement, and (4) the expansion of the other sides of the talented, which are notclosely connected to the special field of giftedness. If we want to achieve all these goals,special and complex programs must be planned for the gifted students.

Principles fo r planning programs fo r the giftedSchooling should provide adequate nurturance of the intellectual processes

so that allchildren will derive full benefit from it. As a consequence, learning must be organized inmany ways to accomplish the best for talented students. According to our well-defined andmarked aims, education for the gifted should

□ be based on a firm philosophical, psychological and pedagogical base,□ be planned to be responsive to community needs and also^ be an integral

part of the total school system,□ focus on the total child, providing curriculum and instruction adaptation

as well asguidance,□ be a continuous effort on behalf of a school system (Sisk, 1987). to

national and global needs,□ reflect an inclusive rather than exclusive attitude,Individualized education fo r the giftedThe importance of individualizing education for gifted students has been

stressed by a numberof authors (Bahner, 1979; Jeter, Chauvin, 1982; M. Nadasi, 2001; VanTassel-Baska, 1992), yet, when individualized learning is examined in practice, a multitude of interpretations arefound. Traditional education generally handles students as a body of people rather thanindividuals, but it is time to realize that in case of gifted students there is a need to move awayfrom teacher- directed to student-directed learning whenever it is possible. Individualizededucation involves adaptation of the content, the process, the product, and the learningenvironment, if necessary, after a careful assessment of individual strengths and weaknessesof students (eg. achievement, intellectual aptitude scores, interest, creativity...).Individualized instruction is diagnostic and prescriptive as individual educational programsare developed for gifted students through teacher diagnosis. The prescription is cooperativelydeveloped by both the teacher and the gifted student, and can include information fromparents and other teachers.

29


2. Content of talent developmentAccording to the most-widely used Renzulli model (1986), talent

development programsshould (1) cultivate and develop general intellectual skills, with a special focus on the peculiar field of giftedness, (2) promote creativity through the acquisition of social elements ofcreative behaviour (eg. cooperation, constructive critique) and the elements of creative,divergent thinking (eg. use of associations, abstract, deductive thinking, use of analogies,metaphors, restructuring, looking for alternative solutions, imagination), and (3) provide a

firm motivational basis for learning, considering social and peer relations and family support,as well.

Obviously students of different ages require different treatment. Early childhood is a time for developing basic emotional, verbal and cognitive skills, so children primarily needappropriate family background and time for playing. Gifted children should not be treated anddeveloped seperately from average children, but short, game-like individual programs must beprovided if necessary. School-age children acquire basic skills like reading, writing andcounting that are necessary for individual learning, so the main goal for this age group mustbe to stabilize these basic skills. General intellectual excellence may foreshadow directions oflater development, and special fields of giftedness may also require individual development programs. In senior classes of primary school (11-14 years) the special fields of giftednesscan be already identified, which means that the two main tasks of this period are to discovertalent in time, and to provide appropriate nurturance for the talented students. Most oftencomplex school programs for talent development begin at this age. Years of high school (14-18) are very essential for skill and knowledge improvement. It is very important thatprograms for gifted students must be flexible enough to provide facilities of various fields ofarts and sciences, and it sholud focus on the weaker sides of students, as well as thedevelopment of personality and leisure activities. Higher education at universities is the laststage of formal schooling, when the talent potential can reach its full bloom. Choosing anadequate field of profession, mastering it and acquiring the general methods of research andpractical work are of a capital importance.

РезюмеДарынды оқушылардың дарындылығын қалыптастыру мен

дарындылығын анықтаумен қатар дарындылық қабілетін дамыту. Жас кезінен бастап жеке қабілеттерін ескере отыра шығармашылықпен жұмыс жасауға баулу.

30

ДУИСЕБАЕВА Г.А.

ҚАРЫМ-ҚАТЫНЫС АУДАРМАНЫҢ ҚОҒАМДЫҚ ҮРДІСІ РЕТІНДЕ

Қоғамдық істің басқа түрлері сияқты аударма - белгілі бір қоғамдық мұқтаждықтарды қанағаттандыратын қажеттілік.

Аударма, белгілі лингвист-аударматанушылар Л.С. Бархударов, В.Н. Комиссаров, Я.И. Рецкер, А.В. Федорова және т.б. анықтауынша, бір тілдегі ойды басқа тілге жеткізіп аудару.

Шетелдер аударма теоретиктері мен практиктері аударманы төмендегідей айқындайды: Г. Вермеер және К. Райс мәтінді жіберушіден алушыға жіберілетін мәлімет сөйлемі, ал аударманы мәлімет сөйлеміне ұқсататын сөйлем ретінде қарастырады. У.Уинтер дің пікірінше, аудару - қоршаған орта сегментінің интерпретация тұжырымдамасын, мүмкіндігінше, басқа барабарлық тұжырымдамамен ауыстыру. Дж. Кэтфорд аударманы аударма кезінде бір тілдегі мәтін басқа мәтінмен, берілген мәтін материалы басқа тілдегі барабар материалмен ауыстырылуы жүзеге асатын тіл операциясы ретінде анықтайды. Ю. Найданың және Ч. Табердің пікірлерінше, аударма - рецептор дың тілінде жаңадан құралған мәтін, берілген мәліметке өте жақын баламаның берілуі. В. Вильстің ойынша, аударма - бұл мәтіннің өңдеу және сөзге айналған үдерісі, берілген мәтіннің барабар мәтінге ауыстырылуы. Ішкі жағынан аударма бөлінген, екі негізгі фазаны қамтитын үдеріс: біріншісі, ойлау фазасы, осы фаза кезінде аудармашы берілген мәтінді талдап, мән және стилистикалық интенциясына көңіл аударады, ал екіншісі, тілді қайта құру фазасы, осы фаза кезінде аудармашы коммуникативтік талаптарға көңіл аудара отырып, мағыналық және стилистикалық талдаудан өткен түпнұсқаны құрастырады.

Аударма түрлі тілдерде сөйлейтін адамдардың арасындағы қатынас мүмкіндігін қамтамасыз ету, яғни коммуникация құралы болып табылады. Коммуникативті байланыс автор мен оқырман арасында болады, ал қатынас серіктесі мәтін болып табылады.

Коммуникацияның екі түрі болады: бірінші - бастапқы және екінші - соңғы. Біріншісі - сөйлеп және тыңдап жатқан адамдардың арасында туған коммуникативті жағдай. Екіншісі - толық емес коммуникативті жағдай болып саналады. Ол әңгімелейтін адам, әңгіме авторының өкілі мен тыңдаушы, оқырман арасындағы коммуникация. Коммуникация толық болу үшін, келесі жағдайларға назар аудару қажет:

1) сөйлеуші және адресат болу керек;2) уақыт бірлігі;3) орын бірлігі;4) коммуниканттар және олардың қатынастары арасындағы бірлік.


31


В.Н. Комиссаровтың пікірінше, аударманы - тіларалық қарым- қатынастың ерекше бір түрі, үш сөйлеу актісінің бірлігі ретінде қарастыруға болады:

1) шет тілі арқылы түпнұсқаны тудыратын сөйлеу актісі;2) аудару тілі арқылы аударма мәтінді тудыратын сөйлеу актісі;3) бірінші және екінші актілерде іске асқан сөйлеу актісі арқылы

сөйлеу шығармалардың біріктіру актісі, яғни коммуникативті теңеу.П.И. Копаневтің анықтамасы бойынша аударманың мақсаты заттық-

логикалық мәліметтерді хабарлау, қандай да болса істерге, белгілі бір сезімдерге түрткі болу, ал аударма қызметі - тіларалық, мәдени- эстетикалық бөгеттерді бұзу.

Лингвист З.Е. Роганова зерттеулеріне сәйкес, аударма - бұл барабарлы нұсқаның барабарлы басқа тіл арқылы мазмұнын және формасын қарастырып, жаңадан құру. Екі тіл жүйесінің компоненттерін салыстыру негізінде, аудару кезінде керекті тіл бірліктерін таңдап алу. Қарастырылатын тілдерде, олардың ұлттық ерекшеліктеріне байланысты бір ой әр түрлі тәсілдермен жеткізілуі мүмкін. Аударманы, ұлттық мәдени әдістердің маңыздысы және мәдени аралық қарым-қатынастың әсерлі тәсілдерінің бірі ретінде қарастыруға болады. Мәдениетаралық қарым- қатынас әр түрлі мәдениеттердің вербалды және вербалды емес, өзінің және басқа мәдениеттің және тілдің иеленушісімен қатынастағы ерекше үрдіс ретінде анықталады.

В.Г. Зусманның, З.Е. Рогановтың пікірлеріне сәйкес аудармашының мақсаты тілдердің ерекшеліктеріне, қызмет заңдылықтарына, мәдениетіне байланысты лингвоэтникалық бөгеттерді бұзу. Басқа сөзбен айтқанда, аудару үдерісі кезінде аудармашы әр түрлі тілдерде сөйлейтін, әр түрлі лингвоэтникалық қоғамға жататын адамдардың қарым-қатынасы әсерлі болу үшін лингвоэтникалық бөгеттерді бұзады. Сонымен, аударма - бұл лингвоэтникалық ретрансляция.

Аударманың теоретигі және практигі Л.К. Латышевтың, сол сияқтыВ.С. Виноградовтың және А.В. Федоровтың пікірлерінше аударманың заты аудармалы мәтін болып табылады. Аудармалы мәтін үдеріс кезінде екі тілді қарым-қатынас кезінде түпнұсқа мәтінді алмастырады. Сонда аудармашы әр түрлі тілдерде сөйлейтін коммуниканттар арасында лингвоэтникалық бөгеттерді бұзып, оларға бір тіл коммуникациясында қатынасуға мүмкіндік береді. Басқа сөзбен айтқанда, қажеттілік - аудармашының ісін айқындап, аударылған мәтін ретінде қанағаттандыры лады.

Л.К. Латышевтың пікірінше аударма үш негізгі талапқа сай болу керек:

1) аударылған мәтін коммуникативті-функционалды жағынан берілген мәтінге барабар (эквивалентті) болу керек;

32


2) семантикалық құрылымы жағынан берілген мәтінге максималды түрде сәйкес болу керек (бірінші талапқа қарама-қарсы болмау керек);

3) берілген мәтінге сәйкес емес «орын толтыратын лексикамен» қамтымау және мүмкіндігінше аударма шектеулерінен аспау керек.

Егерде осы аталған талаптардың бірін назарға алмай аударма жасайтын болсақ, бұл аударма аудармадағы кемістік немесе аударма, тіларалық қатынастың басқа бір түріне айналуы мүмкін.

Л.К. Латышевтің пікірінше аударылатын мәтін коммуникация, қатынас құралы болып табылады. Мәтін - ауызша немесе жазбаша түрде болатын вербалды белгілер, яғни сөздердің жүйелілігі. Олай болса, ауызша және жазбаша мәтіндер - адамның коммуникативтік үдерісінің нәтижесі.

Аударма теоретиктері мен практиктерінің жүргізген зерттеулеріне сйкес келесі қорытынды жасауға болады: Аудармада адамдар қарым- қатынасы кезінде қажеттілік туады. Қарым-қатынас кезінде адамдардың арасында тілдік емес, лингвоэтникалық, яғни мәдениеттер, ұлттық психология және басқа факторлардың әр түрлі болуынан, бөгет туады. Сол себепті аударманың мақсаты қарым-қатынаста болған кісілердің арасындағы лингвоэтникалық бөгеттерді бұзып, қатынасты мүмкін ету. Басқа сөзбен айтқанда, аударманың қоғамдық мәні - екі тілде қатынасқан коммуниканттардың байланысы - бір тіл ширегіндегі коммуникацияға мүмкіндігінше сәйкес болуы керек.

Аудару үдерісі кезінде әр түрлі тілдерде мәтіндердің коммуникативті теңеуі өтеді. Бұл үдерістің жүзеге асырылуы және оның нәтижелерінің бағалануы форманың және мәтіндердің алуан қырлы түрлерінің салыстыруын, әрбір тілде мәтіннің құрылымын және қызметін, мәтін толық құрылым ретінде және мәтінді құрайтын тіл бірліктерінің, құрылымының салыстырмалы талдауын болжайды. Мәтін - вербалды коммуникация іске асатын тіл шығармасы. Мәтін пікірлерден тұрады. Осы пікірлерді сөйлеп жатқан кісі өзі айтып, тіл бірліктерін таңдап, оларды берілген тіл грамматикасына сәйкес өз коммуникативті ниеттеріне байланысты біріктіреді. Мәтін - бөлек пікірлердің бірлестігі емес, құрылымы және мазмұны жағынан тұтас бір бүтін. Оның коммуникативті потенциалы мазмұнды құрайтын пікірлердің жиынтығынан артығырақ. Аудармашы осы түпнұсқада берілетін толықтықты қабылдай ала алуы және онымен құрылып жатқан аударма мәтінін толық және дәл бере білуі керек.

Аударманың негізгі критерийлерінің бірі - шығарманың коммуникативті құндылығы. Коммуникативті функция іске асқан кезде белгілі бір коммуникативті эсер беріледі. Аудармашының негізгі мақсаты әр түрлі тілдерде сөйлейтін, қатынасқа түсетін коммуниканттардың арасындағы лингвоэтникалық бөгеттерді бұзу және бір тіл шегінде коммуникацияны мүмкін ету, әр түрлі лингвоэтникалық топтарға жататын коммуниканттардың қатынасын мүмкіндігінше тиімді жасау.

33


Пайдаланылған әдебиеттер:1. Швейцер А.Д. Перевод и лингвистика. - М.: Воениздат, 1973.2. Catford J. A Linguistic Theory of Translation: An Essay in Applied

Linguistics. - London: Oxford Univ. Press, 1965.3. Комиссаров В.Н. Теория перевода. - М.: Высшая школа, 1990.4. Чужакин А., Палажченко П. Мир перевода, или Вечный поиск

взаимопонимания. - М.: Валент, 1997.5. Рецкер Я. Теория перевода и переводческая практика. - М.:

Международные отношения, 1974.

ResumeThe article deals with the notion of translation, various approaches to

process of translation, its means and aims. It reveals the role of communication as the social tendency of translation.

РезюмеВ статье раскрывается понятие «перевод», приводятся разные

подходы к процессу перевода, методам и целям. Роль коммуникации рассматривается как социальная предназначенность перевода.

САРКУЛОВА Ж.К.

МОЛОДЕЖНЫЙ ЖАРГОН КАК ОБЪЕКТ ЛИНГВИСТИЧЕСКОГО ОПИСАНИЯ

Конец XX - начало XXI вв. в русской лингвистике и лексикографии ознаменовался настоящим жаргонологический «бумом». Возросший интерес к жаргонологии проявляется в появлении большого количества исследований, посвященных формированию и функционированию арго (М.А. Грачев, В.Б. Быков, А.В. Цыбулевская, Е.В. Лушникова, A A . Шиповская), жаргона наркоманов (М. А. Грачев, А. Бабина), профессиональных жаргонов (JI.B. Прибытова). Больше всего исследований посвящено молодежному жаргону. Проблемами этого феномена занимаются лингвисты, социологи, психологи. В одних работах рассматриваются проблемы формирования и функционирования школьного и студенческого жаргона (Э.М. Береговская, О. А. Анищенко, А.И. Марочкин, С.А. Шмачков, О.П. Ермакова, Г.С. Войнова, Т.А. Распопова, Е.А. Хомяков), в других анализируется вариативность молодежных жаргонов в зависимости от возраста, пола и места проживания их носителей (О.Д. Миралаева, .И. Гришкова, О.Е. Андросова,А.И. Марочкин, Е.В. Любицкая, А. А. Арустамова), в третьих изучаются особенности жаргонной фразеологии (А.Б. Козьякова, Н.В. Семенова), есть

34


исследования, посвященные комплексному анализу речи молодежи (Т.В. Зайковская, С. Гойдова, О.В. Цибизова).

О большом интересе к молодежной субстандартной лексике свидетельствует также появление многочисленных словарей, в которых полностью или частично представлен молодежный жаргон [1].

Молодежный жаргон - особый пласт языка, которому свойственны многие его явления, что делает эту подсистему особенно привлекательной для исследователей.

Родители или те, кому в силу профессии (учителя, преподаватели средних и высших образовательных учреждений, психологи), приходится общаться с молодежью, знают, что контакты с ними наладить порой очень тяжело, так как мы не понимаем их стремлений (часто даже не ясно есть ли вообще эти пресловутые стремления), из-за этого возникают конфликты или между людьми разных возрастов образуется огромнейшая пропасть.

Один из путей, который поможет решить эту проблему - это анализ жаргонной лексики. Доказано, что особенности мировосприятия человека отражаются в языке (недаром распространена метафора «язык - зеркало окружающего мира»). Подчеркнем, за лексикой не просто стоит тот или иной предмет, а по наблюдению С.Г. Тер-Минасовой: ”Его видение, которое навязано носителю языка имеющимся в его сознании представлением, понятием об этом предмете”.

Почему же имеет смысл обратиться именно к жаргонной лексике молодежи, а не ко всему ее лексическому составу? Анализ этой группы слов поможет выявить специфические черты людей, объединенных по возрасту, кругу интересов, занятий, общим делом, а более всего - сознанием отчужденности от остального общества, в частности от родителей и педагогов, желающих их понять. Важно отметить, что жаргон сегодняшней молодежи нам приходиться изучать, несмотря на то, что сами, будучи школьниками, студентами употребляли подобные слова, сейчас, в силу разных обстоятельств, многое уже неясно.

Для наглядности обратимся к двум пластам жаргонной лексики, характерной для студентов 70-80-х и 90-2000-х гг. Именно эти промежутки времени выбраны неслучайно: между ними лежат коренные изменения в политике, обществе, экономике. Известно, что изменения в этих областях напрямую связаны с языковой ситуацией и влекут за собой изменения в ней. Но, так как изменения лексического состава жаргонной лексики происходит очень быстро, то более длинная дистанция рассматриваемого интервала привела бы к отсутствию номинируемых ранее реалий на современном этапе.

Надо сказать, что материал, к которому обратимся, представляется довольно разновесным. В наше время жаргон студентов значительно разросся и расширил свои границы, по сравнению с жаргоном предшествующих лет. Причиной этому, очевидно, с одной стороны,

35


служит увеличение источников пополнения студенческой лексики, часть из которых до середины 90-х гг. оставалась под запретом. С другой стороны, причина кроется и в том, что в жизнь нынешних студентов вошло множество неизвестных ранее реалий (такие как компьютеры, дискотеки и др.), которые принесли с собой не только новые названия, но и впечатления, связанные с новыми занятиями. Нельзя не упомянуть и о субъективных причинах. Нынешние студенты, погруженные в среду общения, гораздо активнее используют жаргонизмы, чем те, кто был студентом 20-30 лет назад.

Проследим некоторые изменения не только в самой жаргонной лексике, но и заметим изменения отношения студентов к тем или иным предметам или явлениям.

Эти изменения можно условно разделить на две части:1. Изменения в учебной лексике.2. Изменения лексики, относящейся к досуговой части.К изменениям в учебной лексике в первую очередь можно отнести

изменения вследствие исчезновения реалий. Например, больше нет таких предметов, как «Диалектический материализм» и «Исторический материализм», которые носили названия диамат и истмат, или диамутъ и истмуть.

Можно выделять и архаизмы. Например, мат.анализ по отношению к матану можно считать архаизмами. Студенческий жаргон освобождается от длинных слов в своем составе, заменяя их более короткими, то есть в жаргоне проходит процесс усечения.

Говоря о номинации учебных предметов, надо заметить, что раньше, хотя студенты тоже широко использовали жаргонизмы при обозначении предметов, часто они называли учебную дисциплину по фамилии преподавателя. Сейчас же студенты, давая укороченные названия предметам, зачастую просто не знают фамилий преподавателей. Несмотря на всю кажущуюся фамильярность в названиях предметов студентами 7080-х гг, они приходили не на сопромат, вышку, начерталку, термех, а они приходили слушать конкретных преподавателей.

Изменились и обозначения оценок, раньше эта система была шире. К примеру, удача, удочка, уд сейчас заменились на школьный тройбан. Вообще система номинирования оценок у современных студентов в основном сохраняется из школьного жаргона. Причина этого, видимо кроется в том, что сейчас подавляющее большинство студентов приходит в колледжи, вузы прямо со школьной скамьи. Раньше состав студенчества был не столь однороден как по возрасту, так и по социальному опыту, поэтому студенты вырабатывали свои названия всему, что относилось к учебе, создавая тем самым универсальный язык.

Большая часть лексики, связанной с учебным процессом, в основном не изменилась. Одинаково употребительными являются такие слова, как:

36


зачетка, хвостовка, хвосты, общага, завал, завалить и др. Существуют слова, которые в 90-2000-х годах развили дополнительные значения. Например, сдаваться, раньше имело только значение «сдавать экзамен или зачет», а сейчас к нему добавилось еще и значение «сдавать книги в библиотеку».

Студенческий жаргон несет в себе игровую функцию. Для него всегда характерны шуточные названия студентов других образовательных учреждений или специализаций. Например, в 70-80-х гг. студентов УПИ называли упийцами и упивками, а студентов факультета журналистики - в журиков.. В конце XX в. появились названия консерва - консерватория, Чайник - училище им. И. И. Чайковского.

Изменения в досуговой лексике гораздо существенней, чем в учебной. Значительное количество слов, связанных с употреблением спиртных напитков, встречается как в лексике 70-80-х, так и в 90-2000-х гг., но названия этого процесса изменились. В 70-80-х говорили: дернуть, вздрогнуть, гудеть, квасить.А в 90-2000-х стали распространенными формы: хряпнуть. бухать. догонять. Так же характерны жаргонные названия самих спиртных напитков: сухарь -сухое вино (70-80-е), шампунь - шампанское (90-2000-х), сантехник - пиво «Советник» (902000-х).

Много слов в лексике студентов связано с едой, но они тоже претерпели значительное изменение. Например, сейчас говорят такие слова: заточить, рубать, хавчик, хряпать, наворачивать, гасить и др. А раньше употребляли следующие слова; зажевать, закусь.

Некоторые слова нынешней жаргонной лексики развили свое значение по сравнению с лексикой 70-80-х гг. Например, слово западать употреблялось со значением «восхищаться» по отношению к неодушевленным предметам, а сейчас применяется в значении «нравиться» по отношению и к людям. А вот словоприпухать, означающее раньше «спать», несколько изменило свою семантику: теперь оно употребляется в значении «утомиться, устать» (преимущественно сидя на лекции).

Новообразования в области досуговой лексики в основном связаны с изменением проведения свободного времени. Сейчас, в отличие от 70 -80х, появилось много слов, обозначающих различное времяпрепровождение, так как увеличился круг досуговых мероприятий. Студент может пойти на дэнс, пати, сейшен, тусняк., что по большому счету одно и то же, но есть маленькие нюансы в роде развлечений на этих мероприятиях.

Некоторые слова 70-80-х г. дали развитие новым словам в 90-х. Примером тому могут являться лабухи, которые первоначально означали плохих музыкантов, а затем так стали называть всех музыкантов. Сейчас существует слово лабать, которое означает «играть на гитаре», и в основном применяется по отношению к тяжелому року.

37


Изменились не только развлечения, но и расширилась область интересов, чего не было еще 20-30 лет назад. В 70-80-х годах жизнь и интересы студентов практически не отличались от интересов всех окружающих (рабочих, школьников, преподавателей). Например, не было существенной разницы между молодежными исполнителями и исполнителями для старшего поколения. Сейчас же существуют многочисленные молодежные группы, которые ориентируются в основном на студенческую среду и разрабатывают различные музыкальные направления. Следствием этого стало расслоение интересов студенчества и появление новых слов.

Еще одной причиной довольно мало разветвленной лексики студенческого жаргона в прежние времена была замкнутость внутри страны. Жаргон мог пополняться только за счет внутренних ресурсов языка, так как практически не было заимствований, а если они и были, то распространялись сразу на все общество в целом, а не только на студенчество. Современные заимствования более многочисленны. Например, шузы, бриджики, блайзякеры и т.д.

Таким образом, можно сделать вывод, что студенческий жаргон на протяжении двадцати лет значительно изменялся.

Жаргон 70-80-х гг. больше тяготеет к названию предметов, он дает собственные названия большинству реалий, с которыми сталкиваются студенты, как во время учебы, так и в быту. Для этого витка студенческого жаргона характерно широкое использование фразеологизмов. Например, такие высказывания: сидишь как чурка с глазами или сидишь как редька в гряде, означают « безучастное сидение на паре». Существовал такой ответ на вопрос: «Ты куда?» - «Я в читалку,лизать эскимо науки», что подразумевает «грызть гранит науки». О ненужных вещах можно было сказать, что они нужны как рыбке зонтик, как зайцу стоп сигнал, как ежу футболка, а о том, что тебя не интересует, что это тебе до фонаря, до лампочки

Студенческий жаргон 90-2000 гг. отличается большей агрессивностью по отношению к окружающему миру, он ставит своей целью скорее не словесную игру; как в 70-80-с, его развлекательная роль сменилась более функциональной (жаргон хочет напугать, осмеять, оскорбить, гораздо реже похвалить). Возможно, именно потому, что функциональное оправдание жаргона увеличилось, некоторые ученые сближают его с арго. В жаргоне современного студента гораздо больше заимствований, как внутриязыковых, так и межъязыковых (в 70-80-х их почти не было). Язык студентов стал более грубым и почти не несет в себе новообразований на творческой основе. Но, говоря о современном студенческом жаргоне, нельзя не заметить, что отдельные слова и фразеологизмы несут на себе значительную смысловую нагрузку и часто выражают критическое отношение не только к окружающему миру, но и к себе.

38


Список литературы:1. Анищенко О.А. Студенческий жаргон в России XIX века / О.А.

Анищенко // Слово в словаре и дискурсе: сб. науч. ст. к 50-летию Харри Вальтера. М., 2006.

2. Береговская Э. М. Молодежный сленг: формирование и функционирование / Э.М. Береговская // Вопросы языкознания. -1996.

3. Борисова Е.Г. О некоторых особенностях современного жаргона молодежи / Е.Г. Борисова // Русский язык в школе. 1981.

4. Тукаева В.В. Молодежный жаргон.

ТүйінБұл мақалада 20 ғ.соңы 21ғ. басындағы жастар жаргоны туралы сөз

қозғалып отыр. Жастар жаргоны зерттеушілерге ерекше қызықты болатын өзіне тән ерекшеліктерімен және өзгерістермен сипатталатын тілдің өзгеше бөлігі болып табылады.

ResumeThe given article speaks about slang of youth of late 20th century, which

is a subsystem of the lexical-semantic language with complex historically changing nature and relatively autonomous part of the common jargon of languages.

КРАСИКОВА Т.Ц.

ЛАКУНЫ: ИХ КЛАССИФИКАЦИЯ И СПОСОБЫ ЗАПОЛНЕНИЯ

Лакунарность, как явление - это свойство всей лексической системы языка. Данное явление напрямую связано с системной природой языка, что выражено и обусловлено невербальностью нашего мышления, и всем многообразием мыслительных форм отражения действительности, а также принципиальным различием мыслительных и языковых процессов. Канадские лингвисты Ж.П. Вине и Ж. Дарбельне, которые первыми ввели в научное употребление термина «лакуна», определяют его как «явление, которое имеет место всякий раз, когда слово одного языка не имеет соответствия в другом языке» [1].

Исследователи выделяют два типа основных лакун:1) внутриязыковые (интраязыковые) - отсутствие слова в языке,

выделяемое на фоне наличия близких по семантике слов внутри той или иной лексической парадигмы;

2) межъязыковые (интеръязыковые) - отсутствие лексической единицы в одном из языков при ее наличии в другом.

39


Межъязыковые лакуны выделяются только в пределах сравниваемой пары языков при их контрастивном описании как случаи, в которых нет соответствия единице одного языка в другом. Лакуны больше, чем какое- либо другое явление, характеризуют особенности данного языка в сравнении с другим. Явление лакунарности обнаруживается практически во всех языках мира.

Опираясь на классификацию, предложенную Муравьевым В.Л., мы можем отметить, что в целом выделяются две большие группы лакун:

1. Лингвистические лакуны;2. Этнографические лакуны [3].В свою очередь эти две группы делятся на несколько подгрупп.Лингвистические лакуны можно назвать так, потому что их наличие

не зависит от внеязыковой действительности, которая предполагалась тождественной, но от того факта, что один язык выделяет и лингвистически оформляет одни стороны и определенный объем этой действительности. В то время как другой язык выделяет другие стороны и другой объем этой же реальности. Однако, очевидно, что внеязыковая действительность двух цивилизаций может считаться тождественной лишь в общем плане.

Абсолютные лакуны. Лакунами для английского языка являются такие русские слова как «кипяток», «сутки», «именинник» и многие другие. Такие слова могут быть переданы в английском языке только при помощи словосочетаний: «boiling water», «twenty-four hours», «person whose name day it is».

Люди, говорящие на своем языке, постоянно используют определенный круг привычных для них понятий и суждений, которые создают привычные ассоциации. Для их выражения в языке существуют определенные лексические средства, которые могут быть выражены словом или устойчивым словосочетанием.

Относительные лакуны. В отличие от абсолютных лакун относительные лакуны выделяются при сравнении частоты употребления слов с общим значением в двух языках. Относительные лакуны существуют на уровне речи при общности понятий, выражаемых сравниваемыми словами. Лакуны могут быть и относительными, когда слово или словоформа, существующие в национальном языке, употребляются очень редко [5].

Свидетельства слабой употребительности слова в одном из языков по сравнению с другим:

• Слово не образует либо образует незначительное количество фразеологизмов в одном из языков и является излюбленным семантическим стержнем в другом.

• Слово не имеет переносных значений в одном из языков и переосмысляется в другом языке.

40


• Слово характеризуется слабой деривацией в одном языке и образует многочисленные производные в другом (в частности, при образовании имен собственных). При этом производные, в свою очередь, могут образовывать фразеологизмы.

Векторные лакуны выделяются В.Л. Муравьёвым на основе несовпадения понятийных объёмов разноязычных слов. Известно, что «лексически фиксированные понятия в двух языках по объёму далеко не всегда совпадают: часто случается, что понятия, находящие лексическое выражение в одном языке, оказываются шире соответствующих понятий другого языка, как бы включают в себя последние, т.е. оказываются родовыми относительно видовых понятий другого языка». Например, английское to marry оказывается родовым понятием по отношению к русским жениться и выйти замуж.

Стилистические лакуны. Стилистические лакуны выделяются на основании отсутствия в одном из языков слова (или фразеологизма), имеющего ту же стилистическую окраску, что и слово с идентичным значением другого языка. Показательным примером стилистической лакуны могут служить русские синтаксические конструкции с модальными частицами неужели, разве, ведь, же, -то, и и др., которые характеризуются многозначностью и высокой частотностью и из всех разрядов частиц представляются самыми сложными с точки зрения преподавания русского языка как иностранного. Для всех этих частиц общим является то, что с их помощью в высказывании выражается отношение говорящего к содержанию сообщения, и они используются в основном для подчёркивания, усиления смыслового содержания слова или высказывания.

Рис. 1. Классификация лакун по Муравьеву В. Л.

41


Этнографические лакуны порождаются непосредственно отсутствием тех или иных вещей в данной цивилизации. Выделение этнографических лакун основывается на том факте, что действительность двух народов не бывает полностью идентичной. «Было бы каким-то чудом, если бы при наличии различных условий жизни различные народы мыслили с помощью систем совершенно одинаковых понятий» [2].

Абсолютные этнографические лакуны. Для выявления абсолютных этнографических лакун необходимо привлечение дополнительных этнографических критериев. Из самого названия ясно - этнографические лакуны непосредственно связаны с внеязыковой национальной реальностью, что заставляет нас при их выявлении каждый раз констатировать наличие или отсутствие, а также сравнительную распространенность данной вещи (явления) в быту данного народа. Привлечение этнографических критериев при выявлении подобных лакун тем более необходимо, что многие словари затушевывают значительные семантические различия между английскими словами, считая эквивалентными слова, которые обозначают в двух языках, хотя и схожие предметы, но не идентичные.

Относительные этнографические лакуны. Для нахождения таких лакун обычно не требуется специальных лингвистических знаний, поскольку они непосредственно связаны с фактами цивилизации, отличными от национальных, что, как правило, бросается в глаза иностранцу. Относительные этнографические лакуны могут быть выявлены иначе, нежели лингвистические.

Прямыми экстралингвистическими свидетельствами малой употребительности слова в языке может служить слабая распространенность данной вещи (явления) в быту того или иного народа и соответствующая малая значимость понятия, выражаемого этим словом для данной цивилизации. Непосредственным же лингвистическим выражением слабой распространенности предмета в быту является экзотизм - семантически неассимилированное слово.

Векторные этнографические лакуны. Векторные этнографические лакуны занимают промежуточное положение между лакунами относительными и абсолютными.

Действительно, исходя из классификации, основанной на отсутствии предмета (явления) в той или иной цивилизации, они не могут быть отнесены к абсолютным лакунам, поскольку данная вещь существует в жизни обоих народов, хотя и не имеет специального обозначения в одном из языков. С этой точки зрения векторные этнографические лакуны близки к относительным этнографическим лакунам, при выделении которых, как известно, исходят из наличия предмета (явления) в обеих цивилизациях, но из разной значимости их в жизни двух народов. С другой стороны, основываясь на выделении уровней языка и речи, необходимо отметить,

42


что векторные лакуны имеют то общее с абсолютными, что и те и другие выделяются на уровне языка.

Ассоциативные лакуны - «слова или словосочетания, вызывающие у большинства, носителей языка стойкие ассоциации, порождённые национальной внеязыковой действительностью, национальным мышлением, закреплённые в другом языке за иными словами либо вообще отсутствующие в иной цивилизации» [4]. Ассоциативные лакуны проявляются в нетождественности ассоциаций, закреплённых в сознании людей за разноязычными словами-эквивалентами, в различных основаниях для номинации предметов и явлений. Эти ассоциации чаще всего объясняются особенностями национального восприятия внеязыковой действительности, то есть носят лингвоэтнографический характер и иногда проявляются во внутренней форме слов (например, русское слово подснежник и английское snowdrop - дословно «снежная капля»).

Одним из важных разделов теории лакунарности является систематизация способов заполнения лакун, либо их компенсация:

Заполнение лакуны - процесс раскрытия смысла некоторого понятия (или слова), принадлежащего к чужой культуре. Это заполнение может быть различной глубины, что зависит от характера лакуны, от типа текста, в котором лакуна существует, от особенностей реципиента. Компенсация лакуны - процесс заполнения лакуны сводится к подбору тождественного или квазитождественного элемента, который будет служить аналогом «чужому» образу в своей культуре. Данный прием используется в тех случаях, когда сохранить лакуну нельзя (так как необходимо сделать текст максимально понятным инокультурному читателю), а заполнить ее по тем или иным причинам невозможно.

Список литературы:1. Hale К. Gaps in grammar and culture // Linguistics and anthropology:

in Honor of C.F. Voegelin. - Jisse, 1975.2. Беляев Б.В. Психологические основы усвоения лексики

иностранного языка. - М.: Просвещение, 1964.3. Муравьев В.Л. Лексические лакуны. - Владимир: ВГПИ, 1975.4. Муравьев В.Л. Проблемы возникновения этнографических лакун:

пособие по курсу типологии русского и французского языков. - Владимир: ВГПИ, 1980.

5. Степанов Ю.С. Французская стилистика. - М.: Высш. школа, 1997.

РезюмеВ статье рассматривается явление лакунарности, его трактовка как

свойства лексической системы языка. Представлена классификация лакун, опираясь на предложенную Муравьевым В.Л., типологию, с позиций конгнитивной лингвистики. Внимание уделено и способам заполнения лакун.

43


ТЕХНИКА ҒЫЛЫМДАРЫ ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ

АЛМАТОВА Б.Г., КАПАНОВА А.Т.

ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫЕ ТЕХНОЛОГИИ В ПРОФЕССИОНАЛЬНОМ ОБРАЗОВАНИИ

В современных условиях развития общества кардинальным вопросом является подготовка профессиональных специалистов в техническом направлении: «Профессионалом считается тот, кто отлично справляется со своим делом и любит его. А учеба - это основное дело, которое поручено молодежи». Настоящее время является активным периодом реализации программы информатизации образования по Республике Казахстан.

Комплексная информатизация образования - это ключевое условие подготовки будущих специалистов, способных ориентироваться и адекватно действовать в окружающем мире, и задача отечественного образования в том, чтобы помочь пройти переходный период становления молодого специалиста быстро, грамотно, эффективно. Аспекты практического использования полученных научных знаний, повышения эффективности научных исследований и разработок выдвигают сегодня инженерную деятельность на передний край всей экономики и современной культуры.

В настоящее время великое множество технических вузов готовит целую армию бакалавров различного профиля для самых разных областей народного хозяйства.

Общество с развитой рыночной экономикой требует от будущего инженера большей ориентации на вопросы маркетинга и сбыта, учета социально-экономических факторов и психологии потребителя, а не только технических и конструктивных параметров изделия.

Спектр вовлекаемых в орбиту современной инженерной подготовки вопросов достаточно широк и характеризуется тесной связью между инженерной деятельностью по созданию материальных благ и различными общественно-экономическими и социально-культурными процессами.

Однако проблема подготовки будущих инженерных кадров к использованию в дальнейшей трудовой деятельности пакета математических и графических систем в профессиональном высшем образовании раскрыта не достаточно полно.

Возможности таких программ, а так же их высокая надежность, эффективность, дружественный пользовательский интерфейс позволяют обратить на эти средства внимание, прежде всего преподавателей многих дисциплин.

44


Но на практике педагогические коллективы не спешат вводить в обучающий процесс программные средства. Причин этому много как внешних, независящих от самих систем (психологический барьер перед ЭВМ, значительная затрата времени при подготовке к занятиям на начальном этапе, слабая материально-техническая база), так и внутренних, связанных с наличием и качеством методического обеспечения к данным программным средствам.

Как правило, в силу того, что системы слабо ориентированы на учебный процесс, методическое обеспечение оказывается недостаточным для рассмотрения всех возможностей программных средств в обучении и профессиональном образовании.

Таким образом, необходимость подготовки будущих инженеров к использованию инструментальных программных средств, при решении и моделировании научных и учебных задач вытекает из объективных противоречий:

- между сложностью и целостностью современных инженерных проблем и уровнем подготовки технических специалистов с высшим образованием;

- сценарием развития общества и ограниченными возможностями прогностической деятельности инженера;

- социальным заказом общества на личностно-ориентированное образование инженера и недостаточным уровнем использования современных образовательных технологий в подготовке будущих инженеров;

- значительным потенциалом инструментальных программных средств, в решении поставленных инженерных задач и недостаточным использованием его в практике подготовки будущих инженеров.

Реализации этих приоритетных требований способствуют педагогические инновации. Инновации в образовательной деятельности - это использование новых знаний, приёмов, подходов, технологий для получения результата в виде образовательных услуг, отличающихся социальной и рыночной востребованностью. Изучение инновационного опыта показывает, что большинство нововведений посвящены разработке технологий.

В последние десятилетия в педагогической практике начали широко применяться различные образовательные технологии, хотя мысль о технологизации процесса обучения высказывал ещё Я.А. Коменский почти 400 лет назад. Он призывал сделать обучение «техническим», т.е. таким, чтобы всё, чему учат, имело успех.

За рубежом, прежде всего в США, интерес к образовательным технологиям возник в середине XX в., когда появились первые программы аудиовизуального обучения, т.е. обучения с помощью технических средств. Термин «образовательные технологии», появившийся в 1960-х гг.,

45


означает построение педагогического процесса с гарантированным результатом.

Педагогика давно искала пути достижения если не абсолютного, то хотя бы высокого результата в работе с воспитанниками и постоянно совершенствовала свои средства, методы и формы. Длительное время считалось, что достаточно найти какие-то приёмы или методы - и желаемая цель будет достигнута.

Постепенно педагогическая практика накопила много средств, методов и форм обучения и воспитания, но результаты их применения были не всегда однозначны.

Очевидно, что оптимизация педагогического процесса путём совершенствования методов и средств, является необходимым, но не достаточным условием. Отбор методов, средств и форм должен совмещаться с реализацией конкретной цели и отработкой системы контроля показателей обучения и воспитания. Этому и призвана помочь технологизация педагогического процесса.

Технологизация - совокупность действий для достижения какого-либо результата.

Технология в любой сфере - это деятельность, в максимальной мере отражающая объективные законы данной предметной сферы и поэтому обеспечивающая наибольшее для данных условий соответствие результатов деятельности предварительно поставленным целям.

В «Глоссарии современного образования» рассматривают три подхода к определению понятия «образовательная технология»:

1. «систематический метод планирования, применения, оценивания всего процесса обучения и усвоения знания путём учёта человеческих и технических ресурсов и взаимодействия между ними для достижения более эффективной формы образования»;

2. «решение дидактических проблем в русле управления учебным процессом с точно заданными целями, достижение которых должно поддаваться чёткому описанию и определению»

3. «... выявление принципов и разработка приёмов оптимизации образовательного процесса путём анализа факторов, повышающих образовательную эффективность, с помощью конструирования и применения приёмов и материалов, а также посредством применяемых методов».

Образовательная технология - системный метод проектирования, реализации, оценки, коррекции и последующего воспроизводства учебновоспитательного процесса

Характерные черты:диагностическая формулировка целей;ориентация всех учебных процедур на гарантированное достижение

целей;

46


оперативная обратная связь, оценка текущих и итоговых результатов;воспроизводимость учебно-воспитательного процесса.С целью повышения качества подготовки специалиста, активизации

познавательной деятельности студентов, раскрытия творческого потенциала, организации учебного процесса с высоким уровнем самостоятельности преподаватели применяют в работе следующие образовательные технологии:

• личностно-ориентированные обучение;• проблемное обучение;• тестовые формы контроля знаний;• блочно-модульное обучение;• метод проектов;• кейс-метод;• кредитно-модульная система оценки;• обучение в сотрудничестве;• разноуровневое обучение;• дистанционное обучение.Преимущества применения образовательных технологий:Меняются функции преподавателя и студента; преподаватель

становится консультантом-координатором (а не выполняет информирующую-контролирующую функцию), а студентам предоставляется большая самостоятельность в выборе путей усвоения учебного материала.

Образовательные технологии дают широкие возможности дифференциации и индивидуализации учебной деятельности.

Результат применения образовательных технологий в меньшей степени зависит от мастерства преподавателя, он определяется всей совокупностью её компонентов.

Образовательные технологии связаны с повышением эффективности обучения и воспитания и направлены на конечный результат образовательного процесса - это подготовка высококвалифицированных специалистов:

• имеющих фундаментальные и прикладные знания;• способных успешно осваивать новые, профессиональные и

управленческие области; гибко и динамично реагировать на изменяющиеся социально-экономические условия;

• обладающих высокими нравственными и гражданскими качествами в условиях инновационного образовательного пространства.

Список литературы:1. Беспалько, В.П. Слагаемые педагогической технологии / В.П.

Беспалько, М.: Педагогика, 1989. - 192 с.

47


2. Образцов, П.И. Информационно-технологическое обеспечение учебного процесса в вузе / П.И. Образцов // Высш.образование. 2001. № 6.

3. Педагогика: Учебное пособие / Под ред. В. А. Сластенина, И.Ф. Исаева, А.И. Мищенко, Е.Н. Шиянова. - М.: Школа-Пресс, 1997.

4. Сластенин В. А. О современных подходах к подготовке педагога /В.А. Сластенин, Н.Г. Руденко // Педагогика. 1999. № 6.

РезюмеО необходимости развития и применения инновационных технологии

в техническом направлении - программы информатизации образования по РК.

КАПАНОВА А.Т.

ПОСТРОЕНИЕ И РЕАЛИЗАЦИЯ УЧЕБНОГО ПРОЦЕССА ПО МОДУЛЬНОЙ ТЕХНОЛОГИИ ОБУЧЕНИЯ

Большой объем получаемой в процессе обучения информации требует введения новых технологий обучения, позволяющих не только усвоить, но и систематизировать полученные знания.

Основным смыслом технологизации учебного процесса является определение наиболее рациональных способов гарантированного достижения дидактических целей.

Технология обучения - это педагогическая деятельность, реализующая научно обоснованный проект дидактического процесса и, обладающая более высокой степенью эффективности, чем это имеет место при традиционных моделях обучения.

Наиболее широкое применение в высшей школе получила классификация технологий обучения в соответствии с дидактическими теориями, на которых они базируются. Для решения проблемы систематизации знаний и наилучшего их усвоения служит модульная технология обучения, заключающаяся в дроблении информации на определенные дозы - модули, обусловливающие необходимую управляемость, гибкость и динамичность процесса обучения.

Учебный модуль - не только раздел учебной программы, но и выбранная дидактическая система, основное место в которой занимает взаимодействие различных приемов и способов учебной деятельности, обеспечивающих вхождение этого модуля в целостную систему предметного и общего обучения.

Начиная работу над курсом, преподаватель имеет лишь примерную программу дисциплины, которая излагает основы содержания предмета и требования государственного образовательного стандарта.

48


Задача педагога - смоделировать содержание учебной дисциплины на весь период обучения, наметить цели (образовательные, воспитательные, развивающие и обучающие), отобрать важнейшие теоретические сведения, научные факты, предусмотреть применение дидактических средств обучения, спрогнозировать результаты обучения, продумать способы их достижения.

К структурным составляющим модульной технологии как дидактической системы относят дидактические цели и задачи, содержание обучения, средства педагогического взаимодействия (методы обучения), организацию учебного процесса (формы обучения), средства обучения, обучающегося, преподавателя, а также результат их совместной деятельности.

В процессе проектирования модульной технологии обучения наиболее ответственным является этап целеполагания. Он заключается в определении педагогом диагностических целей обучения. Под диагностичностью целей понимают описание в реально измеримых параметрах ожидаемого дидактического результата.

Задание целей изучения модуля завершается определением требуемых уровней усвоения, т. е. умения выполнять сложное действие (деятельность) с определенной степенью самостоятельности.

Поскольку в дидактике до сего времени не выработаны общие подходы к количественному и качественному определению уровней усвоения содержания дисциплины, то приходится придерживаться наиболее распространенной системы по В.П. Беспалько, полагая, что первый уровень - узнавание - не оценивается, а последующие - репродуктивная деятельность, репродуктивно-преобразовательная деятельность и продуктивная деятельность - будут соответствовать существующей системе оценок «удовлетворительно», «хорошо», «отлично», которые в рабочей программе представлены в виде категорий «знать», «уметь», «владеть». Таким образом, определение требуемых уровней усвоения учебного материала позволяет осуществить дифференцированный подход к оценке качества знаний.

Следующим важным этапом конструирования модульной технологии обучения является этап структурирования содержания учебного материала и определение его информационной емкости.

Сущность процесса структурирования состоит в том, чтобы выявить систему логических связей между элементами содержания крупной дидактической единицы (учебной дисциплины, блока, модуля, темы) и расположить учебный материал в той последовательности, которая вытекает из этой системы связей.

На данном этапе производится построение графо-семантических моделей учебной дисциплины, матриц внутрипредметных и межпредметных связей, структурно-логических схем с целью определить

49


необходимую и достаточную информационную составляющую дисциплины. В зависимости от целей обучения, объема материала, профессиональной подготовленности педагога может быть использована любая из предложенных в литературе форм структурирования содержания учебного материала, а также их сочетание.

В таблице 1 приведена примерная структурно-логическая схема, дающая представление о блочно-модульном построении изложения содержания дисциплины «Разработка морских нефтегазовых месторождений».

Таблица 1 - Блочно - модульная структура дисциплины «Разработка шельфовых нефтегазовых месторождений» /примерный/._________________

Блок МодульМодуль 1.Ресурсы нефти и газа

Мирового океана

1.1 Основные мировые районы добычи углеводородов на море. Краткий обзор отечественного и мирового опыта по освоению месторождений нефти и газа на шельфе. Ресурсы нефти и газа мирового нефтяного океана. Углеводородные ресурсы и извлекаемые запасы шельфа морей РК. Эволюция технологий освоения морских месторождений. Отечественный опыт освоения месторождений Азербайджана. Опыт США и Канады по освоению арктических месторождений нефти и газа.

1.2 Шельф Казахстана: природные условия, текущее состояние и перспективы освоения. Природноклиматические условия шельфа РК (краткий обзор). Природные резервуары бассейнов морей и их нефтегазоносность. Обзор действующих проектов разработки морских нефтегазовых месторождений на российском шельфе. Энергетическая стратегия Казахстана на период до 2030 года и задачи по освоению морских углеводородных ресурсов РК. Экономическая оценка объемов инвестиций в освоение шельфа.

Модуль 2.Организация

разработки морских

2.1 Основные этапы освоения морских месторождений нефти и газа. Поиск и разведка морских

50


месторождений нефтегазовых месторождений. Обустройство морских месторождений. Бурение скважин, разработка и эксплуатация морских месторождений нефти и газа. Ликвидация морского нефтегазового промысла. Системный (комплексный) подход в освоении морских месторождений нефти и газа. Интеллектуализация и автоматизация управления технологическими процессами морской нефтегазодобычи. 2.2 Общие принципы планирования, организации и проведения работ на шельфе. Управление морскими нефтегазовыми проектами. Организация, планирование и выполнение проекта. Стадийность процесса принятия решений в нефтегазовых проектах. Планирование и организация проекта. Основы управления проектом. Реализация проекта и анализ.

Модуль 3. Современные технологии проектирования и строительства морских нефтегазовых сооружений

3.1 Современные технологии обустройства месторождений, добычи и транспорта нефти на берег. Современные системы разработки и методы добычи углеводородов. Системы подводного заканчивания и подводные добычные комплексы. Технологические схемы и оборудование на стационарных платформах для подготовки продукции морских скважин. Подводная подготовка продукции морских скважин. Проектирование подводных нефтегазопроводов и оптимизация режима транспортировки многофазной продукции на берег. Современный нефтегазопромысловый флот. Промышленная и пожарная безопасность морских нефтегазовых объектов. Спасательные суда, суда для тушения пожаров, устранения разливов нефти. Охрана окружающей среды при освоении шельфа. Система мониторинга при нефтегазодобыче.

51


3.2 Проектирование и строительство морских нефтегазовых сооружений. Техническая основа и нормативная база проектирования. Метеорологические и гидрогеологические условия шельфа северных морей России. Нагрузки от волн и течений, ледовые нагрузки на шельфовые сооружения. Сочетания внешних нагрузок для проектирования морских сооружений. Проектирование и сооружение средств добычи, подготовки, хранения и транспортировки нефти и газа и их продуктов.

Модуль 4.Экономика и бизнес

4.1 Экономика проекта освоения морского нефтегазового месторождения. Казахстанское и международное нефтяное законодательство. Лицензирование недропользования на шельфе РК. Экономика проекта. Экономические аспекты природоохранной деятельности. Учет неопределенности в экономической оценке проекта. Вопросы оптимизации разработки: система техникоэкономических показателей эффективности освоения морского месторождения.4.2 Бизнес-этика и ответственность перед обществом. Прибыль, рынок и общество. Роль государства и корпорации (компании). Прозрачность управления в целях избежания коррупции. Этические стандарты для инженерных профессий. Этический кодекс морских проектировщиков, строителей и инженеров.

Дальнейшее построение модульного обучения ведется в направлении разработки процессуальной стороны обучения: представление профессионального опыта, подлежащего усвоению обучающимися в виде системы познавательных и практических задач. При этом выделяют теоретический и практический этапы обучения. На каждом из этих этапов

52


производится поиск дидактических процедур усвоения этого опыта, выбор форм, методов и средств индивидуальной и коллективной учебной деятельности.

При проектировании любой технологии обучения, в том числе и модульной, важным этапом является выявление и обоснование преподавателем логики организации педагогического взаимодействия со студентами на уровне «субъектно-субъектных» отношений - коммуникативный уровень.

По мнению ученых, активизации учебного процесса в рамках технологии обучения способствуют фронтальные, коллективные, групповые, диадические коммуникативные ситуации и их разнообразное применение в ходе процесса обучения.

Важным и ответственным при проектировании и конструировании модульной технологии обучения является этап оценки и контроля результатов обучения, его коррекции. Даже при наличии в составе технологии оптимальных с точки зрения педагогики методов и организационных форм обучения, самых современных средств предъявления информации, невозможно сделать учебный процесс управляемым и целенаправленным, если не налажена система контроля за его ходом, своевременная проверка и оценка знаний, умений и навыков студентов и отсутствует обратная связь.

Основным показателем является объективность оценки, поэтому в самом начале изучения модуля студенты должны четко знать систему контроля и критерии оценки знаний. Наилучшие результаты дает система разноуровневых заданий, выполняемых в ходе практического или лабораторного занятия, особенно, если студенту предложено самому выбрать соответствующее его уровню задание. Дифференцированный подход позволяет преподавателю проследить уровни обученности студента на начальном и конечном этапе изучения модуля, выявить существующие затруднения и выбрать способы их коррекции.

В начале работы над модулем перед студентами ставится цель, какие формулы, методы, физические теории они должны знать. Им сообщается источник получения знаний, указываются учебники и методические пособия. По мере раскрытия содержания модуля в ходе чтения лекций, знания студентов систематизируются, вопросы, возникающие по ходу изучения модуля, приобретают все более осмысленный характер. Изучение модуля завершается зачетом. Формой зачетного урока может быть защита лабораторной работы, выполнение дифференцированной самостоятельной работы, работа с программированными картами или тестовыми заданиями.

Таким образом, модульная система обучения дает преподавателю свободу и гибкость в выборе форм и методов обучения, позволяет снизить затраты времени на практическую подготовку, возможность выявить творческие способности студентов, служит систематизации полученных

53


студентами знаний и повышению их качества.

Список литературы:1. Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. Педагогика,

1989.2. Образцов П.И. Информационно-технологическое обеспечение

учебного процесса в вузе/ Высшее образование. 2001.3. Сластенин В. А. О современных подходах к подготовке педагога/

Педагогика, 1999.4. Окрыпник С.Г. Техника для бурения нефтяных и газовых скважин

на море. М., Недра, 1982.5. Суербаев Х. Мұнай-газ ісінің негіздері. Астана, 2008.6. Мицевич В.И. и др. Разведка и эксплуатация морских нефтяных и

газовых месторождений. М., Недра, 1989.7. Капустин Х.Я., Камишев М.А. Строительство морских

трубопроводов. М., Недра, 1982.8. Кулиев Н.П. Основные вопросы строительства нефтяных скважин в

море.9. Баку. Азернефть, 1958.10. Золотухин О.Т. и др. Основы разработки месторождений и

строительство морских сооружений в Арктике. М., Издательство «Нефть и газ», 2000.

РезюмеО применении блочно-модульной технологии в построении и

реализации учебного процесса.

САГЫНДЫКОВА Л. С.

МҰНАЙ САЛАСЫНДА БІРІККЕН КӘСІПОРЫНДАР ЖҰМЫС ІСТЕУДІҢ ӘЛЕМДІК ТӘЖІРИБЕСІ

Концессиялық келісімнің негізгі ерекше белгілері. Ең басынан мынаны айтып кету керек: концессиялық келісімдер келісімдердің екі негізгі санаттардың, яғни мүнай барлау және барлық әлемде кен орындарды игерудың біреуі болып табылады. Екінші санатқа қызмет көрсетудің нақты жиынтығын қамтитын, соның ішінде өнімді бөлу жөнінде келісімді қоса келісімдердің барлық үлгілері жатады.

Концессиялық келісмдерге сәйкес мекендейтін елдің табыс қөзі болып табиғи ресурстарды игеру қықығын алған үшін және табыс салығы мен басқа салықтар концессионердің (жалға алушың) төлемі болып табылады.

«Концессиялық келісімдер» деп әр түрлі үлгідегі контрактарды қамтитың келісімдерді айтады. Кейбір жағдайларда мүнайды барлау және

54


кен орындарын игеру жөнінде ережелер бір құжатта немесе бөлек құжаттарда, мысалы, жалпы құқықтың британ үлгісін қабылдаған елдердің көпшілігінде. Мұнда мүнайды барлау және кен орындарын игеру жөнінде ережелер «мұнай барлауға лицензиялар» және «мүнай өндіруге лицензияларды» қамтиды. Сонымен қатар, іздеу жұмыстары мен кен орынның игеруді реттейтін ережелер бір құжатта көрсетілді ме, жоқ па, осыған байланысты, мүнайды барлау құқығы кейбір жағдайларда «рұқсат беру» деп, ал игеру құқығы «концессия» немесе «жалға беру туралы келісім» деп аталуы мүмкін. Қандай жағдай болмаса да, концессиялық келісімнің негізі ерекше белгілері тиісті келісімдердің үлгісіне қарамастан бір біріне ұқсайды. Жоғарыда айтылғанның бәрін қорытындылай келе мынаны атап өту керек: халықаралық мұнай компаниясы өз есебінен және тәуекел ету негізінде мүнай барлау және кен орынның игеру жұмыстарын жүргізуге жеке-дара құқыққа ие болады; халықаралық мүнай компаниясы өндірісті иеленіп жергілікті нарықты қамтамасыз ету міндеттеріне сай өндірісті басқаруда өз еркінімен иелік етеді; мұнайды барлау және мүнай кен орынның игеру кезінде халықаралық мұнай компаниясы кен орны орналасқан елде жер бетіндегі жұмыстарды жұргізуге құқыққа ие болу үшін жалдық төлем төлейді; халықаралық мүнай компаниясы мүнай ресурстары орналасқан елге осы мұнай ресурстарды игеру құқығын алу үшін төлем төлейді; халықаралық мұнай компаниясы мүнай кен орынның игеру нәтижесінде алған пайдадан салық төлейді; мүнай операцияларда қолданатын жабдықтар мен қондырғылар халықаралық мүнай компаниясының иелігінде болады.

Концессия, негізінде жеке немесе заңды тұлғаға нақты бір құқықтарға қол жеткізу, соның ішінде іздестіру жұмыстарды жүзеге асыруға құқық беретін, ал кен орын ашылған жағдайда оны келісілген мерзімде оны игеруге құқық беретін келісім шарт. Бүл құқықтар осы барланған пайдалы қазбаларға иелік беретін құқықты қамтиды және де осы соңғы уақытқа дейін, аталған пайдалы қазбалардың барланған қорларға иелік құқық беруді қарастырылған болатын. Мұндай ереже осы уақытқа дейін көпшілік елдерде, соның ішінде, мысалы, мүнай заңдылықтары кен өндіру заңдылықтарын қатан түрінде басшылыққа алып отырған АҚШ-ты айтуға болады. Бірақ көпшілік елдерде, әсіресе Еуропа, Таяу Шығыс пен дамушы елдердің басқа мемлекетерінде барланған қорлар иесіздендірілмейтін (неотчуждаемые) табиғи ресурстар ретінде қаралады, ал концессионер ұнғыма бетіндегі өндірілімге иелік құқықғына ие болады. Іс жүзінде осылай концессионердің пайдалы қазбаларды игеру құқығының орына пайдалы қазбаларды игеру жүмыстары басталғанша мемлекет иелігінде қалдыратын пайдалы қазбаларды барлау мен игеру жүмыстарын жүргізуге қарапайым рұксат алу мен ауыстырылды [1]. Концессионерге берілетін құқықтардың ажыратылмайтын бөлігі болып осы құқықта иелендірілген өкілетті органға концессионердің міндетті төлемдер болып табылады,

55


яғни, осы жағдайда, орналасқан елдін иелігіндегі табиғи ресурстарды игеруге, мұнда төлем мөлшері қол жеткізілген келісім бойынша. өндірілімнің көлеміне қатысты пайыздық мөлшерде.

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әлемдік қоғамдастықтың саяси эволюция нәтижесінде концессиялық келісімдердің екінші, жаңа буыны жарық көрді. Мұнда бірлескен кәсіпорын орналасқан елдің бүрынғы концессиясына қарағанда белсенді рөл атқаратыны қарастырылған және, осыған сәйкес халықаралық мұнай компаниялардың міндеттері мен құқықтары кеңейтілген. Бірақ мұндай тұрлендіру концессиялық келісімдердің құқықтық негізін өзгерткен жоқ. Тек қана олардың талаптарының бүрынғы концессиялық келісімдерден елеулі айырмашылықтары болған. Түбінде біріккен кәсіпорын орналасқан елдер жағымсыз ережелерінің баптары алынып тасталды.

Кәзіргі уақытта бір біріне мүлдем ұқсамайтын Ұлы Британия, Франция, Норвегия, Тайланд, Марокко, АҚШ, Австралия елдері концессиялық жүйесін қолдануда. Көп айырмашылықтар сақталсада келісімнің негізгі ережелері бірдей. Мысалы, таяу шығыстық концессиясында салық салудың жоғары деңгейі мен мемлекеттік қатысуының елеулі үлесі орын алады.

Біріккен кәсіпорындар орналасқан дамушы елдердің көпшілігінде мына негізгі белгілер орын алады:

Көпшілік жағдайларда концессияға берілген жердің көлемі үлттық аймақтарды (оффшорлық аймақтарды қоса) блоктарға межелеу шектеулермен шектеледі, айтып кету керек, мүнда концессия жүргізуге құқық тек қана блоктардың шектеуле санына беріледі;

Кәзіргі концессиялық келісімдердің көпшілігінде де алғашқы жер ауданның көпшілігін біртіндеп мемлекеттің өзіне қайтып беру туралы ережелері қарастырылған. Кәзіргі концессиялық келісімдердің үлгісі ретінде 1967 жылы Оман мен халықаралық мүнай компаниясы арасында жасалған концессиялық келісімді айтуға болады. Концессиялық жер ауданы үлкендігіне қарамастан концессиялық келісім жасалды. Бүл келісімде былай деп айтылған: «Компания, алдын ала, 60 күн бүрын, Оманға жазбаша түрінде хабарлап, төменде келтірілген кестеде көрсетілген мерзімде және жер ауданы бойынша қалаған уақытта жалға алынған жер ауданның бір немесе бірнеше бөлігіне иелену құқығын мемлекетке қайтып бере алады.

Күнтізбелік күн Шаршы миль

1970 ж. 1 қаңтары немесе одан да бүрын қайтарылатын концессиялық жер ауданы әр бірі 1000 шаршы мильден кем емес блоктардан, ал 1970 ж. 1 қаңтардан кейін қайтарылған концессиялық жер ауданы әр бірі 500 шаршы

1970 ж. 1 қаңтары 1980 ж. 1 қаңтары 1990 ж. 1 қаңтары

600004000020000

56


мильден кем емес блоктардан туру тиіс. Әр бір блок 5 минут параллел және 5 минут меридианмен шектелген секцияларға бөлінеді. Әр бір блоктың максималды ұзындығы оның алты есе еселенген орташа енінен аспау керек».

Егерде мұнай келісілген мерзімнің аяғында коммерциялық көлемде өндірілетін болса және өндіру шарты артынан екі жағынан да қолдау тапса Концессиялық келісімнің ұзақтылығы келісімді әрі қарай ұзарту мүмкіндіктері мен шектеледі. Егер мұнай барланған болмаса, концессиялық келісімнің мерзімі 12 жыл аралығында бітеді. 1973 жылдың келісімде 12 жылдан көбірек мерзімі қарастырылған.

Осыдан кейінгі концессиялық келісімдерде концессиялық жер ауданы мен келісімді жүзее асыру мерзімін қысқарту үрдісі кең орын алды. Мысалы ретінде 1980 жылы Абу-Даби мен халықаралық мүнай компания арасында жасаған концессиялық келісім:

1. Концессиялық жер ауданы шамамен 2500 шаршы километр құрайтын аймақтын бір бөлігін қамтиды.

2. Бүл келісімнің жүзеге асыру мерзімі келісімге қол қою немесе күшіне ену күннен бастап 35 жылды құрайды.

3. Егер компания тазартылмаған мұнайды коммерциялық көлемде барлап анықталмаған жағдайда, Үкімет осы келісім күшіне еңген күннен бастап 8 жыл шегінде осы келісімнің күші бар мерзіммен шектеледі.

4. Компания осы келісім күшені ену күннен бастап 5 жыл ішінде концессиялық жердің жалпы ауданның 25%-дан кем емес көлемде үкіметке және соңында концессиялық жердің жалпы ауданның келесі 25%-ың 6 жыл ішінде, ал концессиялық жердің жалпы ауданның келесі 25%-ың 8 жыл ішінде пайдалану құқығын табыс етуге тиіс.

Халықаралық мүнай компаниясына осы аймақта мүнай өндіру жұмысына кен орын орналасқан елдің ұлттық кадрларды тарту, ал кен орын орналасқан ел шетел жұмыс күшін елге кіруді бақылауына алу туралы ұсыныс жасалған.

Кәзіргі уақытта концессиялық келісімдердің көпшілік үлгілері мекендеу елдердің акционерлік қатысуын қамтиды. Бүл, әсіресе ірі көлемде өндіруші аймақтарда қатысу үлесі 60%-ға немесе одан да жоғары деңгейге жеткен Таяу Шығыс елдеріне тән. Бірақ, басқа елдерде бүл көрсеткіш 50 немесе 51%-дан аспайды, мысалы Тунисте.

Қорындылай келеу мынаған тоқтап өту керек, концессиялық жүйе сыни ескертпелерге қарамастан, осы күнге дейін бүл жүйе бүкіл әлемде кең қолданыс тапқан. Кәзіргі уақытта мұндай келісімдер 121 елдерде жүзеге асыруда. Бүл жүйенің артықшылығы уақыт сынағынан өтуде. Сонымен қатар, бүл жүйе жүзеге асыру барысында бір неше тәсілдерге икемді болып табылады. Ол заңдар жинағы ретінде жүзеге асырулуы мүмкін (мысалы, Ұлы Британия, АҚШ, Франция мен Австралия сияқты) немесе ұқсас талаптарды еңгізу мен үлкен табыстарға қол жеткізу үшін,

57


тікелей келісу арқылы. (мысалы, Таяу Шығыс елдерінде сияқты) [2].Концессиялық жүйенің негізгі кемшіліктерінің себебі болып оның

дәстүрлі нысаны табылады. Ол мекендеу елге өндірілген мүнайды бөлуде уәкілеттік құқықты қарастырмайды және мекендеу елге, негізінде енжар (пассивный) рөлін берілуі қарастырлыған. Бүл көпшілік елдердің өз табиғи ресурстарға бақылау жүргізу мүделеріне сай келмейді және неге кәзіргі уақытта кәзіргі концессиялық келісімдердің көпшілігінде мекендеу елдің, негізінде мекендеу елдің ұлттық мүнай компаниясы арқылы, қатысуы қарастырылған деген сұраққа жауап береді.

Өнімді бөлу туралы келісім (контракт продакшн шеринг). Мұнай өндіруде өнімді бөлу туралы келісімнің негізін құрайтын тұжырымдама өткен ғасырдың 50-ы жылдардың басынан бастап Боливияда қолданып келе жатқаңына қарамастан, продакшн шеринг контракті мекендейтін елдің және халықаралық мұнай компанияның арасындағы қарым қатынасты реттейтін жаңа құқықтық құралы болып табылады. Мұнай өндіруде өнімді бөлу туралы келесім классикалық түрінде алғашқы рет өткен ғасырдың 60-ы жылдары Индонезияда жарық көрді. Халықаралық мұнай компаниялардың осы мүнай өндіруде өнімді бөлу туралы келесімді қабылдау процессі жай түрінде ақты. Дегенмен уақыт өте мұндай келісімдер стандарттық контракт институты ретінде кең қолданыс тапты. Осылай, мұнай өндіруде өнімді бөлу туралы келісімдер кәзіргі кезде тек қана Индонезияда, сонымен қатар көпшілік елдерде, мысалы Мысыр, Ливия, Филиппин, Малайзия, Перу, Тринида мен Тобаго, Кения, Россия, Қазақстан, Азербайджан және т.б. кең қолданыс тапты.

Бүл контракт институты міндетті түрде тиісті кәсіпорын нақты жағдайлары мен мекендейтін елмен халықаралық мұнай компанияның арасындағы қарым қатынастарды құруды айқындауына қарамастан, ол мына негізгі ерекшеліктерді сақтап қалды:

1. Халықаралық мұнай компаниясы нақты бір аймақта мердігер ретінде мекендейтін елмен бегітіледі;

2. Халықаралық мұнай компаниясы мекендейтін елдің бақылаумен өз есебінен және тәуекелдікке барып іс әрекетін жүзеге асырады;

3. Халықаралық мұнай компаниясы өз шығындарын шартты аймақтақта мүнай өндіру есебінен өтеуге құқылы;

4. Шығындарды өтеген кейін қалған мүнай өнім көлемі мекендейтін ел мен халықаралық мұнай компания арасында келісілген пайыздық арасалмақта алдын ала бөлінеді;

5. Халықаралық мұнай компаниясының табысына салық салынады;6. Жаблықтар мен қондырғылар мекендейтін елдің меншігіне жұмыс

істеудің басынан немесе тозыған сайын аусады.Дәстүрлі концессиялық келісімдер мен үлестік қатысуға негізделген

келісімдер мекендейтін елдің мемлекеттік табыстарға қол жеткізудің әр түрлі тәсілдерді, соның ішінде табыс салығы, басқада салықтар, табиғи

58


ресурстарды игеруге құқық алу үшін төлем, жалдық төлем, бону стар мен меншік құқығында қарастырылған мүнай өндіріске тікелей қатысуын қамтиды. Мұнай өндірісінде өнімді бөлу туралы келісімнің сипатты ерекшелігі болып мүнайға мекендейтің елдің меншік құқығының тереңдетілген тұжырымдамасы табылады. Бүл ерекшелігі маңызды болып табылады, себебі құқықтық мәртебесінің өзгересін қамтиды: мекендейтің елдің мұнайға құқығы мемлекет тарапынан өзінің табиғи ресурстарына егемендігінің бұзылуы ретінде қарастырылуы мүмкін.

Мұнай өндіруде өнімді бөлу туралы келісімге сәйкес халықаралық мүнай компаниясы әдетте операциялардан алыңған табыстарынан салықтар төлеуге тиіс, яғни мұнай өндіруден тапқан пайданың үлесінен. Бірақ Индонезияда алғашқы жасалған мүнай өндіруде өнімді бөлу туралы келісімдер табыс салығын төлеуді қарастырылмаған, ал мекендейтін елдің мүнай өндіру көлеміндегі үлесі компанияның жалпы «түсімі» ретінде қаралады. Уақыт өте мұндай жағдайлар халықаралық мүнай компанияларда орын алды. Кәзіргі уақытта Индонезияда жұмысын жүзеге асыратын халықаралық мұнай компаниялар операциялардан алатын табыстан 45-пайыздық салық және төленген дивидендтерді шегеру арқылы 20-пайыздық салықты төлеуге тиіс.

Тәжірибеде қолдану түрғысынан қарағанда мекендейтін елдің «мұнай пайдасының» үлесіне салық кіреме ме немесе халықаралық мұнай компаниясы төлей ме сондай маңызды емес, басқа сөзбен айтқанда өндірілген өнім бөлу салықты шегерге дейін жасалама әл де жоқпа. Бегітілген механизм нақты түрінде мекендейтін елдің ақшалай түріндегі төлемдермен қатар заттай, яғни мұнаймен төлеудің қажеттілігімен қатар мекендейтін елге әкелетін саяси мен әкімшілік пайдасына тәуелді. Мысалы, Ливия мүнай өндіруде өнімді бөлу туралы келісімді жасаған кезде табыс салығын ұстауды тәжірибесінде кең қолданатын елдердің біреуі болып табылады. Бірақ ұлттық мұнай компаниясы үстайтын мұнай өндіру көлемінің үлесі 81%-ы құрайды, ал халықаралық мұнай компаниясына қатысты бүл көрсеткіш 19%-ы құрау керек.

Мұнай өндіруде өнімді бөлу туралы кейбір келісімдерге сәйкес мекендейтін ел халықаралық мұнай компанияның атынан салықты төлеуі қарастырылған. Осыған байланысты халықаралық мұнай компаниясы осы мақсатта мүнай өндіру көлемінде қосымша ерекше үлесі айқындалады, содан кейін ол іс жүзінде мекендейтін елге түседі. Мұндай ережелер өткен ғасырдың 70-ші жылдары мұнай өндіруде өнімді бөлу туралы перуандық алғашқы келісімдерді жасауда қолдаңған, сонымен қатар мұндай келісімдер басқа да елдерде, мысалы Габон, Мысыр, Оман, Тринидада мен Тобагода қолдаңған.

Тринидадо мен Тобаго арасында жасалған келісімде мына жағдайлар қарастырылған:

«Өз мойындарына жүктеген міндеттемелерді ескере отырып осы

59


контракт бойынша келісімге отыратын жақ шартты ауданда жүргізілетінмүнай өндірудің келесі үлесіне ие болады:

а) мемлекеттік табыстарды шоғырлану сатысында мұнай өндірудегі үлесі;

б) мұнай операцияларға қатысы бар және келісімге отыратын жақтын үкіметке төлеуге тиіс, салықтарға тең мүнай өндіру көлеміндегі үлесі. Бүл үлесі келісімге отыратын жақ үкіметтің мекен жайына аударуы тиіс».

Мұндай үлгі американдық компанияларға американдық салық несиеге қол жеткізуге мүмкіндік берді, себебі олар өз салық міндеттемелерін орындады есептелді. Ол арнайы сертификатпен куәландандырылған. Артынан бүл жүйеіне қолдануға АҚШ Ішкі табыстар Қызметі тыйым салды. 1983 жылы АҚШ Ішкі табыстар Қызметі өз көзкарасын қайта өзгертті. Кәзіргі уақытта АҚШ Ішкі табыстар Қызметі халықаралық мұнай компаниясының салығын салық салу мақсатында мекендейтін елдің мұнай өндіру үлесіне кіргізуді заңға еңгізді.

Мұнай өндіруде өнімді бөлу туралы келісім мекендейтін елдермен халықаралық мұнай компаниясы арасындағы қарым қатынастардың сипатын түрлендіру мен, ең алдымен, мекендейтін елдің мұнай операцияларды жаң жақты бақылауын күшейтуге мүмкіндік беретін және мүнай өндіруге қатысты меншік құқығына ие болуға мүмкіндік беретін концессиялық келісім жүйесіне баламасын іздеудің нәтижесі болып табылады. Егер құқық тұрғысынан бүл айырмашылық маңызды болғанымен, экономикалық тұрғысынан айырмашылығы негізінде тек қана өндірілген мұнай мен табысты бөлудегі қолданатын механизмінде[3].

Пайдалаңған әдебиеттер:1. Мауленов К.С. Нефтяное право, Алматы: 2011, стр.183-1852. Фей К. Контроль в совместных предприятиях. - Мировая

экономика и международные отношения, 1995. №10, с. 129-1333. Ремизов В.В. Стратегия развития нефтегазовых компаний. -

Москва: 1999.Түйін

Біріккен кәсіпорындар мына мақсаттарда құрылады: тәуекелділікті үйлестіру; жаңа тәсілдер мен технологияларды тарту; тендерге қатысушылардың құрамын онтайландыру (арнайы білімдермен кәсіби тәжірибені, өнімді өткізу мүмкіндіктерін және т.б. есепке ала отырып); қаржыландыру мен салық салудың ең тиімді жағдайларына жету.

60


ШУКУРОВ А.К. , САГЫНДЫКОВА Л. С.

МИРОВОЙ ОПЫТ ФУНКЦИОНИРОВАНИЯ СОВМЕСТНЫХ ПРЕДПРИЯТИЙ В НЕФТЯНОЙ ОТРАСЛИ

Характерные основные черты концессионного соглашения. С самого начала следует отметить, что концессионные соглашения представляют собой одну из двух основных категорий соглашений по нефтеразведке и разработке месторождений во всем мире. В другую категорию входят все типы соглашений по предоставлению определенного набора услуг, включая соглашения о разделе продукции.

В соответствии с концессионными соглашениями источником доходов страны пребывания является осуществляемая концессионером плата за право разработки природных ресурсов и плата им подоходного и других налогов.

Соглашения, именуемые «концессионными соглашениями», охватывают различные типы контрактов. Иногда положения по нефтеразведке и разработке месторождений представлены либо в одном документе, либо в отдельных документах, как, например, во многих странах с общим правом британского типа, где существуют «лицензии на нефтеразведку» и «лицензии на нефтедобычу». Также, в зависимости от того, включены ли положения, регулирующие изыскательные работы и разработку месторождения в единый документ или нет, право нефтеразведки может иногда именоваться «разрешением», а право разработки - «концессией» или «договором об аренде». В любом случае, основные характерные черты концессионных соглашений схожи независимо от типа соответствующего соглашения. Резюмировать сказанное можно следующим образом: международная нефтяная компания обладает эксклюзивным правом на нефтеразведку и разработку нефтяных месторождений на свой риск и за свой собственный счет; международная нефтяная компания владеет производством и вправе распоряжаться им по своему усмотрению в соответствии с обязательством снабжения местного рынка; в периоды нефтеразведки и разработки нефтяного месторождения международная нефтяная компания выплачивает арендную плату за право проведения работ на земной поверхности в стране пребывания; международная нефтяная компания вносит плату за право разработки нефтяных ресурсов стране пребывания; международная нефтяная компания оплачивает налоги на прибыль, полученную в результате разработки нефтяного месторождения; оборудование и установки, используемые при нефтяных операциях, принадлежат международной нефтяной компании.

Концессия, в основном, заключается в предоставлении определенных прав, именуемых правами на разработку полезных ископаемых,

61


физическому или юридическому лицу, уполномочивающих его проводить изыскательные работы, а в случае открытия месторождения, разрабатывать его в течение оговоренного срока. Эти права предусматривают право собственности на разведанное полезное ископаемое и, до недавнего времени, оговаривали за первооткрывателем право владения разведанными запасами указанного полезного ископаемого. Такое положение до сих пор в силе во многих странах, таких как, например, США, где нефтяное законодательство строго придерживается горнодобывающего законодательства. Однако в большинстве стран, в особенности в Европе, на Ближнем Востоке и других странах третьего мира, разведанные запасы рассматриваются в качестве неотчуждаемых природных ресурсов, а концессионер получает право собственности добычи у поверхности скважины. Фактически соотве тствующим образом права концессионера на разработку полезных ископаемых были преобразованы в простое разрешение разведывать и разрабатывать полезные ископаемые, остающиеся собственностью государства до их разработки. Неотъемлемой частью предоставленных концессионеру прав является обязательство концессионера производить выплату наделившему его правами полномочному органу, то есть, в данном случае, стране пребывания, за право разработки ее природных ресурсов, причем размер выплаты исчисляется согласно достигнутой договоренности в процентном соотношении к объему добычи.

После Второй мировой войны в результате политической эволюции мирового сообщества было разработано второе поколение концессионных соглашений. Они предусматривали более активную роль для страны пребывания и, соответственно, расширение обязательств и прав международных нефтяных компаний. Однако такие модификации не изменили саму правовую сущность концессионных соглашений. Лишь их условия весьма существенно отличались от условий ранних концессионных соглашений. В конечном счете наиболее неблагоприятные для страны пребывания пункты постепенно были устранены.

В настоящее время такие не схожие между собой страны, как Великобритания, Франция, Норвегия, Таиланд, Марокко, США, Австралия, используют концессионную систему. Основные условия соглашений одинаковы, хотя сохраняется и много различий. Например, ближневосточные концессии предусматривают высокий уровень налогообложения и весомую долю государственного участия.

Для большинства развивающихся стран пребывания характерны следующие основные черты:

Сдаваемая под концессию площадь лимитирована в большинстве случаев демаркационным разграничением национальной территории (включая оффшорную зону) на блоки, причем право на концессию предоставляется лишь на ограниченное число блоков;

62


Большинство современных концессионных соглашений также включают положения по постепенной уступке большей части первоначальной площади. Хорошей иллюстрацией такого современного подхода может служить новая форма концессионного соглашения, заключенного в 1967 году между Оманом и международной нефтяной компанией, даже если концессионная площадь остается все еще исключительно большой. В частности в нем предусмотрено: «Предварительно за 60 дней, письменно уведомив Оман, компания может в любое время уступить право пользования по своему усмотрению частью или частями арендуемой площади, придерживаясь при этом ниже указанного графика и указанных в нем соответствующих сроков и площадей.

Дата Квадратные мили

Площади, уступаемые 1 января 1970 года или раньше этого срока, должны состоять из блоков размером не менее чем 1000 квадратных миль каждый, а площади, уступаемые после 1 января 1970 года, должны включать блоки размером не менее чем 500 квадратных миль каждый. Каждый блок должен состоять из секции, ограниченных 5 минутами параллели и 5 минутами меридиан. Максимальная длина любого блока не должна превышать в шестикратном размере его среднюю ширину».

Продолжительность концессионного соглашения лимитирована с возможностью продления, если нефть все еще добывается в коммерческих объемах в конце оговоренного срока, на условиях, которые могут быть впоследствии согласованы сторонами. Если нефть не разведана, то срок концессионного соглашения истечет в течение двенадцати лет. Соглашением 1973 года предусматривался более длительный срок.

В более поздних концессионных соглашениях закрепилась тенденция сокращать концессионные площади и срок действия соглашений, что подтверждается на примере концессионного соглашения, датированного 1980 годом и подписанного между Абу - Даби и международной нефтяной компанией:

5. Концессионная площадь включает часть территории размером около 2500 кв. километров.

6. Срок действия настоящего соглашения составляет 35 лет с момента или после даты вступления в силу.

7. Правительство наделено правом ограничить срок действия настоящего соглашения в пределах 8 лет с даты вступления в силу, если компания окажется неспособной разведать неочищенную нефть в коммерческих объемах.

8. Компания должна уступить правительству право пользования

1 января 1970 г. 1 января 1980 г. 1 января 1990 г.

600004000020000

63


частью концессионной площади размером не менее 25% всей площади в течение 5 лет с даты вступления в силу настоящего соглашения и впоследствии должна уступить другие 25% имеющейся площади в течение 6 - летнего срока, а через 8 лет с даты вступления в силу - очередные 25%.

Рекомендовано, чтобы международная нефтяная компания задействовала в работе национальные кадры страны пребывания, а страна пребывания в некоторой мере контролировала приток в страну иностранной рабочей силы.

В настоящее время большинство типов концессионных соглашений предусматривают акционерное участие страны пребывания. Это, в особенности, характерно для стран Ближнего Востока, где постепенно доля участия возросла до 60% и даже выше в более крупномасштабных добывающих регионах. Однако в других странах этот показатель не превышает 50 или 51%, как, например, в Тунисе.

В заключение необходимо отметить, несмотря на критические замечания в адрес концессионной системы, эта система до сих пор широко применяется во всем мире. В настоящее время соглашения подобного рода действуют в 121 стране. Система имеет то преимущество, что она проверена временем. Кроме того, эта система достаточно гибкая, чтобы приспособиться к различным подходам по ее претворению в жизнь. Она может быть введена в действие как свод законов (как, например, в Великобритании, США, Франции и Австралии) или она может быть непосредственно согласовано, чтобы включить аналогичные требования и достичь высоких результатов (как, например на Ближнем Востоке).

Основные недостатки концессионной системы были обусловлены ее традиционной формой. Она не уполномочивала страну пребывания на участие в разделе добытой нефти и закрепляла за страной пребывания, в основном, пассивную роль. Это не отвечает интересам большинства стран в плане контроля за собственными природными ресурсами и объясняет, почему в настоящее время большинство современных концессионных соглашений предусматривают участие страны пребывания, в основном посредством национальной нефтяной компании страны пребывания.

Соглашения о разделе продукции (контракт продакшн шеринг). Хотя концепция, заложенная в соглашениях о разделе продукции при нефтедобыче, использовалась еще в начале пятидесятых годов в Боливии, сами контракты продакшн шеринг являются относительно новым правовым инструментом, регулирующим взаимоотношения между странами пребывания и международными нефтяными компаниями. Соглашения о разделе продукции при нефтедобыче в их внешнем виде впервые появились в Индонезии в шестидесятых годах. Процесс их признания международными нефтяными компаниями шел медленно. Однако со временем соглашения подобного рода получили широкое распространение в качестве стандартного контрактного института. Таким

64


образом, соглашения о разделе продукции при нефтедобыче сейчас широко применяются не только в Индонезии, но и во многих странах, например, в Египте, Ливии, Филиппинах, Малайзии, Перу, Тринидаде и Тобаго, Кении, России, Казахстане, Азербайджане и т.д.

Несмотря на то, что данный контрактный институт в обязательном порядке оговаривал конкретные условия соответствующего предприятия и разработку взаимоотношений между странами пребывания и международными нефтяными компаниями, он сохранил следующие основные особенности:

1) Международная нефтяная компания назначается страной пребывания в качестве подрядчика на определенной площади.

2) Международная нефтяная компания действует на свой риск и за свой собственный счет под контролем страны пребывания.

3) Международная нефтяная компания имеет право покрыть свои издержки нефтедобычей на контрактной площади.

4) После покрытия расходов баланс выработки распределяется в предварительно оговоренном процентном соотношении между страной пребывания и международной нефтяной компанией.

5) Доход международной нефтяной компании подлежит налогообложению.

6) Оборудование и установки являются собственностью страны пребывания либо с самого начала, либо по мере амортизации.

Традиционные концессионные соглашения и соглашения долевым участием предусматривали самые разнообразные способы получения государственных доходов страной пребывания, включая подоходный налог, другие налоги, плату за право разработки природных ресурсов, арендную плату, бонусы и прямое непосредственное участие в нефтедобыче с предусмотренным правом собственности. Одной из наиболее характерных особенностей соглашения о разделе продукции при нефтедобыче является углубленная концепция права собственности страны пребывания на нефть. Эта особенность не носит поверхностный характер, а представляет собой изменение правового статуса: право собственности страны пребывания на нефть может рассматриваться на фоне ее притязаний на суверенитет над своими природными ресурсами.

В соответствии с соглашениями о разделе продукции при нефтедобыче, международные нефтяные компании должны обычно платить налоги от своих доходов с операций, то есть с доли прибылей при нефтедобыче. Однако первоначально заключенные в Индонезии соглашения о разделе продукции при нефтедобыче не предусматривали выплаты подоходного налога, а доля нефтедобычи страны пребывания рассматривалась в качестве ее общей «выручки». Со временем подобная ситуация изменилась и международные нефтяные компании, функционирующие в настоящее время в Индонезии, должны выплачивать

65


45 - процентный налог на получаемый доход с операций и 20 - процентный налог путем вычетов на выплачиваемые им дивиденды.

С практической точки зрения не так важно включается ли налог в долю «нефтеприбыли» страны пребывания или оплачивается международной нефтяной компанией, иными словами осуществляется ли раздел нефтедобычи до вычета налога или нет. Утвержденный механизм фактически зависит от политической и административной выгоды для страны пребывания наряду с потребностью страны пребывания в оплате натурой, то есть нефтью, вместо наличной оплаты. Например, Ливия является одной из стран, которая практикует взимание подоходного налога при заключении соглашения при нефтедобыче, однако удерживаемая национальной нефтяной компанией доля нефтедобычи достигает 81 % против 19%, причитающихся международной нефтяной компании.

В соответствии с некоторыми соглашениями о разделе продукции при нефтедобыче предусматривается выплата налогов страной пребывания от имени международной нефтяной компании. В этой связи добавочная особая доля нефтедобычи выделяется международной нефтяной компании с этой целью, затем она фактически берется страной пребывания. Подобное практиковалось при заключении первых перуанских соглашенийо разделе продукции при нефтедобыче в семидесятые годы, включая также такие, например, страны, как Габон, Египет, Оман, Тринидада и Тобаго.

В соглашении, подписанном Тринидадом и Тобаго, предусматривалось следующее:

«С учетом взятых обязательств по настоящему контракту договаривающаяся сторона получает следующие доли нефтедобычи с контрактной площади:

а) доля нефтедобычи на стадии аккумулирования государственных доходов;

б) доля нефтедобычи, эквивалентная (налогам), имеющим отношения к нефтяным операциям и подлежащим выплате договаривающейся стороной правительству. Эта доля должна быть передана договаривающейся стороной в адрес правительства».

Подобная схема предоставляла возможность американским компаниям получить право на американский налоговый кредит, так как считалось, что они уплатили свои налоги. Это удостоверялось специальным сертификатом. Впоследствии эта система была запрещена Службой внутренних доходов США. В конце 1983 года Служба внутренних доходов США вновь изменила свою позицию. В настоящее время она узаконила включение налога международной нефтяной компании в долю нефтедобычи страны пребывания в налоговых целях.

Соглашения о разделе продукции при нефтедобыче является результатом усилий по модификации характера взаимоотношений между странами пребывания и международными нефтяными компаниями и,

66


прежде всего, поиску альтернативы системе концессионного соглашения, что позволило бы стране пребывания осуществлять более всесторонний контроль над нефтяными операциями и правом собственности относительно нефтедобычи. Если с правовой точки зрения разница на самом деле существенна, то с экономических позиций различие, в основном, заключается в механизме, применяемом для распределения нефтедобычи и получаемого дохода .

Список литературы:1. Мауленов К.С. Нефтяное право, Алматы: 2011. с.183-185.2. Фей К. Контроль в совместных предприятиях. - Мировая

экономика и международные отношения, 1995. №10, с.129-133.3. Ремизов В.В. Стратегия развития нефтегазовых компаний. -

Москва: 1999.Резюме

Совместные предприятия создаются с целью: распределения риска; привлечения новых методов и технологий; наилучшего использования специалистов по ГРР; оптимизации состава участников для участия в тендерах (с учетом специальных знаний и профессионального опыта, возможностей сбыта продукции и т.д.); наилучших условий для финансирования и налогообложения.

67


ЭКОНОМИКА ҒЫЛЫМДАРЫ ЭКОНОМИЧЕСКИЕ НАУКИ

ИЗГАРИНА Г.К.

ОСОБЕННОСТИ ДИНАМИКИ ЧИСЛЕННОСТИ НАСЕЛЕНИЯ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

Население страны растет и становится более однородным. Улучшению демографических показателей способствует возрастная структура населения. Рост рождаемости во многом определяется этническим фактором. Смертность снижается, но еще немало предстоит сделать. Значение внешней миграции упало, внутренней — выросло.

В начале XXI века численность населения Республики Казахстан стала увеличиваться. В 2002-2004 годах рост шел благодаря тому, что естественный прирост перекрывал отрицательное сальдо внешней миграции. С 2004 года численность населения Казахстана стала расти за счет обеих составляющих. В 2005-2009 годах данные тенденции демографического роста оформились окончательно. При этом численность населения увеличивается все более быстрыми темпами. Среднегодовые темпы роста в 2005-2010 годах были почти в 10 раз выше, чем в 1999-2005 годах. Ситуацию определяет процесс воспроизводства населения. В 20082009 годах, например, рост численности населения на 98% происходил за счет естественного прироста.

Устойчивое социально-экономическое положение Казахстана в сочетании с внутриполитической стабильностью создало благоприятные условия для улучшения демографической ситуации в республике.

Так, по информации Агентства Республики Казахстан по статистике, численность населения страны на 1 сентября 2012 года по текущим данным составила 16836,7 тыс. человек, в том числе городского - 9215,6 тыс. (54,7 процента), сельского - 7621,1 тыс. человек (45,3 процента). По сравнению с началом текущего года численность населения в целом по стране увеличилась на 161,3 тыс. человек, или на один процент (за январь- август 2011 года - на 152,5 тыс. человек, или на 0,9 процента в сравнении с началом 2011 года).

Численность населения Республики Казахстан по областям с начала 2012 года до 1 сентября

68


30000002500000

200000015000001000000

5000000 ftf t a d

У 'р1 ж

□ городское население Осельское население

Показательно, что естественный прирост населения республики в январе-августе 2012 года составил 160,4 (в январе-августе 2011 года - 149,4) тыс. человек. Общий коэффициент естественного прироста на 1000 населения составил 14,3 (13,6). Данные показатели свидетельствуют о наблюдаемом уже несколько лет поступательном движении, направленном на увеличение численности населения страны. Например, в 2009 году, в сравнении с 2005 годом, естественный прирост увеличился на 68,9 процента - в основном за счет роста общего коэффициента рождаемости, который вырос за этот период на 22,3 процента (на 24,3 процента в городах и на 22 процента в сельской местности).

Можно отметить, что численность внутренних мигрантов уменьшилась на 2420 человек, или на один процент, и оставила в январе- августе 2012 года 228325 человек. По межрегиональным перемещениям положительное сальдо миграции населения наблюдается в пяти регионах страны, из них самое большое по величине в городах Астана (13708 человек) и Алматы (4222 человека) и Алматинской области (3933 человека).

Радуют и такие данные. Так, число умерших в стране за январь-август текущего года составило 97,4 (98,9) тыс. человек, что на 1,5 процента меньше, чем в январе-августе 2011 г. Общий коэффициент смертности на 1000 человек составил 8,7 умерших (9 процентов). Стоит отметить, что общий коэффициент смертности мог быть еще ниже, если бы не рост коэффициента младенческой смертности в 2005-2009 годах вследствие введения в 2008 году новых критериев живорождения, рекомендованных ВОЗ.

Так, за январь-август 2012 года по сравнению с аналогичным периодом 2011 года в республике число умерших младенцев в возрасте до1 года составило 3644 (3742) человека. По сравнению с январем-августом 2011г. число умерших детей в возрасте до 1 года уменьшилось на 2,6 процента. Основными причинами младенческой смертности продолжают

69


оставаться уже известные факторы. Это, во-первых, состояния, возникающие в перинатальном периоде, от которых в январе-августе 2012 года умерло 2140 (2175) младенцев, или 58,7 процента (58,1 процента) от общего числа смертных случаев среди младенцев. Кроме этого, значительную часть 697 (699) человек составили умершие от врожденных аномалий, или 19,1 процента (18,7 процента), от болезней органов дыхания- 259 (296) человек, или 7,1 процента (7,9 процента), и от несчастных случаев, отравлений и травм - 150 (141) человек, или 4,1 процента (3,8 процента).

Статистика 2012 года по сравнению с 1999 годом свидетельствует о поступательном движении казахстанского общества в сторону численного увеличения. Достаточно вспомнить, что в 1999 году в республике был отмечен самый низкий за последние десятилетия XX века коэффициент рождаемости - 14,0 на 1000 человек населения, что составляет 54,5 процента уровня 1987 года, когда был зафиксирован в республике самый высокий пик рождаемости. Коэффициент естественного прироста населения в 1999 году снизился и достиг низкой отметки - 4,3 на 1000 человек.

Между тем вот уже более десяти лет ведущим компонентом роста численности населения Казахстана становится естественный прирост. В2002-2012 годах именно процессы естественного воспроизводства определяют динамику численности населения. Так, в 2002-2004 годах рост шел благодаря тому, что естественный прирост перекрывал отрицательное сальдо внешней миграции. С 2004 года численность населения Казахстана стала расти за счет обеих составляющих. В 2005-2009 годах данные тенденции демографического роста оформились окончательно. При этом численность населения увеличивается все более быстрыми темпами. Среднегодовые темпы роста в 2005-2010 годах были почти в 10 раз выше, чем в 1999-2005 годах. Ситуацию определяет процесс воспроизводства населения.

В 2008-2009 годах, например, рост численности населения на 98 процентов происходил за счет естественного прироста, а за январь-август 2012 года органами ЗАГС зарегистрировано 257,8 (248,3) тыс. рождений, что на 3,8 процента больше, чем в январе-августе 2011г. Общий коэффициент рождаемости составил 23,0 рождений (22,5) на 1000 человек. Кроме этого, количественные изменения этнического состава перешли в новое качество: демографическую ситуацию в стране формируют представители восточных национальностей с их репродуктивными установками. По прогнозам экспертов, подобная тенденция сохранится около десяти лет, но в 20-е годы XXI века период демографического роста, вероятно, завершится.

Стоит отметить, что еще в 2009 году численность населения Казахстана почти достигла уровня 1989 года, но при этом его этнический

70


состав кардинально изменился. Определяющим демографическую ситуацию большинством в настоящее время являются азиатские этносы, представленные народами тюркской группы. Численность казахов, узбеков, уйгуров за 20 лет (1989-2009 годы) увеличилась в 1,5 раза и составила 67,4 процента населения государства (в 1989 году - 42,9 процента). Европейская этническая группа (русские, украинцы, немцы) за тот же период уменьшилась в 1,9 раза, ее удельный вес снизился с 51 процента в 1989 году до 28,2 процента в 2009 году.

Демографическая ситуация, отмечаемая в настоящее время в стране, является процессом закономерным и запланированным. В постановлении правительства РК от 17 августа 2000 года №1272 «О концепции государственной демографической политики Республики Казахстан» были представлены основные принципы, приоритеты и задачи демографического развития страны. Как следует из данного документа, демографическая политика является составной частью государственной политики Казахстана. В послании президента страны «Казахстан-2030» сильная демографическая политика выдвинута в ранг ведущих приоритетов национальной безопасности страны.

Список литературы:1. Статистический сборник по отдельным показателям всесоюзных

переписей населения 1939, 1959,1970, 1979, 1989 гг. Алма-Ата, 1991. - с.7- 70; Национальный состав населения РК. Том 1. Итоги переписи населения 1999 г. в РК. Алматы, 2000. - с. 6-8; Аргументы и факты Казахстан, 2010, № 6.

2. Предварительные данные за 2009 г. Статсборник. - Астана, 2010 - с. 20 (www.stat.gov.kz).

3. Регионы Казахстана 2005-2009 гг. - Астана, 2010. с.5 (www.stat.gov.kz).

4. Статистический сборник по отдельным показателям всесоюзных переписей населения 1939, 1959,1970, 1979, 1989 гг. Алма-Ата, 1991. - с. 770; Национальный состав населения РК. Том 1. Итоги переписи населения 1999 г. в РК. Алматы, 2000. - с. 6-8; Аргументы и факты Казахстан, 2010, № 6.

5. Демографический ежегодник регионов Казахстана. Статистический сборник. Алматы, 2006. - с. 211-213; Предварительные данные за 2009 г. Статсборник. - Астана, 2010 - с.23 (www.stat.gov.kz).

6. Демографический ежегодник Казахстана. 2005. Статистический сборник. Алматы, 2005. - с. 7; Предварительные данные за 2009 г. Статсборник. — Астана, 2010 - с.21 (www.stat.gov.kz).

7. Социально-демограф. показатели. Предварительные данные за 2009 г. Астана, 2010 - с.24).

71

http://www.stat.gov.kz





8. Женщины и мужчины Казахстана. Статсборник. - Астана, 2010. - с.17 (www.stat.gov.kz).

КОНАКОВА Г.М.

НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ҚАРЫЗШЫНЫҢ НЕСИЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН ТАЛДАУ ЖӘНЕ

ТАБЫСТЫЛЫҚТЫ АРТТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Банктер несиелік операцияларды жүзеге асыра отырып, мемлекеттің нарықтық жүйесіндегі қызметін жүргізетін шаруашылық субъектілерді қамтамасыз етуде маңызды орын алады. Коммерциялық банктердің несие қабілеттілігін анықтау кезінде айтарлықтай мән бермеген олқылықтары, ертеңгі күні, банктің қаржылық жағдайына, абыройы мен беделіне, серіктестері мен клиенттерінің мүдделеріне кері эсер етуі және нұқсан келтіруі мүмкін. Несиелік операциялар бойынша несиелік ұйымдардың ғасырға жуық тарихы болғанымен несиелік институттардағы қазіргі жағдай несие қабілеттілікті анықтау әдістерінің кемшіліктері бар және жеткіліксіз дамығандығын анықтады. Қазақстандағы кейбір екінші деңгейдегі банктерге несиелік операцияларға қатысты әр түрлі ықпал ету шараларын қолданудың өзі банктердің несиелік операцияларының дұрыс жолға қойылмағандығының көрінісі. Несие қабілеттілікті талдау арқылы банктің несиелік операцияларының сапасын жоғарылату мен коммерциялық банктің табыстылығын арттыру - өзекті мәселе. Ол бүгінгі күннің халықаралық талаптарға жауап беретін мықты әрі сенімді банктерінің қалыптасуына ықпал етеді. Әр елдегі қарыз алушының несие қабілеттілігін кешенді талдау жүйесінің қалыптасуының ерекшелігі, әр елдің ақша-несие саясаты сияқты саясатымен бір уақытта қалыптасып, өзгеріп, толықтырылып, дамуда.

Бүгінгі таңда, банк жүйесі үшін клиенттің несие қабілеттілігін анықтаудағы тиімді әдістер мен жолдарды дұрыс таба білу өзекті мәселе күйінде қалып отыр. Дағдарыс жағдайында тәуекелдерді басқарудың бірдей әдістемесін қолдану мүмкін емес. Қазақстанның коммерциялық банктері алдында барлық уақытта қарыз алушының несие қабілетін талдау әдістемесін таңдау мәселесі тұрады. Бұл сұрақтың туындауы біріншіден, несие қабілеттілікке талдау жүргізетін несиелік қызметкерлердің тәжірибесінің аздығы болса, екіншіден, қарыз алушылар туралы ақпараттың жалаңдығы. Егер шет елдерде бірнеше ондаған жылдар бойы жинақталған ақпараттар табылатын болса, бізде несиелік бюролардың құрылғаны кеше ғана. Үшіншіден, несие қабілеттілікті анықтау бойынша Қазақстанда дайындалған әдістемелік нұсқаулар жоқтың қасы, Ресей немесе шет елдер дайындаған несие қабілеттілікке қатысты әдістемелік

72



нұсқаларды Қазақстандық жағдайға ықшамдау қажет. Қазақстан банктері көп жағдайда, банктің несие тәуекелділігі жүйесін басқаруда өзіндік тәжірибе мен олқылықтарға көп назар аударады. Оның қандай себептерден болғанын, қандай әдістер мен шешімдер орын алғанын қарастырады. Нарықтық экономика жағдайында және шетелдік стандарттар мен нормативтердің көптеп енгізілуі жағдайында Еуропа мен АҚШ сияқты елдердің миллиондап қаржы жұмсаған зерттеулеріне үлкен мән берген дұрыс сияқты.

Бүгінгі күнге дейін қазақстандық және шетелдік қадағалау ұйымдарының қарыз алушының несие қабілеттілігін, несие тәуекелділігі мен бағалау әдістемесін қолдануында айтарлықтай ерекшелік болмады. Банкті қадағалау бойынша Базель комитетімен қабылданған жаңа талаптар қалыптасқан тәжірибені түбегейлі өзгертті десе де болады. Қарыз алушының несие қабілеттілігін бағалау кезінде банктер мен рейтинг агентгіктерінщ беретін бағасының маңызы артты. Отандық және шетелдік ғалымдардың, экономистердің еңбектерін зерделей отырып, қазіргі несие нарығындағы және әлемдегі болып жатқан өзгерістерге байланысты несие қабілеттілікке төмендегідей авторлық анықтама берілді: «Несие қабілеттілік - қарыз алушының банк алдындағы өз міндеттемелері бойынша туындауы мүмкін несие тәуекелділігінің алдын-алу және жою қабілеті». Несие қабілеттілікті анықтау кезінде бірнеше көрсеткіштер мен белгілерге үлкен мән берген жөн, әлемдік және отандық банктер тәжірибелерін қарастыра отырып қарыз алушының несие қабілеттілігін бағалауда алға тартылатын белгілер сипатталды. Қарыз алушының несиелік қабілетінің, оның төлем қабілетінен бір айырмашылығы - онда өткен кезеңдегі немесе қандай да бір күндегі төлемсіздікті есепке алмайды, яғни мұнда алдағы уақыттардағы қарызды өтеу қабілеті болжанады. Өткен уақыттардағы қарыз алушының төлем қабілетсіздігінің дәрежесі клиенттің несиелік қабілетін бағалау барысында көңіл аударатын ең бір формалды көрсеткіш болып табылады. Клиенттщ несиелік қабілетінің деңгейі, банктің нақты қарыз алушыға беретін нақты қарызбен байланысты қарапайым (жеке) тәуекелдерінің дәрежесін көрсетеді. Қарыз алушының қаржылық тұрақтылығын объективті бағалау және несиелік операцияларға байланысты мүмкін болар тәуекелдерді есепке алу банкке несиелік ресурстарды тиімді басқаруға және пайда табуға мүмкіндік береді. Отандық және шетелдік тәжірибе несие тәуекелділігі мен клиенттің несие қабілетгілігінщ бірнеше анықтаушы белгілерін зерттеді. Банктер тәжірибесінде қолданылатын қарыз алушының несие қабілетгілігін анықтау мен бағалаудың маңызы мен қажеттілігін зерттей келе, олардың сан алуан әдісі мен әдістемесі бола тұра несие тәуекелдерін басқаруға әлі толық қол жеткізілген жоқ, яғни бұл сала көптеген зерттеулерді талап ететіндігін көруге болады.

73


Қарыз алушының несие қабілеттілігі сұрағы жеткілікті зерттелген мәселеге жатпайды. Бүгінгі күннің несиелік мекемелері үшін де «несие қабілеттілік» сұрағы өзекті болып отыр. Қарыз алушының несие қабілеттілігі түсінігін екі көзқарас тұрғысынан қарастыруға болады қарыз алушы тұрғысынан - несиелік мәмілені аяқтау және алған қарызды өтеу мүмкіндігі; кредитор тұрғысынан - ұсынылатын несиенің мөлшерін дұрыс анықтау және осы несиеге қатысты тәуекелдің алдын алу.

Несие қабілеттілікті анықтауда несие қағидаларының барлығы қатыстырылады және құрылыммен өткізілетін үдеріс болғандықтан жүйелілік қағидатын да алғышартқа қою қажет. Жүйелілік кешенді экономикалық талдауға қатысатын жүйелер мен жүйешелердің өзара байланысын, ол байланыс болмай жағымды нәтиже болмайтынын көрсетеді. Жүйедегі әрбір элемент аналетикалық көрсеткіштерден тұрады, жүйе элементтері арасында өзара логикалық байланыс қалыптасады.

Қарыз алушының несие қабілеттілігін анықтау барысында банк бірінші кезекте мына факторларға аса назар аударады: несиелік мәміле жасауға қарыз алушының жеке бас қабілеті, рухани сипаты және іскерлік беделі; құқылық қабілеті; өтімді және құнды қамту нысандарының болуы; тұрақты табыс көзінің болуы. Сонымен, біздің пайымдауымызша «Несие қабілеттілік - қарыз алушының банк алдындағы өз міндеттемелері бойынша туындауы мүмкін несие тәуекелділігінің алдын-алу және жою қабілеті».

Қарыз алушының несие қабілеттілігін бағалаудың көптеген әдістері мен тәсілдерін оқып зерттей отырып, оның басымдылықтары мен қатар өзіндік жетіспеушіліктері мен кемшіліктеріне көз жеткіздік. Банктің несие тәуекелділігін басқару жүйесіндегі қарыз алушының несие қабілеттілігіне қатысты тәуекелдерді төмендету үшін келесілерді жүзеге асыру қажет

коэффициенттерді есептеу үшін өткен кезең есеп берулері қабылданады, болашақ болжамы көп ретте ескерілуі тиіс,

төлем қабілеттілік сандарға қарап емес, нақты бизнестің өтімділігіне, өндірілген тауар, өнімдерге байланысты сұранысқа қатысты есептелуі қажет;

қарыз алушыны тану үшін, болған төлем қабілетсіздік жағдайларына (төленбеген, мерзімінде өтелмеген, кешіктірілген төлемдеріне) баса назар аудару қажет;

сандық және сандық емес мәліметтерді жинай отырып, қарыз алушының қабілетіне көз жеткізу мүмкін емес, сондықтан орнталықтандырылған несиелік тарихты қалыптастыру мәселесін шешу қажет;

бас банктің қайта қаржыландыру сияқты мөлшерлемелерінің өзгеруін клиент үшін де тиімділікпен қарастыру, банк үшін де тиімді болып саналады;

74


шетелдің экономикалық, географиялық, әлеуметтік, саяси т.б. ерекшеліктерін ескере отырып құрылған зерттеулері барлық уақытта біз үшін тиімді емес, сондықтан қарыз алушыны несиелеудің тиімді жолдарының бірі ретінде, исламдық қаржыландыруды кеңірек қолдану қажет.

Банктің несие тәуекелділігін басқару жүйесіндегі қарыз қабілеттілікті анықтауға және несиелеуге байланысты тәуекелдерді басқаруға несие тәуекелдерін құқықтық реттеу және несие тәуекелдерін төмендету әдістері мен тәсілдерін кешенді қолдану арқылы қол жеткізуге болады. Қарыз алушының несие қабілеттілігін талдау мен бағалау үлкен шеберлікті талап ететін іс, сол себепті банктің қарыз алушының несие қабілеттілігін ұтымды бағалай алатын талдау кешені болғаны дұрыс. Қарыз алушы субъектіні жақсы тани біліп, тиісті әдістер мен әдістемелерді орынды қолдана білгенде ғана қарыз алушының несие қабілетін анықтауға мүмкіндік болады, бұл жерде басты назар несие менеджерінің іскерлік қабілетінде болуы тиіс.

Пайдаланылған әдебиеттер:1. Міржақыпова С.Т. Банктегі бухгалтерлік есеп. Алматы, 2009.2. Сеиткасимов Г.С. Маулетов К.М. Финансовый анализ в

коммерческом банке. Астана, 2008.3. Мақыш С.Б. Банк ісі, 2009.4. Хамитов Н.Н. Қазіргі кезеңдегі кредиттік іс. Алматы, 2009.5. Шаяхметова К.О. Банктік тәуекелдер. Алматы, 2004.

РезюмеАнализ и оценка кредитоспособности заемщика необходима для того,

чтобы решить вопрос о том, стоит ли давать ему кредит и, если да, на каких условиях: сумма, предоставляемая банком, срок, процентная ставка, график выплаты процентов и «тела» кредита, необходимость залога по нему и тому подобное. Делается это, дабы минимизировать риски, связанные с невыплатой или выплатой не в срок настолько, насколько это возможно. Прежде чем выдавать заем, банку необходимо собрать и проанализировать множество данных, но это происходит не по универсальной схеме, а в зависимости от кредитной политики самого финансового учреждения, потому что универсальной и единой методики в Казахстане нет.

Основные научные результаты следующие:- обоснованы классификация кредитного риска и определены

признаки оценки кредитоспособности заемщика;- в системе управления кредитными рисками определены факторы

влияющие на их снижения в современных экономических условиях;- рекомендован комплекс мероприятий по определению

кредитоспособности заемщика.

75


ResumeAnalysis and evaluation of the creditworthiness of the borrower is required

to resolve the question of whether or not to give him credit for, and if so, on what terms: the amount provided by the bank, period, interest rate, schedule of payments of interest and the "body" of credit, the need for collateral on it, and the like. This is done in order to minimize the risks associated with non-payment or payment is not on time as much as possible. Before granting a loan, the bank must collect and analyze a lot of data, but this is not the universal scheme, but depending on the monetary policy of the financial institution, because of the universal and uniform methods in Kazakhstan.

The main results are as follows:- classification of credit risk has been stipulated, assessment of borrower’s

creditworthiness has been defined;- factors affecting their decrease under modern economic conditions have

been defined in the credit risk management;- complex measures on defining borrower’s creditworthiness have been

recommended.

УАЙСОВА Г. Ж.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚСАЯСАТЫ

Қазіргі уақытта, елімізде жиі кездесетін ұғымның бірі - «инвестиция». Бұл түсінікті әрбір экономист білуге тиісті деп санаймын. Себебі Қазақстан Республикасының инвестиция тарту бойынша ТМД бірінші орында, яғни көшбасшы болып отыр. Сол себепті біздің экономикамыз дамып алға басуда инвестициялық қызметтің ықпалы өте зор.

Инвестиция деген сөздің өзі-ақ күрделі салым дегенді білдіріп тұр. Яғни Қазақстан Республикамызға инвестицияның маңызы үлкен. Өйткені соның арқасында мемлекетіміздің экономикалық жағдайы күрт жақсаратынына күмәнданбаймыз. Себебі өз ұлттық өніміміз арта түсіп, жұмыс орындары көбейіп отырады. Соның арқасында экономикалық, әлеуметтік жағдайымыз өсе келеді.

Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтің сөзіне тоқтала кететін болсақ, ол инвесторларға барынша лайықты жағдай жасауымыз керек деп айта кеткен. Яғни мемлекет тарапынан инвестициялық климаттың жақсаруына көп көңіл бөлінуі тиіс [1].

Инвестиция - бұл мемлекет ішіндегі немесе шетелдегі пайда көру үшін экономиканың әртүрлі салаларына салынатын мемлекеттік және жеке капиталдың ұзақ мерзімді салымдары.

76


Инвестиция барлық қоғамда да экономиканы нығайтудың негізі болып табылады. Сондықтан оны тиімді пайдалану жолдарын анықтау және қрсымша көздерін ашу - еліміздің қазіргі даму сатысындағы басты міндеті. Оны шешу үшін Республикамыздағы ғылыми тұрғыдан негізделген инвестициялық саясат жүзеге асырылуы қажет. Ол халық шаруашылығының әр түрлі саласында пайда табу мақсатымен ұзақ мерзімді капитал қорын жасауға бағытталғаны жөн. Біріншіден, инвестициялық саясат негізді болу үшін күрделі қаржыны тиімді пайдалануды, қоғамдық өндірісте тепе-теңдікті қамтамасыз етудің жолдарын анықтау керек. Екіншіден, инвестициялық саясат негізді болу үшін - күрделі қаржыны пайдалану, оны кеңейту жолдары, табиғи ресурстарды өндіретін өңдейтін және ол өнімдерді пайдаланатын салалар арасындағы ғылыми негізделген ара қатынас болуы шарт.

Көптеген шетелдік компаниялардың кәсіпкерлері, фирмалар, жеке бизнесмендер Қазақстандағы инвестициялық климатты жоғары бағалауда. Бай табиғи ресурстарға, аграрлы және өндірістік патенциялға сай геосаяси жағдайға пайдалы кәсіби мамандандырылған маман кадрлар және білікті арзан жұмыс күші халықаралық қатынастардың саяси жағдайында тұрақтылығымен ерекшеленеді.

Шетелдік капиталдың назарын приоритетті стратегиялық мәселе ретінде жариялай отырып, Қазақстан сонымен қатар дүниежүзілік шаруашылықтағы интеграция үшін керекті цивилизациялы заңды үкімет базасын құруға қажетті қызметтерді және ашық экономикаға өтуді жүзеге асырады. «Шетелдік инвестициялар туралы» [2], «Тікелей инвестицияны мемлекеттік қолдау туралы» [3] заңдар қабылданды. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 1997 жылы «Қазақстан Республикасы экономикасының тікелей және шетелдік инвестициялық назар аудару үшін приоритетті секторлар қатарын бекіту туралы» және «Жеңілдік пен преференция жүйесінің жалпы жағдайын және олардың инвесторлармен арасындағы келісім жүргізуде ұсынылу тәртібін бекіту туралы» бұйрықтарын шығарды [4,5].

1997 жылы республиканың құқықтық нормативтік пакеті инвестициялық қатынастарды ұлттық және халықаралық деңгейде реттеу бойынша Қазақстан Республикасының «Тікелей инвестицияны мемлекеттік түрде қолдау туралы», «Құнды қағаздар нарығы туралы», «Құнды қағаздармен арадағы келіссөздерді тіркеу туралы» Заңдарымен толықтырылды [6,7, 8].

Сонымен қатар инвестицияны қорғау туралы үкімет аралық келіссөздердің толық қатары бекітілді.

Қазақстанда инвестициялық қызмет- қаржыландырудың ішкі және сыртқы көздері есебінен ұдайы өндіріс процесінің қайта дамуына бағытталған. Мемлекет бұл комплексті құруға арналған факторлар, дүниежүзілік шетелдік капиталды назарға алып отыр.

77


Бұл қатаң позицияны ҚР Президенті Н.Э. Назарбаев «Біздің міндетіміз - Қазақстанды дүниежүзілік қоғамдастықтың көзқарасы бойынша инвестиция үшін, инвесторларды маңызды салаларда белсенді түрде ұсынатын қолайлы орын» деп ерекше атап кеткен [9].

Дүнижүзілік Банк Қазақстанды инвестицияға бейімделген 20 елдің қатарына қосты.

Халықаралық салық және инвестиция бойынша орталығының президенті Даниель А. Уитт «Инвестицияда объекті ретінде - Қазақстан еуразиялық және жаңа нарықтық экономикалы шығыс - еуропа елдері арасында ерекше орын алады» - деп санайды [10].

Филипп Моррис фирмасының қызметкері Мегги Вагнер фон Ледебурдың пікірі бойынша: «барлық ТМД елдерінің ішінде Қазақстанға ғана қолайлы салық және инвестициялық режим орнату мүмкіндігі туды» деді [11].

Елімізде инвестициялық саясаты ірі салымдарды қаржыландыру үшін жағдайлар жасауға, тауар өндіру және қызмет етуді жоғары тиімділікпен нарық қатынастары субъектілерінің сұраныстарына сәйкес ұлғайтуға бағытталуы тиіс.

Қазақстан тәуелсіздікке қол жеткізген күннен бастап экономикалық жағдайды тұрақтандыру, ішкі экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және инвестициялар тарту жөніндегі саясатты белсенді жүргізе бастады.

Қазіргі уақытта жүргізілген нарықтық экономиканың оң нәтижелерән айқын көруге болады. Мәселен, Халықаралық валюта қорының мәлеметтері бойынша 1999 жылы Қазахстан жан басына инвестиция тарту көрсеткіші бойынша ТМД елдері ішінде алғашқы орындардың бірін иеленді [12].

Шетел инвестициясы Қазақстанға не үшін керек және қандай пайда келтіреді? Ірі инвестициядан алғашқы табысты ең кем дегенде үш-бес жылда ғана алуға болады. Қайтарым кезеңі бірнеше жылға созылған Қазақстандағы инвестиция инвесторлар үшін ешқандай қызықты емес, өйткені олар қысқа мерзімді инвестицияларға мүдделі. Әлемнің бұл ауданында өз нарығын кеңейткісі келетін компанияларға Қазақстан керек. Алайда Қазақстанның өзі де шетел инвестицияларын қажет.

Бірінші кезекте, шетел инвестициялары бұрынғы мемлекеттік кәсіпорындар үшін берік валюта әкеледі.

Екіншісі және шетел инвестициясымен ере келетіндерің ең маңыздысы - технология мен кәсіпорын қызметкерлерін оқыту. Оқытылған жұмысшылар жақсы жұмыс істейді де, жоғары жалақы алады. Оның үстіне, оқытылған жұмысшылардың бизнесін ашу үшін жақсы мүмкіндігі бар. Оқыту - кәсіпкерлер қатарынан көбеюіне және шағын бизнестің қанат жаюына өріс ашады. Ақырында, қаншалықты қисыны байқалмаса да, инвестициясы елдің тәуелсіздігін нығайтуға қызмет етеді, Дербес жекешелендірудің жобасындағы бірінші оқиға болған темекі комбинатын

78


Филип Морис компаниясының қолға алуы елге 300 млн. доллардың қолма- қол әрі инвестиция түрінде келуіне жол ашты [11].

Сөйтіп, инвестициялар - Қазақстан экономикасының қозғаушы күші екенін ұғынуымыз керек.

Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қызметті реформалау заңдары казіргі кезде Казақстан Республикасының үкіметі басты назарды инвестицияның сапасына бөлу қажет деп санайды.

Қазақстан Республиканың өнеркөсіп құрылымында минералды- шикізат кешенінің үлесі шамамен 65 % тең. Бұл салада капиталды ерекше белсенділігіне қол жеткізілгенмен жер қойнауын пайдалану мен жағдайын талдау кезінде оның толықтай игерілмегендігі анықталды.

Геологиялық ізденіс жұмыстарына бағытталған инвестиция көлемі күрт төмендеді, егер 2007 жылы ол инвестицияның жалпы көлемінен 14 % кұраса, 2009 жылы тек 5 % құрады. 2010 жылдың 1 жартысында салынған инвестиция 121,7 млн. АҚШ доллар болды. Инвестицияның пайдалы қазбаларды геологиялық ізденіс жұмыстарына тек 3 % бөлігін құрады [12].

Қазақстан Республикасының үкіметі мемлекет саясатының минералды-шикізат ресурстарының корларын ұлғайту мақсатында ізденіс жұмыстарына инвестиция тартуда қосымша ынталандырушыларды жасақтауға негізделгенін көрсетеді. Оған Казақстан Республиканың үкіметі жасаған республиканың минералды-шикізат кешенінің даму бағдарламасы маңызды орын алуы тиіс. “Инвестициялар туралы” заң 2003 жылы 8 қантар №373-11 шыққан, кейіннен 2005 жылы 4 мамыр №48, және 2006 жылы 31 қаңтар №125 өзгертулер енгізілген [13,14,15].

Екінші жағынан бүгінгі күні жоғары косымша құны бар және өңдеуші салаларды жақсартуға барынша күш салу қажет. Осы мақсаттарды үкімет "Инвестициялар туралы" заңың қабылдады. Заңның басты мақсаты экономикада отандық және шетел инвесторларының құқықтары мен мүмкіңдіктерін теңестіру болып, Қазақстан Республикада жасалған инвестицияларға қатысты мемлекеттік кепілдіктерді болашақта ұлттық экономиканы реформалау кезіңде инвесторлар мүдделерінде қайшылық туғызбайтын деңгейде үйлестіру болды. Бұл тұрғыда заң жобасының 6 бабы кайшылықты туғызды. Мұндай шетел инвесторларына берілген кепілдік конститутционалды экономикалық іс-әрекет субъектілерінің тең құқықтығы дәрежесіне күмән келтіретіні сөзсіз.

Инвестициялық хал-ахуалды нашарлатпау мақсатында заң жобасына бұрын қойылған келісім — шарттардың тұрақтылығын қамтамасыз ететін өтпелі қағидалар енгізілді. "Шетел инвестициялары туралы" занның 6 бабынан біртіңдеп бас тартуын, мемлекет әлемдік тәжірбиеде орын алған осындай саяси және реттемелі тәуекелділіктен сақтандыру жүйесін құруды ұсынуда. Саяси және реттемелі тәуекелділіктерді сақтандырудың құқықтық негіздері мен әрекет етуші механизмін жасақтау арқылы,

79


Қазақстан мүмкін болатындау таластарды шешулін өркениетті әдістерінжасақтауға бір қадам жасады.

Одан басқа Қазақстан Республикада "Жер койнауы мен оны пайдалану" мен "Мұнай туралы" заңдарға өзгеріс енгізу туралы заң жобасы дайындалуда. Заң жобасы пайдалы қазбаларды пайдалану құқықтарын беру, мемлекет пен мердігерлер арасында табиғи ресурстарды тиімді және кешенді пайдалану аясынадағы нормаларға қатысты бір қатар кағидаларды жетілдіру көзделген [16,17].

Қазақстан Республикамыздың үкіметімен 2004-2005 жылдарға тікелей инвестиция тарту бағдарламасы жасалып, ол орындалды. Оған жобаларды қоса қаржыландыру мен мемлекеттік үлеске ену сияқты инвестицияны ынталандыру формалары енгізілді. Бағдарламада капитал салымшыларды ынталандыру мақсатында жеңілдіктер жүйесі қарастырылып, оған тездетілген амортизация, шығынды қайтару нормасының ұлтайтылуы сияқтылары енген.

Қазақстан Республикасының Президентінің 2000 жылдың 6 наурызындағы № 349 жарлығымен «Экономикалық басты салаларына инвестициялық іс-әрекетті асырушы инвесторлар мен келісім — шарт жасауда жеңілдікпен преференциялар беру тәртібі» бекітілді [17].

Тәртіпке сәйкес, жеңілдіктер мен преференциялар беру жағдайына:1) инвестициялық жобаның экономиканың басты секторларына

қатысты болуы;2) инвестициялық жобаны жүзеге асыруында қазақстаңдық заң

тұлғасының негізгі қорларына тікелей инвестицияларды жүзеге асыру.Инвестициялық жобаның тиімді жүзеге асырылуы үшін инвестиция

бойынша Қазақстан Республика агентігін келесідей жеңілдіктермен преференциялар беруі мүмкін:

- натуралды мемлекеттік гранттар;- келісім-шарт жасасудан 5 жыл мерзімге жер мен мүлік салығынан

босату;- салық алына бастайтын табыс алу кезінен 5 жылға табыс салығынан

босату;- инвестициялық жобаны жүзеге асыруға қажетті құрам-жабдық,

шикізат, материалдар импортты кезііще кедендік баға салықтарынан толықтай немесе бір бөлігінен босату.

Салықтық жеңілдіктер беру мерзімі негізгі қорға инвестиция көлемі мен экономиканың басты секторларына жатқызылуына байланысты беріледі. Ал кедендік баға салықтарынан босату оның Қазақстан Республикасында өндірілмеген немесе көлемі инвестациялық жобаны жүзеге асыру жағдайына сәйкес келмеу жағдайында беріледі.

Мемлекеттік натуралды гранттарға:1) негізгі қорлар — жер учаскелері, ғимараттар, өндіріс құрал-

жабдықтары, машиналар, есептеуіш техника және басқалары.

80


2) бейматериалды активтер-ғимаратты, жермен пайдалану құқығы мен басқадай құқықтар.

3) өндірістік қорлар, аяқталмаған құрылыс, салықтар, дайын өнім.Реформалардың жүзеге асырылуы ғаламдық, жүйеаралық

институтционалды-экономикалық өзгерістер қажеттілігінің дәлеллі.Бұл жағдай инвестициялық саясат аясында интеграция процестері мен

әлемдік нарыққа шығумен байланысты шараларды жүзеге асыруын талап етелі. Машина, жасау, жеңіл өнеркәсіп пеп агроөндірістік кешенің бір бөлігінің потенциалды толықтай қамтылмағандығымен сипатталады.

Реформалардың бастапқы кезеңіндегі болашақ белгісіздігі, көптеген экономикалық агенттердің әрекет ету мүдделерін қатты өзгеріске ұшыратқаңдықтан, инвестициялық механизм тиімсіз әрекет етті. Инвестициялық саланы қалпына келтіру мен халықтың жинақтарын инвестиция түрінде тартуға бағытталған кешенді шаралар экономика реформасының басты бағыты болып табылады.

Осыған байланысты отаңдық қор нарығын дамытудың басты бағыттарына ішкі инвесторлар институтын күшейту мен қаржы құралдар тізімін ұлғайту болып табылады.

Зейнет ақы жүйесін реформалау негізінде зейнетақы қорлары сияқты мүмкіндігі мол инстуцоналды инвесторлар пайда болды. Қазіргі кезде олардың активтері 530 млн. АҚШ долларына тең көлемге жеткен. Қазақстан Республикасының орналастырған еурооблигацияларының 45 % дейін көлемі зейнетақы корларына тиесілі [18].

Корпоративті бағалы қағаздарға көп мөлшерде инвестицияларды екінші деңгейлі банктер жүзеге асыра алады. Бүгінде шетел банктерінде ностро-есеп шоттарында 52 млрд. теңге сәйкес мөлшерде қаржылар сақталуда. Бұл қаржыларды экономиканың нақты секторына немесе бағалы қағаздарға инвестицияға бағыттауға болады. Ол үшін республикада несиелеу келешегі мол жобалардың көп болуы қажет.

2010 жылы сақтандыру компаниялары тарапынан экономикалық нақты секторымен бағалы қағаздарға , инвестиция көлемі 300 млн. АҚШ доллар құрады.

Қазақстан Республикасы үкіметінің мәжілісінде сөз сөйлеуде елбасы Назарбаев Н.Ә. жыл сайын елімізге келетін 1,5 млрд. доллар инвестицияны еліміздін ішкі қорларымыздан алуға толық мүмкіндік барын мәлімдеді

[19].Қазіргі кезде Қазақстаңда шикізат секторының басым болуына

қарамастан, ғылыми сыйымды өндіріс үлесін жоғарлату тенденциясы үстем болуы тиіс.

Реформалар жүргізудің алғашқы кезеңдерінде Казақстан Республикасына инвестицияларды тарту мәселесі объективті сипатта болды. Ішкі қаржы ресурстарынын жетіспеушілігіне байланыста мемлекеттің экономикалық саясатында шетел тікелей инвестицияларын

81


тарту мен қолайлы инвестициялық хал-ахуалды калыптастыру басты бағытболды.

Жыл сайын тартылатын тікелей шетел инвестициялар көлемі бойынша Қазақстан ТМД елдері ішінде бірінші орында болып, шетел инвестицияларының көлемі әр түрлі жылдарды 1 млрд. АҚШ доллары мөлшерінде болды.

АҚШ мемлекетінің республика экономикасына инвестиция ағымынын басты ерекшелігіне оның өткен ғасырдың 90 жылдардың ортасында күрт өсуі болды. 2008-2009 жылдары капитал салымдарының көлемі 3,9 млрд. долларға тең болды. 2009 жылдан бастап жыл сайынғы көлемі 2 млрд. доллардан төмен болған жоқ. 2009 жылы республикаға 3,8 млрд. доллардан астам инвестиция келді, бірақ осы жылы қайтарым 1785 млн. долларды құрады. 2010 жылы дағдарыс әсерінен тікелей шетел инвестиция көлемі күрт төмендетеді, бірақ оның мөлшері 2 млрд. доллардан төмен түскен жоқ.

Тікелей шетел инвестиция көлемі бойынша абсолютті көрсеткішке2009 жылы қол жеткізілді, бірақ осы инвестиция қайтарым көлемі 2,8 млрд. АҚШ долларын құрады.

2004 жыл мен 2010 жыл аралығында инвестициялық іс-әрекетті реттейтіи заң негіздері қалыптастырылып, инвестициялық механизмдер үйлестірілді. "Шетел инвестициялары туралы" және "Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы" заңдар қажетті кепілдіктерді беріп, экономикаға шетел капитталының келуіне жағдай жасады [2,3].

Қазіргі Казақстан экономикасы дамуында жаңа сапалық дәрежедегі кезеңге келді. Экономикадағы тұрақтандыру процесі аяқталып, тұрақты өсу деңгейіне жетті. Осы жағдай инвестициялық саясатта өзгерістерді тудырды.

Бүгінде бұл инвестициялық саясат бір қатар мәселелерді шешуі шарт. Біріншіден, тартылатын инвестициялардың сапалық сипаттамаларына басты назар аудару. Екіншіден, барлық экономика субъектілері үшін тең дәрежелі жағдайды қалыптастыру. Үшіншіден, экономикалық жан-жақты әлеуметтік бағытын ұстану болып табылады.

Жаңа жағдай заң негіздерін жетілдіру етеді. "Инвестициялар туралы" жаңа заң қабылданды, сонымен қатар "Қазақстан Республикасының заңдарына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы", "Жер қойнауы мен оны пайдаланушылар туралы", "Мұнай туралы" заңдар дайындалып, "акционерлік қоғамдар туралы" заңға сәйкес өзгерістер мен толықтырулар енгізу көзделуде [4,47,48,49].

Жаңа инвестициялық саясат концепциясында нарықтың барлық агенттерінің халықтың, банктердің, қаржы институтарының, қор нарығы, инвестициялық белсенділігін жоғарлату маңызды орын алуда.

82


Қазақстан Республикасының инвестициялық іс-әрекетті ретгеудің тиімділігін жүзеге асыру мақсатында жаңа Салық кодексінде 138-140 беттерінде инвестициялық салықтың преференциялар қарастырылған. Инвестициялық салықтық преференциялар корпоративті мүлікке табыс салығы бойынша беріледі.

Инвестициялық салық преференциялары жаңа өндірісті қалыптастыру, не әрекет етуші өндірісті ұлғайту мен жаңарту мақсатында негізгі қорға инвестиция жасаушы салық төлеушілерге, жалпы жылдың табыс салығын белгіленген сомаға қысқарту, немесе негізгі қор мүлігі салықтан босату мүмкіндігі қарастырылған.

Қазақстан Республикада инвестициялық іс-әрекетті реттеуге бағытталған заңдардағы өзгерістер мен толықтырулар, оны белсенді жүргізілуі ықпал етеді.

Қазақстан тұңғыш президенті Н.Э. Назарбаев нарықтық қатынастары ерте қалыптасқан, нарықтық құрылымдары әбден дамыған Америка Құрама Штаттары, Европа, Азияжолбарыстары болып саналатын Оңтүстік Корея, Гонконг, Тайвань, Сингапур, Индонезия, Малайзия, Тайланд жэне Филипин елдерімен дипломатиялық достық қарым-қатынас орнатып, олардың әлемдегі ірі-ірі транс-ұлттық компанияларын Қазақстан экономикасына тартты. Соның арқасында, әсіресе, шикізат саласына миллиардтаған доллар шетелдік қаражат ұзақ мерзімге әкелініп, Қазақстан экономикасына қан жүгіре бастады. Мысалы, Қазақстан экономикасына тартылған инвестицияның көлемі 28 миллиард доллар ды құрады. Қазақстан шетелдік инвестиция тартудан ТМД елдері арасында бірінші орынға шықты. Ал 1999 жылдан 2010 жылға дейін 42 миллард долларға инвестиция тартылды. Қазақстан нарығында инвестиция тартуда Америка Құрама Штаттың пайыздық көлемі, басқа мемлекеттермен салыстырғанда өте жоғары екен. Мәселен, Америка Құрама Штаты 30,7%, Англия 13,7%, Италия 7,0%, Швецария 5,7%. Алдағы 25 жылға сомасы 100 миллиард Америка Құрама Штат долларын құрайтын келісім шарт жасалып қойылды[20]. Тағы бір қуанарты жағдай Қазақстанда шетелдік қаражатпен 5500 бірлескен кәсіпорын ашылып, қазір тәп-тәуір жұмыс істеп отыр. Ресейде бірлескен кәсіпорынның 1042 жұмыс істесе, Қырғызстанда 99, Украинада 74 ғана жұмыс істеуде. Қазіргі экономикалық өрлеуіміз, жетістіктеріміз шетелдік инвесторлардың арқасы. Сол ағылып келіп жатқан инвестициялардың әсерінен ел еңсесі біршама көтеріліп қалды. Инвестиция тартудың ең маңызды жері - тәуелсіз еліміздің тұтастығын, шекарасын қорғайды. Америка Құрама Штаты, Европа мемлекеттері, еліміздің экономикасына миллиарттаған қаржы сала отырып, Қазақстанға басқа мемлекетің қоқон-лоқы жасалуына жол бермейді. Мәселен, Шеврон, басқа да транс-ұлттық шет мемлекеттік компанияларда Кондализа Райс секілді мемлекет қайраткерінің акциялары бар. Шетелдік ірі компаниялар Қазақстан нарығынан үлкен пайда тауып отырады, сыртқы жауға беріп

83


қоймайтыны анық. Мысалы, кеңестік империя ыдыраған соң, Каспий теңізін бөлер кезде Тұран заманындағы қызылбас ағайындылар теңіздегі шекераны бұрынғысынша қалдырайық деп дипломатиялық қарсылық көрсетіп бақты [21].

Қазақстанның тағы бір ерекшелігі - географиялық құрылымдық жағдайы мұхиттармен шектеспейді. Соның кесірінен, шикізат пен өнеркәсіп тауарларын шетке шығару немесе шетелден әкелу әжептәуір шығындар мен жоғарыкәсіби дипломатиялық келіссөздерге қажет. Мәселен, Түркістанда зират арқылы өтетін болғандықтан мұнай-газ құбырын жүргізуге жергілікті тұрғындар қарсылық білдіріп, ойланғандарын іске астыртпай тастады. Кейбір мемлекеттір өз аумағындағы құбырдан өтіп жатқан мұнайды заңсыз жолмен бұрып та алады екен.. Әдейі жарып жіберетіндері де табылады. Халықаралық келісім бойынша, Қазақстан аумағы мұхитпен шектеспейтін болғандықтан халықаралық ұйым біздің елге өтемақы төлейді. Әлемдегі кез-келген дамыған елдердің барлығы да мұхиттармен шектеседі. Ондай мемлекеттедің әртүрлі тауар таситын үлкен танкерлері балады. Халықаралық келісім бойынша, бейтарап зона белгіленіп қойылады. Ол белгілетен бейтарап зонамен кез-келген мемлекеттің кемелері ешқандай ақы төлемей өздерінің жалауларын желбіретіп жүзе беруге хақы бар. Мәселен, күншығыс елінен танкир шықсын, араб мемлекеттеріне барарда өзіне өнеркәсіп тауарларын толтырып тиеп алады да, қайтар кезінде мұнай шикізатымен еліне оралады. Кедергісіз әрі шығыны аз. Оларды шекарада құрлықтағыдай ешкім ұстап, тексеріп жатпайды.

«Миттал - Стил Темиртау» трансұлттық корпарациясын бүкіл әлем біледі. (Бұрынғы аты « Испат - Кармет»). Түсінікті болу үшін бұрынғы атымен атай берейік. Оның қожайыны —Лакшами Миттал. Британия азаматы, ұлты индус. Лакшами Миттал әлемдегі ірі бай адамдардың бірімен саналады, оның жеке байлығының мөлшері 20 миллиард доллардан асып жығылады. FогВes журналы Лакшами Митталды Еуропада саясат пен экономикаға өз ықпалын жүргізетінін жазған. Лакшами Миттал Мексика, Оңтүстік Африка, Индонезия, Алжир, Польша, Чехия, Франция және Германиядағы болат қарытатын ірі-ірі зауыттардың қожайыны. Еуропа құрылығындағы ең ірілердің қатарына жататын Румыниядағы болат қорытатын зауытқа да оның ықпалы бар көрінеді. Лакшами Миттал 1995 жылдан бастап Испат-Кармет иесі. «Еconоlust Сгоир» мәліметі бойынша, ол Қарағандыдағы болат қорытатын зауытты 400 миллион долларға сатып алған екен. Енді «Қазақстан кеңістігінде жұмыс істеп жатқан «Испат-Кармет» ел экономикасына не берді, қандай мөлшерде инвестиция құйды? деген сұрақтар туындайды. Бүгінгі «Испат- Кармет» әлемдегі ірі деген болат қорытататын зауыттың бірі. Жылына 5,5 миллион тонна болат береді. Өндірілген өнімнің 96% шетелге жіберіліп, әлемнің 65 мемлекетіне жөнелітіледі екен. Сыртқы Істер министрлігінің

84


мәліметі бойынша, «Испат-Кармет» 1996 жылдан 2003 жылға дейін Қазақстан мемлекетінің бюджетіне 552 миллион доллар төлеген. Ал, одан басқа 630 миллион доллар көлемінде зауытқа, әлеуметтік салаларға инвестиция салыныпты. Қаржыгерлердің есебі мен болжамы бойынша, «Испат-Кармет» Жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) 7-10% беретін көрінеді. (ЖІӨ— 37,5 млрд. доллар құраса, демек оның 10% 3 миллард 750 миллион доллар болады). Ал, 2007 жылы Лакшами Миттал 1 миллиард долларды зауыттың техналогиясын жаңалап модернизациялауға, яғни жаңартуды жоспарлап отыр екен. Енді «Испат-Кармет» 1 миллион 400 мыңдай халық тұратын ірі кәсіпорындары бар Қарағанды облысын 6-7 жылдың ішінде аяғынан тік тұрғызып қана қоймай, республикалық бюджетке де көп мөлшерде салық төлеуде. Мемлекеттік мудде жағынан қарағанда, Лакшами Миттал секілді инвесторлар мемлекетке қаржы-экономика жағынан өте тиімді екенін білдік [22].

Пайдаланылған әдебиеттер:1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030. Барлық қазақстандықтардың әл-

ауқатын арттыру, гүлденуі және қауіпсіздігі. Ел президентінің Қазақстан халқына Жолдауы / Егемен Қазақстан, 21 қазан 1997.

2. Қазақстан Республикасының №163-1 «Шетелдік инвестициялар туралы» Заңы//Егемен Қазақстан, 17 тамыз 1997 ж.

3. Қазақстан Республикасының №158-1 «Тікелей инвестицияны мемлекеттік қолдау туралы» Заңы//Егемен Қазақстан, 14 наурыз 1997 ж.

4. «Қазақстан Республикасы экономикасының тікелей және шетелдік инвестициялық назар аудару үшін приоритетті секторлар қатарын бекіту туралы» //Егемен Қазақстан, 26 наурыз 1997 ж.

5. «Жеңілдік пен преференция жүйесінің жалпы жағдайын және олардың инвесторлармен арасындағы келісім жүргізуде ұсынылу тәртібін бекіту туралы» //Егемен Қазақстан, 26 наурыз 1997 ж.

6. Қазақстан Республикасының №172-1 «Тікелей инвестицияны мемлекеттік түрде қолдау туралы» Заңы//Егемен Қазақстан, 12 мамыр 1997ж.

7. Қазақстан Республикасының №176-1 «Құнды қағаздар нарығы туралы» Заңы//Егемен Қазақстан, 12 мамыр 1997 ж.

8. Қазақстан Республикасының №179-1 «Құнды қағаздармен арадағы келіссөздерді тіркеу туралы» Заңы//Егемен Қазақстан, 12 мамыр 1997 ж.

9. «Қазақстан - 2030» Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы, Алматы: 1997.

10. Доклад о мировых инвестициях: прямые иностранные инвестиции и проблема развития Нью-Йорк-Женева: ООН , 2009. UNCTAD/WIR/1999 (Overviev).

85


11. Мобиус М. Руководство для инвестора по развивающимся рынкам: пер. с англ.- М.: Инвестиционная компания «Афон», АОЗТ «Гривна», 2005.

12. Елемесов Р.Е. «Международные экономические отношения», Алматы: 2001.

13. Қазақстан Республикасының “Инвестициялар туралы” Заңы 2003 жылы 8 қантар №373-11//Егемен Қазақстан, 8 қантар 2003 ж.

14. Қазақстан Республикасының “Инвестициялар туралы” Заңы 2005 жылы 4 мамыр №48//Егемен Қазақстан, 4 мамыр 2005 ж.

15. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасының инвестициялар туралы заң актілерге өзгертулер мен қосымшалар» 2006 жылы 31 қаңтар №125 //Егемен Қазақстан, 31 қантар 2006 ж.

16. Қазақстан Республикасының "Жер койнауы мен оны пайдалану" Заңы.

17. Қазақстан Республикасының "Мұнай туралы" Заңы.18. Кулжанов К.У. Управление инвестиционной деятельностью

предприятия (на примере ОАО «Корпорация «Казахмыс»): -Автореферат на соиск. уч. степ. канд.экон. наук.-Алматы, 2005.

19. Роль и значение ГЦБ в структуре инвестиционных портфелей институциональных инвесторов. /Аналитический журнал «Рынок ценных бумаг Казахстана» №5, 2009 г.

20. Итоги развития биржевого фонда рынка за 2010 г. /Аналитический журнал Рынок ценных бумаг Казахстана №22-23, март, 2011.

21. Ашимбаев Т. А. Государственное регулирование развития рыночных отношений в посткризисный перио. - Известия НАН РК, серия Общественные науки, 2010, №2.

22. Серикбаева К. Финансовые аспекты совершенствования инвестиционных отношений в Казахстане // Аль-Пари, 2010, №2.

ТүйінҚазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының

2003-2015 жылдарға арналған стратегиясының басты мақсаты болып: «Шикізат бағытынан қол үзуге ықпал ететін экономика салаларын әртараптандыру жолымен елдің тұрақты дамуына қол жеткізу, ұзақ мерзiмдi жоспарда сервистік-технологиялық экономикаға өту үшін жағдай жасау» болып көрсетілген.[1] Стратегия Қазақстанның 2015 жылға дейінгі кезеңге арналған мемлекеттік экономикалық саясатын қалыптастырады және экономика салаларын әртараптандыру арқылы дамудың шикізаттық бағытынан қол үзу арқылы елдің тұрақты дамуына қол жеткізуге бағытталған.

Өңдеушi өнеркәсіпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге түсуге қабілетгі және экспортқа бағдарланған тауарлар, жұмыстар және

86


қызметтер өндірісі мемлекеттік индустриялық-инновациялық саясаттыңбасты нысанасы болып табылады.

КАЛДЕНОВА Г.С.

ПЛАСТИКАЛЫҚ КАРТ ОЧКАЛАРДЫ ҚОЛДАНУ АЯСЫНДАҒЫ АЛАЯҚТЫҚ

Қазіргі кезде дүниежүзінде 200 ден астам елдер пластикалық карточкаларды төлем айналымында қолдануда, яғни пластикалық карталар банк ішіндегі «технологиялық эволюцияның» маңызды элементі деп қорытынды жасауға болады.

Электронды есептесу жүйесінің қызметтендіру механизмі пластикалық карточкаларды қолдану негізінде (функционирования) құрылған және де банкоматтың көмегімен жүргізілетін барлық операцияға кіреді, яғни сауда мекемелеріндегі тұрғындардың есептесуін электронды жүйелері жұмыс орынды клиенттерге банктік қызметтер көрсету жүйесі.

Клиенттердің көзқарастары бойынша карточкалардың тартымдылығы келесіде:

бір жағынан тәуекелдің төмендігі (өзімен бірге көп ақша соммасын алып жүрмейсіз), екінші жағынан-сатып алу кезінде тез төлеу мүмкіншілігі (моментально);

валютаны айырбастаудың қажеті жоқ - оны сіз үшін банк орындайды; бюджетті бақылаумен жоспарлау қатаңдай түседі; карточка жоғалған кезде банкке хабарлай қоясыз, яғни сіздің есептесу

шотыңыз бойынша есептесулер тоқтатылады (заблокировано);банк салған ақша қаражаттары үшін проценттер алуға болады, яғни

жаңа технологиялық құрамымен қолдану.Пластикалық карточкалардың кемшіліктері:карточканы қолдану үшін төлеу қажет, карточканы барлық

дүкендермен басқа да сауда ұйымдарымен қызмет ету аялары қабылдай алмайды;

банктер арасында өзара есеп-айырысу жүйелері өңделмеген, яғни бір банктің пластикалық карточка қолданушысы (клиент) басқа банктердің банкоматына қолдана алмайды.

банктік карточкалар бойынша операциялар банк қызметінің табысты түрлерінің бірі болып табылады.

Банк карточкалармен жұмыс жасауға мүдделі: олар тартымды ресурстар көлемін көбейтуге мүмкіншілік береді; карточкамен жасалатын барлық операцияларға әдетте (комиссионный)

сыйақы алады, одан басқа клиент карточканы алу үшін төлейді; банк-қатысушы инновациялық процестердің беделін өсіреді;

87


«Карта бизнесінің» жағымсыз жағы болып, банк үшін жоғары шығындармен байланысты, әсіресе карточкалармен бастапқы жұмыс істеу кезінде.

Қазіргі кезде әлемде миллиардқа жуық банктік пластикалық карточкалар қолданылады.

Карточкалар қаржылық инструмент ретінде жаңарып отырады, оны қолдану аясы өседі және карточканы қолдану арқылы қызмет көрсету кешені кеңейе түседі. Бірақ әдетте жоғары бизнесті табысты көбінесе ақша айналымының аясында банктік пластикалық карточкаларды алаяқтық жолмен қолданудан көптеген банктер шығынға ұшырауда.

Қазіргі кезде алаяқтықтың кең таралған түрі - жалған карточкалар, яғни қолдан жасалған карточкалар. Халықаралық нарықта жалған карточкалардың жасаудан және қолданудан Оңтүстік - Шығыс Азия алғашқы орында, онда көптеген операциялар жүргізіледі. Қылмыскерлер бірлескен «филиалдар» Испанияда, Италия және Ұлыбританияда белсенді жүргізілуде.

Мұндай операциялар Гонконгтық Қытайларда алдыңғы қатарлы орында. Азиаттық қылмыскерлер топтары бұрынғы кезде карточкалардың жоғары сапалы дубликатын дайындайды, олар азиялық, сонымен қатар европалық нарықтарда қазірге дейін жоғары сапалы тауарларды алуға ешқандай тәуекелсіз қолдануда. Дубликатты дайындауға қажетті ақпараттарды (карточка номері, тоқтату датасы, ұстаушының аты-жөні т.б.) қылмыскерлер сауда және сервис мекемелерін қызметкерлері арқылы алады, ал жалған карточканы сапасы өте жоғары болғандықтан, алаяқтар кассирмен сөйлеспей-ақ қолдана алады.

Қазіргі күні дүниежүзінде миллиардтан астам банктік карточкалар есептеледі. Қаржы құралы ретінде карточкалар әрдайым жетілуде, олардың қолдану аясы өсуде, оларды қолдану арқылы көрсетілетін қызметтер кеңістігі кеңеюде.

ТМД территориясында банктік карточкалармен алаяқтықтың үлес салмағы несие-қаржы сферасындағы алаяқтықтың жалпы көлемімен салыстырғанда аз. Пластикалық карточкалар шығаратын эмитент банктер құқық қорғау органдарына банкте болатын алаяқтықтарды көбінесе хабарламайды, себебі олар өздерінің іскерлік беделін түсіруге әсерін тигізеді.

Криминалистер пластикалық карточкаларға байланысты 2 қылмысты бөледі: өшірілген (удаленные, интернет арқылы көрсеткіштер базасын ақпараттық манипуляциялау) және тікелей, карталармен есептесу кезінде жүргізіледі.

Көптеген жағдайда қылмыскерлер картаны жалған карталар жасаумен айналыспайды, алаяқтық кестеде көбінесе ұрланған немесе жоғалған карточканың түпнұсқасы қолданылады.

88


Кей жағдайларда, карточканы ұстаушының өзі карточканың ұрланғаны және жоғалғаны туралы жалған арыз береді. Банктің процессингтік орталығы карточканың номерін стоп-қағазға енгізіп, барлық сауда нүктелеріне хабарлағанша бірнеше күн өтеді. Осы уақыт аралығында карточка иесі немесе оның сыбайласы карточкадан максималды операциялар санын жүргізеді, содан кейін банкке өзінің претензияларын ұсынады.

Бір мысал келтірсек, Ресейлік азаматы компанияның шаруасы бойынша іссапармен АҚШ-қа барады. Сол жақта оның сыбайласы пластикалық карточканың (түпнұсқасы) магниттік жолынан ақпараттарды көшіріп алады. Жоғарыда аталған азамат АҚШ территориясынан кеткесін, бірнеше күннен кейін американдық сыбайласы карта бойынша ірі соммаға төлемдер жүргізеді. Клиент банкке претензияларын ұсынады.

90-шы жылдардың екінші жартысында жалған банктік пластикалық карточкаларды жасау аясындағы Европадағы азиаттық «тигрлерді» Африкадан шыққан қылмыскерлер топтары ығыстыра бастады. Азиаттықтарға қарағанда африкандықтар тауар алуға ұмтылмайды, олар жалған карточкаларды банктер ден тек қолма-қол ақша алуға қолданады. Африкандықтардың қолданатын жалған карточкалардың АҚШ-та өңдейді (Калифорнияда бірінші рет жалған карточкаларды өндіру бойынша шеберханаларды таратқан).

Пластикалық карточкалар индустриясы алаяқтықпен күресу бойынша көптеген шаралар қолдануда, яғни сақтау деңгейлерінің санын көбейту арқылы (голограмма енгізу арқылы).

Қылмыстың келесі түрі - түп нұсқа (подлинник) карточкаларды заңсыз қолдану бойынша топтастырылады. Оған ұрланбаған жоғалған карточкалармен жасалатын операцияларды жатқызуға болады.

Карточкаларды заңсыз алудың әдістері болып үшінші тұлғаға қасақана оймен беру (умышленно), карточка ұстаушысынан ұрлап алу т.б.

Эмитенттен клиентке жіберу кезіндегі ұрлау қылмыскерлерге келесі себептер бойынша қызығушылықтары бар:

карточканың көп кешігуіне байланысты карточканы жедел блокирлеудің болмау мүмкіншілігі;

ұрлау кезінде, әдетте қол қойылмаған, сондықтан да қылмыскерлер өздері қол қойып алып әрі қарай заңды түрде (легальный) қолдануына болады.

Пластикалық карточкаларды қолдану аясындағы мұндай қылмыстық істер карточканың қаржы инструменті ретінде беделін түсіру қауіпті. Тәжірибе көрсеткендей мұндай қылмыстармен тек бір ғана қорғау органдарымен күресу қиынға соғады.

Құқық қорғау органдарының жұмысына кедергі болатын қиыншылықтар: техникалық жабдықтауды жоғары деңгейде ұстау үшін

89


қаражаттың тапшылығы, қызметкерлерді маманды оқу төлем жүйелерімен банктер өткізетін семинарлар мен конференцияларға қатысу.

2010 жылы Қазақстан банктері сомасы 52,5 млн. теңге болатын 926 заңсызжүргізілген транзакцияны анықтады (немесе Қазақстан эмитенттерінің төлем карточкаларынпайдаланып жүзеге асырылған төлемдердің жалпы санының 0,002%), бұл сәйкесінше 2009жылмен салыстырғанда саны мен сомасы бойынша 1,5% және 21,1% кем. Олардың ішінен қолма-қол ақшасыз сомасы 22,8 млн. теңге 441 транзакция және қолма-қол ақша алу арқылысомасы 29,7 млн. теңге 485 транзакция жасалды.

Бұл ретте негізінен Қазақстан банктерінің төлем карточкаларын пайдаланыпжасалатын алаяқтық транзакциялар Қазақстан Республикасының тыс жерлерде жүзегеасырылатындығын айта кеткен жөн (жалпы соманың 75,7% және алаяқтық операциялардыңжалпы санының 72,9%), бұл алаяқтар желісінің шетелдерде, соның ішінде Шығыс Азияаймағының елдерінде таралғандығын көрсетеді. Қазақстан банктерінің төлем карточкаларын пайдаланып шетелдерде жасалатын алаяқтықтың ең көп таралған тәсілі болып жалған төлемкарточкаларының көмегімен алаяқтық жасау тәсілдері табылады. Қазақстан Республикасының аймағында Қазақстан эмитенттерінің төлем карточкаларын пайдаланып алаяқтықтың жалпы көлемі мен санының 24,3% және 27,1% жүргізілді. Бұл ретте Қазақстан банктерінің төлем карточкаларын пайдаланып Қазақстан аймағында жасалған алаяқтықтардың ең көп таралған әдісі болып жалған және жоғалған немесе ұрланған төлемкарточкаларының көмегімен жасалған алаяқтық тәсілдері табылады (1-кесте).

Кесте 1.2010 жылы төлем карточкаларын пайдаланып алаяқтық жасау

тәсілдері жөніндегі мағлұматтарАлаяқтық

тәсіліҚазақстан аймағында Қазақстаннан тыс жерлердеСаны(бір)

Жалпы көлемін е үлесі, %-бен

Сомас ы (мың теңге)

Жалпы сомада н үлесі, %-бен

Саны(бір)

Жалпы көлемін е үлесі, %-бен

Сомас ы (мың теңге)

Жалпы сомада н үлесі, %-бен

Жалғантөлем

карточкалары

30 12,0% 4263,8 33,4% 339 50,2% 27448,0

69.1%

Жоғалғанұрланған

төлемкарточкалар

ы

101 40,2% 3609,8 28,3% 33 4,9% 774,9 2.0%

Пошта,телефон,

17 6,8% 610,2 4,8% 171 25,3% 6728,7 16,9%

90


интернетарқылы

тапсырысберу

Басқалары 103 41,0% 4264,7 33,5% 132 19,6% 4783,9 12,0%Жалпы

қорытынды251 100% 12748,

6100,0% 675 100,0% 39735,

4100,0%

Ескерту - Автор диаграмманы Ұлттық Банк мәліметтері негізінде құрастырғанҚазіргі кезде пластикалық карточкаларды қолдану қолма - қол

ақшасыз есеп айырысуды ұйымдастыруда ең бір прогрессивтік құрал екенін әлемдік тәжірибе дәлелдеді. Олардың көптеген түрлерінің ішінде, негізінен, магнитті жолағы бар кең қолданылады. Өркениетті мемлекеттерде жоғары қорғалу дәрежесі бар микропроцессорлы карточканы айналымға енгізу үшін белсенді жұмыс жүргізілуде.

Жоғарыда аталғандарды қорытындылай келе, төлем карточкалары нарығыныңтұрақты дамуының сақталып қалу үрдісін қайта айта кеткен жөн. Төлем карточкаларынпайдаланып қызмет көрсетулер санының жоғарылауы бақылануда, аталған қызметтердіңсапасы да жақсаруда, бұл соңғы жылдары қолма-қол жасалмайтын төлемдер мен ақшааударымдарының жоғарылауына септігін тигізді. Сонымен қатар, Қазақстанаймақтарында төлем карточкаларына қызмет көрсету желілерін кеңейту жөніндегіжұмыстарды жалғастыру, халықты тауарлар мен қызметтерді төлеу кезінде осы өнімдіпайдалануға ынталандыру қажет.

Пайдаланылған әдебиеттер:1. www.afn.kz2. www.nationalbank. kz.

КАЛДЕНОВА Г.С., КОНАКБАЕВА А.У.

ҚАЗАҚСТАН ҚОР БИРЖАСЫН ТҰРАҚТАНДЫРУ МӘСЕЛЕСІ

Дамыған елдерде бағалы қағаздар нарығын ақпараттандыру әбден дамыған. Мәселен, Швецияда әр үй иесі акция ұстаушы болып келеді. АҚШ, Ұлыбритания елдерінде халықтың үшінші азаматы акционер болып есептеледі, себебі онда халық бағалы қағаз арқылы пайда табу мақсатында өзінде артық қор болса , бар резервтік қорларын бағалы қағаздар сатып алуға жұмсайды.

Дамыған 24 мемлекетте бағалы қағаздар рыногы ұзақ жылдан бері қолданылып келеді. Нью-Йорк қор биржасында ақпараттандыру ресурстарымен әр күн сайын шамамен 150-200 млн. акция сатылады, ол ақшалай қаражат есебінде 20 млрд. АҚШ долларын құрайды. Бұл Ресей мемлекеті үшін бір айлық, ал Қазақстан үшін бір жылдық бюджетке

91

http://www.afn.kz

http://www.nationalbank


қарайлас ақша. Бізде акционерлік қоғам саны өте көп болғанымен, олардың акцияларының кең қолданысқа ие болып, жаппай саудаға түсіп жатқандығын әлі көре алмай келеміз.

Еліміздегі компаниялары табысты жұмыс істеп жатқан шетелдік инвесторлар шамасы келсе, акцияның мемлекеттік пакетіне ешкімді ортақтастырмай бірте-бірте бәрін де өздері иемденгенді жөн көреді.

Екіншіден, акциялар еркін саудаға шығарылған жағдайда ертеңгі күні қоғам ішінде білікті акционерлер пайда болуы және акционерлік қоғам басшылығының алдына өз талаптарын қоя бастауы мүмкін.

Шығарылған акциялар тартымды болуы үшін компанияның табысты жұмыс істеуі шарт. Корпоративтік басқару дегеніміз- топтық мүддені білдіретіндіктен топтар арасындағы жарыс жағдайы топтың ішке қарай жұдырықша жұмылуын да күшейте береді.

Қарқынды даму нәтижесінде Орталық Азия елдерінің көшбасында келе жатқан Қазақстанның қаржы орталығын құруға деген ұмтылысы дер кезінде жасалып отырған заңды құбылыс. Қазақстанның осындай қаржы астанасы Алматы десек қателеспейміз.

Еліміздегі қаржы институттарының көпшілігі осында шоғырланған. Алматы аумағында республикамыздағы барлық банктердің 70% -дан астамы, 30 шақты сақтандыру компаниялары, тауар және қор биржалары орналасқан. Бұған қоса, жергілікті капиталдың көп мөлшерде жинақталуы мен рынокқа шетелдік кәсіби қаржы делдалдарын кіргізудің либералды жүйесі АӨҚО құруға қазірдің өзінде алғы шарттар бар екендігін көрсетеді.

Сол міндеттердің арасында халықаралық стандарттарға сай және шетел қатысушыларын тартуға жәрдемдесетін қаржы орталығын институттық дамыту; қаржы орталығында жұмыс істеу мақсатында инвесторлар мен брокерлік ұйымдар қатарына кәсіпқой қатысушылар мен эмитенттерді тарту; «Самұрық-Қазына» АҚ секілді мемлекеттік ұйымдардың құрамына кіретін компаниялардың қаржы орталығы қызметіне белсенді қатысуын қамтамасыз ету; отандық экономиканы жаңғырту үшін бағалы қағаздар рыногы арқылы халықтың ішкі жинақтарын тарату; БҚР және қаржы орталығының қызметін мемлекеттік реттеуді жүзеге асыру секілді көкейкесті мәселелердің қамтылып отырғандығын айта кетсек артық болмас.

Алматы қаласындағы халықаралық инвестициялық форумның ұйымдастырылып, оған әлемдегі ірі деп танылатын бес халықаралық биржа алаңдары - Гонконг биржа алаңы, Сингапур қор биржасы, Ресей қор биржасы, Лондон қор биржасы, Париж қор биржасы - Alternext алаңы өкілдерінің жиналуы соның бір айғағы болды.

Қазіргі күні АӨҚО бағалы қағаздар рыногына барлық қатысушылары үшін арнайы жағдайлар қарастырылған. Соның ішінде жеке тұлғалар сату немесе сатып алу операциялары жүргізген бағалы қағаздар бойынша салықтың екі түрінен босатылады.

92


Қарыздық бағалы қағаз бойынша дивиденд, сыйақыға және қарыздық бағалы қағазда сату барысында пайда болған құн өсіміне салық салынбайды. Қарапайым халыққа беретін пайдасы жеңілдік арқылы табыстың арта түсетіндігі болса, мемлекет үшін пайдасы бағалы қағаздардың ұйымдасқан рыногының елеулі тартымдылыққа ие болатындығы.

Қазіргі кезде мемлекеттік қызметкерлер үшін бағалы қағаздарды иемденуге мүмкіндіктер берілді.

2010 жылы Қазақстан Республикасы халқының инвестициялық және қаржылық сауаттылығын арттыру 2007-2011 жыдардарға арналған бағдарламаға сәйкес халықтың қаржы рыногындағы инвестициялық белсенділігінің деңгейін білу мақсатында әлеуметтік таңдаулы зерттеулер болған, халықтың белсенділік деңгейі 1-ші суретте белгілі болды.

Мұнда, халықтың жартысы, яғни инвестициялық белсенділік деңгейін арттыру бойынша ешқандай деп жауап беріпті, ал белсенділік бойынша ең көп бөлігі кредиттер болып тұр, ең аз бөлігі бағалы қағаздар (акция, облигация) болып тұр.

Қор рыногының тиімді жұмыс істеуінің басты мәселелерінің бірі - халықтың қаржы сауаттылығын көтеру. Бұл мәселені шешу мен халықты қаржы аспаптарымен инвестициялау үшін қажетті білім беру, жинақтарын қаржы аспаптарына салуға қатысты қауіпті бағалай білуге үйретуді қамтамасыз етуге бағытталған шараларды іске асыру, бүгінгі таңдағы өзекті мәселе болып отыр.

Қазақстан қор рыногында сатылымда жүрген компаниялар акцияларының индекстік өзгеруінің ағымдағы кезеңдегі динамикасын қоса отырып Қазақстанның қор рыногындағы жағдайды баспасөзде кеңінен жариялау.

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%

К редит

В алю та

М үлікті сақтанды ру

Депозит

Ө мірді сақтанды ру

А кция

П ай П И Ф а

О блигация

Еш қандай

24,0%33,7%

~ 1 19,0%27,4%

17,5%22,3%

16,8%27,6%

10,2%17,5%

~1 1,3%8,4%

"I 0,8%I 4,1%

1 0,7%7,0%

37,7%

□ Ж ақы н уақы тта □ Болаш ақта

51,2%

Сурет 1. Халықтың қаржы рыногындағы инвестициялық белсенділігінің деңгейін арттыру

93


Ескерту - «АӨҚО» АҚ мәліметтері негізінде.Материалдар ақпараттық-шолу сипатын алатын болады және

халықтың қаржы рыногы жұмысына тартуға және өңірлік қаржы орталығын танытуға бағытталады. ҚР Қаржы министрілігі, «Самұрық- Қазына» мемлекеттік холдингі, «Делойт» пен «Ренессанс капитал» компанияларымен біріге отырып, «Биржа» ұлттық ойынын іске асыру.

Бұл жобаның негізгі мақсаты халықты қор рыногы жұмысына тарту және қаржылық сауатын ашу болып табылады.

«Биржа» ұлттық ойынына қатыса отырып, қазақстандықтар жаңа білім алып, тәжірибе жүзінде бағалы қағаздарды инвестициялау мүмкіндігін алады. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар-мүліктік құқығын көрсететін куәлігі бар, көрсетілген немесе берілген жағдайда күшіне енетін, өзіндік нысаны мен реквизиттері бар құжат, ол құжат тек ғана заңды тұлғаға жатады.

Алматы қаласы қаржы орталығы 2015 жылға дейін Азияның жетекші қаржы орталықтарының 10-ғына кіруді мақсат етіп отыр.

Пайдаланылған әдебиеттер:1. www.rfca.kz2. www.thebanker

НУРЖАНОВА М.Н.

КӘСІПОРЫННЫҢ ЕСЕП САЯСАТЫ

Нарықтық экономиканың қалыптасуы жағдайындакәсіпорындарындағы бухгалтерлік есепті ұйымдастыруды жетілдіру бағыттарының бірі оның Есеп пен есеп берудің халықаралық стандарттарға қарай бағыт алуы болып табылады.

Есептің халықаралық стандартын енгізу есептің, бақылаудың сапасы мен тиімділігін едәуір арттыруға мүмкіндік береді, кәсіпорындар есептің неғұрлым негізделген жүйелерін, оның ерекшеліктерін, спецификасын, өндірісті, еңбекті және басқаруды ұйымдастырудағы техникасы мен технологиясын көрсету арқылы пайдалануына белгілі бір дербестік береді.

Қазақстан Республикасы ұлттық комиссияның 1996 жылғы 12 қарашадағы №3 қаулысына сәйкес барлық кәсіпорындар меншік нысаны мен қызмет түріне қарамастан Бухгалтерлік есептің Қазақстандық стандартына көшті.

Қазіргі кезге дейін бухгалтерлік есеп бойынша 31 қазақстандық стандарт қолданылады.

Халықаралық бухгалтерлік стандарттарға көшу кәсіпорынның жаңа есеп саясатын әзірлеуді қажет етті.

94

http://www.rfca.kz

http://www.thebanker/


Есеп саясаты - бұл ұйымның есептік нұсқасын, нұсқалар рұқсат етілген есеп объектілерін бағалаудың, сондай-ақ белгіленген нормалардың талаптарына және кәсіпорын қызметінің ерекшеліктеріне орай бухгалтерлік есепті жүргізу мен ұйымдастырудың техникасының нысандарын талдау.

Кәсіпорынның есеп саясаты жалпылама қабылданған, белгілі бір қағидалар жиынына негізделеді. Мұның өзі нарық экономикасы жағдайында бухгалтерлік есептің рөлі мен мәнін арттыруда аса маңызды болмақ.

Нарықтық экономика жағдайында бухгалтерлік есеп іскер адамдарды біріктіре алатын бизнес пен кәсіпкерліктің тілі болып табылады. Бұған қоса, бухгалтерлік есеп макро-экономикалық көрсеткіштердің қалыптасуының жалпы мемлекеттіе жүйесінің маңызды құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады. Ал бұның өзі әрбір кәсіпорын мұндай көрсеткіштерді есептеп шығаруға қажетті ақпараттарды әзірлей отырып, бірегей әдістер мен қағидаларға сүйенулері керек. Бұл қағидалар есеп ресімдерін таңдау мен есеп процесін әзірлеуде сақталуға тиіс, кәсіпорынның есеп жүйесіндегі бастапқы сәттерді белгілейді.

Олар - кәсіпорындағы бухгалтерлік есептің жүйесін құрудағы іргетасы. Оның мақсаты салыстырмалы ақпаратқа рұқсатты қамтамасыз ету, қаржы жағдайы мен қызмет нәтижесі туралы шынайы ақпаратты тапсыру болып табылады.

Есеп саясатын қалыптастырған және қолданған кезде есептің мынадай принціптерін сақтау керек:

1. Есептеу - кәсіпорынның кірістері мен шығыстары олардың келіп түсуіне немесе туындауына қарай танылады және бухгалтерлік есепте көрсетіледі.

2. Үздіксіздік - яғни объектілер үздіксіз әрекет ететін, болашақта да жұмысжасайтын болып саналады.

Оның таратылуға немесе қызмет көлемін едәуір қысқартуға ешқандай ниеті де, мұқтаждығы жоқ деп болжамдалады.

3. Түсініктілік принципі - қаржы есептемелеріндегі барлық ақпараттар пайдаланушыларға түсінікті болуға тиіс.

4. Маңыздылық. Пайдаланушылар негізделген басқару шешімдерін қабылдауы және кәсіпорынның шаруашылық қызметін бағалауы үшін қаржылық ақпарат маңызды болуы керек.

5. Мәнділік. Ақпарат мәнді болуға тиіс. Егер біз қаржылық есептемеде қандай да бір мәліметті жіберіп алсақ немесе дұрыс ұсынбасақ, онда бұл ақпаратты пайдаланушылардың экономикалық шешіміне эсер етуі мүмкін.

6. Растық. Ақпаратта қателік немесе жалғандық жоқ болса, ол рас болып табылады және оған пайдаланушылар сене алады.

7. Бейтараптық. Қаржылық ақпарат тәуелсіз болуға тиіс.

95


8. Сақтық, яғни активтер мен кірістер артық бағаланбас үшін, ал міндеттеме немесе шығын белгісіздік жағдайында кем бағаланбас үшін шешім қабылдаған кезде қаупсіздік жағдайын сақтау, абайлау.

9. Аяқталғандық. Растықты қамтамасыз ету үшін есепті кезеңдегі ақпарат толығымен аяқталған болуы тиіс.

10. Салыстырмалылық. Қаржылық ақпарат бұрынғы есеп кезеңдердегі ақпаратпен салыстырмалы болуға тиіс.

11. Дәйектілік. Субъекті таңдап алған есеп саясаты мен әдістер, объектілер бір есепті кезеңнен келесі есептік кезеңге дәйекті түрде қолданылуы керек. Егер біз бір есеп саясатын таңдап алып, келесі жылы басқа есеп саясатын таңдайдық болсақ, онда мұндай жағдайда түсіндірме жазулар болуға тиіс, біз оларды негіздеуге тиіспіз.

12. Күмәнсыз және риясыз ұсынба. Қаржылық есептеме оны пайдаланушылардың қаржы жағдайы, қаржы-шаруашылық қызматінің нәтижесі, ақша қаражаттарының қозғалысы туралы күмәнсыз және риясыз көзқарас туғызуы керек.

Бұл принциптер кәсіпорынның есеп саясатын әзірлеуге және қабылдауға негіздемені қамтамасыз етеді. Бұларды сақтамау кәсіпорынның мүліктік және қаржы жағдайы туралы көріністі бұрмалайды. Оның қызметінің нәтижесі бухгалтерлік есепті дұрыс жүргізбеу ретінде бағалануы керек. Бухгалтерлік есептің стандартты есеп саясатын қалыптастыруға база болып саналады. Олар шаруашылық операцияларын, активтер ді, меншікті капиталды, міндеттемелер мен шаруашылық қызметінің нәтижелерін көрсетудің бірнеше нұсқасын ұсынады.

Есеп саясатын қалыптастыру әрбір стандартта ұсынылатын әдістердің біреуін таңдап алу және оларды негіздеумен түсіндіріледі. Есеп саясатының қалыптасуына кәсіпорынның басшысы жауап береді.

Есеп саясатының ашылуы - бұл қаржылық есептемеге түсіндірме жазудағы неғұрлым елеулі аспектілерге сипаттама беру.

Қаржылық есептеменің деректері бойынша кәсіпорынның мүліктік және қаржылық жағдайы, оның төлем қабілеті, шаруашылық етудің негізгі ережелері, кәсіпорын қызметінің жақсаруындағы үрдістер және т.б. көрсеткіштер белшіленеді.

Бұйрықпен ресімделген есеп саясаты нормативтік құжат болуға тиіс.ХҚЕС 1 « Қаржылық есеп беру»ХҚЕС 1-тың мақсаты болып жалпы пайдалануға арналған қаржылық

есеп берудің негізін ашу болып табылады. Стандарт бекітеді:• қаржылық есеп берудің жалпы ережелері• қаржылық есеп берудің құрылымы бойынша нұсқау• қаржылық есеп берудің мазмұны бойынша мейлінше аз талаптар• қаржылық есеп берудің ХҚЕС бойынша нұсқау• ХҚЕС-тан мүмкіндігінше алшақ қаржылық есеп беру нұсқауларын

96


ХҚЕС 1 қаржылық есепті ХҚЕС-тың барлық талаптарына сәйкестендіре отырып қаржылық есепті ұсыну болып табылады. Қаржылық есептің формасы нақты бір сұрақтар бойынша біріккен ақпараттарды және қысқарған аралық есеп беруді қарастырмайды.

Қаржылық есеп беру стандарттың барлық бөлігіне сәйкес келгенде ғана стандарт бойынша сәйкес келеді деп есептеледі. Стандартты толық емес және бөлшектеп қолдануға болмайды ,стандарттың әр жерінен бір таңдап қолданылған қарждылық есептілік халықаралық стандартқа сай жасалған деп есептелмейді.БЕС -пен салыстырғанда ХҚЕС есептілікті ұсыну үшін нақты түрде базалық қамтамасыз етіледі. ҚР қаржы Министрінің жарлығы 17.01.03ж. №14 бойынша БЕС30 бекітілді ,мұнда қаржылық есепті ұсынудың жалпы жағдайы қабылданған .ХҚЕС-тың ҚБЕС -тан айырмашылығы-есеп тапсыру кезеңін анықтау .ҚБЕС бойынша. есеп кезеңі -қаңтардың 1-нен 31-желтоқсан аралығы болса, ХҚЕС басқа кезеңді қолдануды білдіреді.

БЕС 1 «Есеп саясаты және оның ашылуы» ,БЕС 2 « Бухгалтерлік баланс және қаржылық есептіліктегі негізгі ашылымдар», БЕС 3 «Кірістер мен шығыстар есебі» , «Қаржылық есептілікті жасауға методикалық нұсқаулықтар» , БЕС 30 «Қаржылық есептілікті ұсыну».

Қаржылық есептілікті ұсынудың толық негізі ашылатын (ХҚЕС7-та ашылатын ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есептен басқа) ХҚЕС1 -тан ҚБЕС- тың айырмашылығы қаржылық есептілікті жасау тәртібі үшін 2003 жылға дейін БЕС1-3 және қаржылық есепті жасаудың методикалық нұсқаулары (17.01.03ж-БЕС30) қолданылды.

БЕС 1 есеп саясатын есеп қағидаларын сақтау арқылы құрастырудың жалпы ережелерін бекітті.БЕС2 активтердің негізі мен ұсынылымын анықтады, қаржылық есепте меншікті капитал мен міндеттемелері және оларды бағалаудың негізін қарастырмады, сондай-ақ қаржылық есепті ұсынар алдындағы анықталатын ақпараттарға талап қоя білді. Министрлік және ведомстволар арнайы есеп беру формасын қалыптастыра алады деген де түсінік те болды. БЕС3 кірістер мен шығыстар статьяларын қарастырады. Қаржылық есепті жасау туралы методикалық нұсқаулықтар қаржылық есепті ұсыну формаларының жалпы инструкциясын көрсетеді.

БЕС 30 ХҚЕС1-тың негізі қарастырылған көшірмесі болып табылады. ХҚЕС-та басқа есеп кезеңін қолдануға рұқсат етілсе , БЕС-та кезеңді-1 жыл іші деп бекітеді.

ХҚЕС негізіндегі есеп саясаты .Есеп саясаты -бұл кәсіпорынның бухгалтерлік есебін және салық есебін жүргізу үшін ерікті түрде қажет нұсқасын таңдап алған экономикалық саясатының бір бөлігі.

«Есеп саясаты» түсінігі «Есеп саясаты және оның ашылуы» деп аталатын БЕС-1 қабылдануына байланысты пайда болды.

97


Есеп саясаты БЕС бойынша кәсіпкерлікке көп көңіл бөлді. Муны қаржылық есептіліктің сапалы және нақты жасалуына септігін тигізетін және қамтамасыз ететін жанама фактор ретінде қарастыруға болады.

ХҚЕС « Қаржылық есептілікті жасау» -да басқаша айтылады: «Есеп саясаты -кәсіпорынның қаржылық есептілікті дайындау және болжау үшін қолданылатын нақты қағидалар, негіздемелер, шарттар, ережелер, практикалар».

Мән беріңіз: бухгалтерлік есепті жүргізу туралы ештеңе айтылмаған. Кәсіпорын өзінің есеп саясатын қалыптастыру және қолдану үшін оның қаржылық есебі ХҚЕС -тың және (ПКИ) интерпретацияларынасәйкес болуы шартты.

ХҚЕС есеп саясатын келесі тәсілдерді таңдауды қарастырады:• қаржылық есептілікті дайындау• қаржылық есептіліктің ашылуы• есеп саясатына өзгеріс енгізуХҚЕС бойынша есеп саясаты БЕС -ның есеп саясатынан

айырмашылығы оның ортақ қағидалар мен бухгалтерлік есепті жүргізу емес , қаржылық есептілікті дайындауды анықтауы.

БЕС пен ХҚЕС -нда көрсетілген есеп саясатының түрлі жолдары мен құрастыру әдістері кәсіпорынның есеп саясатының қурылымын және мазмунын анықтайды.

Қазіргі жағдайда есеп саясатын құрастырудың бірегей методикасы оның қурылымында жоқ.

ХҚЕС бойынша қаржылық есепті пайдаланушылар үшін аса маңызды емес мәліметтерге мән берілмейді. Ұйымдық -техникалық бөлім бойынша сұрақтар бухгалтерлік есеп шоттарында қалыптасатын және усынылған қаржылық есептің ақпараттарына эсер етпейтіндіктен ХҚЕС бойынша реттеуде қарастырылмаған. Мысалы ,қолданылатын техникалық құралдар мен уйымдық әрекеттер қандай болмасын шығатын қаржылық нәтиже біреу.

Инвентаризациялауды (түгендеу) жүргізу де ХҚЕС бойынша міндетті емес,кәсіпорын өзінің активтері мен міндеттемелерін қалай көрсетуді сақтық қағидасына сүйене отырып өздері анықтайды.

ХҚЕС бойынша есеп саясатында құжат айналымы ережесін де айқындау міндетті емес. Бул ереже қаржылық есеп жасауды жеңілдетеді , алайда оның қурамына кірмейді және кәсіпорынның ішіндегі бақылаудың бар екендігін көрсетеді.сондықтан әр кәсіпорында мынадай маңызды сұрақ туындайды: қазіргі есеп саясатының қурылымын оған жетіспейтін элементтерді қосу және кей жерлерін өзгерту арқылы әрі қарай жумыс істеу мүмкін бе ,әлде жаңа концепция керек пе?

Қандай жағдай болмасын есеп саясаты бухгалтерлік есепті жүргізу мен қаржылық есепті усынудың алты шартына жауап беруі міндетті:

98


толықтылық, дәл уақыттылық, сақтық, нысан алдындағы приоритет мазмұны, күмәнсіздік және бейтараптылық.

ХҚЕС -қа сәйкес кәсіпорынның есеп саясаттты қалай құрылады?ХҚЕС- қа сәйкес есеп саясаты (accounting politics) -кәсіпорыннның

есеп саясатын жасауға және жүргізуге қабылдаған нақты қағидалар , ережелер жиынтығы .ХҚЕС негізінен бухгалтерлік есепке емес қаржылық есеп беруге көп көңіл бөледі.

ХҚЕС есептік саясатты анықтауда келесідей әдістерді ұсынады:• ұқсас операцияларды таңдау бойынша• жалпы анықтамалар мен критерийлер бойынша• практикада мойындалған және ұлттық ережелер негізіндеБірінші әдіс бойынша ХҚЕС -тың жалпы қағида жүйесіне, ұқсас

операцияларға қабылданған талаптарға алмастыруды ұсынады. Сонымен қатар нақты сұрақтарды реттемейтін стандарттар мен түсініктемелер қарастырылады. Мамандардың талқылауымен операциялардың ұқсастығы анықталады.

Екінші әдісте нақты сұрақтар бойынша кәсіпорынның есеп саясатының көзі болып дайындау қағидалары мен қаржылық есепті жүргізудің жалпы анықтамалары мен критерийлері табылады. Бұл анықтамалар мен критерийлер мысалы, объектке капитал салу керек пе (және қандай уақытта) ,есеп беруде ҚҚС-ты қалай көрсету керек (бюджеттен шегерімге жатқызылатын), және басқа төлемге жататын салықтарды (табысқа , ХҚЕС 12 көрсетілген есеп реттерінен басқа салықтар) анықтауда қолданылуы мүмкін. Келтірілген жағдайларда аталмыш Қағидалар есеп беруге дайындалып жатқан мамандардың сұрақтарына жауап табуын оңайлантады.

Үшінші әдісте ұлттық есеп ережелерін пайдалануға мүмкіндік бар, сонымен қатар нақты сұрақтарды шешуге арналған жалпықабылданған практикаға сүйенеді. Бұл әдісте талаптар мен шарттардың көзі болып АҚШ -тың жалпы қабылданған қаржылық есеп қағидалары саналады, себебі ол күрделі операцияларға арналып есеп ережелері жасалған. Бірақ бұл әдіс стандартқа қарама-қайшылықтар тудырмайтын болса ғана қолданылады.

Мысалы ХҚЕС-та шаруашылықтың кейбір жекелеген түрлеріне қатысты (қазба өндірісі, сақтандыру т.б .)арнаулы талаптар жоқ. Сондықтан да сондай салаларда жұмыс жасайтын кәсіпорындар көбіне қаржылық есеп дайындауда есеп Қағидаларының ұлттық деңгейде қабылданған түрін пайдаланады. Бұл кәсіпорынның кірісі мен шығысының есебін біріктіруде қолданылады. Келесі мысал кәсіпорынның төленбеген капиталын ашу туралы ақпаратпен байлнысты. ХҚЕС-та бұл сұрақ қарастырылмағандықтан есеп беруді жасау кезінде АҚШ ережелері қаралады.

99


Қалай болғанда да таңдаулы есеп саясаты орынды және сенімді ақпараттан тұратын кәсіпорынның қаржылық есептілігін дайындауын қамтамасыз етуі міндетті. Қолданушыға ақпарат экономикалық шешімдерді қабылдауға , кәсіпорынның шаруашылық өмірінің бұрынғы , қазіргі және болашақ фактілерін анықтауға эсер етсе онда ондай ақпарат орынды болып табылады.қаржылық есептілік сенімді болып табылады, егер ондағы ақпараттар төмендегі талаптарға жауап бере алса: кәсіпорынның қаржылық жағдайы мен нәтижелерін шынай ұсынса,экономикалық маңызы бар, бейтарап болса , сақтық қағидасы қарастырылса;

ХҚЕС бойынша жұмыс жағдайларындағы есеп саясаты2006 жылғы 1 қаңтардан бастап Қазақстан Республикасының

кәсіпорындарыы ХҚЕС-на сәйкес жасалған қаржы есептілігін тапсыруға міндетті «Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру туралы» Заңның талабы осындай. Жариялы компаниялар үшін мұндай талаптар2005 жылы 90-нан астам елдерде енгізілді. Бір жағынан алып қарағанда, кәсіпорындардың есепке алу жүйелері мен саясаттарын өзгерту жөніндегі үлкен міндет болса, екінші жағынан бұл инвесторлармен және кредиторлармен қарым-қатынастың жаңа деңгейін жасаудың мүмкіндігі болып табылады.

Кәсіпорындардың қаржылық басшылықтары үшін қиындығы сол, олар уақытпен шектеліп қана қоймай, бұл ХҚЕС бойынша үшінші есептелік, ал кейбір кәсіпорындар үшін салықтық, бухгалтерлік және басқарушылық есептен басқа төртінші есеп жүйесі болып табылады.

ХҚЕС өздерінің жылдам өзгерумен байланысты қосымша міндеттер туындайды 2004 жылы ХҚЕС жөніндегі комитеті активтер мен міндеттемелерді рыноктық бағалауды көбірек пайдалануға, сондай-ақ есеп стандарттарын US GAAP-пен үйлестіруге бағытталған бірқатар өзгерістерді іске асырды. Нәтижесінде кәсіпорындардың бірқатар шаруашылық шарттарын, материалдық емес активтерді, сондай-ақ қосылулар мен жойып жіберу жөніндегі мәмілелерді тану жөніндегі ХҚЕС боынша есеп саясаттарын қайта қарағаны жөн.

8-«Есеп саясаты, есептік бағалаулардың өзгерістері және қателіктер» IAS есеп саясатындағы таңдау және өзгерту критерийлерін, сондай-ақ есептік бағалаулар мен қателіктердің есептік деректерге ықпалы туралы ақпараттарды ашып көрсету жөніндегі талаптарды белгілейді.

Есеп саясаты туралы ақпаратты ашып көрсету жөніндегі талаптар 1- «Қаржы есептілігін ұсыну» IAS-белгіленген. 8-IAS қолдану аясы мынадай мәселелерді қамтиды:

• Есеп саясатын таңдау немесе оны өзгерту;• Есептік бағалауларды өзгерту;• Алдыңғы есептік кезеңдерде жіберілген қателіктерді түзету.

100


Есеп саясаты өз қурылымы мен мазмундық нысаны бойынша үш дәстүрлі блоктардан тұрады:

1. жалпы бөлім;2. уйымдастыру бөлімі;3. әдістемелік бөлім.«Жалпы ережелер» бөліміне мыналарды енгізгені жөн:• уйым туралы жалпы мәліметтер;• қаржылық жағдайлар, қызмет нәтижелері мен осы уйымның

қаржылық жағдайындағы өзгерістер туралы шынайы ақпаратты қалыптастырудың қамтамасыз етілуі туралы оның есеп саясатының негізгі мақсаты;

• таңдап алынған есеп саясаты арқылы қаржы есептілігінің халықаралық қаржы есептілігінің барлық талаптары мен Түсіндірмелер жөніндегі турақты комитеттщ түсіндірмелеріне жекелей, сондай-ақ жиынтық түрінде сәйкестігін қамтамасыз етуге тырысуды көрсету.

Будан кейін есепті жүргізген және қаржы есептілігін жасаған кезде уйым мүлтіксіз ұстануға тиіс негізгі принциптерге сілтенуге болады, оның ішінде 1-ХҚЕС-на сәйкес есеп саясатын қалыптастыруға бағытталғандарын - орындылық пен сенімділікті ерекше атап өту керек.

Есепті жүргізген және қаржы есептілігін жасаған кезде, рұқсат етілген және ол өзін ақтайтын жағдайларда, себептері мен салдарларын көрсете отырып жалпыға бірдей қабылданған шегініс жағдайларын ерекше атап көру керек.

Мысалы, қызметті тоқтату немесе елеулі қысқарту қаржы есептілігіндегі ақпаратты өзгеше бағалауларды немесе өзгеше жіктеулерді талап етуі мүмкін, муның өзін кезектілік принципінен ауытқу ретінде бағалаған жөн.

«Әдістемелік бөлім» ақпаратты қаржы есептілігінде көрсетудің ХҚЕС ұсынатын таңдаулы баламаларға орай нақты тәсілдерін қамтуға тиіс. Меніңше, егер басқаша жасаудың ерекше негіздемелері болмаса, есеп саясатын ХҚЕС бойынша бірінші рет қалыптастыратын уйымдарға «негізгі» жол бойынша жүргені жөн болады.

Жүйелілікті, кезектілікті және толықтықты қамтамасыз ету мақсатында бір ХҚЕС-нан басқасына таңдауды жүзеге асырған, яғни алдымен 1-ХҚЕС, содан кейін 2-ХҚЕС және т.б. көзделген тәсілдерді, баламаларды анықтап алған дұрыс. Бул ретте бұйрықты жасаушылар дербестіліктің жоғары дәрежесімен сипатталатын және уйымның шаруашылық өмірінде әлі кездеспеген объектілерге қатысты таңдау жасаудың барынша қиын екенің, ал кейде жүзеге асырудың мүмкін еместігін айқын түсінулері тиіс. Мысалы, материалдық емес активтердің, зерттеу, әзірлеу, өндірісті игеру және т.б. шығындарының әлі бола қоймаған амортизациясын есептеу нормалары мен тәсілдерін анықтау

101


барынша проблемалы болып келеді және олардың таяу болашақта болатыны да белгісіз.

Сондықтан біріншіден, есеп саясатына оқиғалардың барлық өрбу жағдайларын және бухгалтерлік қадағалау объектілерін алдын ала болжап білуге тырысудың керегі жоқ - ХҚЕС егжей-тегжейлі рәсімдерге емес, принциптерге сүйенеді. Ал екінші, жаңадан пайда болған бухгалтерлік қадағалау объектісін есепке алудың нақты тәсілін есепке қабылдау сәтінде, міндетті түрде 1 қаңтардағы жағдай бойынша емес, тіпті жыл ортасында да анықтауға болады. Бұл факті есеп саясатының өзгерісі емес, толықтырылуы ретінде танылатын болады, сондықтан халықаралық стандарттарға қайшы келмейді.

Өзгерістерге қатысты келетін болсақ, онда ХҚЕС өзі мен оларға түсіндірмелердегі өзгерістердің сипатындағы елеулі өзгерістер болған жағдайда ғана жол береді.

Сондай-ақ есеп саясаты - бұд алдағы жылға әрекет жасауда ұсталатын жалпы басшылық екенін және ол түсіндірме жазбаларда (немесе ХҚЕС-на сәйкес «қаржы есептілігіне түсіндірмелерде») ашылуға тиіс әдістемелік сипаттағы мәліметтерді алмастыра алмайтынын ескеру керек. Есепті кезең аяқталғаннан кейін қажетті қорытындыларды шығарып, есеп саясатын таңдаумен байланысты барлық елеулі аспектілерді ашып көрсету және ұсыну мүмкін болады. өкінішке қарай, бұл құжатты отандық қолданушылар мен қаржы есептілігін жасаушылар жеткілікті түрде бағаламай отыр. Алйда оны жасау теориясы мен практикасы көкейтесті мәселелерін талдау - жекелеген мақалалардың тақырыбы. Біздің пікірімізше, баяндаудың мұндай тәсілі (стандарттан стандартқа) құжаттың мұрагерлігін сақтауға, оның халықаралық стандарттарға сәйкестігін қамтамасыз етуг, бұл ретте елеулі болып келетін жағдайларды жіберіп алмауға мүмкіндік береді.

«Ұйымдастыру бөлімі» бухгалтерлік есепті жүргізуге, бухгалтерия құрылымын ұйымдастыруға және оның қызметкерлерінің лауазымдық міндеттерін бөлуге, бухгалтерлік есепті жүргізудің қолданылатын нысандарын, шоттардың жұмысшы жоспарын және басқаларды сипаттауға жауапты тұлғаларды анықтайтын елеулі мәселелерді қамтиды. Мұның барлығы бухгалтерия жұмысын ретке келтіруге, ақпарат келіп түскен кезде оны дәл бірегейлендіруге, бағалауға, жіктеуге және жүйелендіруге мүмкіндік беріп, есептілікті жасаған кезде жұмысты едәуір оңайландырады.

Басқа да қадамдардың болуы мүмкін.Мысалы, есеп саясаты туралы ақпарат қаржы есептілігінің

пайдаланылатын құрылымына сәйкес мазмұндалуы мүмкін, мұның өзі қаржылықты жыл аяқталғаннан кейін есептілікке түсіндірмелерді жасаған кезде негіз ретінде саясатын пайдалануға мүмкіндік береді.

102


Кез келген жағдайда таңдау нақты ұйымының өзінде ғана болады. Меніңше, неғұрлым тиімді шешім халықаралық қаржы есептілігінің стандарттарына көшуді жүзеге асыру үшін «дәстүрлі» тәсілді қолдану болып табылады, ол құжаттың жаңа талаптарға сәйкестігін қамтамасыз ету арқылы мәртебесін және есеп саясатының құрылымын сақтауға мүмкіндік береді. Ал содан кейін, олардағы өзгерістерін ескере отырып, есептілікті халықаралық стандарттар бойынша жасаудың тікелей тәжірибесі мен практикасын ала отырып, басқа нұсқаны әзірлейтін болды.

Пайдаланылған әдебиеттер:1. Айрих Н. \\ Файл бухгалтера, №51 20-26 декабря, 2005 г. «Учетная

политика в соответствий с МСФО»2. Баймұханова С.Б., «Бухгалтерлік есеп» \\оқулық ,-Алматы , 2005 ж.3. А. Шаменова, э.ғ.к., «Делойт жэне Туш» ЖШС Делойт

Академиясының жаттықтырушысы.\\ Бухгалтер бюллетені ,№7 \ақпан2006 ж.

4. Финансовая газета \\ «Как формируется учетная политика компаний?» №24, 2005.

5. «Бухгалтер бюллетені» - Халықаралық қаржылық есеп стандарты № 2, 2006.

РезюмеОрганизация должна использовать одну и ту же учетную политику в

своем начальном бухгалтерском балансе по МСФО и для всех периодов, предстваленных в финансовой отчетности, подготовленной в соответствии со МСФО.

Учетная политика должна соответствовать требованиям каждого международного стандарта, действующего на отчетную дату предоставления первой финансовой отчетности организации, подготовленной согласно МСФО, за исключением допустимых МСФО ограничений.

При подготовке учетной политики в соответствии с МСФО (IFRS) 1 необходимо учитывать , что ее определение, а также выбор порядка учета предлагаемых рядом МСФО вариантов повлияет на входящий баланс по МСФО и на финансовую отчетность будущих периодов.

ЕРНАЗАРОВА М. П.

МЕМЛЕКЕТТІҢ АЙМАҚТЫҚ САЯСАТЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ НЕГІЗДЕРІ

Рыноктық қатынастарға көшу үкіметі аймақтың дамуына жауапкершілігін босатпайды, бірақ бұрынғы орталықтандырылған

103


жүйемен салыстырғанда, саясаттағы акценттер өзгереді, аймақтық саясатты әзірлеу мен жүзеге асыруда жергілікті билік қуқығы кеңейді.

Республиканың үлкен аумағында саралау тек табиғатты құрастырушыда ғана емес, әлеуметтік экономикалық дамуда да орын алады. Қазақстанның әр аймағы әсіресе, табиғат ресурстарын игеруде, тұрғындардың әр түлі жиілікпен орналасуы, қала мен ауыл тұрғындары үлесіндегі әртүрлі қатынастар өзінің айқындалған өндірістік мамандануына ие.

Аймақтық саясат мемлекеттің жалпы саясатының қурамды бөлігі ретінде стратегиялық мақсатқа елдің әлеуметтік-экономикалық турақты дамуына жету үшін өмірлік пайдалануға шаруашылықтың аймақтық факторларын тиімді пайдалануға бағытталады. ҚазақстанРеспубликасының аймақтық саясатының мақсаттары - турғындардың өмірлік қызметтері мен әр аймақтың өзін өзі басқаруының даму қағидаларын қалыптастыру.

Аймақтар арасында көптеген көрсеткіштер бойынша - су ресурстары: өнеркәсіптік немесе ауыл шаруашылығы әлеуетіне, табиғи және адам ресурстарын бөлуде өзін өзі қамтамасыз етуінде үлкен саралау бар.

Еңбекақыны төлеуде айырмашылық сақталуда: 2011 жылы республика аймақтары арасында ең жоғары еңбекақы Атырау облысында тіркелген - бір жумысшыға 80646 тенге (республикалық орта көрсеткіштен 1,8есе жоғары) және Маңғыстау облысында - 69022 тенге (1,5 есе жоғары). Алматы қаласындағы еңбекақы 68138 тенге (1,5 есе жоғары). Астана қаласында 63821 тенге (1,4 есе жоғары). Республика бойынша он екі облыста ортадан төмен еңбекақы сақталған. Солтүстік Қазақстан облысында оның көлемі 30488 тенгені қурайды, Қостанай облысында - 31697 тенге, Ақмола облысында - 31798 тенге, бұл елдегі орта деңгейден 30-33 пайызға төмен.

Алдын ала келісілген объективті айырмашылықтардан шағыра отырып, Қазақстан аймақтары төрт топқа бөлінеді:

Бірінші топ: Атырау, Ақтөбе, Маңғыстау, Батыс Қазақстан, Қызылорда, Жамбыл облыстарының бір бөлігі. Бул аймақтар минералды ресурстардың бірегей қорына ие, стратегиялық сипаттағы және әлемдік шаруашылыққа жылдам қарқынмен бірігіуге қабілетті, жоғары импульсті қарқынды дамудағы ғылыми-өндірістік әлеуетіне ие, бірақ шаруашылықтың утымсыз қурылымы бар.

Бул топтардың басымдылығы - стратегиялық бай жер қойнауын, сондай-ақ шикізаттың басқа түрлерін (хромиттер, калий тузы, никель, кобалььт және т.б.) қарқынды игеруде; кең шығарудың базасында және көмірсутекті шикізатты қайта өңдеу кешенінде жаңа технологияларды енгізу; жоғары дамыған өндірісті, әлеуметтік және рыноктық инфрақұрылымды құру.

104


Екінші топ - Шығыс Қазақстан, Павлодар, Қарағанды Қостанай, Солтүстік Қазақстан облыстары. Бұл аймақтар ауыр индустрияның айқын көрінетін мамандандырылған салалары бар, жоғары технологиялық ғылыми сыйымдылықты өндірісті және негізінен қаржылықресурстарымен өзін-өзі қамтамасыз ететін, жоғары ғылыми-өндірістік әлеуетімен сипатталады.

Топтардың басымдылық санатында - ғылымды қажетсінетін жаңа өнімдерді, электр құралдарын, ақпараттықты, автокөлік құрылысын (Павлодар және Қарағанды облысы); жаңа композитті, тазалығы жоғары, жоғары өткізгіш материалдарды (Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстары); лазерлік технологияны дамыту; автоматты басқару жүйесі мен приборларды (Солтүстік Қазақстан облысы) шығаруды ұйымдастыру.

Үшінші топтар - Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Қостанай, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Алматы облыстары. Бұл облыстардың агроөнеркәсіптік кешендері республиканың өндірістік қорын қалыптастырудағы жетекші ретінде танылған.

Үшінші топтағы аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының басымды бағыттары - әр түрлі бағыттағы меншік нысанын реформалау бағытының жалғасы; ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруді тиімді мамандандыру.

Төртінші топтар - Атырау, Маңғыстау, Қарағанды, Оңтүстік Қазақстан облыстарының аудандық ауылдары, яғни әлеуметтік- экономикалық және техника-технологиялық жағдаймен, экстремальды топырақты-лиматтық тоқыраулы аймақтардың экономикалық оңтайлылығының қатаң лимиттелген мүмкіндігі. Бұл аймақтарда қалыптасқан шаруашылық байланыстардың бұзылуы себепті экономикалық және әлеуметтік дағдарыс сыналатын деңгейге жетті.

Төртінші топ үшін басымдылықтар - экологиялық кризистің тереңдеу үдерісін болдырмау; жергілікті ресурстарды, тәжірибені және осы аймақта тұратын тұрғындардың дәстүрін пайдалануды есепке ала отырып, шаруашылық кешендерін түбірлі қайта құру.

Сөйтіп бірінші топтың аймағы үшін, аймақтық инфра құрылым, рынок инфрақұрылымын құруда мемлекеттік қолдау жүйесі, сондай-ақ шетел инвесторын тарту маңызды.

Екінші топтардағы аймақтарда мемлекеттік реттеудің әдістері орасан жекешелендіру арқылы экономиканы құрылымдық қайта құруға ықпал етуге бағытталады.

Үшінші топтағы аймақтарда экономикалық тұтқалар мен ынталандырулар ауыл шаруашылығы өндірісін реформалау бойынша бағытты жалғастыруға шоғырланады.

Мұндай тәсіл аймақты басқару проблемасын шешуде жемісті болуы мүмкін, өйткені ол жергілікті шаруашылықты қарқынды дамытуға, аймақтық экономиканы тұрақтандыруға мүмкіндік береді.

105


Өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуын басқару аумақтың нақты өзін-өзі басқаруы, өңірлік ұтымды басқарудың саналы орталықтандырылып жүргізілмеуімен байланыстырылады.

Аймақтық саясатты қалыптастыру негізінде оңтайландыру мен елдің өндіргіш күшін орналастырудың объективті қажеттілігі жатыр. Оның мәні мемлекет пен аймақтың мүдделерінің ұтымды ұштасуында, экономикалық өсудің аймақтық факторын тиімді пайдалану үшін жағдай жасауда, тұрғындардың өмір сүру деңгейін көтеруде және экологиялық қауіпсіздіті сауықтандырумен қорытындыланады.

Ол үшін мемлекет келесі құралдардың арсеналын пайдаланады: экономика аясындағы аймақтық заң шығаруды бақылау, аймақты дамыту бағдарламасын әзірлеу мен жүзеге асыру, салықтық жеңілдіктер мен шегерімдер.

Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының біркелкі еместігі тек Қазақстан үшін ғана емес, ол әлемнің көптеген елдеріне тән Италияның өнеркәсіпті солтүстік және ауыл шаруашылықты оңтүстігі; Американың оңтүстік және солтүстік штаттары. Әлемдік тәжірибе проблемалары, тоқырауды аймақтардың болуы мемлекет қызметінің ішкі және сыртқы аспектілеріне кері эсер етуі мүмкін екенін көрсетеді.

Мемлекеттің аймақты басқару мәні ресми құжаттарда көрсетілген. Оның ішінде, бюджеттік, салықтық саясат пен оладың мамандануын қалыптастыру жайғасымындағы аймақтың тұрпаттануын құрайтын негізде 1996 жылғы 9 қыркүйектегі Үкімет Қаулысымен «ҚР-ның өңірлік саясатының тұжырымдамасында» мақұлдаған [1].

Осы Тұжырымдаманың бастапқы алғышартында былай деп пайымдалады: «әлеуметтік экономикалық дамудың деңгейі бойынша өңірлерді саралау...тұрғындардың өмір сүру деңгейі мен сапасы бойынша тереңдейді», тоқыраудағы шағын және орта қалалардың, алыстағы аудандық ауылдардың және т.б. проблемаларды қайшылық тудырады[1].

Мемлекеттік қолдауды талап ететін, дағдарысты қалалардың тізімінде, 1997 жылдан ттоқыраулы қалаларға - Жаңатас, Текелі, Приозерск, Алға, Кеңтау қалаларын енгізген. 50 мыңға дейін тұрғындары бар шағын қалаларда көші-қон икемділігі жоғары, еңбек рыногының инфрақұрылымын дамымаған. Тоқыраулы қалаларда қалыпты өндірісті қамтамасыз ету әлі де мүмкін емес, ауру адамдардың өлім жітімінің деңгейі жоғары, жұмыссыздықтың көлемі ортадан асады, ал азық-түлік өнімдерін негізгі тұтынудың ең аз деңгейіне есептелген өмір сүру минимумының көлемі өте төмен.

Өңірлік саясаттың тұжырымдамасы оны үш кезеңде қарастыруды көздейді.

1. Өңірлік біршама тәуелсіздігін қамтамасыз етуге тиісті, саяси экономикалық, экологиялық және құқықтық сипаттағы шаралар кешенін әзірлеу.

106


2. Экономиканың тоқыраудың жағдайын және артта қалған өңірлердің әлеуметтік аясын дамытуды жеңуге бағытталған, мемлекеттің макроэкономикалық саясатының жалпы стратегиялық жағдайына сәйкес аумақтық басымдылықты негіздеу.

3. Елдің барлық аумағындағы экономиканы мемлекеттік ынталандырумен кейбір өңірлерді іріктірмелі мемлекеттік қолдаудың уштастырылуы.

II-кезең - 2001-2010жж.Шешілетін міндеттердің әрі қарай тереңдетілуі:1. Еңбек және капиталдың, институциональдық және рыноктық

инфрақұрылымның өңірлік және жалпы мемлекеттік дамуы мен нығаюы.2. Шағын және орта қалалардағы шаруашылықты қолдау және қайта

құрылымдау, олардың экономикасын дағдарыстан шығару проблемаларын және әлеуметтік экономикалық дамуын бірінші дәрежеде шешу.

3. Артта қалған ауылдар мен селолардың өркендеуі үшін материалдық негіздерін құру.

III кезең - 2011-2030жж.1. Экономиканың өңірлік кеңістікті қурылымын қалыптастыру. Оның

аумақтық ұжымдарын жетілдіру, аймақтық шаруашылықтың саларалық және ішкі салалық үйлесімсіздігін бірте бірте жумсарту, өңіраралық инфрақұрылымдар құру.

2. Өндірістік кешеннің ресурстық-шикізаттық теңдестігін қамтамасыз ету, экологиялық және экономикалық теңдестігін сақтау, әлеуметтік- техникалық жән аумақтың табиғи ресурстарын одан гөрі тиімдірек пайдалану.

3. Өңірлер бойынша өмір сүру деңгейі мен сапасының ақталмаған айырмашылықтарын теңестіру, экономиканың тоқырау жағдайын жеңу және әлсіз дамыған аймақтардағы әлеуметтік бағдарламаларды игеру [2].

Мемлекеттің дамуында өңірлер мен олардың билік органының ролін көтеру оқшауланған емес мәнді жағдаймен қатар шарттарған әлемдік бесталысы болып табылады:

- шешуші рол әлеуметтік аспектілеріне, адами факторына бекітіледі- аумақтық өзара байланыс елеулі әсері- еңбек ресурстарының жинақылығы артады- өндірістік инфрақұрылым мен аймақтың инфрақұрылым өзгереді- аумақтық еңбекті бөлу тереңдейді, барған сайын оның халықаралық

аспектісі маңызды мәнге ие болады.Өңірлер экономикасының ерекшеліктеріне байланысты орталық пен

облыстардың арасындағы бюджеттік трансферттерінің тетіктері, сондай-ақ облыстар ішінде үлкен маңызға ие болады. Ол субъективті шешімдерден алыстап, республикалық және жергілікті бюджеттердің өзара қатынастарын қуруға мүмкіндік береді. Дамыған индустриясы бар солтүстік шығыстың және орталық бөліктің аймақтары, ірі өнеркәсіптік

107


қалалары, елдің оңтүстік және батысының аграрлық облыстарының басым бөлігі үшін қаржылық дәстүрлі «қан құющысы» болып табылады. Тұтастай алғанда, орталық пен аймақтардың қазіргі заманғы барлық жүйесі тиімді болып табылмайды және мүдделерде бірқатар қарама-қайшылықтар бар. Өңірдің экономикалық қызметінің нәтижелеріне қарамастан, бір тұрғынға келетін бюджет шығындарының жобамен бірдей сомаларымен қамтамасыз ету үшін республикалық бюджеттен жергілікті бюджетке ресми трансферттер, алып тастау және жәрдем қаржылардың өмірде бар тетіктері бағытталған. Бұл алдыңғы қатардағы өңірлердің өз табыстарын көтеруге қызығушылығын азайтады және артта қалған аймақтардың біреудің асырауында болу көңіл күйін нығайтады.

Капиталдық шығындар жалпы баптар бойынша бюджетке жазылады. Қаржылық ресурстардың шектелуі капиталдық жабдықтар мен құрылысты шағын қаржыландыруды анықтайды, яғни аймақтардың ұзақ мерзімді даму негіздері қаланбайды.

Істің жағдайын өзгерту бюджеттің барлық деңгейін орта мерзімді үш жылдық кезеңге әзірлеуге көшуге және жергілікті бюджеттің шығындарын ағымдағы және инвестициялыққа бөлуге мүмкіндік береді.

Орталық пен өңірлер арасындағы өзара қатынастар орта мерзімді келешекте тұрақты болу тиіс және ол тұрғындарды жұмыспен қамтамасыз етеді, салық салынатын базаны кеңейтеді, оның нәтижесі облыстың табыстарының артуына алып келеді.

Бюджетаралық қатынастарды құру трансферттерді бірде теңестірілген есеп айырысудың арнаулы әдістерін әзірленуді талап етеді.

Өңірлердің және орталықтың, облыстың және ауданның тұрақты және әділ өзара қатынастары елдің дамуындағы әлеуметтік-экономикалық басымдылықты қамтамасыз етуге ықпалы болуы тиіс.

Мемлекет Президенті 2012 жылғы 27 қаңтардағы халыққа арнаған Жолдауында Қазақстандық жолдың жаңа кезеңін белгіледі, халықтың тұрмыс-тіршілігін арттыруға және экономиканы нығайту бойынша жаңа міндеттерді қойды. Елбасымыз «Қазақстан үшін экономикалық табыстар мен қоғамдық игіліктерді қамтамасыз етудің оңтайлы тең-ге-рімін табу - өмірлік маңызды нәрсе. Бүгінгі әлемде бұл - әлеу-мет-тік-эко-номикалық жаңғырту-дың түбе-гейлі мәселесі» деп атап өтті. Сонымен, жақын онжылдықтағы Қазақстан дамуының негізгі векторы белгіленді. Бұл үшін он бағыт бойынша міндеттер кешенін іске асыру талаптары қойылды [3].

Ақтөбе облысы алға қойған міндеттерді шешу үшін қажетті мүмкіндіктермен және жоғарғы әлеуеттің барлығымен қамтылған. Бұған өткен 2011 жылы өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі параметрлеріне қол жеткізуі, стратегиялық бағдарламалық құжаттардағы мақсаттар мен міндеттердің орындалу қорытындысы дәлел.

Отандық тауар өндірушілер өнімінің сапасын арттыру Үдемелі индустриялық-инновациялық дамудың мемлекеттік бағдарламасының

108


маңызды бағыттарының бірі болып табылады. Бағдарламаны іске асырудың негізгі акценті өңірлерге ауыстырылды.

Осыған байланысты, орталығы Ақтөбе қаласы болатын, болашақтағы агломерация болып анықталған, Ақтөбе облысына да үлкен міндет жүктелуде.

Үдемелі индустриялық-инновациялық дамудың мемлекеттік бағдарламасын іске асыру Ақтөбе облысының әлеуметтік-экономикалық жаңғыртудағы негізгі басымдығы болып табылады.

Қазақстанның Индустрияландыру картасына енген инвестициялық жобаларды іске асыру бойынша облыста белсенді және жүйелі жұмыс жүргізілуде, бұл Мемлекеттік бағдарламаның басты құралы болып табылады.

Қазақстанның Индустрияландыру картасына Ақтөбе облысының жалпы сомасы 521,4 млрд. теңгеге 63 жобасы енді, онда 9,3 мың тұрақты жұмыс орны құрылады.

Бағдарламаны іске асырған екі жылда пайдалануға енгізілген 51 жобаның 2011 жылы сомасы 74,0 млрд. теңгеге 27 объектісі енгізілді, 1379 жаңа жұмыс орны құрылды.

Маңызды объектілер:- құны 42,0 млрд. теңге және қуаты жылына 420,0 млн. куб. м. газ

өндіретін газ өңдеу зауыты (газды пайдалану кешені) («Қазақойл Ақтөбе» ЖШС).

- құны 5,6 млрд. теңге және қуаты 7,0 мың тонна катод мысын өндіретін катодты мысты өндіру және руданы қайта өңдеу жөніндегі кешен (« ^ z ^ p p e r» ЖШС) және т.б.

Облыста жаңа қуаттарды игеру нәтижесінде, мынадай өндірістердің: полиуретандық композиция, полиэтилен құбырларын, металл жабынғыш (металлочерепица), профнастил және пенополиуретан, автожолдарды жабатын активтендірілген минералды ұнтақ, пісірме электродтар, дәрілік құралдар сияқты өнімдердің жаңа түрлері шығарылады.

Бұл өңдеу өнеркәсібіне инвестицияның қарқынды өсімінің нәтижесі болып табылады, ол 49,7 млрд. теңгені құрады, бұл 2010 жылғы деңгейден 12,8%-ға көп.

Облыстың негізгі капиталы тартылған инвестицияның жалпы көлемі 385,9 млрд. теңгені құрады, бұл 2010 жылғы деңгейден 2,0%-ға көп.

Жаңа өндірістерді құру, инвестициялық салымдарды және енгізілетін технологиялардың тиімділігі өнеркәсіп өндірісінің барлық негізгі салаларында өсу қарқынын қамтамасыз етті.

Өңдеу өнеркәсібінің еңбек өнімділігі 2011 жылы саладағы бір жұмыспен қамтылғанға шаққанда 32,1 мың АҚШ долларын құрады, бұл2010 жылғы деңгейден 1,3 есе артық, агроөнеркәсіптік кешенде - 3,5 мың АҚШ долларын, өсімі — 20,7% (2012 ж. 01.12).

109


Үстіміздегі жылы сомасы 128,1 млрд. теңгеге 655 жаңа жумыс орындары қурылатын 8 жобаны іске асыру және республикалық мағынадағы перспективалы ірі жобаларды іске асыру жалғастырылды, жекелеп айтқанда «СНПС-Ақтөбемунайгаз» АҚ үшінші Жаңажол газөңдеу зауыттарының 2-інші және 3-інші кезеңін салу, «Қазхром» ТҰК» АҚ жоғарғы көміртекті феррохром өндіретін №4 қорыту цехы және күрделі минералды тыңайтқыштар, құрамында алтыны бар және темір рудаларын шығаратын басқа да жобаларды құрылысы бар.

Қазақстанды Индустрияландыру картасы бойынша облыста жобалар санын улғайту жөнінде жумыстар жалғастырылды, сонымен қатар, негізгі тірек инновацияларға, қазақстандық қамтуға, энерготиімділікке және жоғары қайта өндірістерді қарайтын технологияларға жасалады.

Орта мерзімді кезеңде (2012-2014 жылдарда) Қазақстанның Индустрияландыру картасына енген тағы да 12 жобаны іске асыру жоспарлануда.

Инвестициялық ахуалды жақсарту, экономиканың басымды салаларына инвестиция тартудың жоғарғы деңгейіне қол жеткізу үшін Ақтөбе қаласында Индустриялық аймақты құру бойынша жумыс жүргізілуде.

Бәсекеге қабілетті өнімнің отандық өндірісін дамыту үшін жағдай жасау мақсатында облыста 2010-2014 жылдарға арналған республикалық Қазақстандық қамту бағдарламасын іске асыру жүргізілуде.

Облыста 2011 жылдың нәтижесі бойынша өңір аумағында өз қызметін жүзеге асыратын жүйе құраушы қомпаниялар мен уйымдары, мемлекеттік мекемелердің тауарларды, жумыстарды және қызметтерді сатып алудағы көлемінде қазақстандық қамтуды дамыту көрсеткіштерінің нысаналы индикаторларын орындау толығымен қамтамасыз етілді.

Мысалы, 2011 жылы мемлекеттік органдардың тауарларды сатып алуындағы аталған көрсеткіш нысаналы индикатор да 53,0% болғанда 54,0%-ды құрады, жумыстар мен қызметтер бойынша жоспарда 85,3% болғанда 94,1%-ды құрады.

Осындай жағдайларда қазіргі мемлекеттің аймақтық саясаты, тиісті қалалар мен аудандардың (яғни олардың қатарына облыстар да кіреді) тоқырап қалу қалпынан шығуын ескермесе, оңца оны толықтай негізделген деп айту мүмкін емес. Мүнда біз аймақтық саясатгың тек қалыптасу негіздерін қарастырдық. Оның тәжірибелік іске асуы негізгі қағидалар мен механизмдердің ба-сыңқылығынның ғылыми және алдын ала анықтама- лығын талап етеді [6].

Пайдаланылған әдебиеттер:1. 1996 жылғы 9 қыркүйектегі «ҚР-ның өңірлік саясатының

тужырымдамасы» Үкімет Қаулысы //Егемен Қазақстан, 9 қыркүйек 1996 ж.

110


2. Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 17 мамырдағы N 1096 Жарлығы//Егемен Қазақстан, 17 мамыр 2003 ж.

3. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жылғы 27 қаңтардағы халыққа арнаған Жолдауы-Астана, 2012.

4. Тезисы отчетов Акима области «Об итогах социальноэкономического развития области за 2011 год и задачах на 2012 год» // Ақтөбе, Ақпан, 2012.

5. Айтаханов Е. Қазақстан Республикасының аймақтық дамуының жоспарлау процесстерін басқару проблемалары /Е. Айтаханов //Вестник, Эль-Фараби ат.КазГУ. Сер. экон. - 2002. - №2 (30).

6. Шыныбекова Д. Аймақтардың жергілікті дамуының бюджеттік бағдарламасының дамуын қаржылық /Д. Шыныбекова //Қазақстан қаржысы. - 2012.- № 3. - 33-36 б.

ТүйінМемлекеттік әлеуметтік экономикалық саясаттың аймақтық аспектіі

бүгінгі күні ғылыми зерттеулердің ең әлсіз зерттелінген объекті болып табылады. Оның негізгі себептері: а)халық шаруашылығы мәселелерін жоспрлы шешудің қағидалары мен әдістерінен бас тарту; ә) өндіргіш күштерді тиімді орналастыру жөніндегі зерттеулерді азайту және б) шаруашылық пен әлеуметтік үрдістерді басқарудағы орталық және жергілікті басқару органдардың функционалды міндеттемелерді өзара бөлісудегі функционалды міндеттемелерді өзара бөлісудегі ретсіздік. Бірақ аталған мәселелерді шешуге әлі де қажетті көңіл бөлінбейді.

БІЗДІҢ АВТОРЛАР - НАШИ АВТОРЫ

111


Сулейменова Э.Б. С.Бәйішев атындағы Ақтөбе университетінің аға оқытушысы, филос.ғ.к

Курганбекова Г.Т. Актюбинский университет им. С.Баишева, старший преподаватель кафедры СГД, магистр права

Досмурзаева А.С.

Кемалова А.

С.Бәйішев атындағы Ақтөбе университетінің аға оқытушысы, п.ғ.к. С.Бәйішев атындағы Ақтөбе университетінің магистранты

Абдуллина Н.У. Актюбинский университет им. С.Баишева, магистрант

Андирова В.Т. Қ. Жұбанов атындағы мемлекеттік университетінің магистранты

Жұбанова Ә.Қ. Қ. Жұбанов атындағы мемлекеттік университетінің магистранты

Мұхамбетова С.Қ.

Камбарова Р.Б.

Қ. Жұбанов атындағы мемлекеттік университетінің доцент, пед.ғ.к Қ. Жұбанов атындағы мемлекеттік университетінің магистранты

Сеткереева Г. Қ. Жұбанов атындағы мемлекеттік университетінің магистранты

Дуйсебаева Г.А. С.Бәйішев атындағы Ақтөбе университетінің аға оқытушысы, магистр

Саркулова Ж.К. Актюбинский университет им. С.Баишева, магистрант

Красикова Т.Ц. Военный Институт Сил Воздушной Обороны, старший преподаватель кафедры иностранных языков

Алматова Б.Г. Актюбинский университет им. С.Баишева, доцент кафедры технических специальностей, к.тех.н.

Капанова А.Т. Актюбинский университет им. С.Баишева, доцент кафедры технических специальностей, к.пед.н.

Сагындыкова Л. С. С.Бәйішев атындағы Ақтөбе университетінің магистранты

БІЗДІҢ АВТОРЛАР - НАШИ АВТОРЫ

112


Шукуров А.К. С.Бәйішев атындағы Ақтөбе университетінің аға оқытушысы, экон.ғ.к.

Изгарина Г.К. Актюбинский университет им. С.Баишева, ст.преподаватель кафедры учета и аудита, магистр

Конакова Г.М. С.Бәйішев атындағы Ақтөбе университетінің магистранты

Уайсова Г. Ж. С.Бәйішев атындағы Ақтөбе университетінің магистранты

Калденова Г.С. С.Бәйішев атындағы Ақтөбе университетінің аға оқытушысы, экон.ғ.к.

Конакбаева А.У. С.Бәйішев атындағы Ақтөбе университетінің аға оқытушысы, магистр

Нуржанова М.Н. С.Бәйішев атындағы Ақтөбе университетінің аға оқытушысы, экон.ғ.к.

Ерназарова М.П. С.Бәйішев атындағы Ақтөбе университетінің магистранты

С.Бәйішев атындағы Ақтөбе университетінің Хабаршысы» ғылыми журналы (ҚР Мәдениет, ақпарат және спорт министрлігі Ақпарат және


мұрағат комитетінің бұқаралық ақпарат құралын есепке қою туралы 2004 жылдың 29-қаңтарындағы № 4645-Ж куәлігі берілген) қазақ, орыс, ағылшын және қытай тілдеріндегі ғылыми мақалаларды қабылдайды

Рәсімделу талаптары:1. Мақала 14 кегльдегі Times New Roman әрпімен арасына бір интервал

қалдыра отырып, электронды түрде көлемі 15 бетке дейін: шет сызықтары: сол жағынан - 30 мм., қалғандары - 20 мм.; пайдаланылған әдебиеттерге тік жақша [1] арқылы сілтеме жасалынып, дереккөздер тізімі ретіне қарай мақала соңында «Әдебиеттер» деген атаумен берілуі қажет.

2. Мақаланың қысқаша түйіні қазақ (орыс) және ағылшын тілінде;3. Автордың суреті (электрондық түрінде);4. Кафедра отырысының хаттамасынан көшірме (С.Бәйішев ат. Ақтөбе

университетінің оқытушыларына)5. Маманның 1 пікірі немесе мақаланы жариялау жөніндегі сараптама

қорытынды (қалғандары үшін)6. Автор туралы мәлімет: аты-жөні, жумыс орны, ғылыми дәрежесі мен атағы;

мекен-жай, телефоны, e-mail.Материалдар төмендегі мекен-жайда қабылданады:030000, Ақтөбе қаласыАғ.Жұбановтар көшесі, 302 ател.: 8(7132) 97-40-81, факс 8(7132) 52-36-00e-mail: edu_ausb@ mail.ru

Научный журнал «Вестник Актюбинского университета им. С.Баишева» (свидетельство о постановке на учет средства массовой информации № 4645-Ж от 29.01.2004 г.) принимает научные статьи на казахском, русском, английском и китайском языках.

Необходимо представить:1. Текст статьи в электронном варианте объемом не более 15 стр.,

напечатанный через один интервал, шрифт Times New Roman. кегль 14; поля страниц: слева - 30 мм., остальные - 20 мм. Ссылки на использованные источники следует приводить в квадратных скобках [1]. Сами источники - в конце статьи под заголовком «Литература».

2. Резюме (на каз., рус., англ. языках в зависимости от языка статьи).3. Фото (в электронном варианте).4. Выписку из протокола заседания кафедры (для преподавателей

Актюбинского университета им. С.Баишева)5. 1 рецензию специалиста или экспертное заключение о возможности

опубликования ( для остальных)6. Сведения об авторе: Ф.И.О., место работы, ученая степень, звание (при

наличии); домашний адрес, телефон, e-mail.Материалы для публикации принимаются по адресу:030000, г.Актобеул. Бр.Жубановых, 302 ател.: 8(7132) 97-40-81, факс 8(7132) 52-36-00e-mail: edu_ausb@ mail.ru

114


С.БӘЙІШЕВ АТЫНДАҒЫ АҚТӨБЕ УНИВЕРСИТЕТІНІҢХАБАРШЫСЫ

ВЕСТНИК АКТЮБИНСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИС.БАИШЕВА

Қазақ, орыс, агылшын және қытай тілдерінде үш айда бір рет шыгарылады

Выпускается один раз в три месяца на казахском, русском, английском и китайском языках

Формат А4 Көлемі 7,18 баспа табақ Объем 7,18 печ.л. Заказ № 224 Таралымы 100 дана Тираж 100 экз.

Басуға қол қойылды: 28.09.2012 ж.

Редакцияның мекен-жайы: 030000, Ақтөбе қаласы, ағайынды Жұбановтар көшесі, 302 А

Адрес редакции: 030000, г. Актобе; ул. Братьев Жубановых, 302 А

тел. 97-40-81, 52-36-00

С.БӘЙІШЕВ АТЫНДАҒЫ АҚТӨБЕ УНИВЕРСИТЕТІ

® ЖУРНАЛ НАБРАН И СВЕРСТАН В МЕТОДИЧЕСКОМ ЦЕНТРЕ

АКТЮБИНСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИС.БАИШЕВА

Жарияланған мақала авторларының пікірі редакция көзқарасын білдірмейді.

Мақала мазмұнына авторлар жауап береді.

115

ХАБАРШЫСЫ №3 (37) С.БӘШШЕВ АТЫНДАҒЫ АҚТӨБЕ...

Documents