٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٣

روتار سه ر زمانی آوردی آانی سه شه ڕه هه

)١(

زمـان، بته قۆناغی نووسین و ده چته ی ده وه هر زارك دوای ئهــه ــاری ل ــست چــاودری و آ ــه ســه پوی ــۆ ئ ــت، ب ــه وه ر بكر و ره ی ب

پاراسـتنی ش بـه مـه بـت، ئـه وتـن دانـه پـشكه بوات و لـه وه پشه باشـووری لـه مۆآـه آـوردیش ئـهآات، زمـانی ست پ ده زمان ده

باشـــووری آـــی لـــه ره زمـــانكی ڕەســـمی و ســـه آوردســـتان بۆتـــهڕووی ڕووبــه م زمانــه مــۆ ئــه ئــه وه داخــه م بــه آوردســتاندا، بــه

وام رده بـه شـانه ڕه و هه ر ئه جۆرك گه ، به وه بۆته شه ڕه هه آۆمهاوبردنی زمـانی آـوردی، نـ هۆی الوازآردن یان لـه بته ده وه بن، ئه

هزتر بایخـدانکی موویان به هه آانیش جۆرا و جۆرن، له شه ڕه ههر حیـــسابی زمـــانی ســـه لـــه زیـــاد ل پیویـــست ب زمـــانی ئینگلیـــزی

ر بـه نرتـه منـدای نـه آ ر یه مۆ گه ئه آوردی، تا وای ل هاتووهو ـــت، ئـــهنر یـــب و گونـــاح داده عـــه بـــه وه خونـــدنی ئینگلیـــزی، ئـــه

و خونـدنی رده روه تـی پـه زاره ردوو وه ك هـه یـه پلـه ش بـه یـه ه ههتــی زاره ی وه یــه ــه و هــه مــۆ ئــه جۆرــك ئــه رپرســن، بــه بــا لــی بــه

م دونیــا هــیچ وتكــی ئــه ن، لــه یكــه و خونــدنی بــا ده رده روه پــه باشــووری لــه و نابــت، جگــه و نییــه بــووه نــه یــه م شــوه شــتی لــه

یمانگـا و زانكــۆ بــه و پــه هـا قوتابخانــه یــه ده بـت، آــه آوردسـتان نــه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٤

زمــانی ئینگلیــزی نیــا بــایخ بــه و تــه وه تــه زمــانی ئینگلیــزی آراونــهش ئم آـاره ، دیـاره رامـۆش آـردووه ن و زمانی آوردییان فـه ده ده نـــه ی الیـــه وه ئـــه بـــ ، بـــه مـــووی بـــۆ لـــدانی زمـــانی آوردییـــه هـــه .ن بكه ستی پ آان هه ندیداره یوه په

بت من دژی فربوونی هر زمانک ب گشتی و نه وه دیاره م بایخدان و فربوونه ت زمانی ئینگلیزی بم، بم نابت ئه تایبه به له آییه ره زمانی ڕەسمی و سه ر حسبی زمانی آوردی بت، آه سه له

یی عراقیش میشه ستووری هه ی ده وره گ باشووری آوردستان و بهزمانی . بی زمانکی ڕەسمیی ل عراق ره شانبشانی زمانی عه یه موو قوتابخانه و هه ئه ، ناآرێ یه و هاورده ئینگلیزی زمانكی بگانه

هۆی سووآكردن و الوازآردن و بته ده مه زمانی ئینگلیزی بت، ئه بهك خه مۆ وای ل هاتووه ت ئه نانه دی، تههاآردنی زمانی آور ببه

یری زمانی سه وه مه چاوكی آه تی به تایبه گشتی و ڕۆشنبیران به بهرمی تكردنی هه وه ده ر لواری به سه له آاتكدا ئمه ن، له آه آوردی ده

هز زمانكی ڕەسمی به ش پویستی به ته وه م ده آوردستانین، ئه و ی وتی هیندستان تووشی هاتووه یه ه و هه ك ئه وهك ، نه یه هه

ن زمانی ئینگلیزی ده ده وه تا ئستاش باجی ئه تی، آه آردوویه نگاوه هه له آرێ ده چاو زمانی هیندی، بۆیه له رزتره ی به هاآه بهو و پیمانگه ی قوتابخانه وه آردنه درت به ت نه آان مۆه آییه ره سه زمانی آوردی زمانی ئینگلیزی و زیاتر گرنگی به ۆی تر بهزانك

، چونكه وه ڕته گه یان ده آه یان بۆ زمانه ك متمانه بدرت، تا خه . زمان، متمان بوون ب ناسنامی نتوەیی بوون به متمانه

ر رنووسه سه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٥

آخستنى زبانى نووسینی ى یه له سه مه آرمانجى، یا سۆرانى؟ آوردى

سویسرە–عیسمت شریف وانلی : نووسینی دوکتۆر سدیق ئتروشی: وەرگ بۆ عرەبی

فاتح عبدولکریم: وەرگی بۆ کوردی

و ڕووخـــــانی ١٩٥٨دوای شۆڕشـــــی چـــــواردەی تمـــــووزی

ـــراق ـــاری ع ـــدنی کۆم ـــراق و دامزران ع ـــی ل دەســـتی ملیکــــدولکریم قاســــموە، گــــۆڕانیكی سیاســــی بر چــــاو لالین عب

. و گرنـــــگ ل عـــــراق و باشـــــووری کوردســـــتان هـــــات کـــــایوەــــــوو هر دوای ئو شۆڕشــــــ جــــــارکی دی مســــــلی ئوە بکــــورد و مــــاف نتوەییکــــانی ل عــــراق هــــاتوە ســــر مــــزی

.گفتوگۆ و توژینوەــــــاو ــــــوردی جــــــارکی دی ب شــــــوەیکی برچ ــــــانی ک زم

ــــا ــــار و ڕۆژن ــــدین گۆڤ ــــی، چن ــــۆیوە بین ــــوژانوەی ب خ م و بی مـــــافی زمـــــانی و بلســـــوە، موکـــــرانـــــب چـــــاپ و ب کت ـــراق ـــانی ڕەســـمی ع ـــانی کـــوردی وەک زم ڕەســـمی ناســـینی زم

ـــــــــــاراوە ـــــــــــی، هـــــــــــات ئ ـــــــــــاڵ زمـــــــــــانی عرەب و هر ل. لپقشــــــــ ل دا بــــــــوو، کندەشــــــــروبم کــــــــۆنگرەی سکوە ی

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٦

بارەت بوە و باســـوخواس ســـینـــۆ ـــۆ لک ـــرا، ب مامۆســـتایان گیندن لی کوردستان بووزمانی خوشم ب.

هر لم ســــردەم، لســــر الپڕەکــــانی گۆڤــــاری هیــــوا، ل بغــــــدا دەر دەچــــــوو، ١٩٦٣ – ١٩٥٧ک ل نــــــوان ســــــانی

ــــکی ــــوردی و زۆر باســــی دی ــــانی ک مســــلی یکخــــستنی زمزمـــــــانوانی وەک ڕنـــــــووس و زاراوەســـــــازی و ئلفـــــــوب و

وســـین و کاتـــک ســـرنجی ئو نو. پتـــیگری تـــاوتوێ کـــراوەــــین لو ســــردەمش هروەک ئمــــۆ، ــــن، دەبین ــــان دەدەی بابتمســـــــلی یکخـــــــستنی زمـــــــان، کـــــــشی لســـــــر بـــــــووە، ڕککوتـــــــن و ســـــــازان ل ســـــــر زمـــــــانکی یکگرتـــــــوو بـــــــۆ

ــــووە نووســــران و ڕۆشــــنبیران و . باشــــووری کوردســــتان، نبــــووە، بم ــــان هب ــــارەیوە، بیــــروڕای جیاوازی تــــوژەران لم ب

ک ئتل وەدا بـــــــــوون کـــــــــی ئوه ل میـــــــــششـــــــــدا، همزمــــــانکی یکگرتــــــووی کــــــوردی لم ب شــــــی کوردســــــتان

.جگیر بکن ک ردەمو ســــــــژەرە ناســــــــراوەکانی ئتــــــــو ــــــــک لکیـــرد، ـــی ک ـــۆچی دوای ـــی ک ـــا و بم دوای ـــسرە دەژی ئوســـا ل سوی

ــــــسم ــــــووعی ــــــی ب ــــــی .ت شــــــریف وانل ــــــاوبراو ب دەرکردن نگیلیـــــزی خـــــۆی ل قرەی ئم باســـــ نـــــامیلکیک ب زمـــــانی ئین

ـــــــدیق ـــــــۆر س ـــــــامیلکی لالین دوکت ـــــــر، ئم ن دەدات، ک دواتـــــــدولکریمیش ـــــــاتح عب ـــــــی و ف ئتروشـــــــی کـــــــراوە ب عرەب

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٧

ی ١٩٦٠ ی ســــــــای ٣٠کــــــــردووی ب کــــــــوردی، و ل ژمــــــــارە .گۆڤاری هیوا بو کراوەتوە

ـــــــدووبوونوەی ئم ـــــــایخی ئم باســـــــ و زین ب هـــــــۆی بــــانیی ل ــــش زم ــــستی ک ــــم ب پوی باشــــووری کوردســــتان، ئ

ـــــۆی ـــــوردییکی، وەک خ ـــــارە، ترجم ک ـــــین ک ئم وت دەزانـــــــنوەجـــــــارکی ـــــــو بکی ـــــــان ب ب داخوە .دی ل گۆڤارەکم

کــــــــــۆپی ئینگلیزییکمــــــــــان دەســــــــــت نکوت، بــــــــــۆ ئوەی لم وتـــــارەی خوالخـــــۆش . براوردکـــــی وەرگـــــانک بکیـــــنــــدک مســــلی ــــی، هن ــــوو وانل –زمــــانوانی و زمــــانوانی ب

ـــــــــ ـــــــــاوڕی ل ـــــــــست ئ ـــــــــورەی پوی ـــــــــۆمیتی هی بگ ک ژمـــــــارەی داهـــــــاتوو ب وڵ دەدەیـــــــن له وە، بـــــــۆیدراوەتنبــــابتکی تــــوژینوە، ئم باســــ دەومنــــد بکیــــن و چنــــد

ن ســــر ئو کلنــــانی ک ل باســــکدا وەک تیــــشکک بخیــــ .پویست ڕووناکیان نخراوەت سر

ی زمانناسیگۆڤار

دوـــن ی ســـۆرانى ئـــه زاراوه ى بـــه وانـــه براآـــانم ئـــه هنـــدێ لـــهــه ڕه ــه ســه نگ ــ ل ــان ســوڕ بمن ــه ری ــاتى خوندن ــه وه آ ، م باســه ى ئت بـــه بـــاره ســـه چونكـــه! دا نووســـراوه م ناونیـــشانه ژـــر ئـــه لـــه آـــه

ــــــسته ــــــا ئ ــــــوردى ت ــــــینى آ ــــــانى نووس ــــــه زب ــــــه ل م گیروگرفت. تیــــدا وایــــه تــــه ى پویــــستى نــــه ارچــــوهچو لــــه وه تــــه آۆیونــــه نــــه

ـــه ـــه زاراوى ســـۆرانى مۆســـیقادار آ ـــه ب ـــار ئ ـــه آ ـــرێ ل شـــارى هن

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٨

نــــى آــــوردى مــــه ى نووســــراو و چاپــــه یمــــانى داو زۆربــــه ســــوله زبـــانى آـــوردى، یـــه وه وان ئـــه الى ئـــه. نووســـرێ عراقـــى پـــ ئـــه

تــى یــى پــه نگكــى ناوچــه ره ى گرتویانــه م ڕگایــه بــه م برایانــه ئــهرز و فــراوان دا، تــى بــه وایــه تــه آــى نــه یــه لــه ســه ر مــه ســه هــنن بــه ئــه رپــا نــاآرێ آــه آــدا بــه یــه نھــا ناوچــه ى تــه چوارچــوه لــه م باســه ئــهآـــانى تـــر چ آوردییـــه ن، ئیتـــر زاراوه ك زاراو گفتوگـــۆ بكـــه یـــه بـــهــــه ــــه ئ ــــه وان ــــه ى ب ــــار ئ ــــه آ ــــرن ل ــــا، هن ــــ دوین ــــا پ ــــینا ی نووسران و ســـووریا و ســتانى تورآیـــا و ئـــآـــانى تـــرى آورد هناوچـــ لــهــــه ــــه ت ــــه نان ــــه ت ل ــــه و ناوچان ــــواى موســــ آ ــــه ى لی ــــانجى ب آرم .!یر ناآرن چاوى گرنگى سه دوین، به ئه

ـــه ـــه بم ل ـــشه الی ـــه وه آـــى تری ـــه هنـــدێ ل بـــه براآانمـــان آـــه ـــن و خـــه ســـۆرانى ئ ـــه دوی ـــارى آوردای ـــى آاروب ـــه ریك ـــى ئ ـــن ت ب

ــه ــه شــوه ب ــه. آــى گــشتى ی ــوه چوار ل ــه چ ــه ى ن ــه ت ــه وای ــه تــى دا ئ مانــــه ــــه ئ ــــه م گیروگرفت ــــان ب ــــردووه ی ــــا آ ــــه رپ ــــه ، بم زۆر ل ش مان

ـــه ـــشتا ل ـــه ســـه هی ـــاوه ر ئ ـــه ڕه و ب ـــسته زاراوه ن آ ى ســـۆرانى پویو ر ئــه ســه ى خۆیــان لــه ڕه م بــاوه ئــه زبــانى آــوردى، وه ببــ بــه آـــان تـــا سیاســـییه گـــوای ڕووداوه آـــه زرانـــدوه دامـــه یـــه بناغـــه

ــــــه ــــــست ل ــــــووه ئی ــــــازانجى زاراوى ســــــۆرانى دا ب ــــــارى ق ، وه بیــــدانى مــــه ربگــــرى لــــه وه وره وتنكــــى گــــه تــــى پــــشكه توانیویــــه

هـــره م بـــه ى آرمـــانجى ئـــه ى زاراوه وه ر ئـــه بـــه لـــه نووســـینا، وهـــــه ى ده سیاســـــییه ـــــوه آـــــه س ن ـــــه وت ـــــاتوانى ئ ـــــشكه ن ـــــه و پ وتن

زمــــانى نووســــینى ى بــــه ى ببــــ وه ، و ناشــــ بــــۆ ئــــه وه رتــــه بــــه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٩

ــــه. آــــوردى ــــان ئ ــــه بگوم ــــه و آوردان ــــه آ ــــانجى زاراوه ب ى آرمـــه ئـــه ـــا و ســـووریا و یـــه دوـــن ل ى لگڵ و تـــى شـــوره آیـــه تورآی هــیچ گومــانم نیــی دا، وه ڕه بــاوه ك لــه یــه نــه دا ناگــه و برایانــه ئــهـــه ـــه وه ل ـــه ى آ ـــه الى ئ ـــه مان ـــانجى ب ـــوردى زاراوى آرم ـــانى آ زم

ـــه ـــاره دائ ـــرێ، دی ـــه ن ـــه ل ـــانجى و ســـۆرانى ب ـــك آرم ـــانى آات زمــه ــوردى دا ئ ــاره آ ــرێ، دی ــه ن ــه ل ــانجى و ســۆرانى ل ــدا آرم م آاتك

ى زۆر بــــه آــــه ریــــه هــــه وه بــــدون و لــــى بكۆنــــه یــــه لــــه ســــه مــــهى خـــۆى آـــه زاراوه لمنـــ آـــه ویتـــرى بـــسه وێ بـــه یـــه گـــورجى ئـــه

زاراوى : ـــــ ئـــــه، آرمـــــانجى ى تیایـــــه باشـــــه لـــــ و گـــــه جوانـــــهــــانجى زاراو ــــه آرم ــــه ى زۆرب ــــورده ى گ ــــى آ ــــه ل شــــى زۆرى و ب

ـــــه ـــــه و زاراوه آـــــورد ب ـــــ بنكـــــه گـــــه ئدوێ، وه ی ) نحـــــوی(ى لـــه ـــه ئاشـــكراى ه ـــه ی ـــۆراوه آ ـــى آ ـــه ل ـــراوه وه ت ـــر آ ـــه . و جگی ل

ـــه گـــه ـــى پ ـــه ڕاوى بنكـــه ل ـــه آـــان ل ـــى ســـۆڤیه ی ت و ســـووریا و آتـــاریس دا، وه ـــه پ ـــانش ئ ـــهم بنک ـــه ل ـــه الی ـــد شـــاره ن چ ـــه ن ـــى زای آ

ــــه ــــه تایب ــــراوه وه تیی ــــه آــــه دان ــــدێ ل ــــه هن ـــــ زبان ــــدۆ ـ آــــانى هینــه ــه ئ ــر ئ ــى ت ــن، وه وروپ ــه زان ــه الى چــه ل ــد آ ــه وه ســكه ن ــراوه دان نــه آــه ــه زبانــه ئاگایــان ل ـــ ئ ــدۆ ـ ــانى آــه(وروپــى نبــ، آــانى هین زب

ونـــه بكـــه رانـــهبـــ آو وانـــه تـــا لـــه ، هـــه)وان لـــه آكـــه آـــوردیش یـــه شـــــتكى ئاشـــــكرایه آـــــه. بـــــى آـــــانى زبـــــانى عـــــاره دواى بنكـــــه . آانى زبانى آوردى بنكه له زۆرجیایه زاراوى آرمـــانجى لـــه: ـــ هـــا آـــوردى آرمـــانجى ئـــه روه هـــه

زۆر بـــــاش آـــــه پیتـــــى التینـــــى نووســـــراوه هنـــــدێ شـــــونا بـــــه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٠

ــه ــه ئ ــونج ل ــه گ ــه گ ــا آ ــه ی ــه چــى زاراوى ســۆرانى ب ــى ع ــى ره پیت بــــه ــــه ئنووســــرێ، آ ــــاگونج لگڵ ده ه ــــز ن ــــوردى رگی ــــى آ نگ

...داوا زاى مـــژوویش بـــ ئـــه شـــاره و آرمانجـــه ر ئـــه گـــه خـــۆ ئـــه

آرمــــانجى، الى زۆرى نزیكتــــرین و زبــــانكى زینــــدووه : ــــ ئــــهــه ــه ب ــه زبان ــه ئاریی ــان آۆن ــه. آ ــه ب ــانى تایب ــى زب ــستا زه(ت ـــ ئاڤ ــد ـ ن

Zend-Avesta-( دا جـــوانى مـــه وەمـــى ئـــه ســـۆرانیش لـــهبگومـــان آـــوردى

خاتــــه ئــــه م زاراوه دا، مۆســــیقاى ئــــه ى خــــۆى پــــشان ئــــه زاراوههـــا روه ، هـــه آـــانى ئاســـانه حوییـــه نـــه بنكـــه دا آـــه ڕوو، پـــشانى ئـــه

لـــــ ســـــاڵ گـــــه) ٣٠(درژایـــــى ى ســـــۆرانى بـــــه زاراوه: ـــــ ئـــــه .دا عراق له یه ى نووسینى هه وه و تاقیكردنه وتووه پشكه

ــــه ــــه ســــه م مــــه باســــكردنى ئ ــــه ل ــــه ی ــــه مــــه ده م شــــوه ب قای و چــارى گیروگرفــت ناآــات، تــا ئــستا باســكردنكى بــ ســوچه

ى زبـــانى وه ســـترا بـــۆ لكۆلینـــه ى آـــوردى گرنـــگ بـــه دوو آـــۆنگرهــه ــوردى، ی ــه نووســینى آ ــه آ ــان ل ــه ( می ــوان ئ ــه) ری ــ ئ ــه ـ نــستانى رم

ـــه وه شـــوره ـــاوینى ى ـ ب ـــه ن شـــاره ه چـــ١٩٣٤ســـترا، ه ـــى زای آ ت حــازر بــوون آــه ن و ســۆڤیه رمــه آــانى آــوردو ئــه ناوبانگــه بــهى آـــوردى وه آـــانى لكۆینـــه ناوبانگـــه مامۆســـتا بـــه موویـــان لـــه هـــه

ســـــمییه ســـــتى ڕه ده چـــــاودرى آاربـــــه ش بـــــه مـــــه ئـــــه...بـــــوون نھـــا تـــه دا بیـــار درا آـــه وه م آۆبوونـــه لـــه وه... آـــان تـــه ســـۆڤیهت آتـــى ســـۆڤیه آـــانى یـــه آـــورده ى آـــه وه نجى ئـــهى آرمـــا زاراوه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١١

ــه ــى ئ ــه پ ــت ب ــن بكر ــه دو ــانى ن ــه زب ــه ت ــه وای ــى نووســین، چونك تــــــــه ــــــــه م زاراوه ئ ــــــــه ل ــــــــه ب زۆرى آوردوســــــــتانا ره شــــــــى ه

، رزه آـــــانى بـــــه آالســـــیكییه ییـــــه ى وـــــژه و شـــــوه وه بوبوەتـــــه ...وێ آه رئه دا ده)احمد خانى(آانى نووسینه آو له روه هه

ى مامۆســــتایانى آــــورد بــــوو آــــه م آــــۆنگره ى دووه آــــۆنگرهســــترا، شــــقوە، آوردوســــتانى عراقــــدا بــــه دا لــــه م دواییــــه لــــه

یــــه م آــــۆنگره ئــــه. آــــانى عــــراق حــــازر بــــوون مامۆســــتا آــــوردهـــوو، هـــه ـــگ ب ـــشوو آـــو آـــۆنگره روه خـــۆى ڕووداوكـــى گرن ى پ .

ــــه وه ــــارى دا آ ــــسته بری ــــه پوی ــــا زاراوه ت ــــهى ســــۆ نھ رانى ببتبــــ ســــوود لــــه ى آــــورد، بم ئــــه وه تــــه زبــــانى نووســــینى نــــه

.ربگرێ آانى تریش وه زاراوه یــــه م دوو آــــۆنگره آــــانى ئــــه بیــــاره آــــه شــــتكى ئاشــــكرایه

.ك دوورن یه ك دژ و له یه دوو بیارى به، لگڵ م دوو بیـــاره ئـــه بـــین آـــه ى پویـــسته وه لـــه بجگـــه

ى آـــورد وه تـــه رى نـــه نگن هـــیچ آامیـــان نونـــه گـــر شـــدا آـــه وه ئـــهـــه ـــین ب ـــه شـــوه ن ـــه ی ـــى، چونك ـــه آـــى تكای ـــه ی ـــه آ ـــان ت ـــۆ می ـــا ب نی

... میـــشیان بـــۆ آـــوردى عـــراق وى بـــوو، دووهـــه آـــوردى شـــورهنگاوــك بــن بــۆ هــه یــه م دوو آــۆنگره ئــه هــزه بم هیوامــان بــه

ـــه ـــه هنان ـــۆنگره دى و ب ـــه ســـتنى آ ـــه ی ـــوردى ل ـــى آ ـــوه آ ى چوارچ .موووى ى آوردا هه وه ته نه

ـــه ـــی آ ـــا نی ـــانى تی ـــیچ گوم ـــه ه ـــانجى ل ـــانى آرم ـــه زب ـــوو ه م وه یــرى ئــه ر ســه گــه جــا ئــه. آــانى تــر بوتــر و فراوانتــره زاراوه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٢

ملیـــون و ١٣ لـــه مـــووى بریتیـــه ى آـــوردان هـــه ژمـــاره یـــن آـــه بكـــهـــــه١٢،٥٠٠،٠٠٠ ـــــه آوردوســـــتانان، بجگـــــه ل آـــــورد ٥٠٠،٠٠٠ ل

ـــه آـــه ـــه وچـــه نا ل ـــورد ل ــــ بوجن رووى خوراســـان، ســـه ى قوچـــان ـى م آوردانـــــــه ر ئکوێ ئـــــــه ڕۆژهتـــــــى ئـــــــران، بۆمـــــــان ده

:ن آه زاراوى آرمانجى گفتوگۆ ئه به وه خواره

ى نزیكــه آــه وه زازاآانــه آـورده تورآیــا بــه آـورد لــه ٦,٠٠٠,٠٠٠ لـه یـان نزیكـه آـه تییـه تایبه و زاراوه بن ملیون ئه دوو

یانــدا ئیــشوآارى ڕۆژانــه م لــهورامــى، ب زاراوى هــه .دون آرمانجى ئه به

شــنۆ ربایجـانى خۆرنــشین لـه ئــازه آـوردى ئــران لـه ٨٠٠,٠٠٠ .تا سۆڤیت ل ل خوراسان هه

آوردوسـتانى عـراق، لـه ) بادینـان(ى ناوچه آورد له ٦٥٠,٠٠٠آــانى لیــواى موســ و هنــدێ ى آــورده ناوچــه لــه

. آوردى عراق٣/١ ولر، واته ى لیواى هه ناوچه . سووریا آوردى له ٤٠٠,٠٠٠ .وی یکتی شوره آورد له ١٥٠,٠٠٠

آرمـــانجى قـــسه بـــه ى آـــه و آوردانـــه مـــووى ئـــه هـــه ٨,٠٠٠,٠٠٠

.ى آورد وه ته ی نه% ٦٢ن، واته آه ئه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٣

ى زاراو موویـان بـه ملیۆن هـه) ٥ ( آانى تر ک بریتین له آوردهـــسه ـــه ١،٥٠٠،٠٠٠ى نزیكـــه ن، چونكـــه ناآـــه ســـۆرانى ق ـــورى ب ل

و ئـــه) خـــواروو ره ى آـــوردى هـــه زاراوه(دوـــن ختیـــارى ئـــه بـــهآوردوستانى له شى زۆریان آه به وه ته ماوه یشى آه٣،٥٠٠،٠٠٠

ـــه ـــران دان و ب ـــه ئ ـــه تایب ـــى ل ـــه ناوچـــه ت ـــوآرى دا رده ى ئ الن و منھـا وەى ڕاسـتى بـى تـه ۆرانى نـادون، ئـهس وانیش به نیشن، ئه دائه

بــه ى آــه وانــه ئــه. ن آــه ســۆرانى گفتوگــۆ ئــه آــانى عــراق بــه آــورده آــــورد، ١،٢٠٠،٠٠٠یلــــى نــــادون، وات آرمــــانجى یــــا لــــوڕى فــــه

.مووى لى آورد هه ى گه%٩یاخودی لـه آوردییـه و زاراوه ئـه یـن آـه آـه بیر نه له وه بم ئب ئه

سـۆرانى، وه لـه زۆر نزیكـه آوردستانى ئرانـدا بـاوهشى زۆرى به ـــه نـــى مـــه آـــانى ئـــران چاپـــه شـــى زۆرى آـــورده ى بـــه وه ر ئـــه بـــه ل

ــه ــراق ب آانى عــه ســۆرانیی ــه ئاســانى ئ ــه وه خونن ــ ئ ــى ت ــه ل ن، گوى دابنـن، ئـه و آوردانـه زبـانى نووسـینى ئـه توانین سۆرانى بـه ئه

چـى بـه ر ئـه ئرانـدا ده لـه ى آوردى آهآ یه رۆژنامه ڕاستى ب تاقهــه ــه زاراوى ســلمانى ئ ــه نووســ ب ــه واوى، وه ت ــراق ئ ــه آــو ع ش م

... شتكى جوانه وه آانیـشیانه لـوڕه آانى ئرانمان، بـه ى آورده زۆربه م جۆره بهـــاڵ آـــورده خـــسته ـــراق ســـۆرانییه پ ـــه. آـــانى ع ـــوانین زاراوه ئ ى ت

ى %٣٨: ملیـــون واتـــه) ٥(ى نزیكـــى ه زاراو ســـۆرانى دابنـــین بـــه ..ى آورد وه ته نه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٤

چـار مـى نـاوخۆ، آـه آى آـه ن جیاوازییه چه له بگومان، بجگهم رده بـه ك لـه ره دوو زاراوى آـوردى سـه ر ئب ب، ئـسته هه نیه

: مانایهـــ زاراو١ ـــاآورى، ـ ـــاخو، زاراوى ب ـــانجى، ی ـــو وه) شـــمال(ى آرم آ

.تى آورد ى میلله%٦٢وى زارا باسمان آرد، آهى %٣٨ آــه) جنــوب(ى خــواروو ـــ زاراوى ســۆرانى یــاخود زاراو١ ...ن آه ى آورد گفتوگۆى پ ئه وه ته نه

دا وه دان بـه پویـسته! یـاڵ دواى خـه وینه آه ى نه وه بۆ ئه ئسته بـه ك آـه یـه ڕاده بـه زۆر گرنگـه یه م دوو زاراوه جیایى ئه بنین آه ى لـه وه رئـه بـه ها له روه دا، هه م زروفه ن، له آتر ناگه یه لهگران نب

سـووریادا بـه لـه تیپـى ڕووسـى، وه تدا آرمانجى به آتى سۆڤیه یهم و زانـن آـه التینـى ئـه تورآیـادا آـه له تیپى التینى ئنووسرێ، وه

عــــراق و ئــــران دا آرمــــانجى لــــه زۆر آــــوردى نانووســــرێ، وه... بــى ره تیپــى عــه كــو ســۆرانى ئنووســرێ و بــه هنانووســرێ، بــ

ب وه جیاوازى زیاتر و فراوان ئ م آه ئه وه داخه به مانه ر ئه به له .وى ئب زیاتر گرێ و گۆ م گیروگرفته ئه

م لـه آه یه ه زۆر هه وه الى منه به م گیروگرفته بۆ چارآردنى ئه زبـانى نووسـین، یـا م دوو زاراوه لـهآـ نھا یه ر ته دا بین هه آاته

ـــسته ـــه پوی ـــانى نووســـینی ه ـــه زب ـــ، چونك ـــك ب ـــوو آورد ـــه م بــه ــه آــان، هــه ى زاراوه چاآــه چاوپۆشــى ل ــاتوانرێ ی ــز ن ــه آــ رگی م ل

.مووى ر میللتی آورددا هه سه پنرێ به زۆر دابسه به دووانه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٥

لـه ییـه زبـانى نووسـینى آورد ى آه و چاوه زاراوى سۆرانى بهى زعـى سیاسـى مـاوه وه تى پش بـکوێ، چونكـه عراقدا، توانیویه

ن، ربكــه آــوردى ده راو بــه و پــه رۆژنامــه آــه ى داوه و آوردانــه ئــهى آرمـانجى، زاراو ت بـه بـاره آانى سـووریاش سـه ها آورده روه هه

آتــى یــه هــا آرمــانجى لــه روه ســكتر، هــه بــوو بم تــه یــان هــه مــاوه ١،٥٠٠ى ــن نزیكــه آــو ئــه ویــدا ئنووســرێ و وه تــى شــوره یهســۆڤســاى رابــردوودا بــو ) ٣٠(ى مــاوه لــه آــه یــه راوى آــوردى هــه پــه

ــه ــه آراون ــه بم، داخــه وه ت ــه آ ــه م ئ ــه م چاپ ــه م زۆر ســوودیان نییان زبـــانى نووســـینى آـــه وه و روه آرمـــانجى، لـــه بـــه یانـــدووه گـــه نـــههـا روه ، هـه آـار هنـراوه تیپـى ڕووسـى تیـا بـه ونكه، چ تییه وایه ته نه تــه یــشتونه گــه نــه نییانــه مــه م چاپــه آــى سیاســى ئــه ن هۆیــه ر چــه بــه لــهر بـه لـه وه... آـانى تـرا تورآیـا و شـونه ها آورد لـه ستى ملیۆنه دهى آـورد و وه تـه ى نـه میانى زۆربه ندى رۆشنبیرى له یوه بوونى په نه ...تدا آتى سۆڤیه ى یه بچووآه ه و آۆمه ئه

ــه ــه بم ئ ــه و چاپ ــه م ــه نییان ــه ى آ ــان درا و ل ســووریادا ڕگایــ جوانیــدا، بــه رز لــه آــى بــه یــه ڕاده یــشتۆته بیــان گــه ده ى ئــه شــوه

نـدكیان هه ، چونكه ل زیاتره میشیانا سوودیان گه لگڵ آه مانه ئهتــوانرێ آوردســتانى تورآیــا ئــه لــه تیپــى التینــى نووســراون، وه بــه

بییـــه ده ئـــه ربگیـــرێ، نووســـراوه و ســـوودى لـــ وه وه بخونرتـــهموو ستى هه ده بگاته توانایدایه تیش له آتى سۆڤیه آانى یه آوردییه

تیپى التینى بنووسـرایه ر به گه ربگرن ئه آوردك و سوودى ل وه رجانـه م مـه رانم، ئـهزعى سیاسى بگونج، بم داخى گـ ر وه گه ئه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٦

آـانى ییـه قوتابخانـه راوه پـه آـاتى خۆیـدا هنـدێ لـه لـه!.. ئست نـین آــانى ســووریادا خرایــه خانــه هنــدێ نامــه ت لــه آــانى ســۆڤیه آــورده

ب، ره آگرتــووى عــه پــش پكھــاتنى آۆمــارى یــه. ڕوو بــۆ فرۆشــتن بجگـه!!.. !ر یاساخ آرا آسه یه م آۆماره زراندنى ئه بم پش دامه

سـتى ده آاتى خۆیا دادیان بـوو لـه آانى سووریا له آورده ى آه وه لهآـــانى ى آـــورده زاراوه شـــدا آـــه وه آـــان، لگڵ ئـــه ڕووســـییه تیپـــه

ــــه ســــووریا هــــه ــــه و زاراوه ر ئ ــــه ســــۆڤیه آــــه ی ــــا دا ت و ل تورآی نـرخ بـه الوه یـان زۆر بـه نووسـینانه و شوه بم ئه. هنرێ آارئه به

ــوو، چونكــه ــه ب ــه ئ ــان وت ب نووســراون ) عــامى ( مــه ڕه زمــانى هــه یآـشا ئـه ت خۆیـان هـه نانه ته آردووه بیان تیا نه ده ى ئه یرى پایه سهشـدا وه باشـتر بنووسـن، لگڵ ئـه وانـه تـوانن لـه ئه یان وت آه و ئه

تـدا رمینیـاى سـۆڤیه ئـه لـه ى آه وه ختیار و شادمان بوون به زۆر بهئجگـارى دا بـه راوانـه و پـه ، لـه ش، وادیـاره وه لـه نووسرێ، بجگهئ

وه بــاتى ئــه لــه ، وه آــراوه ى آــورد و آوردســتان نــه وه تــه باســى نــه . دانراوه" ت آتى سۆڤیه یه"و " رمینیا ئه"ى وشه

ــه ــه شــترین زاراو بب ــشكه ل ــازه پ ــۆڕانى ت ــن و گ ــه وت ــه بریتیی لآان نه رمه آو ئه روه هه. نكى میدیایى آۆنه زبا ى آرمانجى آه زاراو

ـــه ـــدا نووســـیویانه آـــه مژوییـــه تۆمـــاره ل شـــییه م ببـــه ، ئـــه ى خۆیاننــاو تورآیــاى بــه ــ لــه دیــار ئکوێ بــه تورآیــادا بــه واوى لــه تــه بــه ژیــت آــه ى آــورد ئــه وه تــه مــوو نــه ى هــه دا نیــوه)دیمــوآراتى ئــازاد(تییـان نیـی، وایه ته ن و هیچ مافكى نه آه ئه زاراوى آرمانجى قسه بهر ، هـه آـراوه غـه ده قـه نـى آوردییـان لـ مـه واوى چاپـه ته ت به نانه ته

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٧

زبـانى نیـی آـه وه مانـاى ئـه مـه بم ئـه!! ك بـى نییـه مـه چاپه جۆره بى آالسـیكى آـه ده بگومان ئه چونكه! ى نیی)بیات ده ئه(آرمانجى

وه یـه) نیتـى چـه( الینـى لـه گرنگتـره نجى دانراوهى آرما زاراو به ى آـه و آوردانـه ئـه آانى تر دانـراون، چونكـه زاراوه به ى آه وانه لهــه ــره ن ژمــاره آــه آرمــانجى گفتوگــۆ ده ب ــان زۆرت ــه ی ــانگتر و ، ب ناوب

ى آــه وه ســتكى آالســیكى آــورد و ئــه بــه ن هــه دیــارى تــرین خــاوهچ الى . م ـه قه بدرته) عبى شه(لى گه ن زیاتر بهموویا هه له ئستهدى حمـه ئـه(آـان، بگانـه تییـه تایبـه آـان و چ الى پرۆفیـسۆره آوردهتىــی وایــه تــه ڕى نــه بــاوآى بیروبــاوه ڕاســتى بــه بــه ، آــه یــه) خــانى

آرمانجییـه بـه ى نووسـینى آـه هـا شـوه روه ، هـه!نـرێ آوردى دائهى آرمـانجى رچـى زاراوه گـه جـا ئـه یبییـه عـهواوى و بـ ى ته نمونهیتـوانى بـ تـا باسـمان آـرد نـه آـه وه سیاسـییانه و بـاره هـۆى ئـه به

بیدا پش بـکوێ، بم ده مى ئه رهه یدانى به مه رخۆ له سه له ئستهش بگــۆڕێ و لــه پــه بگــۆڕێ و بــه بگومــان بــارى سیاســى پویــسته

!! وه ۆش نیی بیرى لى بكاتهس پى خ هندێ آه جۆرى آه بهزگــــاى ده تورآیــــا زیــــاتر دیموآراســــى بــــ، وه ڕۆژێ آــــه

) ثقافی(وارى مافى خونه مى دان بن به تى تورآیا، الى آه حكومهن بگومـان وـ لـه ى آـه ش ملیـۆن آـورده و شه هى آورددا، ئ وه ته نه

ــه ــان ب ــانى خۆی ــه زب ــانجى ئ ــو ســ ســه نووســن، وه آرم د ســاڵ آــه ــه مــه ل ــى، وه دى خــانى نووســیویه حمــه وپــش ئ آــانى آــو آــورده ت

نووسـى، ئـه رخـون ئـسته ناوبانگ جگـه لى به دیبی گه سووریا و ئهقــویى لـه یـه ڕزیـان هــه آـانى جگــاى بـه نیـشتمانییه ســته بـه هـه آـه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٨

و آاتـه ها گومـانى نیـی ئـه روه آانى تورآیاشدا، هه روونى آورده دهآــانى آـو آـورده نووسـن، وه تیپـى التینــى ئـه ۆیـان بـه ى خ آـه زاراوه

.نووسن زبانى خۆیان ئه آان آه آو تورآه سووریا، وهرابــت، ســه انكــى دیمــوآراتى بــهِ تورآیــا گــۆر آاتكــا آــه جــا لــه

وارى تــى و خونــه وایــه تــه مــافى نــه دان نــان بــه هــا آــه گــۆڕانكى وهآـانى آـورده ى نیـی آـهر بكـات هـیچ گۆمـان ى آوردا مسۆگه وه ته نه

نه چونكه! زبانى نووسینى خۆیان نه ى سۆرانى ناآه تورآیا زاراوه آـردووه یان نـه مه ت ئه آانى سۆڤیه آورده آانى سووریا و نه آورده شـتكى م زروفـه ر ڕۆشـنایى ئـه سـه ن، لـه مانیش ناتوانن بیكـه و، ئه

براآـــانى لـــه هنـــدێ آـــه یـــه ـــه كـــو هـــه پـــووچ و بـــ آاآـــ و بـــهــه ــن ل ــه ســه ســلمانیمان ســوور ب ــه وه ر ئ ــ ب ــانى ى ســۆرانى بب زب

!مووى ى آورد هه وه ته نووسینى نه وه ینـه آوردوستانى عراق بیربكه ر له ر بتوو هه گه ت ئه نانه تهى و چـاره ، ئـه وه تـى ورد ببینـه وایـه تـه ى نـه چوارچـوه ى له وه ب ئهى بادینـانیش نـاگونج آانى ناوچه بۆ آوردهت نانه نن، ته داى ئه آه ...ن آه آرمانجى گفتوگۆ ئه به آه

م باسـه لـه قینـه تـى راسـته وایـه تـه آى نه یه شوه به پویسته بۆیهـــه ـــه وه بكۆین ـــه ن ـــوه ى ترنجنین ـــه ى ناوچـــه چوارچ ـــارى، ی آـــى دی

ها تکكردنى آوردستانى عـراق و نیـشتیمانى آوردسـتان روه ههــه هــه ــا ٧/١ مــووى وات ــه٨/١،ی ــه ،ى ن ــه وه ت ــه ى آــورد لگڵ ن ى وه ت

آـار و رگیز ناخرته گورێ و هه ئه یه له سه م مه مووى ئه آورددا هه !ئیشى پ ناکرێ

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٩

تى حكومه وه١٩٥٩تاى ره سه له ین آه بكه وه یرى ئه ئب سهرى وا آــى خونــه گورجوگۆییــه مــوو جــۆره هــه ســووریا ڕگــاى لــه

تـى و وایـه تـه دا بم مـافى نـه و ووتـه سـت لـه بـه آوردى بردوەتـهــه ــه خون ــا دره وارى، ل ــ ی ــران و تورآیاشــدا، زوو ب ئ ــ ــگ، ئب ن

ئیتـر زۆر گرانـه آى دیموآراسى دانـى پیـا بنـرێ، چونكـه یه شوه به ز بخرتـه بـه ى آـوردى نـه وه تـه آـانى نـه رعییـه شـه وپـش مافـه مه له

رانــى لــه ئیمپریالیــست و نۆآــه رۆیــشت آــه و رۆژه ێ، ئــهپــشت گــوس پییــان بزانــى ى آــه وه بــ ئــه راســتدا بتــوانن بــه ڕۆژهتــى نــاوه

. وه وسننه ى آورد بچه وه ته نهتـى آـوردى گـشتى، آتـوپر و وایـه تـه ى نـه لـه سـه ر مـه گـه خۆ ئـه

آگرتـوو یهتكی آوردستانی وه تى چار آراو ده ڕه آى بنه یه شوه بهآـى ن ئاآادیمییـه الیه رگیز له سۆرانى هه توانین بین آه دى ئه هاته

س نیـشان ده وه مانكى آـوردى یـه رله ن په الیه گشتى آوردى، یا له زبـانى نووسـینى آـوردى، چونكـه تاقـه ى بكرـت بـه وه ناآرێ بۆ ئه

) جىآرمـان(روو زاراوى سـه ى بـه زگاآـه لـى آـورد و ده ى گه زۆربهآـاتى چ لـه م جـۆره بـه) سـۆرانى( زاراوى خـواروو ك به دون نه ئه

یــدابوونى چــاركى آــاتى پــه وتنــى دیمــوآراتى ســست و چ لــه پــشكهـــه ـــوپرى م ـــه ســـه گـــورج و آت ـــه ل ـــه ى ن ـــه ت ـــانى ســـۆرانى وای ـــى زب ت

ى آـورد بـه زۆربـه نابژررى بۆ زبانى نووسینى گشتى، چونكه هه .آات آرمانجى گفتوگۆ ئه

ـــه ـــه بم ل ـــره الی ـــى ت ـــه وه آ ـــی آ ـــانى نی ـــیچ گوم ـــسته ه پوی عراقــدا، ى خــۆى بگــرێ لــه بــى ســۆرانى ڕچكــه ده ى ئــه وه جونــه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢٠

ــه روه هــه ــا ل ــه ه ــه شــى زۆرى آــورده ب ــشدا ئ ــانى ئرانی ــارى گــه آ ر بـــه ـــک ک ـــۆ ڕ ـــان ب ـــسته وه. وت سیاســـى ی ـــانى نووســـینى پوی زب

ســۆرانى بــه دا آــه آوردانــهو ر ئــه ســه پنــرى بــه ســه آرمــانجى دانــهآــو زبــانى پنــرێ وه ســه هــا ســۆرانیش دانــه روه هــه دوــن، وه ئــه

...آاندا ر آرمانجه سه نووسین بهى خـۆى آـه ى آـورد زبانـه وه تـه نـه ن آه یه گه ئه وه ئه مه ئایا ئه

آرمـانجى و : روو و خـواروو ى سه زاراوه: بنووسى دوو زاراوه به سۆرانى؟

ستن، بم زۆر وه ئه م بیره ڕووى ئه آان ڕووبه آورده زۆر له دوو زاراوە ئنووسـرێ وه بـه زبـانى آـوردى ئـسته آه ئاشكرایه

ر هـه. ین ناتوانین دیارى بكه آى زۆر، آه یه تا ماوه وپشیش هه مه له .سۆرانى و آرمانجى: ئنووسن م دوو زاراوه به

نھـا تـه آـه وه ینـه بكـه وه بیر لـه اییهو و ناڕه ه زۆر هه م رۆژه لهآو باسمان آرد وه مووى، چونكه لى آورددا هه ر گه سه زاراوك به

...رگیز ناگونج هه مه ئه پویـسته گوایـه ى آـه وه مـان بریتـى نیـی لـه گیروگرفتى ئـسته

چ ڕـین آـه دا بگـه وه دواى ئـه كو ئبـ بـه زاراوک دیارى بکرێ، بهو نـــدنى ئـــه ســـه نـــه ره آـــردن و پـــه ك بگـــرین بـــۆ زرو نـــه رگایـــه

ك میـانى آرمـانجى و سـۆرانیدا، چ ڕگایـه له یه هه ى آه جیاوازییانهآخــستنى زبــانى و یــه و جیاوازییانــه ى ئــه وه مكردنــه بگــرین بــۆ آــه

توانـادا بـ، نھـا لـه ك ته ها، نه شتكى وه ین به نووسینى آوردى بكهبگومــان ... دى زووتــرین آــات بھنرتــه بــه آــه بــ وانــه كــو لــه بــه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢١

آـرێ بـه ڕبـازى ڕۆژ چارى ئـه پاشه آخستنى زبان له ى یه له سه مهآـى یـه وه ى لكۆینه شوه به ها آه وتووى وه ڕێ و شونكى پشكه ..آارى تیا بکرێ زانیارى قووڵ و ورده

ازیــان ى جیاو وانــیش دوو زاراوه ئــه دا آــه)رویــج نــه(ل وتــى وارى ى خونـه وه توشى گیروگرفت هاتن، بۆ ئه آو ئمه بوو، وه هه

نھـا چـارێ آـه ل، تـه آـانى گـه موو ڕۆله ستى هه ده نه و زانیارى بخه دوو ك آاتدا به یه تى یان له وایه ته زبانى نه بوو آه وه ئه وه دۆزیانه

ــــك ر زاراو شــــك و هــــه ر بــــه هــــه ئــــسته زاراوه ئنووســــی، وهســتان ده آاربــه آــه یــه بم مــاوه. یــه خــۆى هــه تــی نــى تایبــه مــه چاپــه لــه آــه وه آایــه م بھننــه ویــان دا زاراوــک یــان زبــانكى ســھه هــه ن بـه ك لـى تبگـه مـوو الیـه رگیـرا بـ و، هـه وه آـه ردوو زاراوه هه

ـــه ـــك آ ـــسته جۆر ـــه ئ ـــانى ن ـــا زب ـــه ســـ زاراوى جیاجی ـــج ب روی و یـه ڕـوه ر بـه ، هـه بـووه واو نـه هـشتا تـه م گۆڕانـه ئـهئنووسرێ،

ڕۆژێ ئبــ آــه نــاگرێ، وه هــیچ آۆســپى ڕگــاى لــ وامــه رده بــه بخــونن و بنووســن یــه م ڕگــا تــازه رویــج بــه ى نــه وه تــه مــوو نــه هــه

هــیچ آــاركى جیاجیایــه م ســ زاراوه شــدا بــوونى ئــه وه لگڵ ئــهو ڕاسـت و ڕگـاى تـازه مـه ئه ، وه وه ته تى نهآ ر یه سه آردوەته نه

. یه مه ه نگوچه م ته بۆ چارآردنى ئه دیموآراتییه ك زاراوه یــــه بــــوو آــــه وه رگــــاى آــــۆن و نــــادیموآراتى ئــــه

. سمیی میـرى زبانى ڕه آرا به زاراوى خزانى پاشا ئه: پنرا سه دائه بـژارده زبانى هه بوو به ئه م زبانه رخكدا ئه ن چه ى چه ماوه له وه

.!!هنا آارى ئه موو به هه وه ته تى و نه وایه ته و زبانى نه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢٢

بـه ى آه وانه ئه) جماهیر(ل گه بوو آه وه ردى گران ئه بم دهـــه ـــا ئ ـــه زاراوى جیاجی ـــن ب م چـــه دوـــى ئ ـــه رخـــه ن چـــه درژای ب

ــ ، چونكــه وه مانــه زانــى ئــه وارى و نــه خونــده نــه د تونــد هــۆگرى تونیـان تـوانى و نـه یـان ئـه بـوون و نـه آـانى خۆیـان ئـه ییه ناوچه زاراوه

سـمییانه ڕه م زاراوه ئه ، بۆیه!سمی ببن ى ڕه ویست فرى زاراوه ئهدا رخـه م چـه چـوو، بم لـه ئـه رنـه سـتانا ده ده ى آاربـه چوارچوه له

.موو هل ه وارى و زانیارى ئب فراوان بکرێ بۆ گه خونهى آـان ل سـایه آـورده بۆ آوردستانى عراق آه وه ڕینه با بگه وه لكۆینـه ڕزگار بوون و ئـازادن لـه وه مووزه مرى ته شۆڕشى نه

آـو روه تـى خۆیـان، جـا، هـه وایـه تـه و دیاری آردنـى گیروگرفتـى نـهك زاراو دیـارى بکـرێ یـه تاقه رگیز ناب آه هه باسمان آرد ئسته

.مووى ى آورد هه وه ته بانى نووسینى آوردى بۆ نهبۆ زــه زۆر هــه ــاڕه ــه و ن ــه هــه وای ــده وه وــى ئ ن زاراوى ســۆرانى بــه ر آــورده ســه داببــرێ بــه ــدا ئ ــه آــانى عراق ــه ى آــه وان آرمــانجى ب

...ولردا ى موس و هه دوو لیواآه دون له ئه) رگـ ۆڕا ـ وهگـ گۆڕبـه(تى رخى پاشایه چه له آه شایانى باسه

آـار سـمى بـه ڕه ى سـۆرانى بـه آى سیاسـى زاراوه ن هۆیه ر چه به له تــه وان حكومــه دواى ئــه آــان، دوابــه ئینگلیــزه ســته ده هنــرا، آاربــه ئــه

یـان خـست بـووه و ناوچانـه تـى ئـه تایبـه به . غدا آانى به رسته په آۆنهیــان سهآرمــانجى قــ آوردوســتانى عــراق دا بــه لــه پــشت گــوێ آــه

وخـــۆ ڕاســـته ، چونكـــه وه ن زانیـــارى و ئابوورییـــه الیـــه آـــرد، لـــه ئـــهتورآیــا لــه ى آــه وانــه دراوســى آوردســتانى آرمــانجى بــوون، ئــه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢٣

ینــى بــه نھــانى لــه وتنــى پــه پــى ڕكــه ش بــه مــه ، ئــه وه وســنرنه چــه ئــهوســا ـ ئــه(غــداى یمــانى بـه عــد ئابــاد و پــه یمــانى سـه نــدامکانى پــه ئـه قوتابخانــــه لــــه آرمانجانــــه عراقییــــه و آــــورده ئــــه وه) ــــرگ وه نـى آـوردى لـه مه ى چاپه وه ر ئه به یان خوند، جا له آانا ئه یبیه ره عه

ى ســـۆرانى، یـــا زاراو ورده ورده. مـــوو ســـۆرانى بـــوو عراقـــدا هـــه آرمانجــــه بــــى آــــورده ده زبــــانى ئــــه بــــى بــــوو بــــه ره زبــــانى عــــه

ش وارانـه م خونـه ئـه پى نـاوێ بـین آـه!! اقآانى عر واره خونهــوون، وه زۆر آــه ــه ڕه ورده ورده م ب را آــرا، ســه نگــى ســۆرانیان ب

ــه ــووبن بــه ر نــه گــه ئ ــه! ب ره عــه ب زۆرى آــورده ره شــى هــه بم بتــا بنــا هــه وه!" دوور و رزگــاربوون لیانــه مــه عــه"م آــان لــه آرمانجــه

.!وارى بوو بوون خونه یرى و نهگ ریاى گۆشه گویان نقومى دهى رخـــى رووخـــاو بـــ، زۆر مایـــه زعـــى چـــه وه مـــه ئـــه جـــا آـــه

ى آــورد، آــه وه تــه قــازانجى نــه بــه یاندنــه دگــرانیی و، زیــان گــه ! وه بمنته م جۆره ر به زع هه شدا وه ى آۆمارى تازه لسایهى هـى تـ تایبـه بـه خۆییـه باسـمان آـرد شـتكى نـاوه ش آـه مه ئهسـت ده یاسـاى تـازه داین آه ڕه و باوه له و ئمه آانى عراقه آورده شــۆڕش ، چونكــه وه آانــه ى آــورده خۆییانــه نــاوه م جــۆره ئــه ناخاتــه

تــــى داوه وایــــه تــــه زبــــانى نــــه ربــــرین و خونــــدنى بــــه مــــافى ڕادهـــه ـــورده ب ـــسته آ ـــان و، پوی ـــه آ ـــرێ ه ـــى بھن ـــان ل ـــرى وازی ـــا ف ت

...وێ یانه خۆیان ئه و زاراوەی آه ن بهوارى بب خونهى تـى عـراق ڕگـاى هنـدێ ڕۆژنامـه حكومـه: ـن آـو ئـه وه وه

...ى آرمانجى زاراوه به آوردى داوه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢٤

آــانى عــراق آرمانجــه آــورده پویــسته آــه شــتكى ئاشــكرایهى خۆیـان، زاراوه تـى خۆیـان ببـ، بـه ى تایبـه و رۆژنامـه قوتابخانه

ى آـه وه آـو ئـه كو وه آانیان، به ناوخۆییه جۆرجۆره زاراوه ك به نه لـه ى آـه وه آـو ئـه وه ، وه یـه دى خانیـدا هـه حمـه آانى ئه نووسینه لهــــه ــــى ســــۆڤیه ی ــــورده آت ــــانى ت و ســــووریادا ئنووســــرێ و آ آ

.دون آوردستانى تورآیا پى ئهو آـــانى بادینـــان بـــه چـــارآردنى گیروگرفتـــى زانیـــارى آـــورده

ـ: تى پویسته ڕه ر پنج هۆى بنه به باسمان آرد له ى آه جۆره آـرا، آرمانجانـه م آـورده لـه آـه وایییه و ناڕه هشتنى ئه ر نه به ـ له١

تـى ى تایبـه زاراو به و ڕۆژنامه مافى قوتابخانه ش بوون له ببه آه ... ئیمپریالیست دروستى آرد بوو ى آه واییه و ناڕه خۆیان، ئه

نھـا ش تـه مـه مـووى، ئـه ل هـه سـتى گـه ده وارى بگاتـه تا خونه ـ هه٢ . آرمانجى بخوندرێ دا به و ناوچه له ئب آه وه بهآـى بچـووك و یـه زاراوه یـه بادیناندا هه له آه و زاراوه ئه ـ چونكه٣

تـرین زاراوكـى وره اسـتیا گـه ڕكـو لـه نیـی، بـه) منعـزل(گیر گۆشه . تییه وایه ته نهفراوانى

نـى آـوردى لـه مـه بوونى چاپه توانین جگاى نه تا ئه ى هه وه ـ بۆ ئه٤ى شـى زاراوه آردنـى ببـه بـۆ پینـه. وه ینه آوردستانى تورآیا پ بكه

ــــه ــــانجى ل ــــشكه آرم ی ره پســــای ــــن، ل ــــى ســــته شــــی ده وت ت پویـــسته نگـــاوه م هـــه ئـــه رســـتى تورآیـــا، مـــن ڕام وایـــه پـــه آۆنـــه

ر شـانى سـه آى نیـشتیمانیی لـه تى و پویستییه وایه ته ئامانجكى نهآـــانى عـــراق چ ســـۆرانى و چ آرمـــانجى، چـــونك مـــوو آـــورده هـــه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢٥

ن آـانى تورآیـا لـى تـ بگـه آـورده ك آـه نییـه مه چاپه بگومان تاقه ...زاراوى آرمانجى نى به مه چاپه له بریتییه

، عراقـى ئـازادا بـاوه لـه ئسته وو زاراوهم د ئه ى آه وه ر ئه به ـ له٥جـ باسـمان آـرد جبـه ى آه وتووه پشكه و چاره ئه یه توانادا هه له

ك یــــه ى زبــــانى نووســــینى آــــوردى بکــــرێ بــــه وه بکــــرێ بــــۆ ئــــهراورد دا بـه م آاته له دا، چونكه قینه تى ڕاسته وایه ته ى نه چوارچوه له

ى وه بـۆ ئـه وه. یـه توانـادا هـه دا لـه راوهم دوو زا ینـى ئـه بـه آردن لهردوو هـه دى پویـسته بـ بتـه وانـه پاشڕۆژ لـه له آخستنه م یه ئه

... تیپ بنووسرێ شنه ك چه یه به آه زاراوهبـى بنووسـرێ، ره تیپـى عـه آه آرمانجى به شتكى زۆر گرانه

ــه ــه ل ــا آــه ر آــورده ب ــه آــانى تورآی ــه ت ــا التینــى ئ ــن وهزا نھ ــه ن ــه ل ر ب التینى ى خۆیان به آه زبانه یه وه مكه ده له آانى سووریا، آه آورده

وانـیش بیـر لـه دون، ئه سۆرانى ئه به ش آه نجانه و گه نووسن ئه ئه قوتابیــانى ــی روهــا آۆمــه تیپــى التینــى، هــه بــه وه نــه آــه نووســین ئــه

آـات و، ئـه م ڕگایـه ئـهنگـرى رمـى الیـه گـه وروپا زۆر به ئه آورد له ى تیپـى التینـى، چونكـه وه آـات بـۆ بوآردنـه آـانى بانـگ ئـه ندامه ئه آوردییــه آخــستنى زبانــه هــۆى یــه بتــه ئــه آــه یــه م تیپانــه نھــا ئــه تــه

...ڕۆژدا پاشه مان له آه ویسته خۆشهى نووســــینى التینــــى لــــه ســــه بــــین مــــه پویــــست ناآــــا آــــه

نیـی و، وه تـه سیاسه ندى به یوه په وه. تییه رى په هآى هون یه له سه مهبــى ره تــى آــورد و عــه آتــى و برایــه ر یــه ســه رگیــز آــار ناآاتــه هــه

اعتبــاراتى ( نــاب وه آــى تریــشه الیــه ، لــه وه آــه الیــه لــه مــه عــراق، ئــه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢٦

م تیپانــه آارهنــانى ئــه ڕگــاى بــه لــه ره گــه هــۆى تــه ببتــه) سیاســى تیپــى التینــى لــه ورده ورده یــه وانــه لــه ، وه وه آانــه وردهن آــ الیــه لــه

تــا هــه وه آانــه تاییــه ره ســه قوتابخانــه ر لــه آوردوســتانى عراقــدا، هــه ...آاربھنرێ ش به تا رۆژنامه آان و هه رزه به قوتابخانه

ـ : آوردوستانى عراق دا، پویسته آورتى له به .وام ب رده عراق دا به نى ئست ئب لهبى سۆرا ده ى ئه وه ـ جونه١ى وه ن جونـه آـه آرمـانجى گفتوگـۆ ئـه به دا آه م شونانه له ـ پویسته٢بى سۆرانى هان بدرێ و، ڕگـاى بـۆ ده شانى ئه بى آرمانجى شانبه ده ئه

آـــو تیپـــى التینـــى بنووســـرێ وه بـــه ى آـــه رجـــه و مـــه خـــۆش بکـــرێ بـــهزایى و شاره وه بگومان تاقیكردنه"هنن آارى ئه آانى سووریا به آورده

" ركى باشه تیده یارمه وه ته م بابه وانیش له ئه .تیپى التینى نووسینى سۆرانیش به س بکرێ به ، ده ورده ـ ورده٣چـــۆنییتى لـــه وه زانـــست بكۆرتـــه دڵ و گیـــان و بـــه نجـــا بـــه ــــ ئـــه٤ . آییه ره سه وهم دوو زارا ى جیاوازى ئه وه مكردنه آه

ى وه ر چـاركى تـر دابنـرێ بـۆ ئـه آوردستانى عـراق دا هـه ئیتر له ئبــ آــه وه نجــامى ئــه آــان فــرى ســۆرانى بكــرن، ئــه آرمانجــه آــوردهرگیــز آــى فراوانــى نبــ و هــه یــه ســنى و بنكــه نــه ره وارى پــه خونــهــه ــه خون ــه ناوجــه وارى ناچت ــاوه ى ناوچــه رگ ــه ئ ــه دان ــاى ، وه وه آان مان

ــه ــاآرێ شــه یــرى بــه چــاوى نــرخ ســه بــه یــه وه ئ آــانى تــرى نیــشتیمان نم بیــر لــه یــه وه هــا مانــاى ئــه روه هــه. تــى آوردوســتانى تورآیــا نیــسبه بــه

مــوو تیــدا و بــۆ هــه وایــه تــه ى نــه چوارچــوه لــه وه ناآرتــه گیروگرفتــه ..! وه ته نه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢٧

رخــى یاســاى چــه لــه آــانى عــراق آــه آرمانجــه بگومــان آــوردهمــرۆ، ئــه. گیــرا بــوو وارییــان لــ ڕگــاى گورجوگــۆى خونــه گــۆرا گۆڕبــهسـتانى ده آاربـه داوا لـه آـه یـه هـه وه وانـه نـدى بـه یـوه و په قى خۆیانه حه

ى خۆیــان زاراوه یــان بــه و رۆژنامــه ى قوتابخانــه وه ن بــۆ ئــه عــراق بكــه مـه سۆرانییآانیـشیان ئـه بـرا آـورده آه و جوانه بب، زۆریش شایسته

. م داخوازییه ن بۆ ئه ن و هانیان بده ت بگهپـش لـه آـه دایـه وه ڕـزى لـه رزى و بـه ربـه آان سه عراقییه آورده

پویــستى ... ى آــورددا ئــازاد بــوون وه تــه آــانى تــرى نــه شــه مــوو بــه هــهتـر و وره نگـاوى گـه دا هـه ارهآـ بـه ه م هه له نیی آه وه نھا ئه مرۆیان ته ئه

ى وه ریـان و ئـه سـه وتوەته آه ورە تكى گه سئولیه كو مه زووتر بنن، به پویـسته هـا آـه تكـى وه سـئولیه ، مـه وه نـه آانى تریش بكه آورده بیر له

نــدى وه رژه بــه: وات. واو و ناتــه و چــارى نیــوه ــه هــه لــه وه پــاک بكرتــهروونى خۆیاندا مشك و دڵ و ده له میشه هه پویستهتى گشتى آوردایه

ب! ن الیـه لـه آـه ) تى زانیارى گشتى بۆ خوندنى آوردى رایه به ڕوه به( و یــه مــا هــه رده بــه آــى فراوانــى لــه یــه زرا، مــاوه دامــه وه تــى عراقــه وــه ده

. ر شانه سه ى له وره تكى گه سئولیه ئیشكردن و مهآرـت ئـه م دوو زاراوه ئـه آـه آـردووه م نه وه ئهمن تا ئست باسى

ــه بــه ــه ك چونكــه ی ــه مــه ئ ــوژى"رى گیروگرفتكــى هون ــه دژواره" فیلول ، بپرۆگرامكى دوور و درـژ و ب و له آى زانیارى قووڵ نه یه وه لكۆینه

آــى یــه ســته ن ده الیــه لــه پرۆگرامــ آــه. بــى چــار نــاآرێ نــه آــراوه ئامــاده آــه ردوو زاراوه رى هــه نونــه دابنــرێ آــه وه رزه ن ئیختــصاصى بــه خــاوه .سۆرانى و آرمانجى: بن

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢٨

(Laryngeal theory) بیردۆزەی الرینگال

مى رشه شاسوار هه

ـــــانی ـــــردۆزە هرە تازەک ـــــک ل بی ـــــال، یک ـــــردۆزەی الرینگ بیبنچیـــــنی خـــــودی بیـــــرۆکی بیـــــردۆزەک، بـــــۆ پتـــــر ل . زمـــــان

بم تنیـــا مـــاوەیکی . ستا دەگڕـــتوەســـت ســـال پـــش ئـــــــستا ش ئــــ ــــه لســــانی هــــه و کم پ دی ســــدەی وه شــــتا و ن

ـــدرا وەکـــو بیردۆزەیکـــی کـــارا و بهـــز، ڕابـــردوو بـــوو، ک توانتنـــــانت بو . بخـــــرت گڕ و ســـــودی زۆری لـــــ وەربگیرـــــت

نــی خۆیــدا، بتوانــت برەنجــامی دیــار و مــه تــه مــاوە کمش لــهـــداتگورەش بد ـــۆن و کالســـیکییی، ەســـتوە ب ـــن ک و وئ

ک بـــۆ شـــون و شـــوە گـــۆڕینی بـــزون و ڤاولکـــان، ل زمـــانی ــــدۆ-النــــی هینــــدۆ شــــی گــــه هاوبــــه ــــی، واتــــا پرۆتــــۆ هین - ئوروپ

لبرچـــاو گیـــرا بـــوو، بـــۆ دروســـتکرنی بـــار و PIE ئوروپـــیــــوان ن کان، لڕەگــــی وشــــ ــــوو ک گردانکــــانی وشــــ، ئوە ب

ــاری ــیچ (ســ ب ــ – ۆ – ێ –ه –ــان ) ۆۆ ــیچ(ی – E – Ō – ه

Ē - (کی . دەگــــــۆڕانــــــسایڕ ەوی کــــــردن لــــــپ ش بمئلو . چســــــــــــپاو، و زۆر جــــــــــــارانیش لۆژیکــــــــــــان دەبــــــــــــوو

سرچاوەشــــــوە ئاســــــت جیاوازەکــــــان، ب شــــــوە و بــــــار و بــــــۆ نمــــــون . گردان ڕزمانییکــــــانی وشــــــوە دەبســــــترانوە

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢٩

ردان اتـــا ئاســـتکی گـــهو) هـــیچ(گر وشـــیک بخـــرت ئاســـتی ــــه ــــوون ک ــــۆ ب ــــانی پرۆت ــــت، ئوا ل زم ــــاول ب ــــزون و ڤ ــــ ب ب

ــــدۆ ــــار -هین ــــانیی بک ــــارە ڕزم ــــۆ ئو ب ــــدا، وشــــک ب ئوروپیــــــت ــــــی بگوتر ــــــاوە، پ ــــــات، ک وەک ب ــــــان )ســــــیفت(دەه ، ی

ل ئم شـــــــوەیی کـــــــه). ئاوەنـــــــاوی ڕابـــــــردووی نادیـــــــار(. گــــرته. کوشــــت. ســــوتاو. ڕوتــــاو: وشــــگلی کــــوردی وەک

ـــــدرت ـــــانش، دەبین ـــــابردە و زۆری دی وەک ئم ـــــاری ب بــــــــه ــــــــانی هاوب ــــــــار، ل زم ــــــــردووی نادی ــــــــاوی ڕاب ش و ئاوەن

) no / نـۆ - ، - to / تـۆ-(ب پاشـگرەکانی PIE ونـارای کـهگر ســــــیری نمونکــــــانی ســــــرەوە بکیــــــن ل . پکهــــــاتووە

ـــــــین پاشـــــــگرەکان، ب شـــــــوەی دی ـــــــدا، دەبین زمـــــــانی کوردیل کوشـــــــــت، ) ت–(وەک . گـــــــــۆڕاو دەردەکونختـــــــــک نـــــــــه

ــــــرت و، ــــــاخود ) دە–(هگ ــــــاربردە، ی . ل ســــــوتاو) او–(ل بئم .دڕاو. کــــوژراو. ل فرۆشــــراو) راو-(هروەهــــا . ڕوتــــاو

، هروەک زمـــــــان کـــــــۆنPIE بــــــارەی ســـــــرەوە ل زمـــــــانیــــــت، ک ڕەگــــــی دروســــــت دەب ــــــان کالســــــیکییکانیش، لو کات

ــ ــ ڤ ــاری ب ــزون(اوی وشــ، ل ب ــت ب ــ پی ــانکی دای،) ب ب زم ــــین، واتــــا لئاســــتی هــــیچ(ڕوونتــــر دە (م . دایکی ئینمــــون

تـــا – بهـــر tā- -bh(بـــارە، ل سانـــسکریتی، بـــریتی ل وشـــی ). هگــــرت(، ک ب کــــوردی، واتــــاکی دەبــــت بــــارکراو، یــــان )

). ڕاگـــرت(بواتــای ت–دهــر (- tā – dh -) هروەهــا وشــیـــــسکریتی، ک لو د ـــــشی سان اکرنجکی دی سیـــــسان وشـــــ ی

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٣٠

ل ــریتی ــت، ب ــارەدا ب ــا–گ (tā -ga -) ب ــه وشــه). - ت ــای ک ب واتـــت داب ـــشت ـــان ڕۆی ـــاری جـــوو، ی ـــت، ل ب ک دی ). شـــتوشـــ

ی PIE ل چــــــاوگی وشــــــی دیــــــسان داڕــــــژراوەی) گتــــــا((gwm-to) ) ــــۆ-گــــوم ــــرەدا دەنگــــی. هــــاتووە) ت ل (m) وەکــــو ،ـــــاول و ـــــاتووەڤ ـــــ ه ـــــی ل ـــــی . بزون ـــــت، دەنگ ووەک دەردەک

) a ە، -(ی وشـــــــ داڕـــــــژراوەک، ل سانـــــــسکریتیدا بـــــــۆت )م(ــــه ــــیکی وشــــک، وەک ل ــــا، شــــوە بنڕەتی دا وه ره ســــه ئگرن

ــــاول و ل ئاســــتی ــــ ڤ ــــان خــــستووە، ب ــــووە) هــــیچ(دەرم . دا ب، )چـــووم یـــان چـــوون(جـــی خـــۆیتی ک بـــین وشـــی کـــوردی

وەوه) تــــۆ-گــــوم (PIE شــــی ن وشــــی هاوبــــهگــــی همــــا ل ڕهڕەگـــی همـــوو وشـــیکی دیـــسان داڕـــژراوە، یـــان .مـــاوەتوە

ـــه وشـــه ـــه ی ـــی کالســـیکی ل ـــه ک ـــه زمان ـــدۆ کۆن ـــانی هین ـــی -ک ئوروپــــــــانی ســــــــرەوە وه ــــــــراو، بو شــــــــوە جــــــــوانی نمونک رگی

ڕەنــــگ هنــــدک کــــردار، ب نخــــش و شــــوەیکی . دەرنــــاکون ون، کـــــاواز دەرک ـــــی جی ـــــان دی ـــــاول درژەک ـــــدا، ڤ ئو (تیایان

ن و گمـــــــــــه ڤـــــــــــاوالنی ک ل زمـــــــــــان هاوچرخکانـــــــــــدا دهــــر )نائاســــایین ــــان، زۆر ئاســــاییتر و پت ــــاوە کورتک ــــاو ب ، ل ڤئو وشــــــــــــــــانی ک بم جــــــــــــــــۆرە دەردەکون، . دەردەکون

ـــشتا ـــا ه ـــین، ت ـــاران ن ـــان لو جـــۆرە وشـــ الواز و کم دی هیچیــه کۆــه ره الی ل ــی ئ ــو وان ــه ارهم ب ــن ک ــان ب ــای گوم گکــی ڕه دا جگ

بکـــو ڕەگ وشـــکان، ب وشـــی ناوەنـــدی . یـــه شـــیان هـــه هاوبـــهبـــۆ نمـــون ی . دا PIEو دنیـــا داڕـــژراوە دادەنـــدرن ل زمـــانی

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٣١

کــــــک لو وشــــــانی ک لم جــــــۆرەن، ڕەگــــــی وشــــــی، یــــــان ە، ک ب زمــــانی دیــــسان داڕــــژراوەی)دان(کــــرداری ناســــراوی

PIEراوردکردنــــــی زایــــــانی زانــــــستی بــــــه شــــــارهن الیــــــه ، لــــــههر . داڕــــژراوەتوەdō -) -دۆۆ(، ب شــــوەی وه ییــــه پوانــــه

ب ســــرنجکی خــــرا ل ڕەگــــی همــــان کــــرداری کــــوردی دان، دا(ک- ( ل کڵ ڕەگـــــــــی وشـــــــــگل ،کتی ڕەگخزمـــــــــای ،ی

ی، ) -دۆۆ ( رمـــــــــــــان خـــــــــــــستووه ک ده ، ک وه PIEزمـــــــــــــانیـــــت وی .دەردەکزمـــــانی کـــــۆن و کالســـــیکی )دان(وشـــــ ل ،

ل ــــــریتی ــــــسکریتی، ب ــــــی، (سان ــــــی ) dadāmiدەدام ی )ا(دەنگل گرکیـــــشدا همـــــان . دووەم، گـــــۆکردنی نختـــــک درژتـــــرە

ل زمـــــــانی . هیdidōmi (دیـــــــدۆۆمی، (کـــــــردار ب شـــــــوەی دات، (ڕووســـــی بـــــۆتdāt(واتـــــای دان ر بالتینیـــــشدا، . ، ه ل

ــــــای ) dōدۆۆ،( ــــــتدەگ) دەدەم(وات نــــــدی . ی ــــــانی می –ل زمتـــا . هـــاتووە) دەدەم(ب واتـــای ) dadāmiدەدامـــی،(ئخمنـــی

ـــــوردوش، وشـــــی ـــــا ) دی(ل زمـــــانی هـــــاوچرخی ئ دای، (واتهروەک ). دادەن(همـــــان وشـــــ، ل فارســـــی بـــــریتیی ل ). دان

ـــــش ـــــووه) dātanداتن، (ل زمـــــانی پهلوی وەک بینیمـــــان، . بـــــــدی ـــــــوونکی قـــــــوڵ و ناوەن ی ل هی و، نزیکـــــــهوشـــــــک ب

-کــــــــانی، بنخزانکــــــــانی زمــــــــان هینــــــــدۆ همــــــــوو زمانــــــــهئوەی ک ئــــــم . و مــــــاوەتوە بــــــووه ئوروپییکانیــــــشدا هــــــه

دەمانوـــــت ل ســـــر ئم وشـــــی بیـــــین ئوەی، ک ڕەگـــــی وشـــــک هر زوو، ل ســـــرەتاوە ســـــیرو ســـــمرەیی خـــــۆی

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٣٢

. دەداتدەردەخــــات و، ل ڕــــسا بــــاو و ناســــراوەکانی زمــــان الدا، چ ڤـــــاولکی )ئاســـــتی ئاســـــایی(جـــــارێ ل هـــــروە، ل ســـــر

ــــــــت، ) eێ ،(کــــــــورتی وــــــــاوە و ده(دەرناک ــــــــت وەک ک ب بـــت بـــژی ). ه ـــی در ـــو دەنگک ـــای دا ســـر ) ،ōۆۆ، (بک ل جگ

ب لرەی، یکم جـــــــار ب ) دەنـــــــگ درـــــــژە(ئو . دەردنـــــــتم بــــــه. زنجیــــــرەی دووەمــــــی دەنــــــگ کلوســــــیلکان دادەنــــــدرا

ــر و ســه ڕای ســه ره ســه ــه ی ــوونیش ل ــه رنجــاکش ب ــه گوت ــدا، ک مانــــه ده ــــین ئ ــــه ــــه و بۆچوون ــــه ی ــــنوەی تگــــه . وانی ــــشتن و دۆزی ی

کــــورتی دا بــــه وه ره ســــه چارەســــریک بــــۆ ئم کــــشیی، لــــهل ڕاســـــتیدا، یکم . رچـــــاو، کـــــاتی زۆری ویـــــست بـــــه خـــــستمه

چارەســــر هنگــــاوی دۆزیــــنوەی شــــون پــــی ئو کــــشی و،ــــــــــــــــشتنی ل الین ــــــــــــــــرا، بم تگی ــــــــــــــــی، زوو هن کردن

لکــــۆری هــــشتا الوی زمــــان، . شــــارەزایانوە زۆری خایانــــد Ferdinandل ســـــردەمی خـــــۆی، فردینانـــــد دێ ساوســـــور،

de Saussure) ( ،ــــــان و ــــــشان تمومژاوییک ــــــواری نی ک ل بهنـــــدک میـــــدانی دی زمـــــانوانی، کـــــاری دەکـــــرد، یکمـــــین

ئو هر زوو، . بــــــوو ک پی بو نهنیــــــی گورەی بــــــردکس ١٨٧٩هــــــشتا ک تمنـــــــی ل بیــــــستکان دابـــــــوو، ل ســـــــای

ــــمی ــــونکی ئ ــــشی لم جــــۆرەی نم ــــانی ک ــــی، نهنییک زایندێ ساوســـــور، هر ئو ســـــا، بنـــــاغ گـــــشتییکانی . ههنـــــا

ــــردەوە ــــو ک ــــدا ب ــــردۆزەکی خــــۆی، ل وتارک ــــارەک ل . بی وتـــشیی ک ڕاســـتید و کک ئـــوو، ن ـــکوە ب ـــارەی شـــتی دی ا ل ب

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٣٣

یمــــ ــــستا جــــ مبســــتی ئ ی دێ . ئــــردۆزەک لبر ئوەی بیـــدان ـــوو، چن ـــای شـــتی دیوە خـــۆی مس داب ساوســـور، لپندەیــان ســاڵ تــپڕین، تــا بیــرۆکک شــون پــی خــۆی کــردەوە ی، کو بیـــردۆزە زۆر گـــرنگو، بـــۆ ئکی پـــتیو، بـــووە بنـــاغ

مــــــــــــت بیــــــردۆزەی الرینگــــــال ئــــــی دەگوترۆ پ(Laryngal

theory) ئ ک ،ورەیــــــدە گ ــــــایخکی ئمن ــــــردۆزەی، ب و بیزانیارییکــــــــانی پــــــــشووی : دەکرــــــــت ل بــــــــارەیوە بــــــــین

-کـــــانی هینـــــدۆ زانایـــــانی، لســـــر زمـــــان مـــــردوو و زینـــــدووهئوروپــــــی، بجارــــــک ســــــروبن کــــــرد و، پــــــشکوتنی هرە

ـــوارە ـــاگورەشـــی لم ب ـــاو ئو شـــتانی ک دێ .دا بدی هن لنـــــایخی زۆر زۆری ـــــم ب ـــــۆ ئ ـــــوو و، ب ـــــد ب ساوســـــور ڕایگیان

ک یمــــوو، ئ ــــین(هب ــــان، ) دووەم ــــان داگرتنک ــــرەی زم زنجیـــــان ـــــاول ) ئاســـــتی دووەم(ی ـــــان ڤ ـــــزون، ی ئو ئاســـــتی ک ب

درژەکــــــانی هی، ل ڕاســــــتیدا شــــــوە و بــــــارک، ل همــــــان ل زنجیـــــــــــرە ئاســـــــــــاییکاندا نخـــــــــــشی ئوانـــــــــــی دی، ک

ـــم، ل ئاســـتکانی دیـــدا . دەیـــانبینین کی ڕوونتـــر بزمـــان یـــان بـــــــانبینین ـــــــی ک . دەی ـــــــت، ئوە ن و دەوەک ئ ،کـــــــاوازیی جی

هنــــــــدک ل ڕەگکــــــــان، ڤــــــــاوی درژتریــــــــان هی، بکــــــــو ــــــی ئو ــــــاو ڕەگ ــــــانی ن ــــــت، ک ڤاولک وەوە دل کــــــاوازیی جی

،کی دی(وشـــانشـــت( ـــتیـــان بی، یـــان ئـــه. دوا دادو شـــتو ئدەنــــــگی، ک دێ ساوســــــور ئامــــــاژەی بــــــۆ دەکــــــات، دەنگــــــی ل ناســــراوە، ککــــی کپــــی نادیــــار و نکی، یــــان پیتکۆنــــسونانت

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٣٤

ئمی لــــه. بــــاری هنــــوکیی وشــــکدا نمــــاوە و کوتــــووەدا دەیبینــــــــین، تنیــــــــا شــــــــونوارەکانی، یــــــــان کــــــــه وشــــــــه

ــــــزر و ــــــگ ب نمــــــاوەی، ک بســــــر کاریگرییکــــــانی ئو دەنوتـــوو و بـــزر و واتـــا هر ئو دەنـــگ کـــه. وشـــکدا مـــاوەتوە

ـــــــی ـــــــردنوەی دەنگ ـــــــۆی درژک ـــــــت ه دەب ک ،ناســـــــراوەینکڕەنــــــــگ و . ڤــــــــاو ک ،شــــــــرییم کاریگر ئت هنــــــــانت

ـــــوەو جـــــۆر ـــــدان ش ـــــاولکش، ب چن ـــــۆکردنی ڤ ـــــوە و گ ش، یــــان کوات بپــــی ئم بۆچــــوون بــــت، چــــاوگی. دەگۆرــــت

شـــــماندا، نابـــــت زمـــــانی هاوبـــــه ، لـــــه)دان(ڕەگـــــی کـــــرداری . ل پـــشتر وامـــان دەرخـــست بـــوو ئمـــه بـــت، ک کـــه) dōدۆۆ،(

) دێ(واتـــــا . بـــــت (de+ x) ، یـــــان)؟+ دێ (بکـــــو دەبـــــت . کی ، ک نیــــشانی دەنــــگ نناســــراوە بــــزره(x)لگڵ دەنگــــی

ناســـــــراوەین ـــــــگ ـــــــاریگریی ئو دەن ـــــــاوی ، (x) ئم ک ک ڤڕەنگـــــــژ کـــــــردووە و، ئـــــــاوا ) ōۆۆ،(ی، ب شـــــــوەی ) eێ،(

، گــــشتگیرە و، وه ره ئم ڕــــسایی ســــه. درژیــــشی کــــردۆتوەل ســـــرێ بـــــۆ خـــــوارێ، همـــــوو سیـــــستمکی نـــــاو زمـــــان

همــــــــوو ئو چاوگــــــــانش ک لو جــــــــۆرەن، ب . دەگـــــــرتوە) ئاســـت کورتکـــان(بم جـــۆرە . ڕکـــی ملکچـــی ڕـــساک دەبـــن

ـــژ وە، درـــن ـــدەش، کـــه( دەب هـــاتنی دەنگـــی ز ـــا ب ـــاوازه ت ـــه ن ، ییـــــــــش، ل )ئاســـــــــتی هـــــــــیچ). (ئم دیـــــــــسان هر ڕوو دەدات

ت تـــا دەنـــگ زـــدەکش ب نانـــه تـــه(ڕاســـتیدا ڤـــاولکی وەرگـــرت، ـــت ـــان ڤـــاوالوی دەب ـــاول دەبـــت، ی ئـــم لو کـــردارەی، ک ). ڤ

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٣٥

ــــــــین ل شــــــــوە ــــــــون هنامــــــــانوە، دەبین ل ســــــــرەوە ب نمب گرکــی .یکدا، ڕــک ئو بارەمــان برچــاو دەکوــتگــرک

ل ) دەدەم(ب واتـــای ) مـــی- دۆۆ - دی di – dō - m(بـــاری )کــــــانکورت ــــــژەوە)ئاســــــتی درڤــــــاو م بب ، . چــــــی کک

ـــــاری ســـــیفتی ـــــت ب دەچ ـــــردووی (کـــــردارەک ـــــاوی ڕاب ئاوەنی ئاســـت( ل ی کـــوردی، واتـــا کاتـــک کـــه)دایتیـــان(، واتـــا )نادیـــارــــت)هــــیچ کــــی دەبزمــــانی گر ــــت، بدا ب)do - toتــــۆس-، دۆ .(

ل ،نـــــــاوەکم ) ئاســـــــتی هـــــــیچ(وەک دەبینـــــــین ئاوەب ،دایڤــــاولکیش هی، ک ل ڕاســــتیدا ب گــــورەی ڕــــساکان، ندەبــــا

ــــا ــــووە بیرۆکیکــــی .هب ــــردۆزەکی دێ ساوســــور، ب ــــا بی تـــاتکی یکجـــار زۆری پچـــوو ـــشتی پســـندکراو، ک ـــ .گ کی ک ل

وەی بیـــــردۆزەککانی زینـــــدووبوونرەکییرە ســـــهۆکـــــارە هو، هکــــشانی زۆر خــــرای بایخپــــدانی، ئوە بــــوو، ک کاتــــک

، )شـــــتانی(دەرکوت، یکـــــک و، هنـــــدک جـــــاریش دوو، لو یــــان دەنــــگ نادیــــارانی، ک دێ ساوســــور همــــای بــــۆ کــــرد زمـــــــــان ـــــــــک لکی م، لڕاســـــــــتیدا النـــــــــی ک بـــــــــوون، ل

ئوروپیـــــــــــدا، ب پـــــــــــارزراوی -وچووەکـــــــــــانی هینـــــــــــدۆلنامبســــــتمان لو زمــــــان لنــــــاوچووە، زمــــــانی . دۆزراونتوە

بـــــــۆچی، . کالســـــــیک و کـــــــۆنی هیتـــــــی ین کـــــــدەگـــــــستا تئتگیـــــشتن ل بیـــــردۆز و بیـــــرۆککی دێ ساوســـــور، ئـــــاوا وە

زمــــــانی هیتــــــی، یــــــان ڕوونتــــــر بــــــم تــــــابۆ . درەنــــــگ کوتـــهکـــانی زمـــانی هیتـــی، مخییـــه ل ســـرەتای ســـدەی بیـــستم، ل

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٣٦

ـــاکوری کوردســـتان دۆزرایوە ـــا . ب ـــد، ت ـــشی خایان ـــد ساکی چنتوانــــدرا دەقکــــانی بخونــــدرنوە و، وەربگــــدرن، یــــان لــــک

ــــــه ــــــشتن ل الین ڕزمــــــانی و ســــــاختارییکانی . وه بدرن تگیـــوو ـــست ب ـــشا کـــاتی دی پوی ه ،کـــه مـــاوه. زمـــان ـــاری ی کـــی دی

ەرکوت ک ئو دەنــــــــگ هیتیــــــــیی، لــــــــهدی پچــــــــوو، تــــــــا دـــه نوســـراوه ـــان دروســـتتر ده مخی ـــی، ی ـــدا، ب پیت ـــی کان ) ە ،h(نگ

همـــای بـــۆ کـــراوە، و پـــشتر ل ڕوانـــگی مژوویـــی زمـــانوە، ندەزانــــــــــدرا هــــــــــیچ ڕوونکــــــــــردنوە و ســــــــــاغکردنوەیکی

ـــــه ـــــت، چی ـــــۆ بکر ـــــگ . و چـــــۆن هـــــاتووه گونجـــــاوی ب ئو دەنبتی، لو شــــونانی وشــــ دــــت ک زۆربی جارەکــــان، ب تــــای

ـــــی دێ ساوســـــور دەـــــدەی (بیـــــردۆزەککـــــی زدەنگ دەبـــــئوروپــــی ناســــی -هینــــدۆ. لو شــــون هبــــوو بــــت) نناســــراو

ـــــۆ ڤـــــیچ، ـــــۆنی جـــــرزی کوریل پۆJerzy Kurylowicz یســـــا یجــــــار ئو پیوەنــــــدی زایینــــــی، تــــــوانی بــــــۆ یکمــــــین١٩٢٧

هیتــــــی و، دەنـــــــگ ی)، ەh(دەربخــــــات، ک ل نــــــوان دەنگـــــــیکۆنـــــسونانت نزانـــــدراوە، پـــــشنیارکراوەکی دێ ساوســـــوردا

یه . ردەســــــتن، کبندراو للمی زۆر و ســــــــــــگ ــــــستا ب ئدەری دەخن، وشــــ دیــــسان داڕژراوەکــــانی وی، ک ل ســــر

ـــازەیی، ده ـــن و بۆچـــون ت ـــووه نگـــه ئو بنچی ـــی، کـــه ونب کردوونی ئو ســــــلماندنوە تنیــــــا ل دوا. زۆر ڕاســــــت و گونجــــــاون

ری لســــــ ناســــــراوەی، کن ــــــگ ــــــوو، ک دەرکوت ئو دەن بــــی ــــی گرووی ــــوو، ل ڕاســــتیدا دەنگک ــــۆرەوان شــــواند ب . لک

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٣٧

هر ئو شـــــــوە دەنـــــــگ، ل گروو دەرچـــــــووەش بـــــــوو، وای ب ــــردۆزەک ــــا بی ــــرد ت ــــال، (ک ــــت) Laryngalالرینگ ــــاو ببر . ن

ەوە هـــــاتووە )، الریـــــنکسLarynx(نـــــاوەک ل وشـــــی گرـــــک ).گروو، ئوک، قوڕگ(ب واتای

ی گروو س دەنگ بزرەکهـــــــوژینوەی زۆری شـــــــاره ـــــــشتومکی دوای ت ـــــــان و، م زای

، وه تــــه بــــاوه و نــــه وامــــه رده ر بــــه هــــشتا هــــه زۆری دیــــش، کــــهدا، ســــــ دەنــــــگPIE ئــــــستا وا دەرکوتــــــووە ک ل زمــــــانی

ۆر، ئم هنـــــــدک لکـــــــ. (گروو، یـــــــان الرینگـــــــال هبـــــــووەنگــــی هــــی واش هن، ک بیــــر ل ده. ژمــــارەی دەکن ب چــــوار

بم تـــــا ئـــــستاش ب بـــــاوەڕی زۆربی . پنجمـــــیش دەکنوەــــۆرەوان، ســــه ــــدراوه لک ــــه لمن ــــال ک ــــی الرینگ هر ســــ دەنگ

ــــۆینوەدا ). ســــتانداردە ــــواری لک ــــگش، وەک لب ئو ســــ دەنـــاوە، ب شـــوەیکی ســـادە و ســـاکار، ژمارە ـــدراوەب ـــۆ دان ـــان ب ی

) h₃, h₂ , h₁ / ٣ە. ٢ە. ١ە .( ک ،وەیئ ــــان ــــاری ئو دەنگ ڕفتدەنگــــی پیتکــــی بــــزون، یــــان ڤــــاولکی پــــش خۆیــــان درــــژ

زۆر جـــــــــــارانیش، دوای ئوەی ک کـــــــــــاریگریی ب . دەکنوەــــژ ــــان در ــــی ڤاوک ــــن و، دەنگ ســــر وشــــکوە بجــــ دەه

ـــــه ـــــان ی کـــــه وه دەکنوە، وەک ئ ـــــد ئرکـــــی خۆی بجـــــ گیانبــــــت، خۆیــــــان کاریــــــان نامنــــــت و، ل زمــــــان و گــــــۆکردن

ــــه روه هــــه. دەکون ــــه ک ب ــــکرەی وشــــکش ی کجــــاریی، ل پی

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٣٨

-ئو دیـــــاردەی، تـــــا ل زمـــــان زینـــــدووە هینـــــدۆ. (ون دەبـــــنـــــــــان، ـــــــــاران الرینگالک ـــــــــانیش هر وای و، زۆر ج ئوروپییک

ــــــان، دەک ــــــانوانی خۆی ــــــی زم ــــــدنی ئرک ون و دوای بجگیانلو . (مــاون وتــوون و نــه بــین کــه کــه نــامنن، یــان ڕاســتتره

ـــــــگ انی ســـــــرەوە، هردوو دەنگـــــــی دووەم و )،هhســـــــ دەن ل ویـــــش بـــــریتییئ ،یکی دیـــــشیان هنـــــدییتمم، تایبیســـــ

ـــــورتی ـــــاوی ک ـــــان ڤ ـــــی، ی ـــــۆڕینی دەنگ ـــــۆرە ) eێ ،(گ ـــــۆ ج بتــــر دەتــــوانین ڕوون. دەنگکــــی دی، یــــان ڤــــاوکی دی جیــــاواز

ــــین کب (h₂) ێ، (دەنگــــیe، ( بــــۆ دەنگــــی)-، ە a (ــــتدەگۆڕ.

(h₃) مـــان دەنگـــیێ، (یـــش هe، ( ـــۆ دەنگـــی ـــت) o ۆ،(ب دەگۆڕ . ئوروپیــــــی -هر بم جــــــۆرە، ل زۆرــــــک لو زمــــــان هینــــــدۆ

ـــۆنی، ل جـــۆری ـــی ک ـــدی دەنگ ـــاون، پیوەن ـــانی ک م هاوچرخ

(eh₂)ـــان بزو ـــاوی، ی ـــۆ ڤ ـــانجی، ب ـــی ، ب کـــورت و کرم a ە،-(ن

ی نمونــــه بــــۆ باشــــتر تگیــــشتن، پویــــستیمان بــــه. دەگۆڕــــت) ــای هــه ــه خۆم ــه. ی ــۆ ئ ــه مــن ب ــوردی م ــون ) بی(، وشــی ک ب نم، بPIE شــــماندا، واتــــا لــــه وشــــک ل زمــــانی هاوبــــه. دــــنموە

. دیـــــسان داڕـــــژراوەتوە) بهـــــ(، یـــــان (beh₂ē)شـــــوە ی ی پـــــش ) eێ، (کـــــار لســـــر ڤـــــاوی) ٢، ەh₂(دەنگـــــی کپـــــی

ـــاتوە بر ـــی دەخ ـــۆرکی دی ڕەنگ ـــات و، ب ج ـــۆی دەک ـــا . خ واتــــــــۆ ) eێ،( ــــــــت) a ە ، -(ب ــــــــه. دەگۆڕ وشــــــــک م جــــــــۆره ب

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٣٩

ــــتدەب)bah₂e هــــدواتــــر، وەکــــو گوتمــــان، زۆر جــــاران ). ، ب ،ککۆنــــسونانت کــــپ وەی کــــه(دەنــــگکــــاری خــــۆی پــــاش ئ

ــــات ــــت)دەک نــــت و نام وــــۆکردن دەک شــــدا، لرە. ، خــــۆی ل گــه ــه ل ــه و نمون ــدا هروای ی ــه. مان ــا دوای ک ــی ده وات ــه وتن ــه نگ ــه کپ ، ک

بم ل کوردیــــــــدا، چ لم .دەمنــــــــتو) baeبیــــــــ، (ر هــــــــه کــــپ ــــگ ــــش، زۆر جــــاران دەن وشــــی و، چ ل زۆر نمــــونی دیــــــــــشتاش ــــــــــاوە و، ه ــــــــــونواری هرم ــــــــــسونانتک، ش کۆن

ـــــت کاردـــــاتی . ب ـــــون ل جی ـــــۆ نم ـــــشتا زۆ)بی(ب ـــــار ، ه ر ج) ،هــــبbahe (ــــتور گــــوێ دەکم جــــارە . مــــان بر ئگئ

ــــدا، شــــونی ــــونیکی دی ــــۆڕین) ٢ ە،h₂(ل نم ــــاوی . بگ ــــا ڤ واتـــــــش)eێ،( ـــــــا ب شـــــــوەی (h₂) ، پ ـــــــن، وات لم .(eh₂) بخی

ــــت، ودەک کــــسونانت ــــگ کــــپ کۆن ــــسان دەن بارەشــــدا، ئوا دیـــه ـــاوی کـــورتی مجـــاره بم ئ ـــاوی درـــژی )ێ( ڤ ئـــا ، (، بـــۆ ڤ

a (ـــــــــتی . دەگۆڕوشـــــــــ وەک ل)وەی )بـــــــــارامشـــــــــب ک ،ــــۆنی ــــژرتوە) ، بهــــرامbeh₂,rām(ک ــــر . دادەڕ وشــــک دواتـــۆ ـــپکی (bah₂,ram) ب ـــگ ک ـــات دەن ـــۆڕاوە، هاوک ، دوای (h₂) گ

، bārām(ی، الدەچــــــ و، وشــــــی کـــــه کۆتـــــایی هــــــاتنی کــــــارههر ب همــــان شــــوەی ئو دوو . مــــان بــــۆ دەمنــــتوە)بــــارام کــــوردیی، دەگیــــن ئو ڕاســــتییی ک ڕەگــــی دیــــسان نمــــون

ــدا) -دان(ی وشــی PIEی داڕــژراوه -) یــش، نابــت لبنڕەت

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٤٠

dō) کـــــو ڕەگ ـــــت، بک بووب (- deh₃) ـــــووە ـــــان . ب ـــــاری، ی ب، ک ل کوردیـــــــــدا )دان(گردانـــــــــی ڕانبـــــــــردووی کـــــــــرداری

بBeekes ( بیکــــــــــس، (، وەک کPIE ە، ل زمــــــــــانی)دەدەم(ۆزەی الرینگــــــــال، دیــــــــسان دایشــــــــتۆتوە، گــــــــورەی بیــــــــرد

بـــــۆت)de-deh₃-mi / دێ - نگـــــی الرینگـــــالی ده). مـــــی– ٣ د

(h₃)یێ،( ، دەنگــــــی ڤــــــاوe ( رەیگــــــو ش خــــــۆی، بی پــــــ وشـــــک م جـــــۆره دەگۆڕـــــت و، بـــــه) oۆ، (بیـــــردۆزەک، بـــــۆ

ـــــــتدەب)de - doh₃-mi رمـــــــان ک ده وه). مـــــــی– ٣، دێ، دۆەرینگـــــالک خۆیـــــشی دەکوـــــت و ال نگـــــه ، دواتـــــر ده خـــــستووهـــــــــــت نهینـــــــــــدۆ. نام ـــــــــــان -وەک نـــــــــــزیکی ل زۆربی زم

ــــــــووە ــــــــان وای و کوت هر لبر ئم هۆیشــــــــ، . ئوروپییکدیــــدۆمی، ( دەدەم ل زمــــانی گرکیــــدا بــــۆت(وشــــی کــــوردی

di-dō mi ( ،کالرینگـــال کـــانی ســـدەنگ ـــک لکی ـــک ککاتت کدا، بیرەی وشــــیــــکــــاو پ ــــوان دوو ل ن ن ــــتونیــــا دەک

زمــــان گــــشتی لو بــــارەدا، بوا لدەنگــــی کپــــی کۆنــــسونانت، ئـــــــــگ الرینگـــــــــال، -هینـــــــــدۆ ئوروپییکانـــــــــدا وای، ک ئو دەن

زۆربی جارەکـــان بـــۆ دەنگکـــی بـــزون، یـــان ڤـــاوی ســـربخۆ ئم بــــــارە ل زمــــــانی کوردیــــــدا، دەکرــــــت ل زۆر . دەگۆڕــــــت

نمـــــون ل زمـــــانی کـــــوردی، ئـــــم وەکـــــو . وشـــــدا ببینـــــدرتوشـــک ل بنڕەتـــدا ل ڕەگـــی . دەکیـــن) کـــۆن(ســـیری وشـــی

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٤١

ــــــۆی ــــــهن keh₃- n(وشــــــی پرۆت ــــــۆڕاوە)-ک ئمش ب . ەوە گــــــــسان ــــــــردۆزەی الرینگــــــــال، دی ــــــــگیی بی گــــــــورەی ئم ب

، (h₃) واتــــــا دەنگــــــی الرینگــــــالی کۆنــــــسونانتی. داڕــــــژراوەتوەــــای ــــان ڤوک ــــزون ی ــــی ب ــــۆ )ێ(دەنگ ــــۆی، ب ــــش خ ) oۆ، (ی پ

کــه، الرینگالــه نگــه زمــانکی هــشتا ڕوونتــر، ده گۆڕیــوە، یــان بــهلپــــاش ) oۆ،(خــــۆی کوتــــووە و، شــــونوارکی ب شــــوەی

ئمش ئوە دەردەخــــــات ک، چــــــۆن وشــــــک . بجــــــ مــــــاوە ــــــت ــــــۆن(دەب ــــــه)ک ــــــشدا ه ــــــانی کوردی . روای ، هروەک ل زم

ـــشتا شـــونواری ـــانی فارســـیدا، ه ـــاوگ خۆشـــبختان، ل زم چ، ب گـــــۆڕانکی کموە )کـــــۆن(بنڕەتیـــــی کـــــۆنکی وشـــــی

ـــاوە، ک ـــۆی لخۆیـــدا، گواهـــی ئو . ی )کـــوهن(م ئمش خ. گــــــۆڕان دەدات، ک ل کوردیــــــدا بســــــر وشــــــکدا هــــــاتووە

ئــــستا بــــا ل زمــــانی گرکــــی کالســــیکدا، ســــیری نمــــونیک .بکین

ل ـــــریتی ـــــۆسdotos( ئو وشـــــ گـــــرکی ب ـــــای ، ب ) دۆت واتــــی( ــــی، دایت ــــه)دراوە، داویت ــــوره ، ب ــــاره گ ــــه ی ب ــــانی گ ردان ک

ئــــم پــــشتر ئاماژەمــــان بــــۆ ئوە کــــردووە ک ڕەگــــی . بــــوونیل کوشـــ PIE ل دا، بـــریتیی) deh₃ -. ـــه٣د ( ـــک ککات

ـــــن ســـــر ـــــین و ڕەگک دەخی ـــــان وەک )ئاســـــتی هـــــیچ(د ، یــــین، ئاســــتی ــــشی بت پــــان ڤــــاوڵ(دەشــــکر ــــزون، ی ). بــــ ب

-چـــونک ب گـــورەی ڕـــسا ڕزمانییکـــانی زمـــانی پرۆتـــۆ هینـــدۆ

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٤٢

ئوروپــــــی، وەک زووتــــــریش لــــــی دواویــــــن، بــــــاری وشــــــی کوات . ی بــــ ڤــــاوی دابــــت)ئاســــتی هــــیچ(دەبــــت ل ) دراوە(

ـــی ـــت) ، ێe(دەنک وـــت و دەک ـــزر دەب کـــه وشـــه. ، ل ڕەگک بـــــــــــژرتوە) -٣ دە،-dh₃(ب شـــــــــــوەی ـــــــــــسان دادەڕ گر . دی

ن ســــــیری وشــــــ گــــــرکییک بکیــــــنوە، دەبینــــــین ل دیــــــساـــاتووە ـــک ه ک پـــان ڕەگ و پاشـــگر ـــی. هم ـــا ڕەگ و (-dh₃) وات

کوات وشـــــ . س-تـــــۆ .to – s - پاشـــــگری ناســـــراوی گرکـــــی) تــــۆس–، دە dh₃-tos(گــــرکییک، جــــارکی دی، ب شــــوەی

، دەکیــــــن کــــــه وه ئــــــا لــــــرەدا ســــــیری ئــــــه. دادەڕــــــژرتوەــــالی ــــپ و (h₃) الرینگ ــــی ک ــــوان دوو دەنگ ن ــــۆت ــــا کوت ، ب تنی

ــــسونانتی ــــشووی ) t/، تd/د(کۆن ــــسای پ ــــان ڕ ــــورەی هم بگـــالکی ـــگ الرینگ ـــال، دەن ـــردۆزەی الرینگ ـــه(h₃) بی ـــه ، ل پ ی ره یک

وشــــــک دەکوــــــت، بم ل شــــــونی خــــــۆی، ڤاوــــــک یــــــان لـــرەدا چـــونک الرینگـــالک. دەنگکـــی بـــزون بجـــ دەهـــت

(h₃) ،ی ـــــــت ـــــــت بب دەب کـــــــاو بمش ) oۆ،(ئوا دەنگـــــــی ڤ ــــت دەب کــــۆس، (وشــــ ــــک هر همــــان ) dotosدۆت ش ڕمئ

ئو .وشــــــی، ک بو شــــــوەی ل زمــــــانی گرکــــــی پــــــارزراوـــــاوی، ک جگـــــای الرینگـــــالک دەگـــــرتوە، ل هر ـــــگ ڤ دەن

هر ل . زمانــــــــک و، ب گــــــــورەی الرینگــــــــالک دەگۆڕــــــــتــــگی ئم چــــۆ ــــۆچی، ڕوان ــــدەگین ب ت ک ،وەیشــــتی گۆڕاننی

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٤٣

ـــــــدا، وشـــــــی دراو، ب شـــــــوەی ـــــــانی التینی ـــــــوس، (ل زم داتdatus (ـــــــتگۆدەکر . کوشـــــــ زمـــــــانی التینـــــــی، چـــــــونک لی تـــدا بـــووە، بـــۆی دەبینـــین ڤـــاوکی پـــشی بـــۆ (h₂) الرینگـــال

ـــــــــتوە، . گـــــــــۆڕاوە) aا، ( ـــــــــۆ دوواوە بگڕی ـــــــــک ب ختر نگانـــــسکریتیدا، دەنگـــــی ڤـــــاوک بـــــۆت دەبینیـــــت ک ل زمـــــانی س

ــــالی .و بمجــــۆرە) iی، ( ــــت (h₂) الرینگ ــــی دەب ) aا،(ک ل التینکوات گــــۆڕانی دەنگــــی . دەگۆڕــــت) iی، (ل سانــــسکریتیدا بــــۆ

بزونکــــان ب هــــۆی الرینگــــالوە، ل زمــــان جیاوازەکــــان، یــــان بۆتــــه کــــه شــــه مــــه ئــــه. کانــــدا، وەک یک نــــابن زمانــــه بنخزانــــه

ـــــاواز ده ره ســـــه ـــــای جی ـــــی، گـــــۆکردنی وشـــــه رکـــــه ت گ ی ڕه وتن .ئوروپی -کانی هیندۆ رخه هاوچه زمانه ش، له هاوبه

ن، ئو ڕوونکــــردنوانی ســــرەوە، ئمشــــمان بــــۆ دەردەخــــهـــۆچی وشـــی ـــر(ک ب ـــۆت)پی ـــی ب ـــاترpater(، ک ل التین ل ). پ

ــــــی ــــــهr�pat(گرک ــــــر ، پ ــــــۆتیش). ت ــــــادەرfadar)( ل گ ، )، فــــۆت چــــی دهک ــــسکریتیدا ب ــــین ل سان ــــر،کpitr بین ــــر(، پیت ی )پی

ەوە گشــــــی کــــــردووە، و ب )پیتــــــر(کــــــوردیش، ل همــــــان ــــی ــــوردی، دەنگ ــــی ک ــــۆڕانی دەنگ ــــساکانی گ رەی ڕــــو ی )ت(گ

. ســـواوە و کوتـــووە و، هر پیـــر مـــاوەتوە) پیتـــر(نـــاو وشـــی ی وشــــی (a) تــــوژەرەوان ســــرنجی ئوەیــــان داوە ک دەنگــــی

pater هــــا روه هــــهfadar سانــــسکریتی بــــۆ. تــــاد.. و ل) (I، )، ک ئم ســــــرەڕای ئوەشــــــه. گــــــۆڕاوە و، بــــــۆت پیتــــــر) ی

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٤٤

ـــــوژه ـــــسکریتی، الی ت ـــــان دەناســـــرتوە ک ره سان وان، بو زمــــش، هــــه روه هــــه ــــگ ڤاولکــــانی دی ــــستایی، دەن ــــۆ ک ئاڤ (a) ر ب

ــــــت و، وشــــــه دەگۆڕ و دەنــــــگە لاوپــــــپ ،ککــــــانی زمــــــانــــر، دەبــــ بــــPIE تــــی ڕه ڕەگــــی بنــــه. زهجیــــاوا ی وشــــی پی

ە، (h₂) بــــت، چــــونک تنیــــا الرینگــــالی (ph₂ter)چنــــدوچوون، ـــــدەکوێ ـــــسونانت ه ـــــوان دوو کۆن ن ـــــسکریتیدا، ل ک ل سان

هر ل .ل شــــونی خــــۆی بجــــدت) iی (و، دەنگــــی ڤــــاوی ڕگــــای بیــــردۆزەی پــــ بــــایخی الرینگــــالوە، دیــــاردەیکی دی

بـــوو، کـــی گونجـــاوی بـــۆ نـــه یـــه وه هـــیچ ڕوونکردنـــه ۆز، کـــهئـــائو دیـــاردەی، بـــۆ یکمجـــار ل زمـــانی گرکـــی . چارەســـر کـــراــــــرا ــــــی ک ــــــشتا . تبین ــــــوردی ه ــــــانی ک ــــــاردەک ل زم بم دی

وانــــی زایـــانی زمانــــه برفراوانتـــرە، بــــۆی تگیـــشتنی بــــۆ شــــارهـــــه ـــــم، ل ـــــه ڕاده ئ ـــــوژەرەوان زۆر. ر ســـــوودی زۆرە ده ب زوو ت

تبینـــی ئوەیـــان کـــردووە ک، هنـــدک وشـــی گرکـــی، ل ڕگـــا ــــابن ــــگ ن ــــۆڕانی دەن ــــساکانی گ ــــی ڕ ــــن و، ملکچ .دەردەچ

دەرکوت، ک وشــــــــــــی ئمش یکمــــــــــــین جــــــــــــار لوەوهلمجــــــۆرەی گرکــــــی، ل همــــــان وشــــــی هــــــاوڕەگی خــــــۆی

یکــــ . ناچــــت، ک ل زمــــان دەســــت خوشــــککانیدا دەبینــــدرن دیــــاران، وشــــی گرکــــی هــــاوڕەگی وشــــی لو نمــــون زەق و

ــــــوردیی)ددان، دان( ــــــی .ی ک ــــــوانین تبین ــــــین و دەت وەک دەبینبکیــــن، وشــــک ل کوردیــــدا، ب دەنگکــــی کــــپ و کۆنــــسۆنانت

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٤٥

کاتـــــــک ک وشـــــــ کـــــــوردییک، لگڵ . دەســـــــتی پکـــــــردووە ئوروپییکـــــــانی دی -هاوشـــــــوەکانی دی، ل زمـــــــان هینـــــــدۆ

ــــسان ه ــــن، دی ــــتبراورد دەکی وــــۆ دەردەک ــــان ب ــــان بارم . م ــــت دەنــــتــــی دەگوترــــستایی، پزمــــانی ئاڤ ددان لdanta. ب

ب سانــــسکریتی پــــی دەگوترــــت .dandānپهــــلوی دەنــــدان ) dentدنـــت، (ب التینـــی ). دەنـــدان( ب فارســـی) dantدانـــت (

کچـــی وشـــک ل گرکیـــدا، . تـــاد.. وtandتانـــد، (ل ســـودی ەق دیــــــــــــارە، ل همــــــــــــان ڕەگوە ســــــــــــرەڕای ئمش ک ز

هــــاتووە، بم دەســـــتپککی، الدانکــــی زۆر زەقـــــی ل ڕـــــسا وشــــــی ددان ل گرکـــــــی، ب . گــــــشتییکان لــــــ دەبینــــــدرت

دەکــــات و، بــــۆت ــــک دەســــت پــــن، یــــان ڤاولکــــی بــــزودەنگــــــــت، ( ــــــــۆرەوانی ) odontئۆدۆن جــــــــاران شــــــــارەزایان و لک

ـــــدۆ ـــــان هین ـــــواری زم ـــــان، ب-ب سرســـــوڕماویوە ئوروپییکدیاردەکیــــان وەرگــــرت بــــوو و، واشــــیان دانــــا بــــوو ک زمــــانی

دەســــــتکرد و (گرکــــــی، ل هبــــــوونی یــــــان دانــــــانی ڤــــــاوی ی بدەر ل ڕـــــــسا گـــــــشتییکان، و دانانیـــــــان ل )دروســــــتکراو

ـــــاوەنی ـــــسونانت دەســـــتپکردوو، خ ســـــرەتای وشـــــی ب کۆننی دی تایبتمنــــدیتی خــــۆیتی و، ل زمــــان دەســــت خوشــــککا

ئم بــــــارە نادیــــــارە هروا مــــــایوە، تــــــا بیــــــردۆزەی . ناچــــــتـــــانوە ـــــواری بکارهن ـــــال کوت ب ـــــدی ئو متش، . الرینگ ئی

ــــدرا و، چارەســــر ــــردۆزەکوە ههن ــــادەکردنی بی ل ڕگــــای پی

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٤٦

ئو ڤـــــاوالنی هروا ل پـــــشوەی وشـــــی، ب گریمـــــان . کـــــراــــــن، ل الیکوە کردوو دــــــسونانت دەســــــتپ ــــــایبت ب ب کۆن ت

ــــانوە و ــــشوە، هروا لخۆی ــــین، ل الکی دی زمــــانی گرکــــی ن. بڕـــــکوت، نکوتـــــوونت ســـــرەتای وشـــــی لو جـــــۆرەوه

ــــــسا و یاســــــان، ڕ ــــــ ــــــدرا، ب هروەک ک جــــــاران واش دەزانئمـــان پاشـــماوەی دەنگـــی بـــزون و، ڤـــاوی .ڕاســـت دەرنچـــوو

ــــــــدێ ل ــــــــشتر هن ــــــــین، وەک پ پوکــــــــاوەی ڕاســــــــتقینش نـــو ـــاردەی لو جـــۆرە، ل ت ـــوو، چـــونک دی ـــا ب ـــان دان ژەرەوان وای

یـــــــشدا ه ـــــــانی دی ـــــــدک زم ڕاســـــــتییک ئوەی ک، ئو . هن ــــت، لش دادپــــ یــــان لڤاو ن، کمســــتی ئــــبمی جوشــــانبنڕەتــــدا، ب دەنگــــی الرینگــــالی دەســــتیان پــــ کــــردووە و گــــۆ

وەک یاســــــای الرینگــــــالیش پمــــــان دەــــــت، دەنــــــگ . کــــــراونینگـــــالک، دوای تواوکردنـــــی ئرکـــــی خـــــۆی، کوتـــــووە و، الر

گر . شـــونی خـــۆی بـــۆ بـــزون، یـــان ڤاولـــک بجـــ هـــشتووەــــــه ــــــسای ئم بیردۆزەی وەکانی ڕــــــدان ــــــورەی لک ــــــت، ب گ ب

ــــووە ل ) دان(وشــــی ــــدا، بریتــــی ب ) h₃dontهــــدۆنت (ل گرکیــــالی ــــی الرینگ ــــی، بــــۆت (h₃) بم دەنگ ــــان و کوتن ــــش نم ، پ

هر بۆیشــــ وشــــک، بo ( ۆ،(هــــاتن کــــایی ڤــــاوی هــــۆی ــــت، ــــاوەتوە odontشــــوەی ئۆدۆن خۆشــــبختان . ل گرکــــی م

ـــــدووی وشـــــی لو ـــــشتا نمـــــونی زین زمـــــانی کـــــوردی، ه لئمی، " زینــــــدوو "مبســــــتمان ل دەربینــــــی. جۆرەمــــــان هن

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٤٧

پتــــر ل ل وەی کهــــۆی ئ وجــــۆرەی کــــوردی، بی لوشــــ کمــــــانی کــــــوردی بوونیــــــان هی، زاراوەکــــــانیش زاراوەیکــــــی ز

ـــــت دەکر ـــــۆی ـــــای، ب ـــــاغی گشـــــکردنیان لکجی ئاســـــت و قۆنـــات وشـــک، ل دوو قۆنـــاغی گشـــکردنی لکجیـــا ببینـــین هاوک

ـــه ـــان ل ـــه و، براوردی گۆڕانکانی ـــه گ ـــن ڵ ی ـــدا بکی ـــک لو . ک کیــــاوی ــــای جن ــــاران، هاووات ــــوە(نمــــون دی زاراوەکــــانی )ئ ل ،ی

همـــان وشـــ، ). هنگـــۆ( پیـــدەگوترت ل بـــادینی، ئـــوه. کـــوردیئگر بـــــین و . گـــــۆڕاوە) ئنگـــــۆ(ل ناوچکـــــانی هولـــــر بـــــۆ

وشـــــک دیــــــسان دابـــــژینوە، ئوا ب گــــــورەی بیــــــردۆزەی کوەی وشـــــم شـــــکهنگـــــۆ، (الرینگـــــال، یh₃ngo (بـــــووە .

، ل (h₂) بمجـــــۆرە ل ســـــرەتادا، کۆنـــــسونانت یـــــان الرینگـــــالیـــشو ـــی دهپ ـــووە، دوای کوتن ـــه گـــه نگـــه ەی وشـــک ب ، کـــه رووی

ــــاوی ــــی ڤ ــــۆی، دەنگ ــــۆ ) eێ، (ل دوای خ ــــۆڕاوی ب -(ی، ب گواتـــــــا وشــــــک ل قۆنـــــــاغی بر ل . بجــــــ هــــــشتووە) aە،

تــــا ب . دەرکوتــــووە (h₂-ango) کوتنــــی الرینگــــال، ب شــــوەی یــــشتووە، کوەی گنگــــۆ(دوا شــــالرینگــــال) ئ بــــب ،ر . یه

ـــکم ک، وشـــی ـــۆ ئوەش ب ـــم ئامـــاژە ب ـــی دەزان ) ئمـــن(ب هل. ڕیـــــوه ە، ب همـــــان قۆناغـــــدا تپـــــه)مـــــن(یـــــش، ک هاوواتـــــای

ــــاوی ــــای ســــرنج، ک جن ــــن(جگ ــــوردی )ئم ، نک هر ل کـــاول ب شـــوەی ـــزون و ڤ ـــ ب ـــشتی، بب ـــن(ب گ ـــو ل )م ، بک

ڤـــاول ر بـــکانی کـــوردیش، هخوشـــک دەســـت مـــوو زمـــانه .

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٤٨

ـــــستایی من،ل ئاڤ mana. ،نوی مـــــل فارســـــی .man ل پهــــدارتی کســــی یکمــــی min ســــویدی مــــین،. من ــــۆ خاوەن ، ب

ب همــــان واتــــای myتــــاک، هروەک وشــــی ئینگلیــــزی مــــای،ـــــدارتی بکاردـــــت ـــــ،. خاوەن و mné ل زمـــــانی ڕووســـــی من

ـــــــاد... و moiمـــــــۆی، ـــــــشوەی، شـــــــوە .ت ی پڤـــــــاو واتکــــــاوی کــــــور ــــــا پاشــــــماوەی کــــــاریگری )ئمــــــن(دی جن ، تنی

هر ب همــــــان پودانــــــگ، جنــــــاوی . الرینگــــــال و مــــــاوەتوە)مــــ ــــوە جنــــاوی ) ئ ــــری ش ــــ شــــوەی قۆنــــاغکی زووت دەب)م ( زاراوەی کرمـــــــانجی کـــــــوردی ـــــــشتا له ـــــــت، کب)م (

کوات لم وشیشــــــد، . ی) مــــــا(ل فارسیــــــشدا . بکاردــــــتلبر کمـــی . ریگری الرینگـــالپاشـــماوەی کـــا) ،ئـــe (ڤـــاوی

،کتکرۆکـــــــــی بـــــــــاب وە لوتـــــــــنکن و زۆر دوور نشـــــــــونـــــاموێ بچـــــم نـــــاو وردەکاریکـــــانی کـــــاری الرینگالکـــــان،

لو دوو جنـــــــاوەی . لســـــــر ئو دوو وشـــــــیی ســـــــرەوەە ل )ئو(پـــــــــشووش هـــــــــشتا سرنجاکـــــــــشتر، جنـــــــــاوی

ـــــــشدا ـــــــوردی و، ل فارسی ـــــــو(ک ـــــــه)ئ ەی لگڵ هاوشـــــــو ، ک. ، ل زمــــان دەســــت خوشــــککاندا دوور کوتــــۆتوە کــــه جنــــاوه

ی لکانی دی، ڤـــــاووەی وشـــــمـــــان شـــــه ش بیم وشـــــئــــاوەتوە ــــشدا م وە، . پــــان ــــاو وردەکارییک ــــ ئوەی بچــــم ن ب، زووتــــر ب بــــ کــــاریگری الرینگــــال و )ئو(دەــــم وشــــی ل ئو شــوەیی وشــکش، پتــر .بــوو) hu هــو،(بــوونی ڤــاول،

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٤٩

. همـــــان جنـــــاو دەچـــــت ل زمـــــان دەســـــت خوشـــــککانی دیو ڕووســــی ) hanهــــان، (ســــویدی ) heهــــی،(ئینگلیــــزی : وەک

ــــۆن،( ــــدیش) onئ ــــالی. و هی ــــوونی الرینگ ــــان شــــوەی ب ب هم(h₂) یوشـــــ نگــــــۆ–هنگــــــۆ(لژەرەوان، ) ئدا، درەنگتــــــر تــــــو

ی الرینگــــــالوە، بۆیــــــان دەرکوت ک هر ل ڕگــــــای بیــــــردۆزهـــــ ـــــاوی هن ـــــژراوانش، ک ڤ ـــــسان داڕ ە، -(دک لو وشـــــ دی

a ( ڕاســـتیدا الرینگـــالی ژمـــارە ل ،ـــداییـــان ت)یـــان)٢ ، (h₂) یـــانئو الرینگـــــــال، دەنگـــــــی ). ، ێe(ڵ ڤـــــــاوی تـــــــدابووە، ل گـــــــه

ک گۆڕیــــوە و، خۆیــــشی وه) ئــــا(یــــان ) ،a ە ، -(ڤــــاولکی بــــۆ یکـــک .کرـــت، ل پیـــکرەی وشـــک کوتـــووە ڕوان ده چـــاوه

ـــوارە، وشـــی ـــدی و ناســـراوەکانی ئم ب ـــاس(ل وشـــ ناوەن ، )پـــان ـــدان وشـــی دی )پاســـکردن(ی ـــدا چن ـــانی کوردی ە، ک ل زمهمـــــان . ی لـــــ دروســـــتکراوە)پاســـــداری(و ) پاســـــوان(وەک

دیـــــسان همـــــان وشـــــ ل . وشـــــ ل فارسیـــــشدا دەبینـــــدرتـــــــــاینی ـــــــــانی وشـــــــــی ئ ـــــــــۆت بدیهن ـــــــــی، ب ـــــــــانی التین زم

ـــــــان )pāstōrپاســـــــتۆر،( ـــــــای شـــــــوان، ی ـــــــدا وات ، ک ل بنڕەتوشـــــــــــک ل سانـــــــــــسکریتی ب . پاســـــــــــوان دەگینـــــــــــت

ــــــــــوەی ــــــــــاpā(ش ــــــــــاسpās(و) ، پ مــــــــــاوەتوەوەک ل ) ، پ ب هــۆی کــاری بینــین، کــه یــشدا ده)ســگ(شــیکردنوەی نــاوی

ـــۆ )پاســـکردنوە( ـــدا، ئو ســـیفتیی ب ـــد زمانک ، ســـگ ل چنـــارا ـــاوی ک ـــۆت ن ـــانی ســـ: وەک. ب ـــاس،(ربی ل زم ـــا ) pasپ وات

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٥٠

ـــۆنی ) pasپـــاس،(ل کـــرواتیش هر . ســـگ ) piesپیـــس،(پۆلهروەک چیکــــی و ســــلۆڤنی و ســــلۆڤاکیش نــــاوی لوجۆرەیــــان

یگ هـــۆ ســـ ـــوان همـــوو ئو . ب ن ل شــــــرەدا هاوب وەی لئزمانـــــــاندا، هر هـــــــاوڕەگی و لیکچـــــــوونی زۆری شـــــــوە و

ــــووی ــــاین هم ــــی، ک دنی ــــای وشــــکان ن ــــووە، وات هر یک ب ،وەیــــانی ئ ــــواری ڕزم ــــو شــــتکی دی ســــرنجاکش لب بک

ــــدا، ڤــــاوی درــــژی ــــا، (ک وشــــک ل همــــوو زمانکان ی ) aئتـــدای، هرچنـــدە ئو ڤـــاول یـــان بـــزون، ب باشـــی و ڕوونـــی، شـــــونی لنـــــاو دەســـــتی ڤاولگۆڕییکـــــانی زمـــــانی هاوبشـــــی

و لـــــه کـــــه انـــــدراوه، نبـــــۆتوە، یـــــان وا دPIEپـــــشومان، واتـــــاکــــشی دەرکوتنــــی ئو ڤــــاول درــــژەیی . بــــووه دا نــــه زمانــــه

، هروا ب نزانـــدراوی )پـــاس(ی ی وشـــه ره یکـــه ، ل نـــاو پـــه)ئـــا(ل دەق . مـــــایوە، تـــــا دەقکـــــانی زمـــــانی هیتـــــی خونـــــدرانوە

ـــــردار ـــــان دەرکوت ک ک ـــــدا، بۆم ـــــانی هیتی ـــــراوەکانی زم -نوس نووســـــــراوە، کـــــــه) اهـــــــستی، پpahszi(ک ب شـــــــوەی ە*+

. بکارهــــاتووە) پاســــی کــــرد، پاراســــتی(و ب واتــــای کــــرداره کهیتیــــــی ــــــاهس(ڕەگــــــی وشــــــ ــــــۆ . ە)-pahs، - پ ــــــرەدا ب ل

دەنگــــــــی ڤــــــــاول وت، کڕوونــــــــی دەرک مجــــــــار زۆر بکیـــژەکی ـــا، (در ـــش الرینگـــالکوە) aئ ـــستا . هـــاتووە (h) ل پ ئ

٢، پـــpeh₂ -s ( ڕەگـــی همـــان وشـــ هیتیـــیک، ب شـــوەی، (h₂) کاتــــک ک الرینگــــالی. دیــــسان داڕــــژراوەتوە ) س–

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٥١

ــــــــــاوی ــــــــــت، ئوا دەنگــــــــــی ڤ ودەک و ڕەگێ، (لe ( ش، ل کـــــه هرلبر ئمشـــــه. دەگۆڕـــــت) aئـــــا، (دوای خـــــۆی بـــــۆ

ب ،کــــاس،(وشــــ ــــت) pasپ ــــۆ دەکر ــــوردی، . گ هروەک ل ک .ایالتینی، فارسی، سانسکریتی و زمانانی دیش هرو

بـــووم، ب تـــه م بابـــه رقـــای نووســـینی ئـــه ســـه مـــن کاتـــک کـــهدوای نمــــونی هــــشتا خۆمــــای تــــر دەگڕام تــــا بتــــوانم باشــــتر

ــه ــه خون ــه ری ڕان ــه ســه هــاتوو ل ــه ر باب ــه تــ بگــه کــه ت ــم ی وا ڕــک . ن ڕۆژـــــک، خریکـــــی گفتوگـــــۆ و دوان لگڵ الوکـــــی کوت کـــــه

مــــاوەی چنــــد خولککــــدا تنیــــا ل ئو الوه. بــــووم) ئــــامدی() ئــــــامدی(دوو نمــــــونی زۆر جــــــوانی ل زاراوە شــــــیرینکی ئو الوە، ب . ل دەم دەرپڕی و، منــــــیش زوو تۆمــــــارم کــــــردن

ــــارە ــــوت )چــــوار، چــــار(ژم ــــار(ی دەگ ــــالی ). چع ــــی الرینگ دەنگی یـــان وشــــه ده کـــو لـــه بـــووە و، وه) hە، (، ک ل بنڕەتـــدا )ع(

ریگری چنـــد هزار ســـای پـــکوە بینـــین، ل ژـــر کـــا دیـــشدا ده ئاســـیایی، یـــان ســـامی، وەک -ژیـــان، لگڵ گالنـــی زمـــان ئـــافرۆ

، گـــۆڕانی بســـر )ئاشـــوری، کلـــدانی بـــابلی، ئـــارامی و عـــارەبی(ــــین . داهــــاتووە ــــژینوە، دەبین ــــسان داب کوات گر وشــــک دی ـــــــتدەب)čeh₂ -r م الرینگـــــــالی) ر- چـــــــب ، (h₂) ڵگل ،

ــــدا، ــــاوی کوتنی ــــۆ ) eێ، (دەنگــــی ڤ ــــا،(شــــی، ب ــــوە) a ئ . گۆڕیـــــت دەب کوشـــــ شـــــبۆی)čarی دی )، چـــــاروەکشـــــ ل ک ،

ـــــۆنترە) چـــــوار( ـــــان کســـــم . ک وشـــــی دووەم، ک هر ل هم

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٥٢

عـــسی(بیـــست، بریتـــی بـــوو لم .( ،کش الرینگـــالپـــ ـــرەدا للالم وای ئم . برچــــــاو دەکوــــــت) aە، - (بزونــــــی کــــــورتی

. گڕاوەتوە) ی ماســـــیaئـــــا، ( ژـــــر کـــــاریگری دواتـــــر و، لـــه ـــژراوەی وشـــک ل داڕ واتـــه ک ـــدا ڕه بن - ٢، مـــmeh₂ –si (ت

ــــی الرینگــــالک و گــــۆڕانی دەنگــــی ) ســــی ــــووە و، دوای کوتن بهــــشتا ). ، ماســــیmasi(، وشــــک بــــۆت)aئــــا، (بــــۆ ) eێ،(

ـــــــه ـــــــوردی زۆرن، وەک وشـــــــی دی لم جـــــــۆرە ل زمـــــــانی کـــــاڵ( ـــــل، ت ـــــانکی دی ). تع ـــــن ل وشـــــی ل زم ـــــی دەکی تبین

وەرگیراویـــــشدا، ئگر دەنگکـــــی نزیـــــک ل دەنگکـــــانی گروو، ـــوردی، وەک ـــانی ک ـــاخوەری زم ـــت، ئ ب کناوەڕاســـتی وشـــ ل

ـــــوو، وەریـــــدەگرت وگـــــۆی دەکـــــات دەنگـــــی بـــــه . الرینگـــــالی بـــــان ـــــدەن وشـــــ وەرگیراوەکـــــانی قورئ قورعـــــان، = ســـــرنج ب

ــــان ــــه.نئلعــــا= هروەهــــا ئلئ ــــه پچــــه ب ــــه وان ــــدۆ ی زمان - هینکــــــانی دی، ل زمــــــانی ســــــتانداردی رخــــــه هاوچــــــه ئوروپییــــــه

کوردیــــدا، پاشــــماوەی زۆر دەنگــــی الرینگــــالی، هــــشتا مــــاون، ـــــان ـــــت ک بی وە دەچرەو ئب کزمـــــان وەش کرەڕای ئســـــ

ئمـــانش .کونـــت و، ل ســـر زار و زمـــان نیـــان هـــتـــــردن ل ـــــەوی ک پ ـــــووی ب ـــــۆڕین، هم ـــــگ گ ـــــساکانی دەن ڕ

= بە . دنـــ= دەهنـــ . دـــ= دەهـــ :وەک ل وشـــکانیکچـــــی ل زۆر وششـــــدا هـــــشتا . بـــــاش و زۆر زۆری دیـــــش

الرینگـــــال ب تونـــــدی دەســـــتی ل ئوکـــــی وشـــــک گرتـــــووە و

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٥٣

ل . دەهــــــــــــش. دەهــــــــــــاڕێ. دەهژێ: بری نــــــــــــادات وەکوەی الرینگــــال، لــــشتنڕاســــتیدا زاراوەی کرمانجیــــدا، بــــاری ه

ـــاری ئاســـایی وشـــی، جـــا وشـــه ـــشتا ب ـــی ســـه ی ڕه ه ن و میرات... گــــوننه و . دهــــوک. بهــــدینان: وەک. رگیــــراو بــــن یــــان وه

ـــــاش پاراســـــتوە. ـــــال شـــــونی خـــــۆی ب ـــــشدا، الرینگ . ل فارسیکیهـــان و زۆری .دەهـــان. دەهـــگدە. بیهداشـــت. بیهـــرام: وەک .دی

کوردیل زمانی ) ئا، ئ(دەنگکانی بربوی لکــــــــــۆرەوان، بدووری نــــــــــازانن ک هر ل ســــــــــردەمی

ـــدۆ ـــۆ هین ـــانی پرۆت ـــدوومانی زم ـــشتا زین ـــا -ه ـــیوە، وات ئوروپیـــوان ن ـــر، ٦٠٠٠ – ٥٠٠٠ل ـــشتا پت ـــان ه ـــۆ، ی ـــش ئم ســـاڵ پ

ــه ــه ئ ــه و کات ــه ی ک ــشتا زمان ــه ه ــاخوه ک ــه ئ ــسه ری ه ــوون و ق ی بجــــــۆرە ب ل ڕەگــــــی وشــــــی لم ) eێ، (کــــــرا، ڤــــــاوی پــــــده

ــاوی ــان ڤ ــی، ی ــۆ دەنگ ــوواندا، ب ــال ب ــا، (الرینگ ــت و ) aئ ــۆڕا ب گئم ب هر جۆرــــــک بــــــوو بــــــت، بم ل . گــــــۆ کــــــرا بــــــت

وە، دەنــــگک واتــــا دەنگــــی ییــــه ڕوانــــگی فۆنمــــاتیکی و پکھاتــــهی، ک ل بنڕەتـــــدا ) eێ، (تنیـــــا دەنگکـــــی گـــــۆڕاوی ) aئـــــا، (

ل ســــر ناســــقامگیری ئــــم پــــش ئــــستا،.(h₂) کتــــۆت پــــاڵل زمـــان ئرانییکـــان ب گـــشتی و، زمـــانی کـــوردی ) ئـــا(دەنگـــی

ـــــــــشان دا ـــــــــان نی ـــــــــایبت، نمونم ـــــــــانی زۆر . ب ت لکۆینوەک ئوروپـــــی، -زووش، ل ســـــر زمـــــان کالســـــیکییکانی هینـــــدۆ

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٥٤

PIE ل زمـــانی) aئـــا، (، دەنگـــی تبینـــی ئوەیـــان کـــردووە کـــه

لو زمــــان پتــــر ل ) ئــــا(نگــــی دە. دا، ڤــــاولکی نائاســــایی بــــووەل خــــشتی ڤــــاول گۆڕاوەکانیــــشدا، . پــــشوەی وشــــ هــــاتووە

ـــــی ـــــا(دەنگ ـــــان ) ئ ـــــاول کۆنک ـــــاو ڤ شـــــونکی سروشـــــتی لنـــووە ـــه. وەرنگرت ـــه ک ـــانی وات ـــگ و ڤاولک ) oۆ، .e / ێ( ئم دەن

ــــــــگ ــــــــاغی دەن ــــــــۆن هاوبشــــــــکدا، بن ــــــــان ک ن، ک ل زمردەمدا، زۆر ل لم ســـــــــــ. ڤاولکانیـــــــــــان پـــــــــــک هنـــــــــــاوە

ئوروپــــــی، هــــــاتوونت ســــــر ئم -تــــــوژەرەوانی پرۆتۆهینــــــدــــک ل دەنگکــــانی زۆر ــــاوەڕەی ک ــــا، -(ب ــــۆ ) á ،a ە، ئ ل پرۆت

ـــــدۆ ـــــوون و، بو -هین ـــــی دی ب ـــــدا، ل ڕاســـــتیدا دەنگک ئوروپی) eێ، (ب گومـــــانی هرە زۆر، ل دەنگــــــی . شـــــوەی گــــــۆڕاون

.نگۆڕاو ) ە، ئا-(وە، بۆ دەنگکانی رچـــــی دێ و پتـــــر دەبـــــن، که رەوانکـــــۆو لژمـــــارەی ئ ــــــگ و ــــــالی، ک هردوو دەن ــــــاوەڕە ڕادیک ــــــن ســــــر ئو ب د

ـــژی ـــورت و در ـــاوی ک ـــا-(ڤ ـــۆنیمی ســـربخۆ، ) ە، ئ ـــو ف ، وەکـــــــــدۆ ـــــــــانی زووی هین ـــــــــدا، ل زم ـــــــــدا -هر ل بنڕەت ئوروپی

بکــــو ل هر کــــویک ئو دوو ڤــــاول دەربــــکون، . نبــــوونـــــــــــی ئوا ـــــــــــاریگری ڕاگواســـــــــــتن و کوتن برەنجـــــــــــامی ک

همـــــــان پرســـــــیش، ڕووبڕووی چارەنوســـــــی . الرینگالکـــــــاننـــانی ـــاول درژەک ـــی(دوو ڤ ـــتوە) ū /، ووī /ی ـــدە . دەب هرچن

ــــــژان، ل لکــــــۆینوە زوو و براییکــــــانی در ــــــاول ئو دوو ڤ

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٥٥

وەکــــــو . ئوروپیــــــدا، همیــــــش ب ڤــــــاول دادەنــــــدران-هینــــــدۆــــان ئــــستا خریــــک ب باشــــی دەردەکوــــت، ک زۆربی گوتم

ـــــاری ـــــانی ســـــرەوە، برەنجـــــامی ک . ن(uH)و (iH) ئو دەنگ)ســــــــتمان لبــــــــرەدا م لH وئ ،ک یمورە، ئــــــــی گ ب پیت

ــــه ــــانی ک ــــک ل ســــ جــــۆرە الرینگالک ــــزرە، یک ــــگ ب ــــه دەن لـــــاریکردنی وه ره ســـــه ـــــ دی ـــــن، ب یکـــــسان و ب ـــــان دواوی دا لی

چــــونک هردوو دەنگکــــانی . ســــت کــــام جــــۆرەئوەی ک مب، ل ڕاســـــتیدا دەنگـــــی ب ڤـــــاول PIE ، ل زمـــــانی )u /، وi /ی(

ــــسونانتن ــــان کۆن ــــپ، ی ــــووی ک ــــین شــــوەی . ب ــــر ب ــــان وردت یـــسۆنانتکانی ـــگ کۆن ـــاول نوســـراوەکانی، دەن ـــی،(ڤ ) /w وو، / yی

هر لبر ئمشـــــ ک هنـــــدک جـــــار گومـــــان بـــــۆ ئمش . ن. دوو ڤــــاول، درەنگتــــر ل زمانــــدا دەرکوت بــــندەچــــت ک ئو

و، ) o/هـــا ۆ روه هـــه .e /ێ(ئـــم پـــشتر گوتومـــان ک تنیـــا ــــــان ــــــاول، ی شــــــوە درژەکــــــانی ئو دووانش، بشــــــکن ل ڤ

هر ئو . ئوروپــــی-دەنــــگ بزونکــــانی زمــــانی پرۆتــــۆ هینــــدۆچـــــوار شوەیشـــــن ک، ل وشـــــ پکهنـــــان و دروســـــتکردنی

شـــــ و گردان بـــــوونی کـــــرداردا، ب شـــــوەیکی بارەکـــــانی وب گـــــــــورەی ئو . بشـــــــــدارن رانـــــــــه بنڕەتـــــــــی و کاریگـــــــــه

ــــانی ــــین ڤاولک ــــوانین ب ــــت، دەت ب ــــام ــــی، -(برەنج ــــا، ی ە، ئهر وەالوە دەنـــــین و، ب ڤـــــاوی بنڕەتـــــی ) w, ū, Î,a, āو/وو

دەــــین کu , i، ( ، /ی، و(بــــۆ دەنــــگ کــــانی دیــــش . دانانــــدرن

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٥٦

ش وانــــه بــــۆی ئــــه) ،w /، ووy /یــــی(ن ل دەنگــــی خــــزاوی بــــریتیـــــاول دەردەکون ـــــین، بم وەک ڤ ـــــاوی ڕاســـــتقین ن ئگر . ڤ

ــــاوی جــــوان و ــــستمکی ڤ ــــم سی ــــت، ئوا ئ ر بــــس ئم میــــاوی ــــوار ڤ ــــا چ ــــتوە، ک تنی نــــۆ دەم ــــان ب ڕاســــت و ڕەوانم

ــــدایۆۆ(ت ، ــــ ،(کــــان التینیــــه پیتــــه یــــان بــــه). ێ، ۆo, ،e،ē ،ō ( ـــــشتا الیه بـــــارەک ،ـــــت کبیـــــر بچوەشـــــمان لـــــت ئناب

مئــــــ وە، کشــــــکاوەتدا نو الیمــــــووی بژەرەوان، هتــــــوهــــشتا زۆر ل لکــــۆرەوانی زمــــانی . لــــرەدا دەرمــــان خــــستوە

ئروروپــــــی کــــــۆن هن، ک پــــــداگرن لســــــر ئوەی -هینــــــدۆ .دا هبووە PIE شی ل زمانی هاوبه) ە ، ئا-(دەنگی

ـــه ـــه وه لکۆین ـــه ی ـــی تایب ـــه ک ـــیم ل ـــه ر ده ســـه ت ـــه نگ ـــه بزون ـــان ل کـــه ـــدۆ زمـــانی پرۆتـــۆ و،زمان کـــان ئامـــاده کالســـیکیه ئوروپیـــه- هین

ـــه کـــردووه ـــه ، ب ـــه م ل ـــه ب ـــژی باب ـــه ر در ـــه ت ـــه ک ـــه ، ب و ناچـــاری بزانـــــم ن ده رچـــــه ، هـــــه وه کـــــورتم کـــــرده وه ره ی ســـــه یـــــه شـــــوه، گرانتــر کــه تــه ر بابــه ســه هــاتوو لــه نــهری ڕا یــشتنی بــۆ خونــه تگــه . بووه

ـــــۆکردنی ـــــۆنیتی گ ـــــان ل ســـــر چ ـــــگ بزرەک ـــــۆکردنی دەن گــــاره ــــان ل وشــــدا، دی ــــی الرینگالک ــــه دەنگ ــــه م ی ســــتم وشــــه ب

، لکـــۆرەوان ل تـــاریکی دان تاییمانـــه ره شـــی ســـه زمـــانی هاوبـــهـــه ـــان چـــۆن لدەمـــی باپیرانمان ـــازانن ئو دەنگ ـــاتوون وه و، ن ت ه

ــــو . دەرەوە ــــالی وەک ــــۆن، ک زۆر جــــار الرینگ ــــانکی ک ــــاک زم ت

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٥٧

وا زمــــانی هیتیــــیــــت، ئخۆ پاراســــت بربکی ســــکۆنــــسونانت .نـــــــگ و دیـــــــارە لو زمانشـــــــدا، ناتوانـــــــدرت ل چـــــــۆنیتی ده

ــــین ــــا ب ــــا نووســــینی مخــــی . گــــۆکردنی ئو الرینگــــاالن دنی واتــــه ــــه رده و ســــه ئ ــــه مان ــــت ببت ــــا ده ، ناتوان ــــی تۆم ــــهنگ رکراوی ب

هنـــــدک پاشـــــماوەی الرینگـــــال، ل زمـــــانی . ئاســـــان بیـــــستراوئو زمــــــانی ک الرینگــــــالی ب زەقــــــی . ئرمنــــــی دەبینــــــدرن

ـــــوردیی ـــــابتوە، هرک ـــــدا م ـــــدا (تی ـــــشتا کس الی بالی ه ک ئروروپـــــی ناســـــی، -نکــــردۆتوە و، زانایـــــانی بـــــواری هینـــــدۆ

رینگالکــــان ل زمــــانی فارسیــــشدا بــــونی ال.) لــــی بــــ ئاگــــانوەک بینیمـــان، شـــوەی ســـرەکی گـــۆکردنی الرینگـــال، . دیـــارن

ـــــــــی ـــــــــوردی و فارســـــــــیدا دەنگ ـــــــــانی ک بم . ە) hە، (ل زم کـــوردی دەبینـــدرن، ک مـــن یـــش، لـــه) ح(و، تـــا ) ع(دەنگکـــانی

بـــــووبن و، ل ژـــــر کـــــاریگری ) ەh،( المــــوای ل بنڕەتـــــدا هربــــا پتــــر بچیــــن . بنزمــــان ناهینــــدۆروپیکانی نــــاوچکدا گــــۆڕا

ـــن ـــر بگی ـــامکی ڕوونت ـــوانین ب برەنج ـــا بت ـــابت، ت ـــاو ئو ب . ن ئوروپــــــی، وەکــــــو زووتــــــریش -ل زمــــــان کۆنکــــــانی هینــــــدۆ

ئنادۆییکـــــانن، ک ئوروپیـــــه-گوتمـــــان، تنیـــــا زمـــــان هینـــــدۆالرینگـــالی ژمـــارە . دەنگکـــی دیاریـــان بۆمـــان بجـــ هـــشتووە

ــــــان ئنا ــــــارە ســــــ، ل زم ــــــان دەردەکون و دوو و ژم دۆییکر ســه دەنگــیش، ب نووســینی مخــی لــه لمش پتــر، وەکــو ونــهل وـــــن مخییکانـــــدا، ئو دەنگـــــان وا . تابۆکانـــــدا دەرخـــــراون

ـــــین ـــــراون ک گرووی ـــــا، . دەرخ ـــــردووە ت هر ئمشـــــ وای ک

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٥٨

ــــــن ک الرینگالکــــــان دەنگــــــی ــــــک ب وە ڕر ئســــــــــــان ل زانایبــــۆ . دەنگــــی دی نزیــــک لمــــانو) خ، ە(گروویــــین، لبــــابتی

ئوەی بتــــوانین پتــــر لســــر ئم بــــدوین، دەبــــ هــــشتا پتــــر ئوەی ک ل همــــووان گرنگتــــرە . لســــر زمانــــانی دی بــــزانین

ک ،یمبیـــــزانین ئ (h₂) و(h3) وتـــــوو لکی هدەنگـــــی ڤـــــاو ، ـــان، ل ـــک خۆی ـــۆڕن) eێ، (نزی ـــاوی دی دەگ ـــی ڤ ـــۆ دەنگ . وە، ب

وەیم شـــــش بمـــــتئ دەب :( h₂) ـــــی ـــــۆ ) ێ(دەنگ ـــــا، ( ب ) aئــــــت دەگۆڕ. (h3) ــــــی ــــــۆ ) ێ(ش دەنگ ــــــت) oۆ،(ب ــــــۆ . دەگۆڕ ب

ـــــــــــین کوای دابن مئـــــــــــ دەبـــــــــــ ،موەی ئڕوونکـــــــــــردنواتـــا فۆنتیـــک بـــوون، تـــا . الرینگالکـــان ب دەنـــگ گـــۆ کـــراون

ــــان ــــکن و بی ــــان ب ــــشت خۆی ــــاوی تنی ــــار لســــر ڤ ــــوانن ک بتـــــۆڕن ـــــوا. گ ـــــ ئم ئو خـــــای ک دەت ـــــیوە دەســـــت پ نین لــــن ــــانی . بکی ــــر زم ــــین ک پت ــــک دەدو زمانان ل مــــ ــــونک ئ چ

یـــت، کـــه وەک دەبینـــی و تبینـــی ده .زاری بـــوون، تـــا نووســـراو، نـــزیکی کـــ و کـــپ و (h₁) تـــا ئـــستا ل ســـر الرینگـــالی یکم

ــــــدەنگین ر. بســــــــــــگ ل ــــــی هرە گرن ئوەی، ک ئو (h₁) تبینووانکی دی، دەنگــــــــی ڤــــــــاوی الرینگــــــــال، ب پــــــــچوانی د

بکـــو تنیـــا پـــش ئوەی خـــۆی ل . نزیـــک ل خـــۆی ناگۆڕـــتـــک خـــۆی، ـــاولکی نزی ـــی ڤ ـــت، دەنگ ـــت و ون ب وبک کوشـــ

ـــین، ئم الرینگـــال . درـــژ دەکـــاتوە ـــژ بـــین و ب ـــر ڕوونب ـــا پت بمتــــــــــر و الوازتریــــــــــشی دی ککدووان وەک بــــــــــاوە، وا . ل

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٥٩

،و الرینگــــالئ ت ککی گلــــۆتی دادەنــــدروەی کلوســــیلشــــ ب نــــزیکی وەک ئو دەنــــگ ب ئاســــتم بیــــستراوە، . گــــۆ کرابــــت

یــــن کدەک ســــتی پــــه و کاتــــاننیــــا ئڤــــاول چــــووەی، ت لـــان دەنگکـــی وەک ـــو (وشـــی، ی ـــو-ئ ـــه) ئ خرایـــی و بســـر ب

ــــن ــــووک . یکوە دەردەخی ــــگ بچ ــــرەدا مبســــتمان لو دەن ل. ە کـــــانوە)و(ت نـــــوان هردوو و کورتخـــــاینی، ک دەکوــــــــــین دە ـــــک ک ـــــاخود کات ـــــ (ی ـــــش–ب ، مبســـــتمان ئو ) ئ

ــــوان هردوو ن ــــت ودەک ک یــــگ ــــایی )ێ(دەن ــــ(ی کۆت و ) بکــــی کــــورتیش، بــــۆ )،ەh(تنــــانت جــــۆر). ئــــش(ســــرەتای

ــــگک گونجــــاوە ــــان . نمــــونی دەن ــــدک ل لکــــۆرەوان، الی هن رەوە لــــــ ــــــانی س ــــــوون) h (وای ئو دەنگ ــــــی ه .دا هب رچ

پیوەنـــــــدی ب الرینگـــــــالی ژمـــــــارە دووەوە هی، ئوا ڤـــــــاوی ــــــۆ ــــــۆی ب ــــــی خ ــــــا، (نزیک ـــــــت) aئ دەگۆڕ. h₂ کیوەیشــــــ ب

ـــــی دواوەی ل شـــــوەی ـــــۆنتیکی، ب دەنگک ـــــدرت، ) خ(ف دادەنـــا،(چـــونک ڤـــاوی ـــ دروســـت دەبـــت) aئ ئم ڤـــاولش هـــی . لدواوەی دەم .م جـــۆرە دەبـــب h₂ نــــوکی دەن ب ـــت، کـــک بگ

.دواوەی مشو گۆ کرابتــــگش ل نووســــینی فۆنتیکــــدا، شــــوەی ــــۆ (x)ئم دەن ی ب

بیرۆکیکــــی دی ئاســــایی بــــۆ ئم دەنــــگ، ئوەی . دادەنــــدرتـــــــوڕگیی ـــــــت (faryngal) ک دەنگکـــــــی ق روو دەردەچگ و ل .

ـــــان ســـــامییکاندا ـــــت، ک ل زم دەچ ـــــگ ـــــۆرە دەن ـــــان لم ج ی

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٦٠

ــــــاوە ب شــــــوەیکی دی ئم . ی عــــــارەبی) ع(ک دەنگــــــی وە. بــــــــی گروو ــــــــرخ قرخ ــــــــاع و ق ــــــــدن و باعب ــــــــگ ل مان دەن

ل زمــــانی کــــوردی دا، جــــگ ل وشــــی . پــــاکردنوەش دەکــــاتــــــــارەبی ســــــــه ڕه ــــــــک ل وشــــــــی ل ع ــــــــوردی، زۆری ــــــــی ک ن

وەرگیــــــراویش، ئو دەنــــــگی خــــــراوەت ســــــر، ک ل خــــــودی ــــــیکدا، گرەیکــــــی وە ک ــــــووە)ء(وشــــــ بنڕەتی وەک . ی هب

یــــــان لســــــرەتای وشــــــی وەرگیــــــراو . قورعــــــان. ئلعــــــانــــه ــــدراوە، وەک وشــــی ل ــــی وه دان ــــک، ک گرک ــــراوی ئنتی رگی

نتــــیکع رد، کــــه. بــــۆتی کــــۆنی هعــــارد یــــاخود وشــــ بــــۆت . رەنـــــسی بـــــۆتروەک ئـــــالمۆدەی فلمـــــۆدە(هالرینگـــــالی ). ع

ک دەگۆڕـــــت، ) oۆ، (، ڤـــــاوی نزیـــــک خـــــۆی بـــــۆ (h₃) ســـــیمـــت ـــۆ دەگر ـــو گ ردوو لوەی هـــرن ـــاولک ب خک ـــم ئوە . ڤ ئ ئوروپییـــــــــه-دەزانـــــــــین ک ئو دەنـــــــــگ، ل زمـــــــــان هینـــــــــدۆ

ک جــــار بنــــدکــــان، هنادۆلییە،(ئh ( شمئ زراوە، کپــــارروویـــــــــیکـــــــــی گر جـــــــــۆرە دەنگگومـــــــــانی زۆر. ه ب (h₃)

م ئ. دەنگکــــی کــــپ نبــــووە، بکــــو دەنگــــدار و ب لرە بــــووەبــــۆ PIE لوان، ل ڕەگــــی. ل چنــــدان نمــــوندا دەردەکوــــت

، ک همـــــان وشـــــ، )٣ی - پـــــهpeh₃(i)(وشـــــی خـــــواردنوە ـــــۆت ـــــردوو، ب ـــــاری ڕانب ـــــسکریتیدا و، ل ب ـــــانی سان -pi(ل زم

bati , ـــی ـــاتی– پ ـــای دەخـــواتوە) ب ـــوونی. ب وات ـــاpā (ب ب ) ، پ دەردەکوـــــــت ک وشـــــــی پیبـــــــاتی، جـــــــۆرک ل کـــــــرداری

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٦١

ــــــــــان ــــــــــردوو، ئوەش لو جــــــــــۆرە کــــــــــردارانن ک پی ڕانبـــــــت رەوە(دەگوترـــــــات ک ـــــــردارانی ). خۆدووپ لم جـــــــۆرە ک

ــــــاوە یکم ــــــردوودا، وەک ب ــــــاری ڕانب ــــــاتکرەوە، لب خۆدووپئمش تنیـــا . کۆنـــسونانتی ڕەگـــی وشـــک دووپـــات دەبـــتوەل کوردیــــدا . بــــۆ دروســــتکردنی بــــاری ڕانبــــردوو بکاردــــت

ــــــــن، : (وەک. جۆرەمــــــــان زۆرنکــــــــرداری لم بیبســــــــت، بیبی، bibo(یــــان ل زمــــانی التینــــی). دەیــــدەم، دەدەنــــ و هیــــدی

PIE بم جـــــۆرە گر وشـــــی خـــــواردنوە، ب زمـــــانی). بیبـــــۆ

ــتوا دەبوە، ئــژیندیــسان داب)pi- ph₃ - eti پــی ،- ٣ پ ، پویـــــستی ب دەنگـــــی ph₃ لـــــرەدا پیوەنـــــدی نـــــوان). تـــــی -

هبــــــــــووە، ئمش ڕــــــــــک ئم ) ، بb( دەنگــــــــــداریلراوە وـــت کنیدەگ h₃ تیتوانیـــوی خۆیـــشی دەنگـــدار بـــووە، چـــونک

کی نزیکــــی خــــۆی کر کۆنــــسونانتســــ ری بخــــاتپ، (کــــاریگP (بــــــووە .ک گومانمــــــان وای وەیر ئبر له h₃ یکدەنــــــگ

ـــــک بـــــووە لـــــت)عـــــو(جۆرکـــــراو گۆدەکرـــــوی خل ب ک ، .. دەبیـــــــسترت) غـــــــونچ(وەک ل وشـــــــی ، )غـــــــو(یـــــــاخود

دەنگــــی قــــوڕگین و، دەشــــن ) عو،غــــو(هردوو دەنــــگک، واتــــا ـــــه ـــــاول، ه ـــــبن ب ڤ ـــــشن روه ب ـــــشیان، ب . ک دەنگداری هردووکی

جگــــۆرک کــــردن ب دەنگــــی . خکــــردنوەی لــــو گــــۆ دەکــــرنـــــــووە ـــــــارکی گونجـــــــاو و ئاســـــــایی ب ـــــــان، ک وەک . الرینگالک

ــــــ ن ــــــان ل ــــــی دەنگک ــــــۆڕک کردن ــــــا ) خ، ە، ش(وان جگ ک ت

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٦٢

ــــــاوە ــــــستاش هر ب ــــــان و . ئ ــــــوردی بوهت ــــــونی ک وەک ل نمـــان ـــاش و بهـــتر و باشـــتر. بوخت ئم جگـــۆڕک . یـــان بە و ب

کردنـــــــانی دەنگکـــــــان ل زاراوەی هورامـــــــی کوردیـــــــدا، زۆر ـــرە ـــار و برفراوانت ـــه. دی ـــه روه ه ـــه ک ل ـــده زمان ـــانی مازن ـــی، ک ران

بــــایخ و * * *دیـــارن، کـــی، تـــاتی، ئۆســـیتی و هیـــدیش گیلـــهــــک کی کــــان، بوەی الرینگالــــن ــــنوەی دۆزی گرنگــــی ئم دۆزیــــۆینوە ــــواری لک ــــدرت ل ب ــــان دادەن ــــرین داهنانک ل گورەت

ــــــــدۆ ــــــــانی هین ــــــــانی -ل زمانک ــــــــشتی و، زم ــــــــی ب گ ئوروپل همــــوو تمنــــی داهــــاتنی ئم . ب تــــایبتی PIE شــــی هاوبــــه

و داهنـــانی وا کـــاریگر نمـــونی بـــوارە زانـــستییدا، دۆزیـــنوە الرینگالکــــان، گــــۆڕانکی بنڕەتیــــان بســــر زمــــانی . نبــــووە

بیــــــردۆزەک، زۆر لو . ئوروپــــــی داهنــــــا-کونــــــارای هینــــــدۆکـــــش چارەســـــر نکراوانشـــــی یکالیـــــی کـــــردەوە، ک زۆر

ــــــه ــــــوون ل ــــــوژەرەوان ب دەســــــتیانوە دامــــــا ب ــــــوو ت ــــــژ ب م .ک چــــــــۆن زانــــــــستی بیــــــــردۆزەی الرینگــــــــال دەری خــــــــست،

براوردکردنـــــی پـــــوانیی زمـــــان، دەتوانـــــت هنگـــــاوی گورە لو بـــــوارەدا باوژـــــت، بـــــ بـــــوونی ئزمـــــونکی پـــــشووتری

زاران هـــه ی زمانـــک، کـــه وه بـــواری داڕشـــتنه بگداریـــش، لـــهپــــاش و، هــــیچ نووسراوکیــــشی لــــه مــــاوه ری نــــه ئــــاخوه ســــاهــــه ــــه ب ــــ ن ــــاوه ج ــــسان د. م ــــتیدا دی اڕشــــتنوەی زمــــانی ل ڕاس

ــــاوی ــــنوەی دهPIE نم ــــش دۆزی ــــه ، زۆر پ ــــان و، نگ الرینگالکــــــاوی ــــــووی هنگ ــــــوانی ب ــــــارمتی گورەیش، ت ــــــ ئو ی بب

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٦٣

. گورە باوژـــــت و، پـــــشکوتنی دیـــــاریش بدەســـــت بنـــــتبیــــــــــردۆزەکی ساوســــــــــور، ل زۆر الینوە، ل خــــــــــشتکی

چـــــۆن .منـــــدەلیف دەچـــــوو، ل بـــــواری تـــــوخم کیمیاوییکـــــانک پـــــشبینی، شـــــونی ئو توخمانشـــــی دیـــــاری کـــــرد ئو وه

ـــــــــشبینییکانی ئو وە، پـــــــــوون ـــــــــشتا ندۆزرا ب ه ـــــــــوو ک ب ی شــــــته وه دۆزینــــــه بیــــــردۆزەش، ئــــــاوا کــــــاریگر بــــــوون لــــــه

ـــاره ـــدا نادی ـــانی . کان ـــا زم ـــرد، ت ـــان ک ـــۆرەوان زۆر چاوەڕوانی لکونــــــــارای هیتــــــــی دۆزرایوە و دەرکوت، ک ئو دەنــــــــگ کــــــــه

ـــوون، ـــشبینی کردب ی ساوســـور پـــراوان ـــووە چـــاوەڕوان ک بزربنـــــد ر چـــــه ســـــه بـــــاکوری کوردســـــتاندا، لـــــه و، لـــــه و زمانـــــه لـــــه

ــــه ــــوون تابۆی ــــگ کــــپ و . کــــی قــــوڕین حشــــاردرا ب ــــارە دەن دیـــــــــسونانت ونبووەکـــــــــان ل زمـــــــــانی دی هـــــــــاوچرخیش . کۆن

. هبـــــوون، بم دەســـــتی لکـــــۆرەوانی پـــــ نگیـــــشت بـــــوو .اش لی ببشنهروەکو ئست

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٦٤

توژینوەیک لسر دەنگناسی زمانی کوردی

پروین میرزایی: نووسر عادڵ عزەمی: پداچوونوە

پوخت

ئم ووتارە هوک بۆ وەسفکردنی دەنگکانی زمانی لرەدا زانستی دەنگناسی ب . کوردی ب تایبت زاراوەی سۆرانی

تکی گشتی ڕوون دەکروەیکانی شندییتموە و تایبئندامکانی ئاخاوتن ک . دەنگکانی ئاخاوتن وەسف دەکرن

نو کان دروست دەکات بوان دەنگرەی ئگو مرۆڤ بدەخرن برچاو و پاشان ل ڕی ئندامکانی ئاخاوتن دەنگکان

هروەها جیاوازی نوان دەنگکان ل . وەسف و پۆلن دەکرنوەڕووی فۆنۆلۆجیینوە ڕوون دەکر. دەنگناسی، دەنگناسی کوردی، دەنگناسی زمانی :وش نھنییکان

کوردی، دەنگناسی زاراوەی سۆرانی

پشکی دەنگناسی بریتیی ل توژینوەی گشتی تایبتمندییکانی

بۆ وەسفکردنی ). ٢٠٠٦جۆرج یۆڵ،( دەنگکانی ئاخاوتنک دەنگ ب تنیایی چیی و دەنگکانی ئاخاوتن پویست بزانین ی

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٦٥

. هر دەنگک چۆن لگڵ هموو ئو دەنگکانی دیک جیاوازە ت، واتوە دەردەبککان پکردن دەنگمرۆڤ کاتی قس

دا نیی و ڕوون نیی دەنگک ل کودا شکانک ل نوانی دەنگکانسرەڕای ئم، . کۆتایی دت و ل کودا دەست پ دەکاتوە

شارەزا ب زمانک بین، دەنگ جیاوازەکان ل ڕی کاتک ئم). ٢٠٠٧فرامکین و هاوکارەکان، (گۆی مشکوە دەبیستین

کسک ک شارەزا ب زمانی کوردی بت، دەزانت ک ل وشی دا س پیت هی، هرچند ک ل بواری دەمارییوە ئم "ڕۆژ"

ردەوامکی بنیا دەنگت وش .دەتوانین ئ مش ئب م دەنگ، چون شارەزاین بزمانی "ژ" "ۆ" "ڕ"بش بکینوە ب س پیتی

. کوردی هروەها دەتوانین ئو بشان ل شونکی دیکدا بناسینوە،

بم دابشکردنی . ژیان ل"ژ" ، پۆل ل"ۆ"، ڕووبار ل "ڕ"وەکو بو ئم . محا"سافکردنی قوڕگ"ئو دەنگ ک پی دەن

هۆیوە نیی ک پاککردنی قوڕگ دەنگکی بردەوام، بکو بو هۆیوەی ک ئم چشن دەنگان، گوتار نین و توانای ئوەیان

.نیی دابش بن ب دەنگکانی گوتار دابش بکن ب "ڕۆژ ئاوا" بژەرانی زمانی کوردی دەتوانن

ئم . م زمانچون ئوان شارەزان ب" ئاوا" و "ڕۆژ"دوو وشی ل بینی وشکاندا ناوەستین مگر بۆ هناسکشان هرچند

بم ل زمانی مناندا ئم . ک ئیم پمان وای ک دەوەستینشت ڕوودەدات چون ئوان نازانن ک وشکان ل کودا دەشکن،

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٦٦

بۆ ون مناکی دووسای . وات مودای نوان وشکان ناناسنمان کاتک ل پل دەچت خوارەوە دایکی پی ئینگلیزی ز

. ”I’m holding don”ئو وەم دەداتوە " hold on"دەت کان دەبیتتاک گوتراوەکان و وش وان وشن ودا لبوونی منهۆی ئوە ک ئم هست بکین بژەرانی زمانیکی بیانی

ل وشکانیان پکوە دەردەبن، ب ئاگا ل ئوە ک ئمشهرکس زمانیک بزانت، . زمانی خۆماندا هر ئو کارە دەکین

دەزانیت چۆن ڕستکانی بکات ب وش و وشکانی دابش بکات ).٢٠٠٧فرامکین وهاوکارەکان، (ب دەنگ

ئلفبای فۆنتیکی خت یان ڕنووسی فونتیکی دەنگکانی زمان ب شوەیکی

_ فۆنتیک زانستک_ان بیگرین ئگر زانستیی. هتر نانونتئب ڕگایک داهنین ک بۆ هر دەنگک پیتک ب همان شوە

، ١٩٨٨ل سای . هبت و هر پیتک همای همان دەنگ بت

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٦٧

ئندامانی ئنجوومنی نونتوەیی فۆنتیک، ئلفبایکی م ل پیت ئوان ه. داهنا بۆ نواندنی دەنگکانی هموو زمانکان

هر . ئاساییکان ککیان وەرگرت هم هماکانیان داهنانیشانیکی ئم ئلفبا ل هموو زمانکانی جیھاندا دەقاودەق

ئلفبای "داهنران ئم ئلفباییان ناو نا . یک نرخی هبوولیستیک ل ) ١(خشتی . )IPA" (نونتوەیی فۆنتیکی

زی دا بۆ نواندنی دەنگکان ککی ل ک ل ئینگلیIPAهماکانی . وەردەگیرت

ئلفبای فۆنتیکی زمانی ئینگلیزی: ١خشتی دەنگان وا ل هموو ئو دەنگناسی هوڵ دەدات هموو

دەنگناسی . زمانکانی جیھاندا هی و بکار دن وەسف بکات ت برکی تایبرکامیان ئه ک پارچ ر سست لش دەبداب

:هیخۆیان سرنج دەخات سر ): فیزیایی(دەنگناسی دەماری . ١

.تایبتمندیی دەمارییکانی دەنگپ یوەندی هی ل گڵ وەرگرتنی : دەنگناسی بیستن. ٢

.دەنگکانچۆنتی پیکھاتنی دەنگکان شی : دەنگناسی برهمی. ٣

.دەکاتوە ئندامکانی ئاخاوتن

ئندامی تایبت ب گوتاری نیی مرۆڤ ل بواری فیزیۆلۆژیداوات مرۆڤ ل دارا بوونی . "ئندامکانی ئاخاوتن"ک پیان بین

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٦٨

ئو ئندامان ک ڕۆلی فیزیۆلۆژی سرەکییان تنیا برهم شب ت، بنانی دەنگ پدەنگناسی . ه ل ک ندامانو ئئ

کانی گوتار، هندامین ئیان دەمیدا وەک باوە پرهموویان بئرکی فیزیۆلۆژی دیکیان هی ک هموو ئو ئرکان بۆ

برهم هینانی دەنگ ل . مانوەی وەچی مرۆڤ پویستن یندامانم ئناری ئکی و کڕاستیدا فرمانی ناڕەس.

ویستوا پی هک جوور دەنگبۆ دروستبوونی ه .انی هوای سی زۆربی دەنگکانی ئاخاوتن ب گورەی پاڵ پیوەن

)lung ( روورەوەی گس ل وە ککانی دەنگتکگای پڕ ل ستکۆتاییدا بۆ دەرەوەی ج پۆ و لبۆ ناوی زار یان ک ،دای

ک ل " ژێ"ب بۆشایی نوان پتککانی دەنگ دەن . پکدنقوڕگ دای .larynx رەوەیس رووە لیی گشی لوولب

larynx یقوڕگ ه ،)pharynx .( نی دەک پخ وەش کئ بۆ ئوە ل "بۆشایی زار"ل زمانوانیدا پی دەوترت " زار"

دەزگای "ب هموو ئمان دەن. بۆشایی کپۆ جیا بکرتوە ."دەنگی

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٦٩

دەزگای دەنگی: ٢خشتی

بزونکان و نبزونکان

و ) vowels( دەنگکانی زمان بریتین ل بزونکان نابزونکان کاتک دروست دەبن ). )consonantsکان نابزون

دا هبت ک تگرە بخات بر ک بربستک ل دەزگای دەنگیل زانستی . ڕەوی لشاوی هوایک وا ل سییوە دت

دەنگناسی دا، وشی نابزون و بزون ئگڕتوە بۆ جۆری .دەنگکان نک پیتکان

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٧٠

شونی دروستبوون تی لدەکۆشین چۆن ممییدا ئرهدەنگناسی ب

دروستبوونی دەنگکانی ئاخاوتن ل ڕی کرەستی زارەکی شی سرەتا هوا ل سییوە ل ڕی بۆڕی هوا برەو . بکیتوە

ل ناوی قوڕگ پتککانی دەنگ هی ک دوو . قوڕگ دەنرین :شوازی بنچینیی ب خۆیانوە دەگرن

کاتک ک پتککانی دەنگ لک نزیک : یشوازی دەنگدار. ١بم ب تواوەتی پکوە نالکن، ) وەکو ونی ژر(دەبنوە

هوایک ل نوانیاندا تدەپڕت و ئبت ب هۆی لرینوەیان و شوازک پک دنت ک ب ئو دەنگان وا بم شوە دروست

."ژدار"یان " دەنگدار"دەبن، دەن ٣خشتی

کاتک پتککانی دەنگ : شوازی بدەنگی. ٢لک دوور دەبنوە، هوا ڕاستوخۆ لنوانیاندا

هردەنگک بم شوە پک بت پی . تدەپت ."ب ژێ " یان"بدەنگ"دەوترت

٤خشتی ،رەکییوازە سم دوو شرەڕای ئس شوازکی ناڕەسکیشمان هی دەبت هۆی

نانی چرپکھک چرپ. پکات ک یو دەنگئ کدا قسسی کچکگو واشی له ب

لکاتی چرپدا پتککانی دەنگ . دەکین

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٧١

شوازکیان هی ک بشی پشوو لک نزیک دەبنوە و بشی . لم شوازەدا هیچ لرینک دروست نابت. دواوەیان لک دوور

وون ژداری و ب ژیی دەنگکان ب ئزموونکی سادە ڕئگر ب هواشی نووکی پنج بخین سر . دەکرتوە

دەربنین، هست ب "ڤ" و "ز"کبابی گروو، پاشان دەنگی "ف" و "س"هر لم حاتدا دەنگی . لرینوە دەکین

.دەردەهنین و هست ب هیچ لرینک ناکین

شونی دروستبوونی نبزونکان جووت لوی

لوەکان پکوە دەنووسن و ] و[و ] م] [ب] [پ[بۆ دروستبوونی .ڕگای تپڕنی هوا دەگرن

لوددانی. ل لو و ددان کک وەردەگرین] ڤ] [ف[کاتی دروستبوونی

ئم دەنگان ب نووسانی لوی خوارەوە ب ددانی سرەوە .دروست دەبن

پووکی ب هموو ئم حوت دەنگ]: ڕ] [ر] [ل] [ن] [ز] [س] [د] [ت[

جۆرە جیاوازەکانی لکدانی زمان ل بربستی پووک دروست .دەبن .نوکی زمان دەدات ل بشی پشوەی پووک] ن] [د] [ت[بۆ

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٧٢

الکانی پشوەی زمان برز دەبنوە، بم نوکی ] ز] [س[بۆ وە تناریک وا له ک کجۆر خوارەوە ب تزمان د

.دەپرت .دەبتوەنوکی زمان برز ] ل[بۆ

مشووییکاتی پکھاتنی ئم دەنگان، بشی ]: ی] [ڵ] [ج] [چ] [ژ] [ش[

.پشوەی زمان برز دەبتوە و دەدا ل ڕەقمشوو نرممشوویی

ئم دەنگان ب برزبوونوەی بشی ]: ن] [غ] [خ] [گ] [ک[دواوەی زمان و لکانی ئو بش ب نرممشوو دروست

. دەبن

مانۆکییز .پشتی زمان برز دەبتوە دەدات ل زمانۆک]: ق[

گرووییبربستک ل گروودا دروست ] ع[بۆ دروستبوونی : ]ع] [ح[

بربستک تگرە دەخات بر ] ح[دەبت و بۆ دروستبوونی .لشاوی هوا و کاتی تپڕینی هوا خشانک پک دت

ژیی دەنگ زمان و بشکانی تری ل دروستبوونی ئم دوو]: ئ] [ه[

ل کاتی دروستبوونیان هوا ل نو ژی . زار کاریگر نین

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٧٣

ئگر هوا ب تواوی ل ژیکاندا بوەستت، . کراوەدا تدەپڕت .ی] ئ[دەنگک ک لم کاتدا ئازاد دەبت

دەنگی زاری و دەنگی کپۆییلوی لک ی جووت] ب[و ] پ[تایبتمندیی ژدار و ب ژیی،

] م[چ شتک . لویی وژدارجووت] ب[وەکو ] م. [جیا دەکاتوە وە؟] ب[لجیا دەکات

وا لنی هڕر تیپب رە دەخاتگرزە، تب ک زمانۆککات لووتوە، ئو دەنگان وا ل کاتی برزبوونوەی زمانۆک دروست

لڕی زارەوە چونک هوا تنیا. دەنگی زاری: دەبن پیان دەنکاتک . زۆربی دەنگکانی هموو زمانکان زاریین. دەردەچت

زمانۆک نی ل شوازی برزنراودا وات دەکش برەو ئو . خوارەوە، هوا هم ل زارەوە دەردەچت هم ل لووتوە

دەنگان ک بم شوە دروست دەبن پیان دەن دەنگی کپۆیی وو ئم دەتوانین بگورەی ئم کواب. یان دەنگی لووتی

] م]. [ب[و ] م[تایبتمندیی جیاوازی بخین نوان دەنگی ئم ) ٦(خشتی . دەنگکی زاری] ب[دەنگکی کپۆیی و . جیاوازیی نیشان دەدات

، ل گڵ وەستانی لشاوی هوا ل لوەکاندا ] م[و ] ب] [پ[ک ب ژی ] پ[ ل ب هۆی ژدارییانوە] م[و] ب. [دروست دەبنجیا ] ب[ب بۆنی کپۆیی بوونییوە ل ] م. [جیا دەبنوەکپۆیی و _ب بۆنی ئم تایبتمندیی فۆنتیکییان . دەکرتوەهموو دەنگکانی ئاخاوتن ب چوار شواز، پۆلن _ ژداری

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٧٤

همان جیاوازی ل دوو . ژدار، ب ژێ، کپۆیی، زاری: دەکرنو ] د[ل دروستبوونی . ڕوو دەدات] ŋ] [گ[و ] ن] [د[جووتی

زمانۆک برزنراوە و بری ڕەوی هوا ل کپۆوە ] گ[وەک ل وشی ] (ŋ[و ] ن[دەگرت، بم بۆ دروستبوونی

زمانۆک نزمنراوە وات هوا هم ل کپۆوە تدەپڕت ) نگما .هم ل زارەوە

] ب[اتی دروستبوونی شۆنی لوەکان و زمانۆک ل ک: ٥خشتی ]م] [پ[

چوار پۆلی دەنگکان: ٦خشتی

زاری کپۆیی

ŋم ن *

ب د گ

پ ت ک

ژدار

ب ژێ

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٧٥

شوازی دروستبوون ] ئ] [ع] [ق] [گ] [ک] [د] [ت] [ب] [پ : [تقیو

تقیوەکان ئو دەنگانن ک ل کاتی دروستبوونیاندا بۆ ماوەیکی وت بر لشاوی هوا ل بۆشایی کورت ب تواوی تگرە دەک

.زاردا ] ب[و ] پ[ل کاتی گوتنی . جووت لوین] ب[و ] پ[

رە دەخاتگت و توەکاندا دروست دەبل واو لکی تستربب .ژدارە] ب[ب ژێ و ] پ. [بر لشاوی هوا ل زارەوە

تقیوی پووک ددانین، وات تقینوە لڕی زمانوە ] د[و ] ت[و دەدات، بم شوە ک بربستکی تواو ل سنووری پووکدا ڕو

.ژدارە] د[ب ژێ و ] ت. [دروست دەکاتتقیوی نرممشوویین لگڵ بربستکی تواو ] گ[و ] ک[

.ژدارە] گ[ب ژێ و ] ک. [ل نرممشووداکۆتاییترین بشی زمان، . وەستان ل زمانۆکدا ڕوو دەدات]: ق[

نبر ب زمانۆکی برەو سرەوە دەکش و دەلک ب ک برابم شوە تگرە دەخات بر . بشی دواوەی نرممشوو

.ژدارە] ق. [لشاوی هواوە

)لووتی(کپۆیی ] ŋ] [م] [ن[

زۆربی دەنگکان لزارەوە دروست دەبن وات نرم م شوو بم . کپۆبرزنراوە و ڕێ نادات هوا بچت ناو بۆشایی

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٧٦

وە تلووت وا لخوارەوە ه تشوو دمرمک نکاتدروست دەبت ک پیان ] ŋ] [ن ] [ م [ دەپڕت و دەنگی . ئم س دەنگ ژدارن. دەگوترت کپۆیی

ڕەوانکان ]ڵ] [ل: [ الزمانی ] ڕ] [ر] [ڵ] [ل[

کان بریتین لڕەوان: ]ڕ] [ر: [ هژۆک

ل کاتی دروستبوونی ڕەوانکان بربستکی هوا ل زاردا ڕوو دەدات، بم ئوەندە نیی ک بت ب هۆی گرژبوون یان

چۆنتی پکھاتنی ئم دەنگان ئجگار جیاوازن لوەی . لکخشانبم ل یک کۆمدا پۆلن . ا باسکراک پشتر ل بشی پووکی د

بشی یکمی . دەکرن چونک ل بواری دەمارییوە وەک یکنئم دەنگان پووکین و بشی دووهم مشوویی و

و ب بشی "الواز"ب بشی یکم دەن . هرچواریشیان ژدارن ."قو"دووهم دەن

)گالر(شوە بزون نگ ناسراون ب گالر، هردووکیان ژدارن ، ئم دوو دە]و] [ی [

ئم دوو دەنگ . وە دنyes , you , wet , weو ل سرەتای ی زمان بۆ یان ل شونی یک ) خلیسکان(لگڵ جوونوە

بزون دروست دەبن، بۆی هندێ جار پیان دەگوترت شوە ). ٢٠٠٦جۆرج یۆڵ ، ( بزون

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٧٧

دەنگی لراوە و دەنگی لدانی] ر. [ل زمانکاندا پکوە جیاوازییان هی] ڕ[جۆرەکانی دەنگی

دەنووسرت، ب زنجیرەیک لدانی ] ڕ[ی لراوە ک ل کوردیدا یکی دیک ک ل ] ر[نوکی زمان ل مشوو دروست دەبت،

دانی] ر[کوردیدا بت لی دەگوتردەنووسریت پ . ب م دەنگئ] د[وەکو . زمان ل پووک دروست دەبتتنیا یک لدانی نوکیی لدانی هیچکات ل سرەتای ] ر. [یکی خرا دەگوترت

جۆری لراوە هم دەتوانت ل سرەتاوە بت، . وشوە نایتکانی ] ڕ[ک وات تواوی . هم ل ناوەڕاستدا هم ل کۆتایی

راوەیجۆری ل کوردیدا ل رەتالوابوو . س دوو ] ڕ[و ] ر[کیخۆیان ه ت بر کامیان نرخی تایبفۆنیمی جیاوازن و ه .

بۆی ل هر شونکا دەرکون دەب وەکو شوەی ئاسایی و هندێ کس دەن ل بر ئوەی . فۆنیمی خۆیان بنووسرن

ی لراوەی، ئیتر ] ڕ[یک ل سرەتای ووشوە ] ڕ[هموو ئم . ات بۆی ڕابنرتپویست ب نووسینی نیشانی قوی ناک

هروا ک دوکتۆر . ڕای ل الین زمانناسانوە ڕەت کراوەتوەئم ڕای، ڕایکی پووچ و : وریا عومر ئمین لم بارەوە دەت

ی ] ر[دەرنکوتنی . ب تیشکی نزەرییی فۆنیم ڕەش دەبتوەالواز ل سرەتای وشی کوردی یاسایکی فۆنۆلۆجیی ل زمانی

ئوانی ئم ڕای . ی قوەوە نیی] ڕ[ردیدا و پیوەندی ب کو ک چبیر ن وەشیان لئ ن دەبند دەکسی زۆری(پزۆرب (

ون وەک لزمانی کوردیدا ق لف، لی دوای ئو المانماڵ، (ئ

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٧٨

لم حاتدا ئب لم جۆرە وشانش ) هتد... هڤاڵ، ساماڵ .نرتدان] ل[نیشانی قوی بۆ

هماکانی فۆنتیکی نبزونکانی زمانی کوردی: ٧خشتی

شون شواز

لوددا جووت لوی نی

ددانی پووکی

پوو کی

مشوو یی

نرممشو ویی

زمانۆک یی

گروو یی

ژیی

تقیو

پ ب

ت د

ک گ

ق

ع

ئ

خشدار

ف

ڤ

س ز

ش ژ

غخ

ح

ه

شکاوە

چ ج

کپۆیی

م

ن

ŋ

الزمانی

ل

ڵ

هژۆک

ر

ڕ

گالر

شیوە ( )بزون

و

ی

دەنگی یکم ل الی ڕاستوە ب ژێ و دەنگی دووهم * .ژدارە

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٧٩

کانبزون ل پرۆسی پکھاتنی بزۆینکان، ئندامکانی نژان زۆر ل یک ستی نییربک بوا تاڕادەیشاوی هوە هاتوچۆی لنزیک نابن .

:ئم دەنگ بزونکان ب دوو شیواز وەسف دەکین خای برزیی زمان. ١ شوازی لوەکان . ٢

ننانی بزوکھندامی پهۆی چ. زمان گرنگترین ئ ونک. پکھنری دوو تایبتمندی گرنگ بۆ جیا کردنوەی بزونکان

یکک لوان، تایبتمندی پشوە و دواوە بوونی بزونکان و . ئوی دیک تایبتمندی کراوە و بستراوە ب بوونی بزونکان

ئو بش ل زمان ک برپرسی دروستکردنی بزون، بنچینی ) مودای زمان تا مشوو(م و برزیی زمان تایبتمندی یک

مندیی دووهتمی تایبوەی زمان و . بنگشر پگئ نانو بزون بن، برەکانی بزونکھپ ندامشوو، ئمڕەق

ئگر دواوەی زمان و نرممشوو بزون . دەن پشووسبارەت ب . دواوە: دروست بکن، بو بزونان دەن

بتمندییی دووهم هرچنک زمان زۆرتر برز بتوە، تایبزون بستراوترە، ل الیکی ترەوە مودای نوان تختیی زمان

.و تختی مشوو زۆرتر بت، بزون کراوەترە سرەڕای زمان، لوەکانیش بریکارکی گرنگ ل گۆڕینی

ەی چونک شو. چۆنتی دەنگی بزونکان ل قم دەدرتگۆڕینی . لوەکان دەبت هۆی گۆڕینی بارستایی بۆشایی زار

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٨٠

یکک پیوەندی ب : بارستایی دەم ب دوو شوە ڕوو دەداتکاتک لوەکان خ دەبنوە درژی . درژی هی یکک ب پانی

بۆشایی زمان زۆرتر دەبت، لهمان کاتدا لوەکان دن پشوە دیواری ناوەکی ئ مر ئبوەو لکانددان ب و . وان دەلکئ

"خ " بزونان ک بم شوە دروست دەبن پیان دەگوترت بریتین ل وەکان جیاوازە کیی لت ڕادەی خبیی : هخ

هرچی بزون بستراوتر بت، . بستراو، نیوە خ، خیی کراوە ویلگوان دوو شودای نم وەکان زۆرترە، چونکیی لی خپل

ر دەبتوە و بم بۆنوە لوەکان بۆ هاتن پشوە ئازادتر کمتبم کاتک لوەکان بربو دەبن، پانتایی بۆشایی زار . دەبن

زۆر دەبت و دیواری ناوەکی لوەکان ل ددانکان دوور لوەکان دەلک ب دەبتوە، لم حاتدا بشی پشوەی

درژیی بۆشایی زار، بهۆی ئم. سرەوە ددانکانی خوار وئو بزونان ک بم . برانبر ب شوەی پشوو، کمتر دەبتوە

ب گورەی ئم . بربو: شوە دروست دەبن پیان دەگوترتشتان ک گوترا وەسف و پۆین کردنی بزونکان ب س شوە

:ئنجام دەبت ن مودای زمان تا مشوو یان ڕادەی برزبوونوەی زما_ ١٢ _ نرپرسی دروستبوونی بزوب زمان ک ک لشب یدو سمرە . (شوەی لوەکان کاتی دروستبوونی بزون_٣ ،١٣٨٨(

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٨١

ل زمانی کوردی دا هشت بزونی سادە هی ک پنجیان درژن .و سیانیان کورت

ژین]: ی[ دوور] وو[ ژر]: ێ[ کۆڕ]: ۆ[ کوڕ]: و[ دەست]: ه[ داس]: ا[]i :[ ژن، دەنگی]i[نووسین م لگوتاردا دیارە ب دا نادیار ل.

، وات بشی پشوەی ]ه[، ]ێ[، ]ی: [ گروپی بزونکانی پشوویم دەنگانرپرسی دروستبوونی ئکانی .زمان بنگروپی بزو

، وات بشی دواوەی زمان برپرسی ]ا[، ]ۆ[، ]و[، ]وو: [دواوەیم دەنگاندەنگی .دروستبوونی ئ س ۆ[، ]و[، ]وو[ب [

وات لو ل کاتی دەربینی ئم س دەنگ خ "خ"دەوترت جگ ل تایبتمندیی پشوو و دوایین، تایبتمندیی . دەبتوە

برزی و نزمی زمان و کراوە و بستراوی زار بۆ وەسف کردنی زمان ] ا[و ] ه[ل کاتی دروستبوونی . بزونکان ب کار دت

بۆ نزم ،م زار کراوەینراوە و زار ] وو[و ] ی[ برززمان بس . بستراو، کوابوو ئم دوو بزون برز و بستراون

شوازی ناوەڕاستیان هی وات زمان نیوە ] ۆ[و ] و[، ]ێ[بزونی

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٨٢

رز و زاریش نیوە کراوەیکسان . بم ڕادەی ناوەڕاستییان یب .نین

:ن بزونکان شی بکینوەبم زانیارییان دەتوانی پشوو، برز، بستراو]: ی[ دوایین، برز، بستراو]: وو[ پشوو، نیوەبرز، نیوە کراوە]: ێ[ دوایین، نیوە نزم، نیوە کراوە]: ۆ[ دوایین، نیوەبرز، نیوە بستراو]: و[ پشوو، نزم، کراوە]: ه[ دوایین، نزم، کراوە]: ا[]i :[رز، نیوە کراوەناوەڕاست، نیوەب

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٨٣

بزونکان: ٨خشتی

بریتین ل ک ینی هبزو ش جووتروەها شزمانی کوردی ه: بۆین: ]ۆی[پیج : ]یه[ شو: ]وه[چای : ]یا[ چاو: ]وا[چووی : ]ووی[

نی سادەن کڕاستیدا بزو ل ڕوون روا ککان هنبزوجووت .لگڵ شوە بزونکدا دن

ئنجام

ئم وتارە نیشان دەدات ک زاراوەی سۆرانی سی دەنگی ینی هبزوش جووتنی سادە و ششت بزون، هبزوبۆ . ن

ری جیاواز کند فاکتچ ل م دەنگانک وەردەگرینوەسفکردنی ئ .نبزونکان ب گورەی دوو فاکتری سرەکیی شواز و شونی پکھاتن و هروەها فاکتری ژداری و بژیی وات لرینوە یان

هروەها بزوینکان ب . نلرینوەی ژیکانی دەنگ وەسف دەکرنبریتین ل ن کرەکی وەسف دەکروەی سش س:

و یان ڕادەی برزبوونوەی زمان مودای زمان تا مشو. ١٢ . نرپرسی دروستبوونی بزوب زمان ک ک لشب . شوەی لوەکان کاتی دروستبوونی بزون. ٣

ب گورەی ئم فاکتران، دەنگکانی ئاخاوتن وات بزونکان و . دا وەسف کرانبزونکان ل زمانی کوردی

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٨٤

سرچاوەکان :فارسی

شناسی زبان فارسی، مرکز نشر دانشگاهی، ثمره، یدالله، آوا تھران

باقری، مھری، مقدمات زبانشناسی، نشر قطره، تھران :کوردی

وریا عومر ئمین، ئاسۆیکی تری زمانوانی، دەزگای چاپ و ٢٠٠٤بوکردنوەی ئاراس، هولر

:ئینگلیزیFromkin, V. and Rodman, R (2007). An Introduction to language. Yule, G (2006). The Study of Language. Cambridge. Ladefoged, P (2006). A Course In Phonetics. Thomson Wadsworth. Crystal, D. (2003). A Dictionary of Linguistics & Phonetics. Blackwell Julia, F. (1978). Linguistics & Language. John Wiley & Sons. Rahimpour, M. (2011). A Phonological Contrastive of Kurdish and English. International Journal of English Linguistics.

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٨٥

و فه لسه زمان و فه فی لسه وانی فه زمانه

الم ناوخۆش سه

. یه فی هه لسه وانی فه دا، زمانه فه لسه تی زمان و فه ك بابه ته له

ڕیان وایه باوه٢٥٧، ل ١٩٩٣ و آریستال ٧، ل ١٩٩٢ئایچیسین وانی زمانه. وانی گشتی زمانه له شكه فی به لسه وانی فه زمانه آه

دا خویا یه م هاوآشه له. آردنی زانستی زمانه شرۆڤهگشتیش . یه گی هه تدا ئاماده ردوو بابه هه بت زمان له ده

له بریتییه وه آه الیه له آه یه وه فی توژینه لسه وانی فه زمانه مكه ى چه وه یشتن و ڕۆشنكردنه ندی تگه یوه په ڕۆلی زمان له

ى ى پایه وه یشتن و رۆشنكردنه ی دی تگهآ الیه آان له فییه لسه فهم آات ئه. وانییه آانی زمانه فی تیۆر و میتۆد و تبینییه لسه فهآان شرۆڤه وانه ك زمانه آان، نه سوفه یله ن فه الیه له تانه بابه

ى زمان فه لسه فی و فه لسه وانی فه ى زمانه وا زاراوه آرت، ئه ده ى خودی زمان و و تككشییه له ).٢٥٧آریستال، ل ( آاردن به

آانی زمان و ئارشه فی به لسه دا، مۆرآكی فه فه لسه خودی فه .دات زمان ده یشتن له تگه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٨٦

تی ڕه ى بنه چوار آشه به سته یوه په فه لسه تی زمان و فه بابه : وه وانیه زمانه .م، سروشتی واتا آه یه

.آارهنانی زمان م، به دووه .یی زمان م، هاوڕیشه یهس

. ندی نوان زمان و واقیع یوه م، په چوارهى فه لسه تی فه وروپی، بابه سوفانی ئه یله دیدی فه ت به باره سه بت، سته تكی وابه بابه چت آه ده یه و ئاراسته و ئه ره زمان، به

رین نزیكت آه ڕیان وایه باوه سوفانه یله و فه ئه. خۆ ربه ك سه نهڵ گه له ه وا مامه لۆژیك، بۆیه له ى زمان بریتییه فه لسه فه ت له بابه .تی لۆژیك بابه شك بت له به ته و بابه ئه آرت، آه ده آه ته بابه

ناآات آه وه نكوولی له٥٢، ل٢٠٠١ك هۆرسی وه نییه وه ى ئه ، ئه یه وانیدا هه نوان لۆژیك و زمانه ك له ندییه یوه په

ى وه هنن بۆ ئه آارده واتاسازیدا به وان ئامرازى لۆژیك له زمانهندی یوه په. ڕوو نه واتاى زماندا بخه دگارى زمان له ندێ ئه هه

تی لۆژیك زیاتر آاری بابه آه دایه وه لۆژیك و زمان لهر هۆرسی هه. آانه وانه آارى زمانه رچی زمانه ، هه آانه سوفه یله فه له وه توژینه له لۆژیك بریتییه ڕى وایه باوه ) رچاوه مان سه هه(

آان، له سوفه یله آانی هزرآردن الى فه بستراآته ئه مه سیستهیشتنی پگه زماندا بریتیی له یشتن له آی دی تواناى تگه الیه

."بایۆلۆژی .سروشتی واتا: م آه یه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٨٧

و آان ئه شته ، آه دواوه وه ر ئه سه فالتۆن له ئه وه آۆنه ر له ههو بت واتاى ئه سروشتدا بوونك هه له بت، آه واتایان ده آاته) وشه( و ) شت( ى وخۆیه ڕاسته ندیه یوه و په ئه. خشت ببه شتهك ك یه دلول وه م دال و مه رده هه ، چونكه وه ته شاوه وه هه مژه له

دالی ... ك خودا و فریشته ندێ بوون وه ش زیاتر هه وه نین، له . دا نییه م جیھانه یان له سته رجه به دواى سروشتی ڕان به سوفانی زمان گه یله ، فه وه فالتۆنه پاش ئه له

شرۆڤه وه دا ئه ویان ده وان هه ئه. میان بووه آه می یه واتا خهر چ سه ؟؟ یان له یه چ شتك واتاى هه: واتا چیی ن، آه بكهو آ له گرت ؟ هاوواتایی یه رده ك شت واتا یان ناو وه مایه بنه. بت زمانكدا بوونیان ده چۆن له ، آه یه واتایانه ندییه یوه په

ك زماندا، یه له) ك یه ند وشه چه( ر رانبه ك به)شت(ى هاوآشه .فالتۆن ئهى آه ى گریمانه وه شاندنه وه بت بۆ هه تكی تر ده رفه ده خۆیدا ن خۆى له آه ر هاوواتا ده سه له ى قسه تانه و بابه ئه واته آه

ك ر واتایه ها چۆن هه روه ى واتا خۆى هه چه ر بنه سه له آردنه قسه .بت ده سته رجه سروشتدا به له

و تامان شه نگه سروشتی واتادا، گه آی تر له یه پرۆژه: " ت ده ، آه آردنی گریمانكه ۆڤهویش شر گرت ئه ده هه

له". آانی شه واتاى به ى واتادار پك هاتوون له آه یه آان له ڕستهآان واتایان وشه وآاته برگ، ئه ك ستاگه وانكی وه ر زمانه زه نه .دا نوان دوو وشه له یه ستان هه تواناى وه ، آه یه هه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٨٨

–جازی واتاى مه" ئاست له امانهود سته تاآو ئستا ده فه لسه فهآی و آی هۆشه م واتایه هه واتایه و جۆره ئه ، چونكه"میتافۆری

تی ، الى یه ر هه ى الی ئاخاوتنكه دلوله و مه م ئه هه بستراآته ئه . آی دییه رگر جۆره وه

.آارهنانی زمان به: م دووهزمان و : وه آاته ك جیا ده یه وانی و پراگماتیك له ى زمانه وه ئه له مكی شاراوه ر سیسته سه آردن له قسه. آارهنانی زمانه به

ى ده ی سه یه و ده ى نۆزده ده بۆ آۆتایی سه وه ڕته گه زماندا دهبات، ى ده ڕوه به شاراوه مه و سیسته ر زمانك ئه هه.م بیسته

ڕیزبوونی ندێ مك، قبوی هه ك سیسته ى زمان وه وه بریتیی له .ندكى تر ناآات هه آات و له ندێ زماندا ده هه پیتی له

ر سه له آردنه پراگماتیكدا قسه له آارهنانی زمانه رچی به هه. رخستنی واتاى وشه بۆ ده وانییه وانی و نازمانه وشی زمانه ڕه خودی له–آۆنتكست –وشی زمان دا زیاتر ڕه یه و پرۆسه له

. یه گی هه زمان ئامادهگرێ رده آی دی وه آارهنانی زمان واتایه دا، به فه لسه بوارى فه له

دا، به)واتاسازی( و ) آی وانی آاره زمانه ( له وه بته و نزیك دهو ئه ى آه وه و زمان بریتیی له فه لسه می فه بی دووه ته آورتی مه

رگر ان ئاخو و وهنو یشتنكی باشتر له دا تگه وڵ ده هه مژارهها چۆن زمان روه م بكات، هه راهه نیكردندا فه یوه په ڕ زمان له مه لهتی سرەڕای سودى تایبه. آاردت تی به یه ئاخاوتنی آۆمه له

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٨٩

فربوونی زمان، : گرت خۆ ده له تانه م بابه آارهنانی زمان و ئه به .آان ییه قسه داهنانی زمان و آرده

.یی زمان اوڕیشهم، ه سیهماردا وانی ده زمانه له. ندی دیالكتیكی دان یوه په زمان و مشك له

وانی نگی زمانه رهه فه ، له ى مشك آراوه ر دوو ناوچه سه له قسهى مشك یه و دوو ناوچه به وانی ئاماژه ى زمانه گه به ناوخۆش به

: آراوه ى برۆآا ناوچه: م آه یه

وه و شونه ى ئه باره وانی له نیرۆزمانه ت به انی تایبهو زۆر زمانه یه و ناوچه ئه: "نووست ده) ٥٠،ل١٩٩٢(یڤید آریستال ده. دواون

ی ١٨٨٠-١٨٢٤ى پۆل برۆآا وه پاش ئه ناونراوه و ناوه به ى له و شونه ئه وه آانییه خۆشه ڕگاى نه نسی له ره نوژدارى فه

ى وه آانی دۆزینه آشه به ته تایبه شونهو ئه.مشك دیاری آردیدا آه وانییه زمانه نگه رهه فه له ) ٤٥ ، ل ٢٠٠٧(ماسیۆس . " وشه

الى مشك له له شكه به: " دوت رى برۆآا ده ڤه ده ئاوا له آه وه ى نۆزده ده ڕاستی سه ناوه خۆشكی پۆل برۆآا له نه

." ببوو وره زیانكی گه مشك دوچارى ى له آه ناوچهو آریستال و ماسیۆس ئه وردتر له)١٣٣،ل ١٩٩٢(ئایچسین یه شه نگه و گه ئه: " نووست آات و ده سف ده ى مشك وه شونه

بووسك ده ره ك سه دروست بوو، آاتك پۆل برۆآا وه و آاته ئهو ر ئایچیسین ئه زه نه له" مشك دیاری آرد، ى له و شونه ئه

ى گوی وه ره ختك سه وانی مرۆڤ، نه نوچه وته آه ده شونه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٩٠

ئاآامدا به خۆش بریندار ببوو، له ى دوو نه و شونه ئه. په چهى ده سه له مه ئه. ن ئاخاوتنك بكه یانتوانی هیچ جۆره خورتی ده

رى برۆآا ڕوو ڤه ده ك له ر برینداریه مرۆش هه تا ئه بوو، هه نۆزده ..."آات رپا ده ئاخاوتن به آی توند له یه ، آشهبدات شه و به ئه آرت آه ده وه به وانیدا ئاماژه دیراساتی زمانه لهر آاتك مرۆڤك هه.آردن ى قسه پرۆسه به ته ى مشك، تایبه په چهى برۆآاى ك لكدانی دوو ئۆتۆمبیل، ناوچه ڕووداوكی وه له

توشی و برینداره وخۆ ئه تهتوشی بریندار بووبت، ڕاس .بت گیروگرفتی ئاخاوتن ده

ى ورنیكا ناوچه: م دووه ناو آان هاتۆته پزیشكییه وه ڕگاى توژینه ش له یه و ناوچه ئه

ر له آانی برۆآا، هه پزیشكییه وه دواى دۆزینه. وانی جیھانی زمانه ڕگاى ر له مانی هه دا پزیشككی ئه ى نۆزده ده سه یه مشكدا هه وت شونی تر له رآه بۆی ده وه آانییه خۆشه هن ندی به یوه بواركی تر په و له نییه وه خۆشه ى نه قسه ندی به یوه په

آارل :"نووست ده ) ٤١٨، ل ١٩٩٢( آریستال . یه هه وه زمانهآردنی پاش دیراسه١٩٠٥-١٨٤٨مانی ی نیرۆلیجستی ئه ورنیكه

نیا ر ته مشك هه آرد آه وه رآی به ۆشك دهخ مشكی نه ندی به یوه كو په ، به نییه وه آردنه قسه ندی به یوه په

ناوى ى آرد، به و دیراسه ى ئه و شونه ئه. یه ش هه وه یشتنه تگهى رباره دا ده ڕه مان آتب و الپه هه ر آریستال له هه". خۆى ناسرا

مشكی مرۆڤدا له آه یه ناوچه:" ت نووس رى ورنیكا ده ڤه ده

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٩١

. ى گوی مشك ڕه په- ى گوێ رمه ی نه وه ره شی سه به وته آه دهر هۆی دژوار حایبوون یان هه بته ده و شونه ڕوشانی ئه

، ل ٢٠١٠( ر و آاسرین ڕیلی ها فرانك پارآه روه هه. " ڕبوون آهى الى خۆشانه و نه ئه" : نووسن ده یه و ناوچه ی ئه رباره ده) ٢٨٥

توانن ده خۆشانه و نه وت ئه رآه رآرا، ده سه یان له وه برۆآا توژینه م بنن، به رهه به م ناتوانن قسه بت، به قسه گویان له

یان له وه ى الى ورنیكا توژینه خۆشانه و نه ئه وه وانه پچهم ناتوانن بنن، بهم رهه به توانن قسه وت ده رآه رآرا، ده سه

مان آتب ی هه٢٨٦ ڕه الپه له..." ر ببت رامبه ى به قسه گویان لهآی ره رگی بیستنی سه به له ى ورنیكا نزیكه ناوچه: " نووسن ده ..." وه ره پی سه الى چه لهك آی آاتی، نه الی آرداره( ى زمان و مشكدا، یه و هاوآشه له

دروست ) ك بایۆلۆژی آی آاتی، نه ڕى آرداره آه(و ) بایۆلۆژی .بت ده

ندی یوه په م له بی سیه ته دا، مه-ندی زمان و مشك یوه په له جگه وه رگه الى وه ى زانینی زمان له و زماندا آشه فه لسه فهر سه له نیا قسه ر ته هه وه رگانه ى وه پرۆسه له. وه آۆته ده

و یش له)لتور آه( كو ناآرت، به ) وشه( ى وه گواستنهدا و زمانه له آه وشه بت، چونكه شدار ده دا به یه وه گواستنه

بۆ یه وشهو ، ئینجا آات ئه آه لتورى زمانه آه به بارگاوى آراوه وه ، ئه وه گوازرته ده) زمانی ئارمانج(ی زمانكی تر وشهلتورى زمانی ئارمانج ش بۆ آه هرچاو لتورى زمانی سه آه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٩٢

ى فه لسه ى فه وه ى گواستنه پرۆسه له بۆ نمونه. وه گوازرته دهت ڕۆژهه قی هزرى له نده لتوركی زه یۆنانیدا، تارمایی آه

.دروست بوو ندی نوان زمان و واقیع یوه په: م چواره

) زمان و واتا( چۆن ن آه آه ده وه له وه سوفانی زمان توژینه یله فهى ڕاستی ڕاستی و جیھاندا، ئاراسته بن به ست ده یوه پهآی یه ن ئاخۆ ڕسته بكه وه پرسیارى ئه یه وانه سوفی زماندا له یله فه

آان آرت ڕسته یان ڕاست بت یان ئاخۆ ده ه آرت هه ب مانا دهتدا ڕه بنه له ن آه آان بكه ى شته رباره پشنیازك ده گوزارشت له

نین؟؟ ئاماده: یه گیان هه فیدا، دوو واتا ئاماده لسه وانی فه ناوى زمانه هه له .واتاى پاگماتیكی: وانی، دووەم واتاى زمانه: آم یه

وانی واتاى زمانه: م آه یه یه وانی هه ك بۆ واتاى زمانه یه ند شۆڤه آی گشتی چه یه شوه به

: وانه ، له وه سته زمانی جه ، به یه ندیان هه یوه یان په آه ر یه و هه آانی ئایدیایی واتا ـ تیۆره١

بوون ندانه و بیرمه نگی ئه پشه رلی و هیوم له رآه جۆن لوك و به ندانه و بیرمه ئه.بوو ى واتا هه ئایدیاییه و دیتنه ڕیان به باوه آه

و آیه ۆآكی هۆشهڕ ن ناوه واتا خاوه ن، آه آه ده وه ى ئه شه بانگهند ڕووی چه ڕووبه و دیتنه ئه.یجولن هماآانن ى ده وه ئه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٩٣

رنالیزمی ى ئیته الى بیرۆآه تی له تایبه به وه بته ك ده یه ئارشه .واتایی

رجی ڕاستی آانی مه ـ تیۆره٢ ڕاستی رازووك آه ناو ته خاته بۆ واتا، واتا ده دیتنه م جۆره ئه

بریتین له و دیتنه و بواره آانی ئه سوفه یله فه. گرت ده ه ه ه یان هه .ئالفرد تارسكی و دۆنالد داڤیدسنن

ی واتا قسه ـ تیۆرى آرده٣آانی پشوو نده كو بیرمه ، به آان نوێ نییه ییه قسه تیۆرى آرده

ى ره می ئستادا په رده سه ئۆستین بوو له وه م ئه لی دواون، به .پدا

) آان ییه قسه نویان تیۆری آرده له( آانی زمان تیۆره وه ى ئه شه بانگه آه یه آان هه شۆرشگره بیرۆآه ندیان به یوه پهسفكردنی وه له زكی پاسیڤ نییه گه نیا ڕه ته) ئاخاوتن ( ن آه ده

( و آاندا ئه یه قسه ڕگاى آرده له و ئاخاوتنه كو ئه واقیعدا، به .گۆڕت ده) تییه یه آۆمه قیعهوا

واتاى پاگماتیكی : م دووه له یشتنی ڕسته واتا یا تگه ر تیۆرك آه هه بریتیی له م تیۆره ئه

ى و دیارده ئه. درت ر ده سه آردنی، بیارى له ئاآامی پیادهگی م ئاماده ى بیسته ده مریكی سه پراگماتیكی ئه زیاتر له وه ره سه ڕگاى زمانی ى له و واتایه وانی بریتیی له واتاى نازمانه. یه هه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٩٤

دا واتا بریتیی له و تیۆره ها له روه هه وه گوازرته ده وه سته جه .نجام رئه به

نجامگیرى ئهوانیكی دا، زمانه فه لسه ى لۆژیك و فه ناگه په دیتنی زمان لهوانی و زمانه له. فی هلس وانی فه ناوى زمانه دروست آرد، به

و ئه. یه بوونیان هه) زمان و لۆژیك ( فیدا لسه وانی فه زمانه ئامراز و میكانیزمی آانی زمان به ى ئارشه آردنه شرۆڤه

كو خۆ آانی زمان نین، به آوره ى گرێ وه فیدا، گركردنه لسه فه . زماننھاآانی په نه الیه له آانه سوفه یله ى فه وه نزیككردنه

م له ، به وانه رى نھنی زمان، آارى زمانه آچه ستره آردن له قسهی - وان زمانه ( له) وان زمانه( رى آته هاى آاره به دیدی ئمه

، تی زماندا نامۆیه آه مله مه له فه لسه فه ، بۆیه زیاتره) دار هاده شه ، بۆیه كهتی هزر و لۆژی آه مله و مه كو شونی دروستی ئه به

ك ، نه آیه دا الوه فه لسه ى زمان و فه هاوآشه له فه لسه بوونی فه .آی ره سه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٩٥

سرچاوەکان

1- Aitchison, Jean (1992) Teach Yourself Linguistics. London: Hodder Headline. 2- Crystal, David (1992) An Encyclopedic Dictionary of Language and Languages. Oxford: Blackwell Publishers. 3- Horsey, Richard (2001) Teach Yourself 101 Key Ideas: LINGUISTICS. USA: McGraw-Hill 4- Matthews, Peter (2007) The Concise Oxford Dictionary of Linguistics. Oxford: Oxford University Press. 5- Parker, Frank and Riley, Kathryn (2010) Linguistics for Non-Linguists: A Primer with Exercises. USA: Allyn & Bacon. 6- Stageberg, Norman (2000) An Introductory English Grammar. USA: Thomson Learning.

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٩٦

آورداندنى یاساآان باشوورى آوردستاندا له

تارق جامباز/ ر پارزه)١(

سپنت، بۆ چسپاندنی چه ده وه ته تى زمان بوونى نه سیاسه

وت ) ٤٧١ ( له ب آه آان هه رمییه فه زمانیش دەب یاسای زمانهلرەدا دەب بپرسین ئدی بۆچی . و هرم ل جیھاندا دەرچوون

رناچ؟ مانى آوردستان ده رله په له ساه) ٢٢(ست و دوو ئوە بینجا په) ٥٠(ئیمزاى به وه م باره ك له یاسایه ۆژهرچى پ گهشى بۆ آرا، وه ش آرا و خوندنه م پشكه مانتارى خولى سیه رله پهتى رۆشنبیرى و زاره وه(ندیدار یوه نى په مى الیه رەڕای وه سهى زیران و الى لیژنه نى وه نجومه ئه یشتۆته گه) ىآادیمیاى آورد ئه

مانى رله ى په وانه رچى ڕه به ، بم نازانین بۆچى و له هڕپسپۆ ..!تركه ند مه رچى نوانیان چه ، گه وه آرایه آوردستان نه

مخۆرانى آورداندنى زمانی دادگا و رحاڵ خه هه بهکوردستان ل فرمانگکانی سر ب وەزارەتی دادی حکومتی

آى یه تى داد لیژنه زاره وه ەوە دەستی پ کردووە، له)٢٠٠٠(ساى ر و ر و داواآارى گشتى و پارزه دادوه ( سى له وت آه حه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٩٧

ڕۆژ س وتانه پک هنرا و حه) شى زمانى آوردى رچووانى به دهساچوانمان زمانزانان و به آان و له نگه رهه فه ستن به پشتبه به دواى آه و لیژنه رچاو گیراوه به پشتر له وانه وى ئه هه وهپرسیآار بوون، ست به ده١٠/٦/٢٠٠٠ زارى له رمانى وه رچوونى فه ده

د فۆرمى آان و دوو سه یاساییه زاراوه م له آه شى یه توانیان به، دادنووس، ره تاپۆ، خانووبه(تى داد زاره آانى وه رمانگه فه

رگرتووە ن و سوودیان وه بكه ئاماده) آان داد، نامهجكارى جبه بریارى ر آه ، بم هندێ پارزه ى پشتر آراوه و نووسینانه له

زمانى آوردی (یان گوت ده وه وسه ته رچوو به آورداندنى یاسا دهیان آه بم دواتر ئاشکرا بوو ک قسه!) با؟ رحه و قانون آوجا مه

پشتگیریى و پشتیوانى یاساناسانى ، چونكهر ئاو بوو بقى سهرشیف و شون بۆ بوونى ئه رنه به رموگورى لكرا و له گه به و زاراوه ك له یه ندى آردم دانه چه آان بۆیه گرتنى دیكۆمنته هه

ى خۆم دا به وت، و پشتر دانه آه ست نه ده آانم به فۆرمه داوام لكردەوە آهو نزاده سه بدو حه مامۆستاى هژا عه

ش هیچ ى دیكه آه ندامه ش ئه و شه وه یدۆزییه کی نه آتبخانه له، یان گرتووه آوێ هه زانى له یان ده بوو یان نه آامیان الیان نه

کی زۆریانم و ژمارەیه وه رشیفکم داچوومه ئه ناچار به به، یانى آرد آاك محمد حسن ڕۆژبه و داوام له وه دۆزیه

تى داد، زاره وه له هات، چونكه وه نگمه ده به ویش جوامرانه ئهآى چاآى یه ویش ژماره آوردیكردن بوو، ئه ى به سكرترى لیژنه

آۆپى بکم ندین دانی لسر وت، و ب نیازم چه ست آه ده به

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٩٨

شدا باشتر و ئایینده و له تاآو بزانرێ بۆ آورداندنى یاسا چ آراوه وه وون بتهڕشوازكى فراوانتر چاومان پ بهپوختر و

.ج بكرێ رج جبه مه به)٢(

، وه آرده آورداندنى یاسا ده ندین ساڵ بوو هزر و بیرم له چه و رۆژنامه ت و دیكۆمنتى آورداندنى یاسام له هندێ بابه

بوو و ک هه یه ڕۆژنامه آیشم له یه و گۆشه وه آان بو آرده گۆڤارهرچواند، گۆڤارى یاساپارزیمان ده ڵ یاساناسانى دیكه گه ر لهدوات ژده چت و هه رده زمانى آوردی ده و به یه گۆڤاركى سانه آه

چوارده آانیش، آه ى ژماره زۆربه و له پاشكۆى چاپكردووه، تیادا ) پارزىیشمان نگۆآى یاسا رهه فه(رچووە ده ى ل ژماره

چاپ مان ناو به هه ى آتبک به شوه له دانا بوو، دواتر .، تا ئستاش پنج جار چاپ کراوەتوە نراوه یه گه

دا، بجه ه وتنى آیمیابارانكردنى هه ڕكه زار و له ساى دووهه لهزیرى ردانى وه رانى گۆڤارى یاساپارزى سه ى نووسه سته ده

یاساى لهممان ى پنجه جكردنى مادده دادمان آرد و داواى جبهش مه ئه رى آرد، آه تى دادوه سه یاساى ده١٤/١٩٩٢ژب، بم دادگا بۆى دادگاآاندا آوردى ده زمان له" تى یه آه قه دهى دژآاران قسه دانى گوێ له دواى سوند وه هرگ هۆى وه به یه هه ".آان بگرێ ته و شایه) ومالخص(

، منیش ته حمه جکردنى زه ، بم جبه زیان گوتى باشهڕر بهرانى گۆڤارى یاسا پارزى و ى نووسه سته ده له گوتم ئمه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٩٩

موو آاتكیان بۆ ن هه مخۆرى زمانى آوردى ئاماده یاساناسانی خهیى پشتیوان و پشتگیرى آرده ن تاآو به رخان بكه ته سته به م مه ئهرچووە و ده ٢٢/٥/٢٠٠٠ ڕکوتی زارى ک له رمانى وه ن ل فه بكه

آه گۆڤاره له ئمه. ن جی بكه جبه٣/٦/٢٠٠٠ ل ڕکوتیى یاسایى و فۆرم ندین زاراوه آردنى چه ئاماده دەستمان کرد به

مینجار له آه بكرێ، و توانرا بۆ یه ر پراآتیزه آسه تاآو یه وه، آى ڕكوپک چاومان پی ڕوون بته یه شوه دیرۆآماندا به

باشوورى آوردستان آورداندنى یاسا له سایشه ارده چو وه ئه .آرێ ج ده جبهى پداویستى گوره آان، دواتر به فۆرمه هندێ له: تبینى

. آانى آراوه ستكارى وشه ده

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٠٠

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٠١

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٠٢

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٠٣

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٠٤

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٠٥

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٠٦

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٠٧

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٠٨

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٠٩

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١١٠

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١١١

ندك ی هه ه چاآكردنی هه آارهنراوی زمانی آوردی ی به وشه

ۆشناوبدو خ ریمان عه نه.د ید مینه فا سه مسته.م

آی پشه و دوور له نھا ته وی نییه ر ڕووی زه سه ت هیچ زمانك له به هه

ك ری بت، زمانی آوردیش وه وروبه آانی ده ریی زمانه آاریگهها نده و، چه ر و آارلكراوه دا آارلكه و نوه له ر زمانكی دیكه هه

. بۆ هاتووه وه یكه زمانانی د ی له و زاراوه وشه و و وشه له وه م وردبوونه ، به شتكی سروشتییه تا ئره ندكیان دوور له هه آات آه مان بۆ ئاشكرا ده و ڕاستییه ئه زاراوانه ه و هه ر ئه گه آاردن و ، ئه به ه هه ی زمانی آوردیی، به پوانه

و شوان ره مان به هآ وام بت، زمانه رده ر به هه آارهنانه به تیی خۆی له نایه سه ندیی و ڕه تمه تایبه ورده ڕوات و ورده ده و وشه ندك له ماندا هه یه وه م لكۆینه له ئمه دات، بۆیه ست ده ده

ی زمان ببه ، چونكه وه ته مان ڕاست آردوونه نه هه و زاراوه، پاك ڕاگرتن و تی و آییه ره ی سه و ناسنامه وه ته پشتی نه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١١٢

مانی ل آه وه ته رپاآی نه و پاراستنی سه رآكی پیرۆزه پاراستنی، ئه . وه وته آه ده

: ش پكھاتووه دوو به مان له آه وه لكۆینهم ، له رخان آراوه ته آه ته نی تیۆریی بابه م، بۆ الیه آه شی یه به زمانی ه ل و زاراوه آانی دروستكردنی وشه دا ڕبازه شه به

.ڕوو ته خراونهواوی ته و به وه ته ا توژراونهآوردید م، آه شی یه نگی به ر و پارسه واوآه ك ته میش، وه شی دووه به

آانی ه هه وشه لهندك دا هه ، لرهنی پراآتیكی الیه به ته تایبه . وه ته ستنیشان آراون و ڕاست آراونه دهزمانی آوردی

زمانی له و زاراوه آانی دروستكردنی وشه ڕبازه: م آه شی یه به آوردیدا ن بۆ ی جیاواز هه ك ڕگه موو زمانانی جیھاندا، آۆمه هه له

، له ی نوێ و زاراوه دایكبوونی وشه ئاراو له سازآردن و هاتنه ڕباز و آو زمانی تری جیھان آۆمه روه زمانی آوردیشدا هه

دا لره ، بۆیه ی نوێ بۆ سازآردنی وشه یه مان ههتی ی تایبه ڕگه :ڕوو ینه خه ده و زاراوه آانی دروستكردنی وشه گرنگترین ڕبازه

رگرتن ڕبازی وه: م آه یه بۆ وه زمانكه وخۆ له آی ڕاسته یه شوه به دا وشه م جۆره له

لهك یه هك یان زاراو یه وشه واته) ١.(آرن رز ده زمانكی تر فهك وه آه رگرتنه جار وه ندێ میش هه ، ئهگرین رده وه وه زمانكی تره

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١١٣

هۆی زیادآردنی به آه رگرتنه ندجاری تر وه م هه بت، به خۆی دهی پیتك یان زیاتر وه مكردنه آه پیتك یان زیاتر، یاخود به

)٢. (بت دروست ده وه رگرتنه هۆی ڕبازی وه زمانی آوردی به مۆش آه ئه دیاره

بی و فارسی و تورآی و ئینگلیزی ره زمانی عه ی له یان زاراوه دهآی ست و ناونانی شتومه بیروهه ربین له و بۆ ده رگرتووه وه

)٣. (آاری هناون داهنراو به ژر ڕآفی آان بخرنه رگیراوه وه و زاراوه وشه ب دا ده لره

مال جه.د ( وه م باره آو له روه ، هه وه ی آوردییهانستووری زم ده ناو زمانی آوردی هاته آی بگانه یه ر وشه هه: ((ت ده)ز به نه و له وه وانی آوردییه ستووری زمانه ژر ڕآفی ده بخرته ب ده

) ٤)).( وه ۆگرافییهتڕووی مۆرفۆلۆژی و فۆنۆلۆژی و ئۆرتیڤ، تیڤ، نگه ج، پۆزه آات، حه زه(آو وه آانیش بۆنموونه وشه ).هتد... ر، قادر، بدو، عومه رناتیڤ، سانسۆر، عه لته ئه

ڕبازی خوازه: م دووه ، آهنت یه گه ده وه انیدا واتای ئهو بواری زمانه له خوازه

ی خۆی آه تییه ڕه واتا بنه له ك، جگه یاندنی واتایه یك بۆ گه وشهبیشدا بۆ ده بواری ئه له مان آاتیشدا خوازه هه له) ٥. (تآارب به وانبژی به آانی ڕه ته بابه ، چونكه آاردێ ستی جوانكاری به به مه

ناو چته وانی نودا ده بواری زمانه تی له تایبه به گشتی و خوازه ).٦ ( وه پراگماتیكه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١١٤

)٧: ( تدا دوو جۆره ڕه بنه له خوازهوخۆ ڕاسته آه وترێ ده و مانایه به: قیقی حهی ـ خوازه١

.دات تی واقیعی پیشان ده آی بابه یه دیاردهوخۆ ڕاسته آه وترێ ده و مانایه به: جازی ی مه ـ خوازه٢

ی ڕگه كو له تی واقیعی پیشان نادات، به آی بابه یه دیارده آه ومانی تدا نییهگ. دات یدا مانا ده آه دیاردهڵ گه له وه ندییه یوه په

به آات، آه آان ڕزگار ده باو و سواوه ربینه ده زمان له خوازهر زمان و به گیان به هنن ، دووباره نگ ده ڕبوونی آات ژه تپه )٨. ( وه آاته آاندا ده نگی وشه رهه فه

بینین ین، ده بكه) وه ئاگرنانه(ی یری وشه ر سه گه ئه بۆ نموونهئاگر ( آی خۆی، آه ره آیان واتای سه آه ، یه یه واتای ههدوو میان آه و واتای دووه ن یه گه ده) بسووت شونك آه ردان له به

واتای ، به مانه آه ته آی بابه ره ستی سه به و مه یه خوازه )٩.(دت ) وه ڕو ئاشووبنانه گیرسانی شه هه(

و بۆ ئه یه م وشه دا ئه بنچینه له آه) ورانیما(ی یاخود وشهی خۆی تووشی تكچوون آه آك خانووه یه ، آه آاردێ به ته حاه

م واتایه له یه م وشه ئه چی توانراوه ، آه ب و ورانبوون هاتسك تووشی جۆرك آه آی تر، به بۆ واتایه وه بگوازرته

ندامانی ئه آك له انی یهستد ده له وانه ڕووداوكی ناخۆش بت، له )١٠. (بت یاخود تووشی ڕووداوكی تری ناخۆش هات وه ماه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١١٥

ڕبازی لكدان : م سیه وه ، زمانكی پكه سازیدا باوه وشه آو له روه زمانی آوردی هه

م و لكدراون، ئه آانی ناساده ربینه و ده و وشه لكاوههۆی به آه سپیوه چه وه ی، بهی زمانی آورد ندییانه تمه تایبه

ی ر بنچینه سه آان له آاره ی ناو و ، زۆربه وه ڕبازی لكدانهنگی زمانی رهه فه ی واتادار یان زۆرتر له آگرتنی دوو وشه یه

خۆ، ربه آی سه ن واتایه آی خاوه یه ك وشه یدابوون و وه آوردیدا په )١١ .( سپاندووه خۆیان چه

شه ی به یاساآانی پكھاتنی زۆربه وه ڕبازهم هۆی ئه بهناوی لكدراو، جناوی لكدراو، (خۆ گرته آان ده ئاخاوتنه

ی كاری لكدراو، ژماره ناوی لكدراو ، آاری لكدراو ، ئاوه ئاوهنگوباس، گوز، دهشماڵ، دار ڕه(ـ : آو وه) هتد...لكدراو،

)١٢().هتد...و، چاوشین، شه ڕنووس، مانگه

ڕبازی داتاشین : م چوارهی دوو وشه ی نوباو، له و زاراوه بۆ سازآردنی وشه ڕبازكه

آك له یه نگك یان زیاتر له پاش قرتاندن و فدانی ده سادهآتر دانانیان و م یه ده ردووآیان، ئینجا به هه آان یان له ساده وشه

:آو وه) ١٣(ردووآیان، هه له آی نوێ یه سازآردنی زاراوه ك شمه= ك مه+ شت

)١٤(گاسن = ئاسن + گا )١٥(زرۆ تامه= زوو ئاره+ تام

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١١٦

)١٦(میرزا = زاده+ میر ئه )١٧(پاشا = شاه + پاد

خۆ یان ربه ی سه دوو وشه ك له یه دروستكردنی وشه واته آه نوان بت له ههو واتایاندا بژه نگی له رجك هاوئاهه مه زیاتر، به

ل وشه یان زیاتر له ردوو وشه و هه آه داتاشراوه وشه )١٨.(آان داتاشراوه

داڕشتن : م پنجه و هۆی پشگر به و زاراوه دا سازآردنی وشه لرهتوانین ده وه م ڕبازه هۆی ئه به ، چونكهبت ده وه آانه پاشگره

ین، بكهآان ساز گر و پاشگرههۆی پش ی نوباو به ندین وشه چه )١٩. (بت جیا آه آییه ره سه واتای وشهڵ گه یان له واتاآه آه

دابژت، وه آی دیكه یه بژه ك له یه داڕشتندا بژه له واته آه نواندا و واتا له نزه نگی و گونجانیان له ماهه رجك هه مه به :آو وه) ٢٠(بت، هه

)٢١... ( وه كرد، آرده ڕاآرد ، هه )٢٢... (، داگرت وه گرت، گرته هه

)٢٣... (ر، گیاندار، دوآاندار ئاسنگهی ناوی وشه سازی آوردیدا به وشه له وشانه م جۆره ئه

دایكبوونیان و تی له چۆنیه یه برن، بۆمان هه ده ناو) داڕژراو(دانان دابنین و زاراوه ڕبازكی سازیدا به زاراوه یان له آه ناوه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١١٧

ی نوباوی ربگرین بۆ سازآردنی زاراوه وه وه م ڕبازه ك له آه ) ٢٤. (آوردی

رگان ڕبازی وه: م شه شه، یه ئارای وشه گرنگترین ڕبازی سازآردن و هاتنه

ر سه گدرته رده وه وه زمانكی تره ك له یه وشه وه هۆیه به )٢٥. (زمانكی ترنیا بت، واتای ته وه ر زمانكه هه له و زاراوه رگانی وشه وه

رگان وه) ق ده ( و له یه آه رگدراوه وه رگانی زاراوه وه به رگانی وشه ، وه آییه ره جۆری سه رگانیش س ، وه جیاوازه و خورپه رگانی به ، وه وه ستكارییه ده رگانی به ، وه وشه

ی ی زاراوه وه گوازتنه((رگاندا وه له واته آه) ٢٦.( وه سروشه رگ له ی، وه آه بژه ك به ی نه واتاآه بیانی بۆ زمانی آوردی به

دا مك و واتایه و چه ر ئه رانبه ی به دوای بژه زمانی آوردیدا بهردی چی بدات یان آو آه بیانییه مان واتای زاراوه هه ینت، آه گه ده

ی بۆ آه بیانییه زاراوه نت، آه ده مك و وشه م چه ناونانك لهگونجانی ی گونجان و نه پله به وه یدۆزته ی ده وه ، دوای ئه دانراوه ئینجا وه آۆته ده وه نكه موو الیه هه ی له آه بیانییه مكه چهلگڵ

)٢٧)).(آاری دنت به له پویسته ، بۆیه ماندا زۆر گرنگه مۆآه ئه دنیای رگان له وه

رگانی وه رگیز له ن و ههآاندا زۆر وریابی رگانی زاراوه وه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١١٨

آانی پرۆگرامی آتبه تی له تایبه ، به وه بینه نزیك نه وشه به وشه .خوندندا هۆی بته رگان ده وه آهش بگوترت، وه ئه ب ده

ی وه نت، بۆ ئه ده وه مرۆڤه بهی زمان و ، پاڵآردنند مه وه ده )٢٨. (ڕت و بۆچوونی نودا بگه ی نوێ و زاراوه دوای وشه به

)٢٩(گشتی آردن گشتاندن ، به: تعمیم )٣٠(ویستی ڕۆژی خۆشه: ڤانتاین

ی زمانی وشه ندێ ی هه ه ی هه وه چاآكردنه: م شی دووه به آوردی

تی یه و دیارترین ناسنامه وه ته ی پشتی نه بهت زمان ب به ههستی و هه ماری هاوسۆزی زمان شاده...دا تانی دیكه نو میلله لهتكی ب آیان ی بۆ میللهت تایبه ، به ته ندامانی میلله آبوونی نو ئه یه

و ختی پاراستن ی سه شووره ك آورد آه ت آراوی وه لهت و له درژایی ، بهو نوچوون و له وه توانه لهیت یه وه دوورخستنه، واوه آی ته یه تراژیدیانامه ی، آه آه و سورییه تای له مژوو په

و بوون وه ته آاوه جیاتی ئا شه و قایم له م حكه زمانی آوردی مه و، لماندووه ك سه موو الیه لی آوردی بۆ هه تی گه نایه سه و ڕه

و وه ڕ تواندنه مه مانی له آه وه ته زانی نه ی ناحهوك موو هه هه .ر ئاو بقی سه حاشالكردنی، آردۆته

بۆ پاراستن وی شلگیرانه هه موومانه ر هه سه ، له وه یه و سۆنگه لهستمان بت، درغی ده دا چی لهەو بوار و، له ین وآردنی بده و پته

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١١٩

رچی چاآترو هه و مژووییه تی وایه ته نه رآه و ئه و، ئه ین آه نهآبوونی مان همای یه آه زمانه ڕنین، چونكه تر راپه دسۆزانه

آانی لمن سنووره یسه و، ده تی آوردی آوردستانی نیشتیمانیههز آی به دا هاوسۆزییه و بواره و له ستكردن مان ده آه نیشتیمانه

باری آی زۆر باری ناله یه تاڕاده دی دنت آه نو آورداندا به له . وه دنته ت بوونی تھه ت له له

موو آاتكی دكه هه می ئستاماندا له رده سه له و آاره ئه دیارههۆی مان به آه ربینی زمانه و ده ها وشه نده چه ، چونكه پویستتره

و ره و ب سه لك شواون ، گه وه زانه و زمان نه كی ناشیی خهواو ته آه و، آار وابوات زمانه دیاره آی زۆریان پوه یییه هر به ز و ناحه ی ناقو وشه به ن، چونكه خه لوپۆی ده په و له شونن ده

ڵ ئاخاوتنی گه له آه ئاخنزاوه عبیری ناآوردانه و ته بار و ناله ك ی خه لیقه و سه و آوردانه ستی زگماك و هه وان و ره ن سه ڕه ... وه نه نایه

نووسینی آوردیدا وڕۆ له ی ئه گووتنانه ه و هه ه و هه گرنگترین ئه :ین زیان بكه ڕ م جۆره آرێ به ون، ده آه او دهرچ به وه

دا آارهنانی وشه بواری به له:م آه یه زمانی نیازه به یه نو نووسینی آوردیدا هه وتك له ڕه مژه له

و آاره ئه بژار بكات، دیاره یه ی بگانه ی وشهرچ هه آوردی لهآرت، ت آردنی زمانی شیرینی آوردیی ده نیازی چاآی خزمه به و قه آی هه یه قسه" لباط حق یراد بھا آلمه:" ك گوتراوه م وه به

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٢٠

دات، چونكه زمانی آوردیی ده و زیان له " وه وته آه قی ل ده ناههو ستاندن ره ی په ی ئاراسته وانه پچه آارهو ئه وه ركه سه له، نو آوردی ته ی هاتوونه گانانه ب و وشه و ئه آردنی زمانه شه گه

ی آوردییان ل آو وشه ، وه وه ته یان وا تواونه زۆربه وه شه دیكهآی الیه گات، له موو آورد تیان ده و هه رهاتووه سه بهرت، وشك ه دا نه ڵ زمانانی دیكه گه دهكردنی ر زمانك آارلك هه زمانكی ماشاآه هت...چت دهو الوازی و آزی ره و به دت هه ی له)algebra(و )Cotton(ك ی وه ندان وشه ی چهآو ئینگلیز وه

و )نقط ( م له آه یه آه- بۆ نموونه- رگرتووه بی وه ره زمانی عه . رگیراوه وه) الجبر( میش دووهتی تایبه ، به ی بگانه وشه له و پاراوی فارسی په رز بهزمانیندی تمه نی تایبه و خاوه خۆیه ربه م زمانكی سه بی، به ره عه

و تیك ڵ فۆنه گه گرتوون له ری وه ش آه و وشانه تی، ئه خۆیهنھا ندكیشیان ته نجاندوونی، ههندی خۆیدا گو تمه تایبهتی، ڕۆآی نوی داونه عنا و نوه و مه وهرگرتو آانیانی وه وخسارهڕ

: بۆ نموونه" زانكۆ" عنای مه به آه رگرتووه بیی وه ره ی عه" جامعه" ی وشه

روا ، هه ه"ڵ آۆمه" آه خشیوه ی پ به آی تازه عنایه م مه دت، بهو "افعال"ر آشی سه له چاوگكه بی آه ره ی عه"اشغال"ی وشه

و بۆ ری گرتووه نت، وه یه گه ده"كردنرقا سه" .آاردن ی به"استعمار"داگیرآردن

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٢١

ڕن ر لی گه گه و، ئه نه سه و ڕه و ش زمانكی پتهت آوردی به ههدن، ستاندنی زمانی هه ره و په آردن شه نگاوی سروشتی گه ههعنای و مه رگرتووه بی وه ره ی عه آو فارسی وشه ویش وه ئه

و بییه ره چاوگكی زمانی عه آه) ول قه: (آو ت، وهەی داو تازه و یمان په" عنای آوردیدا مه م له نت، به یه گه ده" گوتن و قسه" موو پودانگك به هه به وشانهو ئه دیاره...نت یه گه ده" ن به

زۆ و آو گه وه" ماندا آه زمانه آارهنانیان له و به آوردی حیسابن .ین هیچ جۆرك ناب سیان ل بكه و به " ه حهمازوو ین، آانی نو زمانی آوردی پۆلین بكه ی بگانه ر بتو وشه گه جا ئه :ین شیان آه ی خواردا دابه شانه م به ر ئه سه توانین به دهو مان آه نو زمانه هاتوونه مژه له-آو گوتمان وه-ی وانه ـ ئه١ وانه ئه گات، دیاره موو آورد تیان ده و هه وه ته واو تیدا توانه تهشیعر، شاعیر، : آانی آو وشه درن، وه م ده ه قه آوردی له به .هتد...ت حر، قیامه عات، به ، سه فه ره ج، عه ، حه رفتره آات، سه زه و و ئاساییه وا آارهنانیان شتكی زۆر ڕه به وشانه و جۆره ئه

شتكی ونه دانن، بۆنمج ی داتاشراوایان له پویست ناآات وشه" ستیار هه" و "شیعر" شونی له" و هۆنراوه ست به هه" ، ج نییه بهآاربنین، به" عات سه"جیاتی له" آاتژمر" و "شاعیر" شونی له

تی زمانی آوردیدا به ڕه بنه له" و هۆنراوه ست به هه " چونكه الددا دت، ئستاش له" ستراو به شتی هه " و "بوختان" عنای مهمووی هه: ن ستراو ده به ی هه و قسه ی بوختان رباره دهر ك هه نه-یش"ستیار هه..." بوختانه: ، واتا و درۆیه ست به هه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٢٢

م تا س، آه موو آه هه ، چونكه وه گرته سك ده موو آه هه-شاعیر" وشتاندا ر دیارده رانبه به و له یه ر هه ستی هه زۆر، هه

شدا بنچینه ، با له یشه"عات سه" ی رچی وشه هه... ه"ستیار هه" ته آراوه وه ه"ساعة " له رداهاتووه سه نی بهبی بت، گۆڕا ره عه، یش ڕاست بت"عات سه" ر بۆ جیھازی گه ئه" آاتژمر" و " عات سه

: بین و بۆنموونه آاربت به آه قیقه ست ده ی شه ناآرێ بۆ ماوههتد " ...پورمی گه" آو وه" آاتژمر " ونكه، چ...آاتژمر دوو

بۆ خۆی یه قیقه ده" ٦٠ " عاتك آه و سه ه" اسم فاعل" ر ناوی بكهر گه ئه و وشانه آك له ر یه بگومان بۆ هه"...آاتژمر" ك ، نه آاتهآاری به جیه بهبت، شتكی زۆر نمان هه سه آی آوردی ڕه یه وشه

ج دانین، یان له ی داتاشراوی ناشیانه چین وشه م نه بنین، بهو )قیاس( رچی پوانه ردانیی و هه پاشاگه ینه و ئستا بیكهآ وهڵ دۆشاو تكهدۆو" و شونین بی شونی زمانی آوردییهرو " !ین آهوخسار ڕ به:، واتا تووهرگر عنای نویان وه ی مه و وشانه ـ ئه٢

ت، ت، حورمه ول، قه قه: آو ۆك آوردین، وهڕ نوه و به بگانهآو پشتر باسمان وه...علیق ڵ، ته عته جایب، مه مسكن، عاس، عه

و له مانه آه خۆیی زمانه ربه و سه ی زیندوویی نیشانه وه آرد ئهش ئمهب ده وه رئه به ، له آجار زۆره زمانی فارسیدا شتی وا یه

آاریان روا به و ب په ی خۆمان بزانین مكی حه به و وشانه ئهوتن، آه ست نه ده وانمان وه ئهی جگری وشه آه خاسمه بنین، نه

" تل قه" بیردابت بۆ نموونه س وای به ندك آه هه نگه هڕ

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٢٣

نو هاتونت وه رۆآه روخسار و نوه و به آی ڕووته بییه ره عه" آوشتن"بیدا ره عه له" ت قه" ، چونكه م وانییه مان، به آه مانهزنھا بۆ آوردیدا ته له" تل قه" م ها، به آی ڕه یه شوه ن به یه گه ده

....آاردت ق به ناهه آوشتنی بهن، یه گه ده" بوونرام و حه غه ده قه" بیدا ره هع یش له"ت حورمه"ی ژار هه" بی ره عه به" مسكین"، " زگرتنڕ" ردیدا آو م له به آه" عاس" ی، وهو ب زیانآوردی ب م به ، به ه"دار نهآوردیدا ، له ی آوردییه"یاخی"و هاوواتای یه"عاصی"بی ره عه بهشمان آی دیكه یه آوردیدا وشه و، له نت یه گه ده" خت سه" عنای مه - رگیراوه یی وهب ره عه و له یه" یاخی" عنای و هاو مه ئه آه یه ههی تازهعنای و مه رۆك و نوه - ی آه وخسارهر ڕ ت هه به هه آه رگیراوه وه" شقی" آۆی آی له یه"شقیا ئه " آه رگرتووه وه" خت دبه به" و ه"سعید" بیدا دژی ره عه له" شقی" و، ه)ْاشقیا( ، له عنای گۆڕاوه ر مه ك هه ه ن آه تا آوردییه وه م ئه نت، به یه گه ده" ی ت وشه به هه..ك تاك ، نه رگرتووه ی وه آه خساریشدا آۆیهڕو م له ، به رگیراوه ی آۆ وه شوه و به ر وایه یش هه"جایب عه

" لمعط " له یش آه"ل عته مه....."، یه عنای تاآی هه ر مه آوردیدا ههنت، یه گه ده" آارخراو وتوو له هك آ په" بیدا ره عه ، له رگیراوه وهچیدی : ن آو ده وه ه"و دواخستن راگرتن" ی آه م آوردییه به" چاوگی آرداری و له بییه ره یش عه" علیق ته" ، آه م مه عته مهلی دوا و : بی واتا ره عه به" علق" ، ەورگیرا وهبی ره ی عه"علق له مانای چاوگه- م جۆره ربی، به ر ده سه رنجی له سه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٢٤

م به ، به"ربین ر ده سه رنج له و سه لدوان" بته ده آه بییه ره عه، جی یه ی هه" ر شه و ته و تانه و توانج الرپ" عنای آوردی مه

و ب ئاگایی ی آه بیه ره عه یشه هۆی ڕ به دا بین آه تی لره خۆیه ه هه آوردیدا به ك جار لهل ا، گهبید ره عهزمانی ی له عناآه مه له" ر بیشدا هه ره عه له آه وشه پیان وایه هنرن، چونكه ده آار به

ی ندك ونه بن هه ك چۆن له وه ، بۆیه ه"ر شه و ته توانج آوردیش به ، به"بدون تعلیق" نووسرێ بی ده ره عه آاریكاتریدا به

وه جیاتی ئه بگومان له"! ب توانج " نه هیك و ده گن ده ری وه ه هه ر سه ب له" ،"ربین رنج ده ب سه" ، "ب لدوان" ب بنووسن ده

وشانه و جۆره ئاگایان له رانه و نووسه ئه م دیاره به"...رۆیشتنعنای و مه رگرتوون آانیانی وه وخسارهنھا ڕ آورد ته آه نییه .خشیون خۆیی پ به ربه سه آار نووسینی آوردیدا به ی ئستا له زۆره موو وشه و هه ـ ئه٣

چ - و وشانه ت ئه به هه-بدا ده و ئه شیعر تی له تایبه به-دن، یهآارهنانیان هیچ پاساوكی نی به-بی بن، چ ڕۆژئاوایی ره عه

و آوردی له آیان نییه یه یشهگوڕ ماندا هیچ ڕه آه نو زمانه له چونكهی شواندنی زمانی نھا مایه و ته آاریان ناهنی آردندا به قسه

م بۆ نموونه زۆرن، به و وشانه ئه و هیچی دی، دیاره آوردینععال، فوقدان، ئس، عومق، فه حوزن، یه: ژمرین ده وانه ئه

بیدا و، دیفاآتۆ، دۆآیۆمنت، ره عه له.... ره ، سه به ، موناوه حه موراوه له!"...مۆدرن"انسیپ، دیسپلین، میكانیزم، مۆدرن پرۆسس، پر

ی جیاتی زۆربه زمانی خۆماندا، له له....آاندا ڕۆژئاوایی یه زمانه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٢٥

بۆ ۆ نموونه، ب یه ی آوردی خۆمایمان هه ، وشه و وشانه ئهت، فه خه( م ، خه یه مان هه انهی آوردی م وشه یز ئه ڕ آان به بیه ره عهون ،)راوسو هه( چاك قوویی، یی،نائومد ،)راق مه

آردن، نۆره ز،نۆره زدابه به ،هه)بوون نه(آردن ی آوردی ر وشه گه آانیش، ئه اییه ڕۆژئاو شونی وشه له).....رز(

، نیشه ی آه وانه ، بۆ ئه یه یان هه زۆربه وه بت، ئه موانیش نه بۆ ههو وستی خۆمایدرت و اسی ڕ آارهنانی پوانه به آرێ به ده، آانی زمانی آوردی ندییه تمه ایبهو ت ت سه چاوآردنی خه هڕ

- وانه نانی ئهآاره ر به گه ی آوردییان بۆ دابتاشرن، جا ئه وشهی وانه آارهنانی ئه به وه ی ت بچتن ئه ر-رچۆنك بت هه

، بۆ ن، شتكی گونجاو نییه هه ردا رانبه به ی خۆماییان له وشهو، جگیر بووه آه یه مان هه" نامه گه به" " ومنتدۆآی" بۆ : وونهنم

مان " وه آرده"و بۆ پرۆسیس " نوێ"و " تازه" " مۆدرن" بۆ و وشه آو ئه وه ن، آه ی فارسیش هه ندك وشه ت هه به هه... یه ههر نووسینی آوردیدا سه ، خۆیان به و ڕۆژئاوایییانه بی ره عهوان جیاتی ئه ن له نیشمان هه سه ی آوردی ڕه و وشه هپاندوو سه" و، ه" م به" آوردیدا له آه" ل وه" آاریان بنین، بۆ نموونه هب" ، " وه داخه به" ، "یف حه" بته آوردی ده به آه" فسووس ئه

نھا له ته وشانه و جۆره ت ئه به هه"....مخابن" ، " م آه داخه خۆیان بخزننه توانیوه یان و هشتا نه هنرن ردهآا نووسیندا به

آان آوردییه ر وشه آردندا هه قسه و، له ك نو ئاخاوتنی خه .هنرن ده آار به

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٢٦

ن، ر دا هه رانبه به نیان له سه ی ڕه آوریدا وشه ی له و وشانه ـ ئه٤ ش آراونرامۆ واو فه بت، ته آاندا نه په و الچه دوور گونده م له به

ریاندا زاڵ بوون، سه و به نوانیان داپۆشیو آان ئه بگانه شهو و" و " س خه"و "یار خه" و " قۆری" توانین ناوی ده و وشانه لهآاندا شاره له بنین، آه" خ تبه مه-ق تبه مه" و "ب ره تتولعه شه

ن، د آار به وانه ر ئه و هه بیر آراون ر له آانیان هه آوردییه ڕیز و به ن آوردی هه ك به یه ك به موویانمان یه هه نده رچه هه -هووآا" ،"یار هاروێ، ئاروێ، ئارو، خه" ، " قۆری- چادان" ن مانه ئه" و " خ تبه مه-ناندن" ، " العرب شط-بان آاوی عاره یه"،"س خه

و نو ئه ر له یش هه" ، بانگھشتن وه لگرانه" و "وتنان نوژی خه" و "عیشا" و "مغرب" و " سوخره" آانی وشهو دان وشه له په و خۆستیان ل ببت، دیاره ست هه ریكه بی خه ره ی عه"ت عوه دهی ر هندك وشه سه یان به و آاره ی فارسیش ئه ندك وشه هه

ر ی هه" روودامان له" آه" رودربایسی" آو ، وه مان هناوه آه زمانه ! وه تهبیر بردۆ له ی داتاشراو ـ وشه٢

ڕێ و به بار آی له یه شوه ر به گه ی داتاشراو، ئه بگومان وشه تو جوانه له و دروست بكره و خه داتاشینیدا پتی س

و زمان بكرن، آاركی زۆر پویسته چاو همان ڕ آه زمانه ملی وه خۆیهر به س له ر آه ر هه گه م ئه آات، به ند ده مه وه دهتی نایه سه هیچ پودانگكی ڕه و گوێ به بنت و آاره ر ئه به له

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٢٧

نھا شواندنی و ته ردانی پاشاگه بته درت، ده زمانی آوردی نه .... وه وته آه زمانی ل ده ناقویانه داتاشراوه و وشه ی ئه"روار خه مستك له"جا ئستا با

: وه ینه كیان دهك ل یه ك به و یه ین بده" پنووس" م آاردت، به به" م ه قه" ی جیاتی وشه ـ پنووس، له

ر شتكی پی بنوسرت، هه ، چونكه م فراوانتره ه قه ی له عناآه مه و له وه گرته ی خۆشنووسی ده باشیر، ماجیك، فچه آو ته وه

" آوردی به وه ڕای ئه ره بت، سه ده ته م هه ه عنای قه جوغزی مه . وه گرته ده" م ه قه" ر هه آه یه مان هه" خامه

دن، آه آار به" ر فته ده" و " آتب" خۆڕا بۆ له" رتووك په"و "ڕاو په"" و "آتب"ر و هه نییه وه ره فته و ده آتب آیان به ندییه هیچ پوه

موو ههەو هت تواونه آوردیدا له آه بت چاآتره آار به آه ه"ر فته ده .بت آوردك لیان حای ده

" ، "ناس نهماندوو: " آو آاردن، وه به ه ی هه شوه به ـ زۆر وشه : هتد بۆ نموونه".... وانگه له مه" " ت باره سهدت، آار به" وخۆڕاگر پشوو درژ" عنای مه به آه" ناس ماندوونه"

، شتكی یه م شوه رهنانی بهآا به ، چونكه یه ه ی هه آه داڕشتنه آه وه گرته ده سه و آه و ئه خشت نابه عنایه و مه و ئه یاییه خه

س نییه دنیادا آه له تی، آه ك ماندوویه ناست، نه بابای ماندوو نه" ناس ماندوویی نه" ب ده وه ر ئه به ناست، له كی ماندوو نه خه .بت

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٢٨

آاردت، آه به" ی رباره ده" و "ی باره له" عنای مه یش به" ت باره سه" " ر به له=هۆی به-بی به سه به"عنای ت مه باره سه " ، چونكه یه ه هه" ب به سه" ی شكی وشه ر به ی هه وه ی پشه"ب سه" و نت یه گه ده" ر به له" عنای مه ر به فۆلكلۆری آوردیشدا هه و له ماوه وه پیه آه ه " !ی رباره ده" ك ، نه رهاتووهآا به ج بم؟ چۆن دم دن تۆ به وم م شاره تۆ له ت به باره سه آار ی بهب ره ی عه" مسبح" بۆ ، آه شه" هوانگ له مه" ی رچی وشه هه

" گه" ، چونكه و ئاشكرایه ق ی زه آه واوییه و ناته بوون ه دێ هه" ك نه" وانان له شونی مه " بته ده آه و وشه پاشگری شونه

دروست بكرت، وه هۆی پاشگره ت به به ، هه" له شونی مهآردنی پوانه آرێ به و ده چت رده بار ده و ناله ناقوکیی یه وشهج " ،" نم ج گه"،" ج شت" ،" وار جھه-جوار" آو ی وه شه بۆ و آه استهعنا ڕ ڕك مه آه" له ج مه " هتد، بكرته." ....ت خوه .خشت به ده

می تاك سی سیه بۆ آه" ی"آارهنانی ڕاناوی لكاوی به: م سیهتۆ : آو ، وه می تاآه سی دووه بۆ آه لكاوه و ڕاناوه ئه دیارهم به ه هه م به ، به ئره وه بۆ بازاڕ، تۆ هاتبوویه وه چووبوویه

رمیاندا و گه زو ی شاره وچهی نا هجه ری له ژر آاریگه له شوه :آاردت به، توابۆوه" ب بگوترێ ده آه..... وه توابوویه آه فره چووم به آه

". وه توابووه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٢٩

آارهنانیان به و به ندان وشه و شواندنی چه تكدان : م چواره ه ههردارآردن، ه ، داباندن، ژه وه آوتاندن، داآوتین، ل پچینه! آو وهرباز بوون، خرهنان آردن، خۆده ، بهچ ، نوه وه ایهست به

......وێ ر، هه ژهداڕ ویست، بناغه ك خۆشه زراو، خهدخوام ڕیز به آانیان به ڕاسته یی، آه ی ناوچه هجه ریی له آاریگه به

: یه جۆره، وه ستیه آردن، بههراوی ، دابین، ژه وه تان، داآوتان، لپچانهآوۆ ، خ)خرهنان خرهاتن، به به" خرهاتن آردن بهچ، نیوه نرد به ربازآردن، دخواز، له ده ه ه ه دیاره)... ناسنامه( ویه ژ، ههداڕ ، بناغه)ك ویستی خه خۆشه(

یان بۆ وه لكدانه ، بۆیه و دیاره وون ڕ و وشانه واویی ئه و ناته .....ینج د به لیقه سه و به و ورد ری لزان خونه

ی سونگه له ه ی هه و وشه عبیر ندان ته هاتنی چه: م پنجه بۆ زمانی آوردی وه ه رفی یان هه رگانی حه وه

" ی ه رگانی هه وه له آه" آات رسامم ده سه:" بۆ نموونه وه رسامییه و سهیر سه بهندی هیچ پوه آه-بی ره ی عه"بییعج آوردیی" دمه به" عنای و مه هاتووه نییه وه و زمانی دیكه بی ره عه ندكیشیان له هه....نت یه گه دهوانی ی زمانه لیقه بوونی سه و نه زایی نھا شاره گیراون، ته رنه وه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٣٠

بۆ " ر پشكنه" جیاتی له" ر پشكنه" آو دروستی آردوون، وه -: نموونه

رگانی وه- ر نین هه آوردییدا له آه-ش عبیری دیكه ندان ته چه: آو یدای آردوون، وه ، په وه و فارسییه بی ره عه رفی له حه

.....م بۆ مژوو وه خوندنه و آورد شتی وا نات، ه"قرائتی للتاریخ" ی ه ی ههم رجه ته آه

، وه خونمه من بۆ مژوو شت ده نت آه یه گه ده وه ئه مه ئه چونكه : و آوردی ده وه نمهخو ك مژوو ده نه .هتد" ..م وه مژوو خوندنه"، " وه ن منه الیه ی مژوو له وه خوندنه" و له پرێ : " آو ی وه ه عبیری هه ته وه مان سۆنگه هه ر له هه

هیچ آوردك له ، چونكه قه آی زه یه ه هه آه" سلمانی باران باریو ستت نابه وه و پكه و شون ت كرداری آا ئاوه" و" ئاخاوتندا به

م له م پرێ باران باری، هه هه نت آه یه گه ده وه ئه و ڕسته ئه باران بارینی سلمانی، پرێ رج نیه و، مه سلمانی باران باری

.....بووبت سلمانی پرێ له: وه بته است ده ڕ آه ڕسته آه البردنی واوه به

.......باران باری ن ه و هه یان زیاده آه ی خواریش واوه م ڕستانه ئه مان شوه هه به

. وه بنه ڕاست ده آه ه)و(البردنی و، به .واومان آرد تی هاوآارانم، ته یارمه و به م جۆره ـ به .هتد....انگیان گ زانكۆی ئاهه و له ـ پار

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٣١

ب دهدرن گرێ ده وه پكه) و ( به هی آ و شتانه ئه چونكهو تی و شون، یان چۆنیه كرداری آات شن بن، ناب ئاوه هاوچهو مۆ ئه: ینآرێ ب م ده سترن، به ببه وه و شون پكه آات

نره دورێ، لو زانایی و به ئازایی تر، به وال و له وێ و له و پ .هتد....وردی به مقابل النفط" ی حرفی مه رجه ته اك، آهخۆر ر به رامبه وت به ـ نهآو ، وه" خۆراك وت به نه:" باركی وادا ده و آورد له ه"ء غذاال

فرۆشن، هاوار و شتی وا ده و موژ ی ترێ و الدییانه چۆن ئه : ن آه ده

و موژ نم گه ر به رانبه ترێ به: ك نه....ئارد بهژونم، م گه ترێ به ! ئارد ر به رانبه بهگانی ڕ وه آه ی ناآوردییه عبیركی دیكه ته ش به..." هستا ب هه"

ة قام بكتاب: نهآو، بۆ نمو ، وه ییهب ره ی عه...." قام ب" رفی حه نووسینی ستا به هه" به آوردیی آردوویانه به آه..." رسالةر گه ت ئه به هه..." آی نووسی یه نامه " نه بیكه بوو و ده ..."ك یه نامه

ك ، نه بییه ره ر عه هه هآ عبیره بردوو، ته انه ڕ بشكرته آه آرداره ....ناهن آار ر به ش هه....." ست به ده هه" و آورد آوردی وه یهیب ره عه ر له ب هه نه وه ناآوردییانه عبیره و ته ئه دیاره وه فارسیشهآو ی وه زمانانی دیكه له یه ربگرین، جاری وا هه وه" ق له و دهقا ده آه..." ڵ گه ندی له پوه له " ونهگرین، بۆ نم رده هو

ڕ، مه له" جیاتی له ه هه و به رگیراوه ی فارسی وه....." با هدر رابط

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٣٢

و آوردی و آوردی نییه هنرت آار ده به" ی باره ی، له رباره ده .آاری ناهن بهپدرت " رفی رگانی حه وه آه- بۆ نموونه..." ؟ یه بابت هه" ـ

" یان" ؟ یه بابت لره:" و ده جیاتی ئه و آورد له ی فارسییه"هست؟ ".؟ وێ یه بابت له

هآ- نه بۆ نمو–" ج نه گه آان ده میوانه ند ساتكی دیكه تاچه" ـ و ه "می رسند اتی دیگر میھمانھاتا لحظ" ی ی ناشیانه مه رجه ته

ند ساتكی چه" جی وادا ده و آورد له نییه وه آوردییه فی به ". ج نه گه آان ده میوانه- ند ساتكی دیكه یان دوای چه- دیكهآردنی چاونه و ره وه زمانی دیكه له آورانه رگرتنه و وه ر ئه ههندان ناوی چه وایكردووه تی زمانی آوردیشه نایه سه و ڕه ت سه خههۆی ش به مه مان، ئه آه نو زمانه بنه ه هه به" اسم علم"تی تایبه: " بۆ نموونه..... وه رانه ن نووسه الیه له ه هه رگرتنی به وه" چارلی چاپلن" ،" ڕۆژێ گارۆدی" ، " پاپلۆ نرۆدا" ، "راگۆن ئه

و نین، ئه..." گ، پ، ژ، چ،" آانی بیدا پیته ره عه ی له وه ر ئه به له...." ، "غارودی" جارودی روجیه" ،"بابلو نیرودا"ی شوه هی ب وشانهرانی آوردیش، نووسه زۆری نووسرن، به ده".... شابلنشارلی

آوردی و ن هه و پیتانه زمانی آوردیدا ئه ی له وه ئه ب گودانه نو بۆ و وشانه ، آتومت ئه بی جیایه ره عه دا له و بواره له

" ی شوه به" چارلی چاپلن" تا وه ن، ئهگوز ادهآانیان ڕ نووسینهو، یه وه و بچووآی آوردانه وره ر زاری گه سه به" شارلی شاپلن

، آه" ریتشارد" تی بابه ناوی ناقوی له له نووسینی آوردی په

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٣٣

ونی هیچ وب ڵ نه گه له آه- و پیتانه بوونی ئه ر نه به ب له ره عهب مانن، ده هه آه و، ئمه وهآردو ناچاری وای به- ناآرتو و بنووسین رگرین آو خۆیان وه ق وه و ده قا آان ده ناوه

ر هه" ! ریتشارد" آاته مان پ نه" ریچارد" و السایی ریی چاولكهی ندك وشه عنای هه مه آردووه ی زمان وای آزییه لیقه و سه ئه" ر نجبه ڕه" ی وشه: نهنموو تك بدرت، بۆ وه هت لك بدر ه هه به

وه گرته ر ده وسنه بابای چه) ر نجبه ڕه: گوایه" ر نجده ره" به آراوه ، چونكه نییه م وا بات، به ك ده نجی خه ڕه ، آهتكش حمه ك زه نه وساوه و آابرای چه تكش حمه و زه نجكش ڕه: واته" ر نجبه ره" ندان آوردیدا چه و، له آه ه"نج ڕه" ك نهبات، ده آه ه"نج ری ڕه به"

".....ر به باره" آو ، وه یه هه" ر نجبه ڕه" تی بابه ی له ی دیكه وشه ك ڕووه ندی به ی پوه نده وه ئه" ناییشی" و " شین" ی روا وشه ههك ووهەی ڕو ی ئه بیانو به" وزایی سه" و " وز سه" ته بت، آراوه ههو شواندنی تكدانی وشه وآاره ئه دیارهك شین، نه وزه سهوژمی ی ته وانه پچه به نانه و مل پوه تی زمان نایه سه ڕهب زمان ر وابت، ده گه و ئه ی آه آردنه شه و گه ستاندن ره پهین، دروست آه تهو زمانكی ساخ ردوین په واوی هه ته به : ده" یحو مه"تا وه ئه و شین ی بن ی، هه ، داخۆ ب، نه هاركی آه به ! ، لوی جۆ شینه حرا شینه ، سه ر شینه ك هه له فهندی تمه آردنی تایبه نه چاو و ڕه بی ره زمانی عهری آاریگه ر به هه

ر سه خرته ك ده یه" ی" ی پویست بت، وه زمانی آوردی، ب ئه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٣٤

ر خدمرۆڤی آوردی، سوپای عراقی،: ی آوردی زۆر وشهیان، مرۆڤی آورد، سوپای آه استه ڕ نگوڕی، سلمان ئاآۆیی، آه مه

آاریان و آورد ئاوا به نگوڕ، سلمان ئاآۆیه عراق، خدر مهنكی دیكه ه ڕ وه یه و سۆنگه ر له هه...دو نووسینی له وتن

و آردن شه وتی گه ه ڕ وێ پش به یه ده آه داوه ههری آوردیدا سهست خۆیی زمانی آوردی پپه ربه و سه ندنی زمان بگرت سه هر په

و نو آوردیی وه هاتبته وه زمانی بگانه ناوكی له ر و هه بكاتو ، تكی بدات وه ماندا توابته آه نگسازی زمانه ی ده چوارچوه له

هاب، فلیم، شه: ر بناوانی خۆی، بۆ نموونه سه وه بیباته، وه ته نو آوردیدا تواونه له ها ساه نده چه آه....دیس حهمانكدا شتی وا هیچ زه له آه.دیس ، شیھاب، فیلم، حه نه یانكه ده ی دیكهر ناوكی زمانك ب هه ره تا عه وه ، ئه آراوه یر نه سه ی ی خۆی ده آه نگسازی زمانه تی ده هس پی خه آاربن، به به

" آاته ده" دزه قه" و "حاج عمران" آاته ده" ران حاجی ئۆمه: " گۆڕێ نده رچه و، فارس هه هتد ) بنجوین( آاته ده" پنجون" و " دزه قلعه م له ، به یه یشی هه" ض" و " ص"و " ظ"و " ط"و " ث "تییپ

" و" صابون " و "ھورظ "و "اهرط "و "ریاث"و ریان نابێ گوتندا ده" و "زوهوور" تاهیر"و "ییا سوره:" ا بهآ ی ، ده بۆ نموونه" مریضكی دیاری نل آه... ریان ناگرێ و آتومت وه "ریز مه" ،"سابوون

ه هه ، به وه نووسینی آوردییه آرته ده ریكه خه ، آه دیكهو شوانی زمانی عنا تكچوونی مه ڵ پاشگردا آه گه له فتارآردنه هڕ

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٣٥

، آارهنانی پاشگر پویسته به جار آهندك ، هه وه وته آه ل ده تی نادرت، بۆ نموونه و الده گوبر :

.ری رۆیشت سه و به آه رده نا به په یشته گه آه منداه، دا ڕۆیشتووه آه رده ربه سه به آه ین منداه گه دا تده آه ڕسته لهری سه به " ، چونكه عنای تكداوه ، مه" دا" م البردنی پاشگری به

: یه ی هه عنایه م دوو مه نھا ئه ، ته"رۆیشتپ رۆیشت، به: آو چۆن ده رۆیشت، وه وه ریه هۆی سه ـ به١

. رۆیشت وه هۆی پیه به: واته . گرت آاری خراپ پشی پ و له ـ ئامۆژگاری آرد٢و " رۆیشت لره:" نووسین، بۆ نموونه ندك جار ده ها هه روه ههی آه ، ڕسته دیاره ، آه" ڕۆیشت وه لره " آه یه وه تیشیان ئهس به مه .ما نه لره آه یه وه ستی ئه به و مه نت یه ناگه عنایه و مه رێ ئه سه م به ب، به بوو پشگر هه باسمان آرد، ده دا آه ته و دوو حاه لهندك جاریش بوو، هه عنای تكدا ش مه آه و البردنه بوو البرا ه ههعنای و مه ینووسن چی ده بت، آه ، ناب پاشگر هه وه وانه پچه به :آو شونن؟ وه دهم له:" ب یه وه ستی ئه به مه آه" یشتم دا تگه یه له سه م مه له"

و داوه ی تك عناآه مه "دا" م پاشگری ، به" یشتم تگه یه له سه مهم له" ی ببته عناآه و مه نت یه گه نه تهس به و مه ئه وای لكردووه

".شتك حای بووم دا له یه له سه مهپشگریان بۆ زیاد نه آوردیدا آه له یه هه ندك وشه جا هه

وڕۆ، ئه: آو هنرن، وه ده آار نیا به ته و به پاشگر آرێ، نه ده

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٣٦

نرار، آه دورێ، پار پن به ، په هه چی د ن ده :وڕۆدا، له ئه له ) ڕۆژ(ی هندك جاریش وشه.... آورد شتی وا نا آه...دوندا

ی و وشه م و سیه م و دووه م آه یه آه وشه ر س سه نه خه دهوڕۆ ، ی دوایی، ڕۆژی ئه آه ر دوو ووشه سه نه خه یش ده"ساڵ"

ایه پم و سای پار، سای پرار، آه....ڕۆژی دون، ڕۆژی پرێ،آوردیدا م له ، به بییه ره ریی زمانی عه ر چاولكه ش هه یه ه م هه ئه) تأآید(خت آردن و جه عنای پ داگرتن ر وا بنووسرن مه گه ئهموو دون هه: عنای ، مه ڕۆژی دون: نن، بۆ نموونه یه گه ده

سای" و، ووت جیایهی ڕ) دون(ڵ گه و له ن یه گه دون ده" پار" ك نه وه گرته درژایی سای پار ده عنای به یش، مه"پارڵ و تكه وه لك جیابكرته عنایه و دوو مه ب ئه ده بۆیه... ن ته به" و پاریش " یوم امس" دون ده ب به ره عه آه چونكه....آرن نه

تی یبهتی تا هس و خه ی پوانه گوره به وه ، ئه" یالعام الماض دوو وانه ر ئه رانبه به آوردیدا له له و ئمه ی ده بی وا ره زمانی عه

ین، ب ه و ناب تووشی هه یه مان هه" پار" و "دون" ی وشهبیدا ره عه و له یه ك وشه یه ، ئ ئمهروا ش هه"پرێ" ت بۆ به هه

یدا س زمانی ئینگلیز ت له نانه و، ته ه"اول امس"و دووه آو وشه ر وه گه ئه آهThe day be fore yesterday شه وشهی پش آه ڕۆژه" بته ین، ده رفی بكه ی حه مه رجه آان ته بییه ره عه

راورد و به وه ، دوایی بیرآردنهو ی ل دت ته آو مه و وه "دونی ....ناآرن ی ل هه" پرێ" عنای بت، بابای آورد مه نه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٣٧

و ڕ ئه مه له آه یه و پوخته زۆری له مكه آه م نووسینه ئه دیاره نو بستانی ته وتوونه آه آو بژار ی وه آورتیانهمو و آه ه ههو ویركی ئاوآشه هه ته و بابه نا ئه شی زمانی آوردی، ده گهم وت، جا هیوادارم له آی ده موو الیه ی هه وی شلگیرانه ههی نده وه و، ئه ین تی بكه وایه ته رپرسیاریی نه به ست به هه وه باره

ێ له، ڕو ین بژار آه له پهو ه هه مان له آه آرێ زمانه بۆمان ده .و شواندنی بگرین تكدان

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٣٨

آان راوزه په زمانی آوردیدا، سازی له سارناسی وشه حیمی، خه ـ آامیران ره١ .١٧، ل ) ٢٠٠٦ (١٣٨٥، زستانی )٣(وانی، ژ زمانه. گآانی رگه وانی، به ریمان خۆشناو، زمانه الم ناوخۆش و نه ـ سه٢، ل ٢٠٠٩ولر، ، هه ی مناره م، چاپخانه م و سیه م و دووه آه یه

٤٣٥. ی زانكۆی ی آوردی، چاپخانه آامل حسن بصیر، زاراوه. ـ د٣

.٤٨، ل ١٩٧٩سلمانی، مانیا، ی آوردی، بامبرگ، ئهآگرتوو ز، زمانی یه به مال نه ـ جه٤

.٧٧، ل ١٩٧٦ری، انكلیزی ـ عربی، ظ الن ـ محمد علی الخولی، معجم علم اللغه٥

.١٦٨، ص ١٩٨٢ لبنان، لبنان، مكتبهراتی خوندنی با ـ دآتۆرا، تاح ، موحازه عروف فه د مه مه ـ محه٦

.٢٠٠٦ ـ ٢٠٠٥، زانكۆی آۆیه .٥٧، ل رچاوه مان سه ـ آامل بصیر، هه٧سازی نگی زمان و زاراوه رهه بدو، فه ـ ڕۆژان نوری عه٨

.١٧٧، ل ٢٠٠٧ی چوارچرا، وه ی چاپ و بوآردنه آوردی، خانه .٥٧، ل رچاوه مان سه ـ آامل بصیر، هه٩، ل رچاوه مان سه ریمان خۆشناو، هه الم ناوخۆش و نه ـ سه١٠٤٣٧. سازیی آوردی، زاراوه هرآولكی زانست بدول، به مال عه ـ جه١١

.١٦، ل ٢٠٠١نگ، سلمانی، شه ی قه م ، چاپخانه آه چاپی یه .١٥٦ ، ل رچاوه مان سه بدو، هه ـ ڕۆژان نووری عه١٢

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٣٩

.٦٩، ل رچاوه مان سه ـ آامل بصیر، هه١٣ .٧٠، ل رچاوه مان سه ـ آامل بصیر، هه١٤، ل رچاوه مان سه ریمان خۆشناو، هه الم ناوخۆش و نه ـ سه١٥٤٣٦. .١٩، ل رچاوه مان سه حیمی، هه ـ آامران ره١٦ .١٩، ل رچاوه مان سه ـ هه١٧ زمانی دانان له آانی زاراوه سمان، گیروگرفته د وه مه ـ محه١٨

.٦٠، ل ٢٠٠٤ولر، آوردیدا، هه، ل رچاوه مان سه ریمان خۆشناو، هه الم ناوخۆش و نه ـ سه١٩٤٣٦. .٥٩، ل رچاوه مان سه سمان، هه د وه مه ـ محه٢٠، ل رچاوه مان سه ریمان خۆشناو، هه الم ناوخۆش و نه ـ سه٢١٤٣٦. .٤٣٦، ل رچاوه مان سه ـ هه٢٢ .٧١، ل رچاوه مان سه ـ آامل بصیر، هه٢٣ .٧١، ل رچاوه مان سه ـ هه٢٤ .٤٣٧ریمان خۆشناو، ل الم ناوخۆش و نه ـ سه٢٥ .٤٠، ل رچاوه ان سهم بدول، هه مال عه ـ جه٢٦ .٦١ ـ ٦٠، ل رچاوه مان سه سمان، هه د وه مه ـ محه٢٧بیاتی آالسیكی و نوخوازی ده ، ئه)د(عروف مال مه ـ آه٢٨

.١٢٢، ل ٢٠٠٣م ، سلمانی آه آوردی، چاپی یه .٤٠ی پشوو، ل رچاوه بدول، سه مال عه ـ جه٢٩ .٢٢١ل ی پشوو، رچاوه ، سه ـ ڕۆژان نوری عبدالله٣٠

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٤٠

آان رچاوه سه مانیا، آگرتووی آوردی، با مبرگ، ئه ز، زمانی یه به مال نه ـ جه١

١٩٧٦. سازیی آوردی، زاراوه رآولكی زانسته بدو، به مال عه ـ جه٢

.٢٠٠١نگ، سلمانی، شه ی قه م ، چاپخانه آه چاپی یهسازی نگی زمان و زاراوه رهه بدو، فه ـ ڕۆژان نوری عه٣

.٢٠٠٧ی چوارچرا، وه ی چاپ و بوآردنه آوردی، خانهآانی رگه وانی، به ریمان خۆشناو، زمانه الم ناوخۆش و نه ـ سه٤ .٢٠٠٩ولر، ، هه ی مناره م، چاپخانه م و سیه م و دووه آه یهی زانكۆی ی آوردی، چاپخانه ، زاراوه)د(ـ آامل حسن بصیر ٥

.١٩٧٩سلمانی، زمانی آوردیدا، سازی له سارناسی وشه می، خهحی ـ آامیران ره٦ ) .٢٠٠٦ (١٣٨٥، زستانی )٣(وانی، ژ زمانه. گبیاتی آالسیكی و نوخوازی ده ، ئه)د(عروف مال مه ـ آه٧

.٢٠٠٣م ، سلمانی آه آوردی، چاپی یهراتی خوندنی با ـ دآتۆرا، تاح ، موحازه عروف فه د مه مه ـ محه٨

.٢٠٠٦ ـ ٢٠٠٥، زانكۆی آۆیهزمانی دانان له آانی زاراوه سمان، گیروگرفته د وه مه ـ محه٩

.٢٠٠٤ولر، آوردیدا، ههری، انكلیزی ـ عربی، ظ الن جم علم اللغهعـ محمد علی الخولی، م١٠

.١٩٨٢ لبنان، لبنان، مكتبه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٤١

ل زمانى کوردیدا) ى(مۆرفۆفۆنیمى

زانیار محمود على

پشکىـــدییکانى زمـــان ئوەی، ک هر زمـــان و یک ـــک ل تایبتمن

ــدى خــۆیتى بهــۆى ئم تایبتمندییانشــوە، . خــاوەن تایبتمنلگڵ زمانکــانى تــردا جــودا دەکــرنوە، ئمش ئوە ناگینــت : ئم زمانــان بتواوەتــى لهر ســ ئاســتکدا، وات ئاســتکانى

هنــدێ . ا هــاوبش بــندەنگــسازى و وشســازى و ڕستســازیدــی، هر ــردا نی ــانکى ت ــدا هی و لزم ــدى هی، لزمانک تایبتمنئمش وا دەکات خاسیت و تایبتمندى ئو زمانـان، ل یکـدى و زمانـانخۆى ئربوى و سـتى و بتنایوە و ڕەسجودا بکات زمـانى دەسـت زانکانیدا، یان خدراوس ڵ زمانگت و، لزبپارخوشـــــکى جـــــودا بکـــــاتوە و خـــــۆى بپارزـــــت، لڕـــــگى ئو

ـــــت زـــــى خـــــۆى دەپار ـــــدییانى، ک هیت بۆنمـــــوون . تایبتمنــد ــان، چن ــدێ وشــى ئو زم ــت، هن وــک دەک ــدا وا ڕ لزمانک ،کوەڕاسـتى وشـیـان ن ،کرەتاى وشـسکانى لوش ک لپیت

ــگ ل ه ــان ڕەن ــایى وشــکدا، خۆنمــایش بکــات، ی ــان کۆت رســ یحــاتکدا ب دیــار بکوــت و، ڕەنــگ لو ســ حــاتى باســمان

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٤٢

بگومـان . کرد، تن ل دوو حاتیـان، یـان یککیـان دەربکوـتئمش بپــى سروشــت و تایبتمنــدى هرزمانــک دەگۆڕــت و، لگڵ زمانکى تردا جودا دەبـت لدەرکوتنـى فۆنیمکـان، ل نـو

مان ئوەى ئـمش مبسـتمان فـۆنیمى وشکانى زمانکدا، بگوــــــــشکک "ى" ــــــــۆنیم، تی ــــــــدا، وەک مۆرفۆف ــــــــانى کوری ی ، ل زم

بخینسرى و، هیچ نبت، بـۆ ئوانى دواى ئـم، لسـرى دە لکۆتایـشدا .نووسن، بتوانین تۆزک ڕگیان، بـۆ ڕۆشـن بکیـنوە

ــدەى ــتم، هن ــوانی ب ــت، ئگر ت ند بکى ســوودمتــاب ــدارم ب هڤیى گگوە جــت، ئمم کـرد بکشـیرین تى زمـانک خزمیردیل

ــۆمن ــت، گرنــگ . شــانازیی، ب موکــوڕى نابک ــ هــیچ بابتــک ببتییکـانى یکـدى ب بـابتى زانـستى رئوەی ئم بتوانین کموکو

.پ بکینوە و خزمتى زمانکمانى پ بکین

:توەرەى یکمیـت، فـۆنيم، مـۆرفم، ل زمـانى دەنـگ، پ: ، وەک)ى(مۆرفۆفۆنیمى

بریتین ل کوریدا، ک:

سرەتا بابزانین مۆرفۆفۆنیم چیی؟ل ئنجامى ئرک بینینى مۆرفمکاندا، ل ڕووى : مۆرفۆفۆنیم

بکارهنــانوە کاتــک مۆرفمکــان دەکون پــاڵ یکتــرەوە، هر یک ل یککـــــانى ئاســـــتى مۆرفۆلـــــۆژى و فۆنۆلـــــۆژى بنـــــاغى

وســـتکردنى پوەنـــدى نـــوان مۆرفۆلـــۆژى و فۆنۆلـــۆژى پـــک درل ئنجــــامى کارتکردنیــــان لگڵ یکتــــردا و بهــــۆى . دەهــــنن

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٤٣

کاریگرى دەنگى دەوروبریانوە شـوەى مۆرفمکـان دەگـۆڕن ـــــارکردنى شـــــوەى ـــــۆرف ( و دی ـــــت )morfم ـــــان دەگوتر ، پی

:، نموونmorphophonemic((مۆرفۆفۆنیمک

:وەک دەنگ" ى" ئو دەنــــگی، ل ڕــــگى فــــشارکى تیــــشکئاساوە لڕــــگى ســـــییکانوە پـــــاى پـــــوە دەنرـــــت و بشـــــوەیکى ئاســـــۆىی

فرهنگـى (دەگوازرتوە، بهـۆى بیـستنوە هسـتى پـ دەکرـت )١).(وبستر

:وەک پیت" ى"ـــدامکانى ئاخـــاوتنوە ـــگى ئن ڕ ل ک ،یـــگ ـــنى ئو دەن و

ل ڕــــگى همــــاى زمــــانییوە، ونمــــان بــــۆ دەگــــوازرتوە و، .کشاوە

:وەک فۆنیم" ى"ـــان، لگڵ دەنگکـــى ـــت، بجگۆڕکردنی دەگوتر ـــان بو دەنگ

فـۆنيم ل دەنگـیش گرنگتـرە، . تردا واتا و فۆرمى وشکان دەگۆرن )٢.(چونک جیاوازى وشکانمان بۆ دەردەخات

ار یار م : بۆ نموون

:وەک مۆرفم" ى"

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٤٤

ـــادارى زمـــان، یـــان خـــاوەنى مـــۆرفم بچـــووکترین یکى واترکت، . ئخــشدەب کمــان پــم یــان واتایمــۆرف وەیســت لبم

یـــــان واتـــــایکى نومـــــان بـــــۆ دروســـــت دەکـــــات، ل ڕـــــگى کى نـــوێ، لدروســـتکردنى واتـــای ســـتمان لبوە، مجۆرەکـــانیی

وەک نمـــــوون " ى"شـــــ داڕـــــژەوەی، ک ڕـــــگى مـــــۆرفمى ول خــوارەوەش مــۆرفم و . مبســتمان، ک دواتــر باســی دەکیــن

جۆرەکانى ب شوەیکى جیاواز لوانى پـشوو، ک بـۆى کـراوە، . پۆلنی دەکین

:جۆرەکانى مۆرفم و دابشکردنکى تر، ک ئمانن

ۆژى، بپـى زمانى کوردى، بپى دابشـکردنى بنمـاى مۆرفۆلـئو لکــــۆینوانى، ک کــــراوە زمــــانى کــــوردى لنــــاو زمانــــانى

،وە واتلکاوەکان ڕیزى زمان تجیھاندا، دەچ)agglutinating language( وە گیــرەکــایی ، زۆربى وشــکانى لســرەتا و کۆت

ئمش ئوە دەسلمنت، ک . دەخات سر ڕەگ و واتا دەگۆڕتـــایبتتى خـــۆى هیزمـــانى کـــوردى خـــاوەنى ڕە . ســـنایتى و ت

لگڵ ئوەشدا زمانى کوردى ل ڕیزى زمـان تکچرژاوەکانیـشدا، یشییان هک هاوبلگ.

بگومان دیاریکردن و پۆلنکردنى مۆرفم هنـدە کـارکى سـانا ــرەدا بیــان. نیــییــن و لن بکم پــۆلمــۆرف ــى توانــا توانیومــانپب

ندین ڕگا پۆلن کراوە، بۆی ناکرـت، ب مۆرفم بچ. خین ڕوو

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٤٥

ـــک ل پۆلینکردنکـــان ببســـتین کی ـــشت ب ـــا پ ـــانى . تنھ جۆرەک بریتین ل ن کردووە، کمیشمان پۆلمۆرف:

کنکردنر پۆلسک لرنجند سچ: : یکم

دا ئرک مــۆرفم ئرکییکــان ئو وشــانن، ک تنھــا ل ڕســتـــــکوە تواودەکن ـــــاى ڕســـــتک پ ـــــنن و وات ل دەرەوەى . دەبی

میرفۆم

یرآ ئه ند به

یژۆلۆرفۆم ینتاآسیس

شگرپ

ند ناوبه

پاشگر

ینتاآسیسۆرفۆم یآردار

ینتاآسیسۆرفۆم یناو

ینتاآسیسۆرفۆم یناو ئاوه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٤٦

بــــریتین ل ک ،کى ســـیمانتیکییان نیـــیهـــای دا هـــیچ بڕســـت ) : ).هتد....چونک، بم

:دووەم ى دەچـننـدانب مو مـۆرفندى سینتاکسیدا، ئمى بمۆرف ل

دا ئرک کــردارییوە، لگڵ کردارەکانــ) مۆرفۆسینتاکــسى(خــانى دەبینن،

و : بۆ نموونبردوو، داخوازى، ئیلزامـى، ئکانى ڕابردوو، ڕانکات ــــــریتین ل ــــــنن ب ــــــدا ئرک دەبی ى تــــــدان ــــــۆرفم بن دە، /ئ(م

، هروەهــا نیــشانکانى ڕیــژەى کــار ...)ئیلزامــى/داخــوازى و، ب/بــوو، ووە، ( وەک ــى و ...)دە، ب واى هکانى ڕســتــشان ، لگڵ نی

بـــــا، بـــــت، (گڵ کردارەکانـــــدا دەردەکون، وەک دانـــــانى، ک ل، هروەها لگڵ نیشانکانى بـکر نادیـاردا، ک بـریتین ل ...)بوبا

بگومـــان ئمـــان وەک . ش بـــۆ ڕابـــردوو"را"بـــۆ رانبـــردوو " ڕێ" .مۆرفمى بندى سینتاکسى کردارى، ئرک دەبینن

ــدن( ســبارەت ب پاشــگرى ــت دوو جــۆرەوە، یک)ان م یــش دەب

. دن خوانــدنانــ+وەک مــۆرفمکى وشــداڕژ، بــۆ نمــوون، خوــــــمش مبســــــتمان ئم دووەم وەک ئرکــــــى ڕ زمــــــانى، ک ئـــوون ـــۆ نم ـــان، ب ـــژە: جۆرەی ـــدن_ قی ـــک ل . قیژان ک ئمش یک

ــردارى ــدى سینتاکــسى ک ــانى بن ــشانکانى . مۆرفمک ــا نی هروەهــــــریتین ل ــــــردوو، ک ب ــــــاتى ڕاب ــــــشانى )ات، د، و، ى، : (ک و نی

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٤٧

بــردووش، کــاردا " ێ"ڕان ــکر نادی ی ، بشــوەیکى گــشتى ل بلگڵ ئوەشـــــــدا نیـــــــشانکانى . ئم جۆرەیـــــــان دەردەکوـــــــت

و جنـاوە لکاوەکـانى )نـا، ن، م: (ک پـک دـن لمـان" نرکردن"خاوەنتیش، ک ل مۆرفۆسینتاکسى کرداریدا ڕۆلى گرنـگ دەبیـنن،

ـــــنم''وشـــــیکى وەک : ون، بۆنمـــــو)م، مـــــان(وەک ئم . ''دەتبیمۆرفمانى ک ئاماژەمان پکردن، هموویان دەچن چوارچـوەى ــــــدى سینتاکــــــسى کــــــردارییوە، چــــــونک ڕۆل و مــــــۆرفمى بن

.دەرکوتنیان لو بشدای و زۆر چاالکن

:سیمـــــدى ـــــۆرفمى بن ـــــسى( ل م ـــــۆرفم ) سینتاک ـــــدا، ئو م ناوی

شـــم بى، لـــدان ـــنرى ســـرەکى ئم بن کھون و پدا دەردەکجۆرەیـــانن، واتـــا ئم مۆرفمـــان لگڵ نـــاودا ئرکـــى ڕزمـــانى

و، هروەهــــا لگڵ )ەک ،ــــک، ان(مۆرفمکــــانى : دەبیــــنن، وەک، )ى، ە(ئامرازەکــانى خــستنسردا، ک پــک دــن ل ئامرازەکــانى

مى ئم مۆرفم بنـدان، دەچـن چوارچـوەى مـۆرف. خستنسر .ناوییوە) سینتاکسى(بندى ڕزمانى

: چوارەمئاوەنــاوى، دیــارترین مــۆرفمى ) سینتاکــسى( مــۆرفمى بنــدى

بندى سینتاکـسى ئاوەنـاوى، ل فـۆرفم بنـدەکانى سینتاکـسیدا، ــریتین ل ــنن ب ــاودا ئرکــى سینتاکــسى ببی ــا لگڵ ئاوەن ــر، : (وات ت

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٤٨

ـــدە )تـــرین سینتاکـــسییکان دای، ل ، لچوارچـــوەى مـــۆرفم بن .هگبى ئاوەناودا

کردایـدا، مـۆرفمى ) سینتاکـسى(ل جۆرى مۆرفمى بندى : تبینىبنـــــــدەکانى خـــــــاوەنتى، لگڵ مۆرفۆسینتاکـــــــسى نـــــــاوى و

:مۆرفۆسینتاکسى کرداریشدا، ئرک دەبینن، ک ئمانن

مۆرفۆسینتاکسى کردارى/ مدەتبین: بۆنموون مۆرفۆسینتاکسى ناوى/ مرەک شا

:ل ئاستى دەنگسازیدا) ى: (توەرەى دووەم

زانــستى فۆنۆلــۆژى، یکــک ل ئاســتکانى زمــان، هر زمــان و سیستمى فۆنۆلـۆژى تـایبت بخـۆى هی، دەستنیـشانکردنى ئم ئاستش پشت ب فۆنم دەبستت، چونک فۆنم بچوکترین دانى

مان فۆنم لگڵ فۆنمکى تردا، دەبت هۆى زمان و بگۆڕینى ه .گۆڕینى فۆڕم و واتاى وشکان

لزمانى کوریدا وەک هر زمانکى تر دوو جـۆر دەنگـى سـرەکى :هی، ک ئمانن

:نبزون: یکم وە لکانســـیی ى لوایو هـــدا، ئ ـــگی، ک ل گوتن ئو دەن

بربســـتک یـــان نـــیمچ کـــاتى ئاخاوتنـــدا دـــن دەرەوەو توشـــىــت ک دەبســتربن. بــان ــانیش ئم ب، پ، ت، ج، چ، ح، : (دەنگک

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٤٩

خ، د، ر، ڕ، ز، ژ، س، ش، ع، غ، ف، ڤ، ق، ک، گ، ل، ڵ، م، ن، ).هه

:بزون: دووەمن لو دەنگــانئ ســتۆیپوژم و پاو تــدا، ئ کــاتى گۆکردنیان

مـانئ بـریتین ل ریان، کس توە، و، وو، ۆ، ى، ێا: ( ناک ،( ، ).یش بدوو بزون دادەن''وێ''و '' یى_ ''هندێ نووسر(

:و ڕەمزە دەنگییکانى، ک ئمانن) ى(پیتى بزونى لزمــانى کوردیــدا، ب چنــدین شــوە خــۆى '' ى'' پیتــى بزونــى

همــان . دەنونــت و ب پــى ســازگى دروســتبوونى دەگۆڕدرــتما زمانییوەى هـى شپو ب رپیـتکاتى گۆکرنـدا هم لب ،یک

بگومـان ئمش یکـک . بگ و گۆکردنى گۆڕانى بسـردا دـتڕەمـــــزە . ل تایبتمنـــــدییکانى سیـــــستمى فۆنۆلـــــۆژى کـــــوردى

)٣.(دەنگییکانیشمانئ ک :

)کردى، بردى(ئم کورت و کمگیرە، وەک ] ى [ )دیارى(ی، وەک ئمیان کمک کراوە] ى [ )پیر، شیر(ئم جۆرەیان درژە و گیرە، وەک ] ى[

:ی ) = ى ( )دێ(کراوەیو تۆزک درژە، وەک ] ى[ )دى(لوەى پشوو کمتر کراوەی، وەک ] ى[

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٥٠

:وەک فۆنیم لزمانى کوردیدا/ ى/دەرکوتنى

فۆنیم چیی؟فۆنم بو دەنگـان . کانى زمانک فۆنیم بریتیی ل دەنگ جیاوازە

ــــت، ک ل وشــــیکدا جگۆڕکیــــان پــــ بکرــــت لگڵ دەگوتردەنگکى ترى نو همان وش، دەبت هۆى گۆڕینى فۆرم و واتاى

)٤.(وشک و واتا و فۆرمکى نوێ دروست دەکات

بۆنمــوون :ى بــۆ فــۆنیمى گــۆرینى وشــوشــ نوێ

ژین/ ى / / ا / ژان شیر/ ى / / ێ / شر یار/ ى / / د / دار کى/ ى / / و / کو

( ب جگۆرکرنى فۆنمکانى ) ژان، شر، دار، کو( وشکانى ، وشى نوێ و واتـاى نومـان بـۆ )ی(ب فۆنمى ) و ، ێ، ، د، ا

، ک )ژیـن، شـیر، یـار، کى(دروست بوو، ک بریتین ل وشکانى لگڵ وشـــــکانى پـــــشوودا، ل ڕووى فـــــۆرم و واتـــــاوە تواو

مش یکــــــک ل تایبتمنــــــدی و ک ئ. پــــــچوانى یکتــــــرنناســینوەى ئو دەنگــانى، ک فــۆنمن، چــونک همــوو دەنگــک

ک دەنگمموو فۆنم هب ،م نییفۆن.

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٥١

)٥:(ل ڕووى ڕنووسوە) ى(چند سرەنجک لسر پیتى

i) : ى(بزون وات ) ى(پیتى ): ١(زەوى : بۆنموونzewi

y): ى(کۆنسۆنانت وات ) ى(پیتى ): ٢(یار : بۆ نموونyar

ى بزونـــى زۆر کـــورت هی، ک ل ڕنووســـى )ى(پیتکـــى ): ٣(ــوبى التینــى نیــشانى ــراوە، وەک لi )(کــوردى، ب ئلف ــۆ دان ى ب

، بم ئم نیشانی، ب ڕنووسى min، من jinژن (وشکانى .دا دەرناکوت)ىئارام(کوردى، ل ئلفوبى

بـزون ) i(ى کۆنـسونانت، وات )ى(بزون و پیتـى ) ى(پیتى ): ٤(، )ئــارامى(کۆنــسۆنانت، ل ڕنووســى کــوردى ب ئلفــوبى ) y(و

، یک نیـشانى بـۆ )عـارەبى(ک ب ه پی دەوترـت ڕنووسـى ب و ) ى(دانــراوە، وات ى وانیــیکم ڕاســتییــت، بمــا دەکره

ى جـــودان و لکـــاتى بدوای یکتـــر داهاتنیـــدا، پویـــست لیکتـــر .گرنگى ب هردووکیان بدرت و بنووسرن

بۆنموون :کزەویی ،نیی Niye , zewiyeke

)٥ :( ى، کو وشــانل)ــن، )ى(، پیتــى )ســکتــردا ددواى یب ،یکوە پیـتک، بسـر) س(پویست ل ڕووى ڕنووسوە، هر

. بنووسرت

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٥٢

ى : بۆنمــــوونمــــان(وشــــکئــــاوایى ی( وەیم شــــــــت بدەب ، ).ئاوایییکمان(بسریکوە بنووسرت

ل ڕـگى پیتـى ) نیـسبت(ل زمانى کوردیـدا، دروسـتکردنى ): ٦(ب کۆتـــــایی '' ى''ەوە، دروســـــت دەبـــــت، ب لکانـــــدنى پیتـــــى )ى(

ــــر کــــاریگرى زمــــان ژ ش لمئ وە، ککوە وشــــى عــــارەبیی .هاتووەت نو زمانى کوردییوە، جگى خۆى گرتووە

ن: بۆنمووننجونى +پنجوى پ ئازاد پنجونى

ب ویــستن هــاتووە، پپیتــى بــزو ى کۆتاییــان بو نــاوانم، ئب :، ب نووسرت)ى(دوو

د ئاوایى: بۆنموونمحد ئاوا ، ئحمئ شنۆ ، شنۆیى

الدێ ، الدیی، هات بـوو، )ى(ئگر هاتوو، ئو ناوان خۆیان، کۆتاییان ب پیتى

.، نیسبتیان بخرت پاڵ)ى(ئوا پویست ناکات پیتى مانى: بۆنموونمانى، کاروان سلسل

خۆشناو ئامدى ئامدى،

:ل ئاستى وشسازیدا) ى: (توەرەى سیم

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٥٣

ـــۆتوە، ـــستک، ل وشـــ و مۆرفمکـــان دەک ـــۆژى زان مۆرفۆلبایخ ب لکۆینوە و پکھـاتى وشـ دەدات ب تـایبتى ل ڕووى

)٦.(پکھاتى مۆرفمکانییوە

بریتین ل ک ،یرەکى هشى سمۆرفۆلۆژى دوو ب:

سازى داڕشتنوش: ــــانوە و، ــــایخ دەدات ب وشــــکان ل ڕووى جــــۆرى پکھاتنی ب کان لـــــى وشـــــ ـــــوانت ئرک ـــــ ئوەى ب ـــــانوە، بب وەرگرتنی

.پکھاتنیاندا :وشسازى ئرکى

رکو ئ ـــى وشـــ ـــوان گردانکردن ـــدى ن ـــایخ دەدات ب پوەن ب و) گــوڵ(پوەنــدى لنــوان وشــى : بــۆ نمــوون. ڕزمانییکــانى

).گون(بنـدى سینتاکـسییوە، گـۆڕان بسـر ) ان(بهۆى مۆرفمى کۆى

پکھــــاتنى ڕزمــــانى وشــــکدا هــــاتووە و، ئرککشــــى بدیــــار .دەکوت

، ل داڕشــتنى وشــى نــوێ و دروســتکردنى )ى(گرنگــى مــۆرفمى :واتاى نودا

ل مــۆرفمکى ســربخۆ و مــۆرفمکى بنــدى : وشــى داڕــژراوک دـت، لڕـگى پـشگرییکوە، یـان پاشـگرکوە، وشداڕژ پ

.یاخود هردووکیان پکوە، دروست دەبت

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٥٤

، ب نمـــــوون )ى(ک بگومــــان ئـــــم لـــــرەدا تنھــــا مـــــۆرفمى بریتین ل ک ،یوە همانکباس وەندى بپ وەردەگرین، ک:

''ى''پاشگرى

نگى ئو ناوە ئم مۆفمى بندى وشداڕژە، دەچت سر ناو، ڕەکى چ ڕەنگست لبم دیار دەخات، ک٧.(ب(

نـم : ( بۆ نمـوونى+ گ( ـتدەب ،)نمـىـستى )گڕەنگـى پ وات ،نموەک گ ،سو کئ.

'' ى''پاشگرى کاتک دەچت سر ناوى شون، دەبـت هـۆى بخـشینى نیـسبت

.بهۆى شونوە

ر : (بۆ نموونولرى)ى+ هوله ، ، کرکوکى)ى+ کرکوک (

''ى''پاشگرى

وشـ ب یو وشـتى ئک سیفیدێ یان وشر قر هس تبچ :داڕژراوەک دەبخشت

بۆنموون: ى بازاڕى،+ بازاڕ

. شتک سیفتى بازاڕى پوە بت

ى بهارى،+ بهار

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٥٥

وات، دوور بت لسرما و گرما

ى برزى،+ برز مبست ل برزى ئو شتى دەپورت،: برز

.واتا برزکردنوەى ئاست و توانا: بم برزى

''ى''پاشگرى

ەچــت ئوەی، کاتــک د'' ى''یککــى تــر ل تایبتمنــدى مــۆرفمى ســــــر ئاوەنــــــاو، وشــــــک ل ئاوەنــــــاوەوە دەگۆڕدرــــــت بــــــۆ

. دروستکردنى ناوى واتایى، ئبستراکت

ناوکى واتایی: ى، پاکى+ ئاوەناوە : پاک ناوکى واتایی : ى، جوانى+ ئاوەناوە : جوان

وەک پاشــگر، بــۆ دروســتکردنى نــاوى واتــایى، ئم '' ى''مــۆرفمى اوى واتــایى لــ دروســت دەکرــت ب بــوون پاشــکۆى مــۆرفم، نــ

، )ئاوەنـــاو، ئاوەفرمـــان، قدى داڕـــژدراو( بشـــ ئاخاوتنکـــانى ناوى واتاى ل دروست دەکرت،

: ک ئمانن

بۆ نموون: : ل ئاوەناوەوە

).جوانى(ى + جوان

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٥٦

:وەفرمانوە ل ئا ).برزى(ى + برز

)بندى(ى + بند : ل قدى داڕژراوەوە )خوندەوارى(ى + خوندەوار

، ل کۆتـــایى)ى(چنــد ســرنجک لســـر دەرکوتنــى مــۆرفمى :هندێ وشکدا، ک ئمانن

:یکم، هـــاتووە، پویـــست لکـــاتى )ى(ئو وشـــانى کۆتاییـــان ب پیتـــى

بنووسـرت، ک ) یـى(بستنوەى لگڵ دیارخرەکدا، دوو پیتى . یکمیان هى وشکی و دووەمیشیان هى ئامرازى خستنسرە

:بۆی پویست بم شوەی بت

بۆنموون: :، وەک نموون)ڕۆشنبیرى(و ) زادىئا(وشکانى النئازادیى هیواى گ .

. ڕۆشنبیریى وت پش دەخات

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٥٧

:دووەمهـاتووە، ل ڕسـتدا ل کـاتى ) ى( ئو وشانى کۆتاییان ب پیتى

) یـى(کسى سیمى تاک، یان کۆیى خاوەنتیدا، پویـست ب دوو :بم شوەی. بنووسرن

بۆ نموون:

:، وەک نموون)ئازادى(وشى .کوردەکان ئاشتى خوازن، ئازادییان ل زەوت مکن

:سیم ب ى، کو چاوگــــــــانــــــــائى( ئ ــــــــاتى ) ی ناســــــــراون، وات لک

گردانکردنیــان بــۆ کــارى ڕابــردوو ئوا کــاتى ڕســتک ل شــوەى ـــۆرفمى ـــت) ى(م ومى . دەردەکـــۆرف ـــاتى م ـــست لک ـــۆی پوی ب

وەنتیدا بتایبتى کسى سیمى تاک و کۆ، پویست ڕەچاوى خابکرت، چونک یککیان کاتى ڕستکی ) یى(نووسینى دوو پیتى

:و ئویتریان جناوى خاوەنتیی، ک ئمش چند شوەیکییتى

بۆ نموون: :، وەک نموون)کین(و )نووسین( چاوگى

سیىمن نووسیم، تۆ نووسیت، ئو نوو ئم نووسیمان، ئوە نووسیتان، ئوان نووسییان

من کیم، تۆ کیت، ئو کیى

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٥٨

.ئم کیمان، ئوە کیتان، ئوان کییان

:چوارەمکۆتــایى ) یــى( هنــدێ وشــمان هی، ل زمــانى کوریــدا ب دوو

هاتووە، بۆی پویست ل کاتى بسـتنوەیان ب وشـیکى تـرەوە، ـــا ـــاخود ل ک ـــزیکییوە ی ـــدا، لڕووى فی ـــانى خاوەنتی تى مۆرفمک

ســ ب ،ــست ــى(پوی ــست ) یی بنووســرت، بم ئم حــات پوی نووســــینى ســــ ت، چــــونکبــــدرییــــى(ناکــــات زۆر گرنگــــى پ (

بسریکوە، لکاتى گۆکردندا زۆر دژوار دەبت، ک گۆ بکرـت، ەى یک ی، لکــاتى گۆکرنــدا، لشــو)ییــى(چــونک ئو ســ پیتــى

ئاراســت ) یـى(بـگدا بســریکوە ئاراسـت دەکرــت، وەک دوو : دەکرت، ئمش چند شوەیکییتى

بۆنموون : :وەک نموون) شایى(وشى

.شایییکى ئوان خۆش بوو، شایییان ل مکن بشین

:ئنجام یــنبگ ویــستکمــان کــرد، پر کارژیانمانــدا ه ى مــرۆڤ، لئــیم

نجامئ ،وەیش مانـاى ئنجـامو ئیشتنیـشمان بگومـان گک، ب مان بکمانــدووبوون ،ســتاوین توانیومــانــى هو کــارەى پئ ک

ـــــت چن ـــــوە . زای و چوارچگومـــــان لش بمـــــ ئم باســـــى ئ یـــــشتووین بگومـــــان گباســـــمان کـــــردووە، ب ى کســـــکرتب

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٥٩

یــن، کــک باســیان دەکنــد خاچــرەدا بل ــک، کنجامبــریتین ئ ل:

، ل هردوو ئاســـتى دەنگـــسازى و وشســـازیدا، )ى(پیتـــى ). ١(بیک مۆرف، بم ب دوو ئرکى جیاواز ڕۆلى خۆى دەبینـت و

م، واتـــۆرف ـــان م ـــۆنیم و ی ـــانى ) ى(چ وەک ف ـــۆنیم لزم مۆرفۆفزۆر چاالک دا واتکردوو ئاستهگومان لکوردیدا، ب.

:ک فۆنیم ل ئاستى دەنگسازیداوە'' ى'' بۆنموون ڕۆلى

ى نوێ بۆ فۆنیمى گۆرینى وشوش ژین/ ى / / ا / ژان شیر/ ى / / ێ / شر

:وەک مۆرفم ل ئاستى وشسازیدا'' ى''بۆنموون ڕۆلى

نـم : ( بۆ نمـوونى+ گ( ـتدەب ،)نمـىـستى ،)گڕەنگـى پ وات نموەک گ ،سو کئ.

، وەک فـــۆنیم و وەک مـــۆرفم، وات مۆرفۆفـــۆنیمى )ى(پیتـــى ). ٢(، ل زمــانى کوردیــدا رۆلکــى کــاریگرى هی، ل داڕشــتن و )ى(

زمــانى کوریــدا، ک دروســتکردنى فــۆرمى نــوێ و واتــاى نــوێ، لدى ئمش بــووەت هــۆى دەومنــدکردنى فرهنگــى زمــانى کــور

. ب تایبتى ل ئاستى مۆرفۆلۆژیدا

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٦٠

بۆ نموون: ى بازاڕى،+بازاڕ

. شتیک سیفتى بازاڕى پوەبت ى بهارى،+ بهار

وات، دوور بت لسرما و گرما ى برزى،+ برز مبست ل برزى ئو شتى دەپورت،: برز

.اواتا برزکردنوەى ئاست و توان: بم برزىل ڕنووســـدا توشـــى چنـــد گرفتکمـــان دەکـــات ) ى(پیتـــى ). ٣(

بــزون و پیتــى ) ى(گرنگترینیــان ل ڕنووســدا، بۆنمــوون، پیتــى کۆنــــــــسونانت، لy ( (بــــــــزون و ) i(ى کۆنــــــــسونانت، وات )ى(

، ک ب ه پیـدەوترت )ئـارامى(ڕنووسى کـوردى ب ئلفـوبى همـا ) ى( دانـراوە، وات ب ، یک نیشانى بۆ)عارەبى(ڕنووسى

دەکرت، بم ڕاستییکى وانیی و لیکتـرى جـودان و لکـاتى بدوایکتــر هاتنیانــدا، پویــست گرنگــى ب هردووکیــان بــدرت و

.بنووسرن

بۆ نموون :کزەویی ،نیی Niye , zewiyeke

ڕـک دەکوـت، هنـدێ ل نو وشکانى زمـانى کوردیـدا، وا ). ٤( ،کرەتاى وشـسـ کانى لوشــک لند پیتچ ،و زمانى ئوش

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٦١

یان نوەڕاستى وشـک، یـان کۆتـایى وشـکدا، خۆنمـایش بکـات، یــان ڕەنــگ ل هرســ حــاتکدا ب دیــار بکوــت و، ڕەنــگ لو س حاتى باسمان کرد، تنـ ل دوو حاتیـان، یـان یککیـان

گومان ئمش بپى سروشـت و تایبتمنـدى هر ب. دەربکوت ــــت ل ــــردا جــــودا دەب ــــانکى ت ــــت و، لگڵ زم ــــک دەگۆڕ زمانـــو وشـــکانى زمـــانکدا، بگومـــان ن کـــان، لمـــى فۆن دەرکوتن

ی ، ل زمـــانى کوردیـــدا، "ى"ئوەى ئـــمش مبســـتمان فـــۆنمى ــ ــى خــۆى دەبین ــاکدا، ڕۆل ــۆنیم، ل هر ســ ح ت، وەک مۆرفۆف

.بیک فۆرم، بم بئرکى جیاواز دەردەکوت

کۆتا نوەڕاست سرەتاوەک '' ى''وەک فـــۆنیم '' ى''وەک فـــۆنیم '' ى ''

مۆرفیم مار ژان پاک

ژین پاکى یار

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٦٢

:سرچاوەکان .، هولر٢٠١٣عزیز گردى، کشناسى،. د). ١( .، هولر٢٠١٣نریمان خۆشناو، دەنگسازى، . د). ٢(مـــحمد ئمـــین هورامـــانى، فیلۆلـــۆژى زمـــانى کـــورى، . د). ٣(

.، بغداد١٩٧٣، ٢٠٠٩، ئاســۆیکى زمــانوانى، وریــا عــومر ئمــین. د. پ). ٤(

.هولرڕنووسى یکگرتووى کوردى، کۆڕى زانیارى کوردسـتان، ). ٥(

.هولر٢٠٠٥، ٢٠١١ڕەفیــق شــوانى، وشســازى، زمــانى کــوردى، . ى. پ). ٦(

.هولرــــــاح، م. د. پ). ٧( ــــــروف فت ــــــحمد مع ســــــباح ڕەشــــــید، .م

، سلمانى٢٠٠٦چندالینکى مۆرفۆلۆژى،

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٦٣

رگـــــــان وه :فـــــــا ز مـــــــستهڕبـــــــا آـه یـه وه یـدا ئـه آـورتترین پناسـه لـه

بـــۆ وه زمانكـــه لـــه قـــك مانـــای ده وه بگوازته زمانكی دیكه

سامانوندی ره فه: یسازدان

١٩٦٢دایكبـووی سـای ر، لـه فا، وەرگـ و نووسـه ڕباز مسته - رگــه پــشمه بۆتــه١٩٧٩ڕاســتی ســای نــاوه شــاری ڕوانــدز، لــه

واو بكـات، دوای آـانی خونـدن تـه قۆناخـه یتوانیـوه ش نـه وه رئه به لهبـواری لـه وه دوای ڕاپرینـه ، لـه وه تـه ئران گیرسـاوه آان له نفاله ئه

تـــــه و بابـــــه آــــات و نووســـــین رگانـــــدا آـــــار ده و وه نووســــین ـــدراوه وه ـــه رگ ـــانی ب ـــه آ ـــه ب ـــوی ل ـــار رب ـــه گۆڤ ـــانی و ڕۆژنام آ

و آتـــب ) ٣٠( ، تائـــستا زیـــاتر لـــه وه تـــه ن بوآراونـــهآوردســـتاگۆڤـاری . وه تـه و بوآراونـه جیاجیاآانـدا چـاپ بـواره ی لـه نامیلكه

ری وەرگــان بــۆ خـی زمــان و هونـه بایــه ت بــه بـاره زمانناسـی ســهنـد پرسـیاركی ڕووی چـه تكردنی کولتووری آـوردی، ڕووبـه خزمه : وه آرده

قــه قكــدا واتــای ده رگانــی ده آــاتی وه رگــ لــه ه و رجــه ئایــا مــه* نت؟ یه بگه آه سییه ئهــ آــه ســییه ئــه قــه یتــوانی مانــای ده رگــان نــه ر وه گــه بگومــان، ئــهـآـورتترین رگـان لـه نـدرت، وه رگـان داده وه نت چۆن به یه بگه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٦٤

بـۆ زمـانكی دیكـه وه زمانكه قك له مانای ده آه یه وه یدا ئه پناسه تا جوانتر بت و نزیكتـر بـت لـه یه وه و گواستنه ، جا ئه وه بگوازته

وتــووتر رآــه رگانكــی باشــتر و ســه وه وا بــه ئــه آــه ســییه ئــه قــه ده و نـدرت، ئـه ر داده هونه وەرگان به بیرمان بت آه له. ندرت دادهو یــشتن لــه میــان تگــه آــه یــه:ن تــی هــه ڕه ی بنــه ش دوو پایــه ره هونــه و وه میـــشیان داڕشـــتنه گیـــت، دووه ریـــده وه وه لیـــه ی آـــه زمانـــه

لــه رتگرتــووه وه ی آــه نجانــه و هــه یــشتن و تگــه ی ئــه وه جكردنــهرآـی ئـه م پیـه بـه. گیـت رده بـۆی وه ی آه و زمانه ی ئه چوارچوه

یـه آـه سـه ئـه قـه ڕۆآی ده ناوهیاندنی ماناو و گه وه رگ گواستنه وه . رانی خۆی خونه بهق ســتكاریی ده ده ی آــه رگانــه و وه ر ئــه رامبــه بــه راتــان چییــه* یان ئیختیزالكردن؟ وه ك آورتكردنه ن، وه آه دهــ ، یــان زیــادآردنی وه و آورتكردنــه ســتكاریكردن ده مــن پــم وایــهـڵ گـه لـه ، بۆیـه وه آاتـه م ده ـان آـهرگ ی وه قینه واتای راسته ق له دهــه ــیم و شــوازه ئ ــنم آــه و وای ده ن ــان ده وه بی ــت ڕســته رگــه ب ب

و رچـاوگرتنی گـشت ئـه بـه رگ وای له و وه نجام بدرت ئه ڕستهــــه ت ســــه خــــه ــــه و تایب ــــه تم ــــه ندییان ــــ وه ی آ ــــی باشــــی پ رگ وه تـه مانـه ئـه و بـه رپرسانه بهمانكاتدا هه له ، پویسته وه ناسرته ده

. دا بكات آه سییه ئه قه ڵ ده گه له ه مامهبـت شـوازی رگـ ده گوترـت وه ده ی آـه وه لـه سـت چییـه به مه*

ر بپارزت؟ ربینی نووسه زمانی ده

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٦٥

ــ ــهـ ــان ه ــان ده بگوم ــه مووم ــین آ ــه نووســه زان ــه ران تایب ــدی یم و ن. نووســـیندا لـــه یـــه خۆیـــان هـــه ت بـــه یبـــهو شـــوازی تا ت ســـه خـــه

بـاز و آردنی ئاسایی خۆیـدا نوآتـه و قسه ربین ده له یه ر هه نووسه خــۆ، ره ســه لــه یــه ری وا هــه ، نووســه چییــه و گاتــه نــین پكــه م بــه ده

نــا همـا و پچوپـه آـانی بــه مـان آاتــدا قـسه هـه آـار، وریـا و لــه وردهو و هـیچ ناسـككاری آـاره قه و ڕه وشك یه بت، هیواش هه ده ر ده

لــه ندییانــه تمــه و تایبــه وــت یــان نــا ئــه پــك نازانــت، بمانــه وگــه گاتــه یـه وه رگـی بـاش ئـه وه ، بۆیـه وه نه ده نگ ده آانیشیاندا ڕه نووسینه

یــدا آــه رگانــه وه لــه ندییانــه تمــه و تایبــه ت ســه و خــه بتوانــت ئــه آــهآــی یــه شــوه رگــ بــه وه ش پویــسته مــه ، بــۆ ئــه وه داتــهنــگ پــ ب ڕه

ـــشتی شـــاره ـــه گ ـــك ل ـــه ره نووســـه زایی ـــه ســـت بخـــات ده وه آ و بك دا بكــات، نــه آــه ره ربینــی نووســه ڵ ده گــه لــه ــه مامــه وه وریاییــه

پـشتگوێ بخـا و آـه ره و شـوازی نووسـه ندی تمه و تایبه ت سه خه . ربینی خۆی ازی ده قوربانی شو بیان آاته

ــ ده وه* ــه رگ ــانكی گونجــاو ل ــت زم ــه توان ــه ڵ ده گ ــه ق ــه ســه ئ آ ؟ وه بدۆزته

ق جیـاوازه ڵ ده گـه و گونجاو لـه ت زمانی تایبه آه چین نه ه هه بهـنووسـت، بـۆ قكـی پـ ده ر ده نوووسه ی آه و فۆرمه ئاواز و ئه له

ــك آــه آردنــی ئاســایی خــه زمــانی قــسه بــه یــه ر هــه نووســه نموونــهركـی نووست، نووسـه تك ده دون آتبك یان بابه پی ده رۆژانه و لـه وآـردن یـه پـه و بـه و بـاوی نووسـین بی ده زمانی ئه به دیكهــه ــان ب ــه رچــاوگرتنی ڕزم ــه و بن ــان باب ــساآانی زم ــا و ر ــان م ت ی

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٦٦

تـی بت آتب یان بابـه رگ ده دا وه ته و حاه نووست، له آتبك دهتـی و بابـه ربگـت و آتـب وه) عامیانـه(مـان زمـانی هـه م به آه یه

ــه دووه ــه مــیش ب ــانی ئ ــاو ده زم ــی ب ــه ب ــه ڕه و ب ــا و چــاوآردنی بن م آـی دیكـه یـه تـوانین نموونـه ده. ربگـت ڕساآانی زمـانی خـۆی وه

: وه بتــه شــتر ڕوون ده با آــه ســته بــه مــه پــم وایــه یــن آــه بــاس بكــه شـــوازی ، دیـــاره ئـــستا نووســـراوه ر لـــه د ســـاڵ بـــه قـــك ســـه ده

و رنووسیش به نی ڕزمانی ت الیه نانه و ته ربین و ده آردن قسهــه ــه ب ــه راورد ل ــسه گ ــردن ڵ ق ــین و ده آ ــووس رب ــانی و رن و ڕزمر د ساڵ به سه ی آه قه و ده رگ نابت ئه ، وه یه مۆ جیاوازی هه ئهــه ــه مــۆ نووســراوه ل ربینــی و ده آــردن و شــوازی قــسه زمــان ب قــك آــه و ده ك چــۆن ناشــكرت نووســین ربگــت، وه مــۆ وه ئــهــه ــه مــۆ نووســراوه ئ ــشووتر رده ربینــی ســه و ده زمــان ب كــی پمنـی الیـه آه و پویسته رجه رگك مه ر وه ربگت، یانی بۆ هه وهرچـــاو بـــه واوی لــه تـــه گــت بـــه ری ده ی وه قـــه و ده ژوویــی ئـــهم

. بگرتو خۆشــئاوازدا ی دروســت واژه ســته و ده بژاردنــی وشــه هــه لــه* ؟ زا چییه رگی شاره رآی وه ئهنـدان واتـای چـه یـه ك بـۆی هـه یه آاندا، وشه موو زمانه هه له دیارهـ

و نووسـین له آه ندان وشه چه وانه پچه بت، یان به جیاوازی ههرگـی ، وه یـه ك واتایـان هـه نھـا یـه چـی تـه آن آه ك یه گۆآردندا وه

میـانی بـت لـه چـت، ده و لی تـك نـه بت بت زۆر ئاگادار باش دهو ماناآــان واوی وشــه تــه دا بــه ی ڕســته چوارچــوه و لــه وه خوندنــه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٦٧

ی یـه و وشـه ی گونجـاو و ئـه ا وشـهرگانیانـد وه و له وه ساغ بكاتهر گـه ئـه. شونیان دابنت له مووان جوانتر و خۆشئاوازتره هه له آه

ــــه ــــه ه ــــدك ل ــــه ن ــــه ی الی و وەرگدراوان ــــان ل ــــه خۆم ــــه ڵ ده گ ق چــاوی خۆمــان بــه وه دنیاییــه یــن، بــه راورد بكــه آانیانــدا بــه ســه ئــه و نـدك مانـا و وشــه هــه هیتوانیـو ڕـز نـه رگـی بــه وه بینـین آـه دهی و ئینجـا وشـه وه باشی ت بگات و ساغیان بكاتـه به واژه سته ده

ر خـــرا خـــرا شـــوندا دابنـــت، هـــه گونجـــاو و خۆشـــئاوازیان لـــه ك یـه و گۆڤـارو رۆژنامـه رگـاوه حسابی خۆی وه ی به آه نووسینه و وه ش بـــــــ پداچوونـــــــه وه آـــــــی بوآردنـــــــه زگایـــــــه یـــــــان ده

و وه و بوآردۆتــــه ر بۆیــــان چــــاپ آــــسه نگانــــدنك یــــه ــــسه هــــهبـوونی چـاودری نه وه داخه به. ران ستی خونه رده به ته خستوویانه

قــــی ق، چ نووســــین چ ده نگانــــدنی ده ــــسه و هــــه وه و پداچوونــــه وه مـــوو ڕووكـــه هـــه نیـــت و لـــه یـــه گـــه رگـــدراو زۆر زیـــان ده وه

ستم لـره به مه. دوای خۆیدا دنت ری به بهرو و بسه ردانی پاشاگهر هـه. و نووسـین رگـان ر وه سـه سانـسۆر بخرتـه نیـی آـه وه ئهســـتی زۆرجـــار ده ی آـــه و دینییانـــه تـــی یـــه آۆمـــه و سانـــسۆره ئـــهـــ و نووســـه وه ـــه آـــان ده ره رگ ـــسۆری ســـتن آـــه ب ـــا سان ـــین ت م ن

و خنـه و ڕه نگانـدن ـسه ڵ هـه گـه سانـسۆر لـه. ر سـه شـیان بنـه دیكهــــه ــــاوازی هــــه وه پداچوون ــــه جی ــــسه هــــه. ی ــــدن و ڕەخــــن و نگانو ی نووسـین تی پرۆسـه ی سانسۆر خزمه وانه پچه به وه پداچوونه

.ن آه رگان ده وه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٦٨

و رآـــی ئـــه و ئـــه ت آـــرد، ڕۆل وه زگاآـــانی بوآردنـــه باســـی ده* بینیت؟ چۆن ده زگایانه دهرگــان، وه ت بــه آــی تایبــه یــه زراوه نــد دامــه وونی چــهبــ وــای هــهـــرگــان بــۆ خــی وه و بایــه ڵ پویــستی گــه راورد لــه بــه بــه وه داخــه بــهمـن . پـی پویـست نیـی ر و بـه میـان دخۆشـكه رهـه و بـه ، ڕۆل ئمه زراوه و دامــــه ت رآــــی حكومــــه م ئــــه آــــه ی یــــه پلــــه زانــــم بــــه واده

مــوو هــه آــی چــاالك پــك بنــت آــه زگایــه هآــانییتی د رۆشــنبیرییهآـی شـیاوی بـۆ یـه خۆی، بودجـه رگان بگرته تواناآانی بواری وهستنیــشان بكرــت بــۆ ئاگــاش ده آــی بــه یــه ســته دابــین بكــات و ده

ر سـه ربگدرنـه وه ی پویـسته بیانییانـه مـه رهه و به دیارآردنی ئهنگــاو و رگــان هــه ی وه مــۆ ر تــا ئــستا داینــه گــه ئــه. زمــانی آــوردی

شـه مـه ر ئـه بـه ر لـه هـه خـسی بووبـت آـه ی شـه لیقـه زوو و سه ئارهی بــۆ رنامــه بــه آــه هــاتووه وه ناگرــت، ئیــدی آــاتی ئــه یــی هــه گلــه

. بكرت و ئۆرگانیزه دابژرتمــا و ڕزمــانی یــدا بنــه آــه رگانــه وه آارــت لــه رگــ چــۆن ده وه*

رچاو بگرت؟ به له آه ره نووسهآی یه شوه ما و رساآانی زمان به و بنه رچاوگرتنی ڕزمان به لهـ

ــه ــشتی ب ــه گ ــی ســه م ــه آــی ســه ره رجك ــه رآ ــی ه ر نووســینك وتن و و پوختـه وشـه خ بـه ی بایـه نـده وه ئـه ئمـه وه داخه به. ندرت دادهنـی الیـه گرنگی بـه دهین هن ده ده و پاراوڕاگرتنی وشه آردن ه ته ته

ر بـه ر لـه یـن، هـه مـا و رـساآانی زمـانی خۆمـان نـاده و بنـه ڕزمان نـده مه وه زۆر ده وه باری فراوانیی وشه زمانی آوردی له شه وه ئه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٦٩

ــاده ــه ڕه و زی ــی، ئ ــه گــه وی نی ــین ل ــه ر ب ــه آــانی ده زمان رمــان وروب بـۆ ی شـانازییه ش مایـه مـه ئه آه ژارتر نیی، بت هه ندتر نه مه وه دهم هـۆی آـه بـه آـه جـی داخـه وه بـاری ڕزمانـه م لـه مان، به آه له گهن، بـۆ و آماسیمان هـه وانی ی زمانه هشتا زۆر آشه وه خدانه بایه وانییانـه زمانـه و آماسـییه و آـشه هشتنی ئه و نه رآردن سه چاره

زگــــا و ده ووبوونكی زۆر و بــــه و مانــــد وڵ هــــه پویــــستیمان بــــه، یـه و دسۆز هه زا و زمانزان سانی شاره و آه وره ی گه زراوه دامه منـت لـه رم سـوڕ ده من سه. بكرت باشتره ش تا زووه م آاره ئه

م نـدك بـواری زۆر آـه هـه آـی زۆر لـه یـه پاره تی خۆمان آه حكومهئاسـت پرسـكی وا گرنـگ چـی ئـاوا لـه آـات، آـه رج ده ختـر خـه بایه م پیـه بـه. نانـت وه یـه و بـاره نگاوكی جیددی لـه و هیچ هه نگه بدهروآــاری آــی گــشتی ســه یــه شــوه بــه ســك آــه ك آــه رگــیش وه وهی آــه توانــت ڕۆلــك بــا ڕۆلــه ، ده یــه ی نووســیندا هــه ڵ پرۆســه گــه لــه

رگــــی بــــاش وــــای وه ســــیش بــــت بگــــت، بۆیــــه آــــه تاآــــهو ما و ڕساآانی ئه و بنه ڕزمان له وه و وردبوونه رچاوگرتن به هل

ـــه ـــه ده ی آـــه زمان ـــه ق ـــسته ی پـــ نووســـراوه آـــه ســـه ئ زۆر ، پوی .یدا بكات آه ڵ آاره گه له ه مامه وه رپرسیارتییه و به وریایی به آرت؟ چۆن ڕەچاو ده آه ی آورتی یان درژدادڕیی نووسینه ئه* نـیم آـه تـه و بابـه ی ئـه وه و درژآردنـه وه ڵ آورتكردنـه گـه مـن لـهـ

یفـی خـۆت آـه ك نووسـین نیـی تـا بـه گدرت، وەرگان وه رده وهوتــوو رآــه رگــی ســه یــت، وه ــدا بكــه گــه ی لــه ــه و مامــه بینووســیت

بتوانـــت وه آــی خونــده ڕســتیه بــت آــه رگانــدا ده آــاتی وه لــه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٧٠

ـــه ماناآـــه مـــدا ی زمـــانی دووه آـــی دیكـــه ی ڕســـتیه چوارچـــوه ی لــه بگــه ــه ی ــه نت ــین هــه موومــان ده هــه. رانــی خــۆی خون ــه زان ــدك ل ن

شـكی بـن، بـه رده آـورتی ده سـتی خۆیـان زۆر بـه بـه ران مه نووسهــه دیكــه ــان ب ــژدادڕی ده وانوە پچــه ی ــه ن آــه زۆر در ــه ســه و ل ك ریرگــی بــاش وه. وه نــه آــه ت دهخــ و دیــسان جــه وه نــه آــه خــت ده جــهــه ده ــه و هــه بــت ئ ــه ردوو حا ــه ڕەچــاو بكــات ت ــوه و ل ــه و چوارچ یر گــه خــۆ ئــه. ی تــدا گونجنــدراوه آــه ســه ئــه قــه ده چــت آــه رنــه دهـــ بـــه وه ـــه رگ ـــۆی ده آ ـــورتی درـــژ آـــرده یفـــی خ و وه قكـــی آ

ــــوه ــــدا آــــرد و چوارچ ــــی ت ــــه دهآــــانی و ســــنووره درژدادڕی ق وه رگان، بگومان ئه توانین پی بین وه پاراست، نا ی نه آه سه ئه ڕای مـن واباشـتره بـه. ی خـۆی آـه قینـه مانا راسـته رگان نیی به وهو و نووسـینه ڕۆآـی ئـه نـاوه رگـرتن لـه سـوودوه بـه رگك ها وه وه

ن آــاری رگــا جیــاتی وه ی خــۆی، لــه آــانی دیكــه هــره و بــه زانیــاری . نووسین بكات

ـــه* ـــه ی نووســـه زۆرین ـــی ئم ـــشه ران ـــه آ ـــه ی خاب ـــدییان ه ـــه ن ی ندی بدات؟ خابه خ به بت بایه رگ ده ی وه نووسیندا، ئه لهــ ــان وهـ ــر ده بگوم ــه ڕگ ــت بای ــه ب ــه خــی ت ــه واو ب ــدات خاب ــدی ب . ن

كـو بـه ك ئمـه بیـاتی آالسـیكی نـه ده و ئـه نووسین له آه ئاشكرایهــه ــانی ده هــی میلل ــه ت ــه وروب ــشمان ڕەچــاوی خاب ــه ری ــدی ن ــراوه ن . آی وه الســـاییكردنه ش بـــه رانـــی ئمـــه ئـــستا نووســـه ختانـــه خۆشـــبه

ره ی نووسـه وه ت السـاییكردنه تایبـه بـه رانـی دیكـه داڕشتنی نووسهنــدی زۆر بگومــان خابــه. ن ده ده و خاــه خ بــه آــان بایــه رۆژئاواییــه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٧١

رانمــان بــه بــت نووســه دات و ده ده آــه یــشتنی باســه یگــهتــی ت یارمــهك پرسـیار، آانی وه شونی پویست نیشانه و له وردی ئاگادار بن

ری دـ، ورگـول، ك، هی سـه ریه سه رسوڕمان، دوو خای له سهــه ــارانتیز، ســ خــای ب ــه پ ــن، ك دوایی ــایی ڕســت دابن و خــای آۆت

نــگ بــت مانــای ره مانــه آــك لــه یــهنھــا رامۆشــكردنی تــه فــه چونكــه ر لـه ك نووسـه بـت وه رگـیش ده وه. ك بگۆڕـت واوی ڕستیه ته

نـدی واوی ڕەچـاوی خابـه تـه ی الی خۆی بـه آه ته ی بابه وه داڕشتنهك هـــی رج نیـــی وه رگـــ مـــه ی وه ندیـــه و خابـــه م ئـــه بكـــات، بـــه

و پـی پویـست ت بـهبـ كـو ده بـت، بـه آـه سـه ئـه قـه ری ده نووسهر ك پـشتر باسـمان آـرد هـه وه بـت، چونكـه آه رگه داڕشتنی وه

، یـــه خـــۆی هـــه ت بـــه و ڕستســـازی تایبـــه وه و داڕشـــتنه زمانـــهدا و ڕستســازیه و داڕشــتن ی ئــه چوارچــوه بــت لــه نــدیش ده خابــه

. نجام بدرت ئهپارزـــت و ده آـــه ســـه ئـــه قـــه رگانـــك چـــژی ده وه چ جـــۆره*

ریش ماندوو ناآات؟ خونه سـ رگان به ، تا ئستا وه و زۆر جار باسیش آراوه ك باوه وهـ

، ڕسته رگانی ڕست به ، وه وشه به رگانی وشه وه: شواز آراوه رگــ لــه یــشتنی وه پــی تگــه رگانــی ئــازاد و بــه میــشیان وه ســیه زانت آه ركی باش ده رگ و خونه وهموو هه. آه قه ڕۆآی ده ناوه

توانـت مانـای ده نه ، چونكه آانه رگانه م خراپترینی وه آه جۆری یهخـشت، بـه ر ده خونـه چـژكیش بـه نـت و نـه یـه بگـه آـه سـه ئه قه دهمـا و بنـه ر زمانه هه وانی، چونكه نی زمانه ڕای شواندنی الیه ره سه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٧٢

جـۆری . یـه خـۆی هـه ت بـه ڕستسـازی تایبـهو شـوازی و ڕزمان تـوانین بـین لـه و ده رگانـی تـدا نابـت تـی وه مانـه مـیش ئـه سیه

رگانـی آرـت پـی بگوترـت وه چـت و ده رده رگـان ده قابی وهم رگانــی جــۆری دووه م وه آــردن، بــه ســتكاری یــان ئامــاده ده بــه آـه قـه توانت مانای ده و ده انهرگ باشترین وه ڕسته ڕست به واتهر خونـه . بپارزـت آـه سـه ئه قه تی ده مانه نت، تاموچژ و ئه یه بگهم بگومـان ، بـه ماندوو نابـت و زۆر دنیایـه رگانه وه و جۆره له

قی بت ده رگ ده وه. ق زۆر گرنگه بژاردنی ده ش هه مانه وای ئهآــات و داوای ده یــه ر پویــستی پــ هــه خونــه ی آــه وه و ئــه بــاشآـــانی ندییـــه تمـــه و تایبـــه آـــاری بـــت ورده بژرـــت، پاشـــان ده هـــه باسـمان آـردن ڕەچـاو وه ره سـه ی له و خانه و ئه رگانی باش وه

ـــرن ـــه. بك ـــه وه ش ناشـــارمه وه ئ ـــه آ ـــژ ل ـــن چ ـــی شـــیعری ده م ققـی ڵ ده گـه آـردن لـه ـه ی مامـه وه رئـه بـه رنـاگرم، لـه رگدراو وه وه

قـی ش ده مـه لـه جگـه. سـت سـتونه ڵ هـه گـه لـه آردنـه ـه شیعری مامـهرگانــدا زۆر آــاتی وه لــه آــه نگــی مــوزیكی تدایــه شــیعری هاوســه

. بت و ون ده بپارزرت مه سته ئهــه* ــه وه زۆر ل ــه رگ ــا ده آــان پ ــه ن ــه ب ــه ن ــه ب و نگــی وشــه رهــه ر ف

بینن؟ چۆن ده مه ئه آان، ئوه زاراوهگت ری ده وه ی آه قه و ده بژاردنی ئه رگ، دوای هه رآی وه ئهـ

قــه و ده ڕۆآــی ئــه یانــدنی مانــا و نــاوه و گــه وه گواســتنه لــه بریتییــه تــا یــه وه ڕۆك گواســتنه و مانــا و نــاوه رانــی خــۆی، جــا ئــه خونــه بــه

ـــه ـــاتر مای ـــوانتر و زی ـــه ج ـــ ی تگ ـــت باشـــترهی ـــاره شتن ب ـــه و آ آ

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٧٣

ــه ســه ــوو رآ ــره وت ــان وه ت ــه ، بگوم ــافی خۆی ــ م ــه رگ ــۆ ئ ــی ب ی وه تنجام بـدات وـای تواناآـانی خـۆی، ئه باشترین شوه ی به آه آاره .آـان درـژ بكـات ره تیـده یارمـه ره ست بـۆ گـشت ئـامراز و فاآتـه دهو ره تیـــده ركـــی یارمـــه آـــانیش فاآتـــه و زاراوه نگـــی وشـــه هـــه ر فـــه لـه بـت دانـی پـدابنم آـه مـن ده. ربگرت توانت سوودی ل وه ده

ك خـۆم تـه آـان لـه و زاراوه نگـی وشـه رهـه ت فه رگاندا قه آاتی وه بـم، باشـتر فـری زمـانی فارسـی ده یـه م شـوه بـه دانانم، پم وایه

ــه ــه ب ــه م ل ــه گ ــه وه ڵ ئ ــه شــدا ه ــاتر دنیابوون ــۆ زی ــدكجار ب ــه وه ن ل نو آتبخانـه چم له یزانم، ده بت یان نه گومانم لی هه ك آه وشیهم، آـه یـر ده آـان سـه و زاراوه نگكـی وشـه رهه ی خۆمدا فه آه بچوآه

و و هـاوڕێ پرسـیار لـه سـته بـه م مـه ر بـۆ ئـه هه یه یان جاری وا هه .زانن فارسی ده م آه آه م ده رانه براده

؟ یه رگان آامه نی آاری وه ختترین الیه سه الی تۆوه به* ـــ م آـــاری وەرگـــان زۆرن، رده آـــانی بـــه نگـــه ڕاســـتیدا ئاســـته لـــهـندكیـــشیان و هـــه رگـــان آـــاتی وه نـــدیان بـــه یـــوه نـــدكیان پـــه هـــهقـی ڵ ده گـه آـردن لـه ـه مامـه. یـه رگـان هـه دوای وه نـدیان بـه یوه په

، چونكـه خته خۆیدا سه خۆت، خۆی لهزمانی ی جیا له زمانكی دیكهی و زمانـه سـتم ئـه بـه م، مـه آـه بت زمانی یه ی ده وه له رگ جگه وه یـش و زمانـه ئـه گـت، زۆر بـاش بزانـت، پویـسته رده بۆی وه آهزای بــت، ئینجــا و شــاره گــت بــاش بزانــت رده وه وه لیــه آــه

ئایــا . یــه ـت پرســكی دیكـهگ ریــشی ده وه ی آــه قـه و ده خـودی ئــه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٧٤

آـی یـه شـوه آـانی خـۆی بـه سـته بـه مه توانیویه آه سه ئه قه ری ده نووسه رببت؟ ده و ب گروگۆڵ وان ، ڕه باش

ی بــاره و ڕۆشــنبیری لــه و پاشــخانكی هــزری زایــی رگــ شــاره ئایــا وه دیـارآراودا بـاش بـواركی رگـك لـه وه نگـه ؟ ڕه یـه هـه آـه قه تی ده بابه

ــه زا بــت شــاره ــه ربگــت، بــه باشــی وه دا بــه و بــواره و بتوانــت ل م ل وه ر هۆآاركـه هـه ر ویـستی بـه گـه بگومان ئه. بت دا وا نه بواركی دیكه

پاشخان وتوو نابت، چونكه رآه ربگت سه مدا وه بواری دووه بت له. ت نایـه آـه تـه رگانـی بابـه تـی وه قـه ره ی ده آه رۆشنبیرییه و باآگراونده

جـ رآـی خـۆی بـه باشـی ئـه وت به ر بیه گه رگ ئه بینم وه من واده بۆیهڵ گـه لـه ـه آـی بـاش مامـه یـه ـه وسـه حـه بـت زۆر ورد و بـه نت ده یه بگه

رگــان وه بیــر بــت آــه ی لــه وه بــت ئــه ده میــشه یــدا بكــات، هــه آــه آــارهــاركی ســه ــ آ ــه ، ئاســته هخت ــه نگ ــانی ی ــه ك آ ــین، ل ــدا هــه و دووان ن مانكات

مــوویش مــن پموایــه هــه مانــه ڵ ئــه گــه لــه. شــه وره رپرســیارتیكی گــه بــهنــی آــاری ختتــرین الیــه ڵ ئیــدیۆم ســه گــه آــردن لــه ــه و مامــه یــشتن تگــه ، آـه یـه خـۆی هـه ت بـه یبـه و همـای تـا و ئیـدیۆم ر زمانه هه. رگانه وهـــه ـــه ت ـــا ل ـــاوه نھ ـــت وه ده ڕووی مان ن آردرـــ ـــه. ربگ ـــك ر وه ه رگ

و آـانی ئـه آارییـه ر و ورده بـه لـه و همـا و آونوآـه ئیـدیۆم زایـی لـه شارهرناچیت و ی باش ده آه رگانه گت، وه رده وه وه لیه بت آه نه زمانه

.بت ده وره توشی گرفتی گه بازرگـانیكردن شـك لـه بـه تـه رگان بـووه آاری وه ئستا پیتان وایه* تی؟ رپرسیاریه ك به نه بازرگانیكردن، چونكه شك له به رگان بووبته من وای نابینم وهـ

ناوی بازاڕی آتب، تا ئستاش آوردستان بازاڕك نیی به هشتا له

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٧٥

ڕووی نا له ن ده گمه ده ر به گه ، مه وه آاته ی آتبك بو ده سه و آه ئهو توانین بین هشتا ئه م ده سوودكی پ ناگات، به وه مادییه

و ی ئه و زۆربه بووه یت دروست نه آه نابت باسی ده ی جه رپرستیه بهرگاندا بواری وه ت له تایبه رگان به و وه بواری نووسین ی له آارانه

ریان پوه روبه و بسه یی رنامه و ببه خراون باشی رك نه آرن به دهو نگاندن سه آوردستان هشتا ڕەخن و هه له مانه له جگه. دیاره

پی پویست بوونی نیی، به وه بته بو ده دواداچوون بۆ آتبك آه بهم رده به له سته ربه و به ترین آماسی وره گه مه ئه من پم وایه آه

رگان و وه گشتی ی نووسین به كردنی پرۆسهڕ و راسته ركخستنر سه چاره و آماسییانه ست ربه و به ر ئه گه ئه من پم وایه. تی تایبه به

ڕووی ن ڕووبه آه رگان ده وه آاری ی آه سانه و آه و ئه آران آانی آاری چوارچوه ند بن به و ناچار آران پابه وه رپرستی آرانه بهآاری بازرگانی جی شك له به رگان ببته م وه وده ، ئهرگان وهی دا پرۆسه و آاته له بینم وە من وای ده وانه پچه به. رانی نابت نیگهچت بیرمان نه م له پش، به چته رگان خراتر و باشتر ده وه

ی آوردستان ئاسان نیی دروست شه م به نھا له ته بازاڕی آتب بهك وه پم وایه. نیی یه و ڕاده به ران لره ی خونه ژماره ، چونكهببت

رانمان خونه آه وه بت میكانیزمك بدۆزرته ستپك ده قۆناغی دهردوو و هه له تی آوردستان، آه شی باشوور و ڕۆژهه ردوو به هه لهی زار و شوه آرت و دیالكت ك ڕنووس آاری پ ده یه دا شه به

ی دا ژماره ته و حاه له. وه ستته ببه وه پكه ، آه ش یه آه كه ی خه زۆربه و داخوازیی آتب زۆر وه بنه ر ده رابه م دوو به رانمان النی آه خونه

.بت دروست ده بازاڕی آتب یه م شوه بت و به ده

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٧٦

آانى عراق و مافه تورآمانه آانیان لتوورییه آو

د ئسعربیلیئ

زانم ئاماژه پویستى ده م، به آه وه ستپكردنى توژینه ده ر له بهى رچاوه ندین سه چه له یه وه م توژینه ئه م آه بكه وه به

کۆتایی له ، آه ستراوه و پشتى پ به رگیراوه پكراوەوە وهڕ باوهوەکژینکراوە دا ئاماژه تو ر. یان پبوونی ه ،یم پرنج بس

و رەخنیک لسر ئم بابت لالین نوووسران و شارەزایانی مژووەوە، خۆشحام دەکا و ل پشکیدا سوپاسیان

. دەکم

: زمانى تورآمانىآانى جیھان، آۆنه ره هه زمانه له آكه زمانى تورآمانى یه

اوە، زمانى ڕاستیان سلمنر آه وه آانه مژووییه نامه گه پى به بهاستى ئاسیا ناوى ڕ آانى ناوه ناوچه له وه آۆنه ر له تورآمانى هه

زمانى دایك و دیالكته. و بوونی خۆی هبووە هاتووهو اى گشت ئه و دراون و بگرهڕگۆ آانیشى تا ئستا نه جیاوازه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٧٧

چى زمانى ى ک بسر زماندا دن، آه خراییانه گۆڕانكارییهتى خۆى بپارزێ ن توانیوییه سه ك زمانکی ڕه وهر تورآمانى هه

رووى یاسا له. دا ست نه ده تیی بوونى خۆى له و په له. یان لك نزیكن زۆربه وه مى گراماتیكه آان و سیسته وانییه زمانه یه جیاوازى هه لگڵ ناوچه ، ناوچه وه آانه لفوبیه آارهنانى ئه به

ژر دەستی پشووتر له آانى آه آمانییه وت تور له بۆ نموونهآستان، تورآمانستان، ك ئۆزبه آتیی سۆڤیتدا بوون وه یه

لفوبى آریل و التینییان قیرغیزستان، آازاخیستان، تاجیكستان، ئهبییان بکار ره لفوبى عه آانى عراق ئه هنا بم تورآمانه آار ده به

چى له ، آه آییانه الوه م جیاوازییه اى بوونى ئهل و وه. هناوە .آى برچاو لک نزیکیان هی یه شوه تدا به هڕ بنه

: عراقدا آان له مژووى تورآمانهوەک مژوو بۆمان دەگتوە ک پش بوبوونوەی ئایینی ئیسالم، تورکمانکان ل ناوچک بوونیان هبووە، چ لو

، یکک بوون ل پکھات سردەم و هتاوەکو ئمۆشیم ناوچکانی ئرەکییکان بۆ ماوه. سآى زۆر یه تورکمان

. تى ئرانى ساسانى ژیاون ژر دەستی ئیمپراتۆرییه لهك تورآمان ه چه هڕ خاآى عراقدا به له ج آانى نیشته ساسانییه ته یهو ئیمپراتۆر ى سوپاى ئه پكھاته شكى زۆرییان له به بوون آه و ساتره لنه آانى ئه هاتنى ئاینى ئیسالم گرووپه ر له به. بوون م خاآه رى ئه رانسه سه مپینكى گشتییان له آان آه وییه مانه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٧٨

آریستیان و نه ى دانیشتوان بكه ج آرد و توانییان زۆربه جبه آان، آه ئاینى آریستیانه شكى چوون ڕیزی آانیش به تورآمانه

رآووك و آى دیاریكراوى ل تورآمانکانی آه یه ژهئستاش ررآووکیش گشتیان ى آه آانى قه و تورآمانه ى دیكه ندێ ناوچه هه

ى بزانرێ وه بۆ ئه نییه سته رجه آى به یه گه تا ئستا به. آریستیاننبم تابلۆ و . جی عراق بوون چ ساكدا نیشته آان له تورآمانه

به آان آه رییه مى سۆمه رده آانى سه سراوه نوو تاشبردە لمنن آه سه ده وه نووسینی آۆنى بزمارى نووسراون، ئه شوه

ناوەڕاستى ر و له لى سۆمه گه له شك بوونه آان به تورآمانهستى آشتوآایكردن و به مه و ڕۆژهت هاتوونه به ره ئاسیا بهآك یه له. قامگیر ر و سه وه خته دواى ژیانكى ئارام و به گڕان به

نجا په٥٠ آان زیاتر له رییه آانى سۆمه بزمارییه ردە به تاشه له زمان و له م وشانه تا ئستا ئه آه آارهنراوه ى تورآمانى به وشه

م شكى ئه به. هنرن آارده آانى تورآمانیدا به جیاوازه دیالكتهنسادا فره له" ر لۆڤه"ى نودەوتى خانه مۆزه ش له ردینانه به تاشه

.پارزراون قۆناغى زایانى بوارى مژوو له مژوونووسان و شاره

ۆى پ ى شه وه گڕانه به مى مژووى عراقدا ئاماژه دووهن، ک ئو آه است بۆ خاآى عراق دهڕ آانى ئاسیاى ناوه تورآمانه

تى دەستی دانى شارستانیه رهه تاى سه ره سردەم، سه آان به بى ئیسالمى بوو، آاتك سوپاى موسمانه ره عهى آۆچى بۆ ٥٤ ساى یدو کوڕی زیاد له تیی عوبه رآردایه سه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٧٩

ى تورآمانستان، ناوچه بوکردنوەى ئاینى ئیسالم ڕووى آردههۆى لھاتوویی یان داگیر بكات به آه یتوانى خاآه بم نه، آاتك وه آانه وان و ڕمه آاهنانى تیر و آهر به آان له تورآمانه

آانه م چه ئه وه زاییه شاره به آن هنده مانه یدو پرسى ئه عوبهتییان رآردایه ج خاتوون سه به ناوى قه تك به آاردنن، ک ئافره بهى رچاوه سه. آانن تورآمانه مانه مدا پیان گوت ئه وه آات؟ له ده آتبى ى لهر به مى مژوونووس ته ه قه به مژوویی هم ڕووداو ئه تیدا آه دا هاتووه٢٢١ هڕ الپه له" تاریخ االمم و الملوك"ناوبانگى به :ت آات و ده ده آه ڕووداوه باس له یه م شوه به ٥٤مى ساى آه بیعی یه مانگى ره عوبیدو کوڕی زیاد له-

زنى بۆ داگیرآردنى آى مه زایینى سوپایه٦٧٣ آاته ده آۆچى آهتیی خۆى نارد رآردایه سه به" ند یحون و بوخارا و بیكه جه"خاآى ر سه ست به یتوانى ده آردى نه نده رچه نگكى خوناویدا هه جه و لهر رامبه رگریكارى به دا بگرێ و سوپاى به م خاآانه ئهدا عبیدالله لره. بوو" ونخ خاتو به قه لیكه مه"تى رآردایه سه بهم نواند و پرسیارى له وه رچدانه رپه م به رسامى خۆى بۆ ئه سه

م آرد و دواى موسمانبوونى دانیشتوانى ئه یه وه ته هۆز و نهى وانه ره م سوپایه رى ئه نگاوه جه٢٠٠یارى دا عبیدالله ب ناوچانه

وپاى ج بن و س ى نیشته وه خاآى عراق بكات و بۆ ئه وه آانى عراق بآلو آرده جیاوازه ناوچه رگریكارى ئیسالمى له بهم ى ئه وه ڵ مانه گه ئیتر له. ج آران نیشته هس به شكیان له به آه

نگ و آانى جه آاته له یان جگه زۆربه آه تورآمانه سوپایه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٨٠

ڵ گه آرد و له آاندا آارى آشتوآای و بازرگانییان ده هڕ شهنانى پپكھكھاته گه رگیرى توانییان خۆیان له ى هاوسه ۆسهڵ پ عراقدا له یه م شوه ى عراقدا بگونجنن و به آانى دیكه ییه وه ته نه

آان له وییه مه ى سوپاى ئه شكى زۆرى پكھاته به. وه مانه .آان پك هاتبوو تورآمانه

تاریخ االمم "ناوى ى به آه مان آتبه مى هه شى نۆیه به ى لهر به ته- دواى زید کوڕی هوبره یه: " دا ده١٤٤ هڕ الپه له" و الملوك

مه یتوانى زیاتر له ى ابوجعفر المنصور نه آه نه درژخایه ۆیهڕما گه ٢٣٠٠ له ى آه آه شارى واست و هزه بگرێ بۆیه رگه بهها روه هه". دنست آر كى بوخاراى راده رى تورآمانى خه نگاوه جه زانا و مژوونووسانى ك له ریه هه وه تهگ ى بۆمان دهڕ به ته آه وه ته دووپاتیان آردووه" رى الزه دانى و به مه هه"ناوى به

مى رده سه آانى عراق له ى دانیشتوانى تورآمانه ژمارهسپسواران شكى زۆرى ئه و به آاندا زۆر زیادى آردووه باسییه عه

ستانیان دژ تیكردن و وه رایه ربه به رهاوژانیان لهو تیمى رده سه و له آارهناوه به وه آانه رسته آانى خاچپه هرشه بهآان ت بۆ تورآمانه اى تایبهڕ م بیلال شارى سامه سه موعته لیفه خه

آان و جوانترین شاره آك بوو له وسا یه ئه دروست آرد، آه زار له هه٥٠ زیاتر له. بوو) ن رأى م سره(ناوى پشووترى

ره نگاوه گشتیان جه آانى خاڵ و خوارزاآانى خۆى آه تورآمانه .جى آرد آان بوون تیدا نیشته ترسه چاونه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٨١

نووسینکانیدا باسكى ناودار الجاحظ له وه آى دیكه الیه لهرانی نگاوه ردى و بترسى جه به تى و نه لى ئازایه سه تروته. وه ته فادارییان بۆ هناوه تى و وه ى ئازایه و نموونه ووهآرد فارابی، بوخارى، ك ناودارانى وه ك له ریه ش هه مه ڕاى ئه ره سه

ك تورآمان بوون و ه چه ه ڕ بهسى رخه ونى و سهیر خوارزمى، بهفارس و ئرانى شوندراون و به م ناودارانه بم ناوى ئه آراو نییه سته رجه ى به گه ك به یه هیچ شوه به ه، آ ناویان هاتووه

. تورآمان نین وانه لمن ئه بیسه آهئاینى ئیسالم بکن، به ش ب ى باوه وه ر له آان به تورآمانه

آان ناسرا بوون، بم پاش وارزمییه ز و خه لغه ئۆغوز و ئه ك یه ى به ھاته دوو پك له تورآمان ناسران آه موسمانبوونیان به

و ئه ویش تورك ئیمان، واته وت ئه رآه ناویان ده وه لكنراوه . ئیسالم هنا و موسمان بوون ڕیان به باوه ى آه تورآانه

عراق هتا سردەمی آان له هز و دەستی تورآمانهى رآرده دا سه مه رده م سه له. آان ل پرەسندن دابوو لجوقییه سهى لیفه آۆچى، خه١٠٥٥ سالى له) توغرول بیك(آان یهلجوقی سه .ڕزگار کرد) آان یھییه بوه(ست ده ی له)القائم بأمر الله(بباسى عه

ندین ئیمارات و دەوتى تورآمانى دا چه یه م ماوه له وه : وانه پكھنرا له

). زایینى١٢٣٣ – آۆچى ١١٢٧( موس گى له تابه ئیماراتى ئه -١ ). زایینى١١٥٠ – آۆچى ١١٤٤(ولر هه گى له تابه راتى ئهئیما -٢

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٨٢

١١٩٣ – آۆچى ١١٨٤( کرکووک له ئیماراتى ئیواقییه -٣ ).زایینى

). زایینى١٤١٠ – آۆچى ١٣٣٩(الئیرى دەوتى جه -٤ ). زایینى١١٥٧ – آۆچى ١٠٥٥(لجوقى دەوتى سه -٥ ).ینى زای١٤٨٦ – آۆچى ١٤١١( دەوتى قاراقویونلو -٦ ). زایینى١٥٠٨ – آۆچى ١٤٦٨( دەوتى ئاق قویونلو -٧ل آۆمه آان به آان تورآمانه مانى عوسمانییه زه م له بهندى نوان یوه بۆ زانینى زیاتریش په. ناو خاآى عراق ته هاتوونه نهآانى عراق زۆر الواز بوو آان و تورآمانه آانى عوسمانییه لیفه خه

آان له ى تورآمانه زۆربه ى گوایه وه بۆ ئه وه رته گه ش ده آه ، هۆیهب سوننى زهه آان ب مه م عوسمانییه بوون به بى شیعه زهه مه

.بوون

: تورآمانییکان زمانه آۆمهى بار ، له خۆیه ربه و سه زمانى تورآمانى زمانكى ساده

زەریی زمانى ئا ى زمانىیوە زۆر له رزمانی و پكھاتهزمانی . تا زمانى تورآى نوی تورآیا ئازەربایجانکانوە نزیكه

آه یه) ئاتای-تورآى (آانى زمانه آۆمه ر به تورکمانی سهى زمان قسه جۆره) ٢٠ ( زمانك آه آۆمه له ش بریتییه مه ئه

آاردنت و به م زمانه س ئه ملیۆن آه) ١٣٥(ى نزیكه ن وه آه پده :آرێ ڵ ده شى چوار آۆمه دابه ). ئویغورییه( زمانى باشوورى ڕۆژهت آۆمه: م آه یه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٨٣

: م سھه ). زییه لغه ئه( زمانى باشوورى رۆژئاوا آۆمه: م دووه ). لتائییه ئه( زمانى باآوورى ڕۆژهت آۆمه ). آیباآییه( زمانى باآوورى رۆژئاوا آۆمه: م چواره

ب ختی بزماری بووە، م جار آه آه ورآمانى یهى ت وه نووسینه و ى ونه شوه لپاشان ل مژوودا گۆڕانی بسردا هاتووە، له

هنرا، گۆڕا آار ده آانى پش زایینى به ساه له آه وه آشانه خشه نه م له به) ئویغورى(، پاشان گۆڕا بۆ )غدى سه(ى وه بۆ نووسینه

ى ده سه مى زایینى، ئینجا له شته ى هه ده می سه ى دووه نیوهسیحییکانی عراقوە گۆرا مه شیره مى زاینى ل ڕگاى موبه نۆیه

نووسینی تورکمانی به وه مه یه ى ده ده سه بۆ سریانى، پاشان لهبى ک تاآو ئستاش هر ره گشتى گۆڕا بۆ ئلفوبی عه

. وامه رده بهى هجه له: میان آه بووە، یه هى ه هجه زمانی تورآمانى دوو له

م پاش هاتنى ، به)ئۆیغور(ى هجه له: میان ، دووه)گوگ تورك( مه آانى تورآمانى زۆر بوون و به زار و دیالكته ئیسالم شوه

ناویان نا آى گشتى پک هات، وه یه شوه زمانى تورآمانى به .زمانى تورآمانى

نوان زمانى تورآى و لهراوردكى بچووك ر به گه دا ئه لرهآو روه آتر نزیكن هه یه وا زۆر له بینین آه ین، ده تورآمانى بكه

بى ره شوەزاری عراقى و شوەزاری میسریی لگڵ زمانى عهآى ند جیاوازییه م چه آتر نزیكن به یه له نده ر چه فوسحا، هه

آان و دارهشكردنى آر ى پیت و دابه آو ژماره وه یه بچووآیان هه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٨٤

نوان وته آه وره آى گه م ل دوایىدا جیاوازییه به. تیك فۆنهبى بوو بۆ ره ویش گۆڕینی پیتى تورآى عه تورآمانى و تورآى، ئه .١٩٢٨ ساى ى ئیستانبول له هجه له پیتى تورآیى التینى به

بى له ره آارهنانى پیتى عه به وام بوون له رده آان به تورآمانهى ربایجان شوه كى ئازه م خه ندن و نووسینیاندا، بهخو

دا، تورآمانه) ١٩٣٨ - ١٩٣٧( ساى آار هنا له یان به) سیریلییه(عس و ر ڕژمی به به له١٩٩٠آانیش تاآو ساى عراقییه

وه ر خوندن و نووسینه سه آانیان بناچاری له ره توندوتیژى نۆآهوام رده آاندا به و گۆڤار و تلفزیۆنه رۆژنامه بی له ره ب پیتى عه

دوای ڕاپرین مزنک و ڕزگاربوونی ١٩٩١بوون، تا ل ساى عراق ل دیکتاتۆریت، تورکمانکان خوندنیان گۆڕى بۆ پیتى

و ى قسه ترین شوه ساده ى ئیستانبول چونكه شوه التینى بهش ل مه یستانبول، بهى ئ شوه نووسینى تورآى بریتى بوو له

. خوندن آرا ست به زمانى تورآى ده آان به قوتابخانه

عراقدا ت و ڕۆلی زانستى تورآمانکان له شارستانیه عراقدا حوآمانییان دان ساڵ له آان بۆ ماوەی سه تورآمانه

یان لسر خاکی دروست وره هز و گه ش دەوتى به شه کرد،ق دورست کردووە، وا ل خوارەوە ب کورتی خاآى عرا آرد له

: ناوین دنین .لجوقى دەوتى سه -١ .دەوتى ئیلخانلى -٢

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٨٥

.دەوتى قاراقویونلو -٣ .دەوتى ئاق قویونلو-٤ .الئیرى دەوتى جه -٥ .وى فه دەوتى صه -٦

ى بیر و زانست زۆر وه آان بزووتنه لجوقییه مانى سه زه له و کولتووری تورکمانی ب شوەیکی برچاو بو ند ى سه ره په

پیاوى زانا و آان پ بوون له آان و حاآمه بووەوە، ماى پاشایه مه آان دا، به ناو تورآمانه ناوبانگ له دیب و شاعیرى به ئه

آانیان ن هاووتیان بۆ فرکردنی منداه الیه داواکاری زۆر بوو لهکانی ته بر فیقه و زانستى قورئانى پیرۆز، ههفسیر و زانست، نحو، بیان و الغه ها داواکاری زۆر بوو بۆ فربوونى به وه و ئسترەناسی و هندەسه فه لسه قلى و فه ب و زانستى عه ده ئه

و زانستى موسیقى و زانستى آیمیا و بیرآارى و زانستى .مژوو و جوگرافییا

ولر شارى هه کان له کۆن گرنگه قوتابخانه : رییه فه ى موزه قوتابخانه -١محمد کوڕی ئیبراهیم (دا باوآى ابن خولآان یه م قوتابخانه له

٥٨٦( ساى له آه. تى خوندویه) آان آر کوڕی خول کوڕی أبى بهن سولتان أبو سعید گوگبورى الیه دا له) زایینى٦٣٠ -آۆچى

. وه دروست آرایه : ت ى قه وره وتى گه ی مزگه خانهقوتاب -٢

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٨٦

وفى ناوى کی ئیبنى مسته آتبه ى له آه قوتابخانه وته م مزگه ئه دا له) زایینى١١٢٠( ساى له ، وه)تاریخ أربل( ناوى هاتووه، به

رى زین الدین ده یاریده تكین الحزینى آه ن أبو منصور سیر فه الیه .ولردا تى هه حاآییهى ئیداره له على آوچوك بووه

: قاى صوفیه ى خانه قوتابخانه -٣ابو الحسن (ى آه بوو، شخه وت و قوتابخانه مزگه م جگایه ئه

قاى خانه(گوترا ها پی ده روه هه. بوو) على بن اسماعیل األربیللى ). لخالیدیه ئه : ى قایماز قوتابخانه -٤

و المنصور قایماز کوڕی ، أب)ى الرباط المجاهدى قوتابخانه(یان .عبدالله دروستى آرد

: تییه لعیصمه ى ئه قوتابخانه -٥ ١٢٧٩ - آۆچى ٦٧٨( ساى له ن خاتوو عصمت الدین وه الیه له

)زایینى .دروست آرا

: باء ى غوره قوتابخانه -٦سوتان المعظم مظفرالدین (أبو سعید گوگبوری و صاحب أربل

.دروستى آرد) گوگبورى : الئییه لعه ى ئه قوتابخانه -٧من ( ن الیه له .دروست آرا) عالءالدین آوڕى عبدالم : ى األحمدیه قوتابخانه -٨

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٨٧

ولر دروستى ى هه قه ى مال ڕەسول ئفندى له واده خانه . آردووه

:ى مال ئیبراهیم دۆغراماچى قوتابخانه -٩ى قه یبراهیم دۆغراماچى لهوتى ئ ناو مزگه له یه م قوتابخانه ئه .ن حاجى ئیبراهیم دۆغراماچى دروست آرا الیه لرى له هه : ى ئالتى پارماغ قوتابخانه -١٠ له آه وه وتى ئالتى پارماغ آرایه ناو مزگه ش له یه م قوتابخانه ئه زایینى ١٨٥٠ ساى ن الشیخ عبدالكریم کوڕی الحارث له الیه

.دروست آرا : وره ى بازاڕى گه ابخانهقوت -١١ آه وه ى بازار آرایه وره وتى گه ناو مزگه ش له یه م قوتابخانه ئه

حاجى (ن الیه له بوو وه) وتى حاجى داود مزگه ( آه وته ناوى مزگه) یمان ئاغاى األربیللى داود کوڕی حاجى أحمد کوڕی سوله

.دروست آرابوو : ى شیخ محمد قوتابخانه -١٢ . وه آرایه) الشیخ چۆلى(وتى ناو مزگه له یه تابخانهم قو ئه : برۆشه ى دیره قوتابخانه -١٣ له وه آرایه) برۆشه دیره(وتى ناو مزگه له یه م قوتابخانه ئه فاتیمه( ناوى تكى تورآمانى آه ن ئافره الیه بان له آى عاره ره گه

. آۆچى دروست آرا١٢٦٣ ساى بوو، له) خانآان سجیده آان و مه وته ناو مزگه له یان قوتابخانه ده ها به روه هه بۆ فرآردنى خکى موسمان ب نووسین و وه ولر آرایه هه له

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٨٨

نتیق و حساب و خوندنى قورئانى پیرۆز و فربوونى زانستى مه .حو صرف و نه

له وه آرایه ى نوێ قوتابخانه له ندێ ند ساى ترهه م پاش چه بهو بوو له ت خوندن نه پشتر بۆ ئافره تانیش چونكه ولر بۆ ئافره هه

: ن مانه ئه نویانه قوتابخانه : ى أربیل األولى ـ قوتابخانه١ولرى ئستا بوو، پاشان جگاى پاریزگاى هه له یه م قوتابخانه ئه

ى نهقوتابخا(و جگاى ئه آى تر و له بۆ جگایه وه گواسترایه .وه آرایه) انڕموزەفرییی آو

:ى أربیل الثانية قوتابخانه ـ٢لر بوو، ى آۆنى هه خانه سته پشت خه له یه م قوتابخانه جگاى ئه ).ى النھضة قوتابخانه ( ى گۆڕا به آه پاشان ناوه

: ى أربیل الثالثة ـ قوتابخانه٣ى آه و، پاشان ناوهعجیل بو آى ته ڕه گه له یه م قوتابخانه جگاى ئه

.آى تر جگایه له) ى آوڕان لییه یصه لفه ئه ( گۆڕا بوو به : لخالدییه ى ئه ـ قوتابخانه٤

.ى نزیك گۆرستانى شیخ عمر بوو آه جگایه : آان ى ئیبن خول ـ قوتابخانه٥

ى وره گۆڕستانى گه ر به رامبه ناو شار و به ى له آه جگایه بووە وه داخه م به به وه ته ى ماوه آه ئستا بینایهولر بوو، تاآو هه

.رى پۆلیسى ناو شار نته ب سه : التى آچان ى قه ـ قوتابخانه٦

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٨٩

م الت، به رگاى باشوورى قه نزیك ده ت بوو، له آى قه ڕه گه لهى ئستا، نزیك سینمای یراوه آى ته ره بۆ گه وه دووایى گواسترایه

. سیروانه : قاى آچان ى خانه وتابخانهـ ق٧

) شیخ عبدالكریم دارخورما(ى آیه نزیك ته یه م قوتابخانه جگاى ئه .بوو : یوبییه ى ئه ـ قوتابخانه٨ ر له دا بوو، ئستاش هه یراوه آى ته ڕه گه له یه م قوتابخانه ئه . وه ته ماوه یراوه ته : ى آچان لعیصمه ى ئه ـ قوتابخانه٩ى آوڕان بوو، ى أربیل الثانیه نزیك قوتابخانه یه خانهم قوتاب ئه

.ى آچان لعیراقییه ى ئه قوتابخانه پاشان ناوى گۆڕا بوو به هشت، ج آانیش عراقیان به عوسمانییه ى آه وه پاش ئهى زۆربه وام بوو له رده زمانى تورآمانى به خوندن بهآان قوتابخانه له ندێ شدا هه هم ڵ ئه گه ولردا، له آانى هه قوتابخانه

ى هیچ وه ئه ب خوند به بى و آوردیشیان ده ره زمانى عه بهم آان هاتن ئه جیاکارییکی نتوەیی هب تاآو ئینگیلیزه

گشتى وه نوان خکى عراق به یان دروست آرد له آییه ره دووبهتى تورآمان ا دژایه ئاشکر ت، به تایبه نوان آورد و تورآمان به له

م ئاگرى آه یه١٩٢٠ سالى له آان، چونكه ن ئینگلیزه الیه آرا لهآان هگیرسا و تورآمانه ر تلعفه آان له شۆرش دژ ب ئینگلیزه

ستان، بۆیه آان راوه تك دژ ب ئینگلیزه موو میلله پش هه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٩٠

ن ک آانیا تى تورآمانه آانیش هر ل سرەتاوە دژایه ئینگلیزهولر و کرکووکدا هه له بوو آه و قوتابخانانه داخستنى ئه ئویش

له١٩٣١ ساى دواتر له. دەخوندرا تورآمانى خوندنیان ل به کرکووک له١٩٣٢ ساى آان داخران و له لر قوتابخانه هه

ر به رامبه بى به ده هرشى زانستى و ئه یه م شوه داخران، بهم وارى ئه تاآو ئستاش ئاسه آرد وه ستى پ ان دهتورآمانآاندا دژ مریكییه تى ئینگلیز و ئه سیاسه آرت له دى ده به تییه دژایه .آان تورآمانه به

آانى عراق موو تورآمانه وام بوو و هه رده به ته م حاه ئهبوونى خوندن ب زمانى خۆیان ل ئنجامی نه ش بوون له ببهرمى بۆ خوندن ب زمانى دایكى خۆیان تاآو ى فه بخانهقوتاى وه ش پش ئه مه ناوبانگ ڕاگیاندرا، ئه ى ئازارى به یاننامه به

عس، مافى ژمى به ن ر الیه آان له برا آورده ئۆتۆنۆمى بدرته وه ر ئه به ش له م مافه ئه. آانى عراق تورآمانه درایهکولتووری

ویالی یهبوو، چونک ریكا بریارى مافى مه آانى ئه آگرتووه ت رآرد، بۆیه آانى وتانى جیھان ده وه ته نه مه یى بۆ گشت آه وه ته نه

م آانى ئه نده به به نده پابه دام تاآو نیشان بدات آه رژمى سه و خۆى به رى آردووه آان ده آگرتووه یه وه ته نه آه بریاره

ناو وتانى ڕۆژهتی اسن لهوتكى دیموآراسى بن ئامانجکی دیکی هبوو، وه آى دیكه الیه ها له روه هه. داڕاست ناوه

آانى ئویش دروستکردنی دووبرەکی بوو ل نوان تورآمانهآو دوو برا و ب درژایی مژوو وه آان آه عراق و برا آورده

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٩١

ها بۆ روه ژیاون، هه وه ى گرنگى عراق ب ئاشتی پكه وه ته دوو نه له نوانیان بۆیه تى له تى و دووژمنایه دروستكردنى دژایه

مافى کولتووری درایه١٩٧٠مى آانونى دووه٢٤ڕکوتی زمانى خوندن به م مافانش عراقدا، له ی تورآمان له وه ته نه

، و ى تورآمانى زۆرى لیه ڕژه ى آه دایك بوو لو جگایانهندنى عه ههلخو شانى بى و آوردى شان به ره مان آاتدا، دەبوای

.تورآمانى تیایدا بخونرت یار بوو لم بکیارە، یم بئ ن کژوو بدەتوانین بۆ م

ک دان ١٩١٨دوای ڕووخانی ئیمپراتۆریتی عوسمانی ل سای .ب مافی کولتووری تورکمان نرا

: وو ب یه م شوه ش به آه بیاره تى شۆرش رآردایه نى سه نجوومه بریارى ئه

لتوورى تورآمان داننان مافى آومى ساى ى آانونى دووه٢٤ ڕکوتی له) ٨٩(ى بیاری ژماره

.رچووە ى زاینى ده١٩٧٠ زیاد بوونى خکى به یه رى هه مووز باوه ته١٧شۆرشى دان و بۆ ك رزى پشان ى و یه ت آردنى وتآه عراق بۆ خزمه ش به مه بایى، ئه تى و ته سپاندنى برایه آگرتن و چه تكۆشان و یه

عراقى دیموآراسیدا آانى خۆیان له وایه ره ست هنانى مافه ده بهى وه ته نه مه مافى آه به یه رى هه ها شۆرش باوه روه هه...

ى آه و شونانه بت له لتوری خۆیان هه مافى آه تورآمان آهنى نجوومه ئه هنن ، بۆیه ى پكده آه ى دانیشتوانه ۆرینهز

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٩٢

/ ١ / ٢٤ ڕکوتی دانیشتنى خۆیدا له تى شۆرش له رآردایه سه : سند آرد نگ په آۆى ده ى به وه ى خواره م بریارانه ئه١٩٧٠

.بت زمانى تورآمانى ده تایى خوندن به ره قۆناغى سه ـ له١ زمانى تورآمانییکان ب قوتابخانه ن لهآا وه ـ گشت ڕوونكردنه٢

.بت تورآمانى دهتى زاره وه تى خوندنى تورآمانى له رایه به ڕوه ـ دامزراندنی به٣ . و زانستدا رده روه پهرانى دیبان و نووسه آتى ئه ناوى یه کتییک به ى یه وه ـ آردنه٤

آانیان، مه رهه ى به وه تى دانیان بۆ چاپ آردنه یارمه وه. تورآمانى زمان و باره ى آۆرس بۆ پشخستنیان له وه ها آردنه روه ههدیبان و آتی ئه یه م یکتیی به ى ئه وه ستنه به بدا وه ده ئه

.رانى گشتى عراق نووسهتىکی آولتوورىی تورآمانى رایه به روه ـ دامزراندنی به٥ . دەبتتى ڕۆشنبیری زاره وه ر به ش سه مه ئه زمانى به و گۆڤاركى مانگانه فتانه آى هه یه رآردنى رۆژنامه ـ ده٦

.تورآمانىفزیۆنى له ته خشى تورآمانى له و په رنامه ـ زیادآردنى به٧

.کرکووکدا أحمد حسن البكر

تى شۆرش رآردایه نى سه نجوومه رۆآى ئه سه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٩٣

و وره ى گه بریارك آان به ى تورآمانه زۆرینه م بریاره ئه باوآان و مژووییان زانى، و زۆریش خۆشحاڵ بوون، بۆیه

آاندا تورآمانییه قوتابخانه آانیان له ر منداه آسه دایكان یهناونووس آرد، بهۆی زۆری داواکاری هاووتیانی تورکمانی بۆ

تورآمانى ل زۆر خوندن ب زمانی خۆیان کۆمک قوتابخانی کرکووک و موس و تلعفر، ە، لهشونی دی آرایو

و شارۆچكه ى ترى تورآمانى له ندین قوتابخانه ها چه روه هه تورکمانییکان له ى قوتابخانه ، تا ژماره وه آان آرایه دھاته

بوو ب رآووک و دیاال و موسقوتابخانه) ١٨٥(آ . آى یهنگۆ تى شۆرش، ده رآردایه نى سه نجوومه م بریارى ئه به

آانى ى بگه آانى عراقوە هبوو، زۆربه ن تورآمانه الیه باشى لهم جبج م و چواره م، سھه م، دووه آه سانى یه له م بریاره ئه

ر به رامبه آى توند به تییه دژایه وه مه ساى پنجه م له آرا، بهكان و آان آرا، ب بریاركى نھنى، دای تورآمانیی قوتابخانه

آرا، یان ل شه ره آان هه تورآمانییه باوآانی قوتابیانى قوتابخانهى رمانگه فه ب تایبت ئوانی ک مامۆستان و فرمانبرن له

ر آوڕ و گه ئه: ت بوو بانگ آران و دوایان ل کرا حكومهوا زۆر ب هنن ئه رنه تورآمانىیکان ده قوتابخانه آانتان له آچه

بۆ گوزرنوە مووتان ده هه امتان لگڵ دەکرێ و خراپی مر داواى باوک و دایكان سه قوتابیان له مه به. باشوورى عراق

تورآمانىیکان بج هشت و قوتابخانه ڵ له آۆمه موو به هه م جۆره به. بىیکان ره آوردى و عه چوون بۆ قوتابخانه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٩٤

بۆ ڕای گشتیش . ون و داخرانآان چۆڵ بو تورآمانییه قوتابخانهى وایان بو کردەوە ک خکى تورآمان خۆیان قوتابخانه

. قوتابخانکان داخران تورآمانییان ناوت، بۆیه ل عراق و نمانی ١٩٩١م دوای ڕووداوەکانی سای به

قوتابخانه وه ١٩٩٣ ساى ڕژمی سدام ل کوردستان، له خوندنى تورآمانى کرد ب ستیان به ولر ده هه آان له تورآمانییه

ى له وه ر ئه به له. نوى التینى پیتى زارى ئیستانبولی و به شوهواریان دام لبین چوو و ئاسه رمى آوردستان رژمى سه ههت و ئازادى ل کوردستان برقرار بوو، ما، پاشان دیموآراسیه نه

ه ئاراوە ک نایکی هرجلومتییهم هآى آوردستان وو هاووآانى گشت پكھاته آانیان، هروەها رآه ماف و ئه ك بن له ك یه وه

آو آانیش وه تورآمانه یر آران، بۆیه ك سه آو یه آوردستان وهته و م دیموآراسیه رمى آوردستاندا له هه له وه ته م نه دووهى ى قوتابخانه وه آردنه ش به وه ند بوون، ئه باییی سوودمه ته

پیتى التینى نوى زمانى تورآمانى به خوندن به تورآمانى وزیرانى نى وه نجوومه بیارى ئه ش به م مافه ئه. تورآى بوو

حکومتی آوردستانوە چسپا، و بیار درا مافى سیاسى و آانى آوردستان دابین بکرێ، بى هموو پكھاته ده کولتووری و ئهرەی ئگو می بره ل ی کدیموکراسیی شم کیارە و لم ب

. آانیش سوودمند بوون کوردستان هات کایوە، تورآمانه دا، ١٩٩٣ ساى م له آه ى آانونى یه نیوه مجار، له آه بۆ یه بۆیه

تورآمانى ) دۆغوشى(ى قوتابخانه م، له آه ى یه نگی وانه زه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٩٥

م ئه یین آه بۆ مژووش ده. دراولر، ل هه و له تایى تكه ره سه خۆى تورآمانى بووە له ربه ى سه م قوتابخانه آه یه یه قوتابخانه

پۆلى پیتى نوی تورآى له خوندنی به گشت مژووى عراقدا آهنھا آانى تر ته پۆله له آرا، وه آانیدا جبج گشت وانه میدا له آه یها، بم ساڵ ل دوای ساڵ خوندر ى تورآى ده ك وانه یه

آوردى و آانى تر به وانه. خوندنى تورآى آران ب دەرسکان ده زۆر ناوی خۆیان لم قوتابخانان تۆمار قوتابییکی. بى بوو ره عه

مانگى سوورى تورآی . قوتابى) ١٥٠٠ ( یان بوو به آرد، تا ژمارهاردن و خو آرد له تى بۆ ئم قوتابخانان دابین ده یارمه

ك چاپكردنى آتب و وه آه آانى ترى قوتابخانه پداویستییهمى آان، لپاشان دوو ژه ل بۆ قوتابخانه لوپه دابینكردنى آه

ی لپاشان ژماره آان دابین آرا، آه خواردنیش بۆ قوتابییهکان بوو بقوتابخان گوگبۆرى و -دۆغوش : قوتابخانه س

. و بوون تایى و تكه ره سه نه قوتابخا ر س لچوق، هه سه بریار ى قوتابى تۆمار آراو زۆر بوون، بۆیه ى ژماره وه رئه به له

: ن مانه ئه آه ى دیکی نوێ ى قوتابخانه وه آردنه درا بهندى بۆ آوڕان و آچان ندى و دواناوه ى ناوه چوار قوتابخانه

ى ژماره م جۆره تایى تر به ره ى سه ش قوتابخانه شه وى ساوایان ڵ دوو باغچه گه له قوتابخانه١٣ یشته آان گه قوتابخانه

آیش یه و قوتابخانه وه آفرى آرایه ش له قوتابخانه لر و س هه لهى باره م بۆ زانینى زیاتر له به. یمانى رى شارى سوله نته سه له

خوالخۆشبوو ى واده ن خانه الیه له آانى تورآمانى آه قوتابخانه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٩٦

رشتى آاك سنان رپه سه چى و به مه پرۆفیسۆر ئیحسان دوغرهلچوق بوو ب ى سه بى، قوتابخانه له بى و آاك محمود چه له چه

تورآیاوه مامۆستاى پرۆفیشینالی له یى وه آى نموونه یه قوتابخانه داهاتوودا هموو ، ئومد وای له وه رس گوتنه بۆ دەهات بۆ ده

. یى نموونه آانى تریش ببن به تابخانهقوتى آوردستان و تى حكوومه ى دیموآراسیه سایه ش له مه ئه

آورد و تورآمان آانى آوردستان بوو له سیاسییه آرزى پارته یه .آان سیحیییه و مه له آانى تورآمانىییه ى آۆتایى قوتابخانه ش خشته مه ئه

موویان هه آفرى و سلمانی وولر و هه رمى آوردستان له هه م زانیارییه ئه. رمى آوردستانن ى هه رده روه تى په زاره وه ر به سه رى گشتى خوندنى تورآمانى له به روه ن به الیه له وه سوپاسه به دوا ن آاك فخرالدین داغستانى وەرگیراوە، آه الیه ولر له هه

: یشان دەداآانى تورآمانى ن ئامارى قوتابخانه

آانى تورآمانى ى قوتابخانه خشته

: ١٩٩١زنى رینى مه اپهولر پاش ڕ هه آانى تورآمانى له خانهقوتاب ى ساوایان باغچه: م آه یه

ناوی باغچی ژمارە ساوایان

ژمارەی سای کردنوە قوتابیان

مناڵ٢٤٦ ١٩٩٦ / ٢ / ٢٥ ك ى ئیپه باغچه ١ مناڵ ١٧٥ ١٩٩٨ / ١ / ٢٨ باغچی ئینجی ٢

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٩٧

: آانى بنچینه قوتابخانه: م دووه ژمارەی قوتابیان سای کردنوە ناوی قوتابخانکان ژمارە

قوتابى ٤٦ ١٩٩٣ / ٩ / ١ دۆغوش ١

قوتابی ٣٨ ١٩٩٥ / ١٢/ ٧ ئاق قویونلو ٢

قوتابی٣٧ ١٩٩٥ / ١٢ / ٧ یونس پغمبر ٣

قوتابی٣٢ ١٩٩٥ / ١٢ / ٧ فوزولی ٤

قوتابی٣٥ ١٩٩٥ / ١٢ / ٧ باریش ٥

قوتابی٤٦ ١٩٩٥ / ١٢ / ٧ تورکمن ئلی ٦

قوتابی٦٦ ١٩٩٥ / ١٢ / ٧ قاراقویونلو ٧

قوتابی٧٤ ١٩٩٤ / ١٠ / ٢٦ سوتان مزەفر ٨

قوتابی٩٠ ١٩٩٤ / ١٠ / ٢٦ سلجوق ٩

: آان ندییه ندى و دوا ناوه ناوه قوتابخانه: م سھه قوتابیان ژمارەی سای کردنوە انناوی قوتابخانک ژمارە قوتابى ٢٢٧ ١٩٩٥ / ٩ / ٢٥ آوران- نگى دین زه ندى عیماده دواناوه ١ قوتابى ٣٢٩ ١٩٩٥ / ٩ / ٢٥ ندى ئۆغوزخانى آوران ناوه ٢ قوتابى ١٣٠ ١٩٩٥ / ٩ / ٢٥ آچان-تابگى ندى ئه دواناوه ٣

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٩٨

بىقوتا ١٢٧ ١٩٩٥ / ٩ / ٢٥ آچان-ریبى ندى غه ناوه ٤

: یمانى سوله آانى تورآمانى له قوتابخانه: م چواره قوتابیى ژمارە سای کردنوە ناوی قوتابخان ژمارە قوتابى ٤١ ١٩٩٩ / ٨ / ١٥ ى باریش قوتابخانه یمانى مرآزى سوله له ١ مناڵ ٧٣ ١٩٩٥ / ٩ / ٢٥ زاى آفرى قه گول له ى ساوایانى قۆنجه باغچه ٢ قوتابى ١١٠ ١٩٩٤ / ٨ / ١٤ زاى آفرى قه له غانندى دۆ دواناوه ٣ قوتابى ١٥٣ ١٩٩٥ / ٩ / ٢٥ آفرى ئۆغالن له قاره تى ره ى بنه قوتابخانه ٤

کرکووک و تورکمانییکانی ى باسى قوتابخانه وه پش ئه آى بچووک یه وه تووز و موس بکم، دەموێ ڕوونكردنه

ى تورآمانانى شارى ئمه. سبارەت ب شاری کرکووک بدەمى کرکووک وه رۆشین بۆ ئه ولر و آفرى، زۆر ب په هه آانى دیکی هرمی آوردستان، چونكه ر شاره سه وه ڕته بگه

ى تورآمانى له عراق، ئمه تى له مى پاشایه رده پاش سه عراق وتۆمان له آان هیچ سوودكى ئه به ره حوآمانى عه

جگاى شانازى بت، ل هموو سردەمکان، کگرتووه رنه وه دابین مى آۆمارییشدا بچووآترین ماف بۆ ئمه رده سه تنانت له

، بم و مافمان خوراوه وه وسندراینه ، همیش چه آراوه نهئمۆ ل سایی ئم دیموکراسیی کوردستان و دابین کردنی

ییکانی هرمی مافی هموو پکھات نتوەییکان و دینآانمان پکوە ب ئاشتی و کوردستان، ئم لگڵ برا آورده

.تبایی دەژین و مافکانیشمان بدەست دەهنین

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

١٩٩

خۆبوونى ربه پاش ڕووخانی ڕژمی دیکتاتۆری عراق و سه ئیدی ٢٠٠٣آانى عراق، پاش ساى وه ته آان و نه گشت عراقییه

کرکووک و ى تورآمانى له دەست کرا ب کردنوەی قوتابخانهلفوبیی پیتى ئه زمانى تورآمانى و به موس و توزخورماتوو به

رآرده ناوى سه آانیش به تورآى التینى، ناوى قوتابخانهآانى تورآمانى نرا، آانى تورآمانى و شار و شارۆچكه مژووییه

رال عبدالله عبدالرحمن، شهید نه ک محمد الفاتح، شهید ژه وهک و ڕه هتد یان ناوى گه... عادل شریف، شهید على حسین

آو موس ، آوپرى، قوریا، ئحمد آانى تورآمانى وه دھاته .هتد.. بوالق و پیریادى و -ئاغا ى کرکووک آاك رده روه رى گشتى په به روه به یه م بۆنه به

: ت عومر شان دهشانى برایانى آورد و ى تورآمانانى عراق، شانبه ئمه"

آانى ى شاره زۆربه ى تورآمانى له ب توانیمان قوتابخانه ره عهى شوه زمانى تورآمانى و به خوندن به ، و وه ینه عراق بكه

م ئاستى زانستى و آى آه یه توانیمان ل ماوه. ئیستانبول بخونین وه ان آردهندین خوولیشم و چه وه ینه رز بكه ئاستى مامۆستایان به

.بۆ پشخستنیان مافى یاسایى و ى تورآمان له ندین ساڵ بوو ئمه چه

وەیی خۆمان بتش بووین به ن. : ت ڕز شان ده ها به روه هه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢٠٠

له آه وه ته و دیموآراسییه ى ئه سایه آان له تورآمانییه قوتابخانه" رى تورآمانیش زۆر هماو جه ، وه وه آایه هاته رپا بووه عراقدا به

قوتابخانه ن له آه ناوى مندانى خۆیان تۆمار ده وه رۆشه په بهى باره ئامارى گشتى له وه توانم لره ده بۆیه. آان تورآمانییه :م تورآمانىیکان بده قوتابخانهى باغچه) ١١ ( یشته کرکووک گه ى ساوایان له ى باغچه ـ ژماره

. ساوایه) ١٢٥٠(ى وایان نزیكهى سا ساوا و ژماره و قوتابخانه) ٧٩ ( یشتۆته یان گه آان ژماره تییه ڕه بنه ـ قوتابخانه

. وه آچ و آوڕه قوتابیی به) زار هه١٨(ى ى قوتابیانى نزیكه ژمارهى ژماره آه یه قوتابخانه) ٢٣(ندى آانى ناوه ى قوتابخانه ـ ژماره

.قوتابى) زار هه٥ ( له زیاتر یشتۆته قوتابیانى گه

) ٣٠ ( یان بووه ژماره نده آانى دواناوه ى قوتابخانه ـ ژماره .قوتابى) زار هه٨ ( یشتۆته ى قوتابییانى گه و ژماره قوتابخانه

رى به روه کرکووک دوو به ى زیاتریش له وه بۆ ڕوونكردنه ر به هم س ولر و سلمانین به هه ر به سه یه هه رده روه پهآیش ندییه یوه رمى آوردستانن، و هیچ په تى هه تى حكومه زاره وه ى عراقدا نییه، رده روه تى په زاره و وه م قوتابخانانه نوان ئه له

ها روه دانانت و هه م قوتابخانانه نى ئه خاوه غدا خۆى به به چونكهرمى هتى ه حكومه وه سوپاسه به شیان نادات، بۆیه مووچه

آان آوردییه و قوتابخانه م قوتابخانانه تى ئه آوردستان یارمهرانیشی دەدات، لپاڵ رمانبه ى مامۆستایان و فه دات و مووچه ده

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢٠١

آانى ترى ئوەش، یارمتی چاپكردنى آتب و پداویستییهآانیان بۆ دابین گشت کلوپل و پویستییه آان دەدات، قوتابخانه

هوک دەدات بۆ سرخستن و پشکوتنی ئو دەکات و هموو ره. قوتابخانانوەمان بۆ ده لت آه آه رده دا ئتى وا حكومه و

تى خوندن ب ، چونک یارمه ندى عراق، دیموآراسى نيیه ناوهندین ساوە چوەکان نادات، ئتراق زمانی نری عر و بخ

لى م گه ندن، به دمهآانیان لی سوو واده نھا خۆیان و خانه تهلى تورآمان لم جۆرە سیاست ت گه تایبه گشتى و به عراق به

.زەرەرمندنتى آانى حكومه آان و چاآییه یرى آاره ر سه گه م ئه به

وت آه رده بۆمان ده وه سووپاسه ین به رمى آوردستان بكه ههەکانی وەک رى نتو ده تكى دیموآراسى و یاریده وا حكومه آه

يکی دیار و ش نموونه مه ئه. آان تورآمان و آلد و ئاشوورییهیقینتیکی ڕاسترچاوی دیموآراسییشكه بی پوتنى و نیشان

م دەستکوت گرنگانی ئه. رمى آوردستان تى هه حكومه مژووش مژوو تمار دەکرێ و حکومتی هرمی کوردستان له

.س ناآات آه ناپاآى لهآانى عراق، ى تورآمانه آۆتاییدا دەموێ ئوە بم ک ئمه له

ژیانى برایانه وه پكه ڕكى پتومان به آى گشتى باوه یه شوه بهڵ برا آوردەکان گه ت له تایبه آانى عراق و به ڵ گشت پكھاته گه له گشتى و خاآى ر خاآى عراق به سه ئم له ، چونكه یه هه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢٠٢

شمان ت، لگڵ برا کوردەکان زۆر شتى هاوبه تایبه ن بهآوردستا . یه پکوە هه

: آان رچاوه سه ٦٧ -٦٦أرشـــد الھرمـــزى ص / ــــ الترآمـــان و الـــوطن العراقـــى ١. / Turkmen گۆڤــارى/ التعلــیم لترآمــان العــراق ـــ أشــكالیه٢

.عزالدین آرآوكـــ أربعـــه٣ لونكریـــك . ه. س/ قـــرون مـــن تـــأریخ العـــراق الحـــدیث ـ .٣٠٤ص / ــــ مكانــــه٤ / گۆڤــــارى األخــــاء / عبــــر التــــأریخ آرآــــوك الثقافیــــة ـ

.٣ العدد-السنة الرابعة ــــ ســــانامه٥ ــــه/ ئیــــستانبول / نظــــارات معــــارف عمومیــــه ـ ڕه الپ

٦٨٧ -٦٨٢. .١٩٧٩ -بغداد / طه باقر / ـ مقدمة فى تأریخ الحضارات ٦ .١٩٧٠ - بغداد / أحمد سوسه/ ـ حضارات وادى الرافدین ٧ــــ تــــأریخ الحــــضارات البــــشرية ٨ ــــد / ـ ــــد تــــوینبى / ١ -جل / أرنول

.١٩٦١ -بیروت -ئینگلیـــــزى / جـــــیمس فـــــوالرد / ــــــ تـــــأریخ حـــــضارات العـــــالم ٩

.١٩٩٩ -واشنتۆن ـــه١٠ ـــوام الترآی ـــأریخ األق ـــ ت ـــا . پ / ـ ـــاز أوزگون ـــستانبول / ییلم ئی- ١٩٩٧.

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢٠٣

ـــ الحـــوار المتمـــدن ١١ / ٢٨ فـــی ٢٦٩١العـــدد – دیـــار الھرمـــزی –ـ٢٠٠٩ / ٦. ـــراق ١٢ ـــی الع ـــان ف ـــسومریون أســـالف الترآم ـــ ال ـــة/ ـ ـــد مقال محم

.مھدی بیاتـــرك ١٣ ـــوان لغـــات الت ـــ دی ـــوانى(ـ ـــى دی محمـــود ) / تورآلریـــك دیل

بن الحسین الكاشغریmennesket kommer ٢٠٤ الصفحه.

-بغــــداد / محمــــد هــــادی الــــدفتر / ـــــ آتــــاب العــــراق الــــشمالی ١٤١٩٥٥ -بیـــروت / عبـــد الـــرزاق الحـــسنی / ــــ العـــراق قـــدیما و حـــدیثا ١٥

١٩٧١

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢٠٤

وتگیری و نیزام–زمانی التینی

سوداد ڕەسووڵ: ل ئینگلیزییوە: و

ت و زمان ئیمپراتۆریهYour is the destiny, Roman, to rule over

peoples and nations ــۆ ــه ئامــانجی ت ــه، وه ئ ــه ی ــ ر خــه ســه ڕۆمــان، ب ــهک ــا ان و میلل ن ت

!وا ب رمانه فه

وـــــستی ی هـــــه جـــــوانی، پوختـــــه زۆر بـــــه یـــــه م گوتـــــه ئـــــه. دات تــــی ڕۆم نیــــشان ده ی حکومــــه پنانــــه خۆبــــایی و خۆســــه لــــهــه ــه ئ ــه م گوت ــه ی ــه ل ــه ره شــکی ســه ب ــی ئ ــد کــی کتب دا Aeneidینی

ن الیـــه لـــه کانـــه و یـــی ڕۆمانـــه وه تـــه داســـتانکی نـــه کـــه هـــاتووهـــــل ڤیر ـــــدان و پداهـــــه وه هVirgilگی ـــــۆ هان ـــــۆر ب گـــــوتنی ئیمپرات

.ئۆگستوس، نووسراوهش وه کانـــه ن ئیمپریالیـــسته الیـــه دواتـــر لـــه یـــه م گوتـــه ر ئـــه هـــه ــه ــاتووه ب ــه. کاره ــه مــن دان ــه ی ــه ک ل ــی ئ ــد کتب ــهAeneidینی م الی ئیتایـــا لـــه کـــان لـــه مـــی فاشیـــسته رده ســـه لـــه١٩٣٠ ســـای لـــه کـــه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢٠٥

ــه. دراوهچــاپ ــره ئ ــه وه ره ی ســه م د ــه ب ــه ســه درشــتی ل رگــی ر ب . نووسراوه که کتبه

تــــــــک، ری ئیمپراتۆریــــــــه زرنــــــــه ک دامــــــــه مۆســــــــۆلینی وهکــانی زۆر لھــاتووه ت وتگیــره نانــه بــوو، تــه ســکی ناکارامــه کــه

ـــــوش وه رده ســـــه ـــــه مـــــی ن ـــــاپلیۆن، ب ـــــه ک ن ـــــه ب ڵ گـــــه راورد لـــــــه ـــــــه ڕۆمان ـــــــان بای ـــــــ ک ـــــــی ئ ـــــــه هخک ـــــــان نیی چـــــــونک . وتۆی خــرا و کــه بــووه کــان نــه ک هــی کۆرســیکه کانیــان وه وتگیرییــهــــووه کاریگــــه ــــه ر ب ــــووه رده ، هروەهــــا ب . وام و خــــۆڕاگرتریش ب ئوان بــووە، کــه وه کــان ئــه وتنــی ڕۆمــه رکــه کــی گرنگــی ســه هۆیــهـــه ـــه ل ـــه وه بوکردن ـــی، ســـه کـــه ی زمان ـــوو رکـــه شـــیان ک التینی وت . نبوو

ـــه ـــه ره ســـه شـــاری ڕۆمـــا ل ـــادا، ل ـــو کۆمـــه ت ـــک ده ن ـــه ت و- ـــه ـــاوه شـــاری دی ل ـــوه ن ـــره جـــه ڕاســـتی نی ـــا، ده زی ـــه ی ئیتای ت و

کـــی ی زانیارییـــه گـــوره بـــه. شـــارکی ئوەنـــدە گرنـــگ نبـــوو-. زراوه ی پــــش مــــیالد دامــــه٧٥٣ قلیــــدی، شــــاری ڕۆمــــا لــــه تــــه

م مــــژووه ئــــه وایــــهوارناســــان پیــــان مژوونووســــان و شــــونهکــی یــه ده نــد ســه چــه لــه. نــزیک وه ڕاســتییه هتــا ڕادەیکــی زۆر لــه

ـــادا، ده ره ســـه ـــه ت ـــه و ـــا کـــه ت ـــر وره گـــه ، ل شـــاری ئمـــۆی ڕۆم ت شــاری نھــا لــه وســا تــه زمــانی ڕۆمــانی یــان التینــیش، ئــه. بــووە نــه

شــــاری -ت وــــه نــــدک ده ی پــــ کــــراوە، ڕەنــــگ هــــه ڕۆمــــا قــــسهـــــهی ب دیکـــــه مـــــان زمـــــانی ری ڕۆمـــــا، هـــــه وروبـــــه ده چـــــووک ل

. کار هناب التینییان به

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢٠٦

ـــــه ـــــه ه ر ســـــه ل ـــــان ک ـــــادا، زۆر ی ـــــه ت ـــــری م، ڕۆم ـــــان ل بی کری وروبــــه شــــاری ده-ت وــــه مینــــی زیــــاتر و ده داگیرکردنــــی زهــوون ــان ب ــه. خۆی ــۆ گ ــه ب ــشتن ب ــانجش، ی ــاوه م ئام ــۆ م ــد ی چــه ب ن

ـــه ده ســـه ـــه ی ـــه ر ده ســـه ک ل ـــه ۆیـــان تـــهری خ وروب ـــاد ئـــسیریان ل زیکــان مــی پــش مــیالد، ڕۆمــه ی چــواره ده ســه تــا لــه. بوونــدا بــوو

. تـــی خۆیـــان ســـپاند ســـه ی ئیتایـــادا ده زیـــره جـــه ر نیـــوه ســـه بـــهــه ــایی ســه ل ــه ده کۆت ــوون ب ــر، ب ــه ســه ده ی دوات ــه ر تکــی بکاب ل

ــــه ــــا ب ــــسری ئیتای ــــره جــــه سران ــــه. وه ی ســــقلییه زی ــــر، ب دواتــــــه شــــــوه ــــــه ی ــــــک ب کوپــــــی ڕ ــــــه ره ک ــــــاوا و ڕۆژه ت و ڕۆژئ

ی ١٠٠ ســـــای فراوانبوونـــــدا بـــــوو، تـــــا لـــــه تیـــــان لـــــه ســـــه دهــــه ــــیالدی ئیمپراتۆری ــــه م ــــه ت ــــه ک ــــشته گ ــــوتکی ده ی ت و ســــه ل

ــه ــانەوایی خــۆی، ڕۆمان ــه فرم ــان ب ــه ســه ک ــه ر ه ــوو ئ ــا، ل م وروپو ) نـــده رلـــهبـــ ســـکۆتالند و ئ بـــه( ڕایـــن ڕۆژئـــاوای ڕووبـــاری

هـــا روه وا بـــوون، هـــه رمـــانه باشـــووری ڕووبـــاری دانـــوب، فـــهڵ گــــه لــــه وه میــــسره ریقــــا بــــه فــــه ر گــــشت بــــاکووری ئــــه ســــه بــــه

ــه ناوچــه ــانی ئ ــه ک ــه مــۆی ف ــان ل ــا و یۆن ســتین و ســووریا و تورکیـــــــه ـــــــا و زۆر ناوچـــــــه و ئ ـــــــوون ســـــــه ی دی، ده لبانی ـــــــدار ب . ت

ـــه ـــه ئیمپراتۆری ـــه ت ـــه ک ـــوو ناوچـــه ه ـــا م ـــه نی دهک ـــای ری ده وروب ریــاوه ــه ڕاســت و ناوچــه ن ــه ی ــه کــی ب ــی پــشت ئ ــه رفراوان شــی و ناوچاند ی ســ ســه بــۆ مــاوه الحــه بــه زه تــه کــه ملــه م مــه ئــه. وه گرتــه ده

تـــا لـــه وه، ک خـــۆی مایـــه کـــی گــشتی، وه یـــه شـــوه ســای دی، بـــه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢٠٧

ــه ی پنجــه ده ســه ــیالدی ب ــی م ــه م ــاوای ئیمپراتۆری ــه شــی ڕۆژئ ــه ت ک . وه شایه وه هه

ـــــه ـــــی ل ـــــانی التین ـــــد نووســـــراوکی ده چـــــه زم ـــــه ن ری وروبـــه ی پـــش مـــیالد دۆزراوه٦٠٠کـــانی ســـاه ـــه. وه ت مـــه رده و ســـه لــــــه زووه ــــــه دا، ک ــــــه ئ ــــــووه ی نووســــــینی هــــــه شــــــوه م زمان ، بــه ــه زمان ــانی دیک ــه ک ــان ه ــاش شــوه نووســینی خۆی ــووه ی ئیتای . بــــه کــــان واپــــده ڕۆمــــه : کانیــــان وســــ باکوورییــــه ڕــــی ها چــــی لـــه ـــره تروســـکانه ئ ـــان، فک ـــه ی نووســـینیان وه ک ـــت، ک ـــا رگـــرت ب ت

ـــــه ی پنجـــــه ده ســـــه ڕاســـــتی ئیتایـــــا نـــــاوه مـــــی پـــــش مـــــیالد لـــوون ســـه ده ـــدار ب ـــه. ت ـــه ئ ـــۆ تروســـکانکان، ئ ـــان ب ـــوبی یۆنانی لف

مـــان کـــانیش هـــه مـــوار کـــرد، و ڕۆمـــه یـــان هـــه کـــه پویـــستی زمانـــهــه پیتــه لفــوبی التینیــان لــ مــوار کــرد و ئــه نیان هــهتروســکا کــانی ئ

ــرد ــه. ســاز ک ــه هــه ک ــه ر ل ــه وه کات ــه ئ ــه م ئ ــوب التینیی ــه لف ــه ، ل ن الیــــــه ــــــک و گــــــه خــــــه زۆر ل نووســــــینی بــــــۆ وه النــــــی جیــــــاوازه مـــۆ لـــه کـــرێ ئـــه ، ده لفوبیـــه م ئـــه ئـــه. کـــار دـــت کانیـــان بـــه زمانـــهم ر ئـــه ش هـــه بـــهم کت لـــه مـــوو شـــونک ببینـــدرێ، بـــۆ نمونـــه هـــه

١. کارهاتووه به پیتانهــــه ــــش ده ده ســــه ل ــــانی پ ــــه ک ــــیالد، ٣٠٠ری وروب ــــش م ی پ

، یــه التینــی هــه ممــان بــه کــه ژمــاره نــد نووســراوکی بــه نھــا چــه تــهی ڕاســـــتی بـــــ، وه ئـــــه. بـــــووه تکـــــستی درـــــژ ڕزگاریـــــان نـــــه

کارە بۆ بیني الت- یزينگلي ئیتي پە کەيەب کتمە ئەیکييەزينگلي ئە چاپ،ەب کتمە ئیکانەتي پە لرە نووسیستەبەم - 1

)رگەو. (ەهاتوو

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢٠٨

ربـــاز بـــوون، زیـــاتر جووتیـــار و ســـه مـــه رده و ســـه کـــان ئـــه ڕۆمـــهی ده کۆتــــایی ســــه لــــه. میــــان نووســــی بــــ چــــ زۆر کــــه ــــدهواپ

ــــا ده ســــھه ــــیالد، ڕۆم ــــش م ــــی پ ــــه م ــــ ب ــــی ب شــــونکی گرنگــه ــان، هــه ســرچاوە ئابوریی ــا ده روه ک ــه ه ــ ب ــه ب ــه م ــۆ ب ــدکیش ب ن

ڵ شـــاره گـــه نزیکـــدا بـــوو لـــه کـــی ندییـــه یـــوه پـــه لـــه بازرگـــانی، کـــهر ڕاســـت، هـــه اوهریـــای نـــ ری ده وروبـــه کـــانی ده یۆنـــانی ئـــاخوه

بـــی خـــۆی ده ک زمـــانکی ئـــه ش زمـــانی التینـــی وه مـــه رده و ســـه لـــه .سپاند چه

ش وا بـــــووە، شـــــونانی دیکـــــه ک لـــــه ، وه وه یـــــه م بـــــاره لـــــهمـــان شـــوازی ر هـــه ســـه ســـتپکی نووســـین لـــه کـــان بـــۆ ده ڕۆمانـــه

بیــاتی ڕۆمــانی ده ئــه نــده رچــه هــه مــه ســتیان پــ کــرد، ئــه یۆنــانی دهــه ــه زۆر ب ــی بای ــه خرای ــوو خــی خــۆی پ ــرد و ناســراو ب ــدا ک ــه. ی لمـــی مـــیالدی کـــه ی یـــه ده مـــی پـــش مـــیالد و ســـه کـــه ی یـــه ده ســـهـــه ـــشته گ ـــه ی ـــه نووســـه. لوتک ـــی پ ـــشاننووس وه ران ـــسرۆ خ ک سی

Ciceroر یـــــــسه و قـــــــه Caesarرگیـــــــل و شـــــــاعیرانی وهک ڤVirgil و هـــۆراس Horaceک کاریـــان بـــه هـــهنـــاوه رهـــه نـــدم ه ـــاوه کـــه ـــه ت ـــه مـــۆش ده کـــو ئ ـــه وه خوندرت ـــه م نووســـه ، ئ ـــه ران ل

بـــی ده نـــد ژانرکـــی ئـــه بـــی و چـــه ده کانیـــان، زمـــانکی ئـــه نووســـینهنــــد شــــوازک، چــــه لپاشــــان بــــوون بــــه وایــــان داهنــــا، کــــه

ـــه نووســـه ـــی ئ ـــۆ دوو هـــه ران ـــا، ب ـــریش، هر وروپ زار ســـای دوات .لسر ئم شوازە ئدەبییان ڕۆیشتن

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢٠٩

ـــه ـــه کـــی زۆر جیاوازیی ـــه ل ـــوان ئ ـــانی و ن ســـی نووســـینی یۆنــه ــات و نووســینی هاوشــوه ده ئ ــه بی ــه ی دیک ــا هــه ل ــه ڕۆم ر هــه. یکـــــان، زمـــــانکی ڕۆمانییـــــه ره تـــــادا، گـــــشت نووســـــه ره ســـــه لـــــه

یـــی هجـــه لـــه جیـــاوازیی. کارهنـــاوە کیـــان بـــه و چوونیـــه هاوشـــوهزمــــــــانی نووســــــــینیش ل نووســــــــینکانیاندا ب دەرناکوــــــــت،

مـــه ئـــه. ئاخـــاوتنی ڕۆمـــا بـــوو ی شـــوه ر بنچینـــه ســـه بگومـــان لـــهنـــدکی بـــه شـــاری ڕۆمـــا مـــه کـــه یـــه و ڕاســـتییه ری ئـــه نیـــشاندهرچـــی ، هـــه نگـــی بـــووه رهـــه ی چـــاکی سیاســـی و فـــه ر بکابـــه

.دا بوون و شاره راوزی ئه په ، له یه شارەکانی دیکه شــــاری رانــــی ڕۆمــــانی لــــه ســــهی گــــشت نوو م، نزیکــــه دووه

ـــه ـــاون، زۆرب ـــا ژی ـــه شـــیان ســـه ڕۆم ـــی ر ب ـــه چین ـــای کۆم ـــه ب گ کســـــ ردووکیـــــان لـــــه ر هـــــه یـــــسه سیـــــسرۆ و قـــــه. بـــــوون

ــــــــــــه ــــــــــــشتووەکانی حکوم ــــــــــــه دەستۆی ــــــــــــوون، ه ردوو ت ب، Tacitus و تاســــــیتوس Sallustمژوونووســــــیش سالوســــــت

ــــــه ــــــده دوو ف ــــــوون رمان ــــــای ســــــوپا ب ــــــه. ی ب ــــــه ف ســــــوف یلنکاســــــــSenecaزه خــــــــهر و مامۆســــــــتای مخــــــــۆر و پــــــــار

ـــــوو ـــــرۆ ب ـــــۆر ن ـــــه ئیمپرات ـــــه ، ب ـــــل و م ه ردوو شـــــاعیر ڤیرگیس بـــــوون کـــــو دوو کـــــه هـــــۆراس ل دەســـــتدا نبـــــوون، بـــــه

و ئـــــه. کـــــران ن ئیمپراتـــــۆر ئۆگـــــستوس پارزگـــــاری ده الیـــــه لـــــه نزیــــک بــــوون، وه تــــه ســــه نــــدی ده نــــاوه زۆر لــــه ی کــــه پیاوانــــه . م هناوه رهه بیاتی ڕۆمانییان به ده ئه شکی زۆری ئوان به

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢١٠

ــــه ــــوتن، ئ ــــه شــــایانی گ ــــه و خ ــــه ی کان ــــه ک ب ــــه م پل و پایانــه بــه یــشتون، گــه باشــی بــه کــه توانیویانــه بــووه وه رئــه بــه شــکی ل

ـــدون ـــه. بنووســـن و ب ـــوو کـــه ل ـــه ڕۆمـــا، زۆر گرنـــگ ب ـــوانی ل بتـــه ـــه ب ـــارکی ق ر خـــه رامب ـــی زۆر گوت ـــهکک ـــده ایلک ـــدانی . ی ر ب منبـــرد بـــۆ ر ده ســـه کـــاتکی زۆریـــان بـــه ناســـراوانه کـــه و خـــه ئـــه. ن بکــه ککــی زۆر قــسه ر خــه رامبــه بــه ی بتــوانن فــر بــن لــه وه ئــهــــه ــــه رده روه پ ــــانی ب ــــدنی ڕۆم ــــه و خون ــــه رده روه زۆری پ ــــی ی ک قوتابیـــان بـــه ی کـــه و شـــتانه کـــک لـــه یـــه. بـــووه وانبژییانـــه ڕه

ـــه شـــوه ـــه ی ـــان ل ـــک ڕاهنانی کوپـــی ڕ ـــه ر ده ســـه ک ـــرد ئ ـــوو وه ک بنـــد مـــه وـــه یـــان ده کـــه ی زمانـــه وه بـــۆ ئـــه وه خونـــده زۆریـــان ده

ر داڕشـــتنی نووســـینی جـــوان ســـه ن، ڕاهنـــانی زۆریـــان لـــه بکـــهی جــــوان وانبژییانــــه ی بتــــوانن گوتــــارکی ڕه وه کــــرد بــــۆ ئــــه ده

ـــــشکه ـــــه پ ـــــانی التی. ن ش بک ـــــوونی زم ـــــی ب نووســـــین و فرب ن چــــاکی، خــــایکی زۆر گرنــــگ بــــوو، بــــۆ هر کــــردن بــــه قــــسه

ــــه ــــستای ل ــــه کســــک بیوی ــــه کۆم ــــانی ســــه گ ــــه ی ڕۆم ــــن رک وت .بدەست بنی

زمــان کجــار زۆر بــه خکــی یــه ی ڕۆمــانی، بایــه گــه کۆمــه لــهــــه ــــه دراوه، بای ــــه ڕاده خک ب ــــووە، هــــه ی ــــشه ک ب ــــای ســــه می رق

ــــه ــــانکی ڕ ب ــــانی زم ــــوونکارهن ــــک ب ــــه. کوپ ــــه ب زۆر وه الیان. گرنـــگ بـــوو، ل نووســـین نـــۆرمکی زمـــانی ڕاســـت بکـــار بنـــی

ڕۆمــا ســک ک لــه ر کــه زۆر گــرنگیش بــوو، بــۆ هــه وه الیانــه بــهک باشــــــترین دەینووســــــی یــــــان قــــــسی دەکــــــرد، دەبــــــوای وه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢١١

ـــسه نووســـه ـــه ر بنووســـ و وەک باشـــترین ق ـــا ک ـــس بک ـــش ق . ریـــه بـــۆ شـــاره ـــوون ل ـــه وانبـــژی، ده ڕزمـــان و ڕه زاب مـــوو هـــه بوای

کــــانی کــــردن، شــــوه ڕنــــووس، بــــژه: ک شــــتک فــــر بــــن وه .کانی شوازی نووسین ، ئاسته بژاردنی وشه نووسین، هه

وه نزیکـــــه زۆر لـــــه کـــــه تـــــه وـــــه تـــــی ده ســـــه ڕۆمـــــا، ده لـــــههـــا روه زمـــانی التینـــی بـــوو، هـــه کـــرد کـــه زمـــان ده پـــشتگیری لـــه

لــه. وه کــرده ده و زمانــه ی ئــه ر باشــترین شــوه ســه هئکیــدی لــ تــهـــی، ـــانی التین ـــه زم ـــا چ ڕاده ه ـــه ت ـــه ی ی ک، لهـــج و شـــوازی دیکـــه ـــ نووســـین ه ـــوو ب ـــه ب ـــه هیچـــی ل ـــاره ، ئم ـــه وه ب ـــازانین، ل و ن

ــووه و ی کــه تکــستانه ــان ب ــه ڕزگاری ــه ل ــه ســتن هــه رده ب ــان ب مووی وێ، لـــه و لـــه لـــره. راونســـمی نووســـ زمـــانکی التینـــی ڕه شـــوهــــه ــــانی ســــه خــــشه ن ــــه ک ــــوار و ئ ــــستانه ر دی ــــه و تک ــــسه ی ک ی ق

ــــه ــــه ڕۆژان ــــه ی خ ــــن، ئ ــــشان ده وه ک ــــه ده نی ــــانی شــــوه ن ک زممــوو پــی ناچــت هــه. بــووه کــدا هــه نــو خــه ئاخــاوتنی جیــاواز لــه

پــــاڵ م لــــه ی کــــرد بــــ، بــــه ک سیــــسرۆ قــــسه کــــک وه خــــهنـدی روبـه تـا سـه هـه کـه کـه خـه کـه ک نییـه یـه گـه شـدا، هـیچ بـه وه ئه

ـــه ڕووخـــانی ئیمپراتۆریـــه ـــه کـــه ت زاری جیاوازیـــان و شـــوه هجـــه لـــه هـــه ـــ، ئ ـــوو ب ـــی ی ئمـــه وه ب ـــزانین ئمی، ک زمـــانی التین دەی . بووه م جیاوازی هه زۆر که مه رده و سه له

چ ری ڕۆمــــا بــــه وربــــه کــــانی ده رمــــه کــــی ئاســــایی هــــه خــــهـــسهز ـــک ق ـــردووه مان ـــان ک ـــه ی ـــه ره ســـه ؟ ل ـــی ت ـــادا التین ـــه ت ـــا ل نھ

ـــا، شـــاره ـــه، ڕۆم ـــسه ک ـــراوه ق ـــ ک ـــه ، وه ی پ باســـی وه ره ســـه ک ل

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢١٢

ک زمــانی نووســین ڕ بــوونی کــات التینــی وه تپــه بــه. کــرا لــوهـــسه ـــووه و ق ـــو ب ـــردنیش ب ـــه زۆر ســـه. وه ک ـــه ورده خت ـــاری ئ م کــــــه ــــــه ســــــه ره پ ــــــی روو ندن ــــــانی التین ــــــهی زم ــــــه وه ن بکرت و ب

کـــانی کییـــه ره ســـه م ڕاســـتییه ر بکرـــت، بـــه ســـه دواداچـــوونی لـــهد ســـاک نـــد ســـه چـــه بـــه. ڕوون و ئاشـــکرایه یـــه لـــه ســـه م مـــه ئـــه

م یـــان کـــه بـــوون، کـــه ئیتایـــا هـــه نـــد زمانـــک لـــه پـــش مـــیالد چـــهـــووە، هـــه ســـپاویان هـــه نووســـینکی چـــه زۆر شـــوه ـــه ب ـــدک ل م نـــه ـــسه زمانان ـــه ق ـــه ک ـــان ل ـــسه ری ـــه ق ـــاتر ک ـــیش زی ـــانی التین ری زم

.بووـــاوی زمانـــه نـــد تکـــستک بـــه چـــه تروســـکان ک ئـــه کـــانی وه ن

Etruscanئۆســــــکان ، Oscan ــــــان و Umbrian، ئومبریک یــــه ده نــــد ســــه ی چــــه مــــاوه لــــه. یــــه نــــد زمــــانکی دی هــــه چــــه

مـــی کـــردووە، وا کـــه ڕوو لـــه م زمانانـــه نووســـراو و تکـــست بـــهـــده پ ـــهچـــ ـــه١٠٠ دوای ل ـــه ی مـــیالدی هـــیچ کـــام ل ـــۆ م زمانان ب

بـــۆ یـــه و مـــاوه دوای ئـــه نگـــه هـــاتوون، ڕه کـــار نـــه نووســـین بـــه وه ئـــه ک نییـــه یـــه گـــه م هـــیچ بـــه کارهـــات بـــن، بـــه کـــردن بـــه قـــسهــسه ــ ب ــه. لمن ــه ب ــه ر شــوه ه ــه ی ــت، ئ ــه ک ب ــاوه و زمانان ــه م ــی ی کمـــی رده ســـتپکردنی ســـه تـــی پـــش ده تایبـــه مـــاون بـــه نـــه زۆره م زمانانــــه ڕاســـت، هـــیچ زمــــانکی نـــوش لـــه کـــانی نــــاوه ده ســـهــه ــه ره پ ــان ن ــدووه ســه ی ــه ن ــه و پ ــدا ن ــوون ی ــه کــه. ب ــاره ، وه وات ، ک دی

ـــه ـــا جگـــه رانـــسه ســـه زمـــانی التینـــی ل ـــه ری ئیتای ـــه ی ئ ی و زمانان . وه گرت بته

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢١٣

ــه هــه ــاوای ئــه شــه ر بــه ســه ت بــه مــان حا وپاشــدا ور کــانی ڕۆژئــــــاتووه ــــــه ه ــــــک ڕۆمان ــــــه ، کات ــــــان، ف ــــــسپانیا و ره ک ــــــسا و ئی ن

ـــه ـــا و ج ـــره پورتوغالی ـــه ی ســـقلییه زی ـــه و ســـاردینای ئ ـــان ل مۆیـــیالد ده ده دوو ســـه ـــش م ـــه ی پ ـــه ســـه ســـتیان ب ـــک ردا گـــرت، گ لــه ــه زمــان ل ــوون هــه و وتان ــه. ب ــه ب ــه م ل مــی رده کــانی ســه کۆتایی

ی ڕاســـت، زۆرینـــه کـــانی نـــاوه ده ســـتپکردنی ســـه کـــۆن و پـــش دهـــه ـــشتوانی ئ ـــه و شـــونانه دانی ـــا و زمان ـــ هن ـــان واز ل ـــانی خۆی ک

و ی ئــــه مــــۆش زۆرینــــه زمــــانی خۆیــــان، ئــــه التینیــــان کــــرد بــــهدوــــن نــــد زمانــــک ده چــــه ژیــــن بــــه ده و وتانــــه ی لــــه کــــه خــــهـــه ـــه ی ده کـــه چـــه بن ـــی ســـه وه چت ـــه. ر التین ـــا چـــه ت ـــک نھ ـــد گروپ نکارهنـــانی زمـــانی دی ر بـــه ســـه وام بـــوون لـــه رده بـــه بـــت کـــه نـــهـــــــهBasqueکـــــــان باســـــــکه: ک وه ـــــــسپانیا و ل ـــــــاکووری ئی ب

ــــه ره باشــــووری ڕۆژئــــاوای فــــه ــــهBretonsکــــان نــــسا، بریتۆن ل ڕ کــــان وا بــــاوه م بریتۆنییــــه بــــه. Brittanyی بریتــــانی ناوچــــه

کۆتــایی لــه تــوون کــه پاشــکه بــهCelticsکــان کلتــه کــرێ لــه دهـــــه رده ســـــه ـــــه مـــــی کـــــۆن ل ـــــاوه ب ـــــشتوانی . هـــــاتوون ریتانی دانیــه ــه کلت ــانی ه ــال ک ــی گ ــه-رم ــانی، زمان ــه ی ڕۆم ــاش ک ــان ب ی خۆی

. پاراستووه چـــۆن هتـــا زۆره لم هرـــم برفـــراواندا، کـــه و خـــه ئـــه

ی ڕاســـتی وه ؟ ئـــه زمانکانیـــان بـــۆ التینـــی گۆڕیـــوه یـــه، و ڕاده ئـــه،ـــــک کـــــه بـــــتـــــه ڕووی سیاســـــییه داگیـــــر ده و وه کـــــرێ و لــه ــه ل ــه ده ن الی ــه و ــوه تــک ب کــه ده ڕ کی دیکــه چــــه، ی هــه زمــان ی

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢١٤

کـــی درـــژیش بـــت، یـــه تـــا بـــۆ مـــاوه هـــه ، نییـــه مانایـــه و بـــه مـــه ئـــه ک لـــه ی خۆیـــان دـــنن، وه کـــه ســـییه ئــه زمانـــه واز لـــه کـــه کـــه خــه

وت نی وـــزی، دوای حـــه زمـــا بـــۆ نمونـــه. وه پـــشدا ڕوون کرایـــهیـــان، کـــه ر وتـــه ســـه کـــان بـــه حـــوکمانی ئینگلیـــزه د ســـاڵ لـــه ســـه مــــژوودا لــــه . وــــزی مــــاوه تــــا ئــــستاش زمــــانی چــــی هــــه کــــه

ـــه نمونـــه ـــه خـــه کـــه زۆره مـــان م جـــۆره ی ل ی خۆیـــان کـــه ـــک زمانــــه ، هــــه پاراســــتووه ــــه م زمــــان گۆڕینــــه ئــــه ر بۆی ــــه رفراوانــــه ب ل . یه هه وه ڕوونکردنه تی ڕۆمانی، پویستی به ئیمپراتۆریهـــــه ـــــه ی ـــــک ل ـــــه ک ـــــان ده هۆی ـــــه ک ـــــه گ ـــــۆ شـــــوازی وه ڕت بــــه ڕۆمــــه. تکــــردن حکومــــه ــــری گ ــــان وتگی ــــان وره ک و کاریگری

، رمكیـــان داگیـــر کـــردووه ر کاتـــک هـــه م هـــه ، بـــه نجـــام داوه ئـــهی زرانــــدن بــــۆ دامــــه ویکــــی جــــددیان داوه مــــان کاتــــدا هــــه هــــه لــــه

، ئیـــدی رمـــه داگیرکـــراوەدا م هـــه و و بهـــز لـــه کـــی پتـــه یـــه ئیـــدارهربــاز و بــاجگر و قــازی رــم و ســه حــاکمی هــه وه ر دوای ئــه هــه رمـــه و هـــه نـــدانی گـــومرگ و زۆری دی لـــه وپـــو و کارمـــه و زهــــه ــــه. زراون دام ــــه ک ــــانی ب ــــی بازرگ ــــه رت ــــر ده زۆری ل ســــتی ژ

ــــه ــــه بازرگان ــــه ڕۆم ــــوون، ئ ــــان ب ــــ ک ــــان وه م ڕووه هوان ل ئیمتیازی .زیاتر بووـــه ی میلـــی پـــشکه وانـــه بـــارودۆخکی وادا، ئـــه لـــه م وتنیـــان لبــ ویــستویان پۆســتک و ر هــیچ نــه بــوو یــان هــه یــدا هــه گــه کۆمــه زمـــانی التینـــی فـــر بوایـــه ن، ده یـــک بـــۆ خۆیـــان دابـــین بکـــه جگـــهر هـــهیـــداکردنی شـــوەیکی گـــشتی، بـــۆ پـــه ، بـــه و زمانـــه ئـــه. بـــن

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢١٥

بــــاش ر بۆیــــه رمانــــک زۆر پویــــست بــــووە، هــــه کــــار و فــــهڕای ره بـــووە، ســـه ســـوودکی زۆری هـــه و زمانـــه فربـــوونی ئـــه

ــه ــه وه ئ ــه ی، ڕۆم، ب ــه پل ــه ی ی ــه ســه م، ده ک ــی ع ــوو، ســکه تک ری بـــــه ـــــسه ســـــه ل ـــــه ران ـــــه ری ئیمپراتۆری ـــــه ژمـــــاره کـــــه ت کـــــی زۆر یــۆ پاراســتنی شــاره ســه ــازی، ب ــا رب ــان، دان ــووک ــانی ســوپا و . ب زمــه ــه ل ــشه شــکر ه ــووه می ــی ب ــه التین ــه ، بۆی ــه ه ــه ر ک ــواره ســک ل م ب

ــــه ــــرد بوای ــــاری بک ــــه ک ــــانی خــــۆی ل ــــوی ژی ــــستای بژی م و بیویــــه ــــه ڕگای ــــ ده ب ــــه ، ده ســــت بھن ــــ بوای ــــی بزان ــــه. التین زۆر ل

بـــۆ مـــان شــوه هــه بــه. ر بـــه یـــان گرتــه م ڕگایــه کـــان ئــه نجــه گــهــدنی ڕه ــه خون ــه ســمیش، قوتابخان ــان ب ــه ک ــشتی ب ــوون گ ــی ب التین

تـــــووتری خونـــــدن قۆنـــــاغیکی پـــــشکه زمـــــانی یۆنـــــانیش، لـــــه( ). کارهاتووه به

ــــده خــــه وا پ کــــی شــــاره چــــ ــــان دوای چــــه ــــک ک ــــد جیل نــه ــوه کــه زمان ــۆ التینــی گۆڕی ــان ب ــه ی ــه م خــه ، ب کــان، کــه کــی دھات

ــــه ــــه زۆرین ــــوون زمان ــــه ب ــــاوه ک ــــۆ م ــــان ب ــــ ی خۆی ــــژ هی ــــی در کــــــــه ، بــــــــه پاراســــــــتووه نــــــــو م دواتــــــــر زمــــــــانی التینــــــــی ل ی کـــه و گروپانـــه ت ئـــه نانـــه ، تـــه وه کـــانیش بـــو بۆتـــه گوندنـــشینهـــه ـــان کـــردووه، زۆر ب ـــر رگری ـــه دوات ـــایی ســـه ل مـــی کـــۆن رده کۆت

نگـــــه ڕه مـــــه ر زمـــــانی التینـــــی، ئـــــه ت ســـــه وانـــــیش چوونـــــه ئـــــهــه ــه کــه هۆی ــه ی ل ــه ب ــه بــت کــه وه ر ئ ی، دینــی کــه التینــی زمــانی دینــووه مــه ــه ، هــه ســیحی، ب ــه ر بۆی ــان قبــوڵ کــردووه کــه زمان دینــی . یـــه کاتـــک شـــاری ڕۆم. ڕۆم یـــشته ت زوو گـــه ســـیحیه مـــه ســـای ل

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢١٦

ـــه٦٤ ـــیالدی ســـوتنرا، الی ـــه ی م ـــی ئ ـــه نگران ـــه و گروپ ـــه دینیی م بــــه ســــوتاندنه ــــرۆ تۆم ــــۆر ن ــــران، ئیمپرات ــــار ک ــــهNeroتب زۆر ل

ندکیـــشی لـــ و ئـــازار دا، و هـــه نجـــه شـــکه کـــانی ئـــه ســـیحییه مـــهـــــه هـــــه. کوشـــــتن دینییـــــه ئینجیـــــل و تکـــــسته تـــــاوه ره ســـــه ر ل

. کران مه رجه بۆ التینی ته وه یۆنانییه کانیش له سیحییه مه لــه کــه تــه شــی ڕۆژئــاوای ئیمپراتۆریــه بــه کــان لــه ســیحییه مــه

ـــسه کـــه ـــه نی ـــه کـــان ب ـــان رده ب ـــهوامـــی زم ـــان ب ـــاوه ی التینیی . کارهنســــیحیبوونی مــــه م، دوای بــــه ی چــــواره ده ســــه ت لــــه ســــیحیه مــــه

یـــدا کـــرد و تیـــان پـــه ســـه ، هـــز و دهConstantineکۆســـتانتین ـــه ـــه ده ل ـــه و ـــی ڕۆمـــان نزیـــک بوون ـــسه کـــه. وه ت ـــه نی شـــوازی ، ب

دینـــداری کـــرد لـــه تـــدارانی ڕۆمـــانی ده ســـه ده جیـــاواز، داوای لـــه . ن شداری بکه سیحی به تی دینی مه عیبادهو

، روپـــا و کـــی باشـــووری ڕۆژئـــاوای ئـــه ، خـــه یـــه م شـــوه بـــهــــه. زمــــانی ئاخاوتنیــــان بــــوو ب زمــــانی التینــــی ــــانی وه ل ک وت

ــه جــه ــای ئ ــر و تــونس و لیبی ــگ زائی ــه مــۆش، ڕەن زمــانی التینــی بــه مــان ڕاده هــه ــه ی ئ ــا، ل ــه وروپ ــه م وتان . ســپا بــ ه چــاکی چــ ش بــه ــد ســه م دوای چــه ب ــه ده ن ــه ی ــه ک ک ــاکووری ئ ــه ب ــه ف ــا ک ــه ریقی وت

هــــۆی بــــی، بــــه ره کــــان، زمــــانی عــــه بــــه ره تــــی عــــه ســــه ژــــر ده یــه م ناوچــه کــان و دینــی ئیــسالم، لــه بــه ره تــی سیاســی عــه ســه ده . وه ی زمانی التینی گرته سپا و جگه چه

تـــی ڕۆمـــانی، التینـــی ی ئیمپراتۆریـــه کـــانی دیکـــه شـــه بـــه لـــهتــی شــی ڕۆژهــه بــه کــان لــه ڕۆمــه. زمــانی زاڵ بــوو بــه رگیــز نــه هــه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢١٧

ـــه ســـمی ک زمـــانی ڕه یـــان، زمـــانی یۆنانیـــان وه کـــه تـــه ئیمپراتۆریــه ــه ب ــا، ل ــه کــار هن ــه ب ــا التینــی ن ــه ریتانی ــوانی شــونپی خــۆی ب یت

ــه ــا ل ــات ت ــایم بک ــه چــاکی ق ــه ر وێ ب ــری ل ــانی ده گ ــی ســه ڕووخ ت بــــت کــــه وه ی ئــــه کــــه هۆیــــه نگــــه ڕه مــــه کــــان بکــــات، ئــــه هڕۆمـــــــــه ـــــا د ب ـــــه ره ریتانی ـــــگ ل ـــــه ن ـــــه ن ڕۆمـــــه الی ـــــر کـــــرا و وه کان داگی

یــــه وانــــه لــــه. وتــــووه کــــه دووری ڕۆمــــا هــــه شــــی لــــه کــــه شــــونه پویــــستی ســــتیان بــــه کــــان هــــه ڕۆمــــه م لــــه کــــی کــــه یــــه ژمــــاره

ـــه ـــۆ ئ ـــ ب ـــرد ب ـــۆچکردن ک ـــه ره دوو و ناوچـــه ک ـــا ل ـــه ب ر کوور، هــه ــه بۆی ــه ، ب ــۆی ن ــه ه ــوونی پ ــوه ب ــه ی ــه ندیی ــک ل ــی نزی ــه ک ڵ ڕۆم و گ بـــۆ زۆر ژمـــاره ککـــی کـــۆچکردووی ڕۆمـــانی بـــه بـــوونی خـــه نـــهـــه ـــه ئ ـــه و ناوچ ـــاوه ی ـــۆ م ـــه ب ـــه ی ـــان ل ـــۆڕینی زم ـــژ، گ ـــی در وێ ک

. داوه ڕووی نه

ناوچوونی زمان گۆڕینی زمان و لهی ده ســــه ۆمــــانی لــــهتــــی ڕ کــــاتی ڕووخــــانی ئیمپراتۆریــــه لــــهکــــی باشــــووری ڕۆژئــــاوای ی خــــه مــــی مــــیالدی، زۆرینــــه پنجــــه

ســی ی ئــه نھــا پاشــماوه ، تــه یــان کــردووه التینــی قــسه روپــا بــه و ئــهزار ســاڵ پــشتر، هــه. جمــا بــوون کــی بــه نــد زمــانکی الوه چــه

ـــازه ـــک ڕۆم ت ـــه کات ـــه دام ـــوو، خ ـــه زرا ب ـــی ئ ـــه ک ـــه و ه ـــه رمان بــه ژمــاره ــانی دی قــسهکــی ز ی ــه یــان ده ۆر ب زمان ــه وانــه کــرد، ل ــه ی ل رانـــی بـــه د زمـــان زیـــاتر بـــوو بـــت، هـــیچ زمـــانکیش ئـــاخوه ســـه .بوون زۆر نه ژماره

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢١٨

ــه ــک لــه ل ــین، جۆر ــۆن و چ ــسری ک ــه می ــوه پ ــه ی ــدی پت لــه و نـــوان ده ـــه ن ـــه ت و زمـــان هـــه و ـــوو، ب ـــه ب ـــه م ل ـــه م وتان ی زۆرب

تــی ئیمپراتۆریــه م لــه وه، بــه ت و مانــهکــان خۆیــان پاراســ زمانــه. وه فراوانـــــی بـــــو بـــــووه زۆر بـــــه ت وـــــه ڕۆمـــــانی، زمـــــانی ده

ـــه ده ـــه و ـــی م ـــه تك ـــه رک ـــه زی ب ـــوو، ب ـــز ب ـــه ه ـــامراز و ه ـــوو ئ می ســــتی دا بــــوو، هــــانی زۆربــــه رده بــــه لــــه ک کــــه یــــه ســــیله وه

ــــه خــــه ــــه ک ــــه ک ــــه ی دەدا ک ــــی ب ــــنن و وه التین ــــار ب ــــانی ک ک زم .ن میان قبوی بکه که یه

، یــــــر و نائاســــــایی نییــــــه گــــــۆڕینی زمــــــان شــــــتکی ســــــه وام لـــه رده کاتـــک بـــه لـــه مـــه ، ئـــه درژایـــی مـــژوو ڕووی داوه بـــه

، کـــه ردا هـــاتووه ســـه تـــی سیاســـی گـــۆڕانی بـــه ســـه مـــژوودا، دهــــه ــــه، هــــه مــــه ئ ــــدا نی کی سیاســــی ش هــــیچ گومــــانی تر گــــۆڕان

. خۆی هناوه ڵ گه له گۆڕینی زمانیشی جۆرک لهــــه ــــه خ ــــک ب وهــــه شــــ ــــه ی ــــی سروشــــتی م ــــۆڕینی ک ــــی گ یلنھـــا زمـــان تــه ، چونکــه ی خۆیــان بـــۆ زمــانکی دی نییـــه کـــه زمانــه

ــه ــامرازکی پ ــوه ئ ــه ی ــدیکردن نیی ــه ن ــی ، ب ــامرازکی زۆر گرنگ ــو ئ کـــه ـــه. کـــه نـــی خـــه کـــان و کۆمـــه ســـه ی کـــه ری ناســـنامه پکھن و ئبــــ، دایــــک و بــــاوکی فــــری ده لــــه ســــه و کــــه ئــــه ی کــــه زمانــــه و زمانــــه بــــه ســــه و کــــه هــــز ئــــه کــــی عــــاتیفی بــــه ندییــــه یــــوه پــــهـــه ده ـــه وه ســـتته ب ـــه ک ـــ ب ـــاری دن ـــه. ک ـــه ه ـــه خـــه ر بۆی ـــک وا ب

کـــی ر هۆیـــه گـــه رداری زمـــانی خۆیـــان نـــابن، مـــه ســـتبه ئاســـانی ده .ئارادا بت زمان، له م گۆڕینه زۆر گرنگ بۆ ئه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢١٩

نگــاوه و هــه ــک ئــه نــدک جــار خــه شــدا هــه وه ڵ ئــه گــه هچــی لــ کــهــه ــده ه ن و دهــ ــان ده ر ســتبه ن ــانی خۆی ــن داری زم ــه. ب ــه هۆی شــی ک: ڕۆمــانی کــۆن ڕووی داوه لــه کــه یــه رجــه لومــه و هــه مــان ئــه هــهنــدک کــان، هــه ئابورییــه ره هــز، پانــه تکــی بــه وــه ئــسیری ده تــه

ــه جــاریش دینکــی ڕه ــهش ســمیی هاوب ــۆ ئ ــه، و خــه ب ــه ک ــسیری ت ئ . و زمانه ب بۆ قبوکردنی ئه خۆی دهــه ــه ت ــسیری ب ــه رده ئ ــه وام و درژخای ــۆڕینی زمان ــی گ ــه ن ــان ل ک

ی وه هـــۆی ئـــه تـــی ڕۆمـــان بـــۆ زمـــانی التینـــی، بـــووه ئیمپراتۆریـــه پــشدا ک لــه مــان بچــن، وه نــه و ره کــان بــه زمانــه ک لــه یــه ژمــاره

ــه ــ. رکــرا ســه مــشتومی ل ــۆ مــاوه هل ــدا، ب ــژووی جیھان ــد ی چــه م ن ، وتـــــه بـــــۆ لنـــــاوچوونی زمانکـــــان م ڕه زار ســـــاک ئـــــه هـــــهـــۆ ڕگـــه. کـــی بـــووه ره وتکـــی زاڵ و هۆکـــارکی ســـه ڕه ـــاو، ب ی بمـــی رده ســـه لـــه بـــوو بـــت کـــه وه ئـــه مـــانی زمـــان ڕەنـــگ هر نـــه

واز ره بـــه ره ری زمانـــک بـــه ئـــاخوه کـــان رووی دا، کـــه ڕۆمانـــه لــــه. زمــــانکی دی ر زمــــانی خــــۆی دنــــ و دەچــــت ســــه لــــهـــادا خزانـــه ره ســـه ـــان ده ت ـــن بـــه ک ـــان، وات زمـــانی ب ـــووت زم ج

ــــه ــــانی بادەســــت و ڕەســــمی ئو وت، ل ــــان و زم ــــی خۆی جیلن کــه فربــوونی زمــانی بادەســت ده ســت بــه دواتــر، منــدان ده

ــه لــه ــاتی زمــانی ئ ــهئیــدی. مــی خۆیــان کــه ســی و یــه جی ، وه دوای ئــه کــه کــه خــه ــه ب ــه ی ــنن و دەکون کجــاری واز ل ــان د زمــانی خۆی

کدەست و ڕەسمییبا ر زمانس.

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢٢٠

ــه ــا ئ ــه ئای ــان خــراپ؟ وه باشــه م ــه ی ــه م ــه ک ــار نیی ــک . دی کاتوتـــــی ســـــتکه ده نـــــاوچوونی لـــــه چـــــت واتـــــه نـــــاوده زمانـــــک لـــــه

ـــه ـــه کولتـــووریی ئ ـــه م زمان ـــۆ ی ونی زمانـــک دروســـتبو. کجـــاری بــه ــه ب ــوو وشــه ه ــان و ده م ــه ر ک ــان و ده بین ــان و ڕزم ــه ک ــان، نگ ک

و نــت تــا ئــه خایــه زاران ســاڵ ده دان یــان هــه ســه بــه کــه یــه پۆســهــــــه ــــــارکی دروســــــت ده زمان ــــــان، ک ــــــت، دروســــــتبوونی زم ب

ـــــه ـــــه رده ب ـــــه وام و ب ـــــه کۆم ـــــه وه ره ڵ و ه ـــــه زیی ـــــه ، ب زاران و هکــان زمونــه ئــه. بــن شــدار ده مھنانیــدا بــه هرهــ بــه ــک لــه ملیۆنــان خــه

ــره ــه و فک ــانی ه ــه ک ــوو ئ ــه و خــه م ــه ک ــه ئاوت ــه ی ئ ــت، ده و زمان بــه ــه کاتــک ئ ــه و زمان ــاوده ل ــت، هــه ن ــه چ ــه ســتکه و ده مــوو ئ ش وتان

ـــه ـــاو ل ـــه ده ن ـــن، ب ـــه شـــوه چ ـــه ی ـــه ده ک ک ـــه رف ـــی چاککردن و وه ت . زیندووکردنوەشی نابت

خانکـــان لـــی مـــۆزه لوپـــه کـــان کـــه ، زمانـــه وه یکـــهکـــی د الیـــه لـــهــــک کــــاربن، کاتــــک خــــه بــــ بــــه نــــد ئــــامرازکن و ده نــــین، چــــه

ر زمـــانکی دی، چونکـــه ســـه ونـــه کـــه گـــۆڕن و ده یـــان ده کـــه زمانـــهـــــه ـــــک ده ڕووب ـــــه ڕووی بارودۆخ ـــــه وه بن ـــــه زمان ـــــه نوی ک وه ک

ربــــــــین و پیوەنــــــــدیکردن بــــــــۆ خۆیــــــــان و ئــــــــامرازکی دهــهمندا ــان بــه هۆیــه. زانــن باشــتر ده کانیــان بــه و ک ئــه زۆری وه ک

ـــه ـــه هۆیان ـــه ی ـــه ک ـــه ل ـــان و چـــین ڕووی داوه ئیمپراتۆری ـــی ڕۆم . تـــه ـــن، پ ـــوور، دی ـــدن، کولت ـــوه خون ـــه ی ـــدیکردن ل ـــه ن ککـــی ڵ خـــه گ

و شـــتانه ئاســـانتر مـــوو ئـــه ت، هـــه ســـه ، ده گرنـــگ، کـــار، پـــارهــه ده بــه ــه گــه ســت دــن ئ ــۆ ب ــه زمــا ر ت ــه نکی ب ــز و ب زۆر ژمــاره ه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢٢١

زۆر جـــار ر بۆیـــه هـــه. زمـــانکی بچـــووک و بھـــز بـــدوی تـــا بـــه ســـت لـــه ده کـــه یـــه و زمانانـــه رانـــی ئـــه نـــدی ئـــاخوه وه رژه بـــه لـــه

گــــرن بــــۆ زمــــان بچــــووک و بھــــزەکی خۆیــــان هــــه زمانــــهزەکهدەست و ببا.

ـــه ـــه رده ســـه ل ـــان و ل ـــۆڕینی زم ـــستادا گ ـــی ئ ـــان نا م وچوونیـــه ده زۆر ڕوو ده ـــده رچـــه هـــه مـــه ن، ئ ـــری زمـــانی ن ـــژووی دوات م

م ی ئـــــه وانـــــه رنجـــــاکش و پچـــــه کـــــی ســـــه یـــــه التینـــــی نمونـــــه . کان نویه دایکبوونی زمانه له :یه پۆسه

تی وه ک زمانکی نوده زمانی التینی وه

شـــــی ڕۆژئـــــاوای مـــــی مـــــیالدی بـــــه ی پنجـــــه ده ســـــه لـــــه نــی رمــه النــی جــه گــه ــک لــه ن کۆمــه الیــه تــی ڕۆمــان لــه هئیمپراتۆریــ

ــــه ده ــــه ک ــــه وت ــــه ب ــــردن، ک ــــه ر شــــاو و داگیرک ــــه ئ ــــوون مان : ب، Visigothsکـــــان ، ڤیزیگۆتـــــهOstrogothsکـــــان ئۆســـــترۆگۆته، Vandalsکـــــــــــــان ، ڤانداـــــــــــــهSuevesکـــــــــــــان ســـــــــــــوڤهــــه ــــان بورگوندیی ــــهBurgundiansک ــــا و فرانک کFranks . ن ک

تـــه م ئیمپراتۆریـــه شـــکی ئـــه بـــه ر گروپـــک لمـــان لـــه هـــهدواتـــر، ــه ســه ده ــن، ه ــدار دەب ــه ت ــه ر بۆی ــه ئیمپراتۆری ــه ت پارچــه پارچــه ک

ر ســـه مـــیالدی لـــه٤٧٦ ســـای دوا ئیمپراتـــۆری ڕۆژئـــاوا لـــه. بـــوو .کار البراـــه ـــه ئ ـــه م گۆڕان ـــه سیاســـییه وره گ ـــی ل ـــۆڕانکی گرنگ ـــیچ گ ه

ــــه ڕه ــــانی ل ــــه وشــــی زم ــــهڵ گ ــــا خــــۆی ن ــــه. هن ــــسه ســــه ل ری ران

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢٢٢

ر ئاخـــاوتن بـــه ســـه ک پـــشتر، لـــه روه هـــه ـــک، کـــان خـــه رمـــه هـــه بــه یــه وانــه لــه کــان کــه نییــه رمــه جــه گروپــه. بــن وام ده رده التینــی بــه

تـــــداری ســـــه ی ده وه ره بـــــووبن، چینکـــــی ســـــه زۆر نـــــه ژمـــــارهــه ــه ب ــرد، ب ــان دروســت ک ــه هزی ــه م خ ــه ک ــه ک ــه ن ــاری ژ چوون رب

وه وانــــه پچــــه یــــان، وات زمــــان جرمنییکانیــــان، بــــه کــــه زمانــــهک ب خۆیـــان یـــه دوای مـــاوه نییانـــه رمـــه جـــه و زمانـــه مـــوو ئـــه هـــهــــه ــــه ل ــــاوچوون، زۆرب ــــه ن ــــان ب ــــه شــــوه ی ــــه ی ــــاوچوون کــــه ک ل ن

.هشت ج نه پاش خۆیان به وارکی ئوتۆشیان له شونهــــه ــــه ئ ــــک ڕاســــته م ــــانکی نووســــین وهGothic گۆتی ک زم

ـــه خـــۆی چـــه ـــاتر ب ـــه ســـپاند، ئمش زی ـــۆی ت ـــه ه ـــه رج ـــی م کردنستنووســـکی ده تائـــستا لـــه شـــکی ئینجیـــل بـــوو، کـــه نـــد بـــه چـــهم ئاخـــاوتنی گۆتیـــک ، بــه مــی مـــیالدی پـــارزراوه ی پنجـــه ده ســهـــــه وه ـــــانی داگیرک ـــــه ک زم ـــــی دی ل ـــــه ران ـــــن چـــــوو ب ـــــه. ی ـــــا ت نھ

ی خۆیـــان تـــدا کـــه ر زمانـــه گیرکـــه دا کـــه ره و کـــی گـــه یـــه ناوچـــه . ریتانیا بوو پاراست ب، به

ـــه ـــاڕه ل ـــه ق ـــره ک ـــه جـــه ، وتگی ـــه رم ـــان ده نیی ـــه ســـه ک ـــان ل تیـــه ده ـــه ســـت ن ـــه م دوای مـــاوه دا، ب ـــه ی ـــه ک جیل ـــه نوی کـــان چوون

. التینی بوو که که که ی خه ژرباری زمانی زۆرینهنـــاو زمـــانی التینـــی کـــان لـــه نییـــه رمـــه ی جـــه وه هـــۆی توانـــه

ـــه گـــه ده ـــه وه ڕت ـــۆ ئ ـــه رمـــه وتگیـــری جـــه کـــه و ڕاســـتییه ب کـــان نــه ــه گــه ل ــه ڵ هــی ڕۆمان ــد ســه چــه کــان ل ــاواز ده ن ــردوو زۆر جی ی ڕاب

کــــــان ل ڕووی نییــــــه رمــــــه جــــــه ره نگــــــاوه جــــــه چونکــــــه. بــــــوو

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢٢٣

و زای بــواری ئیــداره م شــاره هــز بــوون، بــه عســکرییوە بــهـــا ـــاجگری و بازرگ ـــهب ـــده نی و ه ـــه ســـه ن ـــان ن ـــه ی ڕگاوب ـــوون، ل بکانیــان هــیچ زمانــه. بــوون زا نــه یــیش شــاره شــه بــواری دینــی و قــه

ــه شــوه ــاوه نووســینکی ن ــه بــوو ت ــابوری کــو ل ــانونی و ئ ــواری ق بــــــــه ــــــــه جگ ــــــــی بگرت ــــــــه وه ی التین ــــــــه ، بۆی ــــــــه ئ ڕووی وان ل

ــه ســکه عــه ــان ســه وه ریی ــه رکــه توانی ــن ب ــه ده وت ــنن، ب ســت ب ــۆ م بــه ــانی م ــه ده ژی ــی ه ــه روه ن ــوون، ک ــشتر چــۆن ب ــه ک پ ــا زۆر، م ه ت

. وام بوون رده به مان شوه هه ر به ههــره ــه ا ده د ل ــرێ ئ ــه وه ک ــی و ف ــانی التین ــین ک زم ــه ب ــی ره نگ

ـــه ـــه رمـــه جـــه ره ر هرشـــبه ســـه ڕۆمـــانی ب ـــه ن ـــدا زاڵ بـــوو، ب م کانبــوو، کجــاری نــه کــی یــهوتن رکــه ک بــت ســه یــه رشــوه هــه بــه مــه ئــه

کــی نــد شانــشینیه بــۆ چــه وه شــایه ــوه هــه کــه تــه کاتــک ئیمپراتۆریــهنـــــد میرنـــــشینی و دۆقنـــــشینی تـــــا بـــــۆ چـــــه بچـــــووک یـــــان هـــــه

کــــزی هــــاتوچۆ و ڕگاوبــــان و بازرگــــانی ڕووی لــــه. بچــــووکترخـــی خۆیـــان کـــان بایـــه شـــار و شـــارۆچکه. کـــرد وه مبوونـــه و کـــهـــه ـــهســـت دا و دانیشتوا ده ل ـــشیان ک ـــووه نی ـــه. وه م ب ـــه ه ـــه ر بۆی ل و وه ـــــک بـــــۆ خوندنـــــه ی خـــــه عریفـــــه مـــــه مـــــه نجـــــامی ئـــــه ئـــــه

کــــان تنھــــا لــــه قوتابخانــــه. مــــا زۆر شــــون نــــه نووســــینیش لــــهشـــوازی ئـــابوری زاڵ، شـــوازی . وه کـــان مانـــه و دـــره نیـــسه کـــه

زۆر شـــون ئگر لـــه. ژی و مـــه مـــره رگـــی بـــوو، مـــه مـــه کولـــهخ هبـــوو بــــ، ی بایــــه کــــی سیاســـی گرنــــگ و جگـــه یـــه واره قـــه

ی ده ســـه لـــه. لـــی بـــوو حـــه گتـــی مـــه بـــه ره ی ده واره ئویـــش قـــه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢٢٤

ـــه حـــه ـــه م وت ـــه ، ئ ـــاوا ب ـــای ڕۆژئ ـــ ده وروپ ـــی سیاســـی ســـه ب تکــه ــه ب ــوو، ب ــز ب ــسه ه ــشتی ب ــه گ ــه روب ــرت ری ه ــوو شــونکی گ م

ــووه ــه وه ب ــا کــه ت ــه نیــسه نھ ــه ده بــت کــه کــان ن ڕکخــراوی کــی زگای .سیحی بوو دینی مه

ر زمـــانی نجـــامی گرنگـــی بـــۆ ســـه ئـــه م بارودۆخـــه بگومـــا ئـــهــه ــی ه ــوو التین ــه. ب ــه شــاهدی ڕاســته وه م ڕووه ل ــان وخــۆی ئ وتۆم

ـــه ، وه بگتـــه بـــۆ ئمـــه مـــه رده و ســـه کـــانی ئـــه ڕووداوه کـــه نیی، میـــان نووســـیوه زۆر کـــه یـــه ده نـــد ســـه و چـــه ـــک لـــه خـــه چونکـــه

ــه ــه ب ــه م ل ــه گ ــه شــدا ده وه ڵ ئ ــرێ ب ــشتی چــه ک ــه گ ــد زانیاریی ــی ن کی وه ئــه. چ رووی داوه مــه رده و ســه لــه ســت بنــین کــه ده لــ بــه

ــه ــه رده و ســه ل ــه م ــه ب ــه نووســین ب ــاتووه ره ــه م ه ــووه ب ــی ب ، التین م زمــانی التینــی لــه مــا بــوو، بــه نــه کــه تــه ئیمپراتۆریــه نــده رچــه هــهی وه ره ده ت لــــه نانــــه ی و تــــه کــــه کۆنــــه ســــنوورهری رانــــسه ســــه زمـــانی تاکـــه ر بـــه کـــی درـــژ هـــه یـــه ش بـــۆ مـــاوه و ســـنوورانه ئـــه

م بــــــه ســــــه ی شـــــه ده درژایــــــی ســــــه بـــــه. وه نووســـــین مایــــــهــه شــیوه ــژه ی ــی، کۆمــه کــی ڕ ــه ی ــووه مــی نووســین هــه رهــه ــک ب ، بی ده هســ لــه. یاننووســی شــوازی کالســیکی ده کــان بــه ره نووســه

، م هــاتووه رهــه م بــه نــد تکــستکی کــه م چــه شــته م و هــه وتــه حــهـــــه ـــــه زمان ـــــه ک ـــــشتی زۆر ســـــه شـــــیان ب ـــــره گ ـــــده. ی وا پ ـــــ چ شــــوازی کالســــیک بــــه خۆیــــان ویــــستویانه کــــان بــــه ره نووســــه

واریـــی نووســـرەکانیان، م نزمـــی ئاســـتی خونـــده بنووســـن، بـــه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢٢٥

نـــدک یـــان هـــه دووهت کـــر حمـــه کانیـــانی زه یـــشتنی نووســـینه تگـــه .ی ر لی ت ناگه جار ههـــه ـــد ســـه و چـــه ل ـــه ده ن ـــه ده ی ـــۆڕانکی ســـه چـــه بوای ـــد گ ـــی و ره ن ک

ی کــه هــزه بــه تــه ســه و ده ئــه. ر زمــانی ئاخــاوتن دابــت ســه گرنــگ بــهمـــا، ئـــارادا نـــه ی بـــوو لـــه پـــشدا هـــه زیـــی ڕۆم لـــه رکـــه تـــی مـــه حکومـــهــه ســوپاکه ــه ی ن ــا، قوتابخان ــان د م ــهک ــره اخــران، بازرگان ــدی فک ــان چی ک

ــــه و ده ــــان ل ــــی نوی ــــه ربین ــــه ب ــــه شــــکی ئیمپراتۆری ــــه ت ــــۆ کۆن ــــه ب کـــــه ـــــه ب ـــــه شـــــکی دیک ـــــه ده ی ن ـــــرد، ه ـــــه ر گۆشـــــه ب ـــــوژبنکی ئ و و ق

جـــ هـــرا خـــی بـــۆ خـــۆی بـــه ببایـــه بـــه شـــاوه ـــوه هـــه تـــه ئیمپراتۆریـــهـــه ـــوو، پ ـــوه ب ـــه ی ـــه ندیی ـــشی ل ـــه کانی ـــۆ ئاســـتک وه ره ڵ ده گ ـــزم ب ی زۆر ن

دا هـــات رمانـــه و هـــه ئـــه ر ســـه بـــه ی کـــه م بارودۆخـــه ئـــه. زی بـــوو دابـــهـــه ـــوو، ه ـــه ب ـــان ئ ـــه و بارودۆخـــه م ـــوو ک ـــه ب ـــه ل ـــش وتگیریی ـــانی پ ک

.بوو کاندا هه رمه ری هه رانسه سه کاندا له ڕۆمهــــه ده ــــه ڕه کــــرێ ل ــــه وشــــکی وادا ئ ــــه و ئ ــــه ی کــــه نجامان ر ســــه ب

ی کــانی نــو چوارچــوه ئاخاوتنــه شــوه. بکــرێڕێ زمانــدا دــن چــاوهـــه پـــشووه ئیمپراتۆریـــه ـــه کـــه ت ـــه ی ڕۆمان ـــه کـــان زۆر ب ـــه خرایـــی ل ک یرمــــک ر هــــه هــــه. کــــان زیــــادی کــــرد و جیاوازییــــه وه وتنــــه دوورکــــهتـــادا زمـــانی التینـــی ره ســـه لـــه. ئاخـــاوتنی خـــۆی بـــۆ پیـــدا بـــوو شـــوه

ــه ــه ل ــه کــاتی ڕووخــانی ئیمپراتۆری ــ کــه، ت ــه جی م یــی زۆر کــه هجــه اوازیی لو ، ئــه کــه ک دوای ڕووخانــه یــه ده نــد ســه م چــه بــوو، بــه ر نــه یــان هــهــــه ــــه زمان ــــه ئیمپراتۆریی ــــووه ی ــــه هاوشــــوه کگرت ــــۆ چــــه ی ــــد گــــۆڕا ب ن

کـــان زمانییـــه رمـــی، چیـــدی گۆڕانـــه لـــی و هـــه حـــه کـــی مـــه یـــه هجـــه لـــه .کرا پشی ل بگیرێ ده نه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢٢٦

ـــه ـــین، چونکـــه وا ده بۆی ـــه ـــه وه ئ ـــر ڕووی دا ئ و ڕاســـتییه ی دواتـــــــه ده ی بـــــــاره نـــــــد ڕاپـــــــۆرتکی نووســـــــراو لـــــــه لمـــــــنن، چـــــــه س

ــه ئاخاوتنــه شــوه ــاوازه شــه بــه کــان ل . یــه هــه کــه تــه کــانی ئیمپراتۆریــه جیـــه ـــه ئ ـــه م ـــده رچـــه ه ـــۆ مـــاوه ن ـــه ب ـــانکی نـــوی ی ـــیچ زم ـــی درـــژ ه ک

م وتــه ی حــه ده ســه لــه ی کــه ســه نــد کــه و چــه ئــه. بــوو یــدا نــه نووســین پــهـــه م نووســـیویانه، شـــته و هـــه ـــۆ هـــه وانـــیش بـــه ئ مـــوو شـــتک گـــشتی ب ، کــــه کارهنــــاوه ی بۆیــــان کــــرا بــــ زمــــانی التینییــــان بــــه نــــده وه ئــــه .کان بوون شه وانیش گشتیان پیاوانی دینی و قه ئه

کـــــه ی مـــــیالدی بارودۆخـــــه٨٠٠کـــــانی ری ســـــاه وروبـــــه ده لـــــه، ریفـــۆرم نیـــسه کـــانی کـــه دینییـــه قوتابخانـــه. ردا هـــات ســـه گـــۆڕانی بـــه

ــــوون، خــــه ــــه کــــران و باشــــتر ب ــــره ککــــی زۆر ب ــــی ف زمــــانی التینــــران ــــدن و نووســــین ک ــــه. خون ــــه ی دوازده ده ســــه ل ــــه وه م ــــی ب التین

ــه شــوه ــه ی ــراوان ل ــسه ســه کــی ف ــه ران ــه ری ئ ــۆ نووســین ب ــا ب ــار وروپ ککــار وروپــاش التینــی بــه ی ئــه نــدک وتــی دیکــه هــه ت لــه نانــه هــات، تــهـــه ـــه هـــات ک ـــشتر، ه ـــه پ ـــز ب ـــه رگی ـــه شـــک ن ـــوون ل ـــه ب ـــی ئیمپراتۆری ت

. و دانمـــــارک نـــــده مانیـــــا و پۆـــــه ک وتـــــانی ئـــــه پـــــشووی ڕۆم، وه زۆر مـــوو شـــونک زمـــانکی زاـــی نووســـین بـــوو، لـــه هـــه التینـــی لـــه

. یــــان نووســــیوه زمــــانکی دی نــــه یــــری التینــــی بــــه غــــه وتــــان بــــه یــی و خۆمــای هــیچ وه تــه التینــی زمــانی نــه مــه رده و ســه لــه نــده هرچــ هــهــه ــه ک ــووه ســک ن ــه ب ــی ل ــه ، التین ــۆ ئاخــاوتن ب ــوار ب ــاتووه زۆر ب ــار ه ، ک التینــی بوایــه ده کــه نیــسه، ر ب کــه کــانی ســه نــو خــه ت لــه تایبــه بــه .کان فر بن قوتابخانه کردن و نووسین له قسه به

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢٢٧

شـــــی ک زمـــــانکی هاوبـــــه ک التینـــــی وه یـــــه ده نـــــد ســـــه بـــــۆ چـــــهــــه ــــه نووســــین ل ــــه ئ ــــا ب ــــوو رده وروپ ــــه. وام ب ــــه ب ــــوونی کــــات، تپ ڕبم یــدا بــوو، بــه ی نووســین بــۆ پــه کــانی دیکــه ڵ زمانــه گــه پــشبکی لــهــه بــه. خــۆی پاراســت یــی شــنه ر خــۆ و بــه ســه م دواتــر، التینــی زۆر ل

.ت داس ده ی خۆی له مینه ی کرد و زه کشه پاشهــا ســه ــی ت ــه رده التین ــی ل ــۆرمی دین ــی ریف ــانی ســه ره ســه م ی ده تاک

ــانی زاڵ و ســه شــازده ــه رده م زم ــسه ســتی ک ــووه نی ــه ب ــر ک ــسه ، دوات نیکانیــــان بــــۆ ییــــه وه تــــه نــــه جیــــاتی التینــــی زمانــــه کــــان لــــه پرۆتــــستانته

ـــه ـــاری خواپ ـــه کاروب ـــا رســـتی ب ـــه. کـــار هن ـــسه م کـــه ب ی کـــاتۆلیکی نی ڕکـــوپکی زمـــانی مـــوو شـــونک زیـــاتر، زۆر بـــه هـــه ، لـــهدا کـــۆی نـــه

تــــاری ئــــه التینــــی لــــه١٩٦٠کــــانی تــــا ســــاه. کــــار هنــــا التینــــی بــــه . کار هاتووه موو جیھان به هه کانی کاتۆلیک له نیسه که

ــه ــا، ل ــدنی ب ــای زانــست و خون ــۆ مــاوه دنی ــه التینــی ب ــژ ی کــی در. کـــــــار هـــــــاتووه بـــــــهک ئاخـــــــاوتن ک زمـــــــانی نووســـــــین و وه چ وه

نھــا کــانی دی، تــه زمانــه کــادیمی بــه نووســینی تکــستی زانــستی و ئــهــــــه ــــــه. ســــــتی پــــــ کــــــرد م ده ژده ی هــــــه ده کۆتــــــایی ســــــه ل هزرڤاندیکــارت : نــسییکان ره نــو فــه ک لــه ی پــشوو وه ده کــانی ســه وره گــه

الیبنیـــــز، : مانییکـــــان نیـــــوتن و ل نـــــو ئـــــه: و ل نـــــو ئینگلیزەکـــــان . التینی نووسیوه کانیان به گرنگه موو کاره هه

ـــه ـــه ک ـــووه، وات ـــوون ب ـــانی نووســـین و فرب ـــی زم ـــه التین ـــه ت ت نانــــه ــــه وه دوای ئ ــــدی وه ش ک ــــه چی ــــای و ن ــــانی خۆم ــــه ک زم ــــیش وه ت ی

ـــه زمـــانی نووســـینی کۆمـــه ده نـــدین ســـه بـــۆ چـــه. هـــاتووه کـــار نـــه بـــه دوان، کــه یــی ده وه تــه نــهشــنی چــه مــه زمــانی هــه بــه کــه کــک بــووه خــه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢٢٨

رخـــۆ ڕووی ســـه کـــی دی، لـــه یـــه ده نـــد ســـه دوای چـــه ره بـــه ره دواتـــر بـــهـــه ـــه ل ـــرد و زمان ـــزی ک ـــه ک ـــه ن ـــه وه ت ـــه یی ـــان جگ ـــه ک ـــی گرت . وه ی التین

ـــستاش هـــه ـــا ڕاده ئ ـــه ت ـــه ی ـــی ل ـــانی التین ـــه هـــه ک، زم ـــدک ک ـــسه ن ی نیـــه ـــه هـــه کاتۆلیـــک و ل ـــست ب ـــواری زان ـــدک ب ـــ ن ـــت، زی ک اتر وهکـــار د

ـــۆ زاراوه ـــک ب ـــوده زمان ـــه ن ـــه و ـــانیی ده تیی ـــده ک ـــان و زین ـــی رم ورزان .کار دت به

ـــــۆ مـــــاوه ـــــه ب ـــــژ، هـــــه ی کـــــه مـــــوو خـــــه کـــــی در ڕۆشـــــنبیر و ڕۆشــــــــنبیره بگومــــــــان بــــــــه( کــــــــان وروپییــــــــه ئــــــــه واره خونــــــــدهـــزه ـــه ئینگلی ـــه)وە کان ـــه ، ب ـــه الی ـــی ک ـــه ن ـــه وه م ـــان ه ـــان جـــووت زم موویـــوون ـــ. ب ـــانی ن ـــه هزم ـــان هـــه وه ت ـــی خۆی ـــه ی ـــوو، ل ـــه ب ـــاڵ ئ ـــه وه پ شـــدا ل

.کران خوندن و نووسین ده التینی فره ش به قوتابخانه یــــه م شــــوه کــــان بــــه ی قوتابخانــــه ی ڕاســــتی بــــ، زۆربــــه وه ئــــه

، وه کـــی دیکـــه الیـــه لـــه. بـــوو ش بگومـــان کـــشه مـــه ئـــه بـــوون، کـــهــ بــوو، ده کــک التینــی فــر ده کاتــک یــه لــه کــی دیکــه ڵ خــه گــه هیتــوانی ل

ــا بــه ری ئــه رانــسه ســه . نــدی بکــات یــوه کــردن پــه نووســین و قــسه وروپشــکی زۆری جیھــان بــه مــی ئــستادا، زمــانی ئینگلیــزی لــه رده ســه لــهـــی التینـــی ده هـــه ـــاکو ئـــستا بـــه م هـــه بـــه. گـــێ مـــان ڕۆل نـــی الیـــه تتـــی خـــۆی وـــه دهک زمـــانکی نـــو وه یـــه و ڕاده ، ئینگلیـــزی بـــه وه مـــه کـــه ده وت ســــه ش یــــان حــــه شــــه ک التینــــی لــــه وه ســــپاندووه چــــه نــــه .سپاند بوو وروپا خۆی چه ئه وپش له مه له

ســـتی هنـــا بـــوو، ده وروپـــا بـــه ئـــه ی لـــه و پگـــه زمـــانی التینـــی ئـــهـــاتر بـــه ـــدین ســـه بـــۆ چـــه. بـــوو وه نیـــسه هـــۆی کـــه زی ـــده ، عـــه ده ن ی قی

گـــــری ژیـــــانی نـــــه ی حاشـــــاههکـــــ ره ڕکـــــی ســـــه ســـــیحی، بـــــاوه مـــــه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢٢٩

ــــه کۆمــــه ــــی خــــه ی ــــوو، هــــه ت ــــک ب ــــسه هــــا کــــه روه ســــیحی ی مــــه نیــه ــوو رده ت و ســه ســه ده ڕکخراوکــی ب ــه. ســت ب ــه ه ــاوه ره ســه ر ل ت

ــه ــسه ک ــه نی ــی ه ــانی التین ــاوا زم ــه ی ڕۆژئ ــژارد و ب ــه ب ــا، ه ــاری هن ر کزار ی هـــه مـــاوه لـــه نیـــسه کـــه. وام بـــوو رده ش بـــه م زمانـــه ر ئـــه ســـه لـــه

زۆر رشـــان بـــوو، کـــه ســـه ســـمی لـــه ی ڕه رده روه رکـــی پـــه ســـاک، ئـــهــــه ــــوو، چونک ــــگ ب ــــه گرن ــــه ئ ــــه وان ــــرس و ســــه ی ب ــــه رپ رشــــتیاری رپ

دا ک کـــام زمـــان وانـــیش بیاریـــان ده ر ئـــه کـــان بـــوون، هـــه قوتابخانـــه . کار ب ب بۆ نووسین به ده

بـــۆ نووســـین و زمانـــه بـــوو ئـــه بـــۆی نـــه گـــه ، کۆمـــه یـــه م شـــوه بـــه نــک لــه مــه تــه منــدان لــه. کــا ی پــ ده خــۆی قــسه بــه کــار بنــی کــه بــه

پـــــشتر توانـــــای کـــــرن کـــــه زمـــــانی نووســـــین ده فـــــره قوتابخانـــــهــسه ــه ق ــان ل ــه کردنی ــووه ال پ ــدا ب ــه ده. ی ــانکی ت ــرێ زم ــۆ ک ــاواز ب واو جی

بــن کــه بــۆ نووســین فــر نــه و زمانــه رگیــز ئــه نووســین فــر بــبن و هــهی زۆربـــــه وروپـــــا لـــــه ئـــــه لـــــه. کردنیانـــــه مـــــی قـــــسه کـــــه زمـــــانی یـــــه

بـــه. بـــووه یـــه م شـــوه ڕاســـت بـــه کـــانی نـــاوه ده کـــانی ســـه مـــه رده ســـهمـــان هـــه مـــۆ لـــه ریقـــا و ئاســـیا ئـــه فـــه کـــی ئـــه خـــه دان ملیـــۆن لـــه ســـهــه ــدان، تــه حا ــه ت ــه وه نھــا ئ ــه بــت کــه ن ــه یــان زمــانی قوتابخان التینــی نیی . نسی یان پورتوغالییه ره ئینگلیزی، فهکو به ئسیری التینی ته

ــی هــه ــه التین ــا ئ ــه و ڕاده ت ــه و ی ــۆ ئ ــاوه ب ــژه و م ــه در ــاتووه ب ، کارهو ئــه. وروپــا کــردووه کــانی ئــه کییــه ره ســه مــوو زمانــه هــه ئــسیری لــه تــه

، کـــه یـــه ک هـــه ڵ یـــه گـــه شـــی زۆریـــان لـــه کـــی هاوبـــه یـــه وشـــه زمانانـــهــه ــان زۆرب ــه وشــهی ــانن، وشــه التینیی ــه ک ــه کــانیش کــه یۆنانیی ــه ل دا بنچین

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢٣٠

نــــاو زمانــــه چۆتــــه وه التینییــــه وجــــا لــــه رگیــــراون ئــــه التینــــی وه لــــهی ڕگـــه کـــانی ئینگلیـــزی لـــه التینییـــه ی وشـــه زۆربـــه. کـــان وروپییـــه ئـــه . ناو ئینگلیزی چۆته وه نسییه ره فه

ـــه ی ڤیرگیـــل کـــه شـــیعره یتـــه م بـــه ئـــه دا شـــه م بـــه ســـپکی ئـــه ده ل : یه م شوه به ی که التینییه هاتووه،

Tu regere imperio populos, Romane, memento!

: بت به ئینگلیزی ده به یته م به رفی ئه ی حه مه رجه قی ته ده "You, Roman, remember to rule the people

in empire " ــت فــه تــۆ ڕۆمــان لــه " واتــهه یــادت بــک وایــی خــه رمــان بــ بــه ده یــه م ڕســته لــه م وشــانه ک لــه ر یــه هــه" ت ئیمپراتۆریــه لــه بکــه

regere. ی ئینگلیــــزی نــــدین وشــــه ک یــــان چــــه یــــه بــــۆ وشــــه بنچینــــهــه ــه حکومــه وات ــه چــه م وشــه تکــردن، ل ــدین وشــه ی ی ئینگلیــزی ی دیکــه ن، ختـــــی پاشـــــایی جنـــــشینی تـــــه واتـــــهregentک یـــــدا بـــــوون وه پـــــه

regimentـــــه ـــــه وات ـــــاوه. وجـــــی ســـــوپا ف ـــــه ن ـــــه ره بک regereی کـــه ده ـــهrectus بت ـــه وات ـــوو ب ـــه حکـــومانی کـــرد، ب ـــۆ چـــه بنچین ـــد ب ن

ـــــه وشـــــه ـــــه ی ـــــی دیک ـــــزی وه ک ـــــهcorrectک ی ئینگلی ڕاســـــت و واتdirectـــــــه ـــــــزی وشـــــــه. وخـــــــۆ ڕاســـــــته وات ـــــــهreignی ئینگلی وات

ــــه ت کــــه ســــه ده ــــه وشــــه ل . هــــاتووه regnareک کــــی التینــــی وه یimperio بــه ئینگلیــزی بــووه ی التینــی لــه empireش مــه لــه کــه

imperialismک وه ی لـــ دروســـت بـــووه ی دیکـــه نـــدین وشـــه چـــه .imperialistیان

people بـــــه ئینگلیـــــزی بـــــووه لـــــهpopulosی التینـــــی وشـــــه نــــاو ه هاتۆتــــpeople وه نــــسییه ره ڕــــی فــــه لــــه ــــک کــــه خــــه واتــــه

ـــــــزی ـــــــی وشـــــــه مـــــــان وشـــــــه هـــــــه. ئینگلی ک ی وه ی دیکـــــــه ی التین

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢٣١

population ـــه ـــشتوان و وات ـــهpopulist دانی ـــه وات ـــه گ ری روه لپ ی التینــــــی لــــــهRomane. ئینگلیزیــــــدا لــــــ دروســــــت بــــــووه لــــــه

وه کــــه نــــاوی شــــاره ویــــش لــــه ئــــه کــــهRoman بــــه ئینگلیــــزی بــــووهـــــه هـــــاتووه ـــــی ب ـــــه. یـــــه- ڕۆمـــــاRoma التین ـــــزی چـــــه ل ـــــد ئینگلی ن

وه و نــاوه وخــۆ لــه وخــۆ یــان ناڕاســته ڕاســته کــه یــه کــی دی هــه یــه وشــه ڕۆمــــــــــــان، چیرۆکــــــــــــی واتــــــــــــهRomanceک وه رگیــــــــــــراوه وه

ـــــان خۆشـــــه ـــــستی، ی ـــــه کـــــهRomaniaوی ـــــی ڕۆمانیای ـــــاوی وت . نـــی وشـــه ـــهmementoی التین ـــه وات ـــ، هـــه ل ـــادت ب ـــه ی ـــدک جـــار ل ن

ــه ــزی ب ــیچ گۆڕ ئینگلی ــک بــهبــ ه ــه ان ــای ب ــه وه بیرهنانــه مان . کــاردێ بــه هــه ــه م وشــه ر ئ ــووه ی ــه ب ــشه ب ــه ڕی ــۆ پ ــدابوونی چــه ب ــدین وشــه ی ی ن

ری، وه بیــــــره واتــــــهmemoryک ئینگلیــــــزی وه لــــــه دیکــــــهmemorizeــــــــه ــــــــه ل ــــــــان ب ــــــــردن ی ــــــــهrememberرک ــــــــه وات ب

. وه بیرهنانه بــــه شــــیعره تــــهی م بــــه ک لــــه یــــه ر وشــــه ی، هــــه کــــه کورتییــــه بــــه

ــــدین وشــــه چــــه ــــه ن ــــه ی دیک ــــه ی ڕۆژان ــــزی ب ــــه ســــتراوه ی ئینگلی . وه تــــه هــــه ــــان ب ــــان ی ــــه شــــوه مووی ــــه کــــی ڕاســــته ی ــــه وخــــۆ ل کــــه التینییمـــی کـــه ، یـــانیش زۆر بـــه وه نـــسییه ره ڕـــی فـــه رگیـــراون یـــانیش لـــه وهک زمــــانی ئیتــــای وروپــــی وه ی ئــــه نــــد زمــــانی نــــوی دیکــــه چــــه لــــهــــراون وه ــــه. رگی ــــه و وشــــه ئ ــــه ی ــــه ی ل ــــه م ب ک نائاســــاییه شــــیعره یت

، لــــه دا هــــاتووه کــــه یتــــه تــــای بــــه ره ســــه لــــه کــــهTuی التینــــی وشــــهــه ــه ب ــه رامب ــه م وشــه ر ئ ــه ل ــزی وشــه التینیی ــهthou ی ئینگلی ــه ه ــه، ک ی

شــــی ی هاوبــــه ش ڕیــــشه مــــه ئــــه. نــــاوچووه کــــی کــــۆن و لــــه یــــه وشــــهــــشان ده هــــه ــــهدات ردوو زمــــان نی ــــه کــــه ل ــــشینانی زمان ــــدۆ پ – هین .کانن وروپییه ئه

٢٠١٤ یمموز تهی )١٦( ژماره ........................................................... گۆڤاری زمانناسی

٢٣٢

، بـــه خـــشیوه ئینگلیـــزی بــه کـــی زۆری بــه یــه التینــی وشـــه واتـــه کــه وشـــه. ری گرتـــووه خـــۆ وه و خـــۆ یـــان ناڕاســـته و کـــی ڕاســـته یـــه شـــوهـــه ـــه التینیی ـــان ب ـــی موجـــه زۆری چـــه ک ـــه ره مک ـــه دن ن ـــای شـــتی ک م عنــــه ــــه ش، وه هاوب ــــه ک ل ــــدرێکــــ ده م نمونان ــــانی . رێ ببین ــــی و یۆن التینم هـــۆی ئـــه کـــرێ بـــه ده ، کـــه خـــشیوه مکـــی ماناداریـــان بـــه و چـــه وشـــهــه و چــه وشــه ــع وه وه مکان ــن، یــن و تــی بگــه ســف بکــه ڕاســتی و واقی ی . وه مایه ریدا ده روبه بسه جیھان له مکانه م چه ب ئه ک به واقیــع خــۆ بــه و ســته ڕا یــه مــک هــه نــدک چــه ، هــه وه کــی دیکــه الیــه لــه

ـــه و ڕاســـتییه ـــه ســـتراوه کـــان ب ـــه وه، ت ـــه ڕاده ب ـــه ی ـــه ک ب ـــوونی ئ ـــ ب و بو ســـفکردنی ئـــه بـــ بـــۆ وه مکـــی دی نـــه و چـــه وشـــه نگـــه ڕه مکانـــه چـــه

ــ، وشــه. واقیعــه ــ و ترشــی ب ــه خۆشــی ب ــانی زمان ــه ک ــه ئ ــان وروپیی کــه کــه ــه ســه ل ــژراون ی وشــه ر بنچین ــانی داڕ ــی و یۆن ــد ، چــهکــانی التین ن

ـــه ـــه ڕوانگ ـــه ی ـــان ب ـــه کی ـــه ئم ـــشیوه ب ـــه خ ـــه ک ـــه ل ـــی ئ ـــه ڕ ـــک و م چ میــــــن و کــــــانی واقیــــــع درک بکــــــه تــــــوانین ڕوخــــــساره ده وه وشــــــانه . وه ینه کیان جودا بکه یه ین و له ر بکه سه یان له وه لکۆینه

:سرچاوە

.ئم وەرگان، بشک ل کتبک لبارەی مژووی زمانکانTore Janson, The History of Languages, An Introduction, Oxford Textbook in Linguistics, Oxford University Press, UK. 2012.