Bu kitabm haz1rlanmasmda biiyiik yard1mlan ge<;en ablam Profesor Dr. Ayhan Ulubelen'e teiiiekkiir ederim.

5.8.1967 Ero! ULUBELEN

Ara�ttrmay1 yapan ve Tiirki;eye ceviren

EROL ULUBELEN

. . . . .

INGILIZ GIZLI BELGELERiNDE TURKiYE

CAGDAS YAYINLARI GAZETE, DERGl, KlTAP, BASIN ve YAYlN

ANONlM S1RKET1

Tiirkocag1 Caddesi No: 39 _ 4 1 Cagaloglu - Istanbul

Tarih - Arn - Gezi - Olay dizisi : 31

EylOI, 1982

Dizgi, Bask1, Cilt

ARPAZ MATBAACILIK TESiSLERl

Yerebatan Ca.cl. Salkun Sogut Sok. 18/ A Tel: 20 81 87

O N S O Z

A§agida okuyacagimz belgeler 46 biiyiik cilt tutan ve orta­lama biner sayf alik lngiliz gizli belgelerinden alinmi§tir. Bu kitaplar iki kisim olup birinci grubu te§kil edenler 1896' dan Kurtulu§ Sava§imiza kadar ge<;en donemde Osman1i lmpa­ratorlugunu par<;alamak i<;in ba§ta lngiltere olmak iizere Av­rupamn emperyalist devletlerinin <;evirdigi biitiin cyunlan en a<;ik bi<;imde ortaya koymaktadir. lkinci grup ise, lkinci Diln­ya Sava§i oncesinde <;evrilen oyunlan gostermekttdir.

Bu belgelerin bize ogretecegi pek <;ok §ey vardir: llki emperyalizmin ger<;ek karekteri, dun, bugiin ve belki yann da aym kalacak karekteri. lkincisi devletlerarasi ili§kileri mutlaka §ahislararasi dostluklardan ayirmak gerektigidir. Devletlerarasi ili§kilerde siirekli dostluklar ve dii�-manliklar yoktur, olamaz da. Akilli yoneticiler i<;in sadece ulusal <;ikar­lar vardir, obiir biitiin ili§kiler bu «son am�» a varmak i<;in birer ara<;tir. Devlet adamlan i<;in biiyiikliik de, kalicilik da ancak bunu anlamakla miimkiindiir. Ve nihayet bu belgeler bi­ze halklanna ihanet eden devlet adamlan ile ger<;ek vatan­perverler arasindaki f arki a<;ik<;a gostermektedir.

Bu belgeler i�in neler soylediler

ilhan Sel�uk :

Cumhuriyet gazetesinde def ala re a bu belgeleri konu ola­rak aldi ve 7 Ocak 1967 de yazdigi gibi: «Cok onemli bir tarih

doneminde ya§iyoruz ve ya§adigimiz giinlerin degermi geregin

ce tartacak bilinr;ten yoksun goriiniiyoruz. (;iinkii Milli Kurtu­lu� Sava�imizin anlamim kavramakta yeter sizlikler ir;indeyiz.

Diin r;ikan Yon dergisinde lngiliz di§ politikasimn gizli belgeleri yayinlanmaya ba§lami§tir. ingiliz Di§i§leri Bakanli · giyla r;e§itli ba§kentlerde bulunan ingiliz yetkilileri arasindaki gizli yazi§malarda ar;iga vurulan korkunr; pldnlari okumak ve diinden alacagimiz der slerin t§iginda giiniimiizii degerlendir­mek bizleri uyaracaktir ... »

15 Temmuz 1966 giinlii Yon'de Prof. Cahit Tanyol :

« ... Bu belgeler giiniimiiziin t§iginda bizim tarafimizcian degerlendirilince ortaya korkunr; hakikatler r;ikmaktadir ki bunlarin iizerinde dii§iinmek ve durmak gerekir.

Ulkemizde devlet bilincine ve toplum mutluluguna kendi­lerini adami§ olan aydinlar Yon'de r;ikan belgeleri okumak ve iizerinde dii§iinmek zorundadirlar.

�imdi bu belgelerden kaderimize t§ik tutar diye bir kar; ornek alalim ... »

(;etin Altan, «Biiyiik ihanet» ba§likli yazisincla

Bati emperyalizmi 1918 den beri gozlerini dikmi§tir. Tiir­kiyeye. Ve hep hesapli bir pldm hir; bir direnr; gormeden adim adim uygulamaktadirlar. Bu konuda birr;ok belge yayinlan · mi§tir. Bu arada Yon'iin son sayisinda yayinlanan belgeler Bati emperyalizminin Tiirkiye hakkindaki kanaatini iyice ar;i­ga r;ikartmaktadir.»

5 Agustos 1966 Yon Ba�yaz1 D. Avc10glu'nun yazchgma gore:

Hiiseyin Perviz Hatemi, emperyalizmi din istirmarciligim ve komprador oyunlarim Yon'deki vesikalara dayanarak ar;ik· lami§tir.

ilhami Soysal «Tarih Tekerriirdiir» ba§likli yazisinda

Tarih tekerriir eder mi etmez mi tarti§masim yetkili·

lerine birakarak, biraz ken di tarihimize bakmakta f ayda oldu­gunu samyruz. Ge�enlerde soziinu ettigimiz yanm yiizyil on­cesine ait ingiliz Devlet ar§ivlerinin yayinlanmakta oldugu gizli belgeleri tarihin tekerriir edip etmedigi hususundaki tar· ti§malara i§ik tutacak Ol�iidedir ... »

Aynca muhtelif makale ve kitaplara atiflar hdlinde gir· mi§ olan bu belgelerin bize ogretmesi gereken en biiyiik ger­�ek Tiirk ulusunun sava§arak �ok az §ey kaybettigi, f akat hile ile ve ba§ka devletlere giiveni yiiziinden �ok fazla §ey kay­bettigidir. Bunu bir kere daha anlamak i�in 1916 da harpte gozlemci oiarak bulunmu§ olan bir Amerikan Kurmay Heyeti tarafindan yazilan {:anakkale Muharebesini okumak f aydali ve ogretici olacaktv·. Aym konulan i§leyen Emperyalizm ve Mil· liyet�ilik isimli kitabi da okumak, nerelerden ge�erek bugiine geldigimizi gostermesi bakimindan ilgin�tir.

Erol ULUBELEN 1stanbul, 1 Agustos 1967

iKINCI BASI t<;IN ONSOZ

Bu kitabm ilk bask1smm yapild1g1 1967 y1hndan bu ya.na diinyada ve Tiirkiye'de inamlmas1 giir; pek r;ok olay ya�and1. Bu olaylar okuyacag1mz belgelerin lii!Igmda daha da anlamll goriilecektir. Bugiin biitiin canhhg1 ile yaiiiat1lan bir Ermeni s0-runu vard1r. Ger;mi!iite Ermenilerin nasil tahrik ve te!iivik edil­dikleri bu belgelerde en ar;1k bir iiiekilde goriilmektedir. Bu tah.. rik ve te!iivikler kammca bugiin de aynen siirmektedir. Bir la.. s1m iilklerde oldiiriilen Turk diplomatlarmdan sonra cana k1y1-c1lan hakh gibi gosteren yaymlar yap1lmaktad1r. Tiirklere kar-1,il yaratilan hava da ortam1 kolaylaiiitiran etken olmaktad1r.

Ermeni cinayetleri b!l-iiilamadan onceki donemde yaiiih Er -menilerce genr;lere aiii1lanan Tiirk dii!iimanhti. bu toplulugun bu, lunduklan iilkelerde eriyip yok olmalarm1 onleyen bir oge gibi dii!iiiiniilebilirdi. Bugiinkii aiiiamalarda ise Ermenileri meiiirU ya d.a hakh k1lacak en ufak bir nokta yoktur.

Ermeniler uzun siiredir biiyiik devletlere alet olmuiiilardrr,

gii.mlmuzdeki trajedi ise bu halin sunnekte oldugunu gOster _ mektedir. Esenboga bask1m gibi bir olay ise bu buyuk trajediyi adeta komediye donu!1tunnektedir, ur;-dort terorist Erzurum'u b�!1ehir aJan bir Ermenistam Turk devletinin derhJ!.l tamy1p ilB.n etmesini istemi!1lerdir, insanlann bu olr;ude ahmakl�t1g1 ve zavalhl�t1g1 bir b�ka olaya rastlamak olanaks1zd1r. Ya!1h Ermeniler, ya!1ad1klar1 olaylan, kimlere alet olduklar1m ve kim_ !er tarafmdan en insafs1zca harcand1klar1m d\i.'iiinmeden ko­(iulland1rd1klar1 r;ocuklan ve torunlanmn vah!1etleri ile ne olt;u­de ogiinseler azd1r!.

Turk yurdu bir ba!1tan bir b�a i!1gal altmda iken, ne Hm­�ak ne T�nak cemiyeti, ne Bogos Nubar pa!1a komutasmda Er­meni ordular1, ne Rus, ingiliz, Frans1z yap1s1 silahlan, ne de Mara!1'da giydikleri Frans1z unifonnalan hayallerinde vnr olan Ermeni devletini gerr;ekle!1tirmeye yetmemi!1ti, gunumuzde i!1le­dikleri cinayetlerle, vah!1etle nereye gelebi!irler?

Bizlerin Turk ulusu olarak herhangi bir sur;luluk komplek­Bimiz yoktur, bize 1srarla telkin edilmek istenen bu kompleks okunan belgelerden de gorulecegi gibi eskinin gur;lu devletlerL ne ait olan sur;lann Turk ulusunu ma! edilmege r;ah!11lmasmdan ibarettir. Enneniler gunun birinde gerr;ekleri gorebi!it·se ugra­d1klanm sand1klan haks1zhklann bugun uzerinde ya!1ad1klar1 iilkelere ait oldugunu anlayacaklard1r, bte yandan bugun Tur­kiye'de ban!1 ve erinr; (sulh ve sukun) ir;inde y�ayan kendi soy­d�larma ne olr;ude haks1zhk etmekte olduklanm goreceklerdir. Osmanh devleti ve Turkiye Cumhuriyeti hie; bir donemde u1tr;1 olmam1!1tlr. Ermeniler de bizler kadar Turk vatand�1dir ve biz_ ler kadar bu ulkeye yonelen ktitulillderden ac1 duymaktad1r.

Dileyelim ki insanlar ger;mi!1ten ders alsm ve ki:mseye alet olm�m.

Erol ULUBELEN

1stanbul, Agustos 1982

I. BOLOM

Birinci Cihan Sava�1'nm olu�mas1 ve ba�lang1cmdan sonuna degin ingiliz belgeleri: 1896 - 1919.

(Kraliyet Matbaasmda 1927 y1lmda bas1lm1!lt1r.)

CtLT I

Sayfa No: I

14 Ocak 1905 Mr. J.A.C. Tilley tarafmdan :

Beige: I

<;in ve J aponya aralarmda sulh yapt1ktan sonra, Majestenin Hiikumeti <;in Hiikumetine 35 mil­yon Sterlin bore; verecegini soyledi. Fransa ve Alman­ya da bore; vermegi c;ok istiyorlar. Rusya da 16 milyon Sterlin bore; vennegi taahhiit etti

Sayfa No: 3 Beige: 2

I Arahk 1897 Sir. E. Satow'dan Markiz Salisbury'ye

Kiao Chan korf ezinin Alman misyonerle­rinin oldiiriilmesi gerekc;esi ile i�gali, <;in Hiikiimetin­de kan�1khklara sebeb oldu. Gazeteler 1ngiltere de dahil biitiin A vrupa'nm C::in'i parc;alamak istedigini yaz1yorlar.

9

Sayfa No1 5 Belge1 5 17 Ocak 1 898

Markiz Salisbury'den Sir. N. O'Conor'a CGizlidir) C:in konusunda 1ngiltere ve Rusya

birlikte c;ah!?maga karar verdiler

Sayfa No: 8 Beige: 9 25 Ocak 1 898

Markiz Salisbury'den Sir. N. O'Conor'a CGizlidir) Bizim kamm1za gore; C:in ve

Turk Imparatorluklan oylesine zay1ftir ki, butiin ha­yati konularda bizim hariciyemizin ogutlerine tama­men uyacaklardir. Ancak ingiltere ve Rusya ogutler­de bulunurken hep birbirlerine zit hareket ediyor­lar. !;)ayet Rusya ile anla!?irsak bunda her iki memle­ketin ortak c;1karlan vardir. Kendimi hie; bir kayda baglamadan gerc;ekleri teslim etmek ic;in !?Oyle soyli­yebilirim: Turkiye'nin Karadeniz'e c;1kan bogazlan ve Bagdad'a kadar olan Firat vadisi Ruslan ilgilendirir. Diger taraftan Turkiye'nin Afrika topraklan ve Bag­dat'tan a!?ag1da kalan boliimleri bizi ilgilendirir; bu­ralarda fngiliz c;1karlan vardrr.

Aym !?ekilde C:in'de de Hoango vadisi ve Kuzey Yangtze vadisinde ortak c;1karlanm1z vardir.

!;)ayet biz iki memleket birbirimizle anla!?Ir ve ortak hareket edersek c;ok iyi olur. C:unku bu iki memleket soz konusu bolgelerdeki kendi c;1karlarm­dan haberdar degiller

Sayfa No: 9 Belge1 10 2 !;)ubat 1 898

Sir. N. O'Conor'dan MarJdz Salisbury'ye 1

CGizlidir) imparator CRus) dun geceki ba­loda, onerdigimiz anla!?mamn c;ok gizli tutulmak kay­d1 ile yaptlabilecegini soyledi

10

Sayfa No: 50 Beige: 68 2 �ubat 1898

Markiz Salisbury'den Sir. H. MacDonell'e : Bu gun Portekiz Vekili, Almanlarm Porte­

kiz'i Afrikadaki kolonileri nedeni ile s1ku�tird1klanm soyledi. Ben ise Portekizlilerin yeni gumruk kanun­lanm kabul edemiyecegimizi bildirdim. C::unku Turk imparatorlugunda, Brezilya'da ve pek f;Ok ba�ka yer­de gumruk f;Ikarlanm1z vardir. Bu gumruk ipoteklen verdigimiz borf;larla ilgili olup, dogrudan bizi ilgi­lcndiri r

Sayfa No: 208 Beige: 254 26 May1s 1 899

Mnrkiz Salisbury'den Anthopoul Pa11a'ya Si:.�in, Majcstelcrinin Hukumetine ve Fran­

s1z Cumhuriyetine yollad1g1111z notalan almak onu­runa eri�tik. Majeste Sultamn Devletinden elde etti­gimiz topraklan derhal geri verecegiz. M1sir'a gelin­ce Majestelerinin hukumeti burada kalmak kararm­dadir

Sayf a No: 249 Beige: 310 2 �ubat 1900

Sir. H. Rumbold'dan Markiz Salisbury'ye : CGizlidir) Guney Amerika'da harp onem-

li geli�meler gosteriyor. Ruslar ise Afganistan ve iran uzerinde askeri hazirhklara giri�iyorlar. ingiltere'nin en kuf;uk bir zaafiyeti dii.nya kuvvet dengesini boza­bilir. lngiltere Donanmas1m derhal Selanik ve Mek­sika korfezlerine gondermelidir. Yabanc1 basmda bize kar�1 yaym artmaktadir, bu ilerde bize bir f elaket hazirhyabilir

1 1

Sayfa No: 290 Beige: 360 7 Mart 1902

M. Lansdowne'den Lord Curre'ye Majestelerinin Hiikumeti Frans1z Hiikumeti

kadar hevesli olmasa bile, italyanlarm Trablusgarp ve Bengazi iistiindeki isteklerini dosthane bir �ekilde kar�1hyacaktir. Anl�malar italyan Hiikumeti lehine degi�tirilebilir

Sayf a No: 296 Beige: 367 15 �ubat 1 898

Mr. Milbanke'nin notlan 1

CC::ok gizlidir) Balkanlarda Bulgarlar, Sirplar ve Yunanhlar arasmdaki anla�mazhklar i;ok yakmlarda Makedonya'da olaylara neden olabilir. Ruslar en i;ok Yunanhlara onem veriyorlar. Bulgaris­tan i;ok fazla giii;lenirse Ruslar Bogazlardan hak elde etmek �artiyle Tiirklerle Bulgarlarm aralarma gire­bilir

CiLT II

Sayfa No: 20 Beige: 24 31 Ekim 1 900

Sir. F. Laseells'den Markiz Salisbury'ye Ruslar biitiin anl8,.'?malara ka�m C::in'den bii­

yiik bir pari;a koparmaya i;ah�1yorlar. Avrupanm bii­yiik devletlerinden ba9ka Amerika ve Japonya'da C::in'le ilgilidir. C::in'le herkesi doyurucu bir anla�ma· ya vanlmahdir

Sayfa No: 53 Beige 72

12

1 1 Nisan 1901 Sir. F. Lascells'den Markiz Landsdowne'e

ingiltere'nin itiban kendisine sunulan firsat-

lardan yararlanmad1g1 ic;:in azalmaktadir ve bunu gor­mek c;:ok ac1chr

Sayfa No: 73 9 Kas1m 1901

Sir. Bertie'den notlar �

Beige: 94

Almanya'nm Tiirkiye ile olan dostlugu c;:ok onemlidir. Bu dostlugun amac1 Almanlara ekonomik c;:1karlar saglamaktadir. Kiiveyt meselesinde hem Tiir­kiye'yi hem de Rusya ile Avusturya'y1 bize kar$1 kul­lanmaya c;:ah$1yorlar. Eger Almanlar Akdeniz'de bir liman ele gec;:irirlerse denizlerde bizim durumumuz bozulabilir

Sayfa No: 94 Belge: 104 1 1 Eyliil 1 901

M. Lansdowne'den Sir. F . Lascells'e Tiirk Hiikiimetine, Kiiveyt meselesinde 1ngi­

liz c;:1karlan oldugu anlatlld1. iran korfezi ve Kiiveyt­te Majestelerinin Hiikiimetinin c;:1karlan vardir, bu bolgelerde Sultan'm ba$kalanna haklar vermesine katlanamay1z ve bu durumlar Turk c;:1karlanyle de c;:a­tI$abilir. Biitiin bunlar Tiirk Hariciye Bakamna bil­dirildi

B6L0M III BAG DAT DEMlRYOLU

Bu konu ile ilgili belgelere yer yer rasthyacag1z, ancak konunun onemi nedeniyle -Emperyalizm ve Mil-

13

liyetr;ilik- isimli kitabm konu ile ilgili bir boh1mum1 buraya almay1 yararh gorduk.

Ortadogu Avrupah emperyalist devletlerin dun­yay1 kontrol amac1yla yapt1klan buyuk r;eki�melere sahne oldu, bu bolgenin zengin dogal kaynaklan, Uzak dogunun ticaret yollanm kontrol eden stratejik degeriyle birle�ince, bat1hlarm onu derhal yutmak is­tedikleri buyuk bir odiil haline geldi. 1889 da Alman Imparatoru II nci William'm istanbul'u ziyarnti Orta­dogu'da yeni bir donemin ba�lang1c1 oldu, Bu ziyaret emperyalist Almanya'nm Ortadogu'ya duydugu ilgi­nin bir kamt1dir.

Almanya birligini r;ok ger; elde etmi�ti. 1871 de Almanya siyaset sahnesine r;1kt1g1 zaman dunyamn klymetli kolonileri r;oktan payla�1lm1�t1 . 1886 da bir Alman bilim adam1: ·Dogu ihtirash milletlerin dene­timine girmeyen tek yerdir, kolonile�mek ir;in �aha­ne bir alandir, eger Almanya bu firsat1 kar;irmazsa, dunyanm payla�llmasmdan en iyi pay1 alm1� olacak­tir" dedi. Bu du�unce Kayzer'in dikkatini Ortadogu'ya r;evirmi�tir. Kayzer Tiirklerin destegini saglamak ir;in: ·Diinyada ya�1yan 300 milyon islam Almanlarm ken­dilerinin dostu oldugunu bilsin» dedi. G.P. Gooch Mo­dern A vrupa tarihi s. 262 de bu ziyaretin sonucu olarak Haydarpa�a gan bir Alman firmasma yapt1nld1 ve bunu Bagdad demir yolu izledi. Bu yolun ger;tigi yer­ler dunyanm en onemli yerleriydi, zengin maden stok­lan, zirai maddeler ve stratejik onemi vardir. Avru­pah devletlerin bu yolu denetimlerinde tutmalannda hayati r;1karlan vardir der. ,fazla bilgi ir;in Emper­yalizm ve Milliyetr;ilik)

1888 de istanbul nihayet Orta A vrupaya de­miryoluyla baglamnca, Tiirk Hukumeti ba�ta Deut­sche Bank olmak uzere bir grup maliyeciyle goru�up,

14

Haydarpa�a. izmit ve Ankara'ya kadar demiryolu do­�etmege karar verdi. 1889 da Anadolu demiryolu �ir­keti kuruldu. 1890 da ingiliz kapitalistleri de bir mil­yon yat1nm yapt1lar. 1892 de Ankara'ya ula�1ldi. 1893 de Eski�ehir ile Konya arasmda yeni bir hat teminat1 almd1, 1896 da bu hat tamamlandi. 1899'da Bagdat Basra demiryolu ye.p1mma karar verildi, 1903'de Bag­dat demiryolu ortakhg1 kuruldu. Bu hat Konya, Ada­na, Musulu ger;;erek Bagdat'a gidecekti. Bu yeni an­la�ma geni� kilometre teminat1 yamnda maden hak­lan, liman kolayhklan ve ir;; topraklarda ara�t1rma ayncahklan veriyordu Cingiliz raporlan Bagdat de­miryolu ad1 altmda Quarterly Review 1917 Ekim ve Prof. E. M. Earl'iin Tiirkiye, biiyiik kuvvetler ve Bagdat demiryolu isimli kitab1 ve 1923 New York)

Sayfa No: 174 Belge No: 202

29 Nisan 1903 Sir. N. O'Conor'dan Sir T. Sanderson'a

Bu alanda Tiirkiye'nin ciddi bir rakibi yok­tur. ingiliz i� adamlan bu projeyi hatta Almanlann kabul ettikleri �artlarla bile kabule yana�m1yorlar. ilk olarak belli bir kilometre garantisi yoktur. Sultan'm bu yolu yaptirmak fikri komiktir. Ben Almanlarla an­la�arak ingiliz kapitalistlerini korumay1 yeglerim. Al­manlar bir uzmanlar kurulu gondermi�ler, gorii�iiyor­lar, enr;;ok kilometre teminat1 iistiindo duruyorlar. Dr. von Siemens Kiivoyt'e gidocek domiryolunu yapma­ga r;;ah�1yor, r;;iinkii �eyh ile Majestelerinin hiikiimeti arasmdaki dostlugu sezdi. Almanlarm dostluklanm minnetle kar�1lanz, ancak ingiliz kapitalistlerini de tehlikeye atamay1z. Eger Osmanh Hiikumeti kilomet­re teminat1 verirse o zaman 20 milyon sterlin borr;;

15

verilebilir. Yoksa giimriik vergilerini arttirmanm bize faydas1 yoktur, ingiliz mallarmm satu�1ru zorla�tlnr. Diger taraftan Anadoluyu ba�tan ba�a gei;en ve iran korf ezine giden bir demiryolunda bizim de hissemizin bulunmamas1 gayet tats1z olur. Benim inanc1ma gore Tiirkiye bir part;a geli�irse bizim de ticaretimiz t;ok artar. Aydm demiryolu ba�lang1i;ta karanhk goriinii­yordu, fakat �imdi ne kadar karhdir. Hazir elimizde firsat varken giimriik vergilerinin artt1nlmasma kar­�1hk demiryolunun yans1m istiyelim. CGiimriik vergi­lerinin artt1nlmas1 bizden t;ok ahc1ya zararhdir.l

Sayfa Noc 191 Belge: 22 1 28 Nisan 1903

Sir N. O'Conor'dan M. Landsdowne'a : Unutm1yahm ki bu demiryolu projesi onemli

kazant;lar ve ayncahklar ta�1maktadir. Bu yolun ya­p1m1 it;in ismarlanacak y1gmla malzemeden b�ka, yolun iki tarafmda maden haklan, in�aat sirasmda Dicle ve Frrat k1y1smda her tiirlii ara�tirmay1 yapmak hakk1 olacaktir. Aynca bu proje Kiiveyt ve iran kor­fezinde sonsuz ticaret olanaklan hazirlamaktadir. Me­zopotamyamn sulanmasmda da ilerde bize iistiin bir yer hazirhyacaktir. Biitiin bu sularda ingiliz gemile­rine firsatlar t;1kacaktir

CiLT IV

Sayfa No: 44 Belge: 34 10 Ocak 1903

Sir R. Rodd'dan M. Landsdowne'ye i

Rus harp gemilerinin bogazlardan gei;tigini

16

size bildirdim. Avusturya ile Rusya'mn aras1 iyi g0-n1m1yor. �imdi ingiltere, Avusturya, italya ve Rusya birle�irse hem Turk Hukumetini idare etmek hem de Balkanlardaki esas kuvvetleq elde tutmak balumm­dan c;:ok iyi olur. Dort devlet aralarmdaki anla�maz­hklan kald1nrsa bu hepimizin yararma olacaktir

Sayfa No: 50 Beige, 43 29 Nisan 1 904

M. Landsdowne'den Sir E. Monsson'a Fransa, ingiltere'yle Rusya'mn ili�kilerini

sordu. Ben tek tehlikeli noktamn Bogazlardan gec;:en Rus gemilerinin bizim uzak deniz filomuzu vurmas1 olas1hg1dir, dedim

Sayfa No: 50 Belge: 44 29 May1s 1 904

Sir F. Plunkett'ten M. Landsdowne'a :

Japon Vekili Petresburg'dan gelen iki bel­geyi gizlice bana verdi. Bu belgelere gore Rus Huku­meti gemilerini Karadeniz' den Akdeniz' e gec;:irmek ic;:in izin istemi�. Turk Hukumeti c;:ok gizli tutulmak kayd1 ile bunu kabul etmi�. Japonlar buna engel olun­mas1m istediler

S11yfa No1 5 1 Beige: 48 7 Hiu.lran 1 904

M. Landsdownc'dcn Sir N. 0. Conor'a Bize verilen haberler dogruysa bunu Turk

Hukumetine bask1 yapmakta kullanabihriz. ·Bii.im yatmuzda iki top var diye durdurdunuz, b�kalanmn harp gemilerinin gec;:i�ine izin veriyorsunuz• deriz.

F. 2 1 7

Sayfa No: 56 Belge: 53 7 Kas1m 1904

Mr. Townley'den M. Landsdowne'a 1

Telgraf1mz1 Majeste Sultan'a aksettirdim. Majeste Sultan Ruslarm ricas1 iizerine sadece iki harp gemisinin Bogazlardan gec;:i�ine izin verdiklerini soy­ledi

Sayf a No: 1 78 Belge: 172 9 Eyliil 1905

Sir C. Hardinge'den M. Landsdowne'a

Ruslar Ortadogu'daki yararlarmm heniiz farkmda degiller, fakat yakm bir gelecekte bunu fark edebilirler

Sayf a No: 228 26 Mart 1906

Sir E. Grey'den Mr. S. Rice'e :

Belge: 213

Rusya, bizim Japonya'yla birlikte Tiirkiye' -nin toprak biitiinliigiine teminat verdigimizi samyor. Biz hie;: bir �ekilde Tiirkiye'nin toprak biitiinliigiine giivence vermedik. Bu konuda Ruslara istedikleri her tiirlii giivenceyi vermege haz1nz

Sa,yfa No: 236 Belge: 220

28 May1s 1906 Sir E. Grey'den Sir C. MacDonald'a 1

Japan Hiikiimetine Ruslarla yapt1g1m1z an­la�may1 bugiin soyledim. Biz Girit, Mekadonya ve Tiirk-iran sm1n ic;:in Ruslarla anla�maga vard1k. Tiir­kiye konusunda y1llarca once Ruslarla yapt1g1m1z ha-

1 8

ritada oldugu gibi her ikimizin .;:1karlarma uygun ha­reket ediyoruz

Sayfa No: 289

30 Nisan 1907 Sir N. O'Conor'dan Sir E. Grey'e

Beige: 267

Sultan'm yard1mcllarmdan Galip Pa�a seki­zinci defadir ki % 3 ile ilgili olarak beni aradi. Aynca Sultan'm ingiliz Rus ili�kilerinden �uphelendigini soyledi. Ben «Turkiye'yle ilgili hit;: bir �ey konu�ma­d1g1m1z1 soyledim. Sultan'm Bogazlardan hit;: bir harp gemisini gei;:irecegini sanm1yorum

CiLT: V, BOLUM: 30

Dii�ii� ak�ammda Tiirk imparatorlugu Mr. G. Barclay'm 18 Ocak 1907'de yazdig1 43 No'lu

rapordan : Turk Hukumetinin i�leyi�i Ronald Macleay tarafmdan yazllm1�tir. Sir E. Grey rapor it;:in «Epey bilgi var fakat tam degil, i;:ok ilgint;:» demi�tir.

1906 senesinde Turkiye hakkmda verilen y1ll1k ra­pordan alman boliimler:

A - Osma.nh 1mparalorlugu tam bir monar�idir. Sullu11 l>111.i111 dovlot olorilo!1ini vo dinsel gucu elinde tutur. Uyr u ldurmm huyul. vo zonginligi clindedir. II nci Abdulhumid uym zumandu halife olarak butiin islam dunyasmm dinsel Iideridir. Turk Sultam teorik olarak mutlak hakim olmasma kar�m pratikte baz1 k1s1tlamalan vardir. ilk olarak A vrupall devletlerin bask1 ve direk mudahaleleri vardir. Aynca milli adet-

19

ler, az da olsa halkm dii�iincesi, dini kurallar hare­ketlerini k1s1tlar. Hilafet Osmanhlara 1517'de Sultan Selim devrinde gei;mi�tir. Halife yalmz Osmanh te­baasma degil aym zamanda Hindistan, Arabistan ve Afrikadaki islamlara da hiikmeder. Son zamanlarda Tiirkiye ile ingiltere arasmdaki Smai sm1n yiiziinden meydana gelen <;atl�mada M1sir'h miisliimanlar Ingi­lizlere kar�1 gosteriler yapm1�lardir, bu da Sultan'm durumunu giii;lendirmi�tir.

Tiirkiye'de �u sirada divan denilen bir konsiil vardir. 16 ve 17 nci yiizy1lda imparatorluk Divam, ii;i�leri bakanhg1, defterdarhk, reis efendi. $eyhiilis­lam'dan meydana gelirdi. Ba�bakan Sultan tarafm­dan rastgele sei;ilirdi. Bir zamanlar bu i;ok onemli bir makamd1. ii;i�leri bakanhg1 ilk defa 1860'da kuruldu ve her zaman Sadrazamhga bagh kaldi. 1864'de Mit­hat P�a tarafmdan valilikler kuruldu. Vilayetler vali ya da askeri vali, sancaklar vali ya da mutasamf, ka­zalar kaymakam tarafmdan idare olunur. Ad1iye ba­kanhg1 ilk defa 1879'da kuruldu Cs. 4) Tiirkiye'nin deniz kuvvetleri fevkalade onemsiz olmasma kar�m bir de bahriye bakanhg1 vardir.

Sultan Abdiilhamid uzun saltanatl sirasmda bii­tiin kudreti eline gei;irdi. Onun iradesi d1�mda hi<; bir i� yap1lamaz oldu Cs. 5). Sultan'm kudretini en iyi k1-s1tlayan �ey yabanc1lara fevkalade haklar veren ka­pitiilasyonlardir. Avrupah devletler yeni bir kanunu begenmezlerse ya da kendi milli <;1karlanna ayk1n go­riirlerse derhal reddederler. Devletlerin yaptig1 mii­dahalelerden baz1lan:

Liibnan'a Hristiyan bir vali tayini, Somas adas1-na ingiltere, Fransa ve Rusya'mn miidahalesiyle ozel hiirriyetler verip bir prensi vali tayini. Yenilerde Girit

20

adasma ingiltere, Fransa, Rusya ve italya'mn mi.ida­halesi ile aday1 Yunan Krahmn emrine verilmesi. �im­di Sultamn Girit'teki hakimiyeti sadece bir isimden ibarettir. Mekadonya'da, Seltnik, Kosava ve Manas­tlr ir;;in ecnebi subaylar yerli jandarmay1 organize et­tiler.

Bir mali mi.iessese olan Osmanh Bankasmm r;;ok ozel izinleri vardir. Bu banka ingiliz ve Frans1z r;;1kar gruplan tarafmdan idare edilir. Gerr;;ekte Osmanh im­paratorlugunun bi.iti.in mali kaynaklan yabancllar ta­rafmdan kontrol edilir. 1906'da vergilerin artt1nlmas1 Erzurum ve Kuzey Anadolu'da islamlarm isyamna ne­den olmu�tur.

B - Saray memurlan : Cs. 7)

Ba� katip Tahsin Pa�a. Ti.irk 4 7 ya�mda Mi.iste­�ar Ahmet beyin k1z1yla evli. Ahmet bey Mahmut Ne­dim Pa�a'mn damad1, Mahmud Nedim Pa�a Ba�vezir, Rus Partizam ignatieff'in aleti. Tahsin P�a Sultan'm tam istedigi gi.ivenilir bir adam. �ahane bir katip ve jurnalci, Sultan'm her istedigi anda goreve hazir, en bi.iyi.ik di.i�mam izzet Pa�a. evine su gibi akan paray1 gayet savurgan bir ev halk1 etrafa sac;:makta . . .

ikinci katip izzet Pa�a Halk tarafmdan Arap iz­zot diye isimlendiriliyor; Kurt as1lh oldugu samhyor. lluyrul.'ta. Josvit Kolejinde okudu, gi.izel Frans1zca ko­nw;uyor Sull.u.11'111 i1stunde r;;ok etkisi var. Sultan'm bo:J g11n11·111111 vo ki�isol korkulanm r;;ok iyi kullan1yor. Uir ku<,: koz yupL1g1 bi.iyi.ik yanh�lan efendisinin karak­terini r;;ok iyi bilmesi sayesinde savu�turmu�tur. h ha­yatmda en bi.iyi.ik b�ans1 Hicaz demiryolu projesiyle olmu�tur. Sultanla izzet Pa�a birbirinden aynlmaz bir bi.iti.indi.ir. Sultan'm kulagma yonetimde tiim olanlan f1s1ldar.

21

Mabeyinciler (Chamberlain) ;. I nci Mabeyinci Hac1 Ali Pa�a tipik bir eski Tiirk­

tiir. Budala, hemen hemen kara cahildir. Cs. 9) Cok yiiksek mevkiine kar�m bir hic;:tir.

Nuri Pa�a : II nci Mabeyinci : Yeni Mektepte oku­mu� askeri bir ki�idir. Alman modasma uygun c;:ok dogru ve serttir. Az zekidir. Sultan'a veya etrafma et­ki etmek emelinde degildir.

Mehmet Arif Bey : Eski Mabeyincilerin en etkili­siydi, fakat kaymbiraderleri Riza Pa�a ve Ahmet Pa­�a Avrupa'ya kac;:tiktan beri gozden dii�mii�tiir. S1h­hatinin c;:ok bozuk oldugunu samyorum.

Ragip Paf2a Sultan'a etki edecek ki�ilerin en onemlilerinden biridir. Ticaret ve sanayi yollan ve saraydaki etkisini kullanarak ve pratik oyunlarla bii­yiik bir servet kazanm1�tir, yetenekli ve oldukc;:a onur­lu bir ki�idir. istanbul'daki ingiliz ticaret gruplanyla yakm ilgisi vardir, ingiliz c;:1karlarma yatkmdir. Cs. 9)

Faik ve Entin Beyler : Rag1b'e taklit ederler, Tiir­kiye'deki endiistriyel i�lerle oldugu kadar ingiliz tiiccarlanyla da yakm ili�kileri vardir. Her ikisi de ingiliz partizaru say1hr.

Protokolcular ;.

Galip Bey Mali Komitede iiye olan Fahrettin efendinin ogludur. 1857'de dogdu. 17 ya�mdan beri hii­kiimette c;:ah�1yor. 18 ay Belgrad'da kaldi. 1905'de Ro­ma'ya gonderildi, bunlardan baf2ka istanbul'un d1�ma hie;: c;:ikmadi. Gorevi Biiyiikelc;:ileri Sultan'a tamtmak­tir. Fevkalade nazik ve centilmendir. ingiltere'ye egi­limi varsa da politikayla hie;: ilgisi yoktur.

Hayrettin Bey Biiyiik bir vatanperverdir. Ba�-

22

vezirin en buyuk du�manlarmdan biridir. Bu gorevi Ba�vezirin muhalefetine ragmen gelmi�tir. iyi huylu, iyi tahsilli, uygar bir adamdir. Liberal fikirleri vardir, ingilizleri sever gon1nur fakat gayet keskin goru�lu bir politikac1dir. Get;mi�te t;ok tehlikeli durumlardan s1ynlmas1m bilmi�tir. Ozel hayatmda haremlik se­lamhk ayirmadan bir A vrupah gibi ya�ar.

Memduh Bey : Ho�. kibar, fakat renksiz bir adam­dir.

Hilmi Bey Eski Bahriye Naz1n Hasan Pa�a·mn ogludur. Hasan Pa�a Bahriye Nezaretinden bir hayli servet elde etmi�tir. Hilmi bey onemli bir �alus de­gildir.

C - Hiiktimet memurlan: Cs. 10) BW]bakan Ferit Pruja : 55 ya�mdadir, Mustafa Pa­

�amn ogludur. Hukumette katip olarak i�e ba�lam1�­tir, it;i�leri ve Adalet bakanhklarmda t;ah�t1ktan son­ra 1898'de Konya Valisi olmu�tur. Tahsili k1smen Yu­nan tahsili oldugu it;in oldukt;a suratli t;ah�an aydm modern du�unceli bir adamdir, sulama, ziraat ve ul�­tirmada bir hayli geli�meler yapm1�tir. Alman Bu­yukeli;iligi tarafmdan devamh desteklenmektedir. iyi bir Bakan olarak baz1 kaliteli taraflan vardir. Olay­lan t;abuk kavrar ve t;abuk karar verir. Ancak politik vo gcnel bilgisi hudutludur. Baz1 durumlarda guveni­lomoz, clovumh Almunya'y1 destekler, iki karde�i is­t.nnlJUI I hilu'1mol.indo gi)rov ulm1�l1r, bunlar Sureyya vo Num1k boylor'dir.

Meclis BB..'lkam Sait PB..'la : 77 ya�mda bir Kurttur. Devamh ve samimi bir ingiliz dostudur. Sultan'a sa­d1ktir, fakat politik etkisi yoktur. Cs. 11)

D1�i�leri Bakam Ahmet Tevfik Pa§a : 65 ya�mda

23

bir Arnavut'tur. Hayatmm <;ogu el<;iliklerde ge<;mi�­tir. iyi kalpli bir centilmendir. Buyuk bir diplomatik yetenegi yoktur. Olaylar hakkmda da bilgili degildir. Fakat �imdiye kadar hi<; bir krizde agirba�hhg1m kay­betmemi�tir. Kans1 Alman olmasma ragmen Alman­lardan �uphelenir, ingilizlere kar�1 bir �uphesi yoktur, on yargilan yoktur, geni� fikirlidir.

D1�i�leri Bakan Yard1mc1s1 Nacun P�a Gabriel Duhany isimli bir �=,u1·�yeli doktorun ogludur. Ar.u·· -s1 Pera'daki italy:rn tiyai,rosunun sahibidir. istanbul'­daki butlin yabanc1 buyukel<;ilerin guvenini kazan­m1�tir. Bundan oturt.: 1892'de Lubnan'a Genel Vali ta­yin ettirilmi�tir. Doktor Franko P�a'nm k1z1yla evli­dir, onun akrabas1 olan Yasef Franko ise Lubnan·a Vali olarak tayin edilebilecektir.

Genel Miidiirler

Mehmet Nuri Bey 1 Chateauneuf isimli bir Fran­s1z'm ogludur. Babas1 izmir - Aydm Demiryolunda im­paratorluk Komseriydi. Fransa'da tahsil yapm1�tir. Maden, Orman ve Tarim Bakanhklarmda <;ah�m1�tir. Hamid idaresinden ba�ka bir idarede olsayd1 zekas1 <;ok faydah olabilirdi. Bugun ise Saray casuslarmm en onemlilerinden biridir. Raporlan Sultan'1 memnun etmek ve ilgisini <;ekmek i<;in hazirlarur. D1� gorunu­�unun butlin guzelligine ragmen tamamen <;urumu� bir insandir. ( s. 12)

Adalet Dam�manlan ibrahim Hakln Bey : Remzi efendinin ogludur.

MUlkiye Mektebi mezunudur. Cok yeteneklidir. Turk­lerde <;ok az rastlanan ger<;ek bir mantig1 vardir. Cok iyi bir muslUman ve <;ok kuvvetli bir vatanperverdir. Kans1 yenilerde olmu�tlir. Bir k1z1 vardir, muzikten

24

ho�lamr, Siyasi tlimler okulunda hocadir. Milletler Hukuku konusunda bir r;ok eseri vardir.

Gabriel Efendi : 55 ya�mda bir Ermenidir. impa­ratorluk askerlerinin ekmekr;ib�1 olan ve bu yoldan buyuk bir servet yapan Kirkor efendinin ogludur. 19 ya�mda katip olmu�. 22 ya�mda Paris'e at�e olarak gonderilmi�tir. Para i�lerinde r;ok ak1lhdir. Osmanh Genel Sosyete Sigorta �irketi ve �irket-i Hayriye'nin uyesidir. Aynca bir r;ok ticari �irketlerde ortakhklan vardir Cs. 13). �u ara hukumette bulunan en onemli Ermenilerden biridir ve Patrikane konsulUnde uyedir.

Mehmet Ali Bey Arap izzet Pa�a·mn ogludur. Meslekta�lanm casuslamakla vakit ger;irir.

ii; i�Ieri Bakam Memduh PWja : 70 ya�mda bir Turktlir. Sivas'ta Valilik yapm1�tlr. Utanmaz derece·· de ru�vet yemesiyle unlUdur. Gayet dar kafah ve Hristiyanlara kar�1dir. Muhtelif zamanlarda ingiliz r;1karlan yamnda hareket ettigi gorUlmu�tUr. Huku­met ir;indeki Almanlara kar�1 butUn bakanlar ba�ba­kana kar�1 birle�tirmek istemektedir.

Maka.nu olmiyan Bakanlar

�eyh-ill islam Mehmet Cemalettin efendi Avru­pahlarla az temasa ger;er, fevkalade aydm ve ki�ilik sahibidir, du�uncelerini oglu Muhtar vas1tas1yla soy­Jor, oglu modorn goru�lUdi.ir, guvcnilemez.

Sava.-, Bukam Mchmct R1za Pa�a Ordu arasm­daki unu nedeni ile bu yere gelmi�tir. Ba�lang1r;ta r;ok kuvvetli bir tngiliz dostuyken yava� yava� Almanlarm tarafma donmu�tlir. Essen ile olan ili�kisi buyuk ser­vetinin kurulmasmda yard1mc1 olmu�tur. istanbul'un en giizel evlerinden birine sahiptir, sofras1 istanbul'un

25

en zengin sofras1d1r. Siemens ve Halske ona <;ok ya­ran olan tesisler kurmu�lardir.

Mustafa Zeki P�a Kuvvetli bir Alman dostu­dur. Frans1zca, ingilizce ve Almanca bilir. Zeki degil­dir, kendini begenmi� dar kafah, gosteri�ci bir adam­dir.

Adalet Bakam : Abdurrahman Nurettin P�a : Bir <;ok valiliklerde bulunmu�tur. ingiliz �irketinin Firat vadisindeki demiryoluna �iddetle kar�1 koymu�tur. Ay­nca 1906'da Izmir - Aydm demiryoluna en fazla kar�1 <;1kanlardan biridir. <;1karlanm gormekten aciz son derece de dik kafah tipik bir eski Tiirk'dtir. Kuvvetli bir Avrupa dii�mamd1r, fakat yabancilarla ili�kisinde i;ok ag1r ba�h ve terbiyelidir. D1� politikaya kar�1 i;ok zekice olmasa bile dikkatli bir ilgi gosterir. Para i�­lerinde ki namusuyla ii.n yapm1�tll'.

Vakil i�leri Bakam Tiirkhan P�a 64 ya�mda bir Arnavut'tur. Cs. 15) iyi kalpli bir centilmendir, uzun boylu ve yak1�1khd1r, ticari yetenegi yoktur. <;e­�itli memleketlerde el<;ilik yapm1�tir. Karde�lerinden biri Arnavut harekatma katild1gmdan beri durumunu kaybetmi�tir.

Giimriik i�leri Miidiirii Cs. 16) Hasan Fehmi Pa­§a M1sir gorii�meleri sirasmda ingiltere'ye gonderil­mi�tir. iyi tahsil gormii� zeki bir adamdir. Hangi mev­kii i�gal ederse etsin liberal, ilerici ve halk tarafm­dan sevilmi�tir.

Maden, Orman ve Tanm Bakam: Selim Pa.!ia Mal­hame : Beyrutlu bir tefecinin ogludur. Ak1lh, ihtirash bir adamdir. ilerleme yolunun Saraydan gei;tigini an­laymca jurnalciler arasma katilm1� ve Sultan'm gizli

26

ajanlarma kattlrn1�trr. Bir ara Lubnan Vali aday1 idi. Osrnan11 Bon;lan Dairesine girdi buradan Sir Vin­cent Caillard tarafmdan kovuldu. 1893'de bakan oldu. Turkiye'nin butlin rnaden zenginliklerini kendi dene­tirninde tuttu, Tiirkiye'yi ikinci bir Transval olrnaktan korurnaga <;ah�ti. yabanc1 rnaceracllarm topraktan ve halktan yararlanrnasnu engelledi. Bu yu�den rnernle­ketin rnuthi� rnaden kaynaklarmm geli�rnesine engel oldu. Bu ara kendisine ve bir grup yakmma rnuthi� rnaddi <;1kar saglarnay1 ba�ard1. Cs. 17) Cesur burjuva rolU oynarnaktan ho�lamrd1. Karde�i Necip Pa�a Mal­harne ise gizli polisin resrni olrn1yan ba�1yd1. Agabeysi Selim Sunye'den Istanbul'a gelince Necip Tunus'ta git­ti orada ticaret ve gazetecihkle rne�gul oldu. Kuvvetli bir ingiliz du�rnam olarak bilinir.

Eski B�bakanla,r : (s. 19)

Sait Pa,'?a Buna Ku<;lik Said Pa�a da denir. Ce­ride-i Havadis gazetesinde rneslege atilrn1�. <;ok ener­jik hirsh bir adarnd1. Padi�ahm en yakm dostlarmdan biriydi, hukurnetin butlin i�leri elindeydi. U<; defa ba�bakan olrnu�tur. Vatam rnuthi� sever ve a�1n de­recede zekidir. Halen butlin devlet rnemurlan tara­fmdan aranrnaktadir. ingilizleri sevdigi soylenrni�tir, ancak son zarnanlarda Rus dostu diye tanmrn1�tir. Oyle samyorurn ki ingiltere'ye kar�1 tuturnu ne dost­luk no do du�rnanhk ai;1smdan olrnu�tur. Mernleketi­nin c,:1karlnnm hor�oyi11 ustundo tutrnasm1 bilrni�tir. Turkiyo'nin c,:1kurlunnu hizrnet ottigi rnuddet<;e ingi­liz dostu bir politika izlorni�. fakat 1896'da artik in­giltere'ye guvenilerniyecegine karar verdikleri zarnan Rusya'ya yakmhk gosterrni�tir. En buyuk hatas1 sa­birs1z olu�u ve Sultan'a kar�1 <;ok a<;1k davram�1drr. Kabinedeki bakanlann <;ogunu a<;1kca hakir gorrnu�

27

ve dogu'nun bir Bisrnark'1 olrnak isterni�tir. 1stifas1 lrnpa1aLormk ii;;m son cierece onernhair. rntiO'de Dule­igrno hae11sesmae Su1tan'1 J.Jrna edernedig1 ve 1885'de LJogu h.urneilye ordman yurutrnek du�uncesini Sul­ta.11 a kaoul ettirerned1gi ve HI03'de Avrupa b61gesin­C1e re101 rn1ara ihtiyai;; oldugunu Sultan' a kabul etti­rerned1gi ii;;in istif a etrni�tir.

Kurn1l .Pa!)a : 79 ya�mda K1bns as1lh bir rnusevi­dir. Kui;;uk Said P�a'dan sonra Ba�bakan olrnu�tur. Bir hayh iyi tahsili vardir. Yetenekli ve narnusludur. Sultan onu ihtilalci olrnakla sui;;lay1p Suriye'ye sur­rnu�tur. Daha sonra da lzrnir'e Vali olrnu�tur. Oglu Sait ve darnad1 Faik Pa�a'lar son derece i;;ururnu� onursuz insanlardir Cs. 20). Karnil Pa�a M1srr'da Pan 1slarnik ve lngilizlere kar�1 olan hareketi yurutrne ern­rini alrn1�tir. Fakat birdenbire i�inden ahmp Rados adasma surlilrnu� o da oradaki Ingiliz Eli;;iligine s1-gmrn1�tir.

D - 1907 y1hnda istanbul'dakl olaylar Sultan rahats1z yorgun ve zay1f gorunuyor. Son

y1llarda hukurnette iki degi�iklik oldu. Hasan Fehrni P�a Sait Pa�a'nm yerine gei;;ti. Bahriye Bakanhgm­da ise Celal Pa�a'mn yerine Hasan Rahrni Pa�a atan­d1. Eli;;iligirnizin gurnruk idaresindeki geli�rnelerle il­gili gayreti Hasan Fehrni Pa�a tarafmdan desteklendi. Hasan Rahrni P�a ise Yunanistan'la harp halinde ol­duklan ii;;in i�e yararnaz bir grup gerniyi gostert yap­trrrnak. uzere Bogazlara yollad1. Hasan 1-tahrni Pa�a evvelce de soylendigi gibi 5 yll ingiliz Bahriyesinde i;;ah�rn1� olup bir Alrnanla evlidir.

Gurnruklerin b�ma Raif Pa�a getirildi. Bu 70 ya­�mda ve zeki bir adarndir. Ostelik narnuslu v dogru sozllidlir. Mithat Pa�a·mn ozel katibi oldugu ii;;in uzun zarnan yan surgun hayat1 ya�arn1�tir Cs. 20.

28

Bu y1l herkes Fehim Pa�a'mn �ohretini kaybetti­gini gordu. Gizli polisin b�1 olan bu adam, halk1 uzun zaman deh�et ir;:inde tutmu�. hrrsiz, jumalci, katil ve deh�etli bir adam olup uzun zaman Sultan'm iltifatla­nna lay1k olmu� ve cinai meslegini surdurmu�tur. Fa­kat Almanlara ait bir yuk gemisine el koydugu ir;:in Alman Hi.i.kumetinin isranyla mesleginden uzakla�­tinlm1� ve istanbul'dan suriilmu�tiir. Bir sefer de bir ingiliz'e 700 sterlin vennezse derhal oldurecegini soy­lemi�ti. Bu sebeple ben de Alman meslekta�1m1 des­tekledim.

Say1s1z Valiler degi�tinni�tir. Kamil Pa�a Konso­loslugumuza s1gmm1�tlr. Bu olay bizi bir hayli gur;: durumda birakmakla birlikte Mr. Barcly'in zekas1 sa­yesinde r;:ozumlenmi�tir. Aynca Bulgarlar Turklerden demiryolu yap1m1 ir;:in izin ald1lar.

E - 1907 y1hnda Edime olaylan Bu y1l urun r;:ok kotii olmu� ve koyliiler feci du­

ruma du�mu�tur. Hukumet 50 bin sterlin tutarmda yard1m yapm1� olmasma kar�m durum agrrhgm1 ko­rumaktadir. Bu bolgedeki Bulgarlarm ac1kh durumu benim ve Alb. Samson tarafmdan B�bakana 1srarla duyurulmu�tur, ancak bir sonur;: almamam1�tlr. Bu bolgelerdeki Bulgar r;:eteleri Turk Hukumetinin bu tu­tumunu hakh gostermektedirler.

BOLDM II

Tiirkiyc'de egitim ve halkm dii�iinsel yap1s1 (s. 241

1906 1907

A - Tiirk bas1ru ve etkisi 1

(G. H. Fitzmaurice tarafmdan rapor) Tiirkiye'de Bat! memleketlerinde oldugu gibi et-

29

kili bir basm yoktur. Sultan her <;e�it basm 6zgiirh1-gum1 k1s1tlarn1�tir, boylece basm bir <;e�it gozu kapa­h baghhk orgam haline gelrni�tir. ilk Turk gazetesi olan Ceride-i Havadis K1nrn Harbi sirasmda Chur­chill isirnli bir ingiliz tarafmdan yan ingilizce ve ya­n Turk<;e olarak <;1kanlrn1�ti. Bundan sonra Turk<;e gazeteler <;1krnaga ba�larn1�tlr. Bunlar <;Ok sushi Arap<;a ve Fars<;a terirnlerle doludur. Bir rnilyon mil karelik toprag1 kaplayan irnparatorluktaki butlin ga­zeteler 4 gunh1k gazete ve iki haftahk yapraktan iba­rettir. Bu gazeteler devarnh olarak Bati aleyhtan ya­z1 yazarlar, Japonya'nm kapitlilasyonlardan nas1l kur­tuldugunu anlatirlar. ingilizlerin M1sir'1 i�gallerinde­ki kotli niyeti protesto ederler. Bunlarm d1�mda iz­rnir, Selanik, Beyrut ve Lubnan'da Turk<;e, Yunanca, Frans1zca, Arap<;a ve diger lisanlarda <;1kan baz1 gun­h1k gazeteler vardir. Fakat bunlann hi<; bir etkisi yok­tur.

istanbul gazeteleri u<;'e aynhr.

1 - Yukanda sayllan gazeteler

2 - Alti adet haftahk, onbe� gunh1k ve ayhk der­gi ki bunlar Sava� Bakanhg1, Bahri ye Bakanhg1 ga­zeteleriy le resirnli bir gazete ve Turk kt;tdmlan i<;in <;1kan hamrn dergisidir.

3 - Bir duzine Turk<;e olrn1yan gazete bunlann 5

adedi Rurnca, 2 tanesi Errnenice, 1 adedi Frans1zca di­gerleri ingilizce, italyanca gazetelerdir.

Cs. 26) Turk basmmm roh1 s1firdir. Siyasi askeri hi<;bir onernli haber yazarnazlar. istanbul gazetelerinin isirnleri

par.

30

ikdarn 7000 istanbul, 2000 istanbul d1�1 sati� ya-

Sabah 5000 istanbul, 1500 ta�rada satar. Saadet ve Tercurnan-1 Hakikat ancak lOOO'er adet

satabiliyor lar. i1; ve d1� politikada haberleri ve ozgiirluge ait en

ku1;uk fikirler korkun1; bir sansur tarafmdan ezil­rnektedir. Sabah, ikdarn ve Saadet gazeteleri Yild1z­dan 600 Sterlin, Tercurnan-1 Hakikat ise 1440 Sterlin para alrnaktadir. Gazetelerde kullamlrnas1 yasak olan kelirneler, ihtilal, halk hareketi, grev, rnustebit, ikti­dar degi�rnesi, soz ozgurlligu ve bunlara benzer daha binlerce kelirnedir. Gazetelerin haberleri Mekke'de su 1;e�rnesi yap1rn1 i<;in para verenlerin isirn listesi, Hi­caz derniryolu ve din ile ilgili butlin haberler en ince aynntilara kadar yaz11Ir. Gazeteler Padi�ahm carni, 1;e�rne ve okul tarniri ii;in verdigi paralan en buyuk cornertlik gibi gosterirler. Halbuki Turk gazetecileri isteselerdi d1� Muslurnan dunyasma 1;ok fazla etki cde­bilirlerdi. Ancak Sultan buna dahi izin verrnernek­tedir. Tiirklerin 1;ogu kahvehanelerde vakitlerini 61-dun1rler. Haberler kulaktan kulaga inamlrn1yacak ka­dar h1zla yay1lir.

B - Egitirn (s. 29) Turkiye'de teorik olarak tahsil zorunlulugu var­

dir, 1;ocuklanm okula gonderrneyen aileler cczaland1-nlacaktir. Turk Ordusu Subaylanmn bir k1srn1 oku­rna yuzrna bilrnez, tarnarnen cahil valiler vardir. Bu­na kar�l1 rnomlckottcki Hristiyanlarm hernen hepsi tEt.hsillidir, bu tahsilleri de onlan Muslurnanlara us­tiin yaornaktadir. Musllirnan dini ozellikle bu Sultan'­m idaresi altmda Turkiye'deki her 1;e�it ilerlernegi durdurrnu�tur. Okullarda ise suslU tslarn kurallan og­retilir. Turk tarihi sadece bir kronoloji olf-!rPk okntu­lur ve ancak zafer bollirnleri ogretilir. Tarihsel felse-

31

fe Turk okullannda yer alrnaz. Kapitiilasyonlara hi<; dokunrnadan devletler hukuku ogretilir. Bu bilgiler ise Sultan'a hi<;bir zarar verrnez. Ost tabaka Turk­ler bir yabanc1 dil ogrenebilir. �ayet Turkler de tah­sil yapabilselerdi diger insanlar gibi zeki olabilirlerdi.

Turk k1zlanrun tahsili ise <;ok kotiidur. Hi<; bir i�e yararn1yan Frans1z rornanlanm edebiyat diye ogre­nirler.

1rnparatorluktaki ilkokul say1s1 24.000'dir. Bunlar­da okurna yazrna, basit aritrnetik, Kur'an ve Arap<;a ogretilir. Haftada 24 saat tutan egitirnin 9 saati din'e aynlrn1�tlr. Ru�tiye say1s1 500 kadardir. Bunlarda tiirk<;e, arap<;a, fars<;a, aritrnetik, Tiirk ve islarn ta­rihi, cografya, ahlak, yaz1, resirn, geornetri ogretilir.

idadi Clise) say1s1 70 tanedir. Bunlarda kirnya, fi­zik, astronorni, rnaternatik, politik ekonorni ve bioloji ogretilir. Galatasaray idadisi Clisesi) frans1zca egitirn yapar. istanbul Universitesi rnernleketin tek univer­sitesi olup 5 y1l once kurulrnu�tur. Fen, Edebiyat ve Teoloji olarak ii<; k1srna aynlrn1�tlr. Bunlara pek ilgi duyan yoktur, hatta bunlann binalan bile yoktur. is­tanbul'da aynca bir Miilkiye rnektebi vardir. Burada hukuk, siyasal bilirnler, ekonorni ve frans1zca ogre­tilir. 16 tane ogretrnen okulu vardir. Bunlarda peda­goii ogretilir. Daru�afaka yetirn <;ocuklar i<;in kurul­rnu�tur. Bir de Harnidiye Ticaret Mektebi, Tip ve Mu­hendislik okulu vardir.

Hristiyan <;ocuklan i<;in ise Frans1z, ingiliz, Ame­rikan ve italyan okullan vardrr. cBulgaristan bugiin­ku rnevcudiyetini bu okullara bor<;ludur• sozu bu okullann etkisini gosterrnek ba.lornmdan geri;ege en yakm ifadedir Cs. 31) .

32

Tiirk imparatorlugunun Hiikiimet !)ekli

CS. 32) irnparatorluk 30 ile aynlrn1!)tir. Bunlar as­keri valiler tarafmdan yonetilir. CVali Generaller> Ay­nca 7 ozerk sancak vardir, bunlar da valiler tarafm­dan idare edilir. Rurneli illeri Avrupa'mn ilgisini <;ek­rni!) olup ozgiirliikleri i<;in sava!)rnaktachrlar. A vrupa Mekadonya'mn geli!)tirilrnesi i<;in israr edince hiikii­rnet hernen hernen Asya illerini tarnarnen soyrnu!) ve Mekadonya'y1 kalkmdirrnaga <;ah!)Inl!)tir. Fakat saray kendi oz halkmm rnahvolrnakta oldugunu gorrnii!) ve iistelik Avrupahlarm rnernnun edilrnedigini de anla­rn1!)tlr. Valiler ve diger rnernurlar saraym hirnayesini satm alrnaga rnecburdurlar. Ku!)kusuz bunun i<;in de bir!jeyler odernelidirler, bolgelerindeki kaynaklara da­lanlar dogal olarak kendileri de zengin olurlar. Bu i!)in ise say1s1z yollan vardir. Genel olarak i!)leri iist­lerine alrnak, her cins kornisyonlar, adalet gorevlerini satrnak, giinliik i!)lerin yiiriirnesi sirasmda halktan pa­ra alrnak, ornegin: istanbul'da onernli bir yer i!)gal eden birisinin ekrneklerin grarnajm1 azaltrnakla bii­yiik bir servet yapt1g1 soylenir. Onu !)iddetle ele!)tiren bir hiikllrnet adarn1 ise yakacak iistiinden para yap­rnaktadir. Bir bat1h i<;in bu dururnu anlarnak <;ok zor dur. Fakat Turk resrni daireleri katiplerle !)U veya bu i� i<;in pazarhk eden halkla dolup ta9rnaktadir

Ti1rldyo'clo vuli olun ndarn1 11 kuvvctli karakter sa­hihi 0111111�;1 isl.on111c•z, >-{onolliklo zay 1f bir adarn tayin edilir Vulilor s1k s1k yor clogi�tirirler, !)U anda idare­nin her yoni..inde rnutlak bir anar!)i vardir. Halk vergi verrnegi, askere gitrnegi reddetrnektedir. Valiler !)e­hirlerin d1!jma siiriilrnekte bazen de oldiiriilrnektedir. Sultan ise biitiin bu i!)lerin iistesinden gelecegine ra­hat<;a inanmakilQ ·-

BOLOM IV, Cs. 341

Tiirk Ordusu ve Bahriyesi : H906 - 1907)

CAlbay C. Surtees tarafmdan rapor) A - Askeri balmndan Tiirk irnparatorlugu

Turk Ordusu bir rnilyon yuzbin askerden rney­dana gelrni�tir. 1700 sahra topu vardir. Subaylann tahsili butlin Turkiye'nin ortalarnasmm ustundedir. Okurnadan subay olanlara alayh denir, fakat oku­rnu�lann say1s1 gittikc;e artrnaktadir. irnparatorlukta devarnh huzursuzluk oldugundan ordu Yunan, Bul­gar ve Rus bolgelerine y1g1lrn1� dururndadir. Yemen' deki 7 nci Ordu'nun gerec;leri hernen hernen bitrni�­tir. Bir harp arac1 olarak k1yrnetini kaybetrnektedir. Sultan c;ok �upheci oldugu ic;in subaylann birbirlerini ispiyon etrnelerini ister.

Turk askerinin c;ok buyuk isrni olrnasma kar�m bu yeteneklerini yeniden gosterecekleri �uphelidir. Turk askeri birc;ok kez rnalzernesiz, yiyeceksiz, ayak­kab1s1z, bannaks1z, ya�arn1�. yfuiirnu� ve sava�rn1�tir.

Avrupadaki butun Turk kuvveti 345 bin ki�i ve 700 top'tur. istanbul <;atalca hattmda 1 00 bin ki�i var­dir. Fakat Turklerin hareket yetenegi c;ok yavrujtir. Er­zincan, Harput, Diyarbakir bolgesinde 1-2-3 uncu or­du'da 108 bin ki�i vardir. �ayet ingiltere M1sir'daki garnizonunu kuvvetlendirirse Turk irnparatorlugunun diger taraflarma taarruza gec;ebilir. ingiliz filosunun Selanikte gorlilrnesi Mekadonyay1 derhal ate�e vere­bilir. Bu �ekilde Bulgar ordusu harekete gec;er. Ayn­ca Hindistan'daki kuvvetlerirniz iran korfezinden Bag­dad'a yuruyebilirler, bu Araplar tarafmdan iyi kar­�1lanacaktir Cs. 39). Ayaz Korfe•u a iskenderiye' -

den harekete gec;en bir birligirniz Suriye ile istanbul arasmdaki butlin baglan kesebilir . . .

B - Ordu ( 19071 Turk Ordusunda son zarnanlarda Krupp'dan ge­

len yeni silahlar yer alrnaktadir. Dogu bolgesinde Er­rneni yerle�irnlerinde baz1 sav� hazirhklan gorUl­rnektedir. Yuzba�1 Dickson Van'dan bana yollad1g1 haberde Mu� bolgesinde 5 inci Ordu'nun geleneksel du�rnanlan olan Ruslara kar�1 sava� hazirhg1 yapti­g1m bildirdi.

C - Tiirlc Deniz politikas1 ve silahla.nmas1 :

<Kaptan Taylor tarafmdan raporJ Turkiye'de modem bir filoya sahip olrnak du�un=

cesi ilk defa Kmrn Harbinden sonra AbdUlrnecid ta­rafmdan ortaya atlld1 . Onun tarafmdan ba�hyan do­nanrna yap1rn1 AbdUlaziz tarafmdan geli�tirildi. 1874' de Turk Donanrnas1 Avrupa'da 3 cu idi. Oyle ki Rus harbi sirasmda Turk Donanrnas1 Karadenizi tarnarnen denetirni altmda tuttu. Fakat Sultan AbdUlharnid Dol­rnabahc;e Saray1 kar�1smda kuvvetli bir donanrna gor­rnekten korktu, ve donanrnay1 Halice iki kopru ara­sma c;ekip c;ururnege terk etti. Silahlan ve rnakinala­n sokUldu. 1897'de Yunan Donanrnas1 Tiirk kasaba­lanm bornbalarnaga ba�laymca halkta rnuthi� bir re­aksiyon oldu ve Sultan donanrnanm Akdeniz'e c;1krna­stn1t lmru.r vordi. Hulk donanrnay1 seyir ic;in topland1 ve zu.l'or r.,:11-:ltklu.n ic;imlo yo lu r.,:1kun donanrna Sultan' -m irudosino ituut. edernodi C !)

Arniral Hasan Tahsin Pa.<?a 25 ylldir Bahriye Ba­kam olup 3 rnilyon sterlin servet toplarn1�tir. Her yll gerni yaptirrnak ic;in para ve rnusaade ahr fakat hic;­bir �ey yaptirrnazd1 . 1900 yilmda Alrnanya'dan yeni

35

bir torpido bot gelince Sultan'm donanmaya kar�1 ye­niden hevesi art ti. Bu ara Enneni olay lanm bahane eden Amerika israrla para istiyordu. Bunun ustune Amerika'ya, ingiltere'ye, italya'ya, Almanya'ya ve Fransa'ya gemiler ismarlandi. Olen Hasan PW?a'nm yerine Celal Pa�a isimli bir sivil, Bahriye Bakanhgma atandi. Daha sonra bir Amerikan olan Bucknam Pa­�a Amiral olarak Turk Donanmasmm ba�ma getirildi. Bu �ah1s Turk gemilerinin yap1mmdan i;;ok buyuk kar­lar elde etti Cs. 41 ) . Boylece gemi yap1mma izin ve­ren Sultan onlann denize ai;;1hp manevra yapmasma kar!11 i;;1kt1.

Su anda Ti.irk Donanmas1 :

1 . Harp gemisi Messudiye 8972 ton, 4 kui;;uk silahh kruvazor: Fet-i BU.lent 2761 ton­

luk, Avn-i ilah. 2362 ton, Muin-i Zafer 2362 ton ve Asar-1 Tevfik 4613 ton.

iki tane ikinci sm1f kruvazor Abdulhamid 3830 ton ve Abdulmecid 3250 ton, 3 adet torpido bot Peyki Sevket ve Peyle-i Satvet 1000 ton, Peleng-i Derya 850 ton, 3 adet Destroyer: Tayyar 270 ton, Bursa ve Sam­sun 290 ton, 15 tane birinci sm1f torpidobot: Ankara, Urfa, Antalya, Tokat, Sivas, Kutahya, Mesrur, Akhi­sar, Alpazat, Hamidiye, Yunus, Hamid, Abad, Sultan-hisar, Tumurhisar; Sivrihisar . . . . . . Aynca 1 destroyer, 15 tane birinci sm1f gemi, iki tane i�e yaramaz deniz­altl, 8-9 tane kui;;uk ganbot Fransa'ya ismarlanm1�tlr. Turkiye'de 80 tane 40 cm. lik torpido vardir, fakat ge­miler 45 cm. lik torpido kullanacak �ekilde yap1lm1�­tir. Dolay1s1yla bunlan kullanamazlar ve iki sene ii;;in­de bunlari elde etmelerine de imkan yoktur.

Turk Donanmasmm Halii;;ten i;;1k1p i;;1kmayacag1,

36

Tiirk subaylanmn bir�eyler ogrenip ogrenemiyecek­leri �uphelidir. Almanya son zamanlarda gene; deniz subaylarmm Alman bahriyesinde talim gormesine izin vermi�tir.

ingiltere ve Amerika'nm da bu konuda teklifte bulunmas1 yerinde bir hareket olur Cs. 42) .

HAMiT DiPLOMASiSi Cs. 43)

Sultan Hamid'in idaresinin ozellikle son 10 y1h Pan islamc1hk esaslanna dayanmaktadir. Hicaz demir­yolunu yaptirarak uyruklanna gelecek hayatm ve cennetin zevklerini a�Ilam1�tir. Zavalh islam halk1, zalim hareketlerin devlet memurlarmdan ge!digini du�unur ve Halifeden hi<; bir kotiiliik beklemezler. D1� politikanm en onemli k1sm1 Almanlara yakla�­mak olmu�tur. Girit halk1 bu arada Osmanhlara kar­�1 ayaklandi. Almanlar ise hem Bagdat demiryolunun yap1mm1 ellerine gei;irrni�ler ve hem de Turk Ordu­sunu idareleri altma alm1�lardir. Endustriyel ve ticari biri;ok ayncahklar elde etmi�lerdir. Sultan'm Make­donya ve Ermenistan'daki politikas1 nefret edilecek kadar i;irkindir. Sultan Rusya'ya kar�1 du�man ola­rak yeti�tirilmesine ragmen son Rus Japan harbin­den beri Ruslan tehlikeli gormemektedir. Almanlann istegiyle A vusturyaya kar�1 tutumu olduki;a yumu­�aktir.

1talyanlara guvenmez ve onlann Trablusgarp hakkmdaki du�uncelerini bilir, fakat kendisi hayatta oldugu surece oraya bir�ey yapam1yacaklanndan emindir. Oliimunden sonra olacak hadiseler ise Sul­tan'1 hi<; ilgilendirmez. Frans1zlarla dosttur. Frans1z

:11

rnaliyecilerinin destegi sayesinde irnparatorlugun ayakta kald1gma inanrn1�tir. Arnerikahlara kar�1 ta­rafs1zdir. Fakat Arnerikan rnisyonerlerinin kendisinin karanhkta kalrn1� topraklanna Hristiyanhg1 ve uy­garhg1 yayrnalanndan c;ekinir. Rornanya ve Bulgaris­tan'dan rnuthi� korkar ve onlara hie; inanrnaz. Sir­bistan'a fazla onern verrnez, Sultan'm belli bir d1� po­litikas1 oldugunu sanrn1yorurn, olaylarm geli�ine gore ayarlarnaga c;ah�ir Cs. 44) .

TiCARi iLiSKiLER �

Turkiye kapitlilasyonlar haricinde Yunanistan, iran, Rornanya, Sirbistan, ve Bulgaristan'la ticari ili�­kilerde bulunur. Bunlann di�mda kalan butlin ili�ki­ler buyuk devletler tarafmdan yurutlillir.

Tiirk Maliyesi ve Sirketler: ( 1 907)

a - Maliye: Turk butc;esi hic;bir zarnan kesin ola­rak bilinrnernektedir fakat 20 rnilyon sterlin civarm­da oldugu samlrnaktadir. Bunun 3.8 rnilyonu d1� borc;­lann faiz ve arnortisrnam olarak, 350 bin sterlin'i Ruslara harp tazrninati olarak ve 691 bin sterlin'i ya­banc1 derniryollan �irketlerine Turk borc;lan olarak gitrnektedir. Turk borc;lan 88 rnilyon tutrnaktadir. Bu borc;lar belli �irketlerin kontroh1ndedir. Bu borc;lar tuz, tlitlin, pul, ipek, ic;kiler, bahkc;1hk v.b. kaynak­lar ile garanti altma ahnrn1�tir. Ruslara olan harp borc;lan 27 rnilyon'dur. Boylelikle butlin odeyecekleri bore; toplarn1 130 rnilyon olacaktir.

b - Diger devletlerin sahip olduklan �irketler Anadolu derniryolu �irketi Konya'ya kadar olan bol­gede c;1karlar saglarnaktadir. Sirket yeni hisse senet-

38

Jeri 91kararak sennayesi 67,500.000 frang'a yukselrni11-tir. italyan Hukllrnetinin bask1s1yla Ansaldos firrna­sma bir kruvazor isrnarlanrn111tir, gerni yap1ld1g1 za­rnan diger Turk gernileri gibi Halii;'te i;ururnege terk edilecektir. Bu ornek bile Osrnanh rnaliyesinin tutu­rnunu gosteren guzel bir ornektir. Alrnanlar eski tah­ta koprunun yerine bir yenisini yaprnak ii;in bask1 yaprnaktadirlar. Frans1zlar ise Heraklea vadisinde haklar elde etrnek ii;in bask1 yaprnaktadirlar. Os­rnanh 11irketi aslen bir Frans1z grubu olup butilil rnil-:­letler de bunlara benzer haklar elde etrni11lerdir.

1903 - 1904 Mr. Maxwell'in Makedonya'da uluslar-­aras1 kontrol ve yap1lacak ref ormlar hakkmdaki ra­poru Cs. 49) ;

1 �ubat 1904, son ui; y1ld1r Makedonya'daki hu­zursuzluk artti. 1901 y1lmm Ocak aymda Kosova Hin­de onernli olaylar oldu. Majeste'nin buyukeli;isi ald1-g1 talirnat uzerine dururna diger devletlerin dikkati­ni i;ekti CSir N. O'Conor 19 �ubat 1901 ) .

Makedonya'daki Bulgar i;etecilerinin hareketleri tehlikeli 11ekilde artrnaktadir. Majestenin Sofya'daki genel konsulU ve ajam bu konu ustunde dunnakta­d 1r CMr. Elliot 27 �ubat 1901 ) .

1901 1902 senelerinde dururnda hii;bir geli11rne n l t 1 1 1 tc l 1 . Avusturya ve Rusya Hukllrnetleri ingiliz Hu­II 1 1 1 1 1 1 d i n i n pol i ti l rnsm1 dostol< l iyorok Istanbul ve Sof­V n' ya 1 > 1 1 d 1 1 n 1 1 1 1 1 rn d ii zol Ii I mosi ii; in busk1 yaptllar. A y ru :n vnl i lo rn i lzol ro l'orm lnr ii;in talirnatlar gonde­ri l d i CMr. do Bunsen 23 Temrnuz 1903)

Rus Buyukeli;isi Sultan'la goru11erek Arnavutluk­taki kan111khga ve Makedonya'daki dururna dikkati <;:ekti. Genel dururnun rnutlaka duzeltilrnesi gerekti­gini, jandarrna ve rnernurlarm ayhklanm duzenli al-

39

rnalarmm icap ettigini ve jandarrnaya Hristiyan grup­larm katilrnas1 gerektigini bildirdi. Sultan Makedon­ya Reform Kornitesine Hilrni Pa�a'y1 rnufetti� olarak atad1 CSir N. O'Conor 1 Arahk 1902) .

Hristiyanlann jandarrna kurulu�una kat1lrnalan buyuk devletlerin daha fazla kan�rna olanag1 sagh­yabilir. Sir N. O'Conor Hristiyanlann korniteye kat1l­rnalanm ve belli bir ucret alrnalanm teklif etti. Bu teklifi kabul edilrnedi CSir N. O'Conor 9 Arahk 1902) .

Sayfa No. 55 Beige : 7

20 Subat 1903 Sir E. Monson'dan Markiz Landsdowne'ye :

CGizlidir) Makedonya dururnunu ogren-dirn. Avusturya ve Rusya'nm istanbul'a yapacaklan bask1y1 duydurn. Majeste bu konuyu politik olrnaktan i;ok insani telakki ediyor. Aslmda politik olan butiin rneseleleri �irndilik gizleyiniz, arnac1rn1z orada y�a­yan insanlara adalet ilkelerini gotiinnek ve herkesin dogal hakk1 olan i;ah�rna olanag1m saglarnaktir. Her insan i�inin kar�1hg1 olan rneyvelerden rahati;a ya­rarlanrnah ve bu yuzden kotii davram�lara ugrarna­rnahdir. Butiin Avrupa Hukurnetleri bunu istiyecek­lerdir. Sultan kendisini birle�rni� bir Avrupayla kar�1 kar�1ya bulacaktir. Politik bak1rnmdan Makedonya sorunu burada i;ok i;e�itli rnilletler ya�ad1gmdan i;ok zor ve kan�1ktir.

Sayfa No 57 Belge : 1 1 22 Nisan 1903

Sir C. Scott'tan Markiz Lansdowne'ye; Amavutlukta olaylar b�larn1�tir ve Bul­

gar i;eteleri Selanikte bornbalar patlatrnaktadir. Rus

40

Konsolosu Mitrovitza sald1nya ugrarn1� ve ald1g1 ya­rnlardan olrnu�tlir. Avrupah subaylann idaresindeki jandarrnalarm bir geli�rne gosterrnedikleri ortadadir. Bu dururnda Turk Hukurnetine yeniden bask1 yap­rnak gerekir

Sayfa No 59 Beige : 1 3

Sir N ' O'Conor'dan Markiz Lansdowne'ye : CGizlidir) Makedonya'daki olaylan bili-

yorsunuz, Turklerin arasmda huzursuzluk buyuyor. Turkler Avrupa topraklanm yava� yavruj kaybetrnek­te rnaddece ve duygusal c;okuntliye ugrarnaktadirlar. Turkler bunu goze alrnaktansa Bulgaristan'la sava�a hazirlamyorlar. Eger Ruslar'dan korkrnasalar derhal harbe girecekler. Bugun Makedonya'daki Turk kuv­vetinin 200 bin oldugunu samyorurn. Turk Ordusun­da disiplini iyi olrnakla birlikte, beslenrne ve rnalzerne dururnu c;ok kotudur. Rusya ise yakm dogu'da harbe girrnek niyetinde degildir. Osrnanh irnparatorlugu gozleri onuride eriyor ve onlar bunu seyrediyorlar. Dstelik Ruslar Bulgar'lann da c;ok kuvvetlenrnesini isterniyorlar.

Sayfa No 69 Beige : 4 1

23 Subat 1904

Murkiz Landsdowne'den Sir F. Bertie'ye : Frnns1z ve ltalyan Hukurnetleri de Balkan­

lurduk i dururnun kotliye gittigini, Berlin anla�rnasm1 irnzalarn1� olan devletlerin araya girrnesi gerektigini, soylediler. Biz, Makedonya ic;in Sultan tarafmdan bir vali atanrnasm1 ve butun rnali sorunlann uluslarara­s1 bir kornisyona birakllrnasm1 oneriyoruz. . . . . . bu ku­nuda italyanlarla i�birligi yaprnaktan c;ok rnernnun olacag1z

4 1

Sayfa No 74 Beige : 34

1 1 May1s 1904

Sir N. O'Conor'dan Markiz Lansdowne'ye : Sultan Rus Japan harbinin sonucundan

<;ok rnutlu oldu. Yunanhlann Ruslarm elinde alet ol­dugunu soyledi. Kendisini bu goru�u nedeniyle kut­lad1rn. 0, Yunanistan, Rornanya, Bulgaristan ve Sir­bistan gibi kii<;iik devletlerin Ruslarm ernriyle hare­ket ederek irnparatorluga gii<;liikler <;1karttiklanm soyledi. Ve butiin islarn Dunyasmm Rusyadan nefret ettigini, buna kar�m Guney Afrika harplerinde ingil­tere'ye sernpati duyduklanm ekledi

ls. 76) Ma,kedonya'daki mali reformlar ve biiyiik devletlerin istekleri :

Sayfa No 77 Belge : 37

3 Subat 1905

Marldz Landsdowne'den Sir E. Bertle'ye : Frans1z Buyukel<;isi bugiin benirnle goru�tii.

Osrnanh Bankasmm katilrnas1 ile suslu bir rnali re­form plam hazirlandi. Su sirada kuvvetlerin birbirle­rine du�rnerneleri i<;in ba�ka bir plan onerilrnerneli­dir. Esasen yap1lan plan becerikli rnernurlarm eline birakilrnazsa zaten yururnez. Oysa rnufetti� olarak se­<;ilen Hilrni Pa�a ve alti yard1rnclSl Tiirk'tiir.

1905 y1hnda biiyiik devletlerin donanma gosterisi:

Not : 8 May1s'ta 6 devlet Makedonya'da rnali re­forrnlar yap1lrnas1 i<;in bir nota verdiler. Bu notada Fransa, Alrnanya, ingiltere ve italya'dan ekonorni ile ilgili delegeler, A vusturya Macaristan'dan genel rnufetti� ve Rusya'dan da bir sivil rnernur yollanaca-

42

g1 bildirildi. Osmanhlar bu notaya cevap vermediler. i �; tanbul'a yapllan buyukelc;i baskllan da sonuc;suz lmld1. BU.yuk devletler kendi ko!?ullanm kabul ettir­mek ic;in hep birlikte donanma gosterisine karar ver­di l er

Sayfa No 83 Beige : 46

24 Arallk 1 905

Markiz La.ndsdowne'den Sir N. O'Conor'a:

CGizlidir) Amirallikle donanma gosterisi-n in en uygun olam konusunda g6n1!?tlim. Mytelene ve belki de Lemmas adalanmn i!?galinin en kolay ola­cag1, dort buyuk dort de kuc;uk geminin bu gorevi ra­hatc;a ba!?aracag1m soylediler. Bu bilgi yalmz sizin ic;indir. Diger devletlerin buyukelc;ileri ile konu!?ma­dan once A vusturya ve Rus onerilerini bekleyiniz ve bize telgrafla derhal bildiriniz

.. .. Sayfa II fW

6 Kas1m 1 905 .-.......... �

• ._.u-k1z Lansdowne'den Mr. Spring

Beige : 6 1

rice'e : �us Buyukelc;isiyle gorli!?tlim, bana a!?ag1da­

"k� bildirdi : Sultan kuvvetlerin buyukelc;ileriyle toplu halde

gorli!?megi reddetmi!?, bu yuzden Viyana ve Peters­burgda donanma gosterisine karar verdi. Gosteriye katllacak devletlerin herbiri en az bir gemi gonder­melidir. Toplant1 Pire limamnda olacaktir. Piro'de toplanan gemilerin istanbul uzerine ciddi bask1 yu paca_i;;1 ortadadir. Gemiler orada lie; gun bekl iyccc k ler ve istanbul'dan olumlu bir cevap gelmedigi t.akc l in l o Mi tylene hareket edeceklerdir. Orada 8 gun k 1 1. l m11

cak ve daha sonra Tenedos'a hareket edilecektir. Bu­rada posta ve giimriik daireleri i�gal edilecektir. Bu yoldan Sultan'm Makedonya ic;:in onerilecek mali ko­misyonu kabul edecegi meydandadir

Sayfa No 93 Belge : 65

15 Kas1m 1905

Sir N. O'Conor'dan Markiz ansdowne'ye : CGizlidir) Ogrendigime gore Almanlar ne

Pire'ye ne de Mitylene gemi yollam1yorlar

Sayfa No 97 Belgc : 70

25 Kas1m 1905

Mr. Young'dan Markiz ansdowne'ye : Uluslararas1 gemiler Pire'yi terk ettiler. Ya­

rm sabah a'de Mitylen'de olacaklar

Sayfa No 97 Beige : 7 1

2 5 Kas1m 1 905 • • Sir N. O'Conor'dan Markiz Lansdoy''I!

Turk D1�i�leri Balram beni c;:agira K, kuy­vetlerin tayin edecekleri mali dam�manlar1�1'f · r»i emrine verirlerse, devletlerin diger �artlarm ka-bul edeceklerini soyledi . ....

Ben, bunun artlk c;:ok gee;: oldugunu, bizi · a gosterisine mecbur ettiklerini ve heniiz vakit varken biitiin �artlan derhal kabul etmeleri gerektigini bil­dirdim

Sayfa No 98 Belge: 73

44

27 Kas1m 1905

Sir N. O'Conor'dan Markiz ansdowne'yc : Majestelerinin gemisi Lancaster'den: Ulus-

•

lu.raras1 filo buraya geldi, giimriik ve posta idareleri i�gal edildi. Vali bu hareketleri protesto etti. Her�ey yolunda

Sayfa No 98 Beige : 75 27 Arahk 1905

Sir N. O'Conor'dan Markiz Lansdowne'ye : Tiirk Biiyiikel�isi Mali Kornisyonu kabul ede­

ceklerini ve Sultan'm herkesin �abalarma uygun bir �ekilde baz1 degi�iklikleri konu�rnaya haz1r oldugunu bildirdi.

Not: Sultan kuvvetlerin isteklerini 2 Ocak 1906'da t arnarnen kabul etrni�tir

(s. 1 00) Bulgar, Srrp, Yunan ve Rornanya'hlann Makedonya'daki fa.aliyetleri 1

I - Bulgar faaliyetleri: 1906 yllhk rapordan : A - Yunan ve S1rp propagandas1 : Hi96'da Yunan

ve Bulgar Hiikurnetleri bir anla�rna yaptllar; Yunan­hlar yeni bir harnle yaprnak ve Makedonya'y1 elde etrnek istiyorlardi. Ancr.k bu i� i�in Tiirklerle yaplla­cak bir harp felaketleri olurdu. Makedonya'da belir­siz bir tarihten beri kilisenin de gozii vardi. Patrik Yunan irkmdand1, bu nedenle Bulgaristan ve Rornan­ya'dan da toprak isteginde bulunuyordu. 1897'deki korkun� yenilgiden sonra Yunanhlar Helenizrne hiz­rnet edecek on iyi yolun Tiirklerle Bulgarlan birbir­lerine dii�iirrnek olacagma karar vordiler.

Benzer �ekilde Sirbistan Kosova ilinin kuzey-bat1 k1srnm1 istiyordu. 1888 ve 1898'de Papazlarla okullar­da ogretrnenler yogun bir propagandaya ba�ladllar.

B - kerdeki orgiitlerin fa.aliyeti : Vinitza olaylanrun sonu�lan : Makedonya'da 1896 1897'de kurulan bir orgiit

45

gizlice isyam yay1yordu ve ulkeyi askeri bolgelere ayinyor, koyluleri yeti�tiriyordu. Turkler bu durumu anlarnarn1�lard1. Ancak Bulgar .;eteciler Vinitza'da zengin bir Turk beyini oldiiriince ararnalarda bir si­lah ve cephane deposu bulundu. Bu dururnda Turkler kutle halinde tutuklarnalar yaptllar, ozellikle papaz­lar ve ogretrnenler tutuklaruyordu. Bu durum kar�1-smda orgut .;ete hareketine dondu, etrafa deh�et sru;­rnaga b�lad1. Bu orgutiin ba�hca gorevi katliarnd1. Yunanhlar bu ara Turkler hesabma gizli polislik go­revi yap1yorlardi. <;eteler halktan zorla para ahyor, ve i�kence ediyordu. Dinine bagh olan Bulgarlar Yu­nanh papazlarla .;eteciler arasmda en buyuk ac1y1 t;ekiyorlard1 . 1898'den 1903'e kadar .;etelerle Turk as­kerleri 130 defa sava�rn1�lardir.

C - Rakip Komiteler : 1898'de kendisini ba�kan se.;tiren Boris Sarafof'un

kurdugu Merkez Kornitesi ya da d1� orgut derhal katliarna ba�lad1. Bu orgutiin gayesi bolgeye once ozgurlugunu verip sonra kendilerine katrnakd1.

D - Bulga.r Hiikurnetinin tuturnu ve Panislarnik ajanlann etkisi :

Bulgar Hukurneti gorunu�te .;eteleq ele�tiriyordu. Gert;ekte ise .;etelerin faaliyeti kendi gayesiyle ay­myd1. Zahiren .;etelere silah satl�1ru yasak etrni�ti. fakat askeri depolardaki silahlar .;etelere ak1yordu. Rus Generali !gnatieff ise Bulgarlara rnilli ruhlanm canh tutrnalanm tavsiye ediyordu

Sayfa No 103 Beige 1 76

28 Mart 1903 Sir N. O'Conor'dan Markiz Lansdowne'ye :

Bugun Bulgar ba� papazm1 ziyaret ederek

46

size bir rapor gonderrnesini rica ettirn. Ba� papaz Avusturya Rus reforrnlannm <;:ok etkisiz oldugunu, <;:etelerin yaptig1 zulurnlerin orta sm1f halkta iyi etki birakrnad1g1m, Sultan'm kendilerine iyi davrand1g1-m, Rus uyrugu olrnaktansa Turk Bayrag1 altmda ya­�arnay1 yeglediklerini soyledi. Devarnla Frens Ferdi­nand'm politikasmm firsat<;:1hga dayand1g1m, <;:etelere yard1rn ederek bo� yere kan ak1tt1g1m, <;:etecilerin ise Bulgarlardan farkh rnezheplerde olanlara <;:ok kotii davrand1klanm soyledi. Ben, bu kotiilugun ol<;:usunu sordurn ve buyuk devletlerin Osrnanh irnparatorlu­guna bask1 yaprnasmm uygun olacag1m soyledirn. Cs. 1 10) . 1907 y1hnda Bulgaristan i<;:in verilen rapordan�

Majestelerinin Hiikiirnetinin dostane ili�kileri :

Bulgar <;:etecileri Albay Elliot'u elde etrnege <;:ah�tllar, fakat Majestelerinin Hukurnetinin dostane ternaslan bu bolgelerde <;:etecilerin deh�et salan hareketlerine son verdi Cs. 1 11 ) . Majestelerinin ajanlan Makedon­ya'daki hareketin Turk idaresine kar�1 oldugu ve Yu­nanhlara kotiiluk yapllrnarnas1 gerektigini bildirdi. Bulgarlarm Makedonya'da <;:ok fazla yayllrnalan Yu­nanhlarm Helenizrn arna<;:lanna uyrnaz

Sayfa No 1 14 Beige : 83 2 Arahk 1 908

Sir G. Buchanon'dan Sir E, Grey'e Yapllan goru�rnelerden sonra ingiliz Rus

anl�rnasma vanldi . Rus sivil ajanlarmdan M. Derne­ric istanbul'daki bir Bulgar ajanma, Rusya'nm Make­donya'da tek bir devletin egernenligini isterniyecegini, Rusya ile ingiltere'nin de Bulgaristan'1 kaderiyle ba�­ba�a b1rakabilecegini soylerni�. Ote yandan Yunan

47

Krah ingiliz Rus anla�masmm, Bulgarlardan �ok Helenizm'in lehine oldugunu soylemi�

Hi�bir ingiliz Hiikumetinin Balkanlarda harp et­mek istiyecegini sanm1yorum. Bulgarlarla Yunanhlar arasmdaki z1thg1 ortadan kald1np firsat �1kmca is­tanbul'a ortak bask1 yapmalanm istiyoruz

S1rp faaliyetleri: 1906 y1hnda S1rbistan hakkmda verilen rapordan (s. 116) 1

Sirbistan tarafmdan organize edilen ve mali yar­d1m yaptlan �etelerin say1sm1 kestirmek zordur. Bun­lar Kosova Vilayetinde faaliyet gostermektedirler. Emekli olmu� biitiin subaylar Belgrad'daki Makedon­ya orgiitiine girdiler. 0� Kas1m'da aldiklan para yar­d1m1 300 bin frankd1, ancak bu yard1m 1.350.000 fran­ka kadar �1kmaktadir; bu yard1mlar biit�ede milli �1-karlarla ilgili harcamalar hanesinde gosterilmekte­dir. Propaganda i�in 300.000 frank gizli servise ise 800

bin frank verilmektedir. Aynca zengin banker ve tiiccarlar devamh olarak para vermektedirler. Ma­kedcnya orgiitiiniin ba�mda profesorler, meslek adamln.n, subaylar, bankerler ve hatta kral'm kaym bir:::deri vardir.

Yunan faaliyetleri 1906 y1hnda Yunanistan hak­kmda verilen rapordan (s. 119 )

Yunan �eteleri 1906 y1hnda Bulgarlara ve Romen­lere kar�1 faaliyet gostermi�lerdir. Yunan �etelerinin yaptig1 rezaletler oylesine �oktur ki, Helenizme kar­�1 duyulan sempati Avrupa'da hiikumetlerin oldugu kadar halkmda destegini kaybetmektedir. Bu neden­le Yunan Hiikumetine bask1 ba�lam1�tir. Yunanhlar Bulgar vatanda�lanna Yunanh olmalanru teklif edi­yorlar. Bu teklifi kabul etmeyenlerin evleri, mektep­leri ve kiliselerini yak1yorlar.

48

1907 y1hna ait Yunanistan raporunda ls. 1 1 9) :

1907 y1h Yunanhlarm daha az cinayetlerine sah­ne oldu. Subat aymda <;:eteler Volo'ya gelmege b�la­dllar. Makedonya'da Yunan <;:etelerinin yaptig1 etki olduk<;:a azaldi. 15 Bulgar olduri.ildu. Bulgarlar ise 6

ki�iyi oldurdi.iler. <;etelerin ba�ma atanan Yunan su­baylan acemi ve bilgisiz <;:1kti. Nisan aymda <;:ete ha­reketleri artt1. Rusya ile Avusturya Yunanistan'a bas­lu yap1yor. Teselya'da ise idareciler <;:eteleri ozendir­miyorlar. May1s'ta <;:ete hareketleri her iki tarafta da arttl. Haziran'da Bulgar <;:eteleri Yunanhlara saldird1. Temmuz'da Osmanh imparatorlugu ve diger devletler Atina'ya bask1 yaptilar. Agustos'ta Bulgar <;:eteleri faaliyetlerini arttird1lar. Turk askerleri ozellikle Bul­gar <;:etelerine kar�1 sava�1yor. Eylul'de Yunan <;:ete­leri Selanikte katliama giri�ti. Ekim'de Bulgar <;:ete­lerinin cinayeti artt1. Kasun'da Bulgarlann cinayeti olduk<;:a azaldi. Yunan <;:eteleri Bulgar i�<;:ilerini kes­tiler. Yunanhlar Turklerden kendi <;:etelerine dokun­mamalanm istiyorlar.

Romanya faaliyeti ls. 1 2 1 ) t

1905 yllmda Sultan bir iradesiyle Romen kilise ve okullanm Patrigin emrinden <;:1kartip ozgur hale getirdi. Bu hareket Helenizm'e buyuk bir darbe oldu. Patrik Sultan'm emrini kanunsuz olarak niteledi. . .

Romenler dinlerini kendi dilleriyle yiiriitmek is­tiyorlar. Yunanhlar ise bunu Helenizme ayk1n goru­yorlar . . .

S1rbistan ve biiyiik devletler ls. 1 24)

Sayfa No 1 35 Belge 1 1 1 1

23 Haziran 1903

Sir N. O'Conor'dan Markiz Lansdowne'ye : Yabanc1 basmda Ylld1z'da Sultan'a kar�1 bir

F. 4 49

darbe tefiebbusu yapild1g1 yolunda c;1kan haberler Sultan'1 c;ok rahats1z etti. Bu haberin ash Weissmen isminde ve kendisini Rus ajam olarak tamtan biri ta­rafmdan yazilm1fi. Majeste Sultan bu haberin Sirp trajedisini ortmek ic;in uyduruldugunu soyledi. Boyle­likle kral ve kralic;e'nin katlinin etkisinin azaltilmak istendigini ileri surdu

Sayfa No 136 Beige : 1 1 1 'e ilave

23 Haziran 1903

Levant Herald ve Dogu Ekspresinde c;1kan haber: . . . . . • Bu ti.in uygar Ulkeler ve bu ti.in devletler Bel­

grad'da Konak'taki olaym faillerinin cezaland1nlma­s1m istemektedirler. Sirp Kral ailesini oldurmek Al­lahm iradesine karfi1 gelmektir. Bu katiller uygar diinyanm dfuJmamdirlar, caniler cezaland1nlmahdir. Yeni Kral ancak caniler cezalanm gordukten sonra tarunacaktir; bu konuda butiin devletler anlafiblar

Sayfa No 142 Belge : 1 22

23 MayIS 1 906

Sir E. Grey'den ingiliz Krahna rapor : Suc;lular yeterince cezaland1nld1ktan sonrt1.

yeni Sirp Krah ve Hukumetiyle diplomatik ili!lkiler ye­niden kurulmahdir. Hareketi hazirhyanlar 6 albay ve bir yarbay'dir. Bunlardan bir k1sm1 derhal istifa etmifl digerleri ise suc;suz olduklan iddias1yla gorev­lerinde kalm1filardir. Gerc;ek katil al.bay Solorevitek'­tir. Bu zat Askeri Akademi'nin .t\.omutam'dir. Hu adamlar emekli edildikten sonra Sirbistan'la diplo­matik ili!lkileri yeniden kurmakta hic;bir sakmca yok­tur.

50

Tiirkiye ve Biiyiik Devletler Cs. 1 68)

1906 y1h raporundan ahrum�br : Giimriik vergilerinin arttinlmas1 goru�mr.­

leri: Biiyiikel�iligimiz giimriik vergilerinin % ll'e �1-kanlmasm1 onerdi. ingiltere'nin Tiirkiye'deki presti�i bugiin en yiiksek noktasmdadir. Turk Hiikumeti bu % 3'liik arttirmay1 elde etmek i�in �ok gayret sarfol.­mi�tir. Yabanc1 hiikumetler bu arttinnay1 kabul et­mek i�in maden kanunu garantisi istemi�lerdi. Giin­riiklerdeki bu arti� ise Makedonya'ya gidecektir. Ku,1-vetlerin �imdiki istekleri �oyledir :

1 - Maden Kanunu ve kimyasal analizler biiy1ik devletlerce yap1lacaktir.

2 - Makedonya biit�esindeki a�1k Osmanhlar tca-­rafmdan kapanacaktir.

5 - Osmanh askeri sarfiyati i�in Makedonya biit�esinden para almm1yacaktir.

6 - Kuvvetlerin teklif ettigi j andarma gereginci':l silahh olarak miidahale edecektir.

B�bakan Cvezir) Patrigin Yunan �eteleriyle ilgisi oldugunu ve a�1n milliyet�ilik yaptigm1 soyliiyor. Faz­la olarak da Romenlere verilen dini serbestlige Patrik inatla kar�1 koyuyor . . . . . .

Sayfa No 174 Beige 1 147

3 Temmuz 1906

Sir N. O'Conor'dan Sir E. Grey'e 1

Osmanh Bor�lan idare Meclisinin ingiliz iiye­si olan Mr. Block Tiirklerin Frans1z ve Alman maliye­cileriyle i�birligi yaptig1m ve bu durumun 1ngiliz �1-karlanna zarar verebilecegini, Alman ve Frans1z ka-

5 1

pitalistlerinin Turkiye'de ustiin durumda olduklanm, tngiliz kapitalistlerinin bu i�te .;ekingen davranma­lannm zararh oldugunu, ozellikle maden alanlann­da .;ok buyuk ticaret karlan oldugunu soyh.iyor. Mr. Block'un raporunu gonderiyorum

Belge: 1 47'e ek, Mr. Block'un raporu :

Alman maliyecileri Turkiye'ye 188'den beri s1zmaga ba�ladilar. Almanlar �imdiye kadar Osmanh Hukumetine her alanda yatinm yaptilar. 1888'de Mr. A. Kaulla Wiirttembergische Vereinsbank'm direktoru % 5 ile bir bu.;uk milyon bor.; verdi. Bu borca kar�1-hk bahkhane ve diger baz1 gelirleri toplama hakk1m elde etti. Bu borca bahk.;1hk borcu ad1 verilmekte­dir. Bundan ba�ka % 5 ile 7.427.240, % 3 ile 7.827.240 ve % 4 ile 4.545.000 bor.; Chepsi sterlin olarak) verildi . 1894'de demiryollan i.;in 40 milyon frank bor.; verildi. Buna koyunlardan ahnacak 163.636 Sterlin tutannda­ki vergi kar�1hk gosterildi. Aynca aym banka 1 . 140. 000 Sterlin bor.; vererek baz1 bolgelerden vergi topla­ma hakk1m elde etti. 1903 Mart aymda Turk Huku­meti Almanlardan CBagdad demiryolu i.;in) % 4 ile 2. 160.000 sterlin ald1. Buna kar�1hk da baz1 bolgelerin vergilerinin toplanmasm1 Almanlara birakti. Bu i�e Frans1zlar % 40 ile i�tirak ettiler. 1903 Kas1m'mda as­keri donatim ismi altmda % 4 faizli 2.424.240 dolar bor.; almd1. Ka�1hgmda baz1 giimriik vergilerini top­lama hakk1 verildi. 1905'de % 4 ile 2.424.240 sterlin'e .;1kanldi. CBu bir Frans1z borcudur> . Boylece Turk Hukumeti % 4 faizli 29.762.520 sterlin ile Frans1zlara bor.;lanm1� oldu. Frans1z konsorsiyom'u tek ba�ma Turklerle bir.;ok meseleyi halledecek durumdadir. Fransa ve Almanya'dan b�ka diger pazarlara stok­lann ne 61.;ude gittigini soylemek olanaks1zdir. �up-

52

hesiz Osmanh Bankasma bask1 yaparak bu 6grenile­bilirse de asil insiyatif Paris'tedir.

Fransa ve Almanya bu memleketteki mali kud­retini gittiki;e arttirmakta ve ipi her glin biraz daha germektedir. Bari; zinciri bori;lunun 6deyemiyecegi kadar agir bir hale gelince Hidiv ismail devrinde M1-sir'da olanm aynmm tekrarlanmasmdan korkuyorum. Bugun Almanya o gun Fransa'nm oynad1g1 mali rolu aynen oynamaktadir. Turkler ba�ka bori; almazlarsa bu borcun 6denmesi 1932'ye kadar siirer. Frans1z kon­sorsiyum'u yeni mali f aaliyetlere girmi� ve Alman ya' -da bunu % 25'ini istemi�tir. Sultan ve Ba�bakan bu yeni oyunu fark etmedikleri i<;in henuz kar�1 koyma­dilar. Her iki taraf da Turk Hukumetine yuksek faizli yeni bori;lar teklif etmekte, i�e yaramaz atil kapitali arttirarak Turk Hukumetini ellerinde tutmaktadirlar. Bu bori;lann saglad1g1 faydalar birkai; hafta ya da birkai; ay i<;inde bitmekte, halbuki bu bori;lara kar­�1hk iki devletin i;1karlan 50 60 yil surmektedir. Turkler harcamalanm kontrol etmezlerse bu iflas'a kadar gidecektir, b6ylece bu iki devlet bekledikleri firsati elde edeceklerdir.

Demiryollanna gelince : 1888'de Almanlar Hay­darpa�a Ankara demiryolunu yaptilar. <Bu hattm izmit'e kadar olan k1sm1 �imdiye kadar ingiliz gru­bunun elindeydD . Hattm izmit'e kadar olan k1sm1 kilometresi 10.300 frank'a ve izmit Ankara b6lgesi 15,000 frank'a garanti edildi. ilk iki yilda �irketin top­lad1gi ortalama vergi 200.399 sterling'dir. Eski�ehir Kanya b6lgesi 445 kilometre olup, kilometre ba�ma 13,727 frank'a garanti edilmi�tir. 1893'de aym �irket tarafmdan yapilm1�tir. Sirket buna kar�1hk Gumu�­hane Haydarp�a b6lgesinin vergilerini tophyacak­tir. iki yilda 53.091 Sterlin vergi toplanm1�tir. Ve ay-

53

rica demiryolu ustunden 5 yllda 16.276 sterlin elde edilmi!ltir.

1890'da Alman grubu b�kam olan Mr. Kaulla Selanik Manastir demiryolunun 99 yllhk iflletme hakk1m aldi. 219 kilometre olan yol i<;in Km. bafima 14.300 frank garanti verildi, ayrica Selanik - Manastir bolgelerinin vergi toplama hakk1 elde edildi. Son iki yllda vergilerden 152. 132 sterlin, demiryolundan da 5 yllda 52. 165 sterlin topladllar. Selanik istanbul demiryolu bir Frans1z !lirketine aittir. 1892'de M. R. Bandouy tarafmdan 99 y1lhk iflletme hakk1 elde edil­mi!ltir, 510,5 Km. olup, Dedeaga<;, Gumulcune, Serez ve Draman bolgelerinin vergi toplama hakk1 ile kilo­metre bafima 15.500 frank garanti ahnm1fitlr. iki yll­da toplanan vergilerden 132.296 sterlin elde edilmifl­tir. 1893'de M. G. Nagelmackeres izmir, Alsancak, Alafiehir demiryolunun 99 yllhk iflletme hakk1m elde etti. Bu yol bafilang1<;ta bir ingiliz firmasma ait olmas1-na karfim 1894'de bir Frans1z firmasma satild1. 266 Km. olan bu yola Turk Hukumeti 2.310.000 frank yllhk ga­ranti verdi. Bu yolun Al�ehir'den Afyon'a uzatilma­s1 halinde, Aydm, Denizli ve Sarukhan bolgelerinin vergi toplama garantisi verildi. Bu gelir iki yllda 130. 702 sterlin'dir. 1893'de bir Frans1z �irketi Beyrut - �am aras1 demiryolu garantisini aldi. Rayak - Hamak ara­s1 km. si 15.000 frank'dan Hamak Aleppo CHalepl aras1 Km. si 13.600 frank'tan garantilendi, bu garan­tiler �am, Hamak ve Akhisar bolgelerinin vergileriy­le de garanti edildi. iki yllda toplanan vergi 166.717 sterlin'dir.

1902 y1hnda bir Alman firmas1 Konya Bagdat yolunun 99 yllhk iflletme hakk1m elde etti Turk Hu­kumeti bu yol i<;in 54 milyon frank garanti �erdi. Ode­meler Konya, Halep, Urfa bolgelerinin vergileriyle

54

garanti altma almd1. Demiryolunun ilk k1sm1 yaptl­d1gmdan beri Turk Hukumeti �irkete 26.863 sterlin para odedi. Bagdat demiryolunun % 40 hissesi Fran­s1zlara aittir. iki hukumet 2.657 Km. lik demiryolunu trafige a<;m1�lar ve halktan 828.210 sterlin para topla­m1�lard1r. Bu iki devletin Turkiye'nin s1rtmdan ka­zanc1 gittik<;e artmaktadrr. ingiltere ve ingiliz Mali­yesi a<;1kta brrak1lm1�tlr. iki memleketin ekonomik et­kisi �imdilik sadece mali <;1karlar gibi goriilmekteyse de <;ok yakmda politik ve askeri etki ve kontrol hali­ni alacaktir.

ingiltere Ortadogu'dan elde ettiklerini kaybetmek uzeredir. Bir i� ya yurumeli ya da <;okmelidir. Yerin­de duramaz. Diger devletler ilerlerken ingiltere ge­riliyor, gozumuzu a<;ahm ve ger<;ekleri gorelim; Al­man ve Frans1z etkisi doklara, rihtimlara ve tram­vay Iara girmege ba�lad1

Osmanh imparator lugunun ak1ls1zca bor<;lanmas1 ve korkun<; israf1 yuzunden Tiirk Devleti mahvolmak­ta ve korkun<; mali kaosu meydana gelmektedir. 1n­giliz evleri bu olaylardan hi<;bir kar ve hisse alam1ya­caklar ve bu ekonomik temeller ustunde yukselen Al­man Frans1z durumu <;ok yakmda politik geli�me-ler de gosterecektir Cs . 175 180) .

Smai hudut olayi ve ingiliz deniz gosterisi 1908 y1h raporundan Cs. 189) C_G. H. Fitzmaurice tarafm­dan) :

3 May1s'da Osmanhlara bir iiltimatom verildi. Ml­srr askerlerinin komutam olan Bramley bey Cbir in­giliz subayi> Akabe'den Gazze bolgesine yakm bir yerde bir kamp kuruyor ayrica Turk bolgesinde bir karakol kurmak istiyor. Sultan bu durumu ingiliz Bu­yukel<;isine �ikayet ediyor, kuvvetlerin Tiirk hudu-

55

dundan <;ekilmesini rica ediyor. M1sir kuvvetleri ve Hidiv Ba§bakandan Turk M1sir sm1nnm uygun bir yolla goru§Ulmesini istediler. Bu ara Turk kuvvetleri bir M1sir sahil muhafaza gemisinin Taba'ya yan�­masma engel oldular ve bolge Turklerce i§gal edildi. lngiltere derhal bunu protesto etti. Turkler ise bolge­nin kendilerine ait oldugunu iddia ettiler. Hidiv Ba§­bakan ile telgrafla goru§tU ve Lord Curomer'in istegi uzerine soru§turma a<;lld1. Hidiv sm1nn Akabe'nin ii<; kilometre bat1smda oldugunu soyledi. Ba§bakan bunu kabul etmedi. Bu durumda Majestelerinin Hukumeti Osmanhlann kendileriyle oynad1gm1 bildirerek Turk­lerin Taba'y1 10 gun i<;inde bo§altmalanm istedi. Fran­s1z ve Rus Buyukel<;ileri de ingiliz isteklerinin kabulU gerektigini bildirdiler. Bu durumda ingiliz Donanmas1 Pire, Portsait ve Suvey§'ten hareket etti. Ba§bakan M1-sir ile goru§meye <;ah§tlysa da 11 May1s'ta Amirallik gemileri,

1 - Midilli, Limnos, imroz, Sak1z ve Ta§oz

2 - Rodos ve Chaios'un i§galine

3 - Akdenizde butlin Turk ula§1m1mn durdurul­mas1 emri veri ldi. Aym gun ak§am ustU Ba§bakan Ta­baiy1 bo§altacaklanm bildirdi. Fakat ingiltere Akabe korfezinde <;izilecek duz bir hattm hudut olmasmda israr ediyordu. Nihayet 1ngiliz'lerin butlin istekleri kabul edildi.

1 - Marake§, Akabe korfezinde hudut noktas1 olacak.

2 - Mafrak M1sir'a birakllacak, Nagd - Al - Aka­be Turklerde kahyor.

3 - Mugdaba, Kosaima, Ain, Kadis, Ain - Dede -1rad ve Mayein MISir'da kalacak.

56

4 - M1srrh delegeler bu topraklann tesbitinde gozlemci olacaklar.

Sayf a No: 200 Beige: 156 1 3 May1s 1907

Sir N. O'Conor'dan Sir E. Grey'e 1

CGizlidirl Ba�bakanla goru�ti.im ingilte-re'nin tutumu Turkiye'de huzursuzluk yaratiyor. Ben, kendisine ingiliz kapitalistlerinin sabit ve istikrarh bir hukumetleri olmad1g1 ic;:in guvenemediklerini, Turki­ye'nin geli�mesini ve ilerlemesini arzu ettigimizi an­cak ticari ve sanai yatinm yapabilmemiz ic;:in garan­tilere sahip olmam1z gerektigini, anlatt1m. Kapitalist­lerin her c;:e�it korku ve bask1dan uzak tutulmalan gerektigini soyledim. Osmanh Hazinesi her yll 4-5 mil­yon sterlin ac;:1k vennektedir. idaresi muthi� bir c;:o­kiinti.i ic;:indedir, borc;:lan hesaps1zdir. Tabii kaynaklan boylesine zengin olan bir memleketin en k1sa zaman­da durumunu duzeltecegini, birkac;: durust ve namus­lu memur ozellikle yabanc1 memurlar i�e el koyarsa, durum duzelir dedim.

Ba�bakan sozlerimi Sultan'a arz edecegini soyle­di. Sultan beni bu konuda goru�mege c;:agird1. Bu du­rumdan yararlanabiliriz.

CiLT V

Sayfa No: 247 Belge: 196 12 Nisan 1908

Mr. C. H. Fitzmaurice'den Mr. Tyrrell'e: Son bir kac;: ylldir Mekadonya, Ermenistan

ve Turk iran smirmdaki ticaret ili�kilerimizi takip etmek guc;:le�ti. Sultan bizim �1�malanmiz1 du�man-

57

ca buluyor. Bizim gayemizle Sultamn davram�lan uz­la�amaz haldedir. Merkezci bir teokrasi olan bu Sul­tanhktaki ilkel ekonomik kavramlar her biiyiik i� ve ticaret anla�masm1 bir lutuf gibi goriiyor ve biz bu lutfun d1�mda birak1hyoruz. 1878'deki Berlin anl�­masma gore ingiltere moral bak1mmdan Mekadonya reformlarmm onciisii olmu�tur. Tiirkler bunu bu bol­gelerin kendilerinden aynh�1 saymaktadirlar. $iiphe­siz Tiirkler bu gorii�lerinde hakhdirlar. ingiliz hiikii­metleri ister liberal isterse muhafazakar olsun Me­kadonya'dayi tutumlanna devam etmelidirler

Buradaki ingiliz biiyiikel.;isinin tutumu hem Sul­tani idare etmek ve hem de Sultamn iyi niyetlerine bagh olan ticaret ili�kileri yiiriitmek olmahdir. Sir W. White'm dedigine gore burada .;ok kudretli bir el.;i ingiliz .;1karlanm yiiriitebilir. Mekadonya da du­rum diizelene kadar buraya �ohret pe�inde ko�ma­yan, ciddi, sempatik ve Sultana etki edip onun itima­d1m kazanacak bir el.;i gereklidir. Boyle bir adam hi.; olmazsa bizim ticari i�lerden emin olmam1z1 saglaya­bilir. iyi niyet ve iyi hiikiimleriyle Sultamn giivenini kazand1ktan sonra Mekadonya ile ilgili diger i�lere kan�abilir.

Sultan bir ka.; yil i.;inde olebilir ya da rejim de­gi�ebilir. Boyle bir adam'm zekas1 rejim degi�ikligi sirasmda paha bi.;ilmez bir rehber olabilir.

Biz ingiliz .;1karlanmn bozulmasm1 istemiyoruz, onun i.;in ne yaptig1m bilir kurnaz bir adam1 kuvvetli ya da dahi bir adama tercih ederiz . . . . . .

ANAY ASA HAREKETi

Sayfa No: 248 - 249 1 Mart 1 905

Sir. J.A.C, Tilley tarafmdan rapor

58

Beige: 1 05

Son bir kai; yildan beri Turkiye'nin i<;inde ve du�mda gen<; Turkler denilen ihtilalci bir hareket vardi . Sultan kurdugu i;ok kusursuz casus orguti.i ile bu hareketin halka yayilmasm1 onledi. Turkiye'de her hareket, her soz kontrol edildi, butun Turkler bundan istirap i;ektiler.

Bu hareketi yapanlar ordu kendi taraflarmda olur­sa ba�anh olacaklanm, aksi halde ba�an saglamala­nna imkan olmad1gm1 biliyorlard1.

Mekadonya'daki Jandarma orguti.i ve parasal de­netim Turkli.igun �erefli du�iincelerini ta�1yan geni;­lerin gururlanm i;ok derinden yaralam1�ti. Gizli top­lantilannda ingiliz Rus plam uygulamrsa Mekadon­ya'ya veda edeceklerini konu�uyorlard1. . . . . . Burada 1908 ihtilali aynntilan ile anlatilmaktadir. E. U . . . . . .

Sultamn 2. nci Sekreteri olan izzet Pa�a ingiliz Maria gemisiyle kai;arken Canakkale'de gemi durdu­ruldu. izzet Pa�a kanunsuz olarak i;ok buyuk bir ser­vet yapm1�ti. Biz izzet Pa�a'y1 vermedik buna ragmen Turkler bize sevgi gosterdiler, K1nm harbini bir tur-li.i unutam1yorlar . . . . . .

Sayf a No: 252 Beige: 198

G. H. Fitzmaurice tarafmdan 1

Kui;uk Sait Pa�a. eski bir vezir, benimle acele g� rii�mek istedi. ·Beni anayasaya aykln davraru�lanm­dan mahkeme edecekler ozellikle Lord Currie zama­runda ingiliz eli;iligine s1gmmakla sui;lamyorum» dedi.

Eski vezirlere i;ok kotu davramld1gm1 soyledi. Du­rumunun uygun otoritelere anlatilmas1 i<;in yalvardi. ·Devlet ar�ivlerinde 50 yilhk memuriyetime ait sakl l ­yacag1m hi<; bir pey yok, ozel evrak1m1 da elimdon alamazlar» dedi.

rill

Ben uyelerle dolayh gOrufiUP Pafiaya bil"!ley yapilm1yacagma soz ald1m.

Sayfa No: 263 31 Temmuz 1 908

Sir. E. Grey'den Sir. G. Lowther'e

Beiges 204

Ozel . . . . . . istanbul'a .;ok iyi bir zamanda git­tiniz. Benim parlementoda yaptig1m konufima ve tel­graf1m bizim tutumumuzu size a.;1khyacaktir. isteme­digimiz konulara el atip Turkleri fil1phelendirmiyelim, fakat onlara ifllerini iyi idare ederlerse bizim yard1-m1m1z1 ve destegimizi ·saghyacaklanm anlatahm. Bun­dan Turkleri himaye edecegimiz anlam1 .;1kmasm, fa­kat himayekar davranacag1m1z anlatilsm.

�uphesiz ifller her zaman flimdi oldugu kadar iyi gitmiyecektir. Onumuzde bizi beklemekte olan tehli­keleri bilemiyoruz. Turk halkma, bizim kavgalanm1-zm kendileriyle olmad1g1m, flimdi kendilerinin de iste­medikleri iktidardaki mahhiklarla oldugunu anlata­hm.

�ayet Turkler anayasay1 tam olarak ayakta tutar ve kendileri de kuvvetlenirse bunun sonu.;lan bizim flimdi goremiyecegimiz kadar uzaklara gidebilir. Bu hareketin M1sir'daki etkisi inamlm1yacak kadar bu­yuk olacaktir; bu etki Hindistan'da da hissedilecektir.

Biz flimdiye kadar idaremiz altmda bulunan Mus­h1manlara kendi dinlerinin brujkam olan milletin koti.i bir despot tarafmdan idare edildigini soyluyorduk. Halbuki btz idare ettigimiz Mush1manlar i.;in iyi bir despottuk ve bizim idaremiz altmda daha mutluydu­lar, .;unku bu insanlar mukayese imkamna sahip de­gillerdi, dolay1siyle farkm kendi lehlerine oldugunu kabule hazirdilar.

60

Fakat �imdi Turkiye bir anayasa yapar, parlemen­to kurar ve hukumet �eklini geli�tirirse M1sirhlar da bir anayasa istiyeceklerdir. Bizim bu kuvvetle kar�1 koymam1z i;ok gui; olacakt1r. $ayet Turkiye de anaya­sa iyi i�ler ve i�ler iyi giderse M1sir da ayaklanmalar olacaktir. bu bizim durumumuzu bozacaktir.

Biz asla ne M1sir halk1yla ve ne de Turk hukume­tiyle mucadeleye girmiyecegiz. Bizim mucadelemiz Turk halkmm hisleriyle olacaktir. Bunu i;ok dikkatle ele ahnacak bir konu olarak veriyorum.

Bu hususun haricinde butun reform hareketlerini tutuyor gorunun ve bana bilgi verin . . . . . .

Sayfa No: 264 Belge: 205 4 Agustos 1 908

Sir. G. Lowther'den Sir E. Grey'e 1

Geri donu�umde degi�iklik beni i;ok �a�irtti. i�lerin bu kadar iyi gitmesi ve bir damla kan akma­mas1 harikulade. Gayeleri i;ok ciddi ve milliyet his­leri i;ok kudretli.

Bizim durumumuz da i;ok iyi tebrikler ve goster­digimiz sempati minnetle ka�lland1. Tam bu sirada izzet P�a olay1 i;1kti. Once Alman sefaretine s1gmm1� Almanlar onu bize yollam1�lar . . . . . . Birakt1g1m1z bu ko­tu izlenimi zamanla duzeltiriz samyorum.

Sultamn bu gun kalabahk arasmda seven bir ba­ba gibi hareket ettigini gorunce i;ok guldum ve onun ya�ayan komedyenlerin en buyugu oldugunu du�iin­dum.

Sayfa N0: 265 Belge: 206 1 1 Agustos 1 908

Sir. G. Lowther'den Sir. E. Grey'e : ozel Bu gun B�bakanla uzun bir goru�

0 1

me yaptlm. imparatorlugun bir ucundan oteki ucuna kadar ingiltere'nin dost ve Rusya'run da dii�man ol­dugunu soyledi. Rusya'mn Makedonya'da biiyiik bir Slav Kralhg1 kuracag1m samyor, buna kar�1 ingilte­re'den yardun istedi. Ben, Rusya ve Bulgaristan'dan korkmamanm en iyi yolu yapacag1mz reformlard1r, bu �ekilde hareket ederseniz biiyiik devletlerin kan�­masma gerek kalmaz, dedim. ilk i� olarak da polis ve adliyede temizlik yapmalanm onerdim.

Simdi en onemli sorun Alman biiyiikel�isinin na­sll kar�llanacag1dir. Frans1zlardan da kurtulacag1m1-z1 iimid ediyorum. Simdi ingiliz i� alemi i�in �ok bii­yiik a�llmalar olacaktlr, paralarmm kar�1hg1m rahat­�a almalarma engel hi� bir �ey yoktur. Tiirkler muh-temelen gemi almak istiyeceklerdir . . . . . .

Sayfa No: 266 Beige: 207 1 1 Agustos 1 908

Sir. E. Grey'den Sir. G. Lowther'e 1

ozel. . . . . . Tiirkiye de olanlar oylesine harika­dlr ki anayasay1 uzun miiddet devam ettireceklerini sanm1yorum. Irklarmm ve dinlerinin etkisi ile yeni­den �iddete ve diizensizlige kayacaklardir. Bu durum kudretli bir askeri diktatorliik dogurabilir, fakat �im­diden bunu kestirrnek zordur.

Kudretli ve reforrnle.r yapm1� bir Tiirkiye Avrupa. diplomasisinde �ok etkili olabilir. Yapllan reformlan tutuyor goriiniip onlara cesaret verelim, fakat Rus­lara da Tiirkleri tutuyor izlenimini vermiyelim.

Biz her f1rsatta Ruslarla ortak harekete hazir ol-d ugum uzu gosterrneliyiz . . . . . .

Sayfa No: 268 Beige: 210 2 5 Agustos 1908

Mr. C. H. Fitzmaurice'ten Mr. Tyrell'e 1

62

Tiirkler kendilerini korumamn iimitsiz gay­reti ic;indeyken, otuz yildir siiren �eytani bir zekamn ordiigii oriimcek agmm karanhgmda mahvoldular. Fakat daha da biiyiik felaketlere gidebilirler.

Bu hareket olen Tiirkiin son parlamas1dir Tiirklerin ilkel ekonomik hayati Batmm ekono­

mik giic;lerinin tehdidi altmdadir . . . . . . Bu gun Tiirk­lere bakanlar, onlarm hala hayatta oldugunu ve hala hayatiyete sahip oldugunu goriirler. Tiirkler durum­lanmn kotiiliigiinii goriip iimitsizce bir tedaviye ba�­ladilar. Reval'deki toplantida ingiltere ile Rusyamn arasmdaki ili�kiyi sezip bu darbeyi yaptilar . . . . . . Hii­kumette c;ah�an ve kendisini Ermeni milli orgiitiinden tamd1g1m bir Ermeniye CBen o zamanlar Birecikte Er­meniler ic;in c;ah�1y01·dum) Willcock'un Mezapotamya hakkmdaki plunlanm anlatt1m. Ve Sir Willcock'un planlanm ona verdim.

$ayet Mezapotamya'da demiryollanndan sonra sulama tesislerini de yaparsak, Musul da her istedigi­mizi elde etmek �ansma sahip ol£1..cag1z. Haraketle limit ederim ki halk1m1z bu kadar uzun y1llar soguk­ta bekledikten sonra eline gec;irdigi bu altm firsati kac;irm1yacaktir. Demir �imdi s1caktir onu biz �imdi elde edebiliriz, ilerde soguyacaktir Cs. 279) . . . . . . Yeni hiikumette en c;ok giiveni Ermeniler kazand1. Ermeni­ler biiyiik bir akilhhkla derhal Ta�nak cemiyetinden vazgec;mi� goriindiiler .Boylece biitiin Hristiyanlardan fazla haklar elde ettiler . . . . . .

Sayfa No: 320 Belge: 21 9'a ilave 30 Nisan 1 908

Sir. E. Grey'den Sir. G. Lowther'e Tahminlerimde yamlm1yorsam Tiirkiye'deki

63

en iyi elemanlar orduda bulunur, zay1fhk sivil idare­dedir. Maliye, giimriikler v.b. gibi memleketi idare edecek insanda askerler gibi amac;lar olmahdir. As­kerler ise hiikiimette ne �ekilde reform yapllacag1m bilmezler, b�anlanmn nedeni, kendi zay1f taraflan­m bilmelerindedir. Kudret ellerinde oldugu ic;in ya­banc1 uzman c;ah�tlrmakta sakmca gormezler . . .

Bunlan yazmamn nedeni �udur: Tiirkiye ic;in limit olan taraf1 bilmeniz ve biitiin giiciimiizle o tarafa etki etmege c;ah�mamz ic;indir . . . . . . Bana ac;1kca fikirleri-nizi yaz1mz . . . . . .

1908 ihtila.Iine Ce�itli Devletlerin Tepkileri

ingiliz gazeteleri

Alman Bas1m

A vusturya Bas1m

Rusya'da

'Yeni hiikiimetin ba�ans1 ola­naks1zdir. Tiirkler ic;in parle­menter hayat giiliinc; bir �ey­dir.

Tiirkiye'de anayasa uygula­mrsa M1s1r ve Hindistan da hirer anayasa istiyeceklerdir.

Tiirkiye'nin kuvvetlenmesi A­vusturya'mn c;1karlarma aylo­ndrr, ozellikle saraym tican,t meselelerindeki hissi davra­m�m1 yegleriz.

Oldukc;a sempatik kar�lland1. Ozellikle Balkanlardaki kritik durumdan c;ok memnunlar. Biiyiik elc;ileriys'3 bu i�in yii­riimiyecegi karusmda.

Bu lgaristan' da

Yunanistan'da

iyi kar�lland1 �iinkii ingilte­re'nin istanbul'a daha �ok nii­fuz etme olanag1m bulup ken­dilerine daha fazla yard1m edeceginden emin goriiniiyor­lar.

Halk ve basm �ok ne�eliydi bu olay Helen irkmm Tiirk­ler'e olan iistiinliigiinii goster­mi�ti.

<Belge No 1 98) Bu hareketin ozelliklerinden biri de Tiirkiye'yi bir tiirlii diizene sokamay1�1dir. Para­sal durum �ok bozuktu, yard1m almak i�in Fransa'ya yoneldiler, Cour des Comptes'in ba�kam olan Mr. La­urent Tiirkiye'ye gelip iki ay durumu inceledi. ingil­tere'den ise �iiriimekte olan donanmalanm diizelt­mek i�in bir amiral istediler, aynca giimriiklerin ba­�ma Mr. Crawford getirildi. Orduyu diizene koymak i�in Alman generali von der Goltz getirildi. Bu ara Anayasa fikri halk arasmda yava� yava� yay1hyordu, fakat �e�itli din ve mezhep gruplan arasmda anaya­smm dinle bagd�am1yacag1 propogandas1 da yay1h­yordu. Van'da Ermeniler anayasaya kar�1 ayakland1-lar, bir k1s1m insanda Ayasofya oniinde toplamp Se­hiilislam'm b�1 i�in gosteriler yaptllar. Bunlar muh­temelen asllm1� olmahd1rlur bir daha kendilerinden haber alamad1m.

Sayf a: 304 kerde kan�1khklar 1

Dogu Anadolu'da Majestenin konsiilii tara­fmdan verilen raporda durum oldugundan karanhk gosterilmi�tir. Van, Ermeni ihtilalcilerinin merkezi ha­line geldi. Subat aymda bu �ehirde biiyiik say1da si-

F. 5 65

lah ve cephane ele gec;irildi. Ermeni fedailer dinamit­le yirmi askeri oldurduler. Mart aymda da elli ki�iyi oldurduler. Bunun ustune Turk otoriteleri harekete gec;tiler. Vali on sekiz Ermeni lideri yuz adam1m tu­tuklad1. iki yuz kilo dinamit ve silah ele gec;irdi. Fe­dailer c;ok guzel orgutlerle Tiirk otoritelerini tehlike­ye koyuyorlar. Hareketleri gayet hesaph bir genel kat­liam gayesi ta�1yor. Butun bu i�ler aynen koylerde de yapI11yor. Tutuklamalar ustune diger ihtilalciler kac;­tilar. Butiin bu durumlarda Turk otoriteleri gayet sa­kin hareket ediyor.

1907'de Dersimde Kurtler etraftaki koylere bas­kmlar yap1yorlard1, bu yil aym �eyi tekrarladilar. An­cak c;ok ileri gittiklerinden ustlerine kuvvet gonde­rildi.

Sayfa No: 285 Beige: 187 Mekadonya olaylan: May1s aymda 187 ki�i oldu­

ruldu. Papazlar tarafmda 26 ki�i. Yunan c;eteleri ta­rafmda da 5 erkek 10 kadm ve 2 c;ocuk olduruldu. Rutbarzi Patrikleri 25 ki�i oldurdu. Pazar'da Yunan c;eteleri 14 ki�i oldurdu. Ay1yani de Yunan c;eteleri 4 c;obanla 3800 koyun oldurduler. Bu olaylar ustune iz­mir'den Selanige 10.000 asker gonderildi. Makedon­ya'da Turklere kar�1 giri�ilen saldrrtlar ve kac;1rmalar devam ediyor.

Sayfa No. 298, Selanikte sec;imlerde 6 Turk, 3 Yu­nan, 2 Bulgar ve 1 Musevi sec;ildi sonuc;tan hie; biri memn un degil.

Sayfa No: 290, Bulgarlar gizli bir orgut kurup Turklerin aleyhine faaliyete gec;iyorlar.

Sayf a No: 299, Edirne birliklerinde ayaklanma­lar oluyor.

66

Sayf a No: 300, Arabistan'da, Araplar hac1 ker­vanlarma hiicum ediyorlar.

Sayfa No: 368 Beige: 271

29 Ey liil 1 908

Sir A. Nicholsen'den Sir E. Grey'e Tel No: 1 80

Benim g6rii17iime gore, Tiirkiye ile Bulgaris­tan'm arasmdaki olaylarda Ruslar Bulgarlan tutmak­tad1rlar. A vusturya da Sofya'nm lehine goriiniiyor. Ruslar Tiirkiye'deki yeni dmumu begenir gibi goriin­melerine kar17m gerc;ekte begenmediklerini samyorum. <:;unkii eski sistemin Tiirkiye'yi bat1racagm1 biliyor­lard1, bu da Slav rrk1 ic;in c;ok iyi olacaktl. Diger ta­raftan kuvvetli bir Tiirkiye'nin Rusya'da ya17ayan Miil­liimanlar arasmda c;ok etkili olacag1m biliyorlar, boy­le bir durum Ruslar ic;in iyi olmaz. Ruslar gereginde Tiirklerden c;ok Bulgarlan tutacaklard1r. Bunlan ozel dii17iincelerim olarak bildiriyorum . . . . . .

Sayfa No: 370 Belge: 272

30 Eyliil 1902

Sir C. Hardinge'den Sir A. Nicholson'a ozel . . . . . . Tiirklerle Bulgarlar arasmdaki ili17ki

bizi iiziiyor. Biz miimkiin oldugu kadar Ruslarla i17 birligi yapmak istiyoruz. Ozellikle 17u ara Bulgarlar sald1nya niyetli goriiniiyorlar. Kim tehlikeli sularda avlanmak ister, durum heniiz tehlikeli degilse bile c;ok yakmda tchlikcli olacaktir. Bulgarlar ozgiirliiklerini ilan edebilirler, Yunanistan ve Sirbistan da aym 17eyi yapabilir. Bu durumu f1rsat bilen A vusturya da Bosna ve Hersegi kendine katabilir . . . . . .

Sayfa No: 376 Belge: 384

3 Ekim 1908

Sir G. Lowther'den Sir E. Grey'e : Tel No: 289;

Dun Ba17bakanla g6rii17tiim Bulgaristan'la an-

67

la�mazhklan sulh yoluyla halletmek istiyor. Fakat Bulgarlar olmayacak isteklerde bulunuyorlar. Ba�ba­kan halk1 ve basm1 kontrolda gii9liik c;ektigini, bunun da sulhii zorla�tlrd1g1m soyledi. . . . . . Sizin Bulgaristan'­la ara bulma giri�iminizi minnetle ka�lladi. . . . . .

Sayf a N0: 388 Belge: 296 5 Ekim 1908

Sir E. Grey'den Sir G. Lowther'e : Tel No: 1 84; Ti.irk biiyiikelc;isine Bulgar ozerkligi ile Avus­

turya'nm Bosna ve Hersegi kendine katmasmm anla�­malara ayk1n oldugunu bunlan tamm1yacag1m1z1 bil­dirdim. Bizim biitiin sempatimizin kendilerinden yana oldugunu da ilave ettim. Tiirkiye harbe girmeli mi di­ye sordu. Buna ka�1hkta, Tiirkiye'nin zamana ve pa­raya ihtiyac1 oldugunu bir harbin bunlann her ikisi­ni de yok edecegini &oyledim. Bunlar Tiirkiye ic;in hi­rer maddi kay1p olmay1p sadece hissi _.kay1ptlr, dola­y1s1yla bir konferans bile teklif etmemelerini soyle­dim. �imdiki durumda bu gli9liikler unutuluncaya ka­dar Tiirkiye'nin ilgilerine miimkiin oldugu kadar iti-na gosteriniz . . . . . .

Sayfa No: 397 Belge: 317 6 Ekirn 1908

Sir E. Grey'den Sir G. Lowther'e Tel No: 287; Bugiin Ti.irk biiyiikelc;isi bir konferansm

miimkiin olup olm1yacag1m sordu. Ben, bunun miim­kiin olabilecegini ancak onceden gorii�illecek konu­nun ne olduguna karar vermek geregini soyledim. Ti.irk hiikiimeti Berlin anla�mas1 hiikiimlerinde baz1 degi�iklikler yaparsa iyi olur, dedim. Muhtemelen pa­ra istiyeceklerdir. Tiirklerin en c;ok ihtiyac1 olan �ey budur

68

Sayfa No: 418 Beige: 349 9 Ekim 1908

Sir E. Grey'den Sir G. Lowther'e Turk buyukelc;isi A vusturya'mn hareketini

protesto eden bir nota verdi. Bundan baz1 pasajlar okuyarak A vusturya'mn hareketinin Berlin anl�ma­sma aykm oldugunu soyledi. Aynca Girit meselesini sordu. Ben, kendisine Girit'in Yunanistan'la birle�me­sine raz1 olm1yacag1m1z1 soyledim. Yunan askerleri­nin adaya c;1kmasma imkan yoktur, bizim gemileri­miz Turk halkmm c;1karlanm koruyacaktir, dedim. Elc;i , bir konferans fikrinin geli�ip geli�medigini sor­du. Ben, hayir, dedim. Cunku bogazlar meselesinin goru�ulecegi bir toplantida kendimizi kotii duruma sokmak istemiyorum . . . . . .

Sayfa No: 438 Beige: 374 13 14 Ekim 1_908

Mr. Whitehead'den Sir E. Grey'e Musluman Bosnahlar yava� yava� goc; edi­

yorlar, yerlerine derhal Alman, Macar ve Ortodoks Sirphlar yerle�tiriliyor . . . . . .

Sayf a No: 439 Beige: 379 13 Ek.im 1908

Sir. G. Lowther'den Sir E. Grcy'e Alman buyukelc;isi Yakm Dogu siyasetlerinin

tipk1 ingiliz siyaseti gibi oldugunu soyledi. Marschall bana, Tur kl er bir konf eransa giderken daha f azla toprak kaybma ugram1yacaklarmdan emin olmahdir­lar dedi.

Tiirkler olaylan �imdilik c;ok soguk kanh kar�1-

69

hyorlar. Konf eransta c;1karlanm tehlikede gorurlerse Avrupa'ya kar�1 ho� olm1yacak hareketlerde buluna­bilirler. Kamil �imdilik c;ok kuvvetli goriiniiyor. Ko­mitenin kudretinde bir zay1flama var. Ahmet Riza'nm onlar ic;in pek k1ymeti yok, onun iistiinde pek f azla zaman kaybetmenize degmez. Memleketin kaderine etkisi olacag1m sanm1yorum . . . . . . Girit probleminin de Tiirkler ic;in pek f azla bir �ey ifade ettigini sanm1yo­rum. Kaybm mesuliyetini kuvvetlere atarak ve yiik­liice bir tazminat alarak tatmin olacaklanm samyo­rum. Bu i� ic;in yirmi milyon Frangm uygun rakam oldugunu duydum. Bulgaristan, Dogu Rumeli ve de­miryolu ic;in de yiiz milyon . . . Gozden kac;irm1yacag1-m1z bir konu da d1� tehlikenin reaksiyonerlerinin sa­y1sm1 arttird1g1dir. Kaba bir tahminle niifusunun % 20 si boyledir. Sayet Tiirkler tatmin edilmezlerse bu durum c;ok artabilir

Sayf a No: 447 Belge: 382 15 Ekim 1908

Sir G. Lowther'den Sir E. Grey'e Ba�bakan artik anlru?malara hie; giiveni kal­

mad1g1m Girid'in Yunanistan'la birle�mesi dii�iince­sinden c;ok hayal k1nkhgma ugrad1g1m soyledi. K1b­ns gibi Girid'in de ingiliz i�galinde kalmasm1 tercih ettigini, �ayet Yunanistan Girid'i elde ederse Ege'de­ki biitiin adalan da istiyecegini ve Ruslara hie; bir hak venniyecegini soyledi.

Sayfa No: 447 Belge: 383 16 Ekim 1908

Sir E. Grey'den Sir G. Lowther'e Ti.irk biiyiikelc;isi benden, �ayet Ruslar kon-

70

feransta bogazlar sorununu getirirse ve Ti.irkiye bu­nu red ederse, Ruslarla aralarmm bozulup bozulm1-yacag1m sordu. Ben, hay1r, Ti.irkiye bu konuyu �im­di degil ilerde g6ri.i�i.in1z derse araruz bozulmaz de­dim . . .

Sayfa No: 452 Belge: 338 18 Ekim 1908

Sir E. Grey'den Sir G. Lowther'e Ruslann konferansa bogazlar sorununu ge­

tirmemelerini sagladim. �u ara bu konuyu gori.i�me­nin Ruslann lehine olmad1gma onlan ilma ettim. Boy­lelikle bogazlar sorununu ileri tarihlere b1raktik,

Sayf a Nos 454 Beige: 391 18 Ekirn 1908

Sir A. Nicholson'dan Sir E. Grey'e Novea Vremya'da c,;:1kan ba� yaz1da Balkan

meselesinde Ti.irkiye ile bir anla�ma yaptlmasm1, bo­gazlar meselesinin dostc,;:a bir rub ic,;:inde c,;:ozi.imlenme­si geregini yaz1yor. Bu muhtemelen ikdam'da c,;:1kan ve Rus politikasmm Petro'ya dayand1g1m bildiren ma­kaleye kar�1hktir.

Sayfa No: 455 17 Ekim 1908

Sir E. Egerton'dan Sir E. Grey'e

Beige: 392

italyan d1�i�leri bakanhg1, Ti.irk hi.iki.imetinin konferans1 derhal kabul etmesj ic,;:in bask1 yap1lmas1 gerektigini soyledi.

Sayfa No: 458 Belge: 394 19 Ekim 1 908

Sir E. Grey'den Sir A Nicholson'a Ti.irklere bogazlan ac,;:mamn gerektigine inan-

71

d1g1m1 soyledim. �ayet Rusya'yla iyi ili�kiler istiyor­samz bu �artt1r, dedim. Ancak arada bunun Turkle­re bask1 yapmaktansa ileri b1rakmanm daha iyi ola­cagJ. du�uncesindeyim.

Sayfa No: 457 19 Ekim 1908

Sir E. Grey'den Sir E. Egerton'a

Belge: 395

italyan Buyuk Elc;isi ile Girit konusunda go­ru�tiik. Elc;i bunun onemli bir sorun oldugunu, Turk­lerin Girid'in Yunanistan'a katllmasmda inatc;1 dav­rand1klanm, bu i� gerc;ekle�ene kadar sulh olam1ya­cag1m ve bizlerin uygun terimlerle bu baglant1y1 sag­lamam1zm gerektigini soy ledi.

Sayfa No: 465 26 Ekim 1908

Sir E. Grey'den Sir G. Lowther'e

Belge: 406

Turk buyukelc;isi aym 24 unde bana geldi. A�ag1daki bildiriyi gizli olarak verdi: Turk Hukumeti diger devletlerden c;ok bize guvenmektedir. Bize da­m�madan ve bizim tavsiyemizi almadan hie; bir kara­ra vanmyacakt1r. Turkiye ile A vusturya-Macaristan arasmda hie; bir konu�ma olmadi . Avusturya elc;isi her gun gelip Turkiye'yi durumu kabule zorlad1. Turk hu­kumeti ise bunu reddedip protestolanm yeniledi.

Sayf a No: 446 Belge: 407 26 Ekim 1908

Sir E. Grey'den Sir E. Goschen'e Bugun Kont Mensdorff'a Avusturya ile Tur­

kiye arasmda direk konu�ma yapllmasma kar�1 c;1k-

72

mad1g1m1z1 ve Tiirkle1in gorii�meyi kabule tamamen kendilerinin karar verecegini soy ledim. Kendisinden Bosna ve Hersegi neden Tiirklere haber vermeden il­hak ettiniz diye sordum. Cevaben, �ayet Tiirklere ha­ber verseydik bunu reddedeceklerdi ve Avusturya'mn bu arzusunu yerine getirmesi olanaks1z olacakt1 de­di.

Sayfa No: 468 Belge: 409 Sir E. Grey'den Sir A. Nicholson'a

isvolsky ile gorii�tiim, bogazlar konusu gii<; bir sorun. Harp olursa tum kuvvetlere aym haklarm verilmesini istedi. Tiirkiye ile Rusya arasmda iyi ili�­kilerin miimkiin olduguna inamyorum. Ruslar bogaz­lardaki durumlanm geli�tirirlerse bu Tiirkiye'nin du­rumunu kuvvetlendirir. Fakat Tiirkler bu konuda <;ok �iipheci. Ruslar mevcut gii<;liiklerde Tiirklere yard1m ederlerse giivenlerini kazanabilirler.

Sayfa No: 471 Belge: 411 28 Ekim 1908

Sir G. Hardinge'den Sir A. Nicholson'a Balkan krizleri hakkmda ne soyliyecegimi bi­

lemiyorum. Tiirklere nasihat vermege <;al1�1yoruz, Avusturya ve Bulgaristan'la anl�ma yapmalanm is­tiyoruz. Diger taraftan Tiirkler tlpk1 <;ocuklar gibi ina­mlm1yacak onerilerde bulunuyorlar. Bu onerilerini de buradaki Biiyiik El<;ilerine bildirmeden yap1yorlar. Neticede i�lerin iyi olacagma inamyorum.

Paris'te Bertie'den ogrendigime gore, isvolsky <;ok aptalca bir oneride bulunmu�. Biz Girid'e kar�1hk K1b­ns'1 Tiirklere vermeliymi�iz. Halbuki �imdiden adada bir Tiirk'e kar�1 ii<; rum var, bu da adamn Tiirklere verilmemesi i<;in en iyi nedendir.

73

Sayfa No: 496 13 Kas1m 1908

Mr. Whitehead'den Sir E. Grey'e Belgrad - Cok gizli -

Belge: 443

Bugun Turk S1rp askeri anla!?masmm me�­nini gordum. Turkiye ile S1rbistan Bulgaristan'1 i!?gal edip payla!?acaklar. Ancak S1rp hukumeti bunu kabul edemez. Cunku H1ristiyan mmtlkalann Tiirklerin ida­resine girmesine hi1; bir devlet musaade edemez. Uy­gun an gelince Turk hukumeti ustiine mumkun oldu · gu kadar bask1 yapm1z, yalmz !?imdilik Majestenin El-1;isi durumu Turk hukumetine belli etmemelidir, 1;un­ku S1rp hukumeti bu gizli anla!?may1 gostennekle !?e­refsiz duruma du!?mU!? olabilir.

Sayfa No: 504 Beige: 458 23 Kas1m 1908

Sjr G. Lowther'den Sir E. Grey'e Turklerin A vusturya gemilerine ve mallan­

na boykot etmeleri gittik1;e kuvvetlendi. Avusturya buyukel1;isi Ba!?bakam ziyaret ederek gumruklerde 1;a­h!?an hamallann devlet memuru oldugunu, onlara emir verilmesi gerektigini soyledi. Ba!?bakan gereke':l emirleri verdi, ancak halkm nefreti o kadar kuvvetli ki bu emirlerin yuruyecegi belli degil. Alman Buyuk-el1;isi de Avusturyah meslekta!?ml destekliyor . . . . . .

Sayfa No: 5l8 Belge: 478 4 Arahk 1908

Sir F. Cartwright'den Memerandum Paris -A vusturya ile Turkiye'nin arasmm duzelme­

si i1;in M. Clemencean'a dedim ki: Birini Gen1; Turk

74

komitesiadenmi� gibi yollarsamz ve bu ajan Avustur­ya'nm Bosna'y1 almasmm iyi oldugunu soylerse i�ler duzelir. Fakat Avusturya el1;isinin bunu ba�aracag1m sanm1yorum. Buyukel1;i, Ka.mil Pa�ay1 boykotu durdurmaya raz1 etti fakat balk bir tiirlii boykotu durdurmuyor . . . . . .

Sayfa No: 520 Beige· 476 6 Arahk 1908

Sir C. Hardinge'den Sir A. Nicholsen'e : Ahernthal, bana, Turklerin bor1;lanndan hw

birini kaldirm1yacaklanm ve Turkiye'ye hi1; bir par:t­sal odun vermiyeceklerini bildirdi . . . . . .

Sayfa No: 423 8 Arahk 1908

Sir E. Grey'den Sir E. Goschen'e

Beige: 481

Turk el1;isi hi1; bir resmi memurun boykotta yer almad1g1m soyledi. Boykottan hukumetin soruml : t tutulam1yacagm1 bildirdi. Kont Methernich �uphesiz balk sorumlu tutulamaz, fakat hamallar hukumet� baghdirlar ve gemileri bo�altmaga mecburdurlar, de · di. Hiikumetten daha kuvvetli olan Gen1; Turk Kom.-tesi boykotu k1�kirtiyor . . . . . .

Sayfa No: 830 Belge'ye 5 ci llk

25 Arahk 1908 Avusturyahlarm �uphesi yanh�tir, Majeste­

nin hukumeti onlara kar�1 daima iyi h isler beslemi�­tir. Turkiye'nin Avusturya ile bu kadar kolayca ko­nu�maya yana�masmda bizim buyuk roliimuz olmu�­tur. Ve gene bizim etkimizle Turkiye'de ihmh duygu­lar yaratilm1�tir

75

1908 iHTiLALi i<;iN NELER S0YLENDi

THE LIVING AGE Yil: 1908 Cilt: 259 Sayfa: 67 Yazan: ALFRED de BILINSKI

Benim A!?ag1daki sozlerim acaba Turk mil­leti tarafmdan da biliniyor mu? ABDULHAMiD, ben kullanmm mutlak hakimi oldugum sure, isterse im· paratorluk tek bir vilayet kalmcaya kadar kui;ulsun, diyordu. ince bir hesapla imparatorlugu yok olmaga surukledi, oliimuyle birlikte her!?ey bitecek, impara­torluk batacaktir.

Tarihin hit; bir devrinde hit; bir kimse CApres moi le deluge) laf1m Abdulhamid kadar baghhkla uygu­lamadi.

Cilt 262, Yil: 1909, Sayfa: 759

Eski bir diplomat ;

ingilizler Turk du!?mam hristiyanlara iyi davra­mr, Tiirk kopegini dovmek ii;in her kirbai; mubahtir derdi. Londra'daki Turkler ii;in olm1yacak yalanlar uydururdu. On Asya'da zengin madenler, izmir'de al­tm gumu!? var. Kurtler Diyarbakir ve Musul da hu-zursuzlar . . . . . .

Yil: 1911 , Cilt: 267, Sayfa: 50 GEN<; TURKiYE ve iii;lii anla!?ma

Anadolu'da Ermeni bolgelerinde gui;lukler yayilabilir, bu bir ii; harbe donebilir, bu ii; harp gent; Turkleri ala!?ag1 edebilir.

Yil: 1911 , Cilt: 271 , Sayfa: 241 , H. N. Brailsfrod

CArnavutlukta milliyet hislerinin nasil yara­tild1g1m anlatt1ktan sonral

76

Tiirkler anayasa kurarak Avrupanm kan�masm­dan ebediyen kurtulacaklanm sandllar. Turk olma­yanlarm kurtanlmas1 bizim gorevimizdir. Ornek ola­rak Arnavutlugu verebilirim. Yakmda harbe gitip ozgurliikleaini alacaklard1r.

Sonuc; olarak �unu soyliyebiliriz. Turk impara­torlugu bitmi�tir. Zaten onun kaderini Abdulhamid c;izmi�tir.

Yll: 19 1 1 , Cilt: 269, Sayfa: 177, Lord Salisbury.

Tiirk iHTiRASI VE iNGiLiZ <;IKARLARI Gene; Turkler, ozgurliik, e�itlik diye bag1r­

maya ba�laymca, herkes Turklerden ozur dileyip dost oldular. Halbuki: Bunlar hristiyan okullanna bask1 yap1yorlar. Tren yollarma jandarmalar koymu�lar, pa­ralanm hep silaha yat1nyorlar. Aym maskara Osman­hhk devam ediyor. Fanatik cahil insanlar, barbar mil­let, kapulilasyonlann da kalkmas;m istiyor!ar.

Tlirkler daima Turk kalacaklar, hie; bir zaman Av­rupahl�am1yacaklar bir tek ozellikleri iyi asker ol­maland1r.

Ti."trk biitc;esinin kotii durumunu maliye bakam Cavit bey ac;1klad1 o da Turk degil Yahudi.

iran'a da kotii gozle bak1yorlar. ingiltere ve Fran­sa bunu derhal protesto etti. franhlara tngiliz ve Rus­lann kotiiliigunu soyluyorlar, tranhlar da buna ina­myor. Allah'tan Hine; musliimanlan Gene; Tiirkleri sevmiyorlar. iran'da Parlemento hareketleri olursa Ruslardan c;ok bizim ic;in kotii olur. Bagdat demiryo­lu tamamlanmca durum daha da kotii olabilir.

Parlamentolan var diye Tiirklere zaaf gosterme­yelim. Ne tip insan olduklanm daima hatirhyahm.

77

Sir Mark Sykse : 18 Mart 1914 de avarn karnarasmda yapt1g1 ko­

nu�rnada: CTurk hiiklimetlen her zarnan t;iirurnu� ol­rnakla su.;lanrn1�tir. Ben, Avrupah devletlerin bu .;u­rurnege Turkleri zorla ittiklerini soyluyorurn, oyle sa­myorurn ki Avrupah rnaliyecilerin Turkiye'de yaptik­lanm sinsi bir vah�et olarak isirnlendirrnek hatah ol­rnaz. Eski ve yeni hit; bir Turk idaresi bu ol.;ude kotii olrnarn1�tir.> dedi.

M. F. Abbott Avrupa diplornasisinin Turkiye'deki tariht;e1'1i bah­

�i� t;arnuruyla ifade edilir. Hit; bir Avrupah ternsilci yoktur ki, ge.;rni�inde bu hasta yolu denerni� olrnasm.

Mr. E. Alexander Powell : Bu ugr�m hikayesi, hile, yalan ve at; gozluluk­

ten ibarettir. A vrupah1ar Allahm kendilerine verdigi hak teorisine dayanarak sinsi diplornasilerini siyah, sa.n ve esrner insanlara zorla uyguladllar.

A. Vambrey Anayasah Turkiye'nin gelecegi Biz yalmz kendirnizi Tannmn kullan kabul edip

ba�kalanmn da ozgur olabilecegini kabul etrneyiz. Ja­jonya'mn inanllrnaz kalkmrnas1, <;in'in kendine duzen verrnesi ve Turk anayasasi. Ben, Huseyin Dani P�a­nm evinde oturdurn ve ilk ozgurluk hareketlerini gor­d urn. Bu hareket M1s1r, Rusya, Hindistan ve Japon­ya'da etkisini gosterecektir. Eger Turkler Asya'daki irklan bir arada tutabilirlerse iyi g-iinler ba�hyabilir.

The living Age 0908) Boston

Tiirk ihtilalinin gizi l

Avrupah diplornatlar Turk ihtilali hakkmda ko-

78

nu17maktadirlar. Bu sahiden inamlm1yacak kadar ba-17anh bir ihtilal, kans1z ve uzun zamanda hazirlan­m117. Tiirkler Mekadonya'da uygulanmakta olan ingi­liz planmdan 1;ok a17ag1hk duygusuna kap1ldllar. Bu uygulamayla Makedonya'mn biiyiik boliimiiniin de­netimi diger devletlerin eline ge1;iyordu. Sir E. Grey'in 1;ete hareketlerini bastlrmak i1;in yaptig1 teklifler ki bunlar yabanc1 uzman ve memur kullanmakt1r, suya dii17ecektir.

Selanik Gen1; Tiirklerin propaganda merkezi ol­du. Bu orgiitte herkes bedava 1;ah171yor. Yeni fikirler h1zla yay1hyor, Tiirkler tekrar Avrupa'da birinci plan­da rol oynamak istiyorlar.

ingiltere'nin 17imdiye kadar olan dii17manca hare­ketleri sultana kar171yd1, 17imdi Tiirklerle iyi ili17kiler kurmahy1z. Aksi halde Tiirkler ordulanm M1s1r'a gon­derirler ve sonucu 17imdiden goremiyecegimiz kan171k­hklar olabilir. Biz AmerikaWar ingilizlerin eski poli­tikas1m uygun buldugumuzu, ancak 17imdi Tiirkleri tuttugumuzu soyliyelim. Tiirkleri tutan devletler 17im­di bize: Tiirkler iyi insanlard1r, siz hatahs1mz diye­ceklerdir. Biz de Tiirkler i1;in eskiden beri oyle dii17ii­niirdiik, koyliileri iyi niteliklere sahiptir, eskiden Tiirk­leri tutanlar kotii bir sultanhf1;1 tutarlard1, diyelim. Biz ve tngilizler Ti.irk halk1m tuttugumuzu soyliyerek du­rumu kurtannz.

Cilt 266 y1I 1900 Sayfa 329

Noel Buxton 1

Herkes ne17eyle ozgiirliigii kutluyor. Okul 1;ocuk­lan sesleri k1s1lana kadar ozgiirliik diye bag1nyor, pa­pazlar ve imamlar sokaklarda kucakla171yor. V akur Tiirkiin sokaklarda nutuk soylemesi insana garip ge­liyor, yeni bir mucize doguyor. En onemli olan da Gen1;

79

TUrklerin hasta adam1 kurtanm!] olmas1dir. �imdi gozlerimizin oniinde olan bu degi!]iklifn be!] ay once kim tahayyiil edebilirdi. �imdi iki soru var:

1 ) Gen<; Tiirkler ger<;ekten reformcu mu? 2) Bunu yapabilecek kudretleri var m1?

Birle!]me ve kalkmma orgiitiinde C 1ttihat ve Te­rakki) askerler, denizciler, gazeteciler ve toprak sa­hipleri var. Hepsi memleketlerini moral ve ekonomik <;6kiin tiiden kurtarmak ve poli tik bak1mdan ozgiir yapmak istiyorlar. �ahsen tamd1g1m Tiirkler bile beni !]a!]irtlyor. �imdi prensip sahibi, samimi ve iyi niyetli vatanperver oldular. Hamid devriyle k1yaslanmca, <;ii­riimii!]liik, insanlarm ozel hayatma kan!]ma, !]antaj , zuliim, siirgiin ve rii!]vetin bir gecede sona erdigi go­riiliiyor. �ehiilislam !]ahane bir cesaretle Gen<; Tiirk­leri tutuyor. Bu ihtilal oyle inamlmaz bir karekter ta­!]tyor ki, Anayasa istiyen Rus'lan bile lnskandirabilir. Enver bey ve diger komite azabn inamlmas1 gii<; bir tevazu i<;indeler, alk1!]tan bile ka<;1yorlar. Tiirklerin !]imdi en<;ok sava!]mas1 gereken !]ey, cehalet ve vatan­lanm A vrupah hirs1zlardan korumaktir. ingilizlerin e�ki dfr;manh�1 sultanm !]ahsmayd1, !]imdi bu giizel bir propaganda vesilesi olar::tk kullamlabilir. Bir Turk subay1 bana 1ngilizlerin Tiirkleri haritadan silmek is­tediklerini biliyoruz, fakat �imdi yeni rej imi tuttugu­nuza inamyoruz, dedi. Okullarda resmi dil'in Tiirk<;e olmas1 isteniyor, parlemento kurulursa prensin partisi a!]Irl solcu goriilebilir. Gen<; Tiirkler Makedonya i!]ini biiyiik devletlere bi.rakirlarsa ba!]anh olabilirler. �im­di Ermenilere etki ederek Tiirklere bir !]ans tammah­y1z. Belki Miisliiman ve Hristiyanlar birlikte ba!]anh olabilirler. Amerikan kolejinde Tiirklerle Hristiyanlar birlikte dua etmiyorlar m1?

80

BOLUM III BALKAN HARPLERiNDEN 1914'e KADAR OLAN DONEM ;

Sayfa No: 2 Beige: 3 15 Nisan 1909

Sir F. Cartwright'tan Sir C. Hardinge'e Viyana'da istanbul olaylan alarm yaratt1.

Tiirkiye'de ciddi tehlikeler ba�larsa bu Balkanlara ya­y1labilir. Bu durum Avusturya Macaristan impara­torlugunda da biiyiik huzursuzluk yaratacaktir. Al­manlar ingilizlerin Balkanlarda faaliyet gosterdikle­rini yayarak burada huzursuzluk yaratiyorlar . . . . . .

Sayfa No: 4 Beige: 5 16 Nisan 1909

Sir A. Nicholsen'den Sir E. Grey'e Rus eli;:isi Bulgarlara sab1r tavsiye ediyor, zi­

ra Tiirkiye biitiin baskllara kar�m durumu kabul et­Jr..ezse kuvvetler kan�amaz, diyor . . . . . .

Sayfa No: e Beige: 1 1 Sir F. Cartwright'ten Sir E. Grey'e

Yunan delegesi Mr. Monos bana �unlan soy­ledi: Gen<; Ti.irk partisi bir avui;: enerjik ve kararh adamdan olu�mu� ve tesadiifen kudreti ele gei;:irmi�­tir. Miisliiman topluluklan onlan istemezler. Yava� yava� eski rejim gibi i;:okmege mahkumdurlar. Geri;:ek Tiirkler tutucu ve k1rtasiyeci yarat1h�ta insanJardrr, �imdi kiii;:iik Balkan devletleri birle�ip istanbul'daki geli�meleri izlemelidir. Yunan ordusu ancak sene so· nunda haz1r olabilir. Yunanhlann Selanigi i�gali A vus­turya'ya ziyan vennez ve onlann ticaret i�lerine en-

F. 6 81

gel olma.z, Arnavutlar Gene; Tiirkleri sevmemektedir­ler, Amavutlarla Yunanhlar arasmda biiyiik bir ya­kmhk vard1r. Gene; Tiirkler Girit'in Yunanistan'a ka­ttlmasma engel olmaktad1rlar, ancak Kayzer de Yu-nanistan'a sempati gostermektedir . . . . . .

Sayfa N0: 1 8 Belge1 18

7 Temmuz 1909

Mr. Findlay'den Sir E. Grey'e 1 Balkanlardaki politik durum �oyledir

1 - Tiirkiye'deki rejimin devam edecegi �iipheli­dir. Bulgarlar Tiirklerle dostluk istemektedirler ve her iki millet ic;in de en biiyiik dii�ma.n Yunanistan'd1r.

2 - A vusturyahlar, Balkanlarda tehlikeli i�ler yap1yor.

3 - Balkanlardan A vusturyahlann alacagi yer­lerin Bulgaristan'a hie; bir faydas1 yoktur. Bulgarlar Tiirkiye'deki rejimin c;okmesinden istifade etmegi dii-�iiniiyorlar . . . . . .

Sayfa No: 37

8 Agustos 1 909

Sir E. Grey'den Not :

Beige: 32

Alman imparatoru Yunanistan'a sempatisi­ni belirterek Girit'in Yunanistan'a verilmesi gerekti­gir..i bildirdi. Girit'in Suda korfezine Alman dona.n­mas1ru yo llama ya karar verdi . . . . . .

Sayfa No1 38 Beige: 33

82

8 Agustos 1 909

S!r E. Grey'den Not: Tiirkiye'deki rejimin goriinii�ii hie; emin degil,

�ayet yeni rejim de .;okerse Balkanlar busbutiin kan­�acak, �u sirada Ruslarla Bulgarla.r arasmda yapJla­cak bir anl�ma Tiirkiye'nin .;okmesi si.rasmda .;ok i�e yanyabllirse de �uphe uyandirrr. Benim anlad1g1ma gore Ruslar samimi bir �ekilde kuvvetli bir Turkiye istiyorlar. Zaylf bir Turkiye Balkanlarda A vusturya­hla.rm ilerlemesine neden olacak, diger taraftan Rus­lar Turklerin 1ran'daki durumundan da �opheleniyor­lar. Turkler 1ran'm en onemli kalesini i�gai etm1� du­rumdalar. Ruslar .;ekilmeden kendi askerlerini de .;ek-miyorlar . . . . . .

Sayfa No: 53

21 Agustos 1909

Sir G. Lowther'den Sir E. Grey'e :

Belge: 46

Rus '<;an bogazlarm ya butiin devletlere ve­ya yalmz Karadeniz devletlerine a.;1lmas1m istedi. Tiirkler bunu tamamen reddettiler, ancak Turk gaze­telerinden biri bunun alabilecegine dair yazllar yaz1-yor . . . . . .

Sayfa No: 55 Beiges 49

4 Eyliil 1909

Sir F. Cartwright'tan Sir E. Grey'e <;ar'm 1stanbul'u ziyaret edecegi haberi Rus

hariciyesi tarafmdan hayretle kar�lland1. Ancak <;ar' m 1st an bul'u ziyaret etmeden bogazlurdan ge.;mesinin Gem;: Tiirk .;evrelerinde ac1 bir etki birakacagma da inamyor lar . . . . . .

Sayfa No: 56 Beige: 5 1

6 Eyliil 1909

Slr G. Lowther'den Sir E. Grey'e 1

Turk hariciyesi bana, Mr. Crawford'un elin-

83

de reformlan yapacak butun kuvvetin bulundugunu soyledi. CGumruklerin bafima getird,igimiz ki!li E. U.>

Sayfa No: 67 Beige: 60

28 Eylill 1909

Mr. Findlay'den Sir E. Grey'e - Gizli -Bulgar ordulan kumandam General Dimit­

rieff ile ilgirn; bir konufima yaptim: 1 - ingilizlerin Bulgarlara verecegi borcu arttir­

mak; 2 - Bulgarlann 1ngiltere'den satm ald1g1 harp

malzemesinin Majestenin hukumetinin yard1m1yla bcr gazlardan ge<;irilmesi.

Ek : Turkler bogazlardan Bulgar harp malzemesi­nin ge<;mesine izin vermiyorlar. Turkler Bulgarlann istedigi kadar malzeme almasma engel olamaz. Bul­gar lan bizden malzeme almaga ozendirmeliyiz. Aske­ri Atefie H. D. Napier.

Sayfa N0: 75

4 Ekirn 1909

Mr. Findlay'm notu:

Beige: 65

Bogazlardan ticaret gemilerinin ge<;mesi hak­kmda: 1823 te Sultan bogazlardan ticaret gemilerinin ge<;mesine engel olunca, Majestenin huklimeti Turk­leri tehdid ederek durumu duzeltmi!lti. 1881 de ise Turk hukumeti bir Alman gemisini durdurup cepha­ne aram1fib. Kapitulasyonlar Turk hiikumetinin gemi­lerde dinamit aramasma engel olamaz. Nitekim Nobel patlay1c1 maddeler flirketi 1893 te ve 1903 te bogazlar yoluyla Bulgaristan'a patlay1c1 maddeler gondermifl­ti. Turkler bunu da birakmadilar, onun i<;in flimdilik bu konu zor olacak . . . . . .

84

Sayfa No: 97 Beige: 88

5 Ocak 1 9 10

Sir B. Whitehead'den Sir E. Grey'e 1

Turk Maliye bakam Cavit Bey Belgrad'1 zi­yaretinde Yugoslavya ile Bulgaristan'm arasmdaki ili!?kiyi sordu. Kendisine, yaptlan antla!?mamn Tiirk­lere kar!?l olmad1g1 soylendi. S1rp hukumeti Avrupa Turkiye'sindeki durumun eskiden bile kotii oldugunu gizli olarak soyledi. Yugoslav ve Bulgar hukumetle­rinin hir; tatmin olmad1g1m ve oradaki Hristiyan halk ir;in bir!?eyler yapmak laz1m geldigini bildirdi. . . . . .

Sayfa No: 1 02

14 Ocak 1 9 10

Sir G. Lowther'den Sir E. Grey'e

Beige: 93

Bulgarla.r Tiirklerle iYi ili!?ki kurmak isti­yorlar ve Tiirk ordusunun durumundan yararlamp onlara sald1rmak istemiyorlar . . . . . .

Sayfa No: 1 03 Beige: 94

15 Ocak 1 9 10

Sir F. Cartwright'tan Sir E. Grey'e Turk rejiminin sallantida olmas1 Viyana'da

dikkatle izleniyor. Turk politikacllanm onemli krizler beklemekte, Turk Jran hududunda, Mezapotamya'da ve Makedonya'da r;e!?itli kan!?Ikhklar var, tstanbul'da bu i!?i halledecek kuvvetli bir el yok. Genr; Turk ko­mitesi ordu arasmdaki durumunu kaybediyor. Ve prestijini kurtarmak ir;in Girit'in Yunanistan'a gitme­sini onlemege r;ah!?1yorlar. Bulgarlarla aralan gittik-r;e bozuluyor ve tstanbul'da i!?ler iyiye gitmiyor . . . . . .

85

Sayfa No: 1 07 Beige: 98

1 9 Ocak. 1910

Sir A. Nicholsen'den Sir E. Grey'e Avrupanm duzelmesi i<;in Rusya'yla Avus­

turya Macaristan, Osmanh lmparatorlugunun <;ok-mesi gerektigine karar verdiler . . . . . .

Sayfa No: 1J7 Beige: 105

8 $ubat 1910

S1rp d11lillleri bakan1 ile gorulltum. Tiirk re­jiminin mutlaka <;okecegini soyledi, <;unku Turkiye'yi kurtarabilecek olan iyi nitelikli killilerden yoksunlar. idaii mekanizma diye birlleyleri yak. Turk toprag1m milliyetci bir rejim altmda birarada tutmak bir ha­yaldir, Turklerce Turk teriminin bile bir anlam1 yak· tur, Musliimanh.k esastir . . . . . .

Sayfa No: 1 32 Beige: 1 23

28 $ubat 1 910

Sir A. Nicholsen'den Sir E. Grey'e 1

Bulgarlar Turklerle iyi ilillkiler istiyorlar. Yu­nanhlar ve Girit problem yaratabilir. Bizim amac1-m1z Mekadonya'daki Hristiyanlan korumaktir. Tur­kiye'nin i<; durumu <;ok kanll1ktir. Kuvvetler Turkiye ile Yunanistan'm <;atlllmasma mutlaka engel olmah­d1r . . . . . .

Sayfa No: 1 34 Beige: 1 28

2 Mart 1910

Sir A. Nicholson'dan Sir E. Grey'e 1

Bulgarlar Tiirklere guvenemiyor, Turkler Av­rupa'da Bulgar irkuu ezmek istiyor, diyorlar.

88

Sayfa No1 1 35 Belge1 1 37

2 Mart 1 9 1 0

Sir. E . Grey'den, Sir F. Cartwright'a 1

Avustucya ile Rusya Orta Dogu sorununu in­celiyorlar. Ben de onlara biitiin devletlerin bu konu ile ilgilendiklerini bildirdim . . . . . .

Sayfa N0: 174

1 Haz.iran 1 9 1 o Mr. Findlay'den Sir E . Grey'e 1

Belge1 1 55

Turk Eli;;:isi As1m Bey ile gorii�tiim. Bulga­ristan'm durumundan �iipheleniyor. Geri;;:ekte de Bul­garlar Tiirkiye'nin her zor zamamndan yararlarup, sertle�iyorlar. Bulgarlarm goziinde Tiirk ordusunun k1ymeti disiplinine bagll olarak dii�iiyor ya da a.rtl-yor. Bir �eyler olabilir . . . . . .

Sayfa No1 177

e Haziran 1 9 1 0

Mr. Findlay'den Sir E . Grey'e 1

Belgei 1 57

S1rp bakam Bulgarlarla gorii�tiigiinii ve Bulgarlann Tiirklere sald1racaklanm ogrendigini, an­cak bu emellerini onaylamad1klarm1 soyledi, bu du­rumda tarafs1z kalam1yacaklanm ya Tiirklerlt5 birle�ip Bulgarlara kar�1 savWlacaklanm ya da Avus­turya'yla birle�ip Tiirklere kar�1 sava�acaklarm1 soy­ledi. . . . . .

Sayfa No1 1 79

21 Temmuz 1 9 1 0

Mr. Findlay'den Sir E . Grey'e 1

Belge1 1 59

Eger 1909 senesi bahannda !stanbul'da olay­la.r patlak verip Tiirk ordusu ikiye aynld1gi vakit Bui-

garlar Turkiye'ye hucum etselerdi, isti:..nbul'a kadar gitmemeleri i.;in hi.; bir neden yoktu. Bugun ise Turk­ler Edirne'yi koruyabilirler. Buras1 ikinci bir Plevne olabilir. Bulgarlann .;ok buyuk bir $W1Sa sahip ola-cagm1 sannuyorum . . . . . .

Sayfa No: 1 80

30 Temmuz 1910

Sir G. Lowther'den, Sir E. Grey'e

Beige: 1 6 1

Turkiye'de anayasa hareketinden beri iki yll ge.;ti. ingiltere ve Fransa anayasa rejimini .;ok iyi kar$llam1$ gibi gorundi.iler. ingiltere anayasa hu­kumetlerinin oncusu olarak ve Hamid rejimine kar$1 koydugundan, Frans1zlar ise Gen.; Turk hare­ketinin hazirland1g1 memleket oldugundan . . . Bir mem­leketin politikas1m onun .;1karlarmdan .;ok ozel his­leriyle idare etmegi du$unenler ingiltere'ye .;ok onem­li bir yer verdiler. ingiltere'nin bir zamanlar Turk imparatorlugunun yard1mma geldigini hatirhyanlar ingiltere lehine gosteriler yaptilar. Fakat Girit olaym­da Turkiye'nin aleyhine olan durumu ingiltere'nin ha­zirlad1g1m goruyorlar. Gen.; Turklerdeki a$1n milli­yet.;ilik yuzunden ingiltere'nin Mezapotamya ve iran korfezindeki durumu onlan rahats1z ediyor. Ba$ba­kamn bana soyledigi gibi: CRusya'dan gelecek her­hangi bir protestoya .;ok az katihn birakm bunlar Rusya'dan gelsin, zira Turkler i.;in her Rus bir du$­mandir. Ve biz hi.; bir zaman Ruslarla dost olama­yiz. l Diger taraftan panislamizm ve Osmanhhk her­nekadar bu memleketteki insanlan birle$tiriyorsa da henuz ingiltere her yerde iyi kar$llanm1yor. Sonu.; olarak: Gen.; Turkler ingilizlerin iran ve Girit'te ta­kmdlg1 tavn imparatorluk i.;in bir tehdit say1yorlar.

88

Frans1zlara gelince burada okullara, tiitiin re11s1-ne ve Osmanh bankasma 1;ok para ak1ttilar. impar u­torlugun her tarafmdan Frans1z propagandas1 yap1-yorlar. Aslmda Frans1z maliyecileri Turkiye'nin hayat kamm emmektedirler. Son iki yildir Rusya'mn bura­daki durumu 1;ok degi�medi. Sade aralarmdaki buyuk du�manhk hafifledi, bir birlerine iyi dileklerini gon­deriyorlar. Ge1;en yil Ruslar kapitiilasyonlarm kalk­masm1 istedilerse de bu 1;abuk sondu. Diger taraftan Tiirk subaylarmm 1;ogu Almanya'da okumaktadir ve kuvvetli bir Turkiye istemektedirler. Bu bak1mdan Al-manlann durumu Turkiye'de 1;ok yuksektir . . . . . .

Sayf a No: 185 Beige: 163 2 Agustos 1910

Mr. Findlay'den Sir E . Grey'e - Gizli -Burada ho� olm1yan soylentiler dol�1yor.

Me�hur Mekadonyah 1;ete reisleri Bulgarlar tarafm­dan serbest birakilm1�. Turk bolgelerinde harekete ge1;mi�. Bulgar hariciyesi ise Turk hukumetini su1;lu­yor, Turk hukumeti 1;etelere kar�1 hi1; bir �ey yapm1-yor. Osmanhlann kotii idaresi yuzunden Bulgarlar s1kmti 1;ekiyor diyorlar, Bulgar hukumeti Turklerin umitsiz oldugunu ve kuvvetlerin de kan�m1yacagm1 soyledi. As1m Bey Turk bakanlanndan Bulgarlarm �i­kayet ettigi vah�eti durdunnalanm istedi. Aslmda Bulgarlarm �ikayete hi1; haklan yok. Butiin vah�eti yapan kendileri Turk hukumetinin ve Bulgaristan'da­ki Turklerin hi1; su1;u yok. �imdi Turkler bu su1;lama-larla Avrupa'daki butiin prestijini kaybedecek . . . . . .

Sayfa No: 189 3 Agustos 1910

Mr. Barclay'den Sir E . Grey'e :

Beige: 164

Kosava eyaletinde Sirp halkma kotii mua-

89

mele edildigi habeq bas1m hala i$gal ediyor. Tiirkler Mekadonya halkmm silahlanm ahyorlar. Ve bu ara da Arnavutlara dokunmuyorlar, herhalde bir harbe gidilecek . . . . . .

Sayfa No: 1 90 Belge: 165 5 Agustos 1910

Sir F. Cartwright'ten Sir E . Grey'e A vusturya Biiyiik Elc;:isi alb devlctin Tiirk­

lere bask1 yaparak Yunan mallarma yapllan boyko­tu durdurmalanmn saglanmas1m istcdi. Girit hakkm­da bizim kararlanm1zm kabul edildigini bildirdi. . . . . .

Sayfa No: 194 Belge: 171 9 Agustos 1910

Sir A. Nicholsen'den Sir E. Grey'e 1

Rus hariciyesiyle yakm ve Uzak Dogu mese­lelerini gorii$tiik. Ruslar Tiirkiye'nin bugiinkii halini korumak istiyor, Bulgaristan'dan $iipheleniyorlar ve oniimiizdeki 3-4 yll ic;:in harp etmegi dii$iinmiiyorlar. Eger Tiirkiye c;:okerse o zaman 1stanbul'u istiyorlar. Aksi halde Tiirkiye'nin rejiminin devam edeceginden eminler. Yunanistan, Girit ve Mekadonya durumunu rahats1z edici buluyorlar . . . . . .

Sayfa No: 1 95 Beige: 172 12 Agustos 1910

Sir F. Cartwright'tan Sir E , Grey'e : Sirp hariciye bakam ile gorii$tiim, Tiirk re­

jimi geli$irse Balkanlar kuvvetli bir Tiirkiye idaresin­de kalabilir. Ancak hiikumet c;:iiriikliik ic;:inde ve pa­rasal i$lerde c;:1kmazdalar. Su-p ve Yunan ordulan Bul-

90

gar ordulariyle birle�irse Turkleri yener. Turk or­dusunda ise subaylar arasmda z1thklar var. Dstelik Almanlara da c;ok fazla guveniyorlar . . . . . .

Sayfa No: 200 18 Agustos 1910

Mr. Findlay'den Sir E. Grey'e 1

Beige: 176

1 - Turkler Bulgarlarla anl�maya c;ah�t1-lar bu bo�a gitti .

2 - Makedonyamn silahs1zlandmlmasmda S1rp­lar Turkleri vah�etle suc;luyor.

3 - Bulgarlar Turklerin kendi geli�melerine en­gel olduklanm soyliiyorlar.

4 - Musliiman muhacirler bile silahs1zlandrr1h­yor. Bulgarlar silahlan alman muslumanlardan ko­layca kurtulacaklarmdan eminler.

5 - As1m Bey ihmh hareket etmege c;ah�1yor. Ma­kedonya sorunu tek bir yoldan c;ozulebilir o da harp­tir . . .

Sayfa No: 201 30 Agustos 1910

Mr. O'Bei.rne'den Sir E. Grey'e :

Beige 1 177

. . . . . . Turkler Almanyadan iki harp gemisi ald1lar, aynca ingiltereye de iki gemi ismarladllar. Rusya bundan tela�a du�lii donanma ustiinliigunun Turkle­re gec;mesini istemiyor. Tanin gazetesi Karadenizin tarafs1z olmas1m istiyor. Karadeniz bir Turk Rus golii haline gelsin ve hie; harp gemisi kalmasm, gO­ru�u yayihyor.

Ek : Turk donanmas1 �imdilik Rus donanmasma e�it olamaz. Gemileri kullanacak subay ve askeri bi­le yok.

9 1

Sayf a No: 206 4 Eyliil 1910

Mr. O'Beirne'den Sir E. Grey'e :

Beige : 178

Turklerin harp gemisi almalan Ruslan te­la�land1rd1. �imdiye kadar Karadenizde elde ettikle­ri iistiinliigu kaybetmekten korkuyorlar. lngilterenin Turk donanmasma yard1m etmesi burada iyi kar�1-lanm1yacakt1r.

Sayfa No: 208 6 Eyhil 1910

Mr. O'Beirne'den Sir E . Grey'e :

Beige : 180

Rosia gemisi Turk donanmasma kattldi. Rus­lar derhal Karadeniz filosunu silahlandi.rdllar. Biz is­tesek te istemesek te Turkler bir donanmaya sahip olmak ic;in karar verdiler. tngiltere Turk ordusu gibi Turk donanmasmm da Almanla�masma izin venne­melidir.

Sayfa No: 207 Beige : 181 6 Eyliil 1910

Sir G. Lowther'den Sir E. Grey'e : Manast1r ve Selanikte Birle�me ve tlerleme

orgutii Cittihat ve TerakkD iki gizli toplant1 yapt1. Bu toplant1larda Talat ve Cevdet Beylerin iktidarda kal­mas1 ic;in her �eyi yapmaga karar verdiler. Ordu or­gutiin yamnda oldugu siirece bir Anayasa degi�ikli­giyle Talat ve Cevdet Beylerin ortadan kald1nlmas1-na olanak yoktur. Orgutte 80 - 90 mason, Halk hleri Bakam ve yeni �eyhulislam var. Son zamanlardaki soylentilere gore orgut uyeleri valilik, mutasamfhk v.b. gibi yerlere yuksek ucretlerde tayin ediliyorlar.

92

Komitenin Osmanhla$hrmak iddias1 ashnda Tiirkle$­tirmektir.

Ek: Mr. Geary'den Sir G. Lowther'e : Selanikte Birle!'Jme ve tlerleme Orgutii gizli

bir toplant1 yapt1. Talat bu toplantida: Avrupadaki prestij imizi korumak i<;in birle$ik bir cephe olarak ha­reket etmeliyiz, dedi. Kabine tamamen bizim kontro­liimiizdedir. Ordu tamamiyle bizim arkam1zdad1r. Biz memleketimizdeki miisliiman ve gayrimiislimlere e$it haklar veriyoruz, ancak gaynmiislimler sad1k birer Osmanh olam1yorlar. Yunanhlardan korkmuyo­ruz. Girit sorunu yakmda bizim istedigimiz yolda 90-ziilecektir. S1rbistan ekonomik baklmdan bize bagh oldugu i<;in bir $eY yapamaz v.b. dedi. CBu ek ingiliz casuslanmn 9ah$masma ornektir. )

Sayfa No: 2 1 1 Belge : 1 83 14 Eyliil 1910

Sir E. Grey'den Sir F. Cartwright'a : Giridi tekrar i$gal ederek Tiirklere kar$1 olan

yiikiimliiliiklerimizi yerine getinneliyiz. Ancak Tiirk­ler Giridin d1$mda bir !'Jey yaparlarsa mesela, Yuna­nistana hiicum ederlerse biz yerimizde bekleriz, eger alti devlet kan$irsa biz de kan$1nz. Girid yiiziinden sorumluluk almak istemiyoruz.

Sayfa No: 212 Belge , 1 84 20 Eylill 1910

Sir E. Grey'den Sir G . Lowther'e : Ti.irk donanmasmm geli!'Jmesi kar$1Smda Rus­

ya' da meydana gelen rahats1zhg1 yaz1yorsunuz. Tiirk­ler donanmalanm geli$tirmege karar verdiler. Ti.irk

93

donanmasma da ordusuna oldugu gibi Alman etki­sine girmesini istemiyoruz.

Sayf a No: 216 Beige : 188 6 Ekim 1910

Sir G. Lowther'den Sir E. Grey'e 1

Tiirkiye iic;lii anl�maya katihyor. Bu Tiirki­yenin lehine olmasma kar17m Almanya ic;in deliliktir. Zira Tiirkiye'nin ic;te ve d117ta c;ozmesi gereken pek c;ok problemi vard1r. Ti.irk yeni rejiminin yaptig1 bii­tiin hareket ordusunu kan171k bir durumdan diizgiin bir hale getirmek oldu.

Sayfa Nos 219 12 Ekim 1910

Mr. Findlay'den Sir E. Grey'e 1

Belge : 191

Tiirkler son zamanlarda Frans1zlardan al­d1klan borc;larla Rusya iistiine bask1 yap1yorlar. Rus­lar ozellikle Tiirklerin satm ald1g1 Alman harp gemi­lerinden rahats1z oldular. Tiirkler Ruslann kendile­rinin dogal dii17mam olduklanm biliyor, aym zaman­da Almanlarm da kendilerini diger devletlere kar171 bir koz olarak kulland1klannm f arkmdalar. Frans1z­larla kendilerine faydah oldugu ic;in dost kalm0,h ar­zu ediyorlar. tngilterenin kendilerine zarar verecek­lerinin farkmdalar. Ancak onlar da tngiltereyi inci­tebilecek durumdalar. As1m Bey Frans1z elc;isiyle olan konu17masmda Rusyamn tarihi dii17manlan olmasma kar17m tngilterenin de M1s1r ve K1bnstaki durumun­dan dolay1 Tiirkiyenin dogal dii17mam oldugunu s6y­lemi17. B�bakan Hakk1 P�a Tiirkiyenin durumunu c;ok karanhk g6n1yor. Ve Frans1z parasal yard1m1 ol­mazsa Tiirkiye batm117tJ.r diyor.

94

Sayf a No: 231 7 Arahk 1910

Mr. Findla,y'den Sir E. Grey'e 1

Beige 1 200

Balkanlarda yap1lan yap1lan toplantlda soru­lan sualleri derhal size gonderiyorum.

1 - ilerdeki Turk politikas1 Osmanh lmparator­lugunda Tiirk i.rkmm hakimiyeti ve Pan-islamizmin geli�mesi iistiine daya.nacaktlr. Bu vaziyet kar�1smda Balkanlardaki Hristiyan devletleri c;1karlanm nas1l koruyacaklardi.r?

2 - Hristiyan devletler tek ba�lanna Tiirkiyeye kar�1 sava�acak kadar kuvvetli midirler?

3 - Balkan devletleri d1�ardan yard1m alrrlarsa hangi 15ruba dogru egileceklerdir?

Bu sorulara �u cevaplar verilmi�tir 1 - Balkan devletleri Tiirkiyeye kar�1 birle�e­

ceklerdir. 2 - Kendi aralarmda birle�seler bile yalmz ha­

reket edemezler. 3 - Balkan devletleri iic;lii itilaf devletleriyle bir­

le�eceklerdir.

Sayfa No: 237 Beige : 204 22 Arahk 1910

Sir F. Cartwright'ten Sir E. Grey'e : Tiirkiye ile Bulgaristan arasmda bir olay c;1k­

mas1 miimkiindiir. Paris ve Londra hazirhkh bulun­mahd1r. Ruslar ise bunun bir Avrupa harbine sebep olacagmdan korkmaktad1rlar. Ben, Rus elc;1sine 1 iir­kiye'de rejim c;okerse bunun anar�iye neden olacag1m ve muzaffer Bulgar ordularmm istanbul'a kadar gi­debilE>cegini soylerim. lsvosky, Ruslarm buna hie; bir

95

!lekilde izin venneyecegini soyledi ve Bulgarlara c;ok k1zdi.

Sayfa Nos 243 Belge 1 207 4 Ocak 191 1

Sir F. Cartwright'ten Sir E. Grey'e : Yeni Turk rejimi c;ok yakmda aq1n milliyet­

c;i egilimler gosterebilir ve M1s1r, Girit, Bosna bolge­lerinde Turk haklan ileri suriilebilir.

Sayfa No: 253 Belge : 213 1 9 �ubat 19 1 1

Sir F . Cartwright'ten Sir E . Grey'e lc;ok gizliJ : Kont Aehrenthal bana ve Frans1z elc;isine

!lunlan soyledi. Biz gene; Turk rejimine butiin manevi destegi verdik, fakat hatalan o kadar c;ok ki artik sonlan yakmd1r. 1stanbul'da kuvvetli bir hukumet is­tiyoruz, butiin umidimiz Mahmut �evket'in ustiinde toplanm1!ltlr. Gene; Turkler ise Mahmut �evketi orta­dan kaldirmak istiyorlar. 0 ise bunu biliyor ve ted­birini ald1. Bize gore A vrupa sulhu kuc;uk Balkan dev­letlerinden c;ok 1stanbul'daki anar!li yuzunden tehli­kededir. Majestenin hukumetinin Balkanlarda Turk­ler hakkmda yaptig1 aktif propaganday1 durdurup i!lleri busbutiin kan!ltlnn1yacag1m umit ederiz.

Bagdat demiryoluna gelince: Tamamen ekonomik olan bir meseleyi neden bu derecede politik bir ko­nu haline getirdiginizi anhyam1yoruz. Ek. J.D.G.

1 - Turkiye hakkmda tamamen karanhktay1z. Mahmut �evket'in gerc;ek karakteri hakkmda hie; bir !ley bilmiyoruz. Mahmut �evketin diktator olmas1 m1

96

yoksa orgiitiin kuvvet kazanmas1 ml daha iyi bilemi­yoruz.

2 - Y azan: L.M. Simdiki durumda 1ngiliz i;1kar­lan i;ok kotii durumda. Askeri bir dikta belki daha da kotii olabilir. Cartwright'in ajanlarma gore: Tiirk tmparatorlugu dag1lmak iizeredir. Durumu bu ai;1-dan incelemeliyiz. M1si.r, !ran korfezi ve Girit iistiin­de dikkatle dii17iinmeliyiz.

Sayfa No: 255 Beige : 216 21 Subat 190

Sir G. Lowther'den Sir E. Grey'e : tstanbuldaki krizler devam etmekte, Mahmut

Sevket kabinedeki a171n insanlan temizlemege i;ah11-maktad1r. Tanin gazetesi yazarlanndan Hiiseyin C. hit ve ismail Hakk1 gibi yazarlar yeni kabinedeki ma­liye ve dahiliye bakanlarmdan takdir ile bahsetmek­tedirler.

Sayfa No1 59 Boliimi 74 Trablusgarp Harbi

I - Ultimatomdan once Subat 1910 Eyliil 191 1 7 - Tiirkiye ile !talya arasmdaki ili17kiler son za­

manlarda samimi degildi. Tiirkler ne !talyanlara, ne do onlann devletlerine sayg1 gosteriyor. !talya'nm bii­yiik dovlot.lor soviyosino yiikselmesi son birkai; y1l lt;inclo oldu. l l.1ilyn kiii.;iik dovlot.lorin hassasiyetiyle Tiirklerin bu durumunn k1z1yordu. Trublusgarp hak­kmda bir niyetleri olup olmad1g1 du bol li dcgildi. Bu­radaki italyan say1s1 kimsenin dikkatini i;ekmemi17ti. Tiirklerin ise deniz kuvvetleri bir saldmy1 onliyecek durumda degildi.

8 - Eski Sultan Abdiilhamid devrinde impara-

F. 7 97

torlukta a<;:mak istedikleri posta ofisine engel olun­mas1 italyanlan k1zd1rd1. Bu bir ba$ka buyuk devle­tin istegi olup reddedilseydi derhal donanmalanm yollarlar ve isteklerini zorla kabul ettirirlerdi.

9 - Turkiyedeki ihtilal Turk - italyan ili$kilerini k1sa bir sure duzelttiyse de 1910 y1hnda Trablusgarp­taki italyan <;:1karlanm korumaga karar verdiler.

10 - Romada el<;:i olan Hakk1 Pa$a Turk - italyan ili$kilerini geli$tirecek hi<; bir !'Jey yapmadi. Abdiilha­mid devrinde bir donanma gosterisi kafi geldigi hal­de Gen<; Turkler yeni bir silah ke$fettiler: BOYKOT . . . Bu da durumu <;:ok tehlikeli bir hale getiriyordu. 2 Temmuzda Turk Prensi Yusuf izzettin Romaya gitti.

1 1 - Bi.iyuk devletler Arnavutluk nedeniyle Tur kiye ustiim1 bask1 yaparken italya Trablusun i$gali i<;:in en iyi zaman oldugunu du!'Jundu.

12 - Roma bankas1, Vatikan maliyecileri, hari­ciye bakanhg1 ve bankanm para ile elde ettigi basm buyuk bir kampanyaya giri$tiler. Yalmz sosyalist ba­sm bu hareketin aleyhindeydi.

13 - italyanlar soldan gelen bu kar$1 koymay1 dikkate almad1lar.

14 - Eyliil ortalarmda sosyalist ve radikal basm hari<;:, butiin basm tek bir ses haline geldi. Balkanlar­da durumun kan$mas1 1talya i<;:in iyi $artlar haz1rh­yordu.

15 - 1talyanlar Turklere kar$1 milli prestijlerini kurtarmak ve Akdenizde Frans1z ustiinliigune engel olmak i<;:in buyuk devletlere Trablusu i$gal edecekle­rini bildirdiler.

16 - italyanlar Tiirk hukumetine 28 Eyliilde Trablusgarb'm ihmal edildigini, duzensiz oldugunu ve 1talyan <;:1karlarmm ihmal edildigini bildiren bir nota verdiler. Turkler derhal g6rii$mege haz1r olduklanm

98

bildirdilerse de boyle bir gorii!?menin hi1; yaran yak-tu.

17 - italyanlar ayru anda Atina, Belgrad, Sofya, Budape!?te ve diger Avrupa !?ehirlerindeki Turk kon­solosluklarma, italyan 1;1kar ve !?erefini korumak iize­re Trablusgarb'm i!?gal edildigini bildirdiler.

Sayfa No: 262 15 �ubat 1910

Sir R. Rodd'dan Sir E. Grey'e :

Belge : 219

D1!?i!?leri bakanlan toplantismda Osmanh im­paratorlugunun Afrika topraklan soz konusu edildi. italyanlar Osmanhlann toprak biitiinliigiine saygi duyduklanm bildirdiler.

Sayf a No: 263 31 Arahk 1910

Sir R. Rodd'dan Sir E. Grey'e :

Belge: 220

italyanlar Girid meselesinde Tiirkleri tutmu­yor ve aynca italyanlann K1zll denizde Massowah'1 i!?galini kabul etmeyi!?leri italyanlan k1zdmyor. Tiirk­ler ba!?ka biiyiik bir devlete bize hareket ettigi gibi hareket edemez diyorlar, en biiyiik korkulan boy­kottan.

Sayfa No: 264 23 Tcmmuz 19 1 1

Sir E . Grcy'dcn Sir It. Rodd' a :

Bclgc : 221

Markiz di Sandiuliano Trablusgarpta !tal­yanlarm biiyiik gii1;liiklerle kar!?lla!?tlg1m soyledi. Tiirkler italyanlann arazi satm almalarma izin ver­mezken Almanlara veriyor.

99

Sayf a No: 264 31 Temmuz 19 1 1

Sir R . Rodd'dan Sir E . Grey'e 1

Belge : 222

italyanlar, Turk hukumetinden Trablustaki valinin degi11tirilmesini istediler. Diger taraftan oteki kuvvetlerle de anla111p durumlanm garanti altma al­d1lar. Turk hukumetinin 11u ara zay1f oldugunu bili­yorlar.

Sayfa No: 266 Belge : 223 30 Agustos 191 1

Sir E. Grey'den Sir G. Lowther'e : italyan hukumetiyle Turk hukumeti arasm­

daki surtii11meyi anlatan yaz1mz1 ald1m. Size M1s1r ve Sudan hakkmdak. gizli yaz1y1 gonderiyorum. Turk hukllmai.inin Trablusta italyanlara daha az haklar tamd1g1m goruyoruz, italyanlann durumunn anhyo­ruz.

Sayfa No: 270 Belge : 227 14 Eyliil 19 1 1

Sir R . Rodd'dan Sir E. Grey'e : italyan bakanlanm c;ok iyimser buldum.

Ozellikle Frans1zlann Marocco meselesi halledikdik­ten sonra. . . Trablus limanlarmda !talyan mallarma boykotun ba11lamas1 onlan c;ok k1zd1nyor. Sosyalist parti ise !talyanlann somurge macerasma atllmasm1 istemiyorlar. Boykot devam ederse italyanlar ic;in korkunc; olur, hem de Osmanh imparatorlugundaki i talyanlarm durumu f enala111r, son y1llarda f evkalade bir pazar olan Tiirkiyeyi kaybedebilirler.

!talyan donanmas1 manevra yapmak uzere top­land1 ve yola c;1kti.

100

Sayf a No: 272 Beige : 228 18 Eyliil 19 1 1

Sir G . Lowther'den Sir E. Grey'e : Yeni gazete italyanlarla B�bakanm goru�­

tiigunu yaz1yor. italyan gazeteleri ise Trablusa bir �ey yapllm1yacag1m, sadece boykotun kald1nlmas1 gerektigini yaz1yorlar.

Sayfa No: 274 22 Eyliil 1 91 1

Sir R. Rodd'dan Sir E. Grey'e :

Beige : 233

Gazeteler italyan halk1m Trablustaki durum hakkmda aydmlat1yorlar. Aynca Kiz1l Hae;: bultenleri de devamh yaymlamyor. italyan donanmas1m veriyo­rum. (26 parc;:a gemi ismi E.U.)

Sayfa N0: 276 24 Eyliil 1 91 1

Sir R. Rodd'dan Sir E. Grey'e :

Beige: 236

Trablustaki butiin Turk kuvveti 6 bin ki�i­den ibarettir. Turkiyeye hie;: bir haber vennek niye­tinde degiller. Din adamlarmm ve subaylann kendi­lerine kar�1 ayaklanacagmdan korkuyorlar . . .

Sayfa No: 277 26 Eyliil 19 1 1

Sir R. Rodd'dan Sir E . Grey'e :

Beige: 238

De;: torpitobot ve Napoliden kalkan 4 gemi daha yola c;:1kt 1 . Gazotoler ise donunman1n italyan su­lanncla oldugunu soyliiyor

Sayfa No: 278 Beige : 240 26 Eyliil 1 91 1

Mr. W. Churchill'den Sir A. Nicholsen'e : italyanlann Trablus meselesi Turkleri bus-

101

biitiin Almanlann kollarma atacakt1r. italya macera­s1 r,;ok derine gidebilir, bizim tutumumuz ise bize hem kar hem de zarar saghyabilir. Ancak biz her �art al­tmda ister ahlaki olsun isterse ahlaks1zhk olsun ital­yay1 Tiirkiyeye yeglemeliyiz. Oyle goriiliiyor ki, den­ge bizim r,;1karlanm1za dogru donecektir.

Sayfa No: 280 Beige: 244 27 Eyliil 19 11

Sir E. Goschen'den Sir E . Grey'e : Tiirklere yap1lan biitiin bask1ya kar�m. ti­

carette italyaya yana�mak istemiyorlar. Tiirklerin biiyiik dostu olan Almanlar belki onlan ihmh bir yola sokabilir. Tiirkiyede heyecan o kadar fazla ki belki bir it,; harbe gidebilirler. Bulgarlar heniiz Tiirklerin bu durumunda yararlanmad1.

Sayfa No: 283 28 Eyliil 191 1

Sir P. Poget'ten Sir E. Grey'e :

Beige : 249

italyayla Tiirkiye arasmdaki durum Balkan­larda endi�eyle izleniyor. Tiirkler Trablusta italyan isteklerini kabule mecburdurlar. Bir silahh r,;atl�may1 mutlak kaybedecekler ve bunu goren Balkan devlet­leri de yer kapacakd1r.

Sayf a No: 286 30 Eyliil 19 1 1

Sir E. Grey'den Sir F. Bertie'ye :

Beige : 253

Frans1z ve Rus hiikumetlerine Turk ital­yan harbinde tarafs1z kalacag1m1z1 bildiriniz.

Sayf a No: 289 30 Eyliil 191 1

Sir R. Rodd'dan Sir E. Grey'e 1

Beige : 257

italyanlarm Trablustaki durumu r,;ok garip,

102

butun inkarlara ragmen Trablusta Turk idaresinin dehasm1 kabul etmek gerekir. Trablusta birc;ok ital­yan degirmeni var. Turkler butun diger milletlere haklar verirken !talyanlara hie; hak vennediler ve bu da onlarm sabnm ta�1rd1. Guney Afrika harbinde in­giltereye anlay1� gosteren tek devlet italya idi �imdi de biz onlara anlay1� gostermeliyiz.

Sayf a No: 294 Beige : 260 1 Ekim 19 1 1

Mr. O'Beirne'den Sir E . Grey'e : Rusya da Turk - italyan harbine kar�1 taraf­

s1zhg1m ac;1klad1. Turkler Trablus'un i�galine ka�1 Ruslardan yard1m istediler. Ruslar ise Balkanlardan Turkiye'ye gelecek her turhi sald1nya kar�1 oldukla­n halde italya'ya kar�1 haz1rhks1z olduklanm soyle­diler.

Sayf a No: 295 Belge : 263 2 Ekim 19 1 1

Sir F . Cartwright'ten Sir. Grey'e :----<;ok gizlidir­italya Turkiyeye kar�1 harbi sade Trablus­

garp'ta degil Adriyatikte de yurutuyor. Arnavutlukta 1 talyanlar gec;it resmi yap1yorlar. Avusturya tela�ta.

El( 1 l l .1tlynnlar Turk gemilerinin kendi kasabala­n lm1 1 1 l inn l 1 1 1 1 1 1 1 1 o t. 1 1 1os indon korkuyorlar. Bu konuda ' l ' l l l ' h lorn l i l ll-'. 1 VClfll l C l l l l lll< ic; in h ie; bir �oy soylemiye-1 1 1 1 1 .

Sayfa No. 296 2 Ekim 191 1

Sir E. Grey' den Sir R. Rodd'a :

Beige 1 264

ingiliz bas1m italyamn hareketini c;ok iyi ka�1-lad1 ve her zaman italyamn yamnda oldu.

103

Sayf a No: 298 Beige : 268 3 Ekim 191 1

Sir E. Grey'den Sir G. Lowther'e : Ti.irk hi.iki.imeti !ngiltere'nin kan�mas1m is­

tedi. Boyle bir �ey !talyanlara kar�1 di.i�manca olur. Dstelik bize bir yarar da saglamaz. Fransa, Rusya ve Avusturya hi.iki.imetleri de aym �ekilde hareket edi­yorlar. Alman !mparatorlugu da biraz daha dostane olmakla beraber aym cevab1 verdi.

Sayfa No: 306 1 1 Ekim 191 1

Sir E. Grey'den Sir R. Rodd' a :

Beige : 280

!talyan elc;isi Trablus'un bi.iti.in Ti.irk hakla­nndan s1ynlm1� olarak kendilerine b1rak1lmas1m is­tedi. Ti.irkler bunu kabul ederlerse maddi ve manevi destek bulacaklanm, aksi halde !talyan vatand�lan Tiirkiye'den kovulursa kendilerinin de misilleme ya­pacaklanm soy ledi.

Sayfa No: 307 1 1 Ekim 191 1

Sir E. Grey' den Sir R. Rodd' a :

Beige : 282

Harbin amac1 olarak !talyanlar Trablusu zaptetmekle K1zildenizden Ti.irk filosunu atmak iste­diklerini bildirdiler. !ngilizlerin ise K1z1ldenizde ser­bestc;e ticaret yapabileceklerini soylediler.

Sayfa No: 307 Beige : 283

104

12 Ekim 19 1 1 Sir F , Cartwright'ten Sir A. Nicholsen'e :

!talyanlann Ti.irkiyeye verdigi i.iltimatom,

Aehrenthal CAvusturya du�i�leri bakan) '1 c;ok �a�1rtt1. Ancak Bosna krizi s1rasmda italya Avusturya taraf1m tutarken Avusturya da Trablus meselesine kar�1 c;1k­mayacag1m soylemi�ti. Aehrenthal Avusturyanm c;1-karlanm ki�isel du�uncelerinin c;ok ustiinde tuttu­gundan daha buyuk bir devlet adam1 niteligi goste­rerek, isvosky'nin italyanlara gosterdigi �iddet gos­termedi, sukunetini korudu.

Sayfa No: 310 Belge: 287 16 Ekim 191 1

Sir A. Nicholsen'den Sir E. Grey'e : Mr. Cambon CTurkiyedeki ingiliz parasal

daru�mam) gizli tutulmas1 ricasiyle rujag1daki bilgiyi verdi: istanbuldaki Rus buyukelc;isi bogazlardan ser­best gec;i� hakk1 verilirse, Rusyamn Turk topraklan­nm butiinliigunu diger devletlere kar�1 garanti ede­cegini, kapitiilasyonlarm kald1nlmasma raz1 oldugu­nu, demir yolu haklanm geri verecegi.ni, Balkan dev­letlerinin Turkiyeye kar�1 sayg1h olmas1m saglayaca­g1m soyledi. Bu konu acele konu�ulmahdrr.

Sayfa No: 3 19 6 Kas1m 19 1 1

Sir E . Grey'den Sir R. Rodd'a :

Belge : 301

l talyun Buyukelc;:is i bugun Trablusun italya­vn lml. 1ld 1g 1 1 1 1 h ild inii . Trnblus'tan bizim ticaret c;1-lrnrl1 1nm1:1. 1 lrnr�1lumulurma ragmen, �uphesiz art1k kupitiilasyonlar kulkm1�tlr, dedi.

Sayfa No: 322 Belge : 306 7 Kas1m 19 1 1

Sir G . Lowther'den Sir E. Grey'e : italyan hukumeti Rus hukumetine Turk do -

1 01'1

nanmasm1 yok etmek iizere birlikte bogazlara hii­cum etmeyi teklif etmi�. Rus hiikllmeti bunu red et­mi�.

Sayfa No: 333 27 Kas1m 191 1

Kont de Salis'ten Sir E. Grey'e :

Belge: 323

Kral, italya ile Tiirkiyenin arasmdaki kav­ganm c;ok iiziicii oldugunu Tiirklerin Kosovadaki kuv­vetlerini de c;ektiklerini ve harbin k1sa zamanda bi­tecege benzemedigini soyledi.

Sayfa No: 339 Belge: 334 l_ Arahk 191 1

Sir F. Cartwright'ten Sir E. Grey'e : Harb bahara kadar uzarsa ve Tiirkler bu

harpten zay1f c;1karlarsa durum c;ok tehlikeli goriilii­yor. �imdiden Bulgaristanda kan�1khklar izleniyor. Bombalar patlamaga, gosteriler yap1lmaya b�lad1 .

Sayf a No: 340 Belge: 336 2 Arahk 191 1

Sir G. Lowther'den Sir E . Grey'e : italyanlann ve kuvvetlerin Tiirklere kar�1

dii�manca hareketlerine kar�1hk Ruslarm yard1m tek­lif etmesi Hiiseyin Cahit tarafmdan bogazlann Rus gemilerine ac;1lmas1 gerektigi yolunda savunuldu. Bii­tiin bu olaylara kar�m bu memlekette ingilizlere kar­�1 sevgi c;ok f azlad1r ve herkes bogazlann Ruslara ac;llmasma kar�1 c;1kmaktad1r. Ruslann bogazlan ac;­t1rmak dii�iincesi aptalcad1r. Biz Tiirklere hie; yard1m etmememize kan]m bogazlarm ac;1lmasm1 da onleme­liyiz.

106

Sayfa No: 349 Belge: 345 1 1 Arahk 19 1 1

Sir G . Buchanon'dan Sir E . Grey'e : Movea Vremyada c;1kan makaleyi size yollu­

yorum: Biz Ruslar Bogazlardan serbest gec;me hakk1 istersek Paris ve Londra anlai;imalanna gore diger kuvvetler de aym hakk1 isteyeceklerdir. Tiirkiye i;iu anda zay1ftir biz ona dostluk elimizi uzatmahy1z.

Sayfa No: 352 Belge: 350 26 Arahk 191 1

Sir G . Buchanon'dan Sir E . Grey'e : italya Tiirkiyeye bir miktar para oderse ve kuv­

vetler de kararh, sert ve fakat dostane bask1da bulu­nurlarsa italyamn Trablusu kapt1g1 Tiirklerce kabul edilecektir.

Sayfa No: 363 20 Ocak 1912

Sir E. Grey'den Sir F. Bertie'ye :

Belge: 364

Tanin gazetesinde c;1kan haberler Tiirkiye' -nin bu katilmay1 hie; bir zaman kabul etmiyecegini yaz1yor.

Say l'u No1 380 Belge: 383 15 Mart 1912

Sir G. Lowther'den Sir E. Grey'e 1

Buradaki Rus elc;isinin gorevi Tiirklere Bal­kanlarda Tiirk ve Rus c;1karlanmn aym oldugu izle­nimini vermekti. Simdi bu elc;i geri c;agmhyor. Tanin gazetesi bu elc;inin geri ahnmas1yla Turk Rus dost­lugunun y1kllmak m1 istendigini soruyor.

107

Sayfa No: 400 16 Hazira,n 1912

Sir R. Rodd'dan Sir E. Grey'e :

Beige: 413

Ti.irk Arap kuvvetlerinin Trablusta biiyiik yenilgiye ugramalan Araplarm maghibiyeti kabul et­tigini mi gosterir, dedim. Du�i�leri bakam �imdilik bunun dogru olmad1gm1, Tiirklerin Arap kabileleriy­le ili�ki kurmasma engel olduklanm ve Arap asker­lerin Ti.irk subaylara itaat edip etmiyeceklerinin he­niiz bilinmedigini soyledi. fngiliz ve Alman hiikumet­lerinin Ti.irk hiikiimetine bask1 yaparak durumu ka­bul ettirmelerinin gerektigini de ilave etti. Aynca ba­z1 istanbul gazetelerinin 1talyanlara kar�1 daha ihm­h bir dil kullanmas1 da dikkati <;ekiyor.

Sayfa No: 404 20 Haziran 1912

Mr. O'Meirne'den Sir E. Grey'e :

Belge: 419

Bir Sirp delegesi Rusyaya geldi, Ruslann Balkanlarla ilgilenmeyi�inin Slav irk1 i<;in <;ok kotii oldugunu, aynca Tiirkiyenin gii<;liiklerini artirmamak i<;in bogazlar meselesini ortaya <;1karmad1klanru soy­ledi.

Sayfa No: 4 12 Beige: 429 28 Haziran 1912

Sir E. Grey'den Sir R. Rodd'a : italyan Biiyiikel<;isi bana �ag1daki raporu

verdi : 1 - Tiirkler Ege adalanndan dolay1 endi�eye dii�­

memelidirler harpten sonra onlan geri verecegiz. 2 - italyanlar 1ngilizlerin Bardia limamm i�ga­

lini onaylar.

108

3 - ingilizler italyanlarm Trablusu kendilerine katt1gm1 onayland1 ve diger milletlere de onaylatma­hd1r.

4 - Baron Marchall Bagdad demir yolu ve isken­derun meselesini Almanlann istedikleri gibi kabule haz1rd1r. Ancak buna kar�1hk da Cyrenick'nm M1s1ra katllmasrm onaylamahdir.

5 - Frans1z ve ingiliz hukumetleri Trablusun il­hakm1 onaylam1yacaklan hakkmda herhangi bir soz vermemelidirler.

Not Ben boyle bir sozu kesinlikle vermiyecegi­mizi soyledim.

6 - M1s1r tarafs1z kalmahdir, <;;unku Turk donan­mas1 M1s1n koruyamaz.

Sayfa No1 413 Belge1 430'a ek

29 Haziran 1 912

- Gizlidir -

Amirallikten Harp Bakanhgma: italyanlann adalan i�galinin deniz politikam1za

etkisi : 1 - Amiralligin Akdenizde politikas1 y1llardan be­

ri <;;1karlanm1za uygun �ekilde olmu�tur. �imdi yaban­c1 filolar bizi tehdit etmektedir. 1872 Navarino'dan beri Turk filosu onemsizdir. Yunan filosunu ise etki­siz �ekilde kurduk.

2 - Ege Denizinde durumu korumak sadece bir asirhk ingiliz politikas1 degil, aym zamanda butUn Avrupamn da politikas1d1r. �uphesiz zaman zaman Turklere bask1 yapmak i<;;in bir ada ya da bir liman A vrupah devletlerce i�gal olunmu�tur. Ornegin, 1887 de A vusturya Ku<;;uk Asya bolgesindeki Mersini ge­<;;ici olarak, 1 90 1'de Fransa Mitylene'i, 1905 te 1ngil-

109

tere, Fransa, Avusturya, italya ve Rusya'dan olu�an uluslararas1 bir filo Lemmos ve Mitylene'i i�gal e lmi�­lerdir. K1bns, Hindistanla olan ili�kisi bak1mmdan ingilizlerce i�gal edilen tek adadir. Sayet Suda kor­fezi olmasayd1 Girit sorunu bu denli tehlikeli bir so­run olmazd1. Simdi de Ege adalanna 1talyanlann ta­mamen sahip �1kma olas1hg1 var. Bu adalarm bir bo­h1mu i;ok onemlidir. Ve deniz usleri olarak kullamla­bilirler. Diger bir bolumu de bogazlara i;ok yakmdir. Aynca bu adalan ele gei;irebilir. Bu sayede M1sirda­ki durumumuzu da sarsabilir. Ya da ilerde bu kuv­vetle birle�ip M1sira asker yolhyabilir. v.b.

Sayfa No: 431 Beige: 459 17 Ekim 1912

Sir G. Lowther'den Sir E. Grey'e : Turk italyan sulh protokolu imzaland1.

Boylece bir y1ldir surmekte olan harp bitti. Orgut harbin devamm1 istiyorduysa da hukumet sulhu ka­bul etti. OrgutUn gazetesi olan Tanin bunu vatan iha­neti olarak bildirdi. Buralann kayb1 Turklere senede bir milyon sterline mal oluyor. Aynca dinsel bak1m­dan da i;ok �ey kaybettirir. Bu, Pan-islamizmin so­nu demektir.

BOLUM: 75 ARNA VUTLUK iSY ANI

30 Mart - 21 Arahk 191 1

Yazann Notu: Gem; Tiirklerin merkezle�tirme po­litikas1, Arnavutlar arasmda, ozellikle kuzeydeki ka­tolikler arasmda, ho�nutsuzluk yaratti. 27 Martta i;e-

1 10

IJ l l. l i gruplar isyan ba$latt1. Haziranda da Katolikler l i u isyuna kat1ld1, koyleri tahrip ettiler.

Suyfa No: 449 30 Mart 191 1

Mr. Barclay'den Sir E. Grey'e

Beige: 469

Gizlidir -Arnavutluk isyammn Sirbistanda bir etki

yurat1p yaratm1yacagm1 sordum. D1$i$leri bakam her gcli$menin Turklerin durumu kontrol edip edemiye­ceklerine bagh oldugunu soyledi. Eger Turkler duru­mu sur'atle kontrol edebilirlerse o zaman bir $ey ol­maz. Dstelik Sirp bakam $U ara Avrupa durumunun uygun olmad1g1m, harekete geQmenin ak1ls1zhk ola­cagm1 bildirdi.

Sayfa No: 452 Bclge: 471 13 Nisan 191 1

Sir F. Cartwright'tan Sir A. Nicholsen'e : Arnavutluktan gelen haberler birbirlerine

uymuyor. Ancak durum Turklerin lehine degil. Halk arasmda GenQ Turk rejimine kar$1 muthi$ bir nefret var. Turgut pa$ay1 da isyam bastirmak iQin yollamak buyuk ak1ls1zhktir. Papahk $Uphesiz katolikleri koru­mak iQin harekete geQecektir. Ve $Uphesiz A vusturya

Macaristan da Hristiyanlan korumak iQin harekete geQecektir . . . . . .

Sayf a No: 456 Belge: 474 1 Haziran 19 1 1

Mr. Bax ironside'den Sir E . Grey'e : Turk Arnavut meselesinden yararlanarak

Yunanhlar Girit meselesini halletmek istiyorlar. Bu-

1 1 1

tun Girit problemi <;ar'm onune serildi. M. Panos'a gore, <;ar durumu <;ok kan!l1k buldu. Anlad1grma go­re Ruslar bir hareket yapsalar bile bir onemi bulun­m1yacak.

Sayfa Nos 459 Belge: 476 8 Haziran 191 1

Sir F. Cartwright'ten Sir E. Grey'e : Turklerin Arnavutluktaki hareketleri burada

halk1 ilgilendirmege b�ladi. Basmda Turklerin kili­seleri ve evleri yakt1g1 haberleri <;1k1yor. Kilise bas1m <;ok ses <;1kartiyor. A vusturya D1!li!lleri Bakamyla Turk hukumetinin aptalhg1 hakkmda konu!ltum. isyaru bas · tirmak i<;in ba!l vurduklan yontemleri <;ok kanh bu­luyor.

Sayfa No: 466 Belge: 483 8 Haziran 19 1 1

Mr. Bax ironside'den Sir E. Grey'e 1

Fremdenblatt'ta <;1kan bir makale Sofyada surprizle kar!lllandi. Bu, Osmanhlarm i<; i!llerine ka­n!lmak hakk1ym1!l gibi izlenim veriyor. Muhtemelen Turkiyede de kotu kar!lllanacaktir. A vusturya bas1-mna gore Turkler Arnavutlarla Sirplan birbirlerine du!lunnege <;ah!lacaklardir. Arnavutlukta 1talyamn ol­dugu kadar A vusturyamn da gozu var.

Sayfa No: 484 Beige: 504 2 Temmuz 19 1 1

Sir G . Lowther'den Sir E. Greye �ok gizli -Dun gece Frans1z buyukel<;isi ile goru!ltum.

Sizin Arnavutluk hakkmdaki fikirlerinize !lll bak1m­dan kar!ll <;1klyor :

1 1 2

a - Bu durum isyankarlan daha r;;ok ozendire­cek.

b - Tiirkler ir;; i�lerine yapllan bu kan�maya gii­cenecekler.

c - Almanya bu birlige dahil olm1yacak. Sayfa No: 496 Beiges 513

29 Temmuz 191 1 Sir F. Ciµ-twright'ten Sir E. Grey'e :

Kont Aehrenthal Montenegro Krahmn gu­rurunu ok�1yarak Arnavut gor;;menlerine yard1ma r;;a­h�1yor. Gelecek yil Balkanlarda onemli bir olay bek­liyorlar. Kont, r;;ok yakmda Tiirkleri biiyiik bir fela­ketin bekledigini soy ledi.

B0L0M: 76 BALKAN BiRLiGiNiN HAZIRLANI�I

23 Ekim 191 1 - 22 Agustos 1912 Sayfa No: 513

23 Ekim 191 1 Belge: 525

Sir H. Bax - ironside'den Sir A. Nicholsen'e : Balkan devletleri alacaklan yerleri gorii�ii­

yorlar. Bulgaristan Selanik ve Manast1n, Sirbistan, Oskiibii ulacak. Yugoslavya Turkiyeyi zay1flatacak hareketlerden kar;;mmuh r;;unku kuvvetli bir Avustur­ya yerine zay1f bir Turkiyo dnha iyidir, diyor.

Sayfa No: 517 Beige: 528 5 Arahk 191 1

Sir F. Cartwright'ten Sir E. Grey'e : tstanbuldaki Rus buyiik elr;;isinin Tiirklere

F. 8 1 1 3

kar�1 a�1n sempati gostermesi ve Turk dominyonlan­m garanti ettiklerine soz vermesi, Bulgaristanda bu­yuk bir tela�la kar�llandi. Kont Aehrentheal Gem; Turk rejiminden tatmin olmuyor ve Mahmut Sevketle askeri parti tarafmdan yapllacak bir hukumet darbe­si umuyor. A vusturya ordusu yurumege hazirdir, ku­c;Uk Balkan devletlerinin gelecegi belirlenecek ve Av­rupada Turk hukumranhg1 sona erecektir. ingiltere, Fransa ve Rusya bu konuda du�uncelerini soylerlerse memnun oluruz diyor.

Sayfa No: 524 Belge: 534 23 Arahk 191 1

Sir H. Bax ironside'den Sir E. Grey'e : Majestenin askeri ata�esi Albay Lyon, Rus­

larla Bulgarlar arasmda yapllan gizli bir anla�may1 bildirdi. Bir harp halinde Bulgar sahilleri Turk donan­masma ai;:1k olacag1 ii;:in Ruslar bu konuda Bulgarla­ra yard1m edecekler. Bulgarlann umidi Tlirklerle Rus­larm sava�a tutu�masmdadir.

Sayfa No: 533 16 Ocak 1912

Mr. Barclay'den Sir E. Grey'e :

Belge: 540

Avusturya devamh olarak Arnavutluk hare­ketine yard1m etti. Amac1 Balkanlara biraz daha el atabilmekti. Onemli say1da silah ve cephane Arna­vutluga kai;:1nldi. Ancak tarihin hii;:bir devrinde bir Arnavut devleti ve milleti olmam1�t1. Avusturyahla­nn bu hareketi Srrplan tela�land1nyor, onlar Selanigi ele gei;:irmeden rahat edemezler. Bu da Ruslarm is­tanbulu i�galine neden olabilir. ingiltere bu konuda ne du�unmektedir?

1 14

Sayfa No: 550 Beige: 554 24 �ubat 1912

Sir H. Bax ironside'den Sir E. Grey'e : Be� veliaht prens Sofyada bir toplant1 yap­

ti. Bunlann ii;;inde en onemlisi Yunan prensidir. Kral Ferdinandm en buyuk ihtiras1 istanbul merkez olmak uzere Bizans imparatorlugunu kurmaktir ve kendisi de imparator olmak arzusundadir. Bu ruya yava� ya­va� soldugu ii;;in �imdi Balkan imparatorlugunu kur­mak istiyor. A vusturya imparatorunun oglu Rus im­paratorunun k1z1yla evlenmek arzusunda ve Sirbis­tanla Yunanistam da dostluguna alarak bir impara­torluk kuracak.

Sayfa No: 564 Beige: 567 8 Nisan 1912

Sir H. Bax ironside'den Sir A. Nicholsen'e : Balkan Birligi Rusya ve Avusturyamn onay1

ile kuruldu. Eger bir felaket olursa Rusya seyirci kal­m1yacaktir. Son y1llarda Rusya Japonla.ra yenildi ve Avusturyamn Balkanlara kar�1 duydugu i�taha engel olam1yacaklanm anlad1. istanbuldaki merkezi huku­metin zay1flamas1 hesaplanm1z1 alt list edebilir, i�in en karanhk taraf1 Bulgarlarla Sirplar birle�erek Turk­lere kar�1 i;;ok etkili olabilirler. Yeni Balkan politikas1 Balkanlar Balkan devletlerinindir. �imdilik Avrupa Turkiyenin i;;ozUlmesini bekliyor, o zuman vilayetler kucaklarma du�ecek.

Sayfa No: 572 Beige: 576 17 Haziran 1912

Sir G. Lowther'den Sir E. Grey'e : Tanin gazetesinde Huseyin Cahit belki on be-

115

�inci keredir inamlm1yacak bir samimiyetle A vrupa­hlann Turkiyeye ka.r§1 birle�tigini yaz1yor. Gerek uc;;­lU ittifakm ve gerekse uc;;lU itilafm Turklerin aleyhine birle�tigini soyluyor. Turkiye hie;; bir tarafta yer al­mamahdir. Ancak c;;1karlarumza uygun �erefli bir an­la�ma yapmahdir ve memleketin iyiligi ic;;in her fe­dakarhga katlanmahdrr, diyor.

Sayf a No: 603 10 Agustos 1912

Mr. Barclay'den Sir E. Grey'e 1

Beige: 607

Cocbana'da Bulgar hududuna 35 kilometre­de bir bomba patlamas1 haberi Sofya'ya geldi. Bu habere gore bomba patlad1ktan 20 dakika sonra Turk askeri pe polisi olay yerine gelmi� halka ate� etmi�, yuz on iki ki�inin olUmune neden olmu�. bunlardan 6 s1 Turk ikisi musevi ve gerisi Bulgarm1�. Bulgar hu­kumeti bunu katliam olarak adlandird1 ve basm Hris­tiyan halkm eziyet gordugunu ve Avrupamn derhal kan�mas1 gerektigini yaz1yor. Bu bomba olay1 da Makedonya Komitesinin planlanm tamamlamak uze­re yapt1g1 vah�i bir kasaphktrr. Hesaph bir �ekilde ortahg1 kan�t1np Turkiyeye kar�1 Bulgaristam hare­kete gec;;irmek istiyorlar.

Sayfa No: 604 10 Agustos J912

Mr . Marling'ten Sir E. Grey'e :

Belge: 608

Selanik ve Oskupte Pazar yerlerinde bomba­lar patlamaktadir.

Sayfa No: 655 Beige: 672 29 Agustos 1912

Sir. F . Cartwright'ten Sir E. Grey'e : A vusturya D1�i�leri bakam A vrupanm Tur-

116

kiyeye kar�1 olan durumunu inceledi. Ona gore Av­rupah kuvvetler Orta Dogu konusunda birlikte hare­ket edebilirler, 1stanbul'da bir karg�ahk oldugu za­man hepsi kendi �1karlanna gore hareket edebilirler. 1stanbula bask1 yaparak parlementoya Hristiyan azm-hk temsilcilerini sokabiliriz . . . . . .

Sayfa No: 673 3 Eyliil 1912

Mr. Marling'ten Sir E, Grey'e :

Beige: 696

OrgutUn uyesi olmayan Ka.mil Pa�amn ida­resinde bir kabine kurulabilir. Diger taraftan Kamil P�aya, hukumet ve Harp Bakam bask1 yapabilir. $imdilik se�im hazirhklanyla me�guller. Tanin gaze­tesinden anlad1g1m1za gore orgutUn politikas1 A vru­paya kar�1 olacuktir. $imdiki durum yalmz Balkan­lun vo Avrupuy1 dog il fukat Aruplan, Ermenileri, K iir t.lol"i vo digor irklan da Jmparatorluktan ayirma­ga �ah�mak olmuhdir. Turkiyede yapacag1m1z propa­ganda orgutUn Tiirkiyeyi u�uruma surukledigi ve mutlak ortadan kalkmas1 gerektigi yolunda olacaktir.

Cilt IX. B: Balkan Harplerine devam:

S�yfa No: 4 Beige: 6 8 Ekim 1912

Sir H. Bax - ironside'den Sir E, Grey'e: -C::ok gizli-Belgrad'da Balkan devletlerinin Turklere ve­

recekleq ultimatom hazirland1 ve Bulgar Kralma su­nuldu. Kral bunu onaylad1, hukumetler bu gun harp ilan etmegi du�unuyorlard1, ancak birka� gun geri b1-rak1ld1.

1 17

S�yfa No: 6 Belge: 9 9 Ekim 1912

Sir G. Buchanon'dan Sir E. Grey'e : Eger Tiirkler Balkan reformlanm biiyiik dev­

letlere devrederlerse harp a<;;llmasma engel olunabi­linir. Bu durumda biitiin Avrupa Tiirkiyesi Hristiyan­lara ait olmahdir. Miisliimanlar da orada kalacaklar­sa kuvvetlerin onaymdan ge<;;melidir. Ve �u sirada Gi­rit sorunu da Yunanistan lehine <;;oziilmelidir . . . . . . .

Sayfa N0; 6 Beige: 10 9 Ekim 1912

Sir A, Nicholsen'den Lord Hardinge : istanbuldaki kuvvet temsilc1leri Tiirklere

kar�1 dikkatli bir dil kullanarak kendilerine zarar ve­recek bir durum yaratmamahdirlar. Hristiyanlann Tiirkiyeye yapacaklan saldm ingiliz demiryollannda kan�1khk <;;1kartabilir . . . . . .

Sa:yfa No: 1 1 Belge: 15 10 Ekim 1912

Sir F. Cartwright'ten Sir A. Nichelsen'e 1

Ortadoguda durum oyle h1zla degi�iyor ki. uzun bir mektup yazmanm anlam1 bile kalmad.I. Se­lanik Bulgarlann eline ge<;;erse Sancak'ta Yugoslavla­nn eline ge<;;ecek. A vusturya Macaristan Osmanh demir yollanna tamamen goz koymu� durumda. Ken­dimi hasta bir adamm ba�mdaki doktora benzetiyo-rum, nabz1 elimde durdugu an dii�iirecegim . . . . . .

Sayfa No: 17 Belge: 24 12 Ekim 1912

Sir H. Bax ironside'den Sir E. Grey'e : Osmanh imparatorluguna verilen iiltima-

tom

1 18

1 - imparatorluktaki biitiin milletleri etnolojik karakterine gore tammak ve biitiin sonuc;:lanm kabul etmek,

2 - Osmanh parlamentosuna, her milliyetin tem­silcisini oranlan ic;:inde almak,

3 - Hristiyanlarm bulundugu yerdeki biitiin dev­let memurunu Hristiyanlardan atamak,

4 - Hristiyan okullann1 Osmanll okulla.nyla e�it saymak,

5 - <;e�itli bolgelerde Miisliimanlann olmas1 bu bolgelerin etnoloj ik karakterine etki edemez.

8 - Hristiyanlann, Hristiyan balk tarafmdan as­keri birlikler kurmas1,

7 - isvic;:re ve Belc;:ikah organizatorler tarafmdan jandarmamn yeniden organize edilmesi,

8 - Bu eyaletlere isvic;:reli ve Belc;:ikah valilerin tayin edilmesi,

9 - Ba�bakanhkta e�it say1da Miisliiman ve Hris­tiyandan olu�an bir konsiil kurulmas1 ve 4 Balkan devletinin elc;:iliklerinin bu konsiilii denetlemesi. . . . . .

Sayfa No1 28 Belge1 47 18 Ekim 1912

Lord Granville'den Sir A. Nicholsen'e 1

Bu toplantida Rus elc;:isiyle aramda �iddetli bir tart1�ma gec;:ti. Ruslar ingiltereyi istanbul ve bo­gazlan istemekle suc;:ladllar, ben bunu �iddetle red-dettim . . . . . .

Sayfa No1 55 Belge1 70 28 Ekim 1912

Sir E . Grey'den Sir E. Goschen'e 1 Balkan devletleri Tiirklere kar�1 biiyiik bir

1 19

zafer kazanacaklanm samyorum. Ancak bunun aksi olursa sonu9 korkun9 olur. Balkan devletlen 1stan­bul'u bile alabilirler, ancak biz buna izin vermeyiz. 1stanbul buyuk Avrupa devletlerine aittir . . . . . .

Sayfa No: 58 Beige: 72 28 Ekim 1912

Sir H. Bax - 1ronside'den Sir E. Grey'e : Nufusu 4 milyon olan Bulgaristan 434 bin ki­

§ilik bir ordu hazirlad1. Sirp ve Yunanhlar tarafm­dan da buna yakm bir ordu hazirlandl. . Bu ordularm ba§ans1 halinde Avrupay1 onemli sorunlar beklemek­tedir . . . . . .

Sayfa No: 66 30 Ekim 1912

Sir R. Paget'ten Sir E. Grey'e 1

Beige: 79

Turk ordusu Balkan kuvvetleri kar§1smda da­yanam1yacak kadar zay1ftir. Kumanova'da 30.000 Turk ve kar§1smda 80.000 Hristiyan askeri vardir . . . . . .

Sayfa No: 75 Beige: 92 1 Kas1m 1912

Sir E. Grey'den Kont Benckendorff'a 1

Sofyadan ald1g1m habere gore Bulgarlar iler­lemege devam ediyorlar, Turklere Catalca hattmda bile kendilerini toplama olanag1 verilmedi. Mr. Poin­care kuvvetlerin kan§mas1m istiyor . . . . . .

Sayfa No: 79 Beige: 98 2 Kas1m 1912

Sir G. Buchanon'dan Sir E. Grey'e : M. Sazonow 1stanbul'un mutlak Turklerde

120

kalmas1 aksi halde Ruslara ge�mesi gerektigini ve herhangi bir devlet istanbul'a girmege kalkarsa Rus­larm derhal kar�1 �1kacag1m bildirdi. Bulgaristana da istanbul yiin1yii�iinii durdurmalan i�in nota verdiler. istanbul'a diger kuvvetlerle birlikte donanma yolh­yacaklar ve Bulgarlara a�1kca istanbul'u i�gal eder-lerse bunun �ok k1sa siirecegini anlat1yorlar . . . . . .

Sayfa No: 88 Belge: 1 13

3 Kas1m 1913 Lord Kitchener'den Sir E. Grey'e :

Tiirklerin �okii�ii tamamlanm1� gorunuyor. Art1k ne A vrupada ne de ba�ka bir yerde eski durum­lanm koruyamazlar. Kahirede bir Miishiman bana eger Tiirkler A vrupada kuvvet kullanarak kalamaz­larsa islama hiikmetmek haklan da artik olamaz de­di. Halk Tiirkleq sevmemekle birlikte bir Miisliiman kuvvetin yenilgisine �ok iiziiliiyorlar. imparatorlugun diger taraflannda da yakmda �oziilme ba�hyacaktir. Benim M1sir hakkmdaki onerilerim �unlardir :

1 - Sultamn egemenligi kabul edilmeli ancak daima Majestenin hiikiimetinin oneq ve izniyle ha­reket edilmelidir.

2 - Hidivler Majestenin hiikiimeti tarafmdan atanmahdir.

3 - Biitiin kararlar konsiil tarafmdan ilH.n edil­melidir.

4 - �imdiye kadar Tiirkler tarafmdan atanan ve Turk olan Ba�yarg1� yerine M1sir hiikiimetinin ata­yacag1 birini ge�irmek gerekir.

5 - Tiirk yiiksek komiserligi kaldmlmahdir. M1-sir iistiinde Tiirklerin hak diye ileri siirdiigii her ne varsa Majestenin hiikiimetine ge�melidir.

121

6 - Sudanda Tiirklerin hak diye ileri siirdiikleri ne varsa ingiltereye gei;;melidir. Biitiin bu konular iyi bir �ekilde i;;oziimlendikten sonra, M1sir'm ingiltere' -ye gei;;tigi sozii �imdilik kullamlm1yabilir . . . . . .

Sayfa No: 93 Belge: 126 4 Kas1m 1912

Sir G. Lowtherden Sir E. Grey'e : Bulgarlar Catalcada hi<;; bir direni�le kar�1-

la�madllar. Naz1m Pa�anm ordusu bozuldu ve kendi­si esir edildi. Sultan ve hiikiimeti Bursaya kai;;mak is­tiyor, bu durumda binlerce kay1ki;;1 ve a�ag1 tabaka­dan softalar camilerde, mezarhklarda toplamyorlar, Bulgar krah Hilalle Hai;; arasmda sava� ilan etti.

Bulgarlar biitiin �ehn yakabilir, Tiirkler de biitiin Hristiyanlan kesebilir. Pera'daki biiyiikeli;;ilikleri ve Hristiyanlan korumak ii;;in �ehirdeki askerlere emir verildi. A vusturya ve Alman ya bogazlann uluslarara-s1 olmas1m istiyor, tam bir anar�i havas1 var . . . . . .

Sayf a No: 100 Belge: 131 5 Kas1m 1912

Sir Bax - ironside'den Sir E. Grey'e: -Gizli ve ozeldir­Balkan galipleri a�ag1daki bildiriyi yaymla­

dllar: 1 - Balkan devletlerinin galibiyeti sayesinde

Tiirklerin A vrupadaki hakimiyetleri sona ermi�tir. 2 - Sonra gonderecegim bir tel hududlan goste­

recektir. 3 - Balkan devletleri buraya derhal sulh ve sii­

ktln getirecekler ve ilerleme yolunu kendi menfaat­lerine gore w;acaklardir.

122

4 - Dort hiikiimet aynntllan aralannda gorii�e-ceklerdir . . . . . .

Sayfa No: 96 Belge: 124 5 Kasun 1912

Sir G, Buchanon'dan Sir E. Grey'e : Tiirkiye kendisini tamamen Avrupah kuv­

vetlerin eline b1rakmahdrr. Avrupadaki biitiin toprak­larmdan vazge<;meli, Bulgarlara Ye�ilkoy'den ilerisini alabileceklerini bildirmelidir . . . . . . .

Sayfa No: 101 Belge: 1 32 5 Kas1m 1912

Sir Bax 1ronside'den Sir E. Grey'e: - Gizli ve ozeldir -

Tiirklere 1stanbul'dan b�ka Avrupada hi<; bir yer brrakllmamahd1r. Bogazlar konusunda karar ancak ii<;lii anla�maya gore verilebilir. Bu konuda ba­z1 gii<;liikler <;1kmaktadrr. Manastrr ve Selanigi hem Yunanhlar ve hem de Bulgarlar istemektedirler, ay­nca kii<;iik bir Arnavutluk olu�turulacaktlr.

Sayfa No: 1 1 1 Belge: 147 7 Kas1m 1912

Sir G. Lowther'den Sir E. Grey'e 1

Turk D1�i�leri bakam be� biiyiik devletin el<;ilerine ba� vurarak �ag1daki beyanatta bulundu.

Turk Hiikiimeti c;atalca hattm1 sonuna kadar ko­rumaga kararhdir. Zaferi limit ediyoruz, ancak aksi de olabilir. Bu durumda Bulgar ordulan �ehrin kap1-lanna dayanabilir ve Bulgar Krah daha once ilan et­tigi gibi muzaffer ordulan ba�mda �ehre girebilir.

123

Bulgar Krah bu harbin bir Ha<;h seferi oldugunu a<;1k­lad1. Bulgarlar yollan iistiindeki tslamlan oldiiriiyor, tstanbul �ehri Halifeligin merkezidir. 650 bin islam ve 350 bin Hristiyan vardir. Hiikiimet biitiin azmhk­lan korumaga kararhdir, ancak Bulgarlar �ehre gi­rerlerse durumun ne olacag1 bilinemez. Sultan ve veliaht sarayda kalacaktir, gerekirse gorevleri ba�m­da oleceklerdir. A vrupay1 sonu<;dan haberdar ettik, eger A vrupa Bulgar Ordulanm durdurmazsa durum <;ok kotii olabilir.

Ek Tiirklerin �atalca hattm1 savunabilecekle-rine kimse inanm1yor . . . . . .

Sayfa No: 133 1 1 Kas1m 1912

Sir R. Poget'ten Sir E. Grey'e : A vusturyamn istekleri :

Belge: 176

1 - Arnavutluktaki Sirplar <;ekilmelidir, Sirbis­tan Arnavutlugun hi<;bir boliimiinii isteyemez.

2 - A vusturya ve 1talya da dahil biitiin devletler Arnavutluktan ellerini <;ekmelidir.

3 - Sirbistan Arnavutlugu idare edemez, bu iler­de biiyiik kan�1khklara neden olur.

4 - Sirbistan Ruslann etkisinde kalarak Adri­yatikte bir liman istiyor, bu A vusturya i<;in tehlike­lidir.

5 - Harp sirasmda Avusturya Sirbistan'a tam bir dostluk gosterdi, �imdi bu hareketleri kralhg1m1-zm <;1karlanna ayk1ndir.

6 - Sirbistan Adriyatik sahilinde bir limana ih­tiyac1 yoktur. Ancak isterse Selanigi ya da Ege'de b�­ka bir liman1 alabilir.

124

Buna Srrbistan'm cevab1 : 1 - Sirbistan Turklerle harptedir. Arnavutlukta

ald1g1 her yeri koruyacaklar. 2 - Turkler Avrupa'dan atllm1�tir. Avusturya ve

italya'mn Arnavutluk hakkmda soyledigi sozlerin hi<; bir degeri yoktur.

3 - Arnavutlar kendi kendilerini idare edemez­ler. Bu �artlarda Avusturya'mn etkisinde kahp Sir­bistan' a kar�1 harekete ge<;memeleri i<;in biz onlan idare edecegiz.

4 - Sirbistan Ruslarm etkisinde degildir. Sirbis· tan <;ok can ve para kaybetmi�tir ve onun meyvele-rini toplamak ister . . . . . .

Sayfa No: 167 17 Kas1m 1912

Sir E. Grey'den Sir F. Bcrtie'ye :

Belg� 221

Poincare'nin Ege adalan konusunda 1talyan­lara soyledigi du�unceyi begenmedim. Bu adalan ele ge<;iren herkes Bogazlan denetleyebilir . . . .

Sayfa No: 190 Belge: 256 22 Kas1m 1912

Sir F. Cartwright'ten Sir A. Nicholsen'e : Son bir ka<; yll i<;inde du�unUlmesi bile ola­

naks1z harika �eyler gorduk. Gen<; Turk ihtilali, Turk Ordusunun <;oku�u. <;in ihtilali ve Manchu Kralhg1-run ortadan kallo�1. Butlin bunlardan sonra Rusya'da olan olaylar insana basit geliyor. Balkan birliginin amac1 Turk imparatorlugunu Avrupadan atmakt1. Halbuki bu birlik yap1c1 olmaktan <;ok y1k1c1 oldu. Tiirk Ordusu ise gitgide daha <;ok <;okmektedir. Bal-

kan Devletleri Turk askeri prestijini s1f1ra indirmek-le Alman askeri prestijine de darbe indirdiler . . . . . .

Sayf a No: 209 Beige: 286 26 Kas1m 1912

Sir A. Nicholsen'den Sir H. Bax ironside'e : Bulgarlar <;:atalca hatt1m gec;:ip istan­

bul'a varam1yacaklardir. Bulgarlar son adamlan­na kadar sava$ meydanlanndadir. Turkler bir hafta oncesine kadar umitsiz ve teslim olmaktan memnun olacak bir durumdayken kendilerini topla­dllar, yeni bir cesaret kazandllar. Times gazetesinde dun c;:1kan belgeler fevkalade aptalca ve. tehlikelidir. Beni korkutan diger bir nokta ise A vrupadaki kuv­vetlerin Turklere destek olmalan olas1hg1d1r. Boyle bir destekle Turkler bizlerin $artlanm kabul etmiye-bilirler . . . . . .

Sayfa No: 210 Beige: 287

Mr. Fitzmaurce'nin memerandumu 1

Dogru ya da yanh$ olarak lngiliz taraftan tanman Kami! Pa$a Ba$bakan oluyor, ancak o yerde uzun sure kalacag1m sanm1yorum. Turkler San Step­hano anla$masmda b�anh olurlarsa arkasmdan bir Berlin anla$mas1 isteyebilirler. �eyhulislam1 ziyarete r:ittim. Hasta oldugu ic;:in beni kabul etmedi, yerine damad1 istanbul Valisi Cerni! Pa$a tarafmdan kabul edildim. Son askeri felaket ustiine buvuk bir sinirli­lik ic;:inde oldugu belliydi. M1s1r ve Hindistan duru­munu hatirlatarak lngiltere'den yard1m istedi. Ben kendisine boyle anlarda gerc;:eklere gogus gennek ge­rektigini, ne fngiltere ve ne de ba$lfa bir devletin Turkiye'ye yard1m edemiyecegini bildirdim. Aynca

1 26

Turklerin Yunan'hlara yaptiklan boykotu ve butiin sa<;:ma hareketleri durdurmalanm onerdim. Turkle­rin artlk gururdan vaz ge<;:ip Avrupayla pazarhga girmesini ve kom�usu olan Balkan Devletleri adma bir<;:ok fedakarhk yapmalan gerektigini, Ortadogu'­nun buyuk kuvvetinin art1k Balkan Devletlerinde ol­dugunu, soyledim, iki gun sonra goru�tugum kaym pederi Cemaleddin efendiye bu son krizlerin Araplar, Kurtler ve Ermeniler ustiinde de etki yaratt1g1m soy­ledim'. . . . . .

Sayf a No: 268 9 Arahk 1912

Sir F. Elliot'tan Sir E. Grey'e :

Belge: 362

Mr. Venizelos'a muttefiklerin Turkiye'nin par<;:alanmasmda bir anla�maya vanp varmad1klanm sordum. Soylentiye gore Bulgarlar Edirne'den vaz ge­<;:eceklermi�. o zaman Selanik <;:ok onemli bir soru ha­line gelecektir. Mr. Venizelos Bulgarlar'dan �uphele-niyor . . . . . .

Sayf a No: 273 Beige: 369 1 1 Arahk 1912

Sir G. Lowther'den Sir E. Grey'e : Turk Hukumeti ger<;:ekleri kabul edip Balkan

kom�ulariyle daha saglam anl�malar yap1yor. Be­nim i�ittigime gore Edirne ve Kirklareli Turklerde kalacak, buna kar�1hk Bulgarlar Rhodope, Nevrokopo ve Cuma bolgelerini alacaklar. S1rbistan ise Sancak ve Kosova bolgelerini ele ge<;:irecek. Selanik, Manas­t1r, ve bunlara bagh bolgeler bir Avrupah ya da M1-s1rh prens'in idaresinde kalacak. Yunanistan'm nere-leri alacag1 bu anla�mada gosterilmemi� . . . . . .

127

Sayf a No: 285 13 Arahk 1912

Sir E. Grey' den Sir R. Rodd'a 1

Beige: 382

italyan Eli;:isi Ege adalanmn bizim taraf1m1z­dan Yunanistan'a verilmek istendigini bildigini an­cak Balkan sorunu halloluncaya kadar adalann Sul­tan'm idaresinde kalmasmm daha iyi olacag1m, son­ra tlpk1 Giritte oldugu gibi Yunan'hlann adalan Turk­lerden alabileceklerini soyledi. . . . . .

Sayfa No: 395 Belge: 394 18 Arahk 1919

Sir E . Grey'den Sir F. Cartwuright'e : Bugun Buyukeli;:iler Du�i�leri bakanllgmda

toplandllar. Arnavutluk ve Si.rbistan smirlan konu­�ulduktan sonra soz Ege adalarma geldi. Rus Buyuk­eli;:isi Hukumetinin Lemnos, Tenedos, imroz ve Sa­mothrce adalannm mutlaka Turklerde kalmasm1 is­tedigini soyledi. Ben, ya Yunanhlar adalan ahrlarsa durum ne olur dedim. 0 zaman oradaki Turk asker­leri Turk bayrag1m korurlar cevabm1 verdi. Ya Turk­ler Yunanh ada halkma ate� ederlerse ne olur de­dim. Hukumetime dam�madan bir�ey soyliyemem, dedi. Frans1z Buyukeli;:isi ise adalarm Yunanhlara git­mesine raz1y1z. Rusya'nm sozettigi dart ada da taraf­s1z hale getirilebilir dedi. Rus Buyukeli;:isi bunu iste­meyeceklerini bildirdi. . . . . .

Sayfa N0: 356 Beige: 454 6 Ocak 1913

Sir G. Lowther'den Sir E. Grey'e : Londra'daki Osmanh Buyukeli;:isinin getirdi-

128

gi rapor kabinede konu�ulmaktadrr. Bu raporda siz, Rusya ve Fransa'mn Edirneyi Bulgaristan'a vermek niyetinde oldugunu soyli.iyorsunuz. Dedeagac;da ta­rafs1z bir bolge olu�turarak Bulgarlara kolay gec;i� saglamah diyorsunuz. Ti.irk Elc;isi belki adalan tuta­bilecekleri samsmda. Tiirkler hala. ac1 gerc;ekleri go­remiyorlar. Ve hala pazarhk etmek amacmdalar. Gene; ordu subaylan ise Catalcadan hi.icuma gec;mek ve ordunun �erefini kurtaracak bir zaf er el de etmek istiyorlar . . . . . .

Sayfa No: 376 Belge: 471 8 Ocak 1913

Sir E. Grey'den Sir G. Lowther'e : Tevfik Pa�a ile Re�it P�a Mr. Cambon'u zi­

yaret ettiler. Ti.irklerin Edirne'yi terk etmiyecekleri konusunda uzun bir konu�ma yaptilar. Bu yeni bir sava� demektir. Ti.irkler buna hazir m1, Ti.irklerin boy­le bir sava�a hazir oldugunu sanm1yorum.

Sayf a No1 395 Belge: 495 1 1 Ocak 1913

Sir E. Grey'den Sir G. Lowther'e : Ti.irk Bi.iyi.ikelc;isi Re�it Pa�ayla gori.i�ti.im.

Ti.irklere tstanbul'u kurtarmak ic;in Edirne'den va.z gec;melerinin gerektigini, sava� olursa Ti.irklerin elin­de kalan her �eyi kaybedeceklerini soyledim. Bi.iti.in laflanm bo�a gitti. Re�it Pa�a Ti.irk delegelerinin kon-ferans1 terk edecegini bildirdi . . . . . .

Sayfa No: 397 Belge: 498 13 Ocak 1913

Sir F. Cartwright'ten Sir E. Grey'e : Ruslann tstanbul ya da Ermenistan konusun-

F. 9 129

da tarafs1zhklanm terk edecekleri soylentileri var. Boyle bir durum olursa Avusturya da kendi c;1karlan ic;in derhal harekete gec;ecektir . . . . . .

Sayfa No: 428 Belge: 532 20 Ocak 1913

Sir E. Grey' den Sir G. Lowther'e : Sulh Konferansmdaki Re�it ve Nizami Pa�a­

lar beni ziyarete geldiler. Onlara butiin kuvvetlerin Edirneyi ve Ege adalanm terk etmelerini istedikleri­ni soyledim. Buna ka�1 Turkler baz1 parasal c;1karlar elde edeceklerdir. Edirneyi mutlak birakmalanm, ada­lann ise Turkiye ic;in hic;bir degeri olmad1g1m soyle­dim. Delegelerin bende birakt1g1 izlenim diger kuv­vetlerin haklannda soylediklerinin dogru oldugudur . .

Sa_yfa No: 435 Belge: 542 22 Ocak 1913

Sir E. Grey'den Sir G. Goschen'e : Alman Buyukelc;isinin bana gonderdigi Herr

Ba.ssermann'm Rusya, Fransa ve tngiltere'ye gonder­digi ve On Asya'da Suriye, Arabistan, Ermenistan bol­gelerinin c;1kar alanlarma boliinmesi konusundaki ra­poru ustiinde gorii�tuk. Ben boyle bir raporun olmad1-g1m, sadece 1talya'nm On Asya'daki Turk dominyon-lanna yeni garantiler istedigini soyledim . . . . . .

Sayfa No: 438 Belge: 544 23 Ocak 1913

Sir G. Lowther'den Sir E. Grey'e 1

Turk Hukumeti bugun toplandl.. Adalar ve Edirne konusunda kuvvetlerin isteklerine uygun ka­rarlar aldllar. Ben en iyi yolda etkimi kullan1yorum .. .

1 30

Sayfa No: 457 Beige: 571 'e ek 28 Ocak 1913

ingiliz Askeri AtWJesi General Tyrrell'den Sir G. Lowther'e :

Mahmut !)evket Pa�a'y1 ziyaret ettim. Ken­disini her zaman i� yapllacak bir adam olarak g6n1-rum. Kendisi aym zamanda Milli savuhma bakam da olacag1m bana bildirdi. 3 4 yuz bin ki�ilik bir or­duyu Edirne'de topluyor. Bu kadar buyuk bir Turk Ordusu bu bolgede haz1r olursa diger ordulan rahat­c;a maglup edilebilir. Mahmut !)evket'in Naz1m'dan daha fazla ba�anh olacag1m sanm1yorum. Daha son­ra izzet Pa�a'y1 gordum, bana �erefini daha fazla kay­betmeden emekli olmak istedigini soyledi. Kendisine Catalca hattmdaki ordunun durumu kotii mu dedim. Hay1r c;ok iyi bir ordumuz var, ancak kotii politika yuzunden hie; bir �ey yapam1yoruz dedi . . . . . .

iKiNCi BALKAN SA V A!)I

3 !)ubat - 31 Mart 1913 Sayf a No: 486

10 !)ubat 1913 Sir G. Lowther'den Sir E. Grey'e :

Belge1 602

Turk B�bakam Turk meselelerinin hallini yabanc1 kuvvetlere b1rakmak istiyor. Turklerin iste­digi baz1 ekonomik c;1karlar Ornegin: Turk pullannm yabanc1 postahanelerde satilmas1 ve ekonomik ozgiir­liik gibi. Buna kar�m adli kapitiilasyonlar kalacaktlr.

Sayfa No: 496 14 !)ubat 1913

Sir F. Elliot'tan Sir E. Grey'e :

Belge: 616

Venizelos beni ziyarete geldi. Kendisine do-

131

kuz ylldan beri Girit i�inde Yunanistan'm lehine 1;a­h�tig1m1z1 soyledim. Bulgarlarm Turklerle sava�1 dur­durmalanm hata olarak say1yor. Catalca ve Bogaz­larda Bulgarlara yard1m teklifinde bulunmu�. ltal­yan i�galindeki adalarm ve Selanigin kendilerine verilmesini istiyor. Turk bo�larmdan kendi hissele­rine du�ecek miktann 1;ok az olmasm1 talep ediyor . . .

Sayfa No: 5 1 1 Belge: 632 19 �ubat 1913

Sir A. Nicholsen'den Sir F. Cartwright'e : Durum biraz daha iyi gorunuyor. Romanyay­

la Bulgaristan'm arasmdaki anla�mazhgm onemli ola­cag1m sanm1yorum. Rusya ve Avusturya Arnavutlu­ga sayg1 gosteriyor. Artik Turklerle kuvvetler hesa­bma konu�maga b�hyabiliriz. Turkler Edirneyi Bul­garlara birakmahdirlar. A vrupadaki Turk sm1n is­tanbul civanna kadar gelmelidir. istanbul ve Bogaz­lann idaresi Turklere birakllabilir. Turkler boylelik-le Makedonya'nm yukunden kurtulmu� olurlar . . . . . .

Sayfa No: 581 Belge: 710 13 Mart 1913

Sir E. Grey'den Sir F. Bertie'ye : Frans1z, Rus, A vusturya ve Alman Buyukel-

1;ileriyle goru�tiim. Turklere Enos - Midia hattmm ba­tism1 bi.rakmalanm ve adalan da buyuk devletlerin isteklerine terk etmelerini om,riyoruz.

Sayfa No: 596 Beige: 728 17 Mart 1913

Sir A. Nicholsen'den Sir F. Cartwright'e : Ruslarla, Bulgarlar konusunda gorii�uyoruz.

132

Tiirkiye biiyiik arazi kay1p etti, ancak bir kere ban11 yapild1ktan sonra Asya Tiirkiyesinde de ayaklanma­lann ba�lam1yacagm1 kimse temin edemez. . . Biitiin diger irklar da bundan yararlanacaktir. Osmanh im­paratorlugunun pari;alanmas1 biiyiik devletlerin de kendi aralarmda sava�malanna neden olacaktir. Gii·· ney Dogu Avrupa tarihinde yeni bir yaprak i;eviriyo­ruz. Onemli bir faktor olan Tiirklerin ortadan kalk­mas1 olduki;a kan�1khklara neden olabilir. Sonra ge-len onemli noktalar iran ve Tibet'tir . . . . . .

Sahife No: 627 ikinci Balkan Savaljmm sonu: Ni­san, MayIS 19 13

Sayfa No: 627 Belge: 769 31 Mart 19 13

Sir Buchanon'dan Sir F. Grey'e : Selanik yiiziinden Bulgaristan'la Yunanis­

tan'm i;arp1�mas1 tehlikesi var. Yapilacak goru�me-lerle bu ortadan kald1nlmahdir . . . . . .

Sayf a No: 633 1 Nisan 19 13

Sir E. Grey'den Sir F. Bertie'ye :

Belge 777

Sava�dan sonra Turk giimriik vergilerinin art­tinlmas1 gereklidir. Ancak bu para Tiirkiye'nin geli�­mesinden i;ok, miittefiklere sava� bori;lanm odemeye gitmelidir . . . . . .

Sayf a No: 636 Beige: 783 1 Nisan 19 13

Sir E. Grey'den Sir F. Bertie'ye : Mr. Cambon, Ruslann Bulgarlan sulha zor

lad1klanm soyledi. Bulgarlar di.i�manhklanm kesme­diler, Bulgar Krah mutlak 1stanbul'a girmek istiyor. Bulgarlar <:;atalca hatt1m gec;;erse Ruslar Hiristiyan hal­kl korumak i<;in istanbul'a donanma yolhyabilir. Bu durnmda derhal ingiltere ve Fransa da filo gonder­melidir. Mr. Cambon, Bulgarlar istanbul'a girerse derhal bir A vrupa kongresi toplanmahdir diyor . . . . . .

Sayfa No: 655 Belge: 807 5 Nisan 19J3

Sir G. Buchanon'dan Sir E . Grey'e : Notamz1 verdim. Rus D1�i�leri bakam ulus­

lararas1 deniz gosterisinden mutlu oldugunu soyledi. Kendisinden Montenegro'ya silah verip vermedikle­rini sordum, bir yll once verdiklerini soyledi --c;ok Gizli- Bulgarlar <:;atalca hattma hi.icum etmek i.ize­reler. istanbul i�gal edilirse ne yapacaklanm sordum, donanma yolhyacaklanm tekrarladL . . . . .

Sayfa No: 703 Belge: 864 19 Nisan 1913

Sir H. Bax ironside'dcn Sir A. Nicholsen'e : Ti.irkler Bulgarlarm ilerdeki saldinlanndan

9ok korkuyorlar. Sulh anla�mas1 imzaland1ktan son­ra Yunanhlarm da Ti.irklere dostane hareket etmege 9ah�acaklanm samyorum. Osmanhlar durumlannm ne de recede korkun9 oldugunun f arkmdalar. Bulgar­lar, Ruslar kar�1 koydugu halde 1stanbul ve Bogaz­lan elde etmek istiyorlar . . .

Sayf a No: 774 Beige: 958 6 Mayis 1913

Sir H. Bax - ironside'den Sir E. Grey'e : Bulgar bakam ile gori.i�tiim. Bulgarlar, Yu-

134

nanhlar ve S1rplardan korkmuyorlar. Biitiin bunlam kar�m Bulgar Ordusu ag1r kay1plara ugram1�. dovii-�ecek durumu yok . . . . . .

Sayf a No: 796 Belge 978'e ilave 32 No: lu Gizli Belgedir.

Yazan Sir H. Bax - ironside : 1 - Sirplar askerlerini toplamaga b�ladllar. Bul­

garlann iki yiiz bin ve Srrplann yiiz elli bin askeri var. �ayet Sirplar Tiirklerin saldmsma ugrarsa, Bul­garlar yiiz bin ki�iyle yard1m edecekler. Tiirkler bo­zulup giineye dogru ka<;arlarsa Bulgarlar Selanigi alacaklar.

2 - Makedonya'da yapllan gizli anlasmalarda �ar dag1 bolgesi tarti�mah kaldi.

3 - Bulgarlar Edirne'de S1rplardan yard1m isti­yorlar. Miittefikler arasmda yapllan anla�mala.nn amac1 <;1karlann korunmas1dir. Tiirkler zafer kazamr­sa bunun zaran her iki illkeye de olur.

4 - Bulgar Ordusundan 84 bin ki�i olmii�. yara­lanm1� ya da ka<;m1�tir. S1rp Ordusunda bu yekun 28 bin ki�idir.

Sayfa N0: 798 Beige: 980 1 9 Mayis J9J3

Sir E. Grey'den Sir H. Ba.x ironside'e : Dr. Danef beni gormege geldi, �unlan soyle­

di: Yunanistan ve S1rbistan kendi <;1karla.n i<;in bul­garlann aleyhine sulhii geciktiriyorlar. Bulgaris­tan C::atalca hattmda <;ok f azla asker bulund uruyor. Tiirklerle sulh anla�mas1m tek ba�lanna imzahyabi­lirler. Ben, Yunanhlara bu konuda etki edecegimi soy­ledim. Yunanhlann isteginin daha <;ok adalar ve giiney Arnavutluk iistiinde olnugunu anlattlm . . . . . .

138

Sayfa No: 799 19 Mayis 1913

Sir E. Grey'den Sir R. Paget'e :

Beige: 981

Sirp delegeleri bugun beni ziyaret etti. Kuzey '.Arnavutluk hakkmdaki isteklerini ileri siirdiiler, Tiir­kiye ile yapllacak anl�ma hakkmda gon1�tiller

Sayfa No: 801 20 May1s 1913

Sir E. Grey'den Sir F. Elliot'a 1

Belge: 984

M. Skouloudis, A . Nicholsen'i ziyaret etti. Tiirklerle imzalanacak sulh anla�mas1 hakkmda gO­rii�tiiler. tmzalanacak anla�madan Yunanistan biiyiik bir <;1kar elde edebilir. Ancak Tiirklerin Yunanhlara dii�manca hareketleri Yunan hazinesine biiyiik yuk olmaktadir. Aynca Karadeniz'de ve Osmanh im­paratorlugunun diger yerlerinde Yunan ticaretine en­gel olmalan, Yunanistan i<;in bir felakettir. Onun i<;in bir anla�ma imzalamakla Yunanistan <;ok �ey kaza­rur, hi<; bir �ey kaybetmez, dedi

3 ONCO BALKAN SAVA�I

Sayfa No: 834 Beige: 1003 8 Haziran 1913

Sir H. Bax ironside'den Sir E. Grey'e Bulgaristan, Sirbistan ve Yunanistan'a kar�1

sav�a haz1r

Sayfa No: 835 8 Haziran J913

Sir F. Elliot'tan Sir E . Grey'e :

Belge: 1034

Mr. Venizelos, Tiirkiye ile yapllacak anla�-

136

mamn muttefikler arasmda sava�a neden olacagm­dan 9ok korkuyor

Sayfa No: 837 10 Haziran 1913

Sir E. Grey'den Sir F. Bertie'ye :

Belge No: 1038

italya, Fransa, Almanya ve ingiltere Bozca ada ve imroz d1�mda tiim adalarm Yunanistan'a verilme­sine karar verdi. Ta�oz Bulgaristan'a verilecek. Yu­nanistan Arnavutluk'tun daha fazla toprak isteyebi­lir. Fransa, ingiltere ve Rusya Yunanistan'a kar�1 kuv­vet kullanmak istemiyor

Sayfa No: 875 Beige: 1095 30 Haziran 1913

Sir F. Elliot'tan Sir E. Grey'e : Dun gece Bulgarlar Sirbistan ve Yunanis­

tan'a sald1nya ge9ti. Yunanhlar geri 9ekiliyor, Kral Selanige gitti

Sayf a No: 907 Beige: 1 139 13 Temmuz 1913

Sir H. Bax ironside'den Sir E. Grey'e Turk Ordui:.u Edirne'yi geri almak ivin yava�

yava� guneye dogru ilerliyor. Bulgar Krah ingiliz Hu­kumetinden Turklerin Londra anla�masma uymala­rmm saglamasm1 isledi.

Sayf a No: 914 Iii Temmuz 1913

Lord Granville'den Sir E. Grey'e ;

Belge: 1 148

Alman Hitkumeti Turklere Enos Midias hatt1m ge9memeleri ivin her tiirlii bask1y1 yap1yor.

1 :r1

istanbul'daki Alman eli;isinin korkusu Turk Ordusu­nun �u ara i;ok kuvvetli olmas1 ve eger hukumetleri Edirne'yi almalarma engel olursa, bir hukumet dar­besinin yapilacag1dir. �u sirada bir Avrupah gui; Turkleri durdurmaya i;ah�irsa sava�1 kaybeder.

Sayfa No: 915 16 Temmuz 1913

Sir E. Grey'den Mr. Marling'e

Belge: 1 151

Turk Hukumetini Enos Midias hattmm d1-�ma i;1kmamas1 ii;in zorlaym1z. Bunun Turkiye ii;in i;ok tehlikeli olacag1m, kuvvetlerin istanbul'u sorum­lu tutacag1m ve Londra Anla�masma bagh kalmas1 gerektigini bildiriniz

Sayf a No: 925 Beige: 1 165 21 Temmuz j913

Sir E. Grey'den Sir F. Cartwright'ta ; Bu gun Rus, Alman, Frans1z, italyan ve Avus­

turya buyukeli;ileriyle goru�tiim. Hepsi donanma gos­terisinde birle�tiler. Ancak bu ba�anh olmazsa ne ya­pacag1z? Frans1z buyukeli;isinin bu sorusuna ben pa­rasal bask1 yapanz, dedim. Fakat Turk Hukumetinin parasal bask1dan da i;ok korkm1yacag1m soyledi. Turkler Avrupahlann Turkiye'deki buyuk i;1karlan oldugunu anladilar.

Sayfa No: 929 Belge: 1 169 22 Temmuz 1913

Lord Granville'den Sir E. Grey'e : Turklerin Enos Midias hattmda kalmas1

ii;in donanma gosterisi yapmak tehlikeli bulundu. Al­manlann korkusu Ruslar bask1 yapmak ii;in Enne­nistan'1 i�gal edebilirler

138

Sayfa No: 936 25 Temrnuz 1913

Lord Granville'den Sir E. Grey'e

Beige: 1 178

Eger Turkler Bulgaristan'1 i�gal ederlerae Rusya'mn tarafs1z kalmas1 olanaks1zd1r. Ancak Rus­larm Ermenistan'1 i�galindense Turklerle Avrupa'da c;arp1�mas1 daha iyidir

Sayfa No: 939 26 Temmuz 1913

Sir E. Grey'den Mr. Marling'e :

Beige: 1 183

Ba�bakana Trakya'daki Turk hareketini be­genmedigimizi, Turkler Bulgaristan'1 i�gal ederlerse lngiltere'nin kar�1 c;1kacag1m, butun kuvvetlerin de aym �ekilde hareket edecegini, tehlikeli hareketleriy­le bW?lanm belaya sokacaklanm soyledim

Sayfa No: 963 Beige: 1213 7 Agustos 1913

Sir H. Bax ironside'den Sir E. Grey'e Guney Bulgaristan'm Turkler tarafmdan i�­

gal tehlikesi, Bulgaristan tarafmdan buyuk devletle­re bildirildi. Turklerin Londra anla�masma uyma.s1 ic;in bask1 yapllmahd1r

Sayfa No: 969 Beige: 1222 8 Agustos 1913

Sir E. Grey'den Lord Granville'ye ; �imdi yapacag1m1z Turklerin Bulgarlara kar­

�1 yeni ad1mlar atmas1m onlemektir. Bulgarlar tek bW?lanna Turklerden hie; bir �ey alamazlar

Sayfa No: 987 Beige: 1242 18 Agustos 1913

Sir G. Buchanon'dan Sir E. Grey'e 1

Dun gece d1� i�leri bakam ile yapt1g1m ko

1 : 1u

nu�mada Turklerin Maritsa ve Mustafa PW?a hattmm ilerisine gei;:mesi nedeni ile kendisini i;:ok uzgun bul­dum. Turklerin ne yapacag1 bilinmez. �imdi Turkler A vrupa'y1 tehdit ediyorlar. Hepimizin Turkiye'de ayn ayn i;:1karlanm1z var. tngiltere, Fransa ve Rusya be­raberce Turkiye'ye kar�1 bir �eyler yapmahd1r. Biz Musluman uyruklanm1z nedeniyle Turklere daha f azla bask1 yapmaga i;:ekiniyoruz

Sayfa No: 989 Beige: 1244 19 Agustos 1913

Sir G. Buchanon'dan Sir E. Grey'e r

Turkler Dede Agai;:'a dogru ilerliyor. Dikkat­li davranmazlarsa kendilerini Ruslarla harp halinde bulabilirler. ingiltere, Fransa ve Rusya ortaklW?a bir­�ey yapmahd1r. Avrupa Turklerin ilerlemesine seyir­ci kalamaz. Rusya belki Karadeniz de baz1 limanlan i�gal edebilir. Diger kuvvetler de yard1m etmezse Rusya'mn tek bW?ma bir�ey yapmaga olanag1 yoktur. Avrupa Tiirklerin Edirne'ye sahip oldugunu kabul et­meli ve sonra Bulgaristan'a yard1ma ko�mahd1r

Sayfa No1 1002 2 Ekim 1913

Mr. Marling'ten Sir E. Grey'e r

Belgez 1259

Turkiye ile Bulgaristan arasmda sulh anla�­mas1 yaplldi. Turkiye Edirne ve civanm elde etti. Bul­garistan ve A vrupa'ya kar�1 bu Turk zaf eri milliyet­i;:ilik hislerini korukluyor. Derhal kapitiila.syonlar me­selesini ortaya i;:1karttllar. Tiirk bas1m Bulgarlann yapt1g1 kotiiliikleri anlatiyor. Turklerin Trakya'daki ba�anlan Bulgarlarm zalimligi ve Turk ordularmm bolge halk1 tarafmdan sevilmesindendir. �imdi Yuna­nistan'dan adalan geri isteyebilirler

140

CILT X

Sayfa No: 26 Beige: 33 8 Ekim 1913

Mr. Craekanthorpe'den Sir E. Grey'e , IBelgradJ Yiiz yirmi ii.; bin ki�ilik S1rp birligi savWla

haz1rd1r. Tiirklerle Bulgarlar arasmda Yunanistan'a ka�1 anla�ma yaplld1g1m samyorlar. S1rplarm Yu­nan Ordusuna hi.; giiveni yok. Eger miittefikler yar­d1m etmezlerse Yunan Ordusunun Tiirklerin elinde yok olacagmdan korkuyorlar. Romanya da aym kor­ku i«i;:indedir, S1rplara bu korku i«i;:inde yard1ma haz1r­d1rlar. S1rplar Turk tehlikesinden korunma.k i«i;:in Ar­navutluga kar�1 haz1rlamyorlar.

Sayfa No: 50 Beige: 59 29 Ekim 1913

Sir A. Nicholsen'den Sir G. Hardinge'ye Tiirkiye, Scio ve Midilli ya zorla ya da dip­

lomatik yolla almaga .;;ah�acaktir. Anayurduna .;;ok yakm olan bu adalarm Yunanhlar tarafmdan i�gali Tiirkleri .;;ok iizdii. imroz ve Bozcaada adalan hari.;; biitiin adalann Yunanhlara b1rakllmas1m saglayahm. Venizelos, bize bu adalara .;;ok deger verdigini bil­dirdi. Dig er taraf tan i talyanlar ellerindeki adalan Tiirklere gen vermegi dii�iiniiyorlarsa da ben bunun Rodos'un i�galine kar�1 bir oyun oldugunu samyo­rum

Sayfa No: 52 30 Ekim 1913

Mr. O'Beirne'den Sir. E. Grey'e 1

Beige: 61

Ruslann Ortadogu politikasmda degi�ikUk-

141

ler var. Ruslar 1stanbul'un mutlak Turklerde kalma­sm1 istiyorlar, bu olmad1g1 takdirde Ruslara ge<;me­sini istiyorlar. 1stanbul i<;in tehlikeli olabilecek her­hangi bir dev le ti ister A vusturya, ister Bulgaristan ya da Yunanistan olsun <;ok k1skan<; gozlerle seyredi­liyorlar

Sayfa No: 71 Beige: 87 5 Arahk 1913

Sir M. de Bunsen'den Sir E. Grey'e IViyanaJ Fransa Buyukel<;isi M. Dumaine, Balkan krizi

s1rasmda hukumetini �iddetle ele�tirdi. Once Turkiye ile sonra Bulgaristan'la dost olmalan, kendilerini ger­<;ekleri gormez duruma soktugunu, Romanya'mn his­lerini incittiklerini bildirdi. M. Dumaine <;ok kuvvet­li bi r Yunan taraf tan.

Huseyin Hilmi Pa�a. Mekadonya halkmm Turki­ye'den aynll�ma yakmda <;ok pi�man olacaklanm soyledi.

Sayfa No: 74 Beige: 90 10 Arallk 1913

Sir F. Elliot'dan Sir E. Grey'e IAtinaJ Bu sabah M. Venizelos'u ziyaret ettim. Epi­

rus'a silah yollamas1m ele�tirdim. Bunlarm sadece be� yuz silah oldugunu ve Albay Spiromillios'a ve­rildigini, eski Yunan ordu silahlan oldugunu soyle­di. Turk esirlerine bir �ey yapllmayacagma soz ver­di, 1talyan bakam Kont Bozdari, bana gizlice Korfu adasmda bile silahlar oldugunu, aynca zengin bir Rum'un M. Venizelos'a Epirus i<;in top<;u bataryas1 verdigini ve bunun minnetle kar�lland1g1m soyledi. M. Venizelos'un dogruyu soylemedigini bildirdi.

142

Ben de Yunanistan'm kendini biiyiik bir tehli­keye att1gma inamyorum. Bunu M. Venizelos'a soy­ledigim zaman bana Avrupa'mn kendilerini yalmz b1-rakm1yacaguu .;:iinkii Yunanistan sadece be� yiiz yll Turk kuvvetine kar�1 koymakla kalmad1g1m, fakat Arna vu tl uktaki m iisl iimanlarm despotl uklarma da kar�I durdugunu, �imdi OZgiirliiklerini kazand1klanm ve Avrupa'mn kendilerini miisliiman idaresine b1rak­m1yacagma inand1g1m soyledi.

Simdi sizden hem adalar sorununu .;:ozmeniz hem de Arnavutluk sm1rlanm yoluna koymamz i«i;:in yar­d1m istiyor

Sayfa No: 86 Belge: 102

27 Arabk 1913 Sir E. Grey'den Sir M. de Bunsen'e

Yunanistan'm adalan almasma karar verildj. Arnavutluk i«i;:in de anlW?maga vanld1 . . . . . . Adalann gitmesi Tiirklerin gururunu inciltecek, Prens Lieh­nowsky biitiin so run uygun bir f ormiil bulmakt1r de­di

Sayfa No: 135

27 Eyliil 1913

Sir E. Grcy'den Sir F. Elliot'a

Belge: 150

Yunan Krah bugun D1�i�lcri bakanhgma gel­di, benimle heyecanh bir �ckildc konu�tu. Ege adala­rmda Tiirklerin kar�1 bir harekot yupmasmdan .;:eki­niyorlar. Kuvvetlerin Ege adalan konusunda Yuna­nistan'1 desteklemesini istiyorlar. Kuvvetlerin aktif bir �ekilde kan�acag1m sanm1yorum. Avrupa miim­kiin oldugu kadar silahh kan�madan ka.;:1myor

143

Sayfa No: 136 16 Ekim 1913

Sir E. Grey'in belgeye eki i

CEk 1 )

Belge: 151

Eger italya Asya Tiirkiye'sindeki demiryol­larmdan kar almak istiyorsa bu herhalde Tiirkiye'de­ki !ngiliz demiryollan aleyhine olmamal1d1r

CEk 2) italya ile yapt1g1m1z Akdeniz anlaljmasmm

nedeni italya'mn Tripoli durumunu bozmamakti. Biz onlarm bu anlaljma ile yetinmelerini istedik, ancak onlarm Tripoli yamnda adalardan ve Kii.;;iik Asya'dan da baz1 yerler istemesi olmaz, buna cesaret vermeye­lim. Ancak izmir ve Aydm demiryolu d1ljmda Anado­lu' daki isteklerine de karljl koymayahm

Sayfa No: 139 Beige: 153 29 Ekim 1913

Sir E. Grey'den Mr. Dering'e italyan Hiikiimeti bize iki soru soruyor

1 Alt! kuvvete gore adalar sorunu .;;oziimlendi mi?

2 Eger Tiirkiye adalan Yunanistan'dan geri ahrsa ingiltere ne yapacakt1r?

Bunlara cevab1m1z bir iki ada d1ljmda kalanlann Yunanistan'la birleljecegidir. Bu tek .;;oziim yoludur. Yunanistan Arnavutluga toprak vermek mecburiye­tinde kald1gmdan, Yunanistan'a yapllacak en iyi ilj bu olacakt1r. ikinci soruya karlj1 ljimdiden bir ljey soyle­nemez.

Sayf a No: 145 Beige: 161

144

22 Kas1m 1913 M. Dering'den Sir E. Grey'e 1 CRoma) ---<;ok Gizli­

Tiirk biiyiikel.;;isi adalan ele ge.;;innek iste-

m.klerini soyledi. D1� i�leri bakaru adalarm Tiirklere geri verilecegini soylemi�. italyan Ba�bakam da eger diger devletler izin verirse adalann Tiirklere geri ve­rilecegini soylemi�. buna ingiltere, Fransa ve Rusya engel oluyor, demi�.

Biiyiikeli;i ingiltere'nin dostluguna giivendiklerini ancak Fransa'ya inanmad1klanm soyledi. Ben de �iip­hesiz Yunanhlar adalan almak istiyeceklerdir, ancak bu adalan Yunanhlarm almas1 demek degildir, de­dim.

Aynca italyanlann da Tiirkiye'ye bori; vennek is­tediklerini soyledi. Ben bu borcun adalan korumak ii;in mi istendigini sordum. Turk Eli;isi kesin ·olarak hayir dedi

Sayfa No: 150 25 Kas1m 1913

Sir E . Grey'den Sir F. Elliot' a

Belge: 167

Yunan eli;isi Ege adalanm sordu. Bu konu­nun bu giinlerde konu�ulmad1g1m soyledim. Yunan­hlann adalan i�gal etmi� oldugunu goriiyoruz, Yu­nanistan adalara sahiptir, boyle bir sorunun �imdi so­rulmas1 ak1ls1zhk olur, dedim

Sayfa No: 150 25 Kas1m 1913

Sir L. Mallet'tcn Sir E. Grey'e 1

Belge: 165

Biiyiik kuvvetler adalur konusunda Ti.irkle­rin lehine bir karar vermezlerse Ti.irkler Yunanistan'a yiiriiyecekler, Balkanlar ate� ii;inde kalacak. Bulgar meslekta�1m Tocheff kuvvetlerin Tiirkiye lehine bir karar vereceklerini limit ettigini soyledi. C:iinkii bu ara i;1kacak bir sava�dan kendileri hii; yararlanam1ya­caklar.

F. 10 145

Alman ve A vusturyah meslektaljlanm ac;:1kca Turkleri tutuyorlar. Frans1z ve Ruslann bu konuda­ki duljuncelerini ogrenmek isterim. Turklere karljI ac;:1kca duljman bir cephe ald1g1miz1 belli etmiyelim. Turkler son iki y1lda c;:ok yer kaybettiler ve daha faz­la.s1m kald1ramazlar

Sayf a No: 152 6 Arahk 1913

Sir R . Rodd'dan Sir E. Grey'e 1

Beige: 167

. . . . . . italyanlarm Turkiye'de ekonomik c;:1karlan var. izmir Aydin demiryolundaki bizim c;:1karlanm1-z1 kendilerine ac;:1klad1m, eger italyanlar daha bW?ka c;:1karlar elde ederlerse adalan Turklere verebilirler . . .

Sayfa No: 155 16 Aralik 1913

Sir E. Grey'den Sir L. Mallet'e

Belge: 171

Turk buyukelc;:isi kuvvetler tarafmdan im­roz ve Bozcaada d1ljmdaki adalann Yunanhlara b1-rak1ld1g1m iljitmilj. Anavatanlarma c;:ok yakm olan Si­cio ve Midilli adalarmm da kendilerine birakdmas1m rica ediyor

Sayf a No: 157 17 Ara.11k 1913

Sir L . Mallet'ten Sir E. Grey'e

Beige: 173

Turk Hukumeti Majeste'nin Hukumeti'nin Bozcaada ve imroz d1ljmdaki adalann Yunanistan'a verilmesi ic;:in oneride bulundugunu ogrenmilj. Baljba­kan boyle bir duruma raz1 olmaktansa Yunanistan'la sa valj1nz dedi.

146

Tiirkler deniz de Yunanhlarla savafiam1yacaklan­na gore, karadan Yunanistan'a girip Selanik ve Ma­kedonya'mn bir boliimiinii alabilirler. Boyle bir du­rumda Bulgarlar da Tiirklere yard1m edebilirler. Ar­navutluk bile bu ifle kanflabilir. Tiirklerin soyledikle­ri soz ile yapt1klan i!l arasmda uzun bir yol vard1r, Majestenin Hiikiimeti Tiirkleri bu karanndan vaz ge­i;irmek ii;in her fieYi yapmahd1r

Sayfa No: 158 17 Arahk 1913

Sir L. Mallet'ten Sir E. Grey'e :

Belge: 174

Durum i;ok giii;. Biitiin devletler biz de dahil olmak iizere Tiirklerden daha i;ok fiey kapmak istiyo­ruz. Hepimiz Tiirkiye'nin toprak biitiinliigiinden bah� sediyoruz, ancak pratikte hii;birimiz soziimiizii tutmu­yoruz. Bu hiikiimetin i;okmesi ise bizim 1;1karlanm1za i;ok ayk1nd1r. Fakat bu htikiimete para vermek te ko­tiidiir, belki Yunanistan'a karfll kullamrlar. Bu gun haz1rhklan gormek ii;in Trakya'ya hareket ediyorum, yeni gelen askeri atafleye de Tiirk Ordusunun duru­munu yakmdan incelemesi ii;in emir verdim.

1ngiltere'nin 1;1karlan yamnda benim kiflisel du­rumumun hii;bir onemi olmamasma karfim, Baflbaka­nm ve Talat'm benim flahs1ma, iyi niyetime ve ingil­tere'nin samimiyet ve dostluguna giivenmeleri yamn­da Majeste'nin Hiikiimetinln Tiirkler aloyhine devam­h kararlar almas1, beni olduki;n rahats1z ediyor

Sayfa No: 159 19 Arahk 1913

Sir L. Mallet'ten Sir E. Grey'e 1

Belge: 175

Majeste'nin Hlikiimetinin tutumu basmda

147

kotii ka�lland1 ve Tiirkleri duygusal yonden c;ok san­ti. tngiltere'nin dostlugunun tamamen aksine olan bu politikas1m fark etmek, Tiirkler ic;in c;ok iiziiciidiir

Sayfa No: 164 23 Arahk 1913

Sir E. Grey'den Sir L. Mallet'e

Belge: 180

Giiney Arnavutluk olaymdan sonra Yuna­nistan'm adalan alacag1 konusunda anla�t1k. Size soyliyecegim en iyi husus kuvvetlerin Yunanistan le­hine Tiirkleri oyalamakta oldukland1r. Tiirkiye'deki Alman kumandasma ait telgraf1m gereken bilgiyi ve­riyor. Ermeniler hakkmda yapacag1m1z tekliflerin Tiirkleri korumak gibi gostermeliyiz. Alman kuman­das1m reddedi�imiz ve Ermenistan'a yapt1g1m1z ata­malar Asya Tiirkiye'sinin dagllmas1m onlemek ic;in­dir. <;iinkii Almanlar Tiirkleri Ruslara ka11J1 korum1-yacaklard1r, Tiirkiye daglld1g1 zaman Almanlar da kendi paylanm alacaklard1r. ( 19 Arahkta Temps gazetesinde Tiirklerin iic;lii ittifaka olan borc;lan hak­kmda giizel bir yaz1 c;1ktl. l Burada yaymlanan belge­lere gore, Tiirkiye yeni borc;lar bulamazsa c;okecektir. Ancak bu dogu milletleri hie; belli olmaz paras1z da YW?ayabilirler

Sayfa No: 166 27 Arahk 1913

Sir E. Grey'den Sir E. Goschen'e

Beige: 182

Turk kaynaklanndan i�ittigime gore, diger adalar Yunanistan'a giderse 1talyanlar ellerindeki ada­lan bo�altm1yacaklardir. Oysa 1talyanlar ellerinde tuttugu adalardan Yunan i�galinde olanlan Yunan­hlara verecegine soz vermi�ti. Bu haberin anlarm 1tal-

148

yanlann Tiirkiye'de yeni bir oyun .;;evirmekte oldu­gudur

Sayf a No: 167 Belge: 184

28 Ara.Iik 1913 Sir M. de Bunsen'den Sir E. Grey'e :

Turk biiyiikel.;;isi adalar Yunanistan'a gider­se kuvvete balj vuracaklanm soyledi. Bulgaristan'm da Tiirklerin yamnda yer alacag1m ve S1rbistan'm da ilje kanljacag1m, Arnavutlugun Epirus'u iljgal ede­cegini, bu durumda biiyiik devletlerin de kendi ara­lannda sulhii koruyam1yacaklanru ,soyledi. Ben ken­disine Tiirkiye'nin iljlerini biiyiik devletlere b1rakt1g1-m soyledim. Cevaben, Tiirkiye'nin hayati .;;1karlan soz konusu olunca durumun degiljtigini bildirdi

Sayfa No: 168 29 Arahk 1913

Sir L. Mallet'ten Sir E. Grey'e 1

Belge: 185

Bugiin Albay Cemal bey ile goriiljtiim. Ada­larm Yunanistan'a verilmesine ka�1. Kendisine Tiir­kiye'nin zay1fhk nedeninin biiyiik .;;ogunlugu Yunan olan adalarm Tiirklerin elinde olmasmdan meydana geldigini anlatt1m. Majeste'nin Hiikumeti'nin Tiirki­ye'nin bir maceraya atllmasma karlj1 oldugunu soyle­dim. Albay Cemal bey Tiirkiyo'nin emniyetinin her ljeyin iistiinde oldugunu, adalan vo Edirne'si olm1yun bir Tiirkiye'nin h1rs1zlara a.;;1k kap1s1z bir ev gibi ola­cag1m soyledi. Kendisine, Tiirkiye'nin kuvvetli bir or­duya ve donanmaya sahip olacak paras1 olmad1g1m hat1rlatt1m. Cevaben Tiirklerin kendi kendisini kxu­yacak kuvvet ve yetenekte oldugunu soyledi, bunu herkezin bize karljl oldugu bir harpte gosterdik dedi.

149

Turkiye'nin butun amacmm Yunanistan'dan da':1a kuvvetli bir donanmaya sahip olmak oldugunu anlat­t1. Daima Ingiltere'nin yamnda olacak kuvvetli bir do­nanma istemez misiniz, dedi. ingiltere ve Fransa'nm <;ok kuvvetli bir dostu gorunuyor.

Ona nufusu iki milyon olan Ermenileri sordum. <;ok rica etti ve samimiyetle sordu: Majeste'nin Huku· meti son iki ylldan beri Turkiye'ye kar�1 takmd1g1 bil olumsuz durumu degi�tiremez mi? Sozlerime mumkuu oldugu kadar dostluklanm1za sad1km1�1z hissi verdrn1 . Cemal Bey'in durumu ve karekteri bak1mmdan bu <;ok onemli idi

Sayf a No: 173 Beige: 1�� l Ocak 1914

Sir M. de Bunsen'den Sir E. Grey'e : Adalar konusunda Turkiye kuvvetlere .wr­

luk <;1kart1yor. Bogazlan ve izmir'i tehdit eden adala­n Turkler kendileri i<;in istiyorlar. Turk el<;isine Yt..­nanistan'a verilecek adalarm silahs1zlandinlacag1m soyledim. Turk bas1m ise Yunanhlara kar�1 savW? is­tiyen yazllar yaz1yor. Turkler adalan Yunanhlardan geri alabilir, bunu �u an yapmasalar bile alti ay sonra yapabilirler. Bu durumda Bulgaristan da Kavalay1 ala­caktir ve Arnavut kabileleri de Yunanistan ve S1rbis­tan'a kar�1 harekete ge<;eceklerdir. Turkleri tehdit olsun diye Frans1z Sefiri para yard1m1m keseceklerini bildirdi. italya'dan yard1m umuyorlar, �u yada bu yol­dan para bulabileceklerini soyluyorlar. O<;lu kuvvetler birbirlerine yard1m edeceklerdir. <;unku italya Akde­niz bolgesiyle, Almanya Ku<;uk Asya ile ve A vusturya Balkanlarla ilgilidir.

Mr. Jagow, bir Turk - Yunan sava�ma her ne �e­kilde ol ursa olsun engel olmam1z gerekir dedi

150

Sayfa No: 178 4 Ocak 1914

Sir R. Rodd'dan Sir E. Grey'e :

Belge: 191

Dun gece gizlice Alman buyukelc;;isi adalar konusundaki teklifimizin Berlin'de incelendigini ve adalann Yunanistan'a katllmasmm uygun goruldu­gunu soyledi

Sayf a No: 180 6 Ocak 1914

Sir E. Grey tarafmdan 1

Belge: 193'e ek

Adalarm Yunanistan'a katllmas1 konusunda kuvvetler filolanmn kuvvete ba� vurup vurm1yacag1 konusunda henuz bir anla�maya vanlmadi. Ancak Fransa ile bizim kuvvete ba�vuracagim1zdan ku�ku yoktur

7 Ocak 1914 Sir E. Grey'den Sir R. Rodd'a 1

Trablus hakkmda italyanlarla birkac;; yll ev­vel yapt1g1m1z gizli anla�ma. italyanlarm bu yeri al­malanm uygun goruyordu. Ancak onlar bununla ye­tinmeyip adalan da i�gal ettiler,, Simdi Turklere bir kar�1hk vermek istiyorlar, bir ingiliz �irketinden c;;1kmamak kayd1 ile ne verirlerse biz ka.nJl koymay1z. izmir Aydm demiryolunu butiin masraflan verme­leri �art1yla ltalyanlara devredebiliriz. ltalyanlar Turk­leri �uphelendirmemek kayd1 ile adalarm Yunanhlara verilmesine kar�1 degildir

Sayf a No: 183 Belge: 198 8 Ocak 1914

Sir E. Grey'e Sir G. Bucha.non'a -Gizli-Rus gizU servisi c;;ok gizli olarak hukumetle­

riyle Turk HukWn.eti arasmdaki goru�meyi bildirdi:

151

1 - Tiirkler <;anakkale civanndaki dort adaya sa­hip olacaklar.

2 - Tiirkler Asya sahilindeki adalara sahip ola­cak.

3 - Tiirkler italyan i�galindeki adalan geri ala­caklar.

Bu durumda ingiltere ve Fransa da aym yolu izle­melidir.

Sayfa No: 188 Belge: 202 12 Ocak 1914

Sir M. de Bunsen'den Sir E. Grey'e Hilmi Pa�a ile adalar konusunu gorii�tiim. Ay­

nca bana Enver Pa�a·nm <;ok ihtirash bir gen<; oldu­gunu soyledi. Tek bir kalem darbesiyle yiizlerce suba­y1 gorevden <;ekmeye cesaret etmi�tir, dedi

Sayfa No: 195 12 Ocak 1914

Sir L. Mallet'ten Sir E. Grey'e :

Beige: 208

i�ittigime gore Mr. Crowford ve Gunter % 4 liik bir arttlrma i<;in Turk Hiikiimetine bask1 yap1-yorlarm1�.

Bu giinlerde Enneni reformlan konusunda kesin bir �ey soylemegi limit ediyorum

Sayfa No: 198 Beige: 2 1 1

17 May1s 1913 Londra anlW?masmm be�inci maddesine gore, alti kuvvet yapt1klan incelemeden sonra Ege adalanmn gelecegi konusunda karara var­d1:

Yunanistan Bozcaada ve imroz'un d1�mdaki biitiin

152

adalara sahiptir. Bu adalan askeri amar,;larla kullan­m1yacaktir. Tiirkiye ile adalar arasmda kar,;akr,;1hk yapm1yacaktir. AltI devlet Yunanistan'dan bu husus­lara uyacagma dair garanti isterler. Ve alti kuvvet Tiirklerin bu kararlara sayg1 gostereceklerini lim�t ederler

Sayf a No: 201 Belge: 215 27 Ocak 1914

Sir M. de Bunsen'den Sir E. Grey'e Turk Biiyiikelr,;isi Hilmi Pa$a'yla tekrar g6-

rii$tiim. Adalarm Yunanistan'a verilmesi konusunda biraz yumu$am1$ gibiydi. Bundap Tiirklerin sava$ is­teklerinin sondiigii duygusuna kap1ld1m. 12 aday1 da italyanlardan almak da acele etmiyorlar. italyanlann adalan $imdi verip ilk firsatta tekrar kavga konusu yapacag1m biliyorlar. Hilmi Pa$a kuvvetlerin dii$iin­celerini degi$tirmiyeceklerini biliyor, ancak Tiirkler tatmin edilmezse ilerde Yunanistan'm ba$ma dert ar,;a­bilirler

Sayf a No: 202 28 Ocak 1914

Sir E. Grey'den Sir R. Rodd'a

Beige: 216

italyan elr,;isi Tiirklere adalar konusunda Yu­nanhlar yamnda bask1 yapacaklanm bildirdi

Sayf a No: 203 28 Ocak 1914

Sir E. Grey'den Sir R. Rodd'a

Beige: 217

italyan biiyiikelr,;isi son notamm gazetelerde goriilmesine r,;ok iiziild iiklerini soy ledi, r,;iinkii esas amacm Tiirkiye'den bir$eyler elde edilmesidir. Bana

153

c;ok gizli olarak bir nota gosterdi. Turklere adalar t verirken yaptiklan butiin masraflan istiyeceklerini. Tiirklerin bu masraflan odemelerine imkan olmad1g1 ic;in italyan iimalindeki adalan alam1yacaklanm an­latti. Ancak yaz1m gazetelerde c;1ktiktan sonra Turk­lerin belki uyanacaklanm ve ingiltere'nin yaratt1g1 bu izlenimi silmelerinin gerektigini soyledi

Sayfa No: 204

28 Ocak 1914

Sir L . Mallet'ten Sir E. Grey'e

Beige: 218

Turklere buyuk bir bore; verilirse 17imdiki hisleri nedeniyle ne yapacaklan hie; belli olmaz. Tiirk bakanlan du17uncesiz ve iimitsiz durumdalar. Alttan alta bir propaganda Yunan dukkanlarma boykot 17ek­linde belirdi. Ald1g1m bilgilere gore bu hareket bu­tiin Hristiyanlara kar171 donebilir. Eger daha fazla ile ­ri gitmege hazirhkh degilsek durumu inceleyelim

Sayfa No: 215

2 !)ubat 1914

Sir L. Mallet'ten Sir E. Grey'e :

Beige: 22f>

Turk Ba17bakam Majeste'nin Hukumeti'nin donanmalanyla Yunanistan'1 korumasma ve kuvvet­lerin Turkiye'ye kar171 alm117 olduklan kararlan Turk­lere zorla kabul ettirmege kalkmasma hayret ettigini soyledi. Almanya, Avusturya ve italya'mn sizin bu onerilerinizi kabul etmediklerini soyledi. ingiliz poli ­tikasmm Turklere kar171 bu sinsi donu17unu yerdi.

Ben, bir 17eyden haberim olmad1g1m ve durumu size bildirecegimi, soy ledim

154

Sayfa No: 2 17 Beige: 229 3 �ubat 1914

Sir E. Grey'den Sir E. Goschen'e Turk Hiikiimeti, el<;:iligimize Tiirkiye'ye kar­

fll yapllacak bir donanma gosterisi oldugunu ve bu­nun diger kuvvetler tarafmdan kabul edilmedigini soylemifl. U<;:lii ittifaka 23 Ocak'ta yazd1g1m yaz1ya olumlu ya da olumsuz bir cevap almad1g1ma gore, Baflbakamn bu bilgiyi nereden ogrendigini anhyam1-yorum.

Not I Bu telgrafm ornekleri istanbul, Roma V·.:l Belgrad'a gonderilmifltir

Sayfa No: 220 7 �ubat 1914

Sir L. Mallet'ten Sir E. Grey'e :

Beige: 234

BW?bakan hasta. Talat Bey ile adalar konu­sunu goriifltiik. Bana <;:ok gizli olarak ve hi<;: bir yerde tekrarlamamam i<;:in adeta yalvararak fiUnlan soyle­di: italyan hiikiimeti ingiltere ve Fransa'ya verilen haklarm kendilerine de verilmesini istiyor. ingiltere ile yapt1g1m1z anlafimalar her iki memleket i<;:in de iyidir, ancak italyanlar bizden <;:ok genifl arazi kap­m1fitlr

Sayfa No: 224 D �ubat 1 1H4

Sir E . Grey'den Sir L. Mallot'e

Beige: 240

Tiirklerin parasal durumlan bu derecede bo­zukken Yunan mallanna boykot etmeleri bana deli­lik gibi goriiniiyor. Parasal durumlanm nasll diizel­teceklerini anhyanuyorum. Panislamik ve Yunanis-

155

tan'a kar�1 bir rub ta!?1mak Tiirkler i<;:in fantazidir. Bizim yapacag1m1z hi<;: bir !?ey yok, boyle bir durumd� Tiirklerin bize muhta<;: olmas1 insana dokunuyor, biz sadece bekliyecegiz, onlara para veremeyiz . . . . . .

Sayf a No: 228 10 �ubat 1 914

Sir L. Mallet'ten Sir E. Grey'e

Belge: 247

Talat ve Cemal Beyler ile gorii!?tiim. Her iki­si de anlay1!?h ki!?iler, ozellikle Cemal bende namuslu bir insan etkisi b1rakti. Y amlml!? olabilirim.

Eger onlara gururlanm kurtaracak bir!?eyler ya­pabilirsek adalar i!?inde gii<;:liik kalmaz. Ba!?bakana gelince onun tngilizlere kar!?l olan tutumu korkanm bir sure daha devam edecek. Ciinkii biz halen Yunan­hlan tutup onlann <;:1karlanm baltahyoruz.

BW?bakan Ermeni reformlanm gorii!?mekten <;:ok mutlu oldu. Kendi hesabma iki koyun kestirip bu ola· y 1 kutlad1, Ruslar da iki koyun kestirerek bu kutla­maya katlldllar

Sayf a No: 243 18 Marl 1914

Sir E. Grey'den Sir L. Mallct'e 1

Beige: 262

Tiirklerle Yunanhlan adalar i<;:m kar!?Ihkh konu!?maya zorhyamam, bu Yunanhlara bir bask1 olur, ben bunu yapamam . . . . . .

Sayf a No: 253 28 May1s 1914

Sir F. Elliot'tan Sir E. Grey'e :

Beige: 274

Venizelos bana yalvararak Tiirklerle bW?a­ba!? konu!?urlarsa durumlan�m ne kadar zor olacag1-m size a<;:1klamam1 istedi. Gen<;: Tiirkler Edirne'yi Av-

156

rupa'dan tek bir ses .;;1kmadan geri aldllar, biitiin ada­lan Girit'e kadar elde edebilirler hiilyas1 i«i;:indeler. Yunanistan'a sava� ilan etmek i«i;:in ilk dretnotlannm gelmesini bekliyorlar.

Venizelos, bir dretnota sahip olmazlarsa bir sa­va� olacag1m, bunun Avrupa'nm gozleri oniinde ta­mamen bir deniz sava�1 olacag1m soyledi. Turk ve Bulgar ordulanmn ise kendileriyle .;;arp1�am1yacag1 . m, kendi ordulannm .;;ok daha kuvveth oldugmm soy­ledi. Aynca Yunanistan'm 12 aday1 da almas1 gerek­tigini ve dikkatinizi bu noktaya .;;ekmemi istiyor. Eger Tiirkler Yunanistan'a kar�1 bir zafer kazamr ve ye­niden kar�llannda birle�mi� bir Avrupa bulamazlar­sa, biitiin Miisliimanlarda tehlikeli bir ruh dogacaktir ve A vrupa'dan yeni topraklar elde edeceklerdir

Sayfa No: 255 30 May1s 1914

Sir G. Barcley'den Sir E. Grey'e

Belge: 275

Tiirkiye Yunanistan'a kar�1 bir sava� yapar­sa Romanya buna miidahale edecektir. Talat Bey ik1 dretnotlan gelene kadar Yunanistan'la miizakere yapm1yacaklarm1 soyledi. . . . . .

Sayfa No: 255 30 May1s 1914

Sir G. Barcley'den Sir E. Grey'e

Belge: 276

Romanya D1�i�leri Bakanhg1 Majestenin hii­kiimetinden dretnotlarm Tiirkiye'ye yollanmamas1m rica ediyor

Sayf a No: 285 Belge: 279 4 Haziran 1914

Sir M. de Bunsen'den Sir E. Grey'e Hilmi Pqa Balkanlarda rahat bir durum ol-

157

mas1 it;m Tiirklerin adalar konusundaki isteklerinin kabul edilmesi gerektigini soyledi. M. Dumaine, hii­kumetini zorhyarak Yunanistan'a dost<;a tavsiyede bulunulmas1m istiyor. M. Gryaris Hilmi Pa�a·mn is­ran kar�1smda bir hayli etki altmda kald1, durumu Venizelos'a ciddi �ekilde anlatacak. Tiirklerin duru­munu anlamak Yunanistan it;in daha faydah olabi­lir

Sayfa No: 262

16 Haziran 1914

Mr. Erskinc'den Sir E. Grey'e

Belge: 286

Amiral Kerr bana gizlice Turk donanmas1-m mahvetmek it;in planlan oldugunu anlatt1. Yunan hiikiimetinin bu planlan kabul etmesi gerektigini soy­ledi. Yunan hiikfuneti kendi cahil subaylanm dinli­yor ve aynca yeti�mi� elemam da yok, dedi . . . . . . Bu­nu teklif dahi etmemesini yoksa �iiphe uyandiracag1-m soyledim

1913 - 1914 GENEL BALKAN POLiTiKASI

Sayfa No: 363 Belge: 410

Sir E . Grey'den Sir G. Goschen'e 1

Herr von Kullman'a 1stanbul'daki Alman su­baylanmn Ruslan t;ok rahats1z ettigini, bunlarm Tah­ran'daki Rus subaylan gibi oldugunu soyledim. Herr von Kullman bunun Tahran'daki Rus subaylan it;in dogru olabilecegini, fakat Tiirklerin hit; bir birlikle­rini yabanc1 kumandas1 altma b1ra.km1yacaklanm soy­ledi

158

Sayfa No: 381 14 Arahk 1913

Mr. O'Beirne'den Sir E. Grey'e

Beige: 429

Ermeni ayaklanmas1 Tiirklere bir harp ilan etmenin en iyi arac1d1r. Bu da Ruslann silahla kan!?­mas1m saglar. Alman ordularmm Tiirklerin yamnda olmas1 iir;:lii anla!?may1 kuvvetlendirecek, bu reform­lara yol ar;:acak ve sonra bir Ermeni isyam olacakt1r . .

Sayfa No: 390 Beige: 440 19 Arahk 1913

Sir G. Buchanon'dan Sir E. Grey'e Ruslardan elde edilen izlenim ne yaz1k sa­

va!?m1yacaklan yolundad1r. Ancak iii; yol izleyebih riz:

I Parasal busk1, 2 Ermenisluna Rus vo Frans1z miifelti!?lerini

gondermek, 3 Ruslarm Beyaz1t ve Erzurum'u almas1m sag­

lamak

Sayf a No: 394 Beige: 446

23 Arahk 1913 Sir C. Buchanon'dan Sir E. Grey'e

Majeste Rus <;an istanbul'daki Alman aske­ri heyetinden r;:ok kotiimserlige kaplldi. Or;:lii anla!?­mamn kuvvetlerden de daha giir;:lii olabilecegini soy­liiyor. Almanlann Turk ordusunu gerr;:ek bir giir;: ha­line getirmiyeceklerini biliyorsa da istanbul'daki A1 man generalinin ve Alman biiyiikelr;:isinin gerr;:ek bir diktator durumuna ger;:mesinden korkuyor.

Kendisine, Rusya'mn r;:1karlanm destekledigimiz1

159

ve Alman generalleri konusunda Turklere bask1 yap­tig1m1z1 soyledim. Ancak Amiral Limpus'un Turk do­nanmasmm ba�mda bulunmas1 ve Turklerin Alman­lann arkalannda oldugunu bilmeleri onlan kararh yap1yor,

Konu�mam1z sirasmda Majeste Car, Turklere pa­rasal bask1 yapilmas1 du�uncesini savundu. Bizim gumruk vergilerine % 4 liik zamm1 kabul etmeyi�1-mizi onayladi. Aynca Ermeni meselesinde bir Rus mu­fetti�in kabul edildigini ve Erzurum'a bir general gon­dermekten ho�lanmamasma kar�m. mecbur kahrsa bunu yapabilecegini soyledi. . . . . .

Sa,yfa No: 397 Belge: 448 25 Arahk 1913

Sir G. Buchanon'dan Sir E. Grey'e : Gazeteler Rus politikasm1 ele�tirip Alman­

larm bogazlarda, istanbul ve Edirne'deki ustiinliikle­rine k1z1yorlar. Mamafi Almanlarm Turk imparator­lugunun c;;oku�unu biraz geciktirmekten ba�ka bir i�e yaram1yacagm1 soyliiyorlar. Rusya Alman bankala­rmdaki paralanm c;;ekerek Ti.irkleri Rus dinleme­ge mecbur edebilir goru�unu savunuyor. Almanlarm Anadolu'yu elde ettikten sonra istanbul'u da elege­c;;irmeleri buyuk Alman imparatorlugunun esas ama c1 olmahdir diye yaz1yorlar. Bu du�unce ingiliz ve Frans1zlar tarafmdan da desteklenecektir

1913 1914 ERMENi REFORMLARI

CGunumuzde de Turkler aleyhine yurumekte olan Ermeni propagandasm1 daha yakmdan anhyabil-

160

mek i1;in bir iki kii1;iik ek yapmay1 uygun gordiik. E.U.>

A vrupah emperyalistler ama1;lanna varmak i1;in biitiin insanlan yok etmege haz1rdllar. Kendi haks1z 1;1karlan i1;in, insanlar sanki hayvan siirii leriymi�cesine ordular gonderdiler CMiisliiman As­ya'da kuvvetlerin miicadelesi s. 14)

Profesor Philip Marshall Brown: Avrupah devletler emperyalist ama1;larma varmak i1;in, Orta­dogu halklarmm gereksinmelerine kulak tikadllar, hatta bu insanlan kuvvet dengesi i1;in kurban gi­bi feda ettiler COlayh y1llar cilt 2, sayfa 148 149).

Standford Oniversitesi profesorlerinden Me­ars: Ermetnilerin bugiinkii durumundan sorumlu olan­lar A vrupah emperyalist milletler ve onlarm diplo­matland1r.

Colombia Oniversitesi profesorlerinden John Dewoy Ortudoguyu ziyaretten sonra: Bu insanlarm istiraplanm yakmdan gormek insam titretiyor, azm­hk, 1;ogunluk biitiin halka merhamet duyuyorsunuz. �imdi bu halkm nefret ettigi yabanc1 kuvvetler, bu memleketlerden elde ettikleri kukla hiikiimetleri oyle haince kulland1lar ki, i�te emperyalizm. . . . . . CPolitik yeni Cumhuriyet sayfa 268, 12 Kas1m 1924 ) .

Tiirkiye'de Amerikan Protestan misyonerle­ri: Ortadoguya Misyonerler miisliimanlar ve musevi­ler i1;in gitti. Ancak ii1; faktor yiiziinden 1;ah�malanm Hristiyanlara yonelttiler

1 Miisliimanlan Hristiyan yapmamn zorlugunu gordiiler.

2 Yerli Hristiyanlarm arasmda 1;ah�malanmn parlak sonu1;lanm anladllar.

3 Hristiyanhgm o giinkii haliyle isa'nm ger-1;ek dinini temsilden uzak oldugunu gordiiler.

F. 1 1 161

Misyonerler butun i;:al1ljmalanm Rum ve Ermeni­lere yonelttiler. Baljlang1i;:ta Ermeni kilisesi buna di­rendi, ancak 1850'de Turk hukumeti Protestan Erme­ni kilisesini tamd1. Amerikan misyonerlerinin en bu­yuk baljans1 kolejler vas1tas1yla oldu. tstanbuldaki kolej 1840'ta Cyrus Hamlin tarafmdan kuruldu son­radan Robert Kolej ad1m ald1. ilk talebelerinin he­men hepsi Ermeni geni;:lerindendi. Bir kai;: yll sonra bogazdaki ljahane yerine gei;:ti. Bu koleji bitirenler L.a­manla bir i;:ok milletin lideri durumuna geldiler. Bu­radan i;:1kan Bulgar ogrencileri Bulgaristan'daki milli hareketin baljma gei;:tiler. Bu orgut Turk ihtilah s1ra­smda i;:ok zorluk i;:ekti. lstiklal harbinden sonra milliyeti;:iler misyonerlere cephe ald1 ve sadece 6 tane misyoner doktor b1raklldi . . . . . .

Turkiye'de Amerikan Misyonerleri Kapitulasyonlardan yararlanan Amerikan misyo­

nerleri Osmanh devletine karlj1 i;:ahlj1yorlard1. Bunlar Ermenilerin Gregorian kilisesini protestan yapmaga ugralj1yorlardi. Amerikan protestanlarma gore mus­lumanlar kafirdir, bu yuzden onlarm aleyhine sistem­li propaganda yap1p insan kasab1 olduklan efsanesini yay1yorlard1. Ermenilere ise yapay evliyahk payesi veriyorlard1. CThe Rebirth of Turkey Clair Price) .

On Asya'da Amerikan Misyonerleri: Misyonerler tamamiyle din etkisinde kalarak Er­

menileri muslumanlara karljl haz1rladllar, dinamit yapmas1m ogrettiler ve her f1rsatta onlan islamlara karlj1 kulland1lar. CForeign affairs, Cilt 7 Sayfa 398 E. M. Earle)

Sayfa No: 424 23 Ocak 1913

Sir E. Grey'den Sir F. Bertie'ye 1

Beiges 475

Ermeni sorununun ljU s1rada ortaya i;:1kanl-

162

mas1 uygun degildir. Kli<;lik Asya konusunu daha uy-gun bir zamanda ele ahnz . . . . . .

Sayf a No: 425 Belge: 477 17 Nisan 1913

Sir A.. Nicholsen'den Sir E . Goschen'e : Jagow bana iki kere On Asya'dan bahsetti.

Bu Tlirkiye'nin Asya'daki mlilklinlin par<;alanmasm­dan ba�ka bir �ey ifade etmiyor. Almanlar paylanru istiyorlar. Jagow, Anadolu'daki sonsuz Alman <;1kar­larmdan bahsediyor. Bu zengin memleket Almanla­rm goz diktikleri olgun bir meyve gibidir. Samyorum ki 1stanbul'da kan�1khklar limit ediyorlar ve bu ka­n�1khklarm ardmdan, Klirtlerin Ermenileri ya da Er­menilerin Klirtleri kesmesini bekliyorlar. Bu durum­da da Ruslarm kan�acag1m umuyorlar. Boyle bir va­ziyette Almanlar da derhal kendi <;1kar bolgelerine gireceklerdir. Almanlarm niyeti bu olduguna gore Ruslann Ermeni meselelerinde daha dikkatli davra­nacaklanm limit ederim.

Jagow'a gore Tlirkiye'nin par<;alanmas1 li<; yoldan olabilir.

1 Adalarda ve Anadolu'da ya�ayan Rumlar ka­nah ile,

2 Bulgarlann <;atalca hattm1 ge<;ip 1stanbul'a ylirlimesiyle.

3 1stanbul'da ba�lu.yan s1kmtilur sonucu Ana­dolu'da ayaklanmalar ve Asya Tlirkiye'sinde katliam ile . . . . . .

Sayf a No: 426 Belge: 478 24 Nisan 1913

Sir G. Lowther'den Sir E . Grey'e Majestenin Anadolu'daki viskonslilli, Erme-

163

ni papazlanyla gorii�erek bolgelerine baz1 Almanla­nn geldiklerini ve bunlardan �iiphede olduklanm, c;:iinkii Almanlann bu bolgelerde reform istediklerini soyledi. . . . . .

Sayfa No: 434 21 Ma}'IS 1913

Sir E. Grey'den Sir F. Bertie'ye

Belge: 485

Rusya ve Fransa'yla Ermenistan'da derhal reform yapllmas1 ic;:in anla�maya vanld1. Ancak Tiirk-ler bundan �iiphe etmemelidirler . . . . . .

Sayfa No: 438 26 May1s 1913

Mr. O'Beirne'den Sir E. Grey'e

Belge: 492

. . . . . . Rus elc;:isi Ermeni vilayetlerini reorganize eden 1ngiliz memurlanndan memnun degil. Ermeni­lerden temsilci bir grup Rusya'ya giderek Ermenis­tan'm Rusya'ya kat1lmas1 ic;:in ricada bulundular. Rus­lar Ermeni meselelerinde ikinci planda kalmak iste­miyorlar. Eger Tiirkler yabanc1 miifetti� fikrini kabul etmezlerse, herhangi bir diizensizlikte Ruslar kan�a­bilir.

Sayf a N<>i 44 1 27 Ma}'IS 1913

Mr. 0. Beime'den Sir E. Grey'e

Belge: 494

Rus D1�i�leri bakam Ermeni temsilcilerinin devamh olarak Rusya'yla birle�mek istediklerini soy­ledi. <;unkii Tiirkiye'nin bu dogu bolgesinde Ermeni­ler en fazla niifusun % 30'unu olu�turduklanndan kendi brujlanna bir devlet kunnalan olanagi yoktur

164

diyerek Rusya ile birle�mek istediklerini soyledi. Rusya bu katllman,m olanaks1z oldugunu, kendileri­nin tek ba�larma sorumluluk almak istemediklerini bildirmi�. . . Ancak Ermeni temsilcileri devamh miiracaatlarla Ruslara sorumluluklanm hatirlatiyor. Ben de bir Ermeni katliam1 olursa Ruslann seyirci kalmalanmn dogru olm1yacag1m soyledim . . . . . .

Sayfa No: 443 28 Ma}'IS 1913

Sir E. Grey'den Sir F. Bertie'ye

Belge: 496

ingiliz j andarmalan tek b�lanna Ermenis­tan'a gidemezler. Ancak istanbul ve c;:evresindeki il­lerde kahp yava� yav� yayllabilirler. Rusya Ermeni reformlanm iistlenirse c;:ok memnun olacag1z. Bir kac;: hafta ic;:inde bir katliam olabilir. Tiirkler bu ko­nuda bizden ya.rd1m istediler. Saglam bir durumda ol-mak istiyoruz . . . . . .

Sayfa No: 444 Belge: 499 2 Haziran 1913

Sir E. Grey'den Sir G. Goschen'e : - Alman biiyiikelc;:isi Tiirkiye'nin biitiinliigiinii

istediklerini, ancak diger kuvvetler Tiirkiye'yi boler­lerse Almanya'mn da kendi pa11m alacag1m soyledi. Ben kendisine, tngiltere, Fransa ve Rusya arasmda Tiirkiye'yi bol mo pllmlanmn yap1lmad1g1m sadece Ermeni bolgelerinin konu�uldugunu, soyledim . . . . . .

Sayfa No: 460 19 Haziran 1913

Sir E. Grey'den Sir G. Lowther'e 1

Belge: 516

Frans1z biiyiikelc;:isi Ermeni reformlanmn al­tl ilde bugiinlerde bir katliama neden olacag1m soy-

165

ledi. Bu nedenle reformlarm du�mda yuksek bir ko­miserin Sultana kabul ettirilmesi ,gerektigini bildircli.

!'

Sayfa No: 463 Beige: 523 24 Haziran 1913

Sir E. Grey'den Sir E. Goschen'e 1

Alman buyiikelc;;isi kuvvetler kendi aralann­da Ermeni sorununu goru�urken, buyukelc;;ilerin de hie;; degilse durumu Turk hukumetine bildirmeleri ge­rekir, dedi. . . . . .

Sayf a No: 465 27 Ha.ziran 1913

Sir E. Grey'den Sir E. Goschen'e

Beige: 526

Asya Tiirkiye'sinin parc;;alanmas1 kuvvetle­rin c;;1karlarma baghdir. Bu da Osmanh imparatorlu­gunun parc;;alanmas1 ya da tamamen ortadan kalk­mas1 �eklinde olacaktir. Fransa birinci durumu ter­cih ediyor. Alman elc;;isiyle bu konuyu goru�tum, Turk­lerin hakimiyetini istediklerini soyledi. Ancak Turki­ye tamamen c;;okerse Alman ya ken di c;;1kar Ian olan bolgelerde ilerliyecektir, dedi.

Ben, bizim en c;;ok istedigimiz yerlerin Basra ve lran korfezi bolgeleri oldugunu soyledim . . . . . .

Sayfa No: 470 Beige: 532 2 Haziran 1913

Sir E. Goschen'den Sir E. Grey'e 1

Alman buyukelc;;isi Ruslann Ermenistan plan­lanm begenmediklerini, Osmanh imparatorlugunun Asya toprak butunliigunu korumak istecliklerini, fa­kat Turk yurdu parc;;alamrsa kendi paylanru almak istediklerini soy ledi . . . . . .

166

Sayfa Nos 471 2 Ha.ziran 1913

Mr. Marling'ten Sir E. Grey'e

Belge: 533

Tiirklerin verdigi sozlii nota yalmz Errneni bolgelerini degil biitiin 1rnparatorlugu kaphyordu. Fa-kat biz Ruslann onerilerinin otesine giderneyiz . . . . . .

Sayfa No: 474 3 Haziran 1913

Sir E. Grey'den Sir E. Goschen'e

Belge: 537

Alman biiyiikel<;isi Ruslarrn Ennenistan ko­nusundaki onerilerinde <;ok ileri gittigini, Asya Tiir­kiye'sinde ayn bir devlet kurdugunu ve Liibnan'1 bile i<;ine ald1g1m soyledi. �irndilik Fransiz onerisinde yer alan yiiksek korniser ile yetinrnek gerektigini belirtti.

Sayf a No: 482 Belge: 542 8 Haziran 1913

Sir G, Buchanon'dan Sir E. Grey'e Rus D1�i�leri bakam Osrnanh irnparatorlu­

gunun biitiinliigiinii korurnanm en i<;ten istekleri ol­dugunu soyledi. Kuvvetler Makedonya'da yaptlklan­m Asya Tiirkiye'sinde de tekrarlarsa Osrnanh lrnpa­ratorlugunun geri k1srnmm <;okiip gidecegini, Erme­nistan dururnunun gittik<;e ciddile�tigini, kuvvetler tarafmdan buraya devarnh olarak silah ka<;1nld1g1m ve Rusya'mn sm1rlarmda bir ihtilale katlanarn1yaca­g1m, dururnun 1 895'ten <;ok farkh oldugunu, Tiirkiye'­nin par<;alanrnasmda rol alm1yacaklanm ve hatta bu­na engel olacaklanm, bildlrdi.

Majestenin hiikiirnetinin Tlirkiyo iistiinde �eytani bir plammn bulunrnad1gm1, Arnavutluk ve Adriyatik sorununda oldugu gibi Errneni sorununun da Rusya-nm hayati <;1karlan ile ilgili oldugunu soyledirn . . . . . .

1 67

Sayf a No: 486 Belge: 545 8 Haziran 1913

Sir G. Buchanon'dan Sir E. Grey'e Ruslar Turkiye s1mrmda bir anan?iye kat­

lanam1yacaklanm bildirdiler. Majestenin hukumeti Turk s1mrmda ya�ayan Kurtler arasmda da huzursuz­luklar c;1kartiyorlar, zay1f Turk otoriteleri bunu bas-tlramaz ve biz buna katlanamay1z, dediler . . . . . .

Sayf a No: 501 Belge: 562 22 Haziran 1913

Sir E. Grey'den Lord Granville'ye 1

Alman hukumeti Asya Turkiye'si konusun­da planlanm bana verdi. Alman hukumeti Ermeni re­f ormlarmda Ruslan tatmin edecek projeyi iyi kan?1-hyor. Ancak alti ilin birle�ik bir Ennenistan ic;in ay­nlmas1 Asya Turkiyesi'ndeki diger irklarm da ayru yolu tutmasma neden olacaktlr, bu nedenle Turklerin verdigi projeyi de incelemek ve bu yurumedigi du­rumda degi�tirmek uygun olur, diyorlar . . . . . .

Sayf a No: 504 Belge: 567 27 Agustos 1913

Mr. Marling'ten Sir E. Grey'e : ----t;ok gizli-Altl devletin elc;ileri altl Ermeni ili konusun­

da Rus onerisini esas alarak Turklerin yeni il kanu­nunu uygulamaga ba�ladllar. Almanlarm Ermenilere ac1ma hissi duymalan daha c;ok politiktir. Ermeni bol­gelerinin Rus etkisine girmesini istemiyorlar. Biz Al­man buyukelc;isine bask1 yaparak Turklere bask1 yap­masm1 saglamahy1z. Yeni Turk kanunu Ermenilere bir c;ok haklar veriyorsa da bu ancak Abdulhamid devrindeki Ermenileri tatmin ederdi. Enneniler �im-

168

di kendi milli varhklanna sahip olmak istiyorlar. Al­manya �u s1rada Tiirkiye'nin par<;:alanmas1m isteme­mekte samimi olabilir, Turkiye'den en buyuk par<;:ay1 kapmak i<;:in zamana ihtiyac1 var, daha kuvvetlenme-si gerek . . . . . .

Belge 567'ye Mr. Fitzm.aurice'in eki: Turkler memleketlerinde reform yapmak, iy1

hukumet kurmak istiyorlar, kitap raflan kanun ve reform projeleriyle dolu, ancak devamn korn sonu<;: ahyorlar. Bunun nedeni Turklerin arasmda karakter sahibi insan olmamas1 ve reformlan tarafs1z olarak uygulayacak insan yoklugudur. Turkler bu eksiklik­lerini kIBmen bildikleri i<;:in Avrupah memurlan kul­lamyorlar. Benim onerim, yeni refonnlar teklif etse­ler bile Turk hukumet mekanizmasm1 Ermeni ve Kurt bolgelerine sokmumukl1r. 35 ylld1r bekleyen Ermeni­lerin bu bekleyi�i ve arzulan o;.r,el reformlarla kar�1-lanamaz . . . . . .

1880 de Asya Turkiye'sindeki Ermenilerin durumunu ilk defa ingiliz buyukel<;:isi bildirmi�tir. Ay­nca 1876 da Lord Salisbury Turkiye'de reform yapll­mas1 gerektigi du�uncesini Avrupa'ya bildirdi. Erme­niler 35 ylldan beri ihtilalci gruplar kuruyorlar ya da onlarla birle�iyorlar. Ermenilerin Ruslann etkisinde kalacag1 dogru degildir. Ermeni ve Kurt bolgeleri Turk bolgelerinden aynd1r, buras1 batl Anadolu'dan farkh­d1r. Ermeni ileri gelenleri Adana ilini de istemektedir­ler. Enneniler yakmda Almanlarm Turk dostlugu maskesini atlp Anadolu'dan buyuk bir par<;:a kopara­caklarma inamyorlar. Ruslarla Almanlar arasmda bir tercih yapmak gerekirse Ruslan tercih ediyorlar. Balkan zaferinden sonra hakh olarak Ermeniler umi­de kapllm1�tlr. Hakk1 Pa�a'mn reformlan onlan sinir-

169

lendiriyor. Kendileri it;in en buyuk kaybm 1ngilizlerle Ruslarm ortak t;:ahijmamasmdan meydana gelecegini soyluyorlar. Kurtler ve Ermeniler birbirlerini sevme­mekle beraber aym !jeyi istiyorlar.

Hint Muslumanlan 1ngiltere'nin ald1g1 sert ka­rarlardan rahats1zhk duyuyorlar. Bu Ermeniler it;:in .;:ok kotii olabilir. Eski Sultan arada bir Panislamizim­den bahsederdi, ben bunun tamamen bir blof oldugu-nu biliyorum. $imdiki idareciler daha modern . . . . . . Es-ki suvari birliklerinde Ermeni ve Kurt subaylar var­d1, !jimdi bunlarm iijlerine son verildi. bi:;r bunlan Er­meni ve Kurt bolgelerinde kullanabiliriz, bu .;:ok nor-maldir . . . . . .

Sayfa No: 522 31 Ekim 1913

Sir L. Mallet'ten Sir E. Grey'e

Belge: 573

Mr. Crawford bana Talat'm ger.;:ek reform­lar yapmak karannda oldugunu soyledi. Fakat en .;:ok ekonomik ve parasal sorunlarla kar!j1 kar!j1yad1r. bu bak1mdan buyiik devletlerin sozlerini dinliyecektir. Turk hukumeti Mr. Crawford'a tamamen inand1g1 it;:in onun onerilerini tutacaktir, durum harikulade iyi . . . . . . CGumriiklerin baijma getirdigimiz kiiji. E. U .>

Sayfa No: 523 Belge: 575 4 Ka.s1m 1913

Sir E. Grey'den Sir E. Goschen'e Turk hukumeti imparatorlugun t;:e!jitli dai­

relerinde t;:ahijan 1ngiliz memurlann, Ermenistan'da devamh gorev almalanm istiyor. Ben, ancak yeni d1ij iijleri gorevlileri atayacag1m1z1, aksi halde diger dev­letlere dam!jmadan memur yolhyam1yacag1m1z1 soyle-dim . . . . . .

170

Sayf a No: 534 1 Arahk 1913

Sir L. Mallet'ten Sir E. Grey'e 1

Belge: 586

B�bakanla gorii�tiirn, eger Errneni gruplan iy1 bir �ekilde idare edilirse Turk hukurneti i<;:in bir kuvvet kaynag1 olacaktlr dedirn. Errneni papazlan be­ni ziyaret ederek ozgurluk isternediklerini, Sultanm sad1k bir tebas1 olarak ya�arnay1 tercih ettiklerini soy­lediler, yalmz reforrnlarm i;:ok onernli oldugunu butiin Avrupamn bunu izledigini, soyledirn. Errneni proble­rni tatrninkar bir yolda i;:ozuliirse bunun irnparator­lugun dogu illerini kuvvetlendirecegini ve yeni pro­jeyi kabul etrnelerinin gerektigini israrla bildirdirn.

Turklerde Errnenilere kar�1 du�rnanca hisler kuv­vetlenrnekte, gazetoler rnuslurnanlann hislerini ate�-lendirrnektedir . . . . . .

Ek I

Majostonln hukumotino Errnonl Palriyarkmm gon­derdigi rica:

Bu bolge de 1878 1895 ve 1908 yllalrmda Errne­nilere verilen sozleri hatirlatiyor. Ve Majestenin hu­kurnetinin hala Turk hukurnetinin giivenini ta�1d1gi-na gore kendilerine yard1rn etrnesini rica ediyor . . . . . .

POSTDAM TOPLANTISI 1

Sayf a No: 557 9 Arahk 1910

Mr. O'Beime'den Sir E. Grey'e 1

Belge: 606

Ruslar genel politikalanm degi�tirrnekteler. 1ran'm tarafs1z bir bolge olrnas1 i<;:in ingiltere'yle go­ru�rnege haz1rlar. Alrnanya Ruslann iran'da dernir­yolu yaprnak arzusunu iyi kar�llarnaktad1r, ancak

171

Bagdat demiryolundaki Alman r;1karlanmn da dikka­te almmas1m istemektedir. Almanya Turk politikasma kan�m1yacag1m, ancak Turkler Avrupa ya da Asya' da sulhu bozarlarsa onlara yard1m etmiyecegini ar;1k-lamaktad1r . . . . . .

Sayf a No: 558 9 Kasun 1910

Mr. O'Beirne'den Sir E. Grey'e

Belge: 608

ingiltere'nin Bagdad demiryolunun yap1m1-na ra.z1 geldigini ancak korfez bolgesinin ingiltere'ye ger;ecegini soyledim. Buna raz1 oldular. Bu durumda Ruslar da Sadijeh'ten Khanikin'e kadar olan bolgeyi istediklerini bildirdi.

Potsdam konferansmda Almanlar daha fazla is-tekte bulunabilirler . . . . . .

Sayfa No: 581 Belge: 621 15 Haziran 1910

Sir E. Grey'den Sir G. Buchanon'a 1

Ruslarm Trans-Persian demiryoluna raz1 ol­dugumuzu bildirdik. Ruslarla aram1zda boyle iyi bir anl�ma olursa uzak bir ihtimal de olsa Hindistan'1 kendilerine katma du�uncelerini onliyebiliriz.

Bagdat demiryoluna gelince, iran demiryoluyla birle�erek Turk islam gur;lerini Hindistan'la birle�­tirmek tehlikesi vardir. Bu tehlikeyi hatirlatmca Kont Beckendorff bunun ciddi bir konu oldugunu ve bu nedenle Khanik'ine baglayacak hattm yapllm1yaca­gm1 soyledi . . . . . .

Sayfa No: 583 Belge: 623 15 Arahk 1910

Sir G. Buchanon'dan Sir E. Grey'e Bugiin <;ar ile goru�mek onuruna eri�tim.

172

Kendisi Rus lngiliz dostlugunun nasll �ahane mey­veler vennege b�lad1g1m soyledi. Asya'da buyuk toprak sahibi iki imparatorlugu da aym tehlikelerin bekledigini, ingiltere'nin Hindistan'da kar�lla�tig1 guc;;­liiklere yakmda Rusya'mn da Tiirkistan'da kar�lla�a­cag1ru soyledi. Majeste Car Pan islamik bir hareket­ten korkmaktad1r. Gerc;;i Hindistan'daki guc;;liikler is­lamlardan c;;ok Hindulardan gelmektedir ve bu hare­keti Gene;; Turklerin ba�latt1gma dair soylentiler var-d1r . . . . . ....

Sayf a No: 601 Belge1 638

6 Ocak 191 1 Evening Times Gazetesinden iran'm Ak.Ibeti:

Potsdam toplantismda Almanlar ve Rusla­rm vard1klan anl�maya gore, Almanlarm Turkiye'de Bagdad demiryolunu yapmas1 kabul edildi . . . . . .

Sayfa No: 619 17 Ocak 1911

Mr. Marling'den Sir E. Grey'e

Belge1 651

Evening Times'deki yaz1 Turk hukumetini c;;ok rahats1z etti. Turkleri ilgilendiren bir konuda Alman­lann Ruslarla pazarhk etmesi, Turk hukumetinin onu­runu ve ozgurliigunu tehdit eder, dediler. Alman bu­yukelc;;isi Turk d1� i�leri ile c;;ok akllhca konu�arak durumu duzeltti. Turk d1� i�leri tamamen tatmin ol­dugunu bildirdi ise de, Turk bas1m gerc;;ekleri halkm gozunden saklamakta epeyce guc;;liik c;;ekti. . . . . .

Sayf a No: 624 Beiges 654

1 8 Ocak 1911 Sir E. Grey'den Sir F. Bertie'ye - Gizli -

Fransa ve Rusya'yla Bagdat demiryolu ko-

173

nusunda gorii�meler yap1yoruz. Mr. Cambon'a Alman­lardan ya da Tiirklerden bir teklif ahrsak en iyi �art­larla Bagdat'tan korfeze kadar olan bolgeyi ele ge­i;:irmeliyiz, dedim. Cavit Bey'e bu yol Tiirkler tarafm­dan kullamlacaksa mutlak ingiliz malzemesi ve mii­hendisinin kullamlmas1 geregini anlatt1k. Biz Tiirkle­rin Kiiveyt iistiindeki haklanm kabul ediyoruz. An­cak Tiirkler de �eyhin durumunu kabul etmelidirler. �eyh daha �imdiden limanda geni� bir alam bize ki­raladi. . . . . .

Sayf a No: 642 Belge: 669 1 �ubat 1 9 1 1

Sir E . Grey'den Sir G. Buchanon'a - Gizli -Eger Almanlar hatt1 tek b�larma yapar­

larsa Tiirkler bunu sald1n amac1 ile kullanabilirler. Ruslara bu hattm CTahran - Khanikin) Frans1z para­siyle yapllmasm1 teklif ettim. Bunun % 30'unn Alman­lar verebilir. Turk tehlikesini i;:ok fazla biiyiik goster dim, bu konu iistiinde dii�iinecegini limit ederim.

Sayfa No: 645 4 �ubat l 9 1 1

Sir F. Bertie'den Sir E. Grey'e 1

Belge: 672

1 �ubatta gonderdigimiz telgraf iistiine Rus­lar, Tahran Khanikin hattmm uluslar aras1 bir hale getirilmesini kabul ettiler

Sayfa No: 665 Belge: 689 15 �ubat 1 9 1 1

Sir A . Nicholsen'den Sir G. Barclay'e : Bana gonderdiginiz i;:antaya i;:ok te�ekkiir

ederi.m. CBu Sir Barclay'm 27 Ocak 191l'de 1ran'm ii;:i�­lerini anlatan bir mektubu olup ai;:1klanmam1�tlr. )

174

Sayf a No: 692 Beige: 715 6 Nisan 19 1 1

Sir A. Nicholsen'den Sir E . Grey'e - Ozel -Bizirn du� politikarn1z Rusya ve Fransa'yla i�

birligine dayanrnakla birlikte, Ruslann Golf bolgesin­de yer alrnaya kalkrnalanna derhal kar�1 r;1krnalay1z. Rusya, Fransa, Alrnanya, Tiirkiye ve biz ararn1zda Kii­veyt'in tiirn kontrolii bizde kalacak bir anla�rna yapa­bilir rniyiz? Tiirkler Ruslarm i�e dahil edilrnesine kar­�1 r;1kacaklardir bu nedenle de kendileri de ar;1kta ka­lacaklardir. Boylece payla�rnay1 kendi ararn1zda ya-pabiliriz . . . . . .

Sayf a No: 693 Beige: 717 10 Nisan 191 1

Sir E. Grey'den Sir G. Buchanon'a Turk hiikiirnetine Bagdat derniryolu ile ilgili

covab1 heniiz vcrrnodik. Ancak voreceg1rn1z. cevap Ca­vit beyin ger;en yaz bize hat1rlatt1gmdan biraz farkh olacaktir. Eger derniryolu hissesinin en az % 50 sini alarnazsak ingiliz halk1 r;ok biiyiik hayal kmkhgma ugruyacaktir. Alrnanya geri kalan % 50 yi Tiirklerle payla�abilir. Tiirkiye para vererniyecegine gore sorun Alrnanlarla bizirn ararn1zda kalacakt1r. Biz Rusya ve Fransa'yla bu konuda anl�t1ktan sonra, derhal '1 iirk­lerin giirnriik vergilerini arttirrnasma raz1 geldigirni­zi bildiririz. Bu Tiirklerde harikulade bir etki yapa­cak ve boylece derniryolu sorunu lehirnize hallolacak­t1r.

Sayf a No: 704 Beige: 725 23 May1s 1011

Sir E. Grey'den Sir C . Buchanon'a - Gizli -Derniryolu Bagdat'tan daha ileri gitrneyecek den-

175

digi halde �irndi neden daha ilerlere gittigini Rus bu­yukelc;isi bizden soruyor. Bunun nedenini anhyarna­d1klanru soyledi. Ruslann bu konuda bu �ekilde ha­reketi hayal k1nc1dir. Rusya Turk giirnruk vergileri­nin artrnasma itiraz edebilirdi, fakat kendisini �irndi bu haktan yoksun birakti.

XC KISIM

Sayf a 724: iran iistiindeki ingiliz Rus ili�kileri: Sir A Nicholsan'm 190B'de Rusya hakkmdaki se­

nelik raporundan:

Sayf a No: 724 Belge: 745

iran i�leri 190B'de Ruslar iran'a c;ok onern veriyorlard1,

ozellikle Turk - iran s1mnna. $ah hayatm1 tehlikede gorerek Ruslar ve ingilizlerle anl�rnalar yapti. Rus -ingiliz ortak tedbirleriyle hayatm1 ernniyet altma al­d1.

iran'daki 1ngiliz ajanlar1 rnilliyetc;ilere sernpati gosterdiler. Buna kar�1 Ruslar da $ah1 tuttular. Bu durum ingiliz ve Ruslarm devarnh c;eki�rnesine neden oldu.

28 Eylul'de $ah Azarbeycan sec;irnlerinin yaptl­rn1yacag1m ac;1klad1. $ah ogutlerirnizin hie; birini tut­rnad1, ve kas1rnda anayasay1 kald1rdi. Bu dururnda Ruslar ve ingilizler kuzey ve guney gurnruklerine el koyrnay1 du�undulerse de, bunun iran'm ic; i�lerine c;ok ac;1k bir kan�rna olacag1ru du�unerek vazgec;tiler. Teb­riz'de Sattar Han Gene; Tiirkler tarafmdan cesaretlen­dirildi. 1ran rnilliyetcileri ile gene; Turkler arasmda bir

176

ili�ki oldugu dii�iinillmege ba�land1. Bu Rus hiikiirne­tini ciddi endi�elere sevketti. Majestenin hiikurneti Sat­tar Han'1 Rusya'mn niyetlerinin iyi olrnad1gmdan ha­berdar etrnelidir.

Sayfa No: 729 Beige: 748

1909 ytlma ait Rusya hakkmdaki rapor Sir A. Nicholsan'm hazirlad1� senelik rapor:

Majestenin hiikiirneti Rus hiikiirnetinin iran hakkmdaki raporuna dayanarak iran i�lerine derhal kan�rnahd1r. iran'da durum okadar kotiidiir ki: Sah'a bask1 yaparak vatanda�lanm tatrnin edecek baz1 ted­birler ald1rrnahd1r. Rus raporuna gore, iran'm parasal dururnu felAkettir, bu nedenle kan�1khklar ve anar�i beklenrnektedir. Rus hiikiirneti iran'm ii; i�lerine ka­n�rnadan dosthano tavsiyelerde bulunrnu�tur. Hiikii­rnetin ba�ma getirilmosi gorokon iki adarn onerrni�tir. Saad.et Dowlek, Nasr-Ul-Mulk. lngiliz bankas1 1906'da kabul ed1len �artlarla bon; teklifinde bulunrnu�tur. Ma­jestenin hiikiirneti Sah'tan kendisine verdigi sozleri tutrnasm1 isteyebilir. Maarnafih bir anayasa hiikiirneti olursa bon; alrnak isterniyebilirler. Bizirn tekliflerirniz �oyledir:

1 - Sah ba�bakam ve arnir Bahadur Jank' i der­hal i�lerinden uzakla�tlrrnahd1r.

2 - Yeni kabineyi iki devletin tavsiye edecegi �a­h1slardan kurrnahdir.

3 - Sah Anayasa rejirnini geri getirrnelidir. 4 - irnparatorlugun aydm ki�ilerinden iki devle­

tin onerecegi ki�ileri rneclise getirrnelidir. 5 - Kendisine kar�1 silAhla ayaklanrn1� olanla­

nn hepsini af etrnelidir. 6 - Halkma sei;:irn giiniinii ve genel sei;:irnlerin

olacagm1 bildirrnelidir.

F. 12 177

7 - Bu tedbirler a!mrr almrnaz 1ran hiikwnetine derhal bir rniktar para verilecektir. Bu paramn sarfi­yat1 16 Ocakta Ruslann onerdikleri kornisyon tarafm­dan kontrol edilecektir.

8 - Bir Frans1z rnaliye rniifetti�i ve iki asistaru vergi toplanrnasm1 kontrol edecektir.

Not lO'uncu cildin geri kalan klsrn1 Ciki yiiz say­f al iran siyasetine aittir.

178

II. BOLOM

ing i l iz 01� Politika Belgelerin 1919 - 1939

IE. L. Woodward ve R. Butler tarafmdan haz1rlanm1�.

Kraliyet Matbaasmda 1947'de bastmlm1�t1r.)

C1LT I

1kinci grup dokiimanlw- 1 9 1 9- 1 939 y1llan aras1m kapsamaktadir ve fU1ag1daki isim altmda 1947 y1hnda yaymlanm1�tlr. E.U.

1ngiliz D1� Politikas1 Dokiimanlan 1919-1939 iistiin­de bir inceleme. Sayfa 22 5 Temmuz 1919 Villa Majestik Paris. Mr.

Hoover'den Wilson'a yazllan mektupta Ermeniler ic;;in toplanti yapllmas1 oneriliyor. Turk ve Rus Er­menistaru ic;;in ogutler veriliyor. . . General Har­bord'a gore bir Amerikah bu i� ic;;in ideal bir adamdir . . . . . .

Sayf a 86 12 Temmuz 1919 tarihli memorandum : Tiirklerin zoruyla 1 Temmuz'da Yunanhlar Ay­dm'1 bo�alttllar, ancak 5 Temmuz'da yeniden i�­gal ettiler. Yunanhlar Aydm'da bo� yere kan dok­tiiler, biz onlara 1zmir'den ileri gitmeyin dedik, Yunanhlar bizi dinlemiyorlar, 1ngiliz kumandas1-m dinlemiyorlar . . . . . .

179

Sayfa 95. Venizelos'un mektubundan 1ngiliz kuman­dasm1 dinlemiyecekleri anla�1hyor ve daha i;ok 1talyan birliklerinin gonderilmesini istiyorlar. Tiirkler ise sadece Yunanh1arm istilasma ugra­d1klanm samyorlar ve onlarla sava�maya haz1r­laruyorlar, ancak Yunanhlar miittefik plamnm bir pari;as1dir, bunu anlay1p ona gore hareket et­meleri gerekir. Mr. Clemenceau Tiirklerin 300 bin ki�ilik ordulan oldugunu soylemesine kar�m In-

, giliz askeri uzmanlan bu miktann sadece 60 bin ki�i oldugunu soyliiyorlar . . . . . .

Sayfa 105. Venizelos, Tiirkler hazirhk yap1yor bunu onlemek i<;in biz ilerliyecegiz diyor.

Sayfa 106. Yunanhlar onemli yerleri i�gal ediyorlar, be� Yunan birligi var. Mr. Clemenceau, Yunan­hlann i�gal ettigi yerleri inceledi, Yunanhlar daha fazla ilerlemiyeceklerine soz verdiler. Yunanhlar i�gal ettikleri yerlerin Yunan oldugunu burada 230.000 Yunanhmn y�ad1gm1, buna ka�1hk 95.000 Turk bulundugunu soyledi. Anadolu'da ya�ayan Yunanhlar en iyi Yunanhlardir, bunlan Tiirkle­rin eline b1rakamay1z, diye ilave etti. Diger kuv­vetler artlk Tiirkleri rahats1z etmiyelim ve Tiirk­lere harbin bittigi izlenimini verelim, Yunanhlar olduklan yerde dursun diyorlar . . . . . .

Sayfa 132. Yunanhlarla 1talyanlar aralannda anla­�1p nerelerini i�gal edeceklerine karar veriyorlar. Ancak Mr. Balfour'a gore Yunanhlar 18.f dinlemi­yorlar, Tiirklere bu i�lerin duracag1 hissini ver­meliyiz. Mr. Whit'e gore 1talyan Yunan anl�­mas1 Tiirkleri tatmin etmez. Mr. Tittan ise 1tal­yan askerlerinin Tiirkiye'ye gonderilmesinden so­rumluluk kabul etmiyor. Venizelos'a miiracaat edip Rumlann rahat durmas1m istiyorlar . . . . . .

180

Sayfa 138. Yunanhlar izrnir'de katliarn yap1yorlar. Sayfa 142. Mr. Clemenceau bir heyet gonderip kat­

liarn1 incelettiriyor. Bu heyet ingiliz, Frans1z, ital­yan ve Arnerikanlardan kuruluyor.

Sayfa 145. Rus Errnenistamnda olen Errneniler ic;:in 56 bin ton yiyecek gonderiliyor.

Sayfa 165. Venizelos, Anadolu soru�turrna heyetine bir de Yunanhmn katllrnasm1 istiyor. Butiin so­run Turklerle Yunanhlar arasmdad1r diyor bu teklifi kabul ediliyor.

Sayfa 140. Venizelos, Trakya Tiirklerine sec;:irn hak­k1 vererneyiz bize katllrnak isternezler diyor.

Sayfa 330. Venizelos Turklerden ve Bulgarlardan korkuyor, Trakya'da Tiirlderin sesi c;:ok c;:1k1yor . . .

Sayfa 343. izrnir i�gu.l komisyonu raporu Ba�bakan ve Hukurneti tatrnin ediyor.

Sayfa 348. Venizelos, Balkanlardaki Turklerin guc;: dururnu ic;:in begenrniyen goc;: etsin diyor . . . . . .

Sayfa 371. Turk hukurneti parasal bak1rndan iflas et­tigi ic;:in Osrnanhlar baz1 rnallarmm satllrnasma izin vererneyiz, diyor. Mr. Tittoni, bir rapor ha­z1rlay1p Sultamn ki�isel rnallanm satahrn diyor. Neticede rnuttefiklerin el koyrnak ve harp tazrni­natl alabilrneleri ic;:in devlet rnallanmn satllrna­dan bekletilrnesine karar veriliyor.

Sayfa 383. Vak1f rnallarmm satilrnas1 goru�uluyor. Sayfa 389. Rus Errnenistanmda binlerce Errneni ac;:­

hktan oluyor. 1918'de Lloyd George tarafmdan Er­rnenistana gonderilen W. Haskell Errnenilerin ha­yatmm tehlikede oldugunu bildiriyor. italya sa­dece Turk Errnenileriyle ilgilenecegini ve Rus Er-

181

rnenilerine kan�rn1yacag1m soyluyor. Arniral Kol­tehak ise bu bolgelere ozerklik verrniyecegini ke­sin olarak bildirdi. Ermeniler hakkmda Arnerika ne yapabilir sorusuna kar�1hk Ba�kan Wilson, bu bolgeleri hirnayesine alrnak ir;in harekete ger;i-yor . . . . . .

Sayfa 413. izrnir soru�turrna heyetine Arnerika ad1-na, Arniral Bristol, Fransa adma General Buno­usa, ingiltere adma General Hare, italya adma General Dall'olio ve Yunanistan adma Albay Ma-zurakis geliyor . . . . . .

Sayfa 508. Arniral Bristol Ba�bakam bir tehdit rnek­tubu yaz1yor. Muttefikler bu rnektubu B�kan Wilson'un onaylarnayacag1m samyorlar yada hir; degilse �artlann yuksek korniser heyeti tarafm­dan kararl�tinlrnasm1 istiyorlar. Arnerika harp­te bile degildi. Bristol ecnebi ve Hristiyanlarm ha­yatma bir �ey yapllrnarnas1m istiyor, halbuki Turkler oyle bitkin ki hir; bir �ey yapacak halleri yok. Belki Arnerikan askerleri Ermenistan'a gidip onlara yard1rn edebilir, herkez Errnenileri koru­rnaktan soz ediyor. Mr. Clornonceau Fransiz bir­liklerini yollarn1yacag1m soyluyor ve kendi evle­rinde ellerinden butun haklan ahnanlar da insan­dir, diyor.

Sayfa 524. 23 Agustos 1919'da Arniral Bristoi Turk Hukurnetine �u telgraf1 gonderiyor: �ayet siz Turkler, Kurtler ya da diger Musliirnanlar Errne­nilere bir �ey yaparsamz Ba�kan Wilson sert ted­birler alacak. Kudretirniz yok diye bir bahane de dinlerneyiz. Eger Errnenilere en kur;uk bir hal olursa ilerde Turk hukurnranhg1 diye bir�ey kal­rnaz. . . B�bakan bu telgraf1 ingiliz ve Frans1zla-

182

ra gosterip, bizimle sava�ta bile olm1yan bir hii­kllmet nas1l olur da bu oh;iide sert bir nota ve­rebilir. Benim elimde hi«; kuvvet yok ne yapabi-lirim ben, diyor . . . . . .

Sayfa 591 . Venizelos biitiin Yunanhlar Yunanistan'a donerse 1stanbul ve c1van bizim olur, dedi. Ba�­kan Wilson bunu kabul etti.

C1LT IV

Sayfa 23. 1talyanlann, Anadolu, Arabistan ve Kizll­deniz iistiindeki i;1karlan Fransa ve 1ngiltere ta­rafmdan kabul edilmi�ti. kendilerine hatrrlatinz.

Sayfa 25. 1talyanlarm Antalya ve Konya'y1 almas1 Lloyd George ve Mr. Balfour tarafmdan kabul edildi. . . . . .

Sayfa No: 55 31 Agustos 1919

Mr. Kerr'in notlan :

Belge1 21

B�bakanla On Asya Tiirkiye'si, ve Adriya­tik meselesini tartl�tlk. 1talyanlar Giiney Anadolu'yu istiyorlar. Burada hem Arap ve hem de Tiirkler var­dir, buna kar�1 i;1k1ld1. Araplar asirlardir yabanc1 bir devletin idaresinde ya�am1�lardir, idare eden kuvve­tin degi�mesi onlarda biiyiik bir etki yapmaz. Tiirkler ise asirlardir idare eden bir millet olmu�lardrr, her nekadar kotii olursa olsun bir d� kuvvet olmadan asirlardir biiyiik bir imparatorluk idare etmi�lerdir. �ayet italyanlar Giiney Anadolu'yu i�gal ederlerse ba�ka bir kuvvetin de Kuzey Anadolu'yu i�gal etmesi gerekir. Bu durum ise devamh kar1�1khk ve ihtilaller

183

yaratacaktlr. Bunun ii;:in italyanlar giineyden elde et­tikleri parasal i;:1karlarla yetinmelidirler. ltalyanlann orada bannabilmesi ii;:in en az 200 bin ki�ilik bir ordu beslemesi gerekir . . . . . . Sayfa 241 . Mekke'de �erif Hiiseyin 1915-1916'da ingi­

lizlerle bir anl�ma yapti. Aynca 2 Kas1m 1917'de Filistin'de bir Musevi devleti kurulmas1 ii;:in be­yanname imzalad1 <Balfour beyannamesi) . 1918'­de Ekim aymda General Allenby Emir Faysal'a garanti verdi. Aynca Frans1z biiyiikeli;:isi ile Rus d1�i�leri arasmda 13-16 Nisan 1916'da Sykes-Picot anla�mas1 yaplld1, buna gore:

1 - Erzurum, Trabzon, Van ve Bitlis Rusya'­ya katihyor.

2 - Van, Bi tlis, Siirt, Aladag, Akdag, Y lld1z­dag, Zara ve Harput oolgesinde bir Kiirt devleti kuruluyor . . . . . .

Sahife 254. ingiliz temsilcisi, Fransa'ya istanbul, Ana· dolu, Ermenistan C�ayet Amerika'ya verilmezse) ve Suriye'nin mandas1m teklif etti. iki gun sonra ise ters bir teklifle Asya ve A vrupa Tiirkiye'sinin mandas1 Amerika'yu. teklif odildi. 30 May1s 1919' da en biiyiik tartl�ma konusu istanbul'un i�gali sirasmda askeri ve sivil idarenin kimlere verile­cegi idi . Buna gore Avrupa Tiirkiyesi Frans1zlara ve Asya boliimii de ingilizlere kahyordu.

Sayf a No: 256

30 May1s 1919 General Allenby'den Mr. Balfour'a i

Belge: 174

ingiliz birliklerinin Suriye'den i;:ekildigi soy­foniyor. Emir Faysal bundan i;:ok korktu. Eger kendi­sini garantiye almazsak biitiin Araplan bize ve Fran-

184

s1zlara kar�1 ayakland1racak. Bedevi ayaklanrnas1 bi-zi M1s1r ve Suriye'den <;:ok Sudan'da rahats1z ediyor . . . . . .

Sayf a No: 263 1 Haziran 1919

General Clayton'dan :

Beige: 181

Emir Faysal'a haber verrneden Suriyenin bo­liinrnesi kararla�tlnldi. Faysal bunu duyarsa, Suri-yedeki dururnurnuz <;:ok tehlikeli olabilir . . . . . .

Sayfa No: 301 Beige: 2 1 1 26 Haziran 1919

Lloyd George'den Memerandum : 1 - Arap<;:a konu�an her yer Osrnanh 1rnpara­

torlugundan almrnah vo manda haline getirilrnelidir. 2 - Frans1zlar Suriyonin rnandas1m, 1ngilizler

Mezopotamyuy1, Amoriku yu. da, ingilizlor Ermenista­m, bogazlan ve istanbulu, italyanlar belki Kafkasya­y1 alacaktlr.

3 - Filistinde Sionist politika buramn ekonornik geli�rnesine <;:ok yard1rn eder.

4 - Frans1zlann Anadolu sahillerinden alacakla­n yerler 1talyanlan <;:ok k1zdirabilir.

5 - Tiirkler Anadolunun biiyiik bir k1srnma sa­hip olacaklar, fakat Avrupada hi<;: bir toprak sahibi olarn1yacaklard1r. Tiirklere bogazlarda ve denizlerde hi<;: bir yer verilrniyecektir.

Tiirklerin rnanda yap1lrnas1m istemernin nedeni nas1l olsa ilerde bizden ekonornik yard1rn isteyecekler­dir. Onlan Osrnanh 1rnparatorlugunun bir par<;:as1 ya da zaptedilrni� bir koloni olarak kabul etrneyelirn. Bulgaristan yada Macaristan gibi dii�iinelirn daha iyi­dir.

185

Sayf a No: 380 Beige: 270 1 1 Eyliil 1919

Mr. Clemencou'dan Mr. Lloyd George'ye : 1 - Arnerikan ve ingiliz delegeleri Ermeni­

leri korumak ic;in asker gondermiyeceklerini soyledi­ler. Turk milli hareketinin b�lamas1 onlan korkutu­yor.

2 - Araplar hic;bir hata ve cinayeti kabul etmez-ler.

3 - 1916'da yaptig1m1z gizli anla�ma Araplan il­gilendirmez. Dstelik butun bu anla�malarm sayllm1-yacag1m soylemi�tiniz. Babam Cemal Pa�a·mn Suriye­de bu gizli anla�malardan bahsettigini Paris'te c;1kan Arap gazetesinden ogrenmi�ti. Ve bunu hukumetiniz yanmda �iddetle protesto etmi�ti, ve �u cevab1 alm1�­tl: Bol�evikler, ingiliz, Frans1z ve Ruslar arasmda Tur­kiyeyi parc;alamaktaki zorluklan anlatan bir anla§ma yaptik Cemal ya cehaletinden yada kotulugunden bu­n u yanh� yorumlad1, zaten Arap ihtilaliyle Rus'larm harp ten c;ekilmesi f arkhd1r . . . .

Sayfa No: 381 Beige 271 1 1 Eylill 1919

Albay Meinertzhagen'den Lord Curzon'a : Faysal, Gazadan Toroslara kadar bir Suriye olur­

sa Sionizmi kabul ediyor. Frans1z hukO.meti istekleri-ni yaparsa Frans1z mandas1m da kabul ediyor . . . . . .

Sayf a No: 388 1 1 Agustos 1919

Emir Faysal'm Mektubu :

Beige: 278

Butun Muslumanlarm gozleri ingiltereye di­kilmi�tir. Turk Musluman imparatorlugunun y1kll­masmda asll kuvvet olan Araplar �imdi odullerinin

186

ne olacag1m bilmek istiyorlar. Babam 1ngilizlerin va­atlerine inanarak Tiirklere kar�1 sava�tl. Eger istek­lerimiz yapllmazsa sizlere kar�1 da sa vafjmz. Halif e­lik ve mukaddes yerlerimiz Allahm izni ve Tiirkler sa­yesinde biitiin kald1, �imdi Miisliimanlarm ii;inde El Hiiseyin Bin Ali diye biri vard1r CHicaz krah) . Ai;1k­ca ingilizlerle bir oldugumuzu ve ingilizlerin mukad­des yerlerimizin koruyucusu olduklanm ilan ediyor, bu adam �imdi ingilizlerin aleyhine de donebilir . . . . . .

Sayfa No: 406 21 Eyliil 1919

Emir Faysal'dan Lloyd George'ye 1

Beige: 286

1 - Araplar halifeye kar�1 sava�tiklan hal­de ingiliz ve Frans1zlar bizim aleyhimize anla�malar yapmaktad1r.

Sayfa No: 410 Beige: 288 23 Eyliil 1919

Albay Meinertzhagen'den Lord Curzon'a 1

. . . . . . Faysal ii;in yazllan Emir Zeid'in telgraf1: i�ittigime gore bu bolgelerden ingiliz birlikleri

i;ekilecekmi�. Bu durumda kuzeyden El Saadun ile Kiirtler birle�erek hiicum edebilir. Ve bunlar Musta­fa Kemal ile anl8.fjma yapm1� olabilirler.

Not Mustafa Kemal Tiirkleri, Araplan ve Kiirt­leri birle�tirerek yabancllan yurdundan atmaga i;ah­i;1yor . . . . . .

Sayfa No: 413 23 Eyliil 1919

Londra'daki toplant1 :

Beige: 293

1 - Kral Hiiseyinle heniiz kesin bir anla�­maya vanlamad1.

187

2 - Araplarm ic;: i�lerine kan�mak istemiyoruz. 3 - Majestenin hiikO.meti Basray1 ne zaman i�­

gal edecegine heniiz karar vermedi. 4 - Kral Hiiseyin'in istedigi paray1 vermegi ka­

bul etmedik. 5 - Hiikiimetimiz Ara�lara Mekke $erifi ka-

nah ile silah verdi . . . . . .

Sayfa No: 442 Beige: 305 4 Arahk 1919

Sir M. Cheetham <Ramleh)'den Lord Curzon'a : Arap halk1 Avrupa basmmm Araplar hak­

kmdaki yaymlarmdan c;:ok rahats1z oluyor. Kral Hii­seyin ve diger Araplar Arap ihtilalinden once H�i­mi Hiikiimetiyle Majeste'nin HiikO.meti arasmda ka­rarla�tmlan �artlara gore ozgiirliiklerini bekliyorlar. $imdi Londra'da olan Emir Faysal'a bizim biitiin is-teklerimizi yapacak yonde etki etmeliyiz . . . . . .

Sayfa No: 490 20 Arahk 1919

Earl Derby'den Lord Curzon'a :

Belge: 337

Fransamn, Suriye, Ermenistan, Anadolu ve istanbul iistiindeki isteklerine ingiltere artlk engel ol­mahdir. Faysal komedisi c;:ok ileri gitmi�tir. Faysal bi­ze ve Suriyelilere gore bir hic;:tir. ingiltere tarafmdan yaratllm1� c;:opten bir adamdir. Bir s1fatl ve etkisi yok­tur. Eger ingiltere bu adama bir Kralhk vermek isti­yorsa Bagdatl versin

Sayfa No: 501 Belge: 347 Lord Curzon'dan Viskont Grey'e :

Ellerinde Turk HiikO.metinin izni olan ve kendilerine Amerikah Arkeoloj i uzman1 adm1 takan

188

bir grup insan, burada standart petrol �irketi hesab1-na petrol anyorlar

Sayfa No: 522 Belge: 358 10 Kasun 1919

Albay Meinertzhagen'den Lord Curzon'a : Suriye'de Turk propagandas1 gittik«;:e arti­

yor. Avrupaya k�1 duygular geli�iyor. Suriye'nin en onemli adam1 Yasin Pa�a Mustafa Kemal'e mektup­lar yaz1yor

Sayfa No: 536 Belge: 367 29 Kas1m 1919

Frans1zlarm Antep ve Mara�·1 i�galleri uze­rine 80 �ehir ve kasabada gosteriler yap1hyor

Sa,yfa No: 560 Belge: 385 29 Kas1m 1919

Albay Meinertzhagen'den Lord Curzon'a : iki Frans1z subay1 Picon ile beraber Mustafa

Kemalle goru�mek uzere Anadoluya gidiyorlar. Fran­s1zlar Turkleri ve Araplan ingilizlere kar�1 kazanmak istiyorlar

Sayfa N0: 577 Belge 398 Arap meselesiyle ilgili 12 Arahk 1919 tarihli

yaz1da, Frans1zlar da Kurt ve Mezapotamya petrolun­den pay istiyorlar

Sayf a N0: 633 Belge: 424 10 Subat 1920

Amiral Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a : Mara� halen yanmaktad1r. Antep Frans1zla-

189

ra kar�1 isyan etti, Milliyeti;i haydutlann Araplarla i�­birligi yapmas1 olas1d1r. Mara�. Bahi;e ve Bilecik hal­k1 isyan etti. Yedi Ermeni koyii baslld1, Anadoludan milliyeti;iler iii; kol halinde Mara�·a yiiriiyorlar. Er­meniler ii;in i;ah�an iki Amerikah Kilis ve Antepte oldiiriildii. 31 Ocak'ta Ermeniler Adana'da toplana­rak �ag1daki kararlan aldllar:

1 - Ermeni askeri orgiitii kurulmas1, 2 - Jandarmalarm biitiin �iipheli miisliimanlan

yak etmesi, kuvvet iistiinliigiiniin hristiyanlara gei;mesi.

3 - Hristiyanlan korumak ii;in silahlamlmas1. 4 - Turk taraftan gibi bir izlenim veren Mara�

Valisi Andre'nin azli. Biitiin bu istekler telgrafla General Gouraud'a

bildirildi ve tatminkar cevap ahnd1

BOLOM III

Sayfa No: 635 25 Haziran 1 9 1 9 1 2 Subat 1920 aras1 konferansta Tilrk mcselesi:

Majeste'nin HiikO.meti Turk On Asyasma 4 gizli anla�maya dayanarak girdi :

1 - 1915 Mart ve Nisamnda yapllan istanbul an­l�mas1. ingiltere, Fransa ve Rusya arasmda,

2 - 26 Mart 1915'teki Londra anla�mas1, ingilte­re, Fransa ve italya arasmda.

3 - 1916'da Sykes Picot anla�mas1. ingiltere, Fransa ve Rusya arasmda.

4 - 1917'de St. Jean de Meaurienne anl�masi.. ingiltere, Fransa ve italya arasmda.

190

Sayfa No: 636 27 �ubat 1 915'te ingiltere'nin Rus Hiikumetine yollad1g:t nota:

�u anda C::anakkale'de ugr�1yoruz, bu hare­ketimizin meyveleri sizi yakmdan ilgilendirir, bu ne­denle sizin miittefiklerinize yard1m etmeniz gerekir. Yunan donanmas1 da bize yard1m edecektir. Harbin sonunda Ruslar istanbul'u alacaklard1r, bu konuda Sir E. Grey gorii�me istemektedir. Rusya, Fransa ve ingilterenin arasmda yapllan anla�malar sir olarak kalacaktlr. . . 19 17 R us ihtilali istanbul'un almmas1ru engelledi

Sayfa No: 643 Beige: 426 25 Haziran 1919

Amerikan Cumhurba�kam Wilson'un evinde ya­pllan to plan ti 1

Lloyd Goorgo Ilu�kun Wilson'a Ti.irklorin is­tanbul'da kahp kalm1yacaklunm sordu. Wilson, eger benim karanm isteniyorsa Tiirkler Avrupada i;ok uzun zaman kaldllar ve oradan tamamen temizlen­melidirler, dedi.

Sayfa No: 645 23 Ha.ziran 19 19

Tiirk Delegesinin cevab1 1

Beige: 426

Herkes Ermenilerin katlinden bahsediyor, f akat aym yerde ya�ayan miisliiman Tiirklerin i;ok daha fazla oldiir\:ildiigiinden kimsenin soz ettigi yok.

Sayfa No: 651 Beige: 428 26 Ha.ziran 1919

Amiral Sir A. Cathorpe'den Lord Curzon'a : Amerikan yard1m gruplan On Asya'da Ame-

191

rikan ticaretini geli�tirmege i;ah�1yorlar. Kuvvetli Amerikan gruplan Tiirkiyede ticareti ele gei;irmek ii;in propagandalara ba�ladllar. Ancak !ngiliz grupla­n da aktiftir.

Sayfa No: 651 Beige: 427 25 Ha.ziran 1919

Sir A. Cathorpe'den Lord Curzon'a: 12 Amerikah Miihendis Marmara bolgesin­

de. Standart Petrol $irketi ii;in petrol aramak izni is­tediler

Sayfa No: 654 28 Haziran 1919

Amiral Webb'ten Sir R. Grahman'a :

Beige: 433

Ek : :C::anakkale sava�mda bir hayli �ohret yapan Mustafa Kemal Ba�bakan tarafmdan Samsun'a miifetti� olarak gonderildi. Ba�bakamn niyeti kotii degildi, ama Mustafa Kemal Samsun'a gittiginden be­ri milliyeti;i hareketlere giri�ti. Ba�bakan onu geri i;a­g1racagma soz verdi. Digor tohli keli !jah1slardan bir de Band1rma Bolge Kumandam lltrnf Bey'dir

Sayfa No: 663 Beige: 441

25 Haziran 1919

SAMS UN Amerikan Deniz kuvvetlerinden Amiral Bris­

tol, Standart Petrol $irketinden Mr. Thomas ve New York Milli Bankasmdan Mr. Hutchins'in buraya gel­digini bildiririm. Yerli Rumlardan birini % 3 komis­yonla petrol i�inin ba�ma getirdiler, aynca tiitiin de­polanm ve tiitiin iiriiniinii incelediler

1 92

Sayfa No: 668 Belge1 447 8 Haziran 1919

Amiral Sir A. Calthorpe'den Lord Curzon'a Ermeniler Erzurum'a hucuma haz1rlamyor­

lar. Yunanhlar 1zmir'i bir mezbaha haline getirdi­ler

Sayfa No1 678 Belge: 451 10 Haziran 1919

Amira! Sir A. Cathorpe'den Lord Curzon'a Binba�1 Noel Kurt �efleriyle goru� birligine

vanrsa bundan buyuk faydalar saghyacagm1 soylu­yor. Bunlar 1stanbul'da Abdulkadir ve Bedir Han ve daha az onemli baz1 kimselerdir. Bunlar �uphe uyan­d1rmamak ic;in Noel'dcn ayn olarak Kurt bolgelerine gidecekler. Turkler sulh konferansma Kurtlerin de ge­tireleceginden korkuyorlar. Kur�ler honuz. Mustafa Kemal'e kar�1 ayaklanmad1 ama Noel bunu sagla­layacagmdan emin

Sayfa No: 693 21 Temmuz 1919

Mr. Hohler'den Sir E. Tilley'e :

Belge: 464

Benim problemim Kurtler. Noel Bagdad'tan buraya geldi, c;ok iyi bir insan, c;ok guc;lu biri, fakat diger bak1mdan da Kurtlerin peygamberi olmak is­tiyor. Kiirtler gibi kimse yoktur, onlar c;ok asil, c;ok iyiler diyor. Ermenilerin ise degersiz ve hilekar olduk­lan goru�unde. Kurtler hie; Ermeni oldurmedi, aksine onlan korudular, fakat Ermeniler Kurtleri oldurduler, diyor. Korkanm ki Noel bir Kurt Lawrence'i olabilir. Mezapotamya �imdi bizim olacagma gore ona bir Kiirt devleti kurdurup kuzey daglanm boylece koruyabili-

F. 1 3 193

riz. Abdul Kadir ve onun gibilerle konu�tum. Onlara etki edebilmek ii;in bizde Turklere bile yap1yoruz diye belki be� defa tekrarlamak mecburiyetinde kald1m. Ancak Kurtlere fazla guvenilmez. Majeste'nin Huku­metinin amac1 Turkleri azami derecede zay1flatmak olduguna gore Kurtleri bu �ekilde harekete getirmek fena bir plan degil

Sayfa No: 695 Beige No: 464'e ek

Kiirt Partisinde aktif rol alan tarunJD.l.!l Kiirtler $eyh Said Abdul Kadir CB�kan)

Mevlan Zade Rifat Bey CGazeteci) Emin Bey CEdirne Adliyesinde Memur.) Bunlar

Wilson prensiplerine gore hak iddia ediyorlar

Sayf a No: 704 Beige: 469

29 Temmuz 1919 Amiral Sir A. Cathorpe'den Lord Curzon'a

Beyaz1t ve Kara Kilisede on bin Kurt Erme­nilere kar�1 ayakland1. Biz �imdi i;ok garip bir du­rumday1z. Bu uzak bolgelcro vo bu kuvvetlere kar�1 bir �ey yapamay1z. Sulh �artlan muslumanlarm i;ok aleyhine ve hristiyanlarm i;ok lehine olmas1 ustelik Buyuk Ermenistan hakkmdaki soylentiler, Kurtleri Turklerin yamna itiyor . . . . . .

Sayfa No: 712 Beige: 472

1 Agustos 1919 Amiral Sir A. Cathorpe'den Lord Curz.on'a

Ordu'nun ba�1 Cevat Pa�a ve onun gibi yuk­sek rutbeli subaylar butun gui;leriyle milli hareketi destekledikleri ii;in i�lerine son verildi

194

9 Agustos .1.919 Sayfa No: 723 Beige: 478'e ek

Avrupahlarm verdikleri raporla.ra gore iz­mir'de ilk ad1mda Yunanhlar 20.000 Tiirk'ii oldiirmii�­ler

Sayfa No: 733 17 Agustos 1919

Arniral Webb'den Sir E. Crowe'e

Beige: 477

Yunanhlann izmir'i i�galinden beri Tiirkiye­deki ic;; durum gittikc;;e rahats1z hale gelmektedir. Bu­ras1 Tiirkiye'den ba�ka bir yer olsayd1 miithi� bir ayaklanmamn e�igindeyiz derdim. Fakat bu garip memlekette her �ey uksi yonde geli�iyor. Onun ic;;in de kesin bir�ey soylenemcz. Yunan Ordulan lzmir hal­k1m sindirmege c;;ah�1yorlar. Biitiin bolgeyi bir hara­be haline getirdiler. lzmir'i bl..: isgal etseydik durum boyle olmazdi. Amerikahlar Tiirkiye ic;;in ne yapmak istediklerine bir an once karar verseler de durum bir sonucu varsa

Sayfa No: 734 18 Agustos 1919

Mr. Balf our'dan Lord Curzon'a ;

Beige: 488

Mr. Polk ile yaptig1m konu�madan ogrendigime gore Amerikan Senatosu biitiin Tiirkiye'nin mandas1-m kabul edecek

Sayfa No: 735 19 Agustos 1919

Amiral Webb'den Lord Curzon'a :

Beige: 492

Amerika, Trabzon ve Erzurum'i ic;;ine alan bir

195

Ermenistan'1 himaye edecek. Geri kalan dart ili de bir Kurt Devleti olarak ingilizlerin himayesine brrak1yor. Ben Amerikan misyonerlerinin tehlikeli hareketlerin­den korkuyorum, din etkisinde kahp halkm biiyUk c;;o­gunlugunu te�kil eden muslumanlara kotu davrana­caklard1r

Sayfa N0: 736 22 Agustos 1919

Amiral Webb'den Lord Curzon'a :

Belge: 493

Ba�bakan' a Amerikan Buyukelc;;iligi amiral Bristol'iin bir notas1m verdi. Buna gore B�kan Wil­son Tiirklerin, Kurtlerin ya da diger muslumanlarm Ennenileri korumalanm aksi halde Turk imparator­lugunun ortadan kaldmlacag1m kendilerine c;;ok kotu sulh �artlarmm zorla kabul ettirilecegini, soyluyor. B�bakan bundan c;;ok tela�a kaplldi. Bana Erzurum valisinden ald1g1 hakaret dolu bir mcktubu gosterdi, mektupda burada halkm sesi hukumetin sesinden farkhd1r ve halkm sesi gerc;;ek sestir, yaz1hyd1

Sayfa No: 742 27 Aguslos 1919

Mr. Hohlcr'dcn Mr. C. l\crr'c 1

Belge: 498

Kurtlerin ve Ermenilerin durumu beni hie;; il­gilendirmez. Kurt sorununa verdigimiz onem Meza­potamya bak1mmdand1r. Diger taraftan Wilson beni korkutuyor ajanlan devamh hatalar yap1yorlar. No­el'e gelince fanatigin biri. Ermenistan'm ve Kurdis­tan'm sm1rlanmn kesin olmad1g1 konusunda sizle ay­m fikirdeyim

Sayfa No: 743 Belge: 498 ingiliz Yuksek Komisyonunun Raporu

Kurt sorunu Mezapotamya'da tatminkar bir

1 96

sm1r olu�turmak i�indir. Serif Pa�a'mn konferansa gelip Kiirtleri temsil etmek arzusu ciddiye almamaz . . .

Sayfa No: 744 Belge: 500 31 Agustos 1919

Mr. Russell'den Lord Curzon'a 1

tzmir'de oturan 1ngilizler Yunanhlarm izmir'i idaresinin �ok kotii ve �ok haince oldugunu soylii­yorlar. Bunun nedeninin Yunanhlarm �ok kotii yara­d1h�ta insanlar olmasmdan ileri geldigini ve Tiirkle­rin karakter kuvvetinin ingilizleri �ektigini soyliiyor­lar

Sayf a No: 745 Belge: 501 31 Agustos 1919

Mr. Balfour'dan Lord Curzon'a Amerikahlar Tiirklori tehdit ederek Ermeni­

lere bir�ey olursa kondilerinin do son adamlarma ka­dar ortadan kald1nlacag1m soyliiyorlar.

Sayfa No: 756 Belge: 509 Akhisar kontrol memuru tarafmdan bildirilmi�tir:

Tiirk askerlerinin say1s1 giinden giine artlyor, ancak bir orgiitlenme, hatta telefonlan bile yoktur.

Ce�itli bOlgelerdeki komutanlann isimleri Bergama Kel Ali Bey Soma Hulusi Bey Akhisar Ethem Bey (asker) , Baki Bey CsiviD Salihli Re�it Bey ve karde�i Ethem Odemi� Mustafa Bey ve Mestan Efendi Ala�ehir Mustafa Bey Aydm Hac1 Siikrii Bey (asker) , Hac1 Siikrii

efendi, Hac1 Siileyman bey CsiviD

197

Bu kuvvetlerdeki askerler giinde 50 kuru11. Subay­lar 1 00 kuru11 almaktad1r. Silahlan Alman, 1ngiliz, Frans1z ve Rus yap1s1 olmak iizere i;ok degi11iktir. Bu insanlar Yunanhlardan nefret etmektedir ve kahra­manhklan da bilinmektedir. Ozellikle daghk bolge­lerdeki zeybek ve yoriikler korku nedir bilmezler. Mo­ralleri ise i;ok yiiksek olup Yunanhlan yurtlarmdan atacaklarma eminler.

Tiirkiye'de durum : Yol boyunca konu11tugum in­sanlar dii11manhklanrun Yunanhlara oldugunu ve sulh konferans1 ai;1klanana kadar ba11ka kimseyle ah11-ve­ri11leri olmad1g1m israrla soylediler. Hatta Yunanhla­rm memleketi i11gal ettigi zaman bile hii;bir reaksiyon gostermediklerini, fakat Yunanhlar koyleri yak1p ka­dm ve i;ocuklan oldiiriince, kadmlara tecaviiz edince harekete gei;tiklerini soylediler . . . Yunanhlara olan nef­retleri oyle biiyiik ki onlan kontrol olanaksiz. 111gal kuvvetleri arasmda en i;ok ingiliz ve Amerikan olan­lan tercih ediyorlar

Sayfa No: 761 Beige: 512 17 EyUil 1910

Amiral Sir F . de Robeck'tcn Lord Cunon'a Ba11bakan milliyeti;ilere kar111 asker gonder­

meyi teklif etti. Fakat bu akllllca bir hareket olmaz, en azmdan bir ii; harp bal}latlr. Ve daha fenas1 bu gruplar Mustafa Kemal'le birle11ebilir. Bu konuda sa­ray ve miittefikler zay1f durumdad1r. Biz.Mustafa Ke­mal'e arac1 gondermeyi dii11iiniiyoruz

Sayf a No: 763 Beige: 513

198

17 Eyliil 1919 Ainiral Sir F . de Robeck'ten Lord Cunon'a

tzmir'in Yunanhlar tarafmdan i11gali iizeri-

ne Mustafa Kemal'in ba�kanhgmda Milliyet�i Partinin Erzurum'da ba�hyan, Ankara'ya, Sivas'a yayllan, Kas­tamonu ve Harput'u i�ine alan bir hareket ba�ladi. Bi­ze gelen haberlere gore Anadolu'da ozerk bir cum­huriyet kurma yolundalar. istanbul'da bir �ok kimse ve ozellikle Harp Bakanhg1 onlarla beraber. Bu hii­kiimetin kabul edecegi sulhii milliyet�iler kabul etmi­yeceklerdir. Bu hareket te 1908'deki Gen� Turk hare­ketine benzer bir �ey. 0 zaman da �imdi de Ba�bakan­lar bizim dostumuzdu, B�bakan italyan komserinden �ehir, milliyet�iler tarafmdan tehdit edilirse ne yapa­cagiz diye sord·u

Sayfa No: 772 Belge: 517 21 Eyliil 19 19

Amiral Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a 1

Aydm Hinde ingiliz uyruklu ki�ilerin �1kar­lanm ve kurulu�lanm veriyorum:

1 - Demiryollan Aydm Osmanh Kumpanyas1. 2 - Gaz Osmanh Gaz �irketi Izmir ve

sayfiyeleri i�in. 3 - Madenler Cakmakt�1 �irketi. Abbot's

Emery Mines Ltd. 4 - Madenler Edward Hadkinson CKara­

5 - Altm 6 - Krom 7 - Giimii�

8 - Muhtelif 9 - Komiir, demir

ta� ve Giiztepe) . P. G. Barff ve �irketi. Peterson ve �irketi. Edward Hadkinson cOren Aydm Sancag1) CMescitli Koyii Odemi�) . Mrs. Wilson Torbah civannda ii� komiir madeni, CAyazmada demir madeni.

199

10 - Civa 11 - Kirec; tru)i 12 - Mermer 13 - Mermer 14 - Kalamin 15 - Krom

Kurulu�lar i

J. W Whittall . Edwart Hatkinson. Alfred Charnaud. C. H. Wilkin CKulluk) C. Whittall ve ogullan. Peterson ve ogullan.

1 - Valonia Ekstresi Fab. : C. Whittall ve ogullan 2 - Demir i�leri 3 - Foundry 4 -

5 - ..

6 - Yag presi 7 - " »

8 - Un degirmeni 9 - Hahlar

10 - Boya i�leri

D. Essingnis. Rankin ve Demas. Risse Karde�ler. Alfert Sanson. Albert Smith CBergama) R. Hatkinson CAydm) Whiteman CMenemen) $ark Hah 1malathanesi. Peterson ve ogullari

Aydm'm di�mdaki tngiliz Cilkarlanm bildiriyo-rum 1

1 - Osmanh Bankasi. 2 - Tiirkiye Milli Bankasi. 3 - Mersin Adana demiryolu, Cbazi hisselerU 4 - Boraks $irketi, CBursa, Karahisar, Sultan San­

cak) . 5 - Ke�an Komiir Madenleri. CEgedeki Komiir Ma­

denlerU 6 - Bursa civarmdaki Krom Madeni: Peterson ve

ortaklan. 7 - Troad'di Altm Madeni: Alexsandir Hill. e - Trabzon civanndaki Baklr Madeni. (4 ayn �ir­

ketJ 9 - Mermer Ocaklan.

10 - 1stanbul'daki Sogukhava $irketi

200

1 1 - 1stanbul'daki Telefon Sirketi. 12 - 1stanbul'daki Doklar. 13 - 1stanbul'daki Pamuklu Fabrikalan

Sayf a No1 792 27 Eyliil 1919

Belge: 523

Albay Meinertzhagen'den Lord Curzon'a Noel gayet tehlikeli bir �ekilde Turklerin aley­

hine «;:ah�1p Kurt propagandas1 yap1yor

Sayf a No: 782 29 Eyliil 1919

Lord Curzon'dan Sir E. Corwe'e

Belge: 529

Standart oil Turk HukO.metinden sava�tan once izin ald1g1 iddias1yla Marmara bolgesinde petrol aramaya ba�lad1

Sayfa No: 785 Belge: 530 30 Eyliil 1919

Amiral Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'.a Mustafa Kemal'in etkisi gittik«;:e yay1hyor.

Sultan 1ngiliz otoritelerinden kuvvet kullanarak mil­liyet«;:ileri durdurmalanm istedi

Sayf a No: 788 4 Ekim 1919

Mr. Hohler'den Mr. Kidston'a :

Belge: 533

Bizim bataryamn Samsun'dan «;:ekilmesine «;:ok uzgunum. Sanki Mustafa Kemal'in onunden «;:ekiliyor­mu� gibi oldu, ve bir dogulunun gozunden bu zay1f­hk belirtisi asla ka«;:maz

Sayfa No: 802 Belge: 543 Amiral Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a :

Ba�bakan ve 1«;:i�leri bakam durumun kotu-

201

lugunu kabul ediyorlar ve asileri bastirmak ic;in mut­tefiklerden izin istiyorlar. Sivas Kongresinin en ilginc; yam, A vrupa Turkiye'sinin de milli hududlar ic;ine ka­tilmas1dir

Turk hududlan ic;inde ozerk bir Ermenistan'a ve Rumlara izin vermeyeceklerini soyluyorlar. Ferit Pa­�a Hukumeti milliyetc;ilere kar�1 sava� ilan etti. iz­mit civarmda yan bol�evik tipi haydut c;eteleri tiire­di. Ba�bakan milliyetc;ilerle konu�ulam1yacagma ka­rar verdi. . . Butiin Turk gazeteleri Sivas Kongresinin ald1gi kararlan bir zafer gibi gosteriyorlar. Mustafa Kemal ve Rauf Bey'in asil bak1�h portreleri gazetele­ri susluyor. Aym milliyetc;i gazeteler ordunun b�1 olan Cevat Pa�a'mn gorevinden atllmcaya kadar mil­liyetc;ilere yard1m ettigini yazdllar. Yerli hristiyanlar milliyetc;i hareketten muthi� korkuyorlar . . .

ingiltere Turklere kar�1 olan sav�ta ba� rolu oy­nad1g1 halde bugun Turk gazetelerinde ve hatta mil­liyetc;i gazetelerde bile ingiltere iyi bir yerde

Sayfa Nos 817 10 Ekim 1010

Harbord tarafmdan 1

Beige: 548'e Have

istanbul'dan Mardin'e kadar butun bolgele­ri gezdik. Milliyetc;i hareketin amac1 Turklugun �ere­fini kurtarmaktir. Turkiye hastahk ve sava�lardan nufusunun % 20'sini kaybetmi�tir. Yerlerinden c;1ka­nlan Ermeniler yava� yav� ve hie; bir korku duyma­dan geri donuyorlar. Butun seyahatimiz boyunca Turklerin Ermenileri oldurmek istediklerine dair bir i�aret gormedik. Ermeniler, Kurtler ve Tatarlar ara­smdaki du�manhk eski zay1f idareler yuzundendi. Er­menistan'da gordugiimuz baz1 insanlar istikbal hak-

202

kmda bizi �iipheye dii�iirdii, c;ogunlukla c;iiriimii� in­sanlardi . . .

De; ay once Ermeni'lerin tek bir adam kalmaym­caya kadar kesildigini duymu�tuk, halbuki duyduk­lanm1zm hic;biri dogru degildi. Zaten ben bu katliam1 her zaman �iipheyle kar�llam1�tlm. Frans1zlar Tiirk­leri mandalan altma aJmak istiyorlard1 bunun ic;in de diinyamn �iiphesini Tiirklerin iistiine c;ekmek gerekir­di

Sayf a No: 826 15 Ekim 1919

Amerikan Radyosu kon�masmdan i

Mustafa Kemal bana dedi ki:

Belge: 549

Bizim HiikCunetimiz yabanc1 bile ve miidahalele­riyle zay1flatilm1�tlr. Milliyetc;ilerin 1ngiliz ve Frans1z­lardan yard1m ald1g1 yaland1r. 1ngiliz sermayesi Tiir­kiye'yi mahvediyor. Biz lngiltere'deki eski Turk Dost­lan Cemiyeti B�kam Adil Boy'in iki yiiz bin sterlin, Konya Valisinin yiiz elli bin sterlin ve belki de An­kara Valisinin bu miktar para ald1gm1 biliyoruz

Sayfa No: 827 Belge: 552 1 9 Ekbn 1 91 9

Amiral Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a 1

Ermeni ve Rum Patrikleri yiiksek komisyona ba� vurarak, Tiirk milli hareketi b�anh olursa hris­tiyanlar ic;in c;ok kotii olacag1m ve bu nedenle kendi cemaatlerinin c;1karlanm ve ·giivenliklerini koruma­m1z1 istediler . . .

Sayfa N0: 828 19 Ekim 1919

Mr. Ryan'dan rapor ,

Beige: 553'e ilave

Milli kuvvetler gittikc;e geli�tigi ic;in, silahla-

203

rm b1rakllmasma ragmen kirk bin ki�ilik bir hiikliinet kuvvetinin milliyet«;:ilere kar�1 kullamlmas1 istendi. Ba�bakan bu istegi derhal kabul etti. Ancak tzmir'de cinayetlere ve kadmlara yapllan tecaviizlere kar�1 ku­rulan kuvvetleri bunlarla kan�trrmamak gerekir de­di. Ben tzmir'deki Yunan kuvvetlerinin 1ngiliz Gene­rali Milne'nin komutasma verildigini, bundan boyle kadmlara sald1n olm1yacag1m bildirdim

Sayfa No: 830 Beige: 554 Amiral Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a

Size Tasviri Efkar'da «;:1kan bir karikatiirii yolluyorum: Karikatiir «;:ok «;:arp1c1 bir �ekilde mille­tin ruhunu ve idealini aksettiriyor. Bunda bir ayag1 Trakya'da olan ve Orta Anadolu iistiine rahat«;:a ve erkek«;:e uzamp dinlenen «;:ekilmi� siingiisiiyle Konya, Adana ve tzmir'den dii�manlan temizleyen, sol kolu­nu kuvvetle Ermenistan ve Kiirdistan'a uzatan, Van'1 parmaklan arasmda tutan yenilmemi� bir Turk var. Golgesi Diyarbak1r ve Suriye iistiine dii�iiyor. Harita 1ran hududundan, Karadenizden Adana bolgesinden Mezapotamyu ic:,Jorino kudur uzumyor

Sayfa No1 831 Beige: 5 1 1 1 4 Ekim 1919

1ngiliz Yiiksek Komiserliginden Amiral Sir de Ro­beck'e 1

!talyanlar tzmir'deki Miisliimanlarm dinleri­ni degi�tirip 1talyan vatanda�1 yapmak istiyorlar. As­kerleri hergiin ellerinde Kiigiik Asyadaki italyanlar «;:ok ya�aym yaz1h bayraklar ta�1yarak geziyorlar. Fa­kat benim anlad1g1m Tiirklerden «;:ok korkuyorlar ve bu bolgelerde kalabilmelerinin Tiirklerin liitfuna bag­h oldugunu biliyorlar

204

Sayfa No: 835 21 Ekim 19 19

Lord Curzon'un notu 1

Belge1 558

Mr. Venizelos 1ngiltere'yi ziyareti s1rasmda Mustafa Kemal hareketinin mutlak suretle ve derhal ezilmesi gerektigini soyledi. A vrupa yeniden Tiirkle-rin ve islamlarm eline teslim edilemez . . . . . .

Sayfa No-: 873 Belge1 585

1 1 Kas1m 1919 Amira! Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a

istanbul'a Ermeni ve Rum goi;;menler geliyor. Bunlar i;;ad1rlara yerle!]tiriliyor durumlan iyi degil. Amerikahlar bunlura yard1m ediyorlar. Yunan goi;;­menlerin gelmesine izin vordigimiz ii;;in milliyeti;;iler bize k1z1yorlar. Ermoni vo Bum Patriklori lngiliz Eli;;i­liginde boni ziyaroto goldilor Mustul'a Kamal bir i!] kan!Jtlrmad1klan siirece hristiyanlurm hayatmm em­niyette oldugunu soylediyse de bu sorumsuz milliyet­i;;i lidere kim inamr, dediler. Aynca izmir bolgesinde evleri yand1g1 ve y1klld1g1 ii;;in evsiz barks1z kalan miisliimanlarm durumu da bizi hayli utand1nyor. Simdi her tarafta milliyeti;;i ad1 altmda i;;eteler tiiredi. Mustafa Kemal ve adamlan biitiin yabancllarm ve ozellikle ingilizlerin gitmesini istiyor

Sayfa No1 893 17 Aral1k 19 19

Sir E . Crowe'den Mr. Kidson'a :

Beige: 596

Mustafa diye biri var, KiirUeri ayaklandirabi­lir ve Erzurum ile Orta Anadolu koyliilerinin i;;arp1!]a­m1yacag1 bir giii;; haline getirebilir

205

Sayf a No: 907 Belge: 609 28 Kasim 1919

Mr. Kidston'dan Sir E. Crowe' a 1

. . . . . . Ermenilerin miisliiman kom�ulanm kesmesin­den hi«;: �iiphe etmem, Erivan'1 kontrol altmda tutan Ta�nak «;:etesine en kii«;:iik bir itimat gostermemek ge­rekir. Ta�naklar miithi� bir vah�etle «;:ah�1yorlar ve ta­lihsiz Ermenilerin hi«;: de yararma hareket etmiyorlar.

Sulh konferansmm Tiirkiye hakkmdaki yaymlan Mustafa Kemal harekatlm yaratt1. Rum'larm izmi r'e «;:1k1p orada yaptiklan da bu harekati koriikledi. Kiirt­lere her ne kadar inanmazsak da onlan kullanmam1z «;:1kanm1z geregidir. Dogu illerine gelince Tiirklerle harp etmeden o bolgeleri Ermenistan ve Kiirdistan diye bolemeyiz. C::ok korkanm ki ge«;:en Haziran'da ald1g1m1z kararlan Tiirklere kabul ettiremiyecegiz, ke�ke aksini d ii�iine bilseydim

Sayfa No: 917 Beige: 613 28 Ekim 1919

27 koyi.in e!jrafmdu.n Konya'da.ki ingiliz Yi.iksek Ko­miserinin ald1g1 mektup 1

Milli kuvveller ad1 aHmda bir grup, miislii­man ve hristiyanlan oldiirmektedir. Hayvanlanm1z1 elimizden ahyorlar, telgraf hatlanm1z1 kesip bizim siz­lere haber vermemizi onliiyorlar. Bizim hiikO.metimiz zay1f oldugu i«;:in milliyet«;:ileri ezemez. Milliyet«;:ileri ez­mek i«;:in ingiliz HiikO.metinin bize yard1m elini uzatma­s1 i«;:in yalvannz . . .

A�agidaki koy lerin e�raf 1 taraf mdan imz.a.larum�-br:

Sogu«;:ak, Kovanh, Hac1 Yunuslar, Dumnu, Karaba-

206

yir, Huluslar, Seyit, Citret, Bekle, Sat, Yalmzca, Kiraz, Elma agar;. Beybahin, Fakirtepe, Ekitse, Sanca, Sans­tat, Aki;apmar, Ahirh, Gunce, Gun, Ali C::err;i, Fatma, Sorkom, Mervesti

Sayfa No: 921 4 Arahk 19 19

Mr. Ryan'm Raporu :

Beige: 616

Re!lit paflayla Kurt meselesini gorufltum ve al­bay Noel'in Malatya'y1 ziyaretinin yanhfl yorumland1g1-m soyledim. Gerr;i Majeste'nin hukumetinin Kurt me­selesinde buyuk i;1kan oldugu dogrudur, bu sadece Me­zapotamya ile ilgilidir ve sirf oray1 korumak ir;indir dedim. Diyarbakir'daki Turk memurlarm Bedir Han'1 ve hatta albay Noel'i tevkiflerinin kotu bir fley oldugu­nu albay Noel'in Kurt meselesinde bir uzman oldugunu propaganda yapmad1g1m, Bcdir Han'm da albay No­el'e kllavuzluk cttigini , umui;lttnmn u bolgelere sulh ve sukun goturmek oldugunu, soyledim

Sayf a No: 925 Beige: 620 9 Arahk 1919

Amiral Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a : Mr. Hohler Kurt meselesi hakkmda Kurt BWl­

kam olan �eyh Sait Abdiil Kadir paflayla gorufltii. Kurtler butun umitlerini ingiliz hukumetine baglam1fl durumdalar. Bu ara Mustafa Kemal gittikr;e tehlikeli olmaya baflhyor. Kuvvetler Kurtleri Mustafa Kemal'e karfll kullanmak ir;in her paray1 odemege hazirlardir . . .

Sayfa No: 931 Beige: 624 1 1 Arahk 19 19

Amiral Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a : . . . . . . ingiliz birliklerinin Samsun'dan i;ekilmesi mil-

207

liyeti;;iler tarafmdan kullamld1. $imdi de demiryollann­dan i;;ekilirsek bu olay1 milliyeti;;iler bir zafer olarak ilan edeceklerdir. Mustafa Kemal'in kuvvetleri bir kop­ruyu havaya ui;;urup bir treni tahrip ettiler. Mustafa Kern al' in ingiltere'ye ne kadar du�man oldugunu Harp Bakanhg1 herhalde anhyam1yor

Sayfa No: 932 Belge: 625 12 Arahk 1919

Amiral Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a : izmir'in Yunanhlar tarafmdan i�gali her ta­

rafta protestolara neden oluyor. Arrujtirma komisyonu uzakla�ir uzakla�maz Yunanhlar muslumanlara ezi­yetlere ba�ladllar. Her camiin ba�ma bir jandarma koymu�lar, Yunanhlarm i�ledikleri sui;;lann cezasm1 onlan destekleyen kuvvetler de i;;ekeceklerdir

Sayfa No: 956 Belge: 632 22 Arahk 1919

Turk meselesi hakkmda ikinci toplant1 1

Turk Hukumetinin parasal bak1mdan iflas et­tigini, lstanbul 'daki memurlara maa� vorilmemesinin tohlikuli sorruc,;lar doguracag1, <:;atalca hatt1 d1�mda Turklero yer verilmemosini, kapitulasyonlara i;;ok ben­zer bir sistemin kurulmasm1, Turk ordu ve donanma­smm ancak jandarma orgutu haline getirilmesini, Erzurum'un Ermenistan'a verilmesini, 12 adamn Yu­nanhlara verilmesini, demiryollan v.b. konu�uldu . . . .

Sayfa No: 966 Belge: 633 26 Arahk 19 19

Turk meselesinde ui;uncu toplanti : Kurt kabileleri ingiliz ve Frans1z hakimi­

yetine konacak, Kurdistan'da hii;;bir �ekilde Tiirk

208

birakllm1yacak. Bir tek Kurt devleti mi yoksa bir �ok ku�uk Kurt devletleri mi kurulacag1 du�unule­cek. Ermenilere Amerikahlar kanahyla silah sagla­nacak

Sayfa No: 975 Belge: 2 19 26 Arahk 19 19

Amiral Sir F , de Robeck'ten Lord Curzon'a : Kaz1m Karabekir pa�a Kurtlerin Kerkuk ve

Suleymaniye'de ingilizlere ka�1 ayakland1g1m Harp Bakanhgma haber verdi. Mustafa Kemal Sivas'ta Turk, Kurt ve Arap �efleriyle bir Ermeni Devleti ku­rulmasma kar�1 toplanti yapt1.

Toplanbda bulunanlar 1

13'uncu Kolordu'dan Cevat Bey, 20'inci Ali Fuat Pa�a. 3'uncu Selahaddin Pa�a.

15'inci Kaz1m Karabekir Pa�a. Ha-di Pa�a. Abuk PW?a. Abdurrahman �eref Pa�a ve Sa­lih Pa�alar, Harp Bakanhgmda Cemal Pa�a·nm ba�­kanhgmda toplanarak yeni bir askeri organizasyo­nun projelerini hazirladllar. Mustafa Kemal Kuvayi 1slamiye admda bir orgut kurdu. Bu orgut Kiirtler­den, Araplardan ve Mardin bolgesindeki �eyhlerden olu�uyor. . . Turk Subaylan bunlan idare edecekler ve Ba�komutan Mustafa Kemal olacak. Burada 1stan­bul'da gizli bir orgut kuruldu. Milliyet�ileri vatan ha­ini ilan ediyor

Sayfa No: 900 Belge: 643 30 Arahk 19 19

Amiral Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a : Yunan birlikleri kendilerine verilen bolgeyi

F. 14 209

gec;tilor. �imdi diizenli hale gelen Turk birlikleri de Afyon Karahisar'a ilerliyor

Sayf a No: 992 4 Ocak 1920

Lord Curzon'un notlan 1

Beige: 846

Tiirkler Avrupa'dan atllmahdir. Amerikah Senator Lodge'm dedigi gibi istanbul Tiirklerden ta­mamen ahnmah, bir veba tohumu olan sava�lann ya­rat1c1s1, kom�ulan ic;in bir kiifl1r olan Tiirkler Avru­pa'dan silinmelidir

Sayf a No: 1003 25 Arahk 1919

Mr. Ryan'm raporu:

Belge: 647

Milliyetc;iler �imdi iki yol kullamyor: Milli­yetc;i ol c;iinkii islam1 kurtaracak tek yol odur. islama sad1k ol c;iinkii senin milli varhgm1 kurtaracak tek yol odur.

Baz1 kuvvetler ezilebilirse de milliyetc;ilik ve bol­�eviklik ezilemez. Bu fikirlerin her ikisi de islam diin­yasmduki ingiliz hakimiyotin i mahvodobilir. Biz, ger­c;ek idoali din gibi davrnnucak c;1karc1 bir grubu ida­reci olarnk getirmego c;ah�acag1z.

Panislamizmi ezemeyiz, bu t1pk1 Bat1'daki milli­yetc;ilik gibidir. Bizim �imdiki amac1m1z bolmek, ar­kada� gibi davramp kazarunak ve sonra hiikmetmek olmahdir . . . . . .

Sayf a No: 101 1 Beige: 652 Amiral Webb'den Lord Curzon'a 1

Maliye bakanhg1 Frans1zlann idaresine b1-rak1hr, bore; i�lerini ve biitc;eyi onlar ayarlarlar. Eko-

210

nomi bakanhg1 lngilizlerde kahr ve �u bolumlere ay­nhr:

1 - Ticaret ve sanayi 2 - Madenler 3 - Ziraat 4 - Ormanc1hk 5 - Malzeme 6 - Ula�tirma ve haberle�me. Bunlarm herbirinin brujma bir yabanc1 mudiir

getirilir, butun bu mudiirlere hirer yard1mc1 Turk ve­rilir ve bu sayede durum kurtanhr

Sayfa No: 1016 Beige: 658 1 1 Ocak 1 920

Mr. Vansittart'tan Lord Curzon'a : Turklerle yapllacak sulh 4 esas ir;erir:

1 - 1stanbul ve Bogazlar. 2 - Anadolu ve Kur;uk Asya. 3 - Ermenistan. 4 - Suriye, Mezopotamya ve Arabist�n. 1 - 1stanbul'un muslumanlardan temizlenmesi:

tanbul'a girmesine izin verilmeyerek Tiirkleri 1stan­bulu almakla kazand1klan o esrarengiz kuvvet sili­necektir. Turkler 1stanbul'u alarak Ortar;ag1 kapat­tllar ve yeni bir devir ar;tllar. Butun bunlar du�unu­lurse 800.000 Turk'u burada birakarak Bogazlan kon­trol edemeyiz. Diger taraftan halifenin 1stanbul'dan surulmesine kar�1 r;ok ak1mlar var. 30.000 ki�ilik bir muttefik ordusu tutarak ve hir;bir Turk askerinin 1s­tanbul'a girmesine musaade verilmeyerek Turkleri bul'da birakabiliriz.

2 - Anadolu ve Kur;uk Asya Turkler Anadolu' -da bir ur;tan Trabzon ve diger ur;tan Adanaya kadar olan bolgelerde kalabilirler. Erzurum yeni kurulacak Ermeni devletinin ba� �ehri olacaktir. Turklerin ida-

2 1 1

resi lngiliz, Frans1z ve 1talyanlarm elinde olacaktir. 1talyanlur i�gal ettikleri Guney Anadolu bolgesinde vo ozellikle ekonomik �1karlan olan bolgelerde kala­caktir Omegin: Haraclea'daki komur madeni gibi yerlerdoki �1karlan korunacaktir.

3 - Ermenistan: Anadoluya dagllm1� 500.000 Er­moniyle, Amerika, iran, istanbuldaki Ermeniler Rus­ya Ermenistanmdaki 1 ,5 milyon Ermeniyle birle�ip buyuk Ermeni Kralhgm1 olu�turacaktir, En buyuk zorluk Ermenistanda hi� bir yerde Ermenilerin �o­gunlukta olmamiµndir. Ger�ek bir se�im yap1hrsa �o­gunluk daima Ermenilere du�man gruplann eline ge­�ecektir. Ger�ek ve mant1k Trabzondan, Adanaya ka­dar uzanan buyuk Ermenistan ruyasma kar�1dir. Dunyanm dart bir - tarafma dagllm1� bir ka� yuz bin Ermeni i�lerini ve yerlerini birak1p buralara gelirler mi? Bu yerlere yuz milyonlar sarfedip onarmak ge­rekir, hepsinden daha onemli olam burada y�ayan enerjik bir Turk toplumuna kar�1 sava�malan gere­gidir. Ermenilerin kendilerine guvenleri yoktur, boy­le bir sava�1 yapamazlar. Bu sorun ancak ve �ok zor olarak Amerika ve milletler te�kilutmca �oziile­bilir

Sayf a Nos 1 028 18 Ocak 1 920

Amiral Webb'den Lord Cunon'a :

Belge: 660

Bol�evikler uygarhk ile sava�ta Turk mil­liyet�ileri ile i�birligi yap1yorlar

Sayfa No: 1062 Belge: 667 22 Ocak 1920

Amiral Webb'den Lord Curzon'a : Bayburt'ta $eyh Kurt Ali milliye�ilere kar­

�1 harekete ge�ti. . . . . .

2 12

Sayf a No: 1074 22 Ocak 1920

Amiral Webb'den Lord Cunon'a :

Beige: 675

Bol�evikler muslumanlan kendileriyle bir­le�mege t;ag1nyorlar . . . Cevat Pa�a. Kara Vaslf Bey, Belin, Sarni Bey, Prens Abdurrahim ve Sultan adma Damat ismail HakkI'dan olu�an bir grup toplanarak Pan islamizm hakkmda konu�tular . . . . . .

Sahife No: 1089 : Bolum 4 17 Haziran 1919, 12 �ubat 1920 irandaki Konfe­

ransta ingiltere ve Fransamn goru�tugu konular: Petrol kaynaklanndaki t;1karlan, Romanya,

Kut;uk Asya, Galit;ya, aynca Turk petrol �irketinin butun haklanmn ingiltereye get;tigi. . . .

Sayfa No: 1093 17 Haziran 1 9 19

Sir G. Clark'ten Mr. Kerr'e :

Belge: 684

Majestenin hukumet.i Turk petrol �irketin­de Frans1zlarm % 20 pay almalan it;in �u ko�ul­lan ileri surer: Boru do�enmesi i�ine yard1m edilme­si ve Cezair petrol alanlanndan hisse senedi satm ahnmas1

Sayfa No: 0 1 1 Belge: 703 13 Arahk 1919

ingiliz petrol �irketleri kendilerini Ameri­kan petrol �irketlerinden kurtarmak istiyorlarsa Ba­tum, Tiflis, Baku'den bW?ka yeni kurulacak Ermeni devletindeki petrol i�ini de ustlerine ahr. Bundan ba�ka Musul, Kerkuk ve Mezapotamyadaki petroller

213

lngilizlerin denetiminde olacakt1r. Mezapotamyadaki Turk petrol �irketinden Frans1zlara verilecek hak ancak Turk hukfunetinin hissesinden olabilir . . . .

Not : Bu cildin geri kalan 250 sayfas1 lran olay­lan ile ilgilidir. E.U.

CiLT VII

Sayfa No: 42 14 $ubat 1920

Londra Konferans1:

Belge: 6

a - Turkiye sava�1 kaybetmesine ka�m ozerk devlet olmahd1r.

b - Bogazlar uluslararas1 olmahd1r. c - Turkiye dunya sulhunu tehdit eden hie; bir

askeri guc;:e sahip olamaz . . . . . . d - Turkiye ozerk bir Ermenistam tamyacakt1r. e - Turkiye, Suriye, Mezapotamya, Filistindeki

butun haklarmdan vaz gec;:ecektir. Butun azmhklar kuvvetlet' in himayesindo olucukt1r Aynca Sultan'm lstanbulda kahp kulam1yucug1 du�unulecektir. Edir­ne ve Avrupa Turkiyesi Yunanistana verilecektir.

Turkiyenin borc;:lan konusu ile Turkiyenin deniz gucune sahip olam1yacag1 konusu goru�illdu. Frans1z­lar, lstanbulun Turklerde kalmas1m istiyorlar ve ls­tanbul halkmm % 80'i Turktur diyorlar. Lloyd Geor­ge ise nufusun % 40'1'nm Turk oldugunu ileri surii­yor. CBu nedenle Turkler lstanbul'dan c;:1kartllmah) diyor. Japon delegesi Chinda bu konuda soz soylemi­yor.

Lloyd George' a gore Turkler yuzlerce yll A vrupa­da kaldllar ve A vrupadaki bu tun belalann bW?1 oldu-

214

lar. !stanbul Turk degildir, Yunanhdir. Tiirkler ora­dan atilmahdir. !talyan delegesine gore: Turkler !s­tanbul'dan r;1kart1hrsa butun Islam dunyas1 ayakla­mr. Bogazlan 30.000 askerle i§gal edelim, bogazlar i§-gal edilirse Turkler merhametimize kahr . . . . . .

Sayfa 54 - Yunanhlarm 1zmir'e r;1k1§ma biz izin verdik. Yunanhlann Izmir'de olu§u en dikenli mese­ledir, diyorlar. Lloyd George, Yunanhlarm Izmir'de ticari r;1karlan vardir, orada kalmalan gerekir. . . Mr. Cambon Turkiye'de 7 yd kahp Abdulhamid'e mali re­form planlan yapm1§tlr. Cambon'a gore :Turklerin mali kontrolu mumkundiir, Tiirklerden hi<; kimse bu i§i anlayamaz, dolay1s1yla sesleri r;1kmaz . . . . . .

Sayfa 58 - Turkler yabanc1 kontrolunu kabul ederler. Turk memurlan maa§lanm ald1klan surece sesleri r;1kmaz. Mr. Cambon'a gore Biz bu durumdan yararlanarak Turkleri mali ve idari kontrole ahrsak durum her bak1mdan duzelir . . . . . . Muttefiklerin Tur-kiyede r;ok onemli mali ve politik r;1karlan vardir. Bogazlan kontrol edip para alsak yilda bir milyon sterlin toplanz . . . . . .

Sayfa 63 - !stanbul ve 1zmir konusu goru§ulur­ken Lloyd George Venizelos'u r;agird1. Venizelos !s­tanbul'daki Patrtgin Tiirk ve Rum say1sm1 buldugu­nu bildirerek a§ag1daki listeyi verdi.

Yeri Turk Rum <;atalca 86.000 145.000 C::anakkale 26.000 64.000 Aydm 350.000 590.000 Adalar 380.000 1.000.000 1zmir 100.000 240.000 Burla 4.000 40.000 C::e§me 7.000 50.000

215

Karaburu1 1 8.000 15.000

Siv1· l h l sur 9.000 11 .000

Foc.;u 2.000 19.000

Tire 20.000 5.000

Menemen 10.000 1 1 .000

Km�adas1 8.000 6.000

Baymdir 9.000 7.000

0demi$ 19.000 25.000

Sayfa No: 81 Beige: 10

16 Subat 1920

Londra konferans1 : Ermenistana 6 ilden brujka Trabzon ve Ada­

na' da verilmelidir. Amerika Ermenistana yard1m edecektir ve mandas1 altma almag1 kabul ediyor. Fransa ise Adana'y1 kendisi i�in istiyor. Trabzonda bir tane bile Ermeni yok, Ermenisiz bir Ermenistan biraz giih1n� olm1yor mu? deniliyor . . . . . .

Tiirkler i�in bir mali komisyon kuruluyor . . . Sayfa 88 - Aym toplant1: Kii�iik bir Turk dev­

leti kurmah, kapitiilasyonlar adli i$lere de uzatllabi­lir. Japonyadan kapitiilusyonlari kaldird1k, �iinkii onlar kuvvetliydi ba$ka �aremiz yoktu. Tiirklerin ka­fas1 Japonlannkinden �ok daha az i$ler (Turkish mind was far less precise than the Japanes) bu ne-denle kapitiilasyonlar adli i$lere de uzatllabilir . . . . . .

Sayfa No: 99 Belge: 12

Lloyd George ile Amerikahlarm Tiirkiye iis­tiinde tart1$mas1: Lloyd Beorge ve Lord Curzon, biz, neye karar verirsek Tiirkler onu kabule mecburdur, diyorlar ve Tiirkiyeye teknik uzmanlar da gondere-ceklerini a�1khyorlar . . . . . .

216

Sayfa 183 - Amerikah Yahudiler de Lloyd Ge­orge'a telgraf gonderip pari;alanan Turk yurdundan hisse istiyorlar . . . . . .

Sayfa 178 - Tiirkleri yat1�trrmak i<;in 1zmir us­tundeki isteklerini kabul etmi� goriinelim. Yunanh­lar daha fazla asker i;1kartsmlar, sonra Turk istekle­rini kabulden vazgei;eriz.

Sayfa 1 9 1 - 1talyan S. Nitti, Turklerin butun arazilerini ellerinden ald1k, bari agir bqri; altma sok­m1yahm, diyor.

Sayfa 231 - 1zmir'e bir Turk bayrag1 asarak Turk varhgm1 kabul etmi� gorunelim, diyorlar . . . . . .

Sayfa 258 - Venizelos, Turk bayrag1 �ehrin d1-�ma as1lsm Giritte'de Turk bayrag1 ada d1�mda bir kayahkta as1hyd1, diyor . . . . . .

Sayfa 258 - lngiltere Kurt devleti kurmak iste­dikleri bolgede i;ok fuzl u mudon oldugundan emin. ler . . . . . .

Sayfa 280 - Lord Curzon, Erzincanm da Erme­nilere verilmesini, Karadenizde de, bir Lazis­tan kurup Ermenilerin mandasma vermek istiyor, bu teklifi diger delegeler tarafmdan kabul edilmiyor.

Sayfa 293 - Lord Curzon, 1stanbul'u bo�altmak i<;in Mustafa Kemal'in adamlanm neden olarak ile­ri surebiliriz, diyor.

Sayfa No: 291 Belge: 36

28 $ubat 1 920

ingiliz D1�i�leri bakanhgmdaki toplant1 : Lloyd George, 1stanbul'dan Turkleri i;1kart­

mali. . . Mr. Cambon, Ermeni Patriginin sozune gore, Mara�'ta Ermeniler kesildi. Fakat Majeste Bogos Nu­bar Pa�a bu haberi yalanlad1 . . . $imdi du�man Turk askerleri ve milliyet<;i i;etelerdir. 1stanbul'da olan 1n-

217

giliz dununmasmm bir boh1miim1 Mersine gondere­lim ve Tiirklere oradan miidahale edelim. italyan el­c;:isi, Tiirkler bu barbar davram�lanna devam ederler­se biz de daha sert tedbirler ahnz, diyor. Yunanh­lara daha geni� haklar vermegi ve deniz gosterileri yapmay1 one siiriiyorlar. Mr. Cambon'a gore bii­tiin s1kmt1 Mustafa Kemal Pa�a tarafmdan yarat1h-yor ve Sultan onu kontrol edemiyor . . . . . .

Sayfa No: 297 Belge: 37 Aym toplanti :

Maalesef milliyetc;:i Tiirkler Frans1z birlik­lerinden c;:ok fazladir. Frans1z gruplarmm 1/3 ii Fran­s1z askerlerinden gerisi yerli Ermenilerdendir. Erme­ni askerleri 18 bin ki�idir.

Biitiin Anadolu olaylanndan Ba�bakam sorumlu tutahm . . . istanbul'daki komserimiz Sultam bu olay­lan onliyemezse istanbul'dan atacag1m1z1 bildirerek tehdit etsin . . . . . .

S�yfa No: 300 Belge: 38 28 Subat 1 920

Aym toplantl 1

Mustafa Kemal kendi kendisini Erzurum valisi ilan etmi�. Erzurum'un yeni kurulacak Ermeni devletine katllacag1 bir sirada bu c;:ok anlamh bir ha­rekettir. Bu adam olmasayd1 Ermenilerin bir �ans1 olurdu . . . . . .

Lloyd George, Bogos Nubar Pa�a'dan bir mektup aldi. Bu mektupta papaz Norayon'un telgraf1 ekliydi. Bu tele gore: Frans1z kuvvetlerinin hie; bir haber ver­meden MarW?'1 terk etmelerinden habersiz bin be� yiiz Ermeni askeri ertesi giin Tiirklere kar�1 bir c;:1k1� yapmalan sonucu hepsi olmii�tiir . . . Tiirkler muhte­melen baz1 Araplarca da desteklenerek Frans1zlan

218

Mara�'tan atm1�lardir. Bu ara Turk askerlerinin yir­mi bin kadar Ermeni askerini oldurdugu soylenme­sine ragmen gerr;ek boyle degildir.

Turklerle sulhe hazirlanan muttefikler kendile­rini r;ok gur; bir durumda bulmaktadirlar.

Turk milli hareketi gittikr;e buyuyor, tehlike art1yor. Muhtemelen Frans1z uniformas1 giyen Erme­nilerin a�1n hareketleri Turkleri tahrik etmi� olma­hdir. Turkleri uyarmam1z yeterli degildir daha sert hareket etmemiz gerekir. Turkler Ermenilerden nef­ret ediyorlar, bu nefret onlan sokaklarda Fran­s1z uniformasiyle gorunce busbutun artti. Ancak Ma­ra�'ta yirmi bin Ermeninin olduruldugu tamamen hayaldir. Donanma gosterisi de yapamay1z Mustafa Kemal'e bu yoldan elki edemeyiz. Ancak Emir Faysal vas1tas1yla bir�eyler yapmagu r;ah�1yoruz. Mustafa Kemal'in askerleri nasll ya�1yor? Bunlan acaba 1s­tanbul mu besliyor? Mr. Borlhelot'a gore Mustafa Kemal'in askerleri hi<; para alm1yor onlan harekete ger;iren vatan a�k1dir.

Sayfa No: 313 Beige: 40 1 Mart 1 920

Aym toplanti : Lord Curzon, Bogazlan ve Marmara denizi­

ni ir;ine alan bir orgut kuruyor, ancak, Yunanistan ve Romanya gibi kur;uk devletleri de bu orgute ala­hm, belki ilerde Bulga.ristam da ahnz . . . Bogazlarda kesin olarak Turk bayrag1 bulunm1yacaktir . . . . . .

Sayf a No: 338 Beige: 42 2 Mart 1 920

Ayru toplanti : Lloyd George bahriye uzmanlarmm hazir­

lad1g1 �u maddeleri ileri surdu:

219

1 - Turkiye kendi sahillerini koruyacak bir do­nanmaya sahip olamaz.

2 - Turk donanmas1 sadece bahkc;:1 gemilerini koruyacak bir polis kuvveti haline getirilecektir.

3 - Tiirk sahilleri nereye kadar uzanacaktir? Lloyd George Turk Mali Komitesi Brujkam olan

Mr. Black ile goru�erek Turkiye'nin mali kontrolu­nun nasll yapllacag1m inceledi. tlk i� olarak gumruk­ler kontrol altma almmahdir. Mali Komisyon Maliye bakanhgmm ozerkligine ve Turklerden kurulmasma tamamen kar�1drr. Gumruklerin ba�mda da bir ge-nel mufetti� konacaktir . . . . . .

Sonuc;:: Mali i�ler Turklerin eline hie;: bir �ekilde birakllamaz. Aynca butun i�gal masraflanm ve top­lanan bu komisyonlarm masraflanm da Turkler ve­recek . . .

Sinyor Nitti, mesela, Turkler tzmir'i istiyecekler­dir, biz de pekala tzmir'i i�gal ic;:in yapt1g1m1z butun masraflan verin deriz, tabii Tiirkler bunu odeyemi­yeceklerine gore tzmir de bize kahr, dedi. Buna kar­�1hk:

Lloyd Goorge, bizim Suriyodoki birliklerimiz ora­dun c;: 1kucuk , yuni bunun musruf1m biz mi odeyece­giz? Hie;: boyle sac;:ma �ey olur mu hepsini Turkler odemelidir, dedi. tngiliz vergi mukellefleri bu i� ic;:in 750 milyon sterlin odediler, butun bunlan Turkler­den altm olarak alacag1z, Tiirklerin altm stoklarm� ele gec;:irmeliyiz, diye devam etti. . . . . .

Sayf a No: 358 Belge: 45 3 Mart 1290

Aym toplant1 : Turkiye'de silah yok deniyor, halbuki Ana­

dolu silah doludur. Milli harekette tzmir'de Yunanh-

220

Iara ve Doguda Ermenilere kar�1 bu silahlar kullaru­hyor. Tiirklere kar�1 mutlak silahla sava�mak gere­kir, Bulgar ordusunu silahs1zlandird1k neden Tiirkle­re aym �eyi yapamad1k?

Mr. Cambon, ilk yapacag1m1z i� bunlarm milli­yet<;i liderlerini yok etmek olmahdir. Tiirkler de bii­tiin diger dogululara benzerler ba�lan ezilirse soner­ler . . . Sultana bu adamlan tutuklamas1 i<;in bask1 ya­pahm, miittefikler kendi aralannda kararh olup sag­lam hareket etmezlerse Tiirkler harekete gei;ecek­lerdir, dedi.

Lloyd George, Sultana �oyle deriz: Biz biitiin et­leri ahyoruz sen de bir ka<; kemikle yetin. Geri;ekte Tiirkiye'den geri ne kald1? En zengin, en verimli top­raklanmn hepsi ve imparatorlugun yans1 gitti. Bii­tiin bunlara ilaveten bogazlar i�gal edildi, iistelik bii­tiin masraflan da Tiirkler odeyecek. Simdi Sultan'a miijde verir gibi seni !stanbul'da birak1yoruz, deme­nin anlam1 var m1? Mustafa Kemal'e golinco, Yunan­hlar hari<; Tiirkler herkesden dayak yediler. Kendi ­lerinin 1 /3 ii kadar olan Bulgaristan tarafmdan bile doviildiiler. Tiirklerin �ohreti yalanc1 bir �ohrettir ve miittefikler hala bu �ohretten deh�et duymaktadir­lar. !ngiltere kendi payma dii�eni yapmaga hazirdir. Tiirklerle ancak sava�arak ba�a i;1kllab1lir . . . . . .

Sayfa No: 4 1 1 Beige: so

5 Mart 1920 Aym toplanti

Lord Curzon, Milli hareketlerin geli�mesi kar­�ISmda Tiirklerin !stanbul'da kalmasma izin verelim. Yunanhlan tzmir'den i;1kartahm CBu i;ok zor olacak­tir> . Tiirklerin Trakya'da kalmasma izin verelim CBu

221

bizim politikam1za tamamen terstir) . Fakat sulh �art­larma butun bunlan koyarsak bir Ennenistan kurma hulyas1 tamamen olecektir. Ancak bu bir Kurdistan kurulmas1 anlam1ru t�1r.

Lloyd George, muttefik kuvvetler Turk kuvvetle­rini gozlerinde fazla buyutuyorlar. Gec;en harpte in­gilizler Hintli askerleri kullandllar, boyle olmasma ragmen Turkleri yendiler. $imdi bizim 160 bin ve Turklerin 80 bin askeri var. Frans1z, ingiliz, italyan ve Yunanhlardan olu�an her iki asker bir Tiirk aske­rini yenemez ise bu konferans1 durdurup Turklerin butun isteklerini kabul edelim.

Mr. Cambon, Turklerle gozu kapah bir sava�a atll­mamam1z ic;in yalvannm, Turklerin hie; bir kaynak­lan yoktur derken yamhyorsunuz, �ayet Turkler k1-zarlarsa Yunanhlan izmir'den denize dokerler . . .

Sayfa No: 450

10 Mart 1920

Aym toplantlda alman kararlar 1

Belge: 55

I -- Istanbul rosmon i!jgal odi locok vo buna bahane olarak Turkiyo'deki azmhklun kotu davraml­d1g1 ilori surulecek.

2 - Turklere sulh �artlanm kabul ettirirken c;1-kacak ayaklanmalara kar�1 koymak ic;in istanbul'da­ki milliyetc;i liderler tevkif edilecek. istanbul huku­metine 24 saat sure verip Mustafa Kemal'i ve butun kuvvetlerini dag1tmas1 istenecek. Aksi halde Yunan­hlann bu i�i yapacag1 soylenecek.

Mr. Churchill, Mr. Venizelos yanh� haber alm1� ingiliz gizli servisine gore Aydm'da Mustafa Kemal'in 2500 ki�isi vard1r. Asll kuvveti ise Ermenistan civa­rmda olup 12 bin ki�i kadard1r. Biz bir taraftan Mus-

222

tafa Kemal'e bir mektup gonderelim, diger taraftan da Yunanhlara f1rsat verip Mustafa Kemal'in adam­lanru yakalatahm, boylelikle Tiirklerin prestijini s1-f1ra indiririz.

Sayfa No: 506 16 Mart 1920

Ak11am iistii saat 4 :

Beige: 62

Lord Curzon arkada�larma d1�arda ac;1klan­mamas1 ko�ulu ile bu sabah 1 1 de istanbul'un fiilen i�gal edildigini, Harbiye ve Bahriye bakanhklanna el kondugunu ve biitiin ula�1mm kontrol altma almd1g1-m ,orfi idare ilan edildigini ve karaya asker c;1karll­d1g1m bildirdi.

Ermeni sorunu ise milletler toplulugunca halle­dilecektir ve biitc;elerine yard1m yapllacaktlr. Paris' -ten arkeoloj i uzmanlan getirilerek bi.itiin tarihi eser­lere k1ymet konacaktlr. K1ymet tespit heyeti �u �a­h1slardan olu�mu�tur:

!ngiltere adma Fransa italya Amerika

Kumandan Prof. Sinyor Mr.

Hogarth Cagnat Parabeni Butler

Tarihi ve artistik degeri olan mallar ahmp gotii­riilecektir. i talyanlar kendileri ic;in istediklerinin lis­tesini veriyorlar.

Sayf a No: 523 Beige: 63 18 Mart 1920

Aym toplantl : Venizelos Marmara adalanm tekrar talep

ediyor. Bu talep bu adalarm Yunanhla�tinlmasma in� -

223

kan olmad1g1 gerekc;esiyle reddediliyor. Gerc;ek seb(lp ise bogazlar civarmda Yunanh istenmemesidir . . . .

Sayfa No: 536 Belge: 63'e 3'iincii ek: 8 Mart 1 920

Venizelos'un Marmara adalan hakkmda ver­digi sayllar

Yer Palotia Aftoni Klosati Prostia Marmara Galini Pa�a Limam Bori Skopi Aloni Bukhalia Jutali adas1 Apasia adas1 Kolonus adas1

Sayfa No: 570

Aym toplantl

Yunan 3750

2000

350

2700

4600

2000

3007

2500

3700

2500

1900

2000

1800

1 805

20 Mart 1 920

Turk 20

1 50

37

3 5

Belge: 66

Lord Curzon, Tiirkler ic;in askerlik meslegi tamamen kapanm1�tlr. $iiphesiz Tiirkler askerlik yap­mak isterlerse ba�ka bir yere gidebilirler. Frans1z lej­yonu onlan kabul edecektir. Mamafi 1ngiltere buna dahi itiraz eder. C::iinkii Tiirkler diger dii�manlanm1z­dan c;ok farkhd1r, ba�ka bir yerde bile askeri egitim gormeleri iyi degildir. Yeniden Tiirkiye'de askeri bir

224

devre a<;;1labilir. �u anda Fransa i<;;in en biiyiik tehlike Adana'dan <;;1k1yor. Frans1z iiniformas1 giymi� Afri­kahlar ve Ermeniler Tiirkleri miithi� k1zdmyor, bu ilerde de devamh tehlike yaratacaktlr.

Sayf a No: 601 Beige: 69'a ii<;;iincii ek 1 1 Mart 1920

Mr. Cambon'dan Mr. Lloyd George'a -Gizli­Tiirklere verilecek cevaplar. CBu belge a<;;1k­

lanmam1�tir. ) 5 inci ek: Tiirkiye, M1sir, Sudan ve K1bns iistiin­

deki biitlin h�_klarmdan vaz ge<;;ecektir. 6 mc1 ek: Tiirkiye, Libya ve Ege denizindeki bii-

tiin haklarmdan vaz ge<;;ecektir . . . . . .

Sayfa: 628 Beige: 70'e be�inci ek 14 �ubat 1920

Patrik L. Doretheos'dan Lloyd George'a Patrik sulh konferansma bir mektup gonder­

di. Tiirkiye'nin akibetinin tayin edildigi �u giinlerde, dogu sorunuyle <;;ok yakmdan ilgileri ve <;;1karlan olan Patrik, istanbul'la ilgili olan ve milli arzulan a<;;1kh­yan bir beyanname verdi. Bunda zavalh milletlerin esenligi ve Dogunun sulhu i<;;in ilk once bu mesele­nin halli isteniyor. CBu mektubun ash a<;;1klanmam1�­tlr) ozet olarak

Tiirklerin kotii idaresi devam ediyor. istanbul hi<;; bir vakit ne kiiltiir ne de niifus olarak Turk olma­m1�tlr. Miisliimanlar i<;;in degil, fakat Yunanhlar i<;;in mukaddes bir: �ehirdir. Kuvvetlerin Tiirkleri istanbul' dan atmamas1 bir zaaf say1lacaktlr. Halbuki istanbul Yunanistan'la kuvvetli bir bagla baglanmazsa Yunan­hlann arzulan hi<;; bir vakit yerine getirilmemi� ola-

F. 15 225

cakhr. Turkler bogazlan koruyamadi. Yunanhlar uluslararas1 bir rejimde ve kuvvetlerin de i;;1karlan­m gozeterek koruyabilir. Butiin bu nedenlerle istanbul anavatanla birle�tirilmelidir. Bunu bo­gazlarm uluslar aras1 olmas1 ko�uluyla en iyi bir i;;o­zum yolu olarak oneriyoruz. Biz istanbul'a selfdeter­minasyon ve kuvvetlerin i;;1karlanm garanti ediyoruz. Bu kabul edilmez ise istanbul'un mandasm1 da alma­ga raz1y1z. Arhk yeniden dunyaya gelen Yunanistan Turk mayasma katlanamaz, istanbul'dan Turk hukO.­meti ve Turk Sultam ahlmahdir. Sulh konferansmm en adil hareketi, dogudaki cinayetlerin yeniden tek­rarma engel olmakhr, uygarhgm ve sulhun haklanm vermesidir.

Sayf a No: 642 Belge: 71 'e ikinci ek 25 Mart J920

Gelecekteki Ermeni devletinin kurulmas1 hakkmda rapor

Ardahan, Batum ve imer vadisi verilecektir. Er­menistan'm Kurdistan ve Turkiyo'ylo ohm suun �oy­ledir: Karadeniz'de Yan bah deresinin bir kilometre bahs1, Erzurum'da Zelfek dagma kadar olan yer, Gu­ney bahda Hatap dag1, Erzurum ilinin bah smir1, Ka­rasu, Paluk i;;ay1, Bagir Pa�a C::ay1, Buyuk Sultan Su, Akta�. Masla Deresi, Murat Suyu, Guldere, Bitlis Suyu, v.b.

Sayfa No: 664 Beige: 74 29 Mart J920

Ba�kan Wilson butiin Turklerin A vrupa'dan ahhp Edirne ve havalisinin de Bulgarlara verilmesini istiyor . . . . . .

226

CiLT VIII

Sayfa No: 1 18 - 26 Nisan 1920

San Remo Konferans1 :

Belge: 1

Turklere anla�may1 derhal kabul ettirmenin gerektigine karar verildi. Aynca Turklerin hangi ta­rihte Paris'e gelecegi ve Ba�kan Wilson'a verilecek cevap kararla�tinldi . . . . . .

Sayfa No: 5 Belge: 2 Aym toplanh :

Mezapotamya ve Filistin, 1ngiliz, Suriye ise Frans1z mandasmu girecek. Mr. Lloyd George, Ame­rikan Standart poLrnl !;i irkoLinin i�leri kan�tirmasm1 ve Frans1zlarm poLrolden ',;, 50 hisse istemelerinden ho�lanm1yor . . . . . .

Sayfa No: 20 Aym toplanti:

Belge: 4

Wilson'un Turklerle yapllacak sulh anla�­mas1 konusundaki notasmm goru�ulmesi yaplldi.

Lloyd George, Amerika'nm 1stanbul, Trakya ve Ermenistan hakkmda bir i;ok soru sordugunu ai;1k­ladi. Amerikahlarm bu bolgelerde diger kuvvetlerden daha kotu durumda olmamas1 gerektigini anlatti.

Mr. Berthelot, Amerika Turklore sav� ilan etme­digine gore birinci derecede rol oynamaya kalkmas1 sai;mad1r.

Lloyd George ve Lord Curzon, biz Turk meselesi­ne i;ok f azla para sarf ettik bu bak1mdan Amerika' -dan once kendimizi du�unuruz, tezini savundular.

Turk delegesi sulh ii;in Paris'e 10 May1s 1920'ye

227

kadar gelmi� olmahd1r. Tiirklere sulh �artlanm zor­la kabul ettirmek i<;;in gerekirse onemli limanlar ah­nacak, ve askeri gosteriler yapllacaktir. Aynca Os­manh bor<;;larmm tahsili i<;;in bir komisyon kuruldu . . . .

Sayfa No: 3 1 Aym toplantl

Belge: 4'e ikinci ek

Amerikan notasma verilen cevap 1 - Sultamn tstanbul'dan <;;1kanlmasmm fayda­

h ve zararh yanlan vard1r. Bu konuyu <;;ok dikkatle incelemek gerekir. Her memleket <;;1karlan ol<;;iisiinde bu meseleyi inceleyip tehlikeyi ve sorumluluklan pay­la�maJ1d1r. Amerika da istedigi taktirde bu sorum­luluklan payla�maga <;;agnlmahd1r.

2 - Tiirkiye'nin giiney hududu Adana bolgesi i<;;in <;;ok onemli cografik, mahalli ve ekonomik faktor­ler vard1r. Biitiin bunlan <;;ok dikkatli incelemek ge­rekir.

3 - Miittefikler bogazlar komisyonunda Rusya'­nm da bulmas1 oncrinizi memnuniyetle kabul eder.

4 - Bogazlar vo scrbest. go<;;i!-1 hakkmda <;;ok dik­katli inccleme yupm1� durumdny1z. Tiirklerle yaplla­cak anla!jmnda ltuslara dam!jmuk <;;ok huyatidir.

5 - 1stanbul'un d1�mda kalan Trakya konusun­da Yunan Kralmm Amerika'yla konu�tugu anl�1h­yor. Ancak Edirne ve K1rkkilise'nin Bulgaristan'a ve­rilmesi dii�iinceniz hatahd1r. <;:iinkii orada Bulgar sa­y1s1 <;;ok azd1r.

6 - Turk hiikO.metinin Avrupah kuvvetleri bir­birine dii�iirmesi dii�iincenize gelince: Biz A vrupah kuvvetler ticari ve ekonomik konularda bir birimizle rekabet etmiyecegimizi kararla�tlrd1k.

7 - Miittefikler Amerika'nm Ermenistan hak­kmdaki biitiin arzulanm iyi kar�llar. Ermenistan'm

228

gelecekteki geli11mesi iGin teklif ettiginiz yerler ne ya­z1k Turk askerlerinin i11galinde bulunuyor. Muttefik­ler Ermenilerin butun arzulan ve kendi sempatileri <HGusunde olmasa bile, Ermeni potansiyelinin son hu­dudunda olan yerleri onlara vereceklerdir. Surmene, Ordu ve Karadeniz'de serbest bir liman Ermenilere ve­receklerdir. Aynca yeni devletin esenligi iGin Erzin­can bolgesi de askersiz hale getirilecektir.

e - Mezapotamya, Arabistan, Filistin ve adalar­da Turkiye'nin butun haklanndan vazgeGmesi gere­kir. Bu konuda Amerika'nm bizimle aym du11uncede oldugunu ogrendigimize GOk memnun olduk.

9 - 1zmir meselesi muttefiklerin kar11lla11tig1 en zor sorundur. Bu bolgenin Yunanhlara verilmesine bi­zi zorlayan Ge11itli nedenler oldu. Mamafi butun Bati Anadolu'nun hayati buraya bagh oldugundan bu GOk zor halledilecektir. 1zmir limanmdu Turklere bir hak tammak 11artiyle bu bolge Yunanhlara verilecektir.

10 - Yeni kurulacak Turk Devletiyle ekonomik anla11malan yoluna koymak gereklidir.

11 - Muttefik hukumetler Turk anla11masmda ayncahkh durumdad1r. Ancak Amerikan vatanda11-lan ve 11irketleri de korunacaktir.

Not 1 - Amerikahlarm bizim memleketlerimi­zin istifade ettikleri ustunluklerden istifade edecek­lerini sanm1yoruz.

2 - Kapitulasyonlar imzas1 olan memleketler le­hine geli11tirilecektir. Almanya'nm Gikarlanm du11un­muyoruz. Amerikahlar bundan yararlanabilir.

3 - 1mzas1 olan devletler her turlu masraflanm alacaklard1r.

4 - 1mzas1 olan devletler Turkleri yeni ekonomik 11artlan kabule zorhyabilirler

229

Sayfa No: 35 Belge: 5 19 Nisan 1920

Aym toplantI 1

Amerika'nm mudahalesi ustunde tartu�ma­lar yap1hyor. Bundan pek memnun degiller. $ayet Edirne'yi de Yunanhlar almaga kalkarsa i�ler bozu­labilir.

Italyan Nitti, Osmanhlarm en zengin yerleri Yu­nanhlara verilmeli, diyor. Turk borc;;larma ait mese­le goru�ulurken 190B'de Turk Hukumetme mali mu­�avirlik yapm1� olan Mr. Laurent c;;agnhp, Osmanh­lardan en iyi nasll para almabilecegini ogreniyorlar.

Sir Adam Block'a gore: Ancak muttefiklerin de­netiminde bir Turk maliyesi olabilir. Turk.ler hic;;bir zaman kendi maliyelerini organize edemezler. $ayet Turkler zenginle�irse biz de zenginle�iriz . . .

Belc;;ika da mali komisyonda yer almak istiyor. Kurdistan sorununa gelince:

Lord Curzon, bunun c;;ok onemli bir sorun oldu­gunu, istanbul'dan Bagdad'a kadar butun bolgelerde yaptlg1 incclemede Kurtleri temsil edecek hie;; bir kim­seye rashyumud1gm1, Sorif Pu�u'nm kondisini Kurt temsilcisi gibi gostonnosino rngmon bundun emin ol­mad1g1m, csasen Kurtlerin Turklerle beraber YR.'lama­ya ah�m1� oldugunu, Turklerle Kurtler'i birbirlerinden ay1rmamn c;;ok zor oldugunu, ancak ingiliz ve Fran­s1zlarm manda yoluyla bu i�i ba�arabileceklerini, Mu­sul'da ya�ayan Kurtlerin ingiliz mandasma girdigini soyledi

Sayfa No: 62 Belge: 6 20 Nisan 1 920

Aym toplanti 1

Amerika Ermenistan ic;;in 10 bin veya daha fazla insanla 4-5 milyon sterlin verebilir.

230

Lloyd George, biz Amerika'dan derhal gelip yar­d1m etmesini istemeliyiz. Aksi halde bizlerin Ermeni­leri koruyamad1g1m1zdan �ikayet etmemelidir. Boyle bir durumda Kanada'nm da yard1m yapacagma dair c;ok iyi kamtlanm var

Sayfa No: 93 Belge: 10 22 Nisan 1920

Aym toplantl 1 Tiirkiye'nin sm1rlar1 Erzurum Ermenilere

verilecektir, boylece biiyiik Ermeni Devleti teorisi ye­rine gelecektir. italyan Nitti, Erzurum'da 637 bih Tiirk, 8.500 Rum ve 135 bin Ermeni oldugunu soyledi. Tiirkler c;ogunlukta oldugu ic;in, bir yolunu bulup Tiirkleri oradan atmahy1z. Son zamanlarda Erzurum Milli hareketin mcrkezi olmu�tur

Sayfa No: 99 Belge: 10 Mr. Berthelot C Frans1z tomsilcisiJ Bol�evik­

lerle Mustafa Kemal birlo�orek Batum 'daki askerleri­mizi sarabilirler Sayf a No: 1 10 Belge: 1 1

Lloyd George, Ermenilerin boyle liizumsuz iimitler beslemege hie; haklan yok. Ermenilere kag1t iistiinde haklar vermenin ne anlam1 olabilir. Ameri­ka da Erzurum'u almak ic;in asker gondermeyecek belki biraz para tophyacakdir, hepsi o kadar.

Mr. Berthelot, Mustafa Kemal ve kuvvetleri rii�­vet vermek ya da ba�ka bir yoldan ortadan kaldmla­bilir, bu nedenle Erzurum konusunda acele etmemek gerekir, dedi

Sayfa No: 1 1 9 Belgea 1 1 23 Nisan 1920

Aym toplantl : Mr. Aharonian, Mustafa Kemal'in Ordusu

231

s1zm sand1g1mzdan .;:ok daha kii.;:iiktiir, ba�1bo� bir ordudur, bin ya da iki bin Kurt ya da koyliiden olu�­mu�tur. Niifus hakkmda haz1rlanan istatistikler ise yalandir. Ermenilerin istatistikleri Avrupa ayarmda olup bunlara gore Hristiyanlar .;:ogunluktad1r.

Mare�al Foch, Ermeni Devleti ba�1 bozuk ve dii­zensiz bir kurulu�tur, �imdiki Ermeni idareciler ise milli duygulan tahrik edilmi� sinirli ki�ilerdir. Gayet iyi te�kilath Tiirkler kar�1smda hi.; bir�ey yapmala­nna olanak yoktur. Tiirklerin en kuvvetli kalelerin­den biri olan Erzurum'u elde edemezler.

Sayf a No: 139 Beige: 13 Aym topla.nt1

Lloyd George, eger Erzurum'suz Ermenistan olacaksa bu hi.; bir zaman bir Ermenistan olam1ya­cakt1r anlamma gelir, dedi

Sayfa No: 141 Belge1 13'e ek Aym toplantl l ---Vok Gizli-

1ngiliz, Frans1z ve 1talyan Hiikumetleri sami­mi olarak Tiirkiye'nin geli�mosi ve dogal kaynakla­nm goli!)tirmosini arzu odorlor.

Bunun i.;:in Turk Hiikiimetinin Adliyesini, Mali­yesini, Jandarmas1m ve Polisini yeniden organize ede­ceklerdir. Azmhk gruplanmn her tiirlii haklan koru­nacakt1r. ilerde hiir bir Kurdistan kurulmas1 sagla­nacak, Giiney Anadolu'da italyan .;:1karlan, Dicle'nin bat1smda ingiliz .;:1karlan en etkin �ekilde koruna­cakt1r. Mersin, Tarsus, Adana demiryolu bu ii.; dev­letin idaresinde kalacakt1r. Yunanhlarm .;:1kan olan bolgeler Yunanhlara verilecektir. Tiirkiye'nin herhan­gi bir yerinde ozel .;:1kan olan biiyiik devletler o bol­gedeki azmhklan da idaresi altma alacakt1r

232

Sayf a No: 307 20 Haziran 1920

Lympne'de yap1lan ikinci toplantl

Beige: 26

Lloyd George, Mr_ Venizelos'un Yunan Ge­nerali Paraske¥opulos'tan ald1g1 �u haberi bildirdi: Yunan kuvvetleri Band1rma hatt1m kolayca gec;ebi­lir. Tiirklere kar�1 derhal harekete gec;meliyiz. Her gec;en gun aleyhimizedir . . .

Mare�al Foch, bu Yunan Generalinin iyi bir adam oldugunu soyliiyor. Yunanhlara harekete gec;meleri ic;in izin verelim. Amac1m1z Mustafa Kemal'e bir dar­be indirmek ve Mustafa Kemal'e, Adana'dan Fran­s1zlarm, izmit'ten ingilizlerin c;1km1yacag1m hatirlat­maktlr. Bizim bir i� yapacag1m1z1 anlasm. Bu teklife Frans1z delegesi raz1 oldu ve Yunanhlarm derhal iler­lemesi ic;in telgraf c;ekildi

Sayfa No: 313 Beige: 27 Aym toplantl 1

Lloyd George, Mr. Chamberlain'e t

Mustafa Kemal'e c;ok kuvvetli bir yumruk indi­relim, bu �artt1r, dedi.

Mr. millerand, �ayet becerebilirlerse Yunanhlar bunu yapacak, dedi.

Lloyd George, Mustafa Kemal'in ba�ans1 Arap­lara da s1c;rayabilir, bu nedenle mutlaka ezilmesi ge­rekir, dedi

Sayfa No: 346 21 Haziran 1920

Villa Belle'deki toplantl 1

Belge: 33

Lloyd George, Tiirkiye'deki son birkac; giin­liik geli�meler c;ok tehlikeli olmaya b�lad1, son za­manlara kadar bu hareket istanbul'u tehdit etmiyor-

233

du. Simdi izmit'te onemli say1da Mustafa Kemal kuv­veti var. Mustafa Kemal hemen hemen C::anakkale'ye ula�ti. C::ok buyuk bir Yunan birligini Bandirma'ya gonderip Mustafa Kemal'i arkadan c;;evirelim. . . Pa­ris'e gelmekte olan Turk delegesiyle goru�me yap­mamn hemen hemen anlam1 kalmam1�tir. istanbul'­daki kumandanlanm1zdan Mustafa Kemal'in ilerle­mesinden duyulan tela�1 bildiren telgraflar almakta­y1z.

Kont Sforza, Yunan kuvvetlerinin hie;; bir zaman Turkleri yenmesine imkan olmad1gm1 soyledi. . .

Lloyd George, belki Yunanhlarm c;;arp1�ma yete­negini buyuttuk ve Turklerinkini de kuc;;ulttuk, du­rum tehlikeli olabilir,

Frans1z delegesi, Turk sulh anla�mas1m geri b1-rakahm

Lord Curzon, Mustafa Kemal maalesef c;;ok kuv­vetli durumda dedi. . .

Lloyd George, Turklere bir milyon Ermeni oldu dedigim zaman cevaben iki milyon da Turk oldu di­yorlar Mamafi Turk Hukumoti Mustafa Kema.l'e kar­�1 onun ic;;in Dnmut Fori t.'o nnlu!jmuy1 imzulutabiliriz. Anlu�ma hie;; 1J i 1· nodonlo gori biruk1lmumuhdtr

Sayfa No: 443 7 Temmuz 1920

Villa Fraineuse'deki toplantl 1

Belge: 47

Turkiye'ye teklif edilen sulh anla�masma cevap ald1k. Sultan istanbul'dan at1hrsa butun islam dunyas1 ayaklanabilir, buna kar�1 istanbul HukO.meti yalmz bizim ic;;in degil butun dunya ic;;in tehlikeli olan Turk milli hareketini bastirmakta bize yard1mc1 ola­bilir.

234

Mr. Venizelos, Turkiye'de dogdugu ic;in Turkleri iyi bildigini soyledi. Turkleri ak1lland1racak en iyi yol Mustafa Kemal'i her cephede maghip etmektir, dedi. istanbul HukO.meti Mustafa Kemal'e kar�1 gibiyse de onun zaferiyle c;ok yakmdan ilgilidir . . .

Lord Curzon, Bogazlar Kom1syonuna ve Mali Ko­misyona birer Turk alabiliriz . . .

Yunan kuvvetleri ilerlemektedir, daha �imdiden Mustafa Kemal'in prestijini havaya uc;urmu�Jard1r . . .

Lloyd George, Yunan ordusunda lngiliz subay­lan vard1r ve bunlar Yunan ordulanm c;ok begeniyor­lar. . . 1B7B'de ingiltere ve Fransa Turkiye'yi kurtar­m1�lard1, A vrupa kuvvetleri Turkiye'yi mali bak1m­dan ayakLa tutmu�lard1r. Sava� ba�lar b�lamaz ka­pllan suratlm1za kupay1p sava�m iki yll uzamasma neden oldular, Turkloro h ie; bir !iOkildo merhamet ede­meyiz . . .

Mare�al Foc;h, Anmlol u'Lluki hurnkoti :mo bin ki ­�iyle durdurubiliriz . . .

Mr. Venizelos, imkam olsa 'l\.irkloro si lahta.n bu�­ka bir yol kullanabiliriz, fakat Turkler silahtan ba�­ka bir �eyden anlamazlar . . .

Sonuc; : Silahs1zland1nlm1� olan butiin Yunan bol­gelerinin derhal silahland1nhp Mare�al Foch'un em­rine verilmesi ic;in karar almd1 Sayfa No: 553 Belge: 62

1 1 Temmuz 1920 l 'inci ek

Turk Hukumetine verilen cevap : Turk HukO.­metinin mesaj1m dikkatle inceledik. Sava�m sorum­lulugu Turklerden c;ok muttefiklerinde oldugu kabul edilemez. Turk Hukumeti istiyerek butiin milletlerin ozgurluklerine kar�1 giri�ilen hilelere kan�m1� ve dik

tatorce arzulanm ar;1klam1�tlr. Tiirk HiikO.meti 150 yll­dan beri dostu olan devletleri aldatm1�tlr. . . 1914'te harbin ba�mda Tiirkler tarafs1z kahrlarsa dominyon­lanmn korunacag1 tarafmuzdan garanti edilmi�ti. Fa­kat Tiirkler bunu dinlemediler ve sava�a girerek insanhgm kay1plarma ve sefaletine neden oldular. Tiirkler uluslar aras1 su yollanm miittefiklerin yiizii­ne kap1yarak milyonlarca insamn oliimiine ve mil­yarlarca Sterlin'in kaybma neden olmu�lard1r. Diin­yada ozgiirliigiin yeniden kurulmas1 ir;in Tiirkiye'nin odeyecegi bed el r;ok fazlad1r . . .

Bulgaristan, Makedonya ve Ermenistan'da yap­tig1mz zuliim insanhk vicdamm titretmi�tir. 1 914 'te sozde isyan ettiler gerekr;esiyle 800 bin Ermeni evle­rinden atllm1� ve oldiiriilmii�tiir. Tiirklerden ba�ka irklar devlet haline getirilecektir. 1zmir ve Trakya Tiirklerin elinden almacak, Amerikan Cumhurb�ka­nmm karar verecegi sm1rlar ir;inde hiir bir Ermenis­tan kurulacaktlr. Bogazlara gelince, Tiirklerin uygar diinyaya bir daha ihanet etmemesi ir;in s1k1 tedbirler almacaktlr, bu sebeple Tiirkiye kiir;iik bir devlet ha­line gctirilecektir . . .

Mali kontrolloro gclinco, bu Tiirkiye'yo kar�1 de­gil bilakis lchinedir. Hiikumetinizi dii�tiigii batak­tan r;1karacak ve Turk halkmm emperyalist arzula­nm silecektir, onlan iyi idare edilen bir balk haline getirecektir.

Bogazlann ozerkligi garantisine gelince

1 - Sulhiin imzalanmasmdan iir; ay sonra biitiin askeri tesisler y1kllacaktlr. Marmara sahilleri de da­hil biitiin sahiller ve biitiin adalar silahs1z hale geti­rilecektir.

236

2 - Bogazlarda yapllacak silahs1zland1rma mas­raflan Ti.irkler ya da Yunanhlar tarafmdan verile­cektir.

3 - Adalarda mi.ittefik kuvvetler haricinde hii; bir asker bulunm1yacaktir.

Ti.irk jandarmalan bizim emrimiz altmda olacak-tir.

Ti.irk bori;larma gelince, bunlarm hepsi Ti.irkler tarafmdan odenecektir. Anla�ma Ti.irklere zengin top­raklar b1rakmaktad1r, hatta istanbul'u da merkez ola­rak b1rakmaktad1r. Eger bu anla�may1 imzalamazsa­mz Avrupa'dan kesin olarak atllacaks1mz . . . inceleme­niz ii;in 10 gun mi.iddet veriyoruz

Sayfa No: 771 Beige: 87 22 23 Aguslos 1920

ingiliz ve ita.lyan Bu!1bu.kunlarmm goriil)mesi Mr. Lloyd George, Sonyor GiolitLi'yi Ti.irklere

kar�1 daha fazla italyan askeri gondermesi ii;in ik­naya i;ah�1yor . . .

Mr. Lloyd George, istanbul'daki Tii.rklerin artlk o eski yumu�ak insanlar olmad.Iklanm ve istanbul'da barmmanm zorla�tig1m, soyli.iyor.

Senyor Giolitti, C::anakkale'yi bombard1man ede­rek Ti.irkleri yenebiliriz, demesi i.izerine:

Mr. Lloyd George, biz ingilizler C::anakkaleyi ke�­fettik, orada gemilerin hii; bir roli.i olmuyor, biz Ti.irk­lere hi.icum ettigimiz zaman orada i;ok ki.ii;i.ik bir kuvvetleri vard.I, �ayet siz ya da biz karadan asker gondermezsek C::anakkale Yunanhlara ya da Bol�evik­lere verilecektir, aynca 1talyanlarm madenlerini ko­ruyabilmeleri ii;in C::anakkaleyi mutlak elinde tutma­s1 gerekir. Mustafa Kemal ise hemen hemen bitmi�tir,

237

elinde hie; bir harp malzemesi yoktur. Ancak bi.iti.in bunlara ragmen Ti.irklerin bilinemiyecegini, soyledi . . .

Sayfa No: 844 Beige: 98 3 Arahk 1920

Lloyd George, Mustafa Kemal Yunanhlan izmir'den atabilir. Bu nedenle Yunanhlara her ti.irli.i yard1m1 yapmahy1z. Eger Yunanhlar izmir ve Trak­ya'y1 Ti.irklere geri vermek istiyorlarsa ona karu�ma­y1z. Mi.ittefikler Mustafa Kemal'e haber gonderseler o mutlaka bunu dinlemiyecektir . . . . . .

Sayf a No: 846 Belge: 98 Lloyd George, Bol�eviklerle Milliyetc;i Ti.irk­

ler arasmda bir c;1kar aynhg1 yaratmah. Ti.irk fikri Pan Turanizm'dir, yani Ti.irkistan'a geri gitmektir. iz­mir ve Trakya'ya bakmazlar. Bu yi.izden Bol�evikleri tehlikeli ve kendi di.i�manlan sayacaklard1r. Mustafa Kemal'in bi.iti.in ihtiras1 dogu'dadir, �imdi Ermenis­tan'1 zaptetti ve Bol�eviklerle aras1 ac;lldi. Ti.irkler bi­ze ihanet ettiler. C:anukkalede binlerce ' insumm1z ol­di.i, �imdi Ti.irklerin oli.imi.ino kim bulr nr

CiLT XII

Sayfa No: 375 Beige: 3 16 25 Mart 1920

Mr. Smart'tan CKonsolos) Lord Granville'e : Yunan Makedonyasmdaki ekonomik duru­

ma gore Selanik bizim olmahd1r. Yunanhlarm bura­daki idaresi gayet koti.idi.ir. Yunanhlara merhamet ederim fakat vatanda�lanmm Yunanhlar hakkmdaki on fikirlerine katllm1yorum, bu pe�in fikirler deger-

238

sizdir. Tiirklerin idaresi altmdayken yabanc1lar c;;ok iistiin durumdayd1lar ve bu iistiinliiklerini de Tiirkle­re kar�1. kotii bir yolda kulland1lar, �imdi biitiin bu iistiinliikleri kaybettiler. Yunanhlar her �eyi ken­dilerine almak istiyorlar. Aniden kazand1klan biiyiik topraklar gayet anormal durumlar yaratti. Eski Yu­nanistan'1 canlandirmak istiyorlar, fakat bunu ger­c;;ekle�tirecek idare adamlarmdan yoksunlar

Sayfa No: 378 Beige: 318 5 Nisan 1920

Yunanhlann Trakya ve Koria'y1 i�gali hakkmda Mr. Leeper'in notu 1

Sulh anla�imusina gore Yunanhlan Trakya­ya sokacag1m1za soz verdik. Bunu Tiirklcr toparlan­madan bir an onco yupmahy1z. Yunan Ordusu miit­tefik ordulanyla birlikto Trakya'yu girip bu hareke­tin r1.uttefikler tarafmdan istendigini Tiirklere ac;;1k­c;;a gostermeliyiz

Sayfa No: 406 Beige: 336 4 Haziran 1920

Lord Granville'den Lord Curzon'a : Amira! Kelly politik onemi c;;ok olan bir me­

saj gonderdi c;;ok dikkatli okumahs1mz. Dogu Akde­niz'in emniyeti ic;;in Yunanistan'a kiic;;iik fakat c;;ok k1ymetli bir donanma kurmahy1z.

Beige No: 336'ya ek -Gizlidir-Amiralligin Yunanistan ic;:in teklif ettigi gemiler:

2 hafif kruvazor, 6 destroyer, 2 H sm1f1 denizalt1, 2 maym taray1c1s1, aynca paravanlar, di�liler, devamh dalga, ielsiz setleri, torpidolar, yag yak1t piiskiirtiicii-

239

leri, motor yedekleri ve daha 3 milyon sterlin dege­rinde gemi malzemesi, 50 adet deniz tayyaresi. Yunan Hiikiimetine biitiin bunlarm verilme nedeni Tiirklerle yapllacak sulh anla�masmm gittikc;:e uzamas1 ve Yu­nan Hiikiimetinin her giin 3 milyon drahmi masraf yapmas1d1r

Sayfa No: 507 18 Kas1m 1820

Lord Derby'den Lord Curzon'a :

Belge: 434

Bol�eviklerden yard1m goren Kemalistlerin durumu gayet vahim sonuc;:lar dogurabilir

Sayf a No: 512 Belge: 438 19 Kas1m 1920

Sir E. Crowe'den Mr. Cambon'a : Yunanhlar Tiirklerle yapllacak sulh anla�­

masmdan c;:ok biiyiik yararlar istiyorlar. Ancak Tiirk­lerin hiicumu halinde Yunanhlara yard1m edecek mi­yiz, yoksa onlan tek ba�larma m1 b1rakacag1z?

Lord Curzon'un notu Bazllan bana Yunanhlar-la bozu� onlun Trakyu'dun vo lzmir'den at, Must.af'a Komul'lo dost ol, sulh anla�mas1m y1rt at ye­rine oldukc;:a kuvvetli bir Tiirkiye getirecek tatminkar bir anla�ma yap diyorlar. Fakat acaba �imdi bunu ya­pabilir miyiz? Artik c;:ok gee;:

Sayfa No: 514 Belge: 439 20 Kas1m 1920

Mr. Nicholsen'in Yunan durumu ha.klandaki no-tu :

Eger Yunan kuvvetleri tamamen harekete gec;:er ve sonuc;:da 1zmir'i kaybederlerse bu c;:okii� 1n­gilizlerin miithi� a�agllanmas1 olacaktir. Eger Tiirkler

240

Bogazlan ele gec;:rr1rse biz tstanbul'da c;:ok komik bir durumda kalacag1z. Aynca Tiirkler ve Bol�evikler bi­ze kar�1 ayaklanacak

Sayfa No: 529 25 Kasim 1920

Mr. Keogh'dan Lord Curzon'a :

Belge1 441

Di.in gece Mr. Venizelos'la konu�tum her ne pahasma olursa olsun Sevres Anlru)masmm uygulan­mas1m istiyor

Sayfa No: 550 20 Arahk 1920

Mr. Nicholsen'in notu :

Beige: 488

Simdi bi.iti.in gozler Ankara'da Mustafa Ke­mal i le Bol�eviklerin yaptig1 anla�maya dikilmi�tir. ttalyanlar Ti.irkiye'de h ie;: bir uskeri ve politik sorum­luluk almadan ticuri c;:1kurlar istiyorlur Ti.irkiye'yi bir as1rd1r Akdeniz'de mi.idafaa hatt1m1zm oni.i diye ka­bul ettik. Simdi Ti.irkiye c;:okmi.i�tiir. Cografi bak1m­dan Yunanistan'm yeri bizim amac1m1z bak1mmdan emsalsizdir. Politik bak1mdan kuvvetli oldugu vakit bizim ic;:in sulhi.i korur, zay1f oldugu zaman bu harp­te bizim ic;:in �ahane hizmetkard1r. Bu nedenle Sevres Anla�mas1 mutlaka uygulanmahd1r. Bu aptal ve batll inanc;:h irkm hayal ve arzular1 okadar sonsuzdur ki 1stanbul'u istemekte ve Kral Konstantin'in zamamn­da bunun olacagma inanmaktad1rlar

Sayf a No: 574 Belge: 518 15 Mart 1920

Mr. Wardrop'tan Lord Curzon'a 1

Majeste'nin Hi.iki.imeti Ti.irklerle Bol�evik.le-

F. 16 241

rin aras1m mutlak a<;:mahdir. Kafkasya'dan bildirildi­gine gore Tiirklerle Bol!1evikler arasmda bariz bir re­kabet vardir. Ve her iki tarafm halk1 da yorgundur . . .

Sayf a No: 575 Beige: 519 15 Mart 1920

Amiral Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a : Azerbeycan Hiikiimetiyle Turk Milliyet<;:ileri

temas halindedir. Azerbeycan'a silah vermiyelim

Sayfa No: 586 Beige: 531 6 Nisan 1920

Amiral Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a : " Dagistan'da durum ii<;:e ayrllm1!1tlr. Tiirk ta-

raftarlan, Bol!1evikler ve Milliyet<;:iler

Sayf a No: 589 1 1 Nisan 1920

Lord Curzon'dan Mr. Wardrop'a

Beige: 533

Bogos Nubur Pa!1a ve Mr. Ahoroniyan beni ziyaroto geldiler, kendilerlnl aptulca hareketlerinden dolay1 aznrlud1m. Tiirkl'ori oldiirmolori i<;:in verdigi­miz silahlarm Azorbeycanhlara kar!11 kullamlmasmm aptalhg1m anlatt1m. $ayet boyle diizensizlik edip kom­!1Ularma sald1nrlarsa Cemiyeti Akvam'm kendilerini tutm1yacag1m anlatt1m

Sayfa No: 590 Beige: 534 12 Nisan 1920

Lord Curzon'dan Sir F. de Robeck'e : -Gizlidir.­Ermenilerin kendilerini Tiirklere kar!11 miida­

f aa etmeleri i<;:in derhal Ba turn yoluyla silah gonde­rilecektir

242

Sayf a No: 590 29 Nisan 1920

Kumandan Luke'dan Lord Curzon'a :

Beige: 550

Ermenistan'a Turk - Bol�evik hucumu mum­kundur. Ancak Ta�naklarm Bol�eviklerle aras1 iyi­dir

Sayfa No: 629 Belge: 590 4 Temmuz 1 920

Amiral Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a Mr. Khatissian, istanbul'dan Paris'e gitti.

Majeste'nin Hukumetine Ermeniler adma derin min­net ve te�ekkurlerini bildirdi. 25.000 tufek ald1klanm aynca Ermeni Ordusunda 30.000 Rus yap1s1 tufegin ve bir milyon merminin bulundugunu, Yunan ilerleme­si b�laymca Ermenilerin de derhal saldir1ya ge«;:e­ceklerini bildirdi

Sayfa No: 635 1 Arahk 1 920

Albay Stoks'dan Lord Curzon'a ;

Beige: 602

Turkler Sankam1�'i, Kag1zman'1 aldllar, lg­d1r'a hucum ediyorlar. Ermeniler acele yard1m isti­yorlar

Sayf a No: 637 Beige: 605 e Ekim 1 920

Albay Stoks'dan Lord Curzon'a 1 -Vok Gizlidir.-Bol�evikler Ermeni hududuna y1gmak yap1-

yorlarm1�. bu Turk - Bol�evik plammn bir k1sm1 olacak. Bugun Fuat Bey ve Sait $amil ile goru�tum. CBuyuk $amil'in torunu) Kuzey Kafkasya'da anti Bol­�evik hareket i«;:in para istediler. Bana kahrsa Turk -Bol�evik plamna engel olacak her �eyi desteklemeli-

243

yiz. Fuat Bey anl�mam1zm cok gizli tutulmasm1 is­tedi

Sayfa No: 645 Beige: 615'e ek 6 Kas1m 1920

Akdeniz Donanmas1 Komutanhgmdan ; Tiirkler Kars'1 ald1lar, Tiirkleri dogu'da dur­

durmanm en iyi yolu Yunanhlan Eski�ehir'den An­kara'ya yollamaktlr

CiLT XIII

CBu cildin incelenmesi k1s1tlanm1�tlr. E.U.J Sayfa No: 1 Beige: 1

12 �ubat 1920 Amiral Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a :

Miittefiklere kar�1 olan Turk milli hareketi bir felaket halini ahyor, bu hareket dogu sorununu yeniden ortaya c1karabilir ve derhal durdurulmahd1r. Eger istanbul ve izmir'i Tiirklerin elinden almaga karar verdikso bana miisaade buyrun halk1 yati�tin­c1 beyanlarda bulunay1m. Fruns1z vo I Lalyun meslek­da�lanm da uym �okildo lellor cokiyorlur

Sayfa No: I Beige: 2 13 �ubat 1920

Amiral Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a : General Milne, Konya'dan yollad1g1 haberde

dini liderler halk1 heyecanlandmyor, diyor. Mara� ola­ymdan beri durumu tehlikeli gormege ba�lad1m

Sayfa No: 2 Beige: 3 16 �ubat 1920

Lord Curzon'dan, Amiral Sir F. de Robeck'e : Ac1kca Tiirkleri istanbul'dan atacag1m1z1 soy-

244

leyiniz. $ayet Anadolu'daki gruplanm1za dokunurlar­sa sulh �artlan daha da ag1r olacakt1r

Sayfa No: 2 Beige: 4 17 $ubat 1920

Amiral Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a Frans1zlarla aym dii�iincede olmay1 ister­

dim. Ancak Frans1zlar Tiirkleri tutar gibi goriiniiyor­lar. Mustafa Kemal bir bildiri yaymhyarak hallo �id­dete davet etti. Tiirkler Frans1zlan yapt1klan vah�et­lerden �ikayet ediyorlar

Sayfa No: 4 Belge: 5 Lord Curzon'dan, Amiral Sir F. de Robeck'e :

Yunan Ordusuna Tiirklere sald1rmas1 ic;in gerekli emir verildi

Sayfa No: 4 Belge: 6 23 $ubat 1920

Amira! Sir F. de Robeck'ten LorGl Curzon'a Anadolu'daki biitiin hareketler Mustafa Ke­

mal P�a tarafmdan milli hareketin parc;alan olarak diizenlenmektedir. Miittefiklere sald1ranlar yalmz dii­zenli askerler degil, aynca milliyetc;i c;eteler de var. Milliyetc;iler memleketlerine hic;de iyilik yapm1yorlar. kendi Sultanlarma ihanet ediyorlar. Halkm sulh ic;in­de ya�amasma engel olup miittefikleri k1zd1nyorlar. Damat Ferit milliyetc;ilere kar�1 asker gondermek is­tiyor . . . Bizim ald1g1m1z kararlara sayg1 gostermeyen tek balk Turk halk1d1r.

Konya gazetesine Mustafa Kemal P�a bir mek­tup yazd1, Akba� olay1m, Bahkesir'de miittefik nobet­c;ilerin tutuklanmasm1 milliyetc;i arkada�larmm zafe­ri olarak ilan etti. Milliyetc;i harekete hiicum eden iki Ermeni gazeteci oldiiriildii

245

S.ayfa No: e Beige: 7 24 $ubat 1920

Lord Curzon'dan Venizelos'a ; 1zmir bolgesinde Yunan kuvvetlerinin iler­

lemesi bizi memnun ediyor

Sayfa No: 9 Beige: 10 5 Mart 1920

Amiral Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a 1

Bii.tii.n mii.ttefik kumandanlar1 8.'lag1daki ko­nulan gorii.�ecegiz 1

1 - Adana bolgesinde durum kotii.ye gidiyor. 2 - Frans1zlarla milliyetr;iler arasmdaki olaylar­

dan 1stanbul'daki Tii.rkleri sorumlu tutmak kan�1k­hk r;1kartir.

3 - Adana bolgesinde CMersin) deniz gosterisi yapmak hir;bir fayda saglamaz.

Tii.rkiye'nin kar�1 koymas1 hristiyanlar ir;in teh­like yarat1yor. italyanlar ve Frans1zlar Tii.rklere karit1 bir tedbir alam1yorlar. 1stanbul'un i�galinde bii.yii.k fayda vurd1r

Snyfu Noa 10 Belge: 11 5 Mo.rt 1920

Lord Derby'den Lord Curzon'a -�ok gizli ve ozeldir.-

Frans1z D1�i�leri bakam vekiliyle gorii.�tii.m, 1stanbul'un i�galinden mii.thi� korkuyor, tii.m Tii.rki­ye'de kan�1khklar olur diyor. Bu konuda size bu gece yazacag1m. CSozii. ger;en mektup ar;1klanmam1�tir.)

Sayfa No: 1 1 Belge: 12 5 Mart 1920

Turk Hii.kfuneti istifa etti. Tevfik Pa�a'ya hii.-

246

kumet kurmas1 teklif edildi. Bu teklifi kabul etmedi. 1zzet Pa�a Milliyetr;iler'den olu�an bir hukumet kura­bilir. Frans1zlar en emin insan olarak Bahriye Bakam Salih Pa�a'y1 oneriyorlar

Sayfa No: 1 1 Beige, 13 5 Mart 1920

Lord Curzon'dan Frans1z Buyukelr;isine : Frans1z Hukumetinin muttefiklerden ayn

hareket etmege r;ah�1p Turk r;1karlarma yakm dav­rand1g1m, aynca Filistin'de Siyonist politikaya kar­�· r;1k1p Suriye'nin birle�mesi lehinde oldugunu gorii· yoruz. Ortak r;1karlanm1z1 du�unelim.

Ek : 1 - Frans1zlar Turk sulhu ile ilgili olarak �u­nu soyledi: Biz Turk - Frans1z dostlugunu unutmu­yoruz. Turkiye'nin en talihsiz oldugu �u gunde yar­d1m elimizi uzatmak istiyoruz, Fransa ananelerine ihanet etmiyecektir . . .

Bu propaganda Turklor'in gozunde Frans1z pres­tijini arttmp Jngiliz prestij ini du�urmektedir.

2 - Frans1z Devlet Reisi Pichone, Turk tahtmm varisine telgraf gondererek, Fransa ananelerini unut­may1p Turk r;1karlanm koruyacaktrr, dedi.

3 - 1stanbul'daki Frans1z kumandam lngiliz ku­mandamm kur;uk du�urmege r;ah�1yor.

4 - Frans1z kumandam, Peyam ve Sabah gaze­telerine demer; vererek muttefiklerin Frans1z goru�u­nu kabul ettigini ve Turklerin 1stanbul'da kalacaktm soyledi

Sayfa No: 14 Beige, 14 7 Mart 1920

Amiral Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a1 -<;ok acele'dir.-

Ba�bakan milliyetr;i hareketlere kar�1 r;are-

247

siz oldugunu soyledi. 1stikbal gittikr;e karanhk goru­m1yor. lstanbul'u derhal i�gal edip polis, jandarma, posta idaresi v.b. yerleri denetim altma almak lt\­z1m

Sayfa No: 17 Belge: 17 9 Ma.rt 1920

Amiral Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a; Bogazlann uluslararas1 bir hale getirilmesi

ve Tiirkiye'nin tamamen mali kontrol altma almma­sma raz1y1m. Fakat 1zmir'in ve Trakya'nm Yunanll­lara verilmesi beni ciddi �ekilde endi�elendiriyor. Bii­tiin bunlar on Asya'da r;ok fazla kanh olaylara neden olacaktir. Tiirkler Yunan idaresi altma ginnezler, ozellikle Yunanhlarm 1zmir'de yapt1klan kepazelik­lerden sonra. Mr. Venizelos Yunanhlarm kudretini bu yoldan ispat edemez, kendisi tam bir Yunanh bile de­gildir. 1ngiliz subaylan ve bizim adamlanm1z Tiirkle­ri oldiirmekte, Yunanhlarla i� birligi yap1yorlar. 1n­giliz halk1 bunu ogrendigi zaman rahats1z olacaktir. Biz Yunan r;1karlanm boyle korumaga devam ettik­r;e Tiirkler Boh7evikler'den silt\h alacaklardir ve On Asya ate� ir;inde kalacaktir. Bizim Tiirklere gosterdi­gimiz bu �iddet anla�1hr �ey degildir. Bizim iyi ismi­miz, �erefimiz ve Orta Dogu'daki biitiin r;1karlanm1z tehlikededir, bana inamruz

Sayfa No: 20 9 Mart 1920

Mr. Kerr'den Mr. Campbell'e i

Belge: 18

Venizelos, Tiirklere sulhu zorla k.abul ettir­mekte israr ediyor. Mustafa Kemal bir blOftiir, diyor. Tiirkler bir zamanlar Balkanlar'da ve Asya'da ulus-

248

lararas1 bir kuvvettiler ve �imdi kesinlikle ezilmeli­dirler. $ayet italya ve Fransa asker gondermekten korkuyorsa Yunanhlar ingilizlerle birlikte Tiirkleri ezebilir. Yunanhlar Afyon'a ilerler ve Turk Hiikiime­tinin sulhii imzalamas1m saglar

Sayfa No: 22 Belge: 20 12 Mart 1920

Lord Curzon'dan Mr. Lindsay'a <Washington) Adana'da iki Amerikan vatanda�1 oldiiriil­

dii, Frans1zlar Mara�·1 terk mecburiyetinde kald1lar. Frans1zlar Adana'ya CMersin) donanma yolladllar. Milliyeti;ilerin lideri sulh �artlanm i;ok ag1r buldu­gundan direniyor. Tiirklere izmir'i, Dogu Trakya'y1 ve Ermenistan'm bir k1smm1 b1rakarak Sultan'm mil­liyeti;ilerden kurtulmasm1 istiyelim mi? Amerikan HiikO.meti Tiirkiye'deki i;1karlan nedeni ile sorumlu­luklarm da bir boliimiine katllmahd1r. Biz bunu i;ok iyi kar�llanz

Sayfa No: 26 Belge: 23 15 Mart 1920

Tiirkiye'deki genel durum hakkmda Generallerin bildirisi -Gizli-

a - Politik durum Biitiin politik, kudret milliyeti;i liderdedir.

b - Moral durum : Halkm i;ogu sav�lardan yor­gundur. Bununla birlikte vatanlanm korumak ii;in miithi� bir �ekilde sava�acaklard1r.

c - Malzeme 1 - insan Biitiin ordu birlikleri milliyeti;ilerle

birle�mi�lerdir.

249

2 -- Malzcme Normal birlikler Ciyi silahh, iyi bosili ) 3 li ay dayanabilirler.

3 - Haberle�me : Telgraf tesisi fena degildir. Do­gu ile Bah arasmda haberle�me vard1r. Erzurum, Van, Karakilise ve Beyaz1t'ta 4 adet telsiz vard1r.

4 - Ula.'j1m Ankara demiryolu Tiirklerin dene­timindedir. Fakat yakmda malzeme s1kmtis1 i;ekecek­lerdir. Bunlarda Eregli komiirii ve odun yak1t olarak kullamlmaktad1r. Motorlu vas1talan hii; yoktur, at ve katlr i;ok az'd1r.

d - Askeri kontrol ve orgiitlenme Ankara, Si­vas ve Erzurum'da organize olmu� vaziyetteler. Kon­ya'y1 terk edersek oray1 da iist olarak kullanacaklar­d1r.

e - Milliyeti;i hareketlerin geni�lemesi izmir, Trakya ve Adana gibi Ermeni ve A vrupah askerlerin bask1 yaptig1 yerlerde ozellikle artmaktad1r.

f - Korru;u balk Araplar, aym dinden olan Tiirklere sempati gosteriyorlar, milliyeti;i hareket on­lara etki ediyor. Ancak Tiirklere yard1m edecekleri samlm1yor.

Ki.i11lcr 1 lki k1s1md1r. Turkleri tutanlar ve ingiliz, Frans1z etkisinde kalanlar.

Azarbeycan Tiirklere sempati duyuyorlar. Erme­niler, bunlarm ve Tatarlarm Tiirklerle birle�mesini onliiyorle.r.

II - Psikolojik ve duygusal durum a - 1stanbul'un Tiirklerin elinde kalmasm1 iste­

yen Miisliimanlarm dii�iincesini anlamak i;ok zor. Her­halde Hindistan, M1s1r, Arabistan, Afganistan, Meza­potamya, Suriye ve Azerbeycan'da iist sm1f1 olu�tu­ran Tiirkler propaganda yap1yor olmah. Siiphesiz yerel olaylarm nedeni, 1zmir'e Yunanhlarm i;1kma-

250

s1, Buyuk Errnenistan'm kurulmas1 du�uncesi ve Ada­na'ya Hristiyan askerlerinin sokulmas1 olayland1r.

b - Ozellikleri Turkler muthi� sava�«;:1d1r, ozel­likle memleket savunmasmda Ordudaki subaylar «;:ok iyi yeti�mi�lerdir ve iyi organize olmu�lard1r. Milli­yet«;:i «;:etelerin silahlan vard1r, cephaneleri azdir. Hi«;: ul�tirma ara«;:lan yoktur, buna ragmen inamlmaz bir hareket yetenekleri vard1r.

4 - Milliyet«;:ilerin yapabilecekleri hareketler Milliyet«;:i «;:eteler haberle�me olanaks1zhklan ve mad­di gu«;:luklere kar�m �ag1daki yerlere hucum ede­bilirler.

a - Trakya'daki Yunanhlara. b - istanbul'daki ayaklanmalar, izmir'deki Yu-

nanhlara hucum. c - Adana'daki Frans1zlara hucum. d - Ermenistan'a hucum. e - Mezapotamya'ya hucum. f - Gerilla metotlan uygulamasi.

5 - istanbul ve Trakya : a) Bati Trakya 9 Yunan bolugu, Xanthi'de 3500

silah. bl Gumulcune'de 3 batarya, 3500 silah ve 3 ba­

tarya, italyan bir kampani. cl Dogu Trakya Turklerde 2500 silah ve kaba bir

tahminle 30.000 silah «;:etecilerin elinde. Muttefikler : istanbul demiryolu ustunde bir Yu­

nan bataryas1, Edirne'de 2 Frans1z bataryas1, Edir­ne halkmm % 75 Turk olup silahlanabilirler.

istanbul bOlgesi Genel bir ayaklanma halin-de 20.000 kadar silah «;:1kartabilirler. Mutefikler kara­da 24.000 silah ve tum donanma.

251

6 - Aydm ilinde Yunanhlar Tiirkler 17.000

ki�iye sahip, fakat Anadolu demiryolu iistiinde 60.000

ki�i olabilecegi tahmin ediliyor. Yunanhlann 60.000

siingiisii var. Tiirklerin iistiin durumu a - Yunanhla.nn stratejik durumu iyi degil. b - Y unanlllarm i�gal s1rasmda kulland1g1 yon­

temler biitiin halk1 milliyeti;ilerle birle�tirdi, aynca Yunanhlarm moral durumu iyi degil.

Tiirklerin kar�1smda olan durumlar a - izmir bolgesinde i;ok fazla yerli Rum olmas1 . b - Yunan kuvvetlerinin iyi organize olmas1. c - Miittefikler tarafmdan her i;e�it yard1mm

yapllmas1. 7 - Adana Bolgesi: 7.000 milliyeti;i var, bir ayak­

lanmada 20.000 olabilir. Miittefikler ise 30.000 ki�i. 8 - Ermenistan: 18.500 milliyeti;i kuvvete kar�1

20.000 ki�ilik Ermeni ordusu ve 36 dag toplan, 80.000

tiifekleri var. 9 - Kuzey Mezapotamya: Tiirkler 2.400 ki�i. miit­

tefikler, bir Hint boliigii. 1 0 - Pasif Mukavomot vo Gorilla tehd i tleri : Za­

man Mustafa Kemal'in lehinedir. Yunanhlarm Ana­doluda sava�mas1, depolara hiicum, demiryolunu blo­ke etmek, Rus Ermeni sm1nm kontrol etmek, miitte­fiklerin karaya asker i;1kartmasma engel olmak, F1-rat'ta 1ngilizlere kar�1 Araplarla birle�mek ve Ada­na'da Frans1zlarla sava�. biitiin bunlara mani olmak istiyorsak tam te�ekkiillii ordular gondermemiz ge­reklidir.

KISIM II

1 ) Tiirklerle yapllacak sulh anla�mas1:

252

1 - Biitiin Avrupa Tiirkiye'si Yunanhlara veri­lecek.

2 - izmir Yunanhlara verilecek. 3 - Kiirdistanda Tiirklerin hi� bir haklan kal­

m1yacak.

5 - Trabzonla Erzincan arasmda 60 km'lik bir alan askersiz hale getirilecek. Biitiin bunlara ilave­ten Tiirkiye Mezapotamya, Suriye, Filistin ve Arabis­tan iistiindeki haklarmdan vaz ge�ecek.

2) Tiirkler bunlara ne yapabilir: a - Sulhii imzalamaz. b - Genel bir ayaklanma olur ve Anadolu'yla

Trakya'daki biitiin Hristiyanlan oldiiriirler. c - Tiirkler Avrupa'da Bulgarlarla birle�ip Yu­

nanhlara kar�1 harekete ge�erler. d - Asya'da Araplarla ve Bol�eviklerle birle�e­

bilirler. 3) Miittefiklerin ortak hareketi: a - Trakya'daki Hristiyanlan Frans1zlar koru­

yacaktir. b - Yunanhlar izmir' den Konya ve Eski�ehir' e

iler liyeceklerdir. c - Frans1zlar Adana'dan Mara� yoniinde iler­

liyeceklerdir. d - Aydm'da italyanlarm Tiirklere kar�1 ilerle­

mesi beklenemez. Yeteri kadar kuvvet saghyamad1lar. e - istanbul, bogazlar ve Karadeniz ingilizler

tarafmdan korunacaktir. f - Kiirdistanda durumdan emin olamay1z.

Kiirtler bile ne istediklerini bilmiyorlar. g - Ermenistan: Erzurum Tiirklerin en kuvvet­

li kalelerinden biridir, �ok biiyiik bir Turk topragmm Ermenilere verilmesine goz yumma.zlar. Ostelik Er-

253

meni ordu5unun c;;arpu�ma yetenegi c;;ok azd1r. Eger bu bo!goyi Ermenilere vermek i5tiyorsak mutlak 5i­luhlu mudaha!e etmemiz gerekir. Ambargo ve ticareti ke5mek Anadolu gibi fazla51yla kendi kendine yeten bir memleket ic;;in hie;; bir �ey ifade edemez. 1916'da Ru5lar iki mi5li kuvvetle bile bu bolgelerde ilerliye­mediler. Simdi bizim ilerlememiz ic;;in Turklerden c;;ok daha fazla kuvvetli olmam1z gerekir. Bu bolgeler bizi y1llarca ugra�tlnr.

4) 1ngiliz kaynaklan Ermeniler ic;;in gerekli a5keri malzemeyi nereden

bulacag1m1z1 56yliyemey1z. Bugunku lngiliz kuvvet­leri lngiliz imparatorluguna zorlukla yetmektedir.

5) Kar�1 koyma hareketlerinin birden patlama-51 durumu

Yunanhlar Anadolu demiryolunda ilerlemege ba�lar5a, Turkler Anadolu'da ya�ayan Hri5tiyanlan oldurebilirler. Ermeni ve Rumlarm da 5ilah51z Mu5-li.imanlan oldureceklerinden aym derecede eminiz. Bu olaylar bir kere ba�lad1m1 artlk durdurumay1z.

u l Dig or M u5li.imunluru otkisi Fi!islin, Mozaputamya ve Hindi5tan mu5li.iman­

lan Turklere imzalatilan bu c;;ok ag1r anla�may1 iyi kar�1lam1yacaklardir. Bu nedenle imzadan c;;ok evvel bunlan tehdit etmeliyiz.

7) Sonuc;; Muttefikler hazir olmadikla.n bir askeri durumla

kar�ll�abilirler. Sulh �artlan bu memlekete 5ulh ge­tirmiyecek kadar agirdir. !ngiliz 1mparatorlugu bir zamanlar Turk !mparatorlugunun olan butun bolge­leri elde etmi�tir. Ve tum 5orumluluklara haz1r olma-51 gerekir . . . . . .

254

Sayfa No: 38 Beige: 24 16 Mart 1920

Amiral Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a 16 Mart sabah1 istanbul i�gal edildi

1 - Saat 10 da muttefikler istanbul'u i�gal et­tiler.

2 - Askeri otoriteler her onlemi aldi. 3 - Harbiye ve deniz bakanhklan i�gal edildi.

Postahaneler, telefon ve telgraflar kontrol altma alm­d1. B�bakan buyuk bir hayrete du�tii. Sultan mutte­fiklerle c;:ah�maktan ho�land1g1m, ancak i�gale uzul­dugiinu bildirdi. C::e�itli tevkifler yaplld1, kar�1 koyan be� Turk askeri olduruldu. Bir de ingiliz oldu. Gene­ral Wilson, kar�1 koyan herkesin c;:ok �iddetli cezalan­d1nlacag1m bildiren bir beyanname yaymladi. Turk halk1 �imdilik iyi hareket ediyor . . . . . .

Sayfa No: 40 Beige: 25 17 Mart 1920

Amiral Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a Trakya'daki Turk birliklerinin kumandam

olan Albay Cafer Tayyar, istanbul'un i�gali uzerine 1 - Edirne'nin kontrolunu ustiine ald1gm1 ve is­

tanbul'un emrini dinlemiyecegni, 2 - Aym �ekilde izmit'i de kontrol ettigini, 3 - istanbul'a giden butiin telgraf hatlanm kes-

tigini bildirdi. Aynca General Milne'ye �u haberi gonderdi. 1 - Edirne iii sulhu kabul etmez, 2 - Kuvvet yollamaga kalk1hrsa kar�1 koyacagi, 3 - Bu ozgur ilde Hristiyanlarm hayatim koru-

may1 umit ettigini, 4 - Butiin kuvvetiyle kar�1 koymaya devam ede­

cegini, bildirdi. . . . . .

255

Sayfa No: 43 Belge: 27 18 Mart 1920

Amiral Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a Anadolu hareketinin nedeni Yunan i�gali ve

yaptig1 deh�et verici eylemlerdir. Aynca buyiik Er­menistan ve Rum Fontus devletlerinin kurulmas1 bu hareketin nedenidir.

Sayfa No: 44 Belge: 29 21 Mart 1920

Amiral Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a Muttefik komserinin yaymlad1g1 bildiri

Turk hukumeti 5,5 yll once birle�me ve ilerleme C!ttihat ve Terakki dernegi) komitesi tarafmdan har­be sokuldu. Ve sonra ate� kes s1rasmda memleketten kai;tllar. $imdi gene bu komite milliyeti;iler ad1 altm­da sulhe ve hukumete kar�1 koyuyor, yorgun Turk halkm1 sava�a siiriikluyor. Biz Osmanh kalplerine hu­zur vermek istiyoruz, milliyeti;iler bir tiirlu durmak bilmiyorlar. Eger, Allah saklasm Hristiyan katliam1 devam ederse sizi istanbul'dan atacag1z ve bu �ah1s­lan tovkif edecegiz, sultanm durumu tehlikeye gire-cek . . . . . .

Sayfa No: 47 Belge: 31 Lord Curzon'dan Amiral Sir F. de Robeck'e

istanbul'a yiyecek yolhyabilmemiz i;ok �up­helidir, Turkler istanbul hallum ai;hktan oldiirmek istiyorlarsa bize ne. Yalmz ingilizler ii;in nasll bir on-lem ala biliriz? . . . . . . Sayfa No: 47 Belge: 32

256

25' Mart 1920 Amiral Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a

Turklerle yapllacak sulh konu�masmm gene

geri biraklld1g1 haberini ald1m. Amerikan hukumeti onculuk yapmak istiyor. Wilson Tiirklerin istanbul'­dan atllmas1 i«;:in israr ediyor, bukadar �iddetli on­lemler silahh «;:atl�maya neden olur . . . . . .

Sayfa No: 49 Belge: 33 26 Mart 1920

Amira! Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a : Kurdistan Turkiye'den tamamen aynhp

ozerk olmahd.Ir. Ermenilerle Kurtlerin «;:1karlanm bag­da�tlrabiliriz. istanbul'daki Kurt Kulubu ba�kam Sa­id Abdul Kadir ve Paris'teki Kurt delegesi $erif Pa�a emrimizdedir . . . . . .

Sayfa No: 49 Belge: 34 29 Mart 1920

Amiral Sir F. de Robeck'tcn Lord Curzon'a Kurtlerin «;:ogu bir ba�kan Lurafmdan id<:ire

edilmek ister, buna ragmen $erif Pa�anm Kurtler us­tunde hi«;: bir etkisi yoktur. $erif Pa�a ustunde hi«;: va-kit kaybetmeyiniz . . . . . .

Sayfa No: 51 Belge: 36 30 Mart 1920

Amiral Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a Ba�bakandan Mustafa Kemal'i kotule¥en ve

onlarm hukO.metin emrine kar�1 gelen asiler olduk­lanm bildiren ve halkm hukumete bagh olmas1 ge-rektigini anlatan bir yaz1 ald1k . . . . . .

Sayfa No: 32 Beige: 37 30 Mart 1920

Amira! Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a $irridiki kabine mumkun oldugu kadar ye-

F. 17 257

rinde kalmaga ugr�1yor. Milli harekete kar!,11 olan­lar ise bunlari yer lerinden uzakla!,?tlrmaya c;ah!,j1yor­lar, ba!,jarir larsa

1 - Tevfik P�a ya da onun kadar onemsiz biri kabineyi kurabilir.

2 - Kabine milli harekete tam anlam1yla kar!,11 koyabilir, bu durumda Damat Ferit b�a gec;ecektir.

3 - 1stanbul'da hiikiimet olmazsa, bu bizim i!,?i­mize gelmez.

1stanbul'un i!,jgal 1,?0ku gec;mek iizeredir, Tiirkler harekete gec;tiler, Yunanhlarm ilerlemesi nefreti biis-biitiin arttirdi. Sulh biran once imzalanmahdir . . . . . .

Sayfa No1 54 Beige: 40 I Nisan 1920

Tiirklerle yap1lacak sulh anla!,jmas1 hakkmda ge­nerallerin toplantis1

1 - Sulh konferans1 biran once yapllmahdir. 2 - Tiirklerin katlanabilecekleri bir bari!,11 yeg­

leriz. 3 - Tiirklerin katlanacaklari sulh: 1zmir, Dogu

Trakya ve Doguda baz1 bolgeleri ic;ine ahr. 4 - Yunanhlar biiyiik bir ihtirasa sahip olduk­

lari halde genel durumda bir degi!,?iklik yapamazlar, ancak yerel etkileri olabilirler. Tiirkiye'nin c;ok uzak bolgelerinde olan Ermeniler ic;in hemen hemen hie; \imit yoktur.

6 - Tiirkiye'ye etkili bir blokaj koyrnamiza ola­nak yoktur.

7 - Yunan ordusunun Anadoluyu i!,?gali Tii.rkle­ri miithi!,? rahats1z etmekte ve bunu c;ok !,jeref siz bir askeri hareket saymaktadirlar. Ermenistan ic;in ya­pacagim1z hie; bir !,?BY yoktur, ancak silah yollanz.

258

B - Ermenistan'a samimi bir �ekilde kendi ken­dilerine yetmeleri onerildi. Adana'daki Ermeniler Frans1z himayesi altmdad1rlar.

9 - Bizler Yunan i;1karlarmdan i;ok tngiliz i;1-karlanm dii�iindiigiimiizden Yunan ihtiraslarma bir son verilmelidir. Aksi halde miittefikler biiyiik bir as­keri harekete haz1rlamp Tiirkiye'yi tamamen ortadan kald1rmaldnr lar.

10 - Tiirkiye ile derhal sulh imzalanmah aksi halde Tiirklerin bile tahayyiil edemiyecekleri kadar i;ok Hristiyan oldiliiiliir ve bu da tngiltere'nin presti-j inin s1fira indigini gosterir . . . . . .

Sayfa No: 57 Belge: 41 3 Nisan 1920

Lord Curzon'dan Amiral Sir F. de Robeck'e Mustafa Kental'e Ermeni hayatlarma kar�1

bir i;ok arkada�1mn rehine olarak elimizde oldugunu hat1rlatlnz . . . . . .

Sayfa No: 57 Belge: 42 3 Nisan 1920

Amiral Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a : Turk hiikiimeti istifa etti yeni b�bakan he­

niiz sei;ilmedi, Tevfik Pa�a yada Damat Ferit olabi­lir

Sayfa No: 60 Belge: 46 5 Nisan 1920

Mr. Lindsay'dan (Washington) Lord Curzon'a r

Amerikan senatosu Ermenistamn mandas1 i�ini gorii�tii. Be� yllda 757 milyon dolar verecekler, ilk ba�lang1i;ta 50.000 ki�ilik bir ordu yollanacak da­ha sonra 200.000 ki�iye i;1kacak. Amerikan kuvvet-

259

lerinin ba�ma General James G. Harbord getirilecek, aynca biitiin Tiirkiye'nin mandas1 i«;:in de gori.i�me-ler yapllmaktad1r . . . . . .

Sayfa No: 61 Belge: 48 1 1 Nisan 1920

Amiral Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a Damat Ferit 7 nisanda bana geldi, milli ha­

reketi bast1rmak i«;:in her «;:e�it moral bask1y1 kulla­nacag1m soyledi. Milli harekete kar�1 organize edilen Aznavur hiikiimetin elinde ilk silaht1r. Aznavur Ban­d1rma'y1 isgal etti. HiikO.met onu Bahkesir valisi tayin etti ve aynca ingilizlerden de yard1m istedi. Ben, mil­liyetcileri ezmek i«;:in yeni hiikO.mete her yard1m1 ya-pacag1m1 soyledim . . . . . .

Sayfa No: 62 Belge: 50 15 Nisan 1920

Amiral Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a HiikO.met milliyet«;:ileri lanetleyen bir bildi­

ri yaymlad1, milli harekete kar�1 bir seri Fetva ilan etti. Terciimelerini gonderiyorum. Diger taraftan Az­navur Band1rma'da ilerlemektedir

Sayfa No: 64 23 N isan 1920

Amiral Webb'den Lord Curzon'a

Belge: 54

Aznavur Gonen'de biiyiik bir yenilgiye ug­rad1, kendisini bir daha toparhyacag1m sanm1yo­rum . . . Cafer Tayyar istanbul'a gelmi�. Trakya'mn Yunan i�galine tahammiil edemiyecegini soyliiyor . . .

Sayfa No: 67 Belge: 58 30 Nisan 1920

Mustafa Kemal P�a'dan Lord Curzon'a BU.yuk Millet Meclisini Ankara'da a«;:t1klan-

260

na ve istanbul hiikO.metini tammad1klarma dair Frans1zca yazllm1� bir mektup'tur . . . . . .

Sayfa No: 70 Belge: 62 1 1 M�y1s 1920

Sir A. Geddes'ten Lord Curzon'a lWashingtonl Amerikan Devlet Bakam Tiirkiye'nin man-

das1m almaga pek hevesli goriiniiyorlar . . . . . .

Sayfa No: 71 Belge: 63 16 May1s 1920

Sir A. Geddes'ten Lord Curzon'a : Amerikan hiikiimeti, Ermenistamn Adana'­

da dahil korunmasm1 istiyor. Silah, cephane, Demir­yolu ve her tiirlii malzemeyi buraya sevk edecekler. Bo�alt1m Karedeniz limanlanna Amerikan bahriyesi tarafmdan ve Amerikan donanmasmm himayesinde yapllacak. Amerikan hiikiimeti resmen Ermeni man­das1m kabul etmiyorsa da sm1rlan her tiirlii garanti altma almaktad1r. Tiirklerin yapacag1 en ufak bir hareket Amerikahlar tarafmdan bastmlacakt1r. Ben bu hareketin daha c;ok bir ic; politika oldugunu sam-yorum . . . . . .

Sayfa No: 81 Belge: 76 4 Haziran 1920

Amiral Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a Mustafa Kemal ile Frans1zlar ate�kes ko­

nu�mas1 yap1yorlar, Frans1zlar Mustafa Kemal'e Ada-na'y1 istemediklerini soyliiyorlar . . . . . .

Sayfa No: 83 Belge: 79 10 Haziran 1920

Amira! Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a . . . izmit'te hiikO.mete sad1k askerler milliyetc;i-

261

lerle 1ngilizleri yiiz yiize birak1p c;:ekildiler. 1zmit'i terk edersek 1stanbul milliyetc;:ilerin eline dii�er . . . . . .

Sayfa No: 84 Beige: 80 10 Haziran 1920

Amira! Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a -Gizli Ba�bakan istikbaldeki Turk devleti ic;:in 1n­

giliz himayesini istedi, yeni yeti�ecek Prensin tama­men 1ngiliz dostu olarak yeti�tirilecegini soyledi . . . . . .

Sayfa No: 85 Beige: 81 13 Haziran 1920

Amira! Sir F, de Roberck'ten Lord Curzon'a Ba�bakan milli hareketi bastirmak ic;:;n 7 ila

50.000 aras1 bir kuvvet c;:1!:aracag1m soyledi. Biz bu­nu ancak sulh imzaland1ktan sonra kabul edebiliriz . . .

Sayfa No: 86 Belge1 84 16 Haziran 1920

Amira! Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a Biz, Tiirklerle sava�a ba�lad1k bu savruja de­

vam edecek miyiz? Yunanhlari derhal harekete ge­c;:irmek gerekir, bu �ekilde milliyetc;:ileri 1zmitten uzakla�tiririz . . .

Sayfa No: 87 Beige: 86 17 Haziran 1920

Amiral Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a : Miittefikler �unu anlamah ki: Hemen hemen

biitiin Tiirkler milliyetc;:idir. Bu hiikiimeti atip yerine milliyetc;:ileri getirelim. Mustafa Kemal'in askerleri Gebze'ye kadar geldi. Haydarpruja ve Oskiidar'1 Ke­malistlerin basmasmdan korkuyoruz . . . . . .

262

Sayfa No: 9 1 23 Nisan 1920

Lord Derby'den Lord Curzon'a :

Beige: 90

Frans1zlar izmit'i milliyetc;ilere kar�1 savun­maya karar verdiler, bunu milliyetc;ilerden c;ok kork-tuklarmdan yapacaklar . . . . . .

Sayfa No: 95 Beige: 94 26 Haziran 1 920

Amira! Sir F. de Robeck'ten Lord Curzon'a : - <;ok aceledir. -

Biz �imdi Tiirklerle sava� halindeyiz. Tiirk­lere yenilirsek biitiin etkimizi kaybedecegiz, Fransiz­lar birinci plana c;1kacak, Frans1zlar ate� kes ic;in Adana'da Mustafa Kemal'le tema.s halindeler . . . . . .

Sayfa Nos 96 27 Ha.zlran 1 920

Lord Derby'den Lord Curzon'a ,

Beige: 96

Tiirklere ka�1 birle�erek savqacak a.sker­ler 100.000 Yunan, 30.000 ingiliz, 16.000 Frans1z ve 2.000 1talyan'dir . . . . . .

Sayfa No: 96 10 Temmuz 1920

Lord Curzon'dan Sir Buchanon'a i

Ilelge: 96

italyanlar Mustafa Kemal ile temasa gec;ti­ler. Bu milliyetc;i lider ltalyan generaline �unlari soy­ledi: Harbin en f elaketli sonucu 1ngiltere'nin iistiin bir kuvvet haline gelmesidir. Ancak bu iistiinliik yan­h� anla�llmaktadi.r. Bugiin kudretinin en yiiksek nok­tasmda goriinen ingiltere dii�mege hazirdir, sallan­maktadir. Ve 1slamm gorevi onu yere sermektir. 1tal-

263

yanlar Almanya ile birlikte lngiltere'ye kar�1 Avrupa dengesini kurabilirler. Asya'mn her tarafmdaki ve M1sir'daki muslumanlar bu sonu getirmek ir;in r;ah�-mahdrrlar . . . . . .

Sayfa No: 101 Beige: 99 17 Temmuz 1920

Amiral Sir F. de Roberck'ten Lord Curzon'a : Ferit Pa�a bcni ziyaret etti. Turkiye'ye imza

ettirilmek istenen sulh �artlarmm bir alum fermam oldugunu soyledi. Halkm butun umidi 1slam dunya­smda ve Bol�eviklerdedir, Kemalistlerin Yunan iler­lemesine dayanmasma olanak yoktur. Koyluler r;ok yorgundur, Yunanhlar Ankara'ya, Sivas'a hatta Er­zurum'a kadar kar�1 koyma olmadan ilerleyecekler­dir. Bunun ir;in hir; bir r;are gormedigimden anla�ma­YI imzahyacag1m, dedi. . . . . .

Sayf a No: 103 Beige: 100 21 Temmuz 1920

Mr. Fitzmaurice'in Turk esirleri hakkmdaki notu: Buradaki esirlerin hepsi Kemalist milliyetci­

lerin yamndadir. Eger bunlan serbest birakirsak 1n­giltere'nin du�mam Kemalistlerin bir zaferi sayila-caktir . . . . . .

Sayfa No: 108 Belge: 103 28 Temmuz 1920

Amiral Sir F. de Roberck'ten Lord Curzon'a Kurt meselesi hakkmda sizin fikrinizi bili­

yorum, daha kesin bir karara varmamz ir;in bunu ya­ziyorum. Damat Ferit bana geldi, sulh anla�masma gore Kurtler ayn bir devlet olacaklardir, Kurt lider­leri Mustafa Kemal'i sevmezler r;unku o Bol�evikligi

264

getirmek istiyor. Siz Mustafa Kemal'den nefret edi­yorsunuz «;:iinkii o sizin yaptigrmz anla�may1 kabul etmiyor, o halde Kiirtleri Mustafa Kemal'e kar�1 bir­likte kullanahm, dedi. . . . . .

Sayf a No: 109 Belge1 105

20 Temmuz 1920 Sir G. Buchanon'dan Lord Curzon'a :

K1bns adas1 Yunanhlara verilirse Majeste­nin hiikiimetine her hizmeti yapmaga soz veriyor-lar . . . . . .

Sayfa No: 1 1 2 Beige: 108

Lord Grandville'den Lord Curzon'a Yunanhlarm Dogu Trakya'da siir'atle iler­

lemeleri, Edirne'nin almmas1 ve Albay Tayyar'm esir edilmesi burada korkun«;: �enliklere neden oluyor. Bir nev'i delilik buhram i«;:indeler. Biitiin gazeteler istan­bul'u Yunanistan i«;:in istiyor, Majeste'nin hiikiimeti en yiiksek prejtisini ya�1yor. Yunanhlar Trakya'da ve Anadolu'da ingiltere'nin sayesinde ilerlediklerini bi-liyorlar ve balk sokaklarda beni alk1�hyor . . . . . .

Sayfa No: 1 13 Beige: 1 10

1 Agustos 1920 Arniral Sir F. de Roberck'ten Lord Curzon'a

istanbul'da vaziyet kan�1k, herkez Ba�ba­kan'a hiicum ediyor. Sehiilislam ve Ticaret Bakam CGe«;:en yll Konya Valisiydi, Milliyet«;:ilerin ba� dii�­mam) ve Damat Ferit yerinde kalabilirse bize «;:ok faydah olabilir. Fakat balk «;:ok muhalefet gosterirse onlan tutmamn yaran yoktur . . . . . .

265

Sayfa No: 1 14 Beige: 1 1 1 1 Agustos 1920

Sir G. Bucha,non'da,n Lord Cun;on'a K1bns ancak ltalyanlann miisadesiyle Yu­

nanhlara verilebilir. Her halde 5 ile 25 sene arasmda plebisit yapllacak, K1bns'1 Yunanistan'a verebiliriz . . . . .

Sayf a No: 1 15 Beige: 1 12 3 Agustos 1920

Lord Cun;on'dan Sir G. Buchanon'a K1bns'1n Yunanistan'a verilmesi ltalya'mn

izni olmadan gerc;:ekle!jemez, yakm bir gelecekte bu gerc;:ekle!jecektir. Bundan iirkmesinler . . . . . .

Sayf a No: 122 12 Agustos 1920

Lord Curzon'dan Lord Granville'ye

Beige: 120

Yunanhlar divam harp tehdidiyle lzmir'de Yunan paras1 kullamyorlar. Sulh anla!jmasmm 77. inci maddesine ayk1n olan bu durumda israr etme-melerini Yunanhlara hatirlat1nz . . . . . .

Sayfa Noa 124 Belgea 122'ye ek 4 Agustos 1920

Kraliyet Adliyesinin tebligi 1

Mazlum Edip Bey, Abdullah lbrahim Hakk1 Bey, Tevfik Mehmet,

Cemal Efendi, Tevfik Ahmet

Beylerin sava!j kanunlarma gore idamlarma karar ve­rildi.

Sayfa No: 132 Beige: 130

266

28 Agustos 1920 Amiral Sir F. de Robeck'ten Lord Cun;on'a 1

Ba!jbakamn israrla para istemesi iizerine,

Frans1z, !ngiliz ve !talyan komserleri Tiirkiye'nin ma­li durumunu incelemeye bE!!iladllar. Tiirk memurlan maa� almazlarsa rahatsizhk ve kan�dchk c;;1kacaktir, buna izin veremeyiz . . .

Sayfa No: 153 Belge1 1 32

3 Eyliil 1 920 Lord Curzon'dan Sir G. Buchanon'a ve Amiral

Robeck'e l

Hiikiimetimiz baz1 c;;evrelerin arac1hk1yla Mustafa Kemal'le gorii�meler yapmaktadir. Mustafa Kemal tarafmdan gonderilen Suphi Bey'e �u �artlan ileri siirdiik:

1 - Mustafa Kemal Trakya'da hie;; bir hak talep etmiyecektir.

2 - Tiirklere !zmir'de bir k1s1m yer verilecektir. 3 -

0Yunan askorlori Tiirkiye'don c;;ekilecek ve yerlerine 1talyanlar getirilecektir.

4 - Mustafa Kemal !ngiliz teknik dam�manlan-m kabul edecektir.

5 - Bogazlar !ngiliz kontroliinde kalacaktlr. 6 - Damat Ferit istifa edecektir. 7 - Mustafa Kemal kuvvetlerini dag1tip silahla­

nm teslim edecektir. 8 - !ngilizler Yunanhlan desteklemekten vazge­

c;;ecektir. 9 - Mustafa Kemal M1sir, Hindistan, Mezapo­

tamya ve diger yerlerde yiiriitmekte oldugu !ngiliz aleyhtan propagandadan vazgec;;ecektir.

10 - Mustafa Kemal !talyan hiikiimetiyle aley­himize anla�maktan vazgec;;ecektir. . . Eger bunlar ka­bul edilmezse kendisiyle ba�ka yollardan anla�maga c;;ah�acag1z . . . . . .

207

Sayfa No: 146 Beige: 144'e ek 23 Eyliil 1920

Mr. Ryan'm Anadolu milli hareketi hakkmdaki no tu:

Tiirkler yapllan sulhii «;:ok sert ve «;:ok ada­letsiz buldular. istanbul hiikO.meti son derecede zay1f ve iflas etmi� durumdad1r. Milliyet«;:ilerde zay1f, Yu­nanhlar ise z1rhlar i«;:inde p1nl p1nl ve haz1r. Majeste­nin hiikiimeti hangi politikay1 izleyecegini bilmiyor. Frans1zlar iki kampa aynldllar, italyanlar politik ve ekonomik bak1mdan Tiirkiye'yi emmek istiyorlar. Kiirtlerin Tiirklerden aynlmalan «;:ok gii«;:. Boyle ol­makla beraber Majestenin hiikiimeti onlan Kemalist­lerle Bol�eviklere kar�1 kullanabilir. Anadolu'yu mil­liyet«;:ilere kar�1 cesaretlendirmeliyiz. Halkm milliyet­«;:ilerden b1tkm oldugu teorisini yaymahy1z. Ferit Pa�a Anadolu'ya bir grup gonderip halk1 kand1rmaga «;:a­h�acak . .

Sayfa No: 151 Beige: 147 1 Ekim 1920

Amiral Sir F.de Robeck'ten Lord Curzon'a -Gizli -

Ferit �ahsi emniyetinden, Sultamn emniye­tinden ve kendi adamlanmn hayatlarmm emniyetin­den korkmaktad1r. Eger milliyet«;:iler Tiirkiye'de ida­reyi ele ge«;:irirlerse kendisinin ve sultanm hayatmm himayemiz altmda oldugunu soylememe izin verir misiniz?

Sayfa No: 154 Beige: 150 4 Ekim 1920

Amiral Sir F.de Robeck'ten Lord Curzon'a C::ok gizli ve ozeldir. . . Ferid: Kendisi

268

istifa ederse yerine gelecek hiikO.met her �eye rag­men sulh anla�masm1 imzalam1yacak ve milliyetc;:ile­ri tutacak. Kendisi ise sultana etki eden tek insan ol­dugunu ve ingiliz dostlugunu kendisinin yaratt1gm1 soyliiyor.

Ferid'in istifas1 halinde onun ve Sultanm yurt d1-�ma �erefli bir �ekilde c;:1kmas1m saglamahy1z.

1 - istifas1 halinde Ferid'in memleketi terk et­mesine yard1m edebilirim,

2 - Sultan ve Ferit Tiirkiye'de kahrlarsa onlan korumak ic;:in her �eyi yapanm,

3 - Sultana tahtm1 terketmesinin memleketi ic;:in c;:ok kotii oldugunu bildirdim,

4 - Her�eye ragmen Sultan tahtm1 terkederse ona Tiirkiye'den c;:1kmas1 ic;:in gereken her yard1m1 yapanm.

Siz biitiin bunlarm aksini istiyorsamz o zaman b�ka . . . . . .

Sayfa No: 157 5 Ekim 1920

Venizelos'tan Lloyd George'a

Beige: 152

Tel . . . Turk hiikiimetinin Mustafa Kemal'i or­tadan kaldiram1yacagma kanaat getirdim. Sultan'm daha fazla asker gondermesi milliyetc;:ileri kuvvet­lendiriyor. Kemal'e kar�1 tedbir olarak:

1 - Biitiin Tiirkleri istanbul'dan atahm. 2 - Karadeniz'de Pontus Rum devletini kuraJ1m.

Bunlar islamiyete kar�1d1r . . . . . .

Sayfa No: 163 23 Ekim 1920

Lord Curzon'dan Lord Derby'e l

Beige: 1 61

Damat Ferit istifa etti, �imdi yeni ba�bakam ve sultan'1 elde etmeliyiz . . . . . .

21111

Sayfa No: 170 6 Kas1m 1920

Albay Stokos'tan Lord Curzon'a

Beige: 171

Tiirklerin Ermenistam ba�anyla i�gali Orta Dogu'nun i;ehresini degi�tirmi�tir. Tiirkler �imdi Azar­beycan'1 da kontrol etmek istiyeceklerdir ve bu du­rumda da Bol�eviklerle i;ati�malan kai;1mlmaz hale gelecektir. Biz bunlarm ikisine de dii�mamz fakat hii; biriyle sava�m1yacag1z. Bir firsat amnda biriyle bir­le�ip digerine kar�1 olahm. Eger Bol�eviklerle birlik olursak onlarm Doguya ve Giineye inmelerini onliye­biliriz, fakat probagandalan devam eder. Biz bu yol­dan endiistrimizin ihtiyac1 olan ham maddeleri ve pazarlan elde edebiliriz. Ancak Bol�evik rejimin uzun miiddet kalacagma giivenilemez ki.

Diger taraftan Tiirklerle Bol�eviklere kar�1 bir­le�irsek Yunanhlarm Tiirkiye aleyhine kullamlmas1 politikam1z1 terk etmeliyiz. Boyle hareket edersek is­lam diinyas1 bizim yamm1zda olur. Bu bizim Dogu imparatorlugumuzun devam1 ii;in hayati bir sorun­dur. islam devletlerin bize kar�1 birle�meleri korku­sunu ortadan kaldirmahy1z.

Sunniler ile $iiler arasmdaki z1thk biiyiiktiir, biz bu z1thg1 daha da geli�tirebiliriz. Mustafa Kemal ile Tiflis'ten temas kurabiliriz, emrinizi bekliyorum . . . . . .

Sayf a No: .l 74 Beige: 174 1 O Kas1m 1920

Amiral F.de Robeck'ten Lord Curzon'a: Kemalistler Ermenistan'1 aldllar bu bolge

bizler ii;in kaybolmu� say1hr. Batum'da da aym teh­likeye ugramak iizereyiz. Kemalist - Bol�evik ba�an­smdan sonra milliyeti;ller Sevres anl�masrm biisbii-

270

tiin kabul etmiyeceklerdir. Yunan ordusunu tam an­lam1yla harekete gec;:irmek laz1mdir. Bol�evikler Ke-malistlere yardrm ediyorlar . . . . . .

Sayfa No: 181 Belge: 179 22 Kas1m 1920

Sir H. Rumbold'dan Lord Curzon'a 1zmir'den gelen askeri raporlar iyi degildir.

Yunanhlar bile askeri disiplinleri olmad1g1m itiraf ediyorlar. Uc;:iincii birligin komutaru olan Kondylis Salihli'den komiir vagonlan altma saklanarak kac;:­m1�. oyle goriiliiyor ki Yunanhlar tek ba�lanna bu i�i yiiriitemiyecekler . . . . . .

Sayfa No: 183 Belge1 181 22 Kas1m 1920

Tiirkiye - Rusya ve Yunanistan'daki olaylar Turk lideri Kaz1m Karabekir Ermenistan'a

girdi. Kars'1 Sankan11�'1 vb, yerleri ald1, Tiirkler �im­ai Ermenileri yendiler ve Wrangel'i elemine ettiler. Venizelos'un politik hayatim mahvettiler. . . Tiirkler �imdi bir a vuc;: kudretli ve inatc;:1 macerac1 tarafmdan idare ediliyorlar. $imdi onlara teklif edecegimiz bii­tiin �artlan reddedeceklerdir. Milliyetc;:i ordular iki boliime aynlm1�. Dog� ordusunun b�ma Kaz1m Ka­rabekir ve Bat1 ordusunun ba�ma da Mustafa Kemal gec;:mi�. Mustafa Kemal'in ordusu Yunanhlarla c;:ar­p1�maga haz1rd1r ve hatta 1zmit'te 1ngilizleri bile teh­dit etmektedir. Aynca Adana'da 1ngilizlerle c;:arp1�­makta ve Cezir�'deki 1ngilizleri tehdit etmektedir. Erzurum iistiinde Ruslar ile Tiirklerin c;:arp1�mas1m saglamahy1z, Tiirkler Ruslarla olan anla�malanm bo­zarlarsa 1zmir'de, Kars'ta, ve hatta Trakya'da baz1

271

haklar tamyacag1m1z1 soyliyelim. Ti.irkiye bizlerle Ruslar arasmda tarafs1z bir bolge haline gelirse ingil­tere'nin M1s1r, Hindistan gibi dominyonlan rahats1z olacaklard1r . . . . . .

Sayfa No : 192 Beige: 1 85 26 Kas1m 1920

Sir H. Rumbold'dan Lord Curzon'a Kral Kostantinin bi.iti.in ordularm kumanda­

m olmas1 bekleniyor. General Nieder askerlerin mo­rallerinin iyi oldugunu soyledi. Fakat cephe c;;ok uzun diyor. Milliyetc;;iler ise Ali Fuat'm liderliginde yeni bir ordu kuruyorlar . . . . . .

Sayfa No: 193 Belge: 1 86 27 Kas1m 1920

Sir H. Rumbold'dan Lord Curzon'a Eger c;;ok �iddetle askeri harekete gec;;mez­

sek milliyetc;;iler i.isti.inli.igi.i ele gec;;irecekler, i.istelik, korkumuz halkm c;;ogunlugunu tatmin edici Bol�evik prensiplerin Ti.irkiye'ye s1zmas1dir. Biz kendimizi Bol­�evizme kar�1 islamm koruyucusu gibi gostenneliyiz. Mi.imki.in oldugu kadar Bol!?oviklerlo Mustafa Kemal'­in arasm1 ac;;mahy1z. Aynca �imdiye kadar Ruslan is­lam'm di.i�mam zanneden 1slam di.inyas1 yava� yava� uyamp gerc;;ek di.i�manlarmm ingiltere oldugunu an· lamaya ba�lad1. Hindistan'da dini liderler ve c;;ok et­kili bir �ah1s olan Gandi Ti.irklere imzalatilan ban� anla�masmm kar�1sma c;;1k1yor

Sayf a No: 201 12 Kas1m 1920

Lord Hardinge'den Lord Curzon'a

Beige: 194

Mustafa Kemal ile Bol�evikler anla�ma ya-

272

p1yorlar. Miittefikler acele olarak Mustafa Kemal'e Sevres anlWJmasmda bazi degi�iklikler teklif etmeli-dirler . . . . . .

Sayfa No: 208 Beige: 200 20 Aral1k 1920

Lord Hardinge'den Lord Curzon'a i Faysal Yunanhlarm Tiirklere kar�1 c;arp1�­

masm1 te�vik ediyor. Frans1zlar daha f azla c;arp1�a­mad1klanndan Adana'y1 bo�alt1p Suriye'nin kuzeyine c;ekiliyorlar . . . . . .

BAGIMSIZLIK DONEMi BELGELERi

<Bag1ms1zhk devri belgelerini gormeden once, Tiirk Kurtulu� saVWJl hakkmdaki inceledigimiz baz1 yazllardan ornekler vermegi faydah saymaktay1z E.U.l

Osmanhlar Birinci Diinya Sava�mdan son­ra Sevres anla�mas1ru imzaladllar. Bu anla�ma yal­mz adaletsiz degil aym zamanda maskarahkti. Ozerk bir Ermenistan ve muhayyel bir Kurdistan kuruyor, Tiirkiye'nin ic; i�lerine kan�an komisyonlar olu�tu­ruluyordu. Mustafa Kemal bu �erefsizlige tahammill edemiyerek Tiirkleri ayaklandird1. Ruslardan maddi ve manevi destek saglayarak, Tiirklerden nefret eden ve Venizelos'a hayran olan Lloyd George'un Akde­niz'de sonunu hazirlam1� oldu. . . . . . <Britain and Russia on Historical assay, K.W.B. Middleton Hut­chinson Co. London s. 126)

10 Agustos l920'de Sevres anla�mas1m Tiirk­lere imzalatttlar. Bu anla�ma Tiirkiye'nin ekonomik hayat1m bogazhyarak tutma hakk1m miittefiklere ve-

F. 18 273

riyordu. Yabancllann uz� zamanlardan beri istif a­de ettikleri kapitulasyonlar daha da geni�letiliyor ve muttefikler aras1 bir komisyon Turk buti;;:esini ustiine ahyordu. Bu tam manas1yle bir Kartaca sulhu idi ve muttefikler butun bunlan Turklerin iyiligi ii;;:in yaptiklanm soyliiyorlard1. Amai;;:lan Turk kaynakla­nru geli�tirmek ve ona yard1m etmekti ( ! ) Turk mil­liyeti;;:ilerinin bunu kabule asla niyeti yoktu. Bu, 1919'da Mustafa Kemal onderliginde b�layan Turk reformlarma yol ai;;:ti. Turklerin bu dramatik uyam­�1 batih kuvvetleri paralize etti. CEmperyalizm ve milliyeti;;:ilik, Kirby Page)

1920 de Turkiye kurumlanm Batiltla�tir­ma yoluna girdi. Hatta bu konuda Turkiye birinci memlekettir denilebilir. Turk idaresindeki degi�iklik �a�1lacak kadar mukemmeldi. Sanayi hareketine 1930 y1lmda ba�lad1lar, ilk be� y1lhk plan 1934'te uygulan­d1. Cimento, demir, kagit ve i;;:elik fabrikalan bu ara­da kuruldu. 193B'de ikinci bir be� yllhk plan yapll­diysa da harp ba�lad1gmdan uygulanamad1. CTiirkish Village s. 9)

Mutarekeden beri Amerikah servet avcllan dunyanm her yerinde f aaliyettedirler. Bunlardan en onemlisi Chester isimli ve hukumeti;;:e de desteklenen bir firma dogal kaynaklan 10 milyann i;;:ok ustunde olan Turkiye'de haklar elde etmege i;;:ah�maktad1r. CEmperyalizm ve milliyeti;;:ilik s. 79)

Turkiye i�gale ugraymca Amerikan kapita­listleri de bu yagmadan hisse kapmak ii;;:in !stanbul'a doldular. CThe Rebirth of Turkey, Clair Price S. 125)

. . . . . . 1914 y1hnda pek az Amerikan vatand�1 Ttlr­kiye'ye ilgi duyabilecegimizi du�unebilirdi. 1920 de Amenkan Devlet Bakam Bainbridge Colby, Lord Cur­zon ba�kanhgmdaki 1ngiliz hukumetini uyararak

274

Amerikan halkmm Mezapotamya'ya ilgi duymakta oldugunu anlatti. Petrol meselesi �ok onemliydi ve Amerikanm �1karlan buradayd1. <Political Science Quarterly C. 39 S. 265, Mead Earle) .

BELGELERiN UCUNCU SERiSi

CiLT V

Sayfa No: 57 7 Nisan 1 939

Beige: 25

Lord Halifax'tan Sir Knatchbull Hugessen'e Ti.irk buyukel�isi davetim uzerine geldi. Ken­

disine Polonya D1�i�leri bakam ile olan goru�memizi bildirdim.

1 - Kendisi bizim Polonya hukumetine garanti verdigimizden �uphesiz haberdard1.

2 - Polonya ve Romanya'yla anla�tiktan sonra Turkiye ve Yunanistanla da anla�maga �ah�acag1m1-z1 bildirdim.

3 - Romanya konusunu tarti�tik ve bu konuda du�unce birligine varchk.

4 - Buyukel�i. verdigim bilgiye te�ekkiir etti. Turk hukumetinin Romanya buyukel�isi tarafmdan haberdar edildigini soyledi. Romenler Turk ve Yunan yard1mmdan �ok yararlanacaklanm soylemi�ler. Turk hukumeti de bir Balkan devleti olarak gorevini yapa­cagma soz vermi�.

6 - El�i. eger Turk d1�i�leri ile el�iniz goru�mek istiyorsa, Majestenin hukumetinin butiin politikasm1 tam olarak bilmeliyiz dedi. Kendisine bu konuda ga-ranti verdik . . . . . .

2W

Sayfa No: 74 10 Nisan 1939

B0KRE� Lord Halifax'tan Sir R. Hoare'a

Beige: 37

14 - Turk durumuna gelince: Bu c;ok onem­lidir, eger Bulgaristan Romanya'ya hucum ederse Tiirkler de Bulgaristan'a hucum edebilirler. Yunan­hlar c;ok zay1ftlr. Yugoslavlar teslim oldu. Turkiye Romanya'ya yard1m etmek ic;in bogazlardan gemile­rin ve malzemelerin gec;mesini saglayabilir

Sayfa No: 82 1 1 Nisan 1939

MOSKOVA Lord Halifax:'tan Sir W. Seeds'e

Beige: 42

4 - Bizim ic;in en onemli sorun Akdeniz ve Romanya bolgeleridir. Bu nedenle Turkiye'nin duru­m u c;ok onemlidir, biz Turk hukO.metiyle bu bolgeler­de meydana gelebilecek durumlar hakkmdn devamh temas halindeyiz.

5 - Buyukelc;iye Turk Rus pakti hakkmda bilgi sordum. Bu paktm bir sald1rmazhk paktl oldugunu, iki tarafa da bir zorunluk yuklemedigini ancak Turk hukumetiyle Rus hukumetinin arasmm c;ok iyi oldu­gunu, Turkiye'ye �u ya da bu taraftan bir sald1n olur­sa Rusya'nm kendilerine yard1m edecegini soyledi . . . . . .

Sayfa No: 91 12 Nisan 1939

Sir H. Hoare'dan Lord Halifax'a

Belge: 94

5 - D1�.i�leri bakam 1stanbul'u ziyaretten dondu, Turk d1�i�leri bakamyla olan konu�malanm

276

bana anlatti. Romanya'mn ingiltere ve Fransa tara­fmda.n desteklenmesine her iki devletin gorii� birli­ginde oldugunu soyledi.

6 - Ben bundan Turklerin Dogu Akdeniz'in ko­runmasmda derhal destek olacaklan anlamm1 Q1kart-tig1m1 soyledim . . . . . .

Sayfa No: 95 12 Nisa.n 1939

PARiS Lord Halifax'tan Sir E. Phipps'e

Beige: 48

3 - BuyukelQiye Romanya konusunda Tur­kiye'nin takmacag1 tavnn ne kadar buyuk onemi ola­cagm1 anlattim. Bu nedenle Turk hukumetine daha geni� bir �ekilde yanruj1yoruz. Turklere Akdenizde italya ve ingiltere'nin de dahil olacag1 bir savrujta Turk - ingiliz i� birliginin onemini anlatiyoruz.

4 - Romanya iQin Turklerin aktif i� birliginin onemi aQ1ktir. Bu nedenle Turk hukumetinin du�un­cesini tam olarak ogrenmeden bir aQ1klama yapm1-yacag1z . . . . . .

Sayfa No: 97 Beige: 50 12 Nisa.n 1939

VAR$0VA Lord Halifax'tan Sir H. Kennard'e

3 - Frans1z parleornntos�yla birlikte Yuna­nistan iQin bir aQ1klama yaptik. Turk hukumeti de bu konuda yumu�ak goriinuyor. Fakat kendilerine da­m�madan Turk durumu hakkmda fazla bir �ey soy­lemiyelim.

4 - Turkiye cografi baklmdan kilit noktadachr . .

Turklerden, Romanya'ya dogrudan dogruya yada do­layh bir sald1n olursa ne gibi bir tavir takmacakla­rm1 soruyoruz.

5 - Polonya, Hollanda, Yunanistan ve Romanya'­ya bir salchn olursa Turk huklimetinin ne yapacag1m en k1sa zamanda ogrenecegimizi umit ediyoruz.

Sayfa No: 108 13 _ Nisan 1 939

Lord Halif ax'tan Sir E. Phipps'e 1

Beige: 60

10 - Turk hukumetiyle Frans1z buyukelc;:i­sinin Ankara'daki son konu�masmda, Turk d1�i�leri bakam batih devletlerin Balkanlar ve Tiir.kiye hak­kmdaki tutumlan tam anlam1yle ac;:1klanmadlkc;:a, Turkiye'nin hie; bir �ey yapm1yacag1m soyledi. Ro­manya d1�i�leri bakam Turk d1�i�leri bakamndan Ro­manya bir sald1nya ugrarsa ne yapacaklanm sorma­s1 uzerine, eger Romanya Bulgaristan'm sald1nsma ugrarsa Turkiye'nin bir Balkan devleti olarak gore­vini yapacagm1, ancak Macaristan'm sald1nsma ug­rarsa, ingiltere ve Fransa durumlanm tam olarak ac;:1klamad1kc;:a Turkiye'de nas1l hareket edecegini soylemez, dedi.

Ek: Yunanistan sald1nya ugrarsa kuvvetler onu kurtaracaklardrr. Tiirkiye'nin de bu garantiye katil-d1g1m ogrenmekle c;:ok bahtiyanz . . . . . .

Sayfa No: 164 Beige: 1.24 10 Nisan 1 939

Sir Knatchbull Hugessen'den Lord Halifax'a 1

2 - Bir sav� halinde Tiirkiye'nin politika­smdan tamamen eminim ancak d1�i�leri bakanmm �u siradaki tutumu kolay anl�tl1r gibi degildir.

278

4 - Tilrk hukumetinin bugii.n sahip oldugu us­tunlUkler kom§ulan arasmda guveni arttmyor.

5 - Turklerle a<;1k�a. bir sava§ halinde kendile­riyle i§ birligi yapmak istedigimizi bildirelim. Size yazd1g1m gizli mektubumda Turklerin durumunu a�1klad1m. CBu mektup a�1klanmam1§tlr ancak ozet olarak, Turklerin sadece iyi niyetine gii.venmenin dog­ru olm1yacag1m bu sava§da herkesin Turkleri kendi yanlanna �ekmek i�in muthi§ bask1 yapacaklanm, ln­giltere Turkleri kendi yaruna �ekmese bile taraf siz kalmalanru saglamas1 geregini anlatan bir mektup­tur.)

Sayfa No: 167 Beige: 128

I I Nisan 1939 Lord Halifax'ten Sir Knatchbull Hugessen'e 1

5 - Turk - Yunan anla§masma gore Yuna­nistan sadece bir Balkan devletinin sald1nsma ug­rarsa Turkiye ona yard1m edecektir. Bir ltalyan teh­didinde de Turkiye Yunanistan'a yardun ederse Ma­jestenin hukumeti bundan �ok bahtiyar olacaktir.

7 - Eger pe�embeye kadar Tiirklerden uygun bir cevap ahrsak a§ag1daki bildiriyi yaymlaym CMa­jestenin hukumeti Turk hukumetine dam§arak bu ko­nuda birlikte hareket etmek karanru alm1§lardir)

Sayfa No: 178 Belgea 134

12 Nisan 1939 Sir E. Phipps'ten Lord Halif u'a 1

Frans1z hukllmeti buylikel�isi A.rac1hkt lie durumu Turk hukllmetine bildirdi. . . . . .

279

Sayfa No: 179 Beige: 1 38 12 Nisan 1939

Lord Halifax'tan Sir Knatchbull Hugessen'e 1

italya tehdit ettigi taktirde 1ngiliz hukumeti Turk hukumetine yard1ma hazirdir. Buna kar�1hk Turk hukumeti de bir italyan harbinde Majestenin hukumetine yard1m etmelidir. Majestenin hukumeti ic;in en onemli nokta Turk_ ;hukumetinin ortak savun­maya katllmas1dir. Turk d1�i�leri bakammn oniine durumu butiin ayrmtllan ile seriniz, Turk hukume­tinin du�uncesini almakta acele ediniz . . . . . .

Sayf a No: 189 Belge: 153 13 Nisan 1939

Sir Kna,tchbull Hugessen'den Lord Halifax'a D1�i�leri bakam ile goru�tiim. Yunanistan'm

toprak butiinliigune c;ok onem verdiklerini, anca.k Yunanistan'a bir sald1n halinde kararm B.M.M.'ne ait olacag1m soyledi. Guvenlik sorununda Turk hu­kumetinin de Majestenin hukumeti kadar hassas ol­dugunu bildirdi . . . . . .

Sayfa No1 190 Belge: 155 13 Nis.an 1939

Lord Halifax'tan Sir Knatchbull Hugessen'e 1 - Bizim nedenlerimizi iyi anlatm1�sm1z.

2 - Eger Tiirk ch�i�leri Romanya'ya garanti ve­rirse Turkiye Almanya'yla c;ati�ma riskini gaze ala­caktir.

3 - Eger biz Turkiye'ye Almanya'ya kar�1 ga­ranti verirsek, Turkiye'nin de bize aym garantiyi ver­mesini isteriz.

280

Sayfa No: 194 Belge: 157 14 Nisan 1939

Sir Knatchbull Hugessen'den Lord Halifax'a 1 - istediginiz uzerine Du�i�leri bakam ile

goru�tiim. 2 - Turk hukumeti durumumuzu tamamen anh­

yor, tekliflerimizi inceliyecekler. 3 - Turk hukumetini bu onemli konuda acele et­

tirmek istemedigimizi, ancak durumun ciddi oldugu­nu soyledim.

4 - Ekselans, cevaplarmda, prensip itibariyle Turk hiikumetinin bizimle aym du�uncede oldugunu bildirdi . . . . . .

Sayfa No: 1 1 9 Belge: 162 14 Nisan 1939

Lord Halif ax'tan Sir Knatchbull Hugessen'e Turk d1�i�leri bakanmm teklifini c;ok buyuk

bir memnuniyetle kar�llad1m. Bu teklifi derhal butiin kudretimle destekliyorum. Bana daha kesin, nas1l ve ne zaman bir oneride bulunmam gerektigini bildirse-niz memnun olacag1m . . . . . .

Sayfa, No: 219 Beige: 190 16 Nisan 1939

Sir Knatchbull Hugesstm'den Lord Halifax'a Turk cevab1m a�ag1daki bak1mlardan incele­

yiniz. 1 - D1�i�leri bakam halkm fikrine onem veriyor. 2 - SavWlta Turk hukumetiyle i� birligimizi c;ok

ac;1k gostermeliyiz, Turkler kesin gizlilik istiyorlar . . . . . .

Sayfa No: 228 Belge: 201 18 Nisan 1939

Sir V. Seeds'ten Lord Halifax'a 1

8 - ingiltere, Fransa, Rusya kar1-11hkh y 1 1 r

;.!II I

dim ii;in Turkiye'yle muzakere etmege mecburdur. Tiirk hukumeti sorumluluklarm1 sadece Balkanlarda tutmak isteyebilir . . . . . .

Sayfa No: 238 Belge: 215 19 Nisan 1939

Sir Knatchbull Hugessen'den Lord Halifax'a : Turk du�i�leri Almanlarm Polonya'ya sald1-

racaklan konusunda i;ok karamsar. Biz Turklerle i� birligi yapabilmek ii;in gerekli malzemeyi derhal gon-dermeliyiz . . . . . .

Sayfa No: 240 Belge: 219 19 Nisan 1939

Lord Halifax'tan Sir Knatchbull Hugessen'e 2 - 1ki devletin ortak i;1karlarm1n aym teh­

like kar�1smda birle�mesinden i;ok memnun olduk, ozellikle Turk hukumetinin Balkanlarda oymyacag1 rol i;ok onemlidir,

3 - Ozet olarak Turk notasmdan kendilerine a­i;1kca bir sald1n olmazsa taraf s1z kalacaklan anlam1-m i;1kartiyoruz.

4 - Ancak Almanlarm Balkanlara ve 1talyanla­rm Akdeniz'e uzanan sald1nlan kar�1smda Turkiye tarafs1zhgim koruyam1yacaktll'.

Sayf a No: 208 Beige: 247 21 Nisan 1939

Lord Halifax'tan Sir E. Phepps'e 1

5 - Sovyet hukumeti batihlarla yaptig1 an-18..'1maya Turkleri de katmak isterse bizler ii;in olum­ludur. Biz nasll olsa Tiirklerle bu konulan konu�uyo­ruz.

282

9 - Turkiye ve Polonya kilit noktalardadir. Tur­kiye konusunda Ruslar ic;in hie; bir guc;luk yoktur. Turk hukumeti ortak savunma konusunda Rus'larla i� birligi yapmaga her zaman hazirdir . . . . . .

Sayf a No: 228 Belge: 271 23 Nisan 1939

Sir Knatchbull Hugessen'den Lord HaJif ax'a Turk hukillneti gecikmenin nedenini ana

prensipleri B.M.M. nin de onaymdan gec;irmekten ileri geldigini soyledi. 1ki memleket arasmda bir anlWlma-ya va.nhrsa bunu derhal ac;1khyacaklar . . . . . .

Sayfa, No: 293 Belge: 276 24 Nisan 1939

Lord Halifax'tan Sir Knatchbull Hugessen'e Sovyet hukumeti batihlarla yaptig1 anla�ma­

y1 ac;1klad1. Bu anla�maya Turkleri de katmak ister­lerse bizler ic;in daha iyi. 1talya ile Yugoslavya ara­smda yapllan a.nlWlmanm metnini Turklere rahatc;a verebiliriz . . .

Sayfa No: 295 Beige: 278 23 - 26 Nisan 1939

Romanya D��leri Bakarurun ziyareti h�da konu�ma :.

Mr. Gafeneu'nun Turk, Alman ve Polonya hukumetleriyle yapt1g1 konu�malan Lord Halifa.x'a tekrarlach. Ve bunlann gizli kalmasrm rica etti. Tiirk ch�i�leri bakan1 ile yaptig1 konu�ma: Turk hukwneti­nin kesin yard1m1 olup olm1yacagrm anlamak ic;in 1s­tanbul'a gitti, sozlu ve yaz1h anla�malara va.rdllar. Bu anlWlmalann hepsi Londta'daki elc;ilerine de bildi-

rildi. Romanya du�i�leri bakam tngiliz ve Frans1z hu­klilnetleriyle olan goru�melerini Turk d1�i�lerine an­latt1, buna kar�1hk Bulgar hukumetiyle Turk huku­metleri arasmdaki goru�meler hakkmda bilgi ald1. Konu�malar 7 noktada topland1:

I - Turk ve Romanya hukumetleri Balkanlarda sulhu korumak ic;in her �eyi yapacaklar. Kulturel eko­nomik vb.

2 - Her iki devlette ban�c1 bir politika izleye­cek ve buyuk devletlerin garantisini isteyecekler.

3 - Her iki devlet her �art altmda birbirlerine kar�1 olm1yacaklar.

4 - Balkan paktm1 en geni� anlam1yla yorum­layacaklar.

5 - Turkiye, Romanya sald1riya ugrarsa fayda­h ve dostc;a bir tarafs1zhk ic;inde kalacak. Ve bogaz­lardan Romanya'ya yardm:1 gitmesine izin verecek.

6 - Turkiye ve Romanya ortak savunma ic;in her turlu askeri yard1m1 saglayacaklar.

7 - Turkiye ve Romanya buyiik devletlerden ge-len teklifleri birbirlerine bildirecekler . . . . . .

ingiltere ve Turkiye arasmdaki goru�meler Lord Halifax Gafencu'ya Turk hukumetiyle olan

konu�masm1 anlatti. Balkan birliginde Turk hukume­tinin rolu c;ok onemlidir, 1ngiliz hukumeti Turklerin durumunu tam olarak bilmek ister, bu konuda Turk hukumetinden cevap beklenmektedir. Turklerin bo­gazlarda takmacaklari tavir en onemli noktalardan biridir . . . . . .

Sayf a No: 321 23 - 26 Nisan 1939

Ayru ziyaret uc;uncu toplantI 1

Beige: 285

Turk hukumeti Mr. Gafencu'ya Turkiye'nin

284

Romanya ii;in oldugu kadar 1ngiltere ii;in de i;ok onemli oldugunu bildirdi. Alman hukumetinin Turk­ler ustiine her tiirlii bask1y1 yapmaga i;ah�ttldanm soyledi. Bunun ii;in diger kuvvetler Ankara'da diplo­matik faaliyetlerini arttirmahdirlar, dedi. Ku�kusuz Turkler du�uncelerini kolayhkla degi�tiren karars1z insanlar degildirler. Ancak kuvvetlerin Turkiye'yi s1k s1k ziyaret ederek ilgilerini gostermeleri gerekir. Tur­kiyenin hii; degilse faydah bir tarafs1zhk ii;inde kal­masm1 saglamahy1z.

Sayfa No: 334 Belge1 286 26 Nisan J939

Sir Knatchbull Hugessen'den Lord Halif ax'a Turk d1�i�leri cevab1m dun gece verdi:

1 - italya'nm da dahil olacag1 bir sava� Turk ingiliz i� birligine neden olur.

2 - Mihver kuvvetlorinin Balkanlara yayllun saldms1 ingiliz i�birligino neden olur.

3 - Turk Sovyet anla�mas1 Turk lngiliz an­la�mas1yla aym ruhu ta�1maktadir.

4 - Turkiye ve ingiltere Bulgaristan ve Roman­ya'mn i;ati�masma engel olmaga i;ah�acaklardir.

5 - Turkiye'nin ekonomik 1;1karlan ve bogazla­rm savunmasmm buyuk onemi nedeniyle, ingiltere Turkiye'ye ekonomik, parasal ve askeri yard1m yap­mahdrr.

6 - Yukardaki maddeler hii; bir gizli madde ii;er­meden ai;1klanm1�tir.

Sayfa No: 354 Belge: 302 28 Nisan J939

Sir Knatchbull Hugessen'den Lord Halif ax'a 1

Herr Von Papen buraya geldi. 6 - Almanlarm Turkleri sevdigini vo A lmnn

ya'mn hie; bir dostunun 1talya da dahil Turkiye'ye sal­d1rmayacag1m soyledi .

7 - Turk du�i�leri bakam Herr Von Papen'e Tur­kiye'nin bir dosta bu �ekilde bagh olam1yacag1m bil­dirdi ve eger Almanlarl� dost olmazsak italyanlar bize sald1nr m1 demek istiyorsunuz, dedi. Von Pa­pen ozur diledi ve yanh� anla�lld1, dedi.

8 - D1�i�leri bakam, Turkler 1talyanlardan korkmaz, onlardan ustun taraf1m1z, onlar 1talyan biz Turkuz, dedi.

9 - Von Papen Herr Hitlerin Turk ingiliz ve Rus anla�masmdan rahats1zhk duydugunu belirtti .

10 - D1�i�leri bakam sulhu korumak istedikle­rini ancak Romanya'ya verilen ultimatomla Arna­vutlugun i�galinden uzuntu duyduklanm bildirdi .

1 1 - Alman buyukelc;isi, Senyor Mussolini'nin Turkiye hakkmda bir dostluk bildirisi yaymhyaca­gmdan bahsetmesi uzerine, Turk d1�i�leri bakam bu Turkiye'yi c;ok uzer cevab1m verdi.

12 - 1talyanlar adalarda y1gmak yaptikc;a ve Arnavutluk i�gal altmda kald1kc;a Turkiye tatmin olmaz, dendi. . . . . .

Sa,yfa No: 364 Belge: 310 29 Nisan 1939

Lord Halif a.x'tan Sir Knatchbull Hugessen'e : 3 - Turk hukumeti Ruslarla ve Bulgarlarla

goru�meler yapmaktad1r. 4 - Turk hiikumeti Balkanlar kelimesinin yaru­

na Turkiye'nin giivenligi tehdit edildigi. zaman keli­mesini koydurmak istiyor.

5 - Turk hukumeti hakk1m1zda baz1 yanh� du­�uncelerin etkisinde olabilir, Va�ova'adn ald1g1m1z

286

telgraf1 c;ok gizli oldugunu soyliyerek d1!ji!jleri baka­mna gosteriniz.

6 - Turk hukumeti Majestenin hukumetinin pa­rasal guc;liikler ic;inde bulundugunu her halde biliyor-dur . . . . . .

Sayfa No: 380 Belge: 322 30 Nlsan 1939

Sir Knatchbull Hugessen'den Lord Halifax'a : A$ag1daki telgraf Sovyet elc;isinin telgraf1-

nm ozetidir. a - Potemkin, Tlirk - Sovyet politikasm1 armoni­

ze etmege c;ah!j1yor. Turk - Frans1z, Turk - !ngiliz gO­ru!jmelerinden haberdar.

d - Turk Sovyet goru!jmelerini Frans1z, !ngi­liz, Turk goru!jmeleriyle aym !jekilde yurutmege c;a­h$1yor.

e - Turk hukumeti Bulgarlardan !jupheleniyor . . .

Sayfa No: 433 Belge: 378 5 Mayis 1 939

Sir Knatchbull Hugessen'den Lord Halifax' a 1

Rus hukumeti, Turklerin Akdeniz ve Bal­kanlardaki tutumlanm c;ok iyi kar!jllad1. Turklerden, Almanya Romanya'ya sald1nrsa sa VWla girip girmi­yeceklerini sordu. Turkler, Bulgarlarm durumundan tamamen emin olmad1kc;a cevap veremeyiz dediler . . .

Sayfa No: 444 Belge: 389 8 May1s 1939

Sir Knatchbull Hugessen'den Lord Halifax' a : Romadaki Turk buyukelc;isi, kendileriy le c;ok

dost olduklarmdan bahseden Kont Ciano'ya sert ve

287

kesin cevap vermi$. Alman eli;:isi ise Almanlann Turklere garanti vermek ii;:in firsat arad1klanm soy­ledi . . . . . .

Sayf a No: 452 6 May1s 1 939

Sir. A. Cadogan'm notu:

Beige: 400

- Bugunlerde Ankarada olan general Weygand, General ismet inonu ile i;:ok onemli bir goru$me yap­ti. General inonu, Ruslarm harpte mutlak yer alma­lan gerektigini aksi halde savWltan sonra hii;: doku­nulmam1$ bir Rus ordusunun i;:ok tehlikeli olacagm-dan bahsetmi$ . . . . . .

Sayfa No: 459 7 May1s 1 939

Lord Halifax'tan Sir E. Phipps'e :

Beige: 405

. . . . . . 2 - Turk hukumetinin Akdenizdeki tutumu halen tart1$ma konusu. Turklerin gayet ciddi itiraz­lan var. Bu konuda bask1 yapmak aklls1zhk olur.

5 - Majestenin hukumetiyle Turk hukumeti an­la$maya vard1ktan sonra Fransa'da Turklerle benzer bir anla$ma yapabilir . . . . . .

Sayfa No: 465 Belge: 475 Sir Knatchbull Hugessen'den Lord Halifax'a :

2 - Turk d1$i$leri bakam Hatay konusunda benimle goru$tii. Turk hukumeti Frans1zlara i;:ok k1z­gm. Fransa Turk hukumetiyle oynad1 ve bizi kandir­d1, bundan boyle Frans1zlarm yapacagi hii;: bir tekli­fe inanamay1z, diyorlar.

3 - Frans1z hukumeti Hatayda baz1 koyleri elin-

288

de tutmak istiyor, garanti almadan kuvvetlerini c;ek­mek istemiyor

4 - Du�i�leri bakam, biz Turkiyenin butiin kuv­vetleriyle bati ic;in i� birligine hazirlamrken Fransa'­nm bir kac; koy ic;in pazarhk etmesine c;ok k1zd1kla­nm anla tti. .

6 - Turk-Frans1z ili�kilerinde bu en korkunc; et­kiyi yapacaktir, dedi.

Sayfa No: 5 18 Belge: 478 1 1 May1s 1 939

Sir Knatchbull Huggessen'den Lord Halif ax'a : Turk hukumeti Hatay konusunda kesin bir

sonuc; almadan Turk Frans1z anla�masm1 yapmayi reddetti. . . . . .

Sayf a No: 526 Belge: 490 1 1 May1s 1939

Sir E. Phipps'ten Lord Halif ax'a :

D1�i�leri bakam gen el sekreteri bana telef on ederek Turk hiikumetini tatmin edecek emirleri bu­yuk elc;ilerine verdiklerini soyledi . . . . . .

Sayf a No1 533 12 May1s 1939

Sir E. Phipps'ten Lord Halif ax'a :

Belge: 498

Frans1z buyukelc;isine telefon ederek duru­mu sordum. Mr. Bonnet umitsiz gorunuyor. Turkler kendi tekliflerinden ba�ka hie; bir �ey dinlemiyorlar, diyor. Oysa Fransa Hatay'daki Ermenilerin korunma-smda israr ediyor . . . . . .

F. 1 9 289

Sayf a No: 537 Beige: 508 12 May1s 1939

Sir Knatchbull Hugessen'den Lord Halif ax'a : Turk bWlbakam Refik Saydam B.M.M. de

yaptig1 bir konu�mada: Turk d1� politikasmm �imdi­ye kadar taraf s1zhk ustiine dayand1g1m, ancak Akde­niz ve Balkanlarda bir sald1n olursa Turkiyenin ken­cli c;1karlanm korumak ic;in 1ngiltereyle bir sulh ve giiven anla�mas1 yaptigm1, buna benzer bir anla�ma­nm da Fransayla yaplld1g1m, Rusyayla ili�kilerin iyi yurudugunu ve Balkanlarla aslmda iyi olan ili�kilerin devam ettigini, soyledi. . . . . .

Sayf a No: 574 Beige: 538 17 MayIS 1939

Sir Knatchbull Hugessen'den Lord Halifa.x'a : 2 - Von Papen, Turkiyenin 1ngiltereyle cid­

di bir anlWlmaya girmemesini tavsiye etti. 3 - Von Papen'in ricalan tehdit anlamm1 alma­

ga bWllad1, Almanya Turk mallarm1 almazsa haliniz ne olur dedi. Turk d1�i�leri bakam da cevaben Alman­ya mallanm bize yuksek fiyatla satiyor. Siz bizden almazsamz biz de sizden almay1z, �ahane bir pazar kaybedersiniz, dedi.

4 - Almanlar 1talyanlan Turkiyeye saldirtmaga c;ah�1yor.

5 - Almanya Turk 1ngiliz anlWlmas1m ihmh kar�llayacaga benzer.

8 - Alman buyuk elc;isi ticaret anla�mas1 ic;in Berlin'e Numan Menemenci oglunu gondertmege c;a­h�1yor. Oysa Tiirk hukumeti butiin politik goru�me­leri yasaklad1g1 bir ticaret uzmamm Almanyaya gon­derdi. . . . . .

290

Sayfa No: 592 Beige: 5'51 1 8 Ma.yIS 1939

Sir Knatchbull Hugessen'den Lord Halifax'a : 1 - Turk d1$i$leri bakam Sarac;oglu beni ay­

dmlatacak kadar nazikti. 2 - Von Papen burada iyi kar!jllanmadi. Bu ada­

ma burada kimse inanm1yor.

7 - Von Papen'in Turkiye'den ah$ veri$i kesmek !jantajma kar!j1hk Almanlarm bundan daha ziyanh c;1-kacag1 habrlatild1.

8 - Sarac;oglu, Von Papen'e Wilhelm II nin 1911 yllmda kendisini Musliimanlarm koruyucu oldugunu ilan ettigi bir sirada italyanlarm bizden yer kaptik­lanm, durumun bugun de aym oldugunu, soyledi. . . . . .

Sayfa No: 606 Beige: 566 20 May1s 1 939

Sir A. Cadogan'dan Sir Knatchbull Hugessen'e : Turk !ngiliz beyannamesi !ngilterede c;ok

s1cak kar!jllandi. Turkiye'nin prestij i bugun !ngiltere de c;ok yuksektir. !ki devlet arasmdaki dostluk Ata­tiirk zamamnda ba!jlam1!j, k1ymetli Cumhurba!jkam General !smet !nonu zamamnda kuvvetlenmi!jtir . . . . . .

C!LT VI

Sayfa No: 82 Beige: 64 15 Haziran 1939

Lord Halif ax'tan Sir Knatchbull Hugessen'e 1

2 - Turk buyuk elc;isi c;e$itli itirazlar yapti. Turkiye Rusyaya kar!j1 Romanya'y1 korumak istemi·· yor . . .

3 - Mr. Aras CTevfik Ru�tiil Majestenin huku­metine Yunanistan ve Romanya i<;in garanti verebi­lecegini, ancak bu tip anla�malarm Turk ve Rus hu­kumetlerince birbirlerine haber vermek zorunu var­dir. Rusya Romanyaya saldird1g1 taktirde bu garan­tinin ge<;erli olm1yacagm1, soyledi,

5 - 17 Arahk 1925 tarihli Turk Rus anla�ma­sma gore, Turkiyenin ingiltere ve Romanyayla yap­tig1 anla�malar Rusya ile dostluga engel olmamah­dir . . . . . .

S.ayfa No: 146 22 Haziran 1 939

Sir R. Hoare'den Lord Halifax'a :

Beige: 130

D1�i�leri bakam ile goru�tiim. Ankara donu­�unden getirdigim en iyi izlenim Turkiyenin birinci s1-mf bir kuvvet olu�udur. Bulgarlarm Balkan kom�u­lan yerine uzak kom�ulanyla dostluk yapmalan ha­tahdir. Birinci Cihan Sava�mda aym hatay1 yaptilar bunu odediler. Yunanistan da aym hatay1 Turklerle sava� ederek yapm1�tlr, fakat Yunanhlar akllh ol­duklarmdan Turklerle dostluk kurdular, bundan hem maddi hem de manevi kazan<; sagladllar. ingiltere ve Turkiyenin ortak beyanlan Balkanlarda sulh ara­d1klarm1 gosterir . . . . . .

Sayf a No: Isa Beige: 1 68 29 Haziran 1 939

Sir Knatchbull Hugessen'den Lord Halif ax'a : Turklerin daha a<;1k olmas1 ve gecikmenin

nedenini anlamak i<;in son iki gundur bWlbakan ve d1�i�leri bakam ile goru�tiim. Malzemenin gelmeme

292

nedeninin bizden i;ok kendi liman durumlarmdan ileri geldigini anlatt1m.

2 - Korkanm ki malzemenin gecikme nedenini bizden biliyorlar.

3 - Du�i�leri bakam Turk ingiliz ai;1klamasm­dan beri alb hafta gei;tigini ve hala bir tek harp mal­zemesinin gelmedigini soyledi. Ben, oncelikle istedigi­niz malzeme listesini vermediniz deyince, size ilk lis­teleri verince bunu neden soylemediniz, �a�1yorum, herhalde malzemeler gelrneli, dedi.

5 - Almanlarm kendilerine israrla yard1m etmek istediklerini ozellikle belirtti. Malzemenin gelmemesi pdlitik bak1mdan bizim aleyhimize oluyor . . . . . .

Sayfa No: 1 89 Belge: 196 29 Ha.ziran 1939

Lord Halifax'tan Sir Knatchbull Hugessen'e : Turk hukumetinin ekonomik ve parasal is­

tekleri a�ag1dakilerdir: 1 - Majestenin huklimeti uzun ya da k1sa vade­

li bir programla sulh zamam geli�melerine de bori; verebilir mi?.

2 - Majestenin hukumeti Almanlarm almad1k­lari Turk mallanm satacak bir pazar bulabilir mi?

3 - Turk mallarma kar�1hk Tiirklerin askeri ve sivil malzeme gereksinmelerini saglayabilir mi?

a) Majestenin hukumeti ciddi parasal problem­lerle kar�1 kar�1yadir.

b) Majestenin hukumeti milli mudafaa ii;in on milyon sterlin Temmuz sonuna kadar verecektir.

,

5 - Turklerin istedikleri, hava ve deniz kuvvet­lerimizin onda birini olu�turuyor.

293

6 - General Orbay'a almak istedikleri malzeme­leri satabilecegimiz soylendi.

8 - Turk hukumeti Londraya bir mali danu�man yollamahdir

1 0 - Turk hukumeti Brasserts fabrikalanm al­mak ii;in gayret gosteriyor, ancak �u a.ra makinalan memleket d1�ma i;1kartmak gui;tiir.

1 1 - Almanlar Turk mallanm almazlarsa Ruslar i;ok iyi bir kaynak olabilir.

Sayfa No: 3 13 1 0 Haziran 1939

Sir w. Seeds'ten Lord Halifax'a :

Beige: 282

Oi; hukumet Rusya, Fransa ve !ngiltere an­la�maya vardllar. Bu anla�ma Wjag1daki Avrupa dev­letlerini de ii;ine almaktadir, Turkiye, Yunanistan, Romanya, Polonya, Beli;ika, Estonya, Latvia, Finlan­diya, tsvii;re ve Hollanda bu devletlerden !svii;re ve Hollanda, Rusyayla Polonya ve Turkiyenin kar�1hkh y ard1m1 halinde dahil edileceklerdir . . . . . .

Sayf a No: 353 Beige: 320 14 Temmuz 1 939

Sir Knatchbull Huggessen'den Lord Halifax'a : Turk cevab1m gonderiyorum, Tiirklerin sulh

cephesiyle i� birligi ancak askeri, mali ve ekonomik yard1mla mumkundur.

1 - Harp malzemesi ii;in istenen kredi 35 milyon sterlindir. Bu para cephane endustrisinin kurulma­s1, yeniden organize edilmesi ve in�as1 ii;in gereklidir. Ordu kumandanlan tarafmdan hazirlanan plamn

294

masraflan Turk butc;esinde ne bugiin ne de yann mevcut olabilecektir.

2 - Milli paray1 ve ekonomiyi s1hhatte tutabil­mek ic;in altm stokumuz yerinde olmahdir. Bunun ic;in on milyon dolar kredi isteniyor.

5 - Turk hukumeti on be� milyonluk borcu tii­tiinle kar�1hyacaktir.

6 - Turk hukumetinin �imdiye kada.r Almanya­ya satt1g1 mallar serbest para memleketlerine yonel­tilecektir.

a - Turk hukumetinin bu isteklerini kar�tlamak uzere tngiliz ve Frans1z hukumetleri bir anla!lmaya varmahdir lar . . . . . .

Sayfa No: 361 Beige: 331 15 Temmuz 1039

Sir Knatchbull Hugessen'den Lord Halifax'a 1

2 - 35 milyon sterlin Turkiye'nin modem silahlanm kar�llamak ic;in ancak yeterlidir. Turk h11-kumeti parasmm k1ymetini du�urmekten bahsetmek­te ve yerel gazeteler bunu desteklemektedir. Bu hal Turkiyenin ticari guc;liiklerini azaltacaktir. Tiirk tii­tiinunu satm almak ve onu tngilterede reklam etmek ic;in �imdi en iyi firsattir. Turklerin korkusu tam mev­siminde Almanlarm ticareti kesmeleridir. �u anda Pariste bir Turk ticaret heyeti vardir. Turk hukwne­ti pa_!"asmm klymetini du�urmege henuz hazir degil-dir . . . . . .

Sayfa N0: 403 Beige: 388 20 Temmuz 1939

Lord Halifax'tan Sir Knatchbull Hugessen'c 1

Turk Rus hiikumetleri arasmdaki lll1Jkllor

:um

c;ok iyidir. Turklerin yard1mmm degerine Ruslan inandirarak samimiyetimizi gostere biliriz . . . . . .

Sayfa No: 434 Belge: 388 Sir Knatchbull Hugessen'den Lord Halifax'a :

Cumhurba�kam ismet'in bize ve Frans1zlara kar�1 tutumu sert ve acu:ilr, Turkiye iki ay oncesine gore daha zay1ftir. ingiltereyle goru�melere ba�lama­dan once_ Turk mallan kar�1hg1 Almanya'ya ismarla­dlklan agrr silahlar devamh gelmekteydi, �imdi bun­lar durdu. Aynca Genei·aI Orbay ve askeri otoriteler durumun f arkmdalar. Almanlar ise bu goru�melerin kesilip Turklere kendi teklifleriyle yana�mak ic;in onemle ve dikkatle bak1yorlar . . . . . .

Sayfa No: 598 Belge1 551 4 Agustos 1 939

Lord Halifax'tan Mr. Cambell'e CParis) 1 - Frans1z hukumetinin cevabma te�ekkur

ederiz ,bu cevab1 Turk hukumetine gonderecegiz .. 2 - Turk hukumeti Romanya ve Yunanistana

verilen garantiyi yeterli bulmamakta, Bulgarlarm Turkiyeye sald1ns1 halinde de garanti istemektedir.

3 - Yugoslavya'ya Almanlar tarafmdan bir sal­d1n olursa Turkiye kendini tehlikede gormedikc;e yar­chm etmiyecektir.

6 - b) Turk hukumeti Akdeniz bolgesine Ad­riyatik ve bogazlan katmakta ancak Karadeniz'i bu-na dahil etmemektedir . . . . . .

Sayfa No: 601 Beige: 552 4 Agustos 1 939

Lord Halifax'tan Mr. Campbell'e 1

Turkiye, ingiltere ve Fransa'nm aralarmda­ki anlWlma a�ag1daki gibidir:

296

1 - !ngiltere ve Fransa Akdenizde bir A vrupa kuvvetinin sald1nsma ugrarsa Tiirkiye bunlara yar­d1m edecektir

2 - Tiirkiye Akdenizde sald1nya ugrarsa ingil­tere ve Fransa yard1m edecektir.

Sayfa No: 623 Beige: 579 7 Agustos 1939

Sir Knatchbull Hugessen'den Lord Halifax' a : Tiirkiye ile Rusya arasmda gizli ve 6zel bir

anla�ma yapllmaktadir. Potemkin Ankaray1 ziyare­tinde �u iic;: nokta iistiinde durdu:

1 - ingiltere, Fransa, Rusya ve Tiirkiye arasm­da bir anla�ma.

2 - Rusya, Tiirkiye ve Balkan devletleri arasm­da bir anla�ma.

3 - ilk ikisi yiiriimedigi durumda Tiirkiye ile Rusya arasmda bir anla�ma.

Sarac;:oglu Moskovaya giderse ingiltere ile Rusya arasmda iyi bir arac1 rolii oymyabilecegini soyledi . . .

CiLT VII

Sayfa No: 10 Beige: 9

15 Agustos 1 939 Sir Knatchbull'dan Lord Halif ax'a

Turk d1�i�leri bakam, Sovyet hiikiimetinden kendileriyle bir anla�ma yapmaga hazir olduklanm bildiren teklif ald1klarm1 soyledi. Ancak Sovyet hii­kiimeti a�ag1daki be� soruya cevap istemektedir;

1 - Anla�ma yalmz bir sald1nya kar�1 m1 olacak? 2 - Anla�ma yalmz denizler ic;:in mi, yoksa hem

deniz ve hem de kara ic;:in mi gec;:erli olacak?

297

3 - Anla�ma yalmz Tiirklerle Ruslar arasmda m1 olacak, yoksa ingiltere ve Fransay1 da ii;ine ala­cak m1?

4 - iki devletin saldirgana kar�1 miidafaalanm m1 ii;erecek yoksa taraflar bWlka taahhiidleri yiiziin­den de sava�a girerlerse de gei;erli olacak m1?

5 - Bu sonuncu durumda Tiirkiyenin ba�ka han-gi devletlerle buna benzer anla�malan vardir? . . . . . .

Sayfa No: 26 16 Agustos 1939

Lord Halifax'tan Sir Knatchbull'a 1

Beige: 28

A�ag1da yaz1h nedenlerle Turk ingiliz ti­caret anla�masm1 geli�tirmek olanaks1zdir.

Ozet: Yeni bir durum olana kadar Majestenin hii· kumetinin anla�may1 uzatmasma olanak yoktur.

Madde a - Tiiccarlar �ikayet ediyorlar. Majes­tenin hiikiimeti tiicca.rlarmm 1;1karlanm korumak is­ter ve takas yoluyla ticaret yapmaktan ho�lanmaz.

Sonui; Bir delege gonderin tarti�ahm . . . . . .

Sayf a No: 13 1 Belge: 152 22 Agustos 1939

Mr. Campbell'den Lord Halifax'a : Alman ve Rus saldirmazhk paktm1 ingilte­

re ve Fransa korkuyla izliyor . . . . . .

Sayfa No: 140 Belge: 161 23 Ag�tos 1939

Sir Knatchbull'dan Lord Halifax' a : . . . . . . Alman hiikumeti Turk d1�i�leri bakanhgma

a�ag1daki iii; maddelik notay1 vermi�tir: 1 - Turk hiikiimeti d1� politikas1 nedeniyle Al-

298

man firmalarma 1smarlachg1 butiin mallan almaktan vaz gei;sin.

2 - Alman hukwneti Turkiyeye kredi vermiye­cektir, ozellikle 60 milyon markhk sava� malzemesi verilmiyecektir.

3 - Turk hukumeti bu �artlara raz1 gelmezse Al­man hukumeti Turkiyeyle olan ticaret anla�mas1m yenilemiyecektir. Diger taraftan Turkler raz1 olurlar­sa Alman hukumeti derhal goru�melere ve Golcukte bir denizustii yapmaga hazirdir.

Turk d1�i�leri bakam bundan sonra Alman bas­k1sma dayanmamn i;ok zor oldugunu soyledi. . . . . .

Sayfa No: 214 Belge1 260 25 Agustos 1939

Sir Knatchbull'dan Lord Halif ax'a 1

Turk d1�i�leri bakan1 Alman buyiikeli;isiyle i;ok sert bir konu�ma yaptI. Turk hukumeti kendisi­ni ekonomik bir dominyon yapm1yacaktir. Turk hu­kumeti kendisini serbest hale getirecek adrmlan ata­cak, Alman hukumeti silahlar konusundaki sozunu tutmad1. Turk hukumeti de Almanyadaki askeri ve teknik elemanlanm geri i;ekecektir, dedi. . . . . .

Sayfa No: 225 Belge1 279 25 Agustos 1939

Lord Halifax'tan Sir Knatchbull Hugessen'e : Alman hukumetinin Turk hukumetine mut­

hi� bir bask1 yaptig1 meydanda. Frans1z hukumeti Tiirk tiitiinunun bir k1sm1m alsa bir yard1m1 olur mu? Tiirk­ler belki de tarafs1zbklanm Almanya'ya veya Rus­ya'ya yuksek bir fiyatla satabilirler. Turk hukumeti­nin durumundaki en kui;uk degi�ikligi bana derhal bildiriniz . . . . . .

299

Sayfa No: 238 Beige: 292 25 Agustos 1 939

Sir Knatchbull Hugessen'den Lord Ha.lif ax'a :

1 - Du�i�leri bakamna mesajnnz1 verdim, telgraftaki son cumle faydadan �ok zarar getirir.

2 - Bizim sadece dostluk if adelerimiz ve hisleri­miz maalesef burada sadece tehlikeli bir �uphe uyan­dmyor. Turkler Majeste bizim dostlugumuza deger veriyorsa bunu maddi olarak ispat etsin diyorlar.

4 - Frans1z meslekda�1m ve ben Turk hukume­tinin her�eye kar�m bugunku politikasma devam edecegini samyoruz. Yunan el�isi de aym kanaatte, Alman el�isi her �e�it hileyi �evirmege �al1�1yor . . . . . .

Sayfa No: 242 Beige: 300 25 Agustos 1 939

Lord Halifax'tan Sir Knatchbull Hugessen'e : �u sirada Turkiye'yi sulh cephesinde tutma­

nm hayati onemi vardir. Majestenin hukumeti bunun i�in her fedakarhg1 yapacaktir, bu nedenle Turk hu­kumetinin her istedigini yapmaga �ah�acag1z. Omit ederim ki Von Papen'le rekabet ederiz . . . . . .

Sayfa, No: 243 Beige: 301 25 Agustos 1 939

Lord Halifax'tan Sir Knatchbull Hugessen'e : . . . . . . 1 - Bana yapllan bir oneriye gore politikac1

ve asker yuksek rutbeli ki�ilerden kurulu bir heyeti iyi niyet jesti olarak derhal Tiirkiye'ye gondermeliyiz.

2 - Bu konuda du�uncenizi bildiriniz. Turklere kendileriyle i� birligi yapmaga ne kadar onem verdi­gimizi gosteriniz.

300

3 - Eger bu du�unceyi iyi bulursamz Turk hu­kumetine boyle bir heyeti iyi kar�1lay1p kar�1lam1ya­cagm1 sorunuz.

4 - Boyle bir misyon i�e yarar m1? Yoksa Turk­lere on milyon sterlin'in ustlinde fayda ve silah sag­hyacak bir yetki de verelim mi?

5 - Ku�kusuz bu i�in tehlikeli yam �udur, Turk hukumeti kapllarma kadar gelen boyle bir heyetten daha fazla istekte bulunabilir ve bir anla�ma yapma­dan birakmazlar, ustlimuze daha fazla bask1 yapabi­lirler . . . . . .

Sayfa No: 727 Beige: 337 26 Agustos 1939

Sir Knatchbull Hugessen'den Lord Halifax'a 1 - Bahsettiginiz misyon bir panik yaratabilir

ve Turk hukumetine itimats1zhk gibi du�uniilebilir. 2 - Boyle bir misyon Turkleri daha fazla istege

iletecektir. 3 - Alman buyukelc;isi cumhurba�kam ile bir

goru�me yapacak, fakat cumhurba�kanmm Alman tehdit yada ru�vetine teslim olacagm1 samm1yorum.

4 - Turk hukumetine mali ve ekonomik yard1m, bore; vermek, tiitlinlerini satm almak yada her ikisi etkili ola bilir . . . . . . Sayfa No: 273 Beige: 339

26 Agustos 1 939 Sir Knatchbull Hugessen'den Lord Halifax'a.: . . . . . . 1 - D1�i�leri bakam ile konu�mam c;ok olum­

luydu. Turk hukumeti politikas1m degi�tirmiyecege benziyor.

4 - Von Papen'in c;ahsmalarm1 sordum. D1� i� lo ri bakam bana guven verdi.

: 11 1 1

5 - Von Papen cumhurba�kam ile bu ak�am go-ru�ecek . . . . . .

Sayfa No: 274 Beige: 340 26 Agustos J 939

Lord Halifax'tan Sir Knatchbull Hugessen'e : 1 - Rus - Alman anla�mas1 uzerine meyda­

na gelen yeni durumu Turk hukumetiyle goru�unuz . .

6 - Turk hukumeti Ruslardan c;ekinebilir, ancak eminim ki ingiltere ve Fransayla dost olan yeni Tur­kiye Rus du�manhg1yla ba�a c;1kabilir. CEger bu du�­manhk bir gun meydana c;1karsa) .

7 - Bir sava� c;1karsa bu Turkiye'de olacaktir ve Rusya'nm yard1mma ragmen kar�1 taraf c;okecektir. 1ngiltere Turkiyenin hemen arkasmda olacaktir . . . . . .

Sayf a No: 276 Beige: 341 26 Agustos 1939

Sir Kna tchbull Hugessen'den Lord Halif ax'a 1 - Frans1z buyukelc;isi Molotov'a Turklerle mu­

zakere edip etmediklerini sormu�. Molotov, cevaben insiyatifin Turklerin elinde oldugunu soylemi� ve ba�­ka cevap vermemi�.

2 - M. Naggiar, Tiirk buyukelc;isine Turk d1�i�­leri bakanmm Moskova'y1 ziyaretinin iyi olacagm1 soyledi.

3 - Buradaki Sovyet elc;isi de d1�i�leri bakanma aym sozleri soyledi . . . . . .

Sayfa No: 320 Beige: 404 28 Agustos 1 939

Lord Halifax'tan Sir Knatchbull Hugessen'e : 1 - Ekonomik ve parasal problemler c;ok

302

onemli olmasma kar�m �u ara bore; vermemize ve Turk tiitiinunu satm almam1za olanak yoktur.

3 - Hazine memurlanm1z kendilerinin eski ar­kada�lan olan Halit Nazmi Kesmir ile uzun ve dos­tane bir goru�me yaptilar, Turk heyeti Majestenin hukumetinin elinden geleni yaptigm1 ilan etti. . . . . .

Sayfa No: 383 29 Agustos 1939

Sir W. Seeds'den Lord Halifax'a : 1 - Alman Rus anla�mas1 imzaland1

Beige: 439

4 - Turk Cumhurba�kam, Mr. Molotov'a Rus !ngiliz Frans1z anla�masm1 sur'atle bitirmeyi arzu eden bir mesaj gonderdi, saldirgan olm1yan milletle­rin arasmda yer ald1gm1 gosteren en ac;:1k bir kamt-tir . . . . . .

Sayfa No: 409 Beige: 535 30Agustos 1939

Lord Halifax't�n Sir Knatchbull Hugessen'e : 1 - Anla�mada a�ag1daki degi�iklikler yapllm1�­

tlr, metnini veriyorum: 2 - Ba�lang1c;: �oyle olacaktir: Frans1z Cumhur­

bWlkam, !ngiltere C!rlanda - Deniza�m !ngiliz domin­yonlan) Krah ve Hindistan !mparatoru Majeste ve Turkiye Cumhurba�kam . . . . . .

7 - AnlWlma 15 y1l yuriirliikte kalacak ve ancak taraflarm birinin 6 ay onceden olmak uzere istegiylo ilk 5 ya da lO'uncu y1llarda bitirecektir.

Bu anla�ma Ankara'da imzalanm1�tlr . . . . . .

:to:I

Sayf a No: 462 Beige: 623 3 1 Agustos 1 939

Lord Halifax'tan Sir P. Lorine'e (Roma) 1 - Tiirkiye ile anlWlmay1 bir ka<; giine kadar

imzalamay1 limit ediyoruz. Bu anla�mamn <;ok nazik maddeleri hakkmda italyan hiikumetine, anla�ma ya­p1lmadan once a<;1klama yapmak akllhhk olur.

2 - Sayle ki: Baz1 hususlar kar�1hkh yard1m an­la�mas1dir. Bu anla�ma hi<; bir devlete kar�1 degildir. Majestenin hiikumeti italya'yla i� birligine devam ede­cektir. Bu anla�mamn yap1lmas1 bunun degi�ecegini gostermez.

3 - Frans1z hiikumeti 23 Haziranda yaptig1 an­la�may1 size bildirmi�ti. Bu da aym anlam1 ta�1mak-tadir . . . . . .

Sayfa No: 471 Beige: 635 1 Eyliil 1 939

Lord Halifax'tan Sir Knatchbull Hugessen'e : D1�i�leri bakamna liitfen a�ag1daki hususlan

bildirin : 1 - 35 milyon sterlin silah kredisi a - Majestenin hiikumeti Tiirkiyeye verdigi 1 0

milyon sterlin silah kredisini silahlan ancak bizden almak ko�uluyla vermektedir.

Yakm tarihimizin olaylarmm perde arkas1m bel­gelerle gormii� bulunuyoruz. Bu belgelerin 1�1g1 altm­da K1bns olaylanm incelemekte yarar olacag1 dii�iin­cesiyle Orta Dogu Enstitiisii dergisinin k1� 1 966 say1smda <;1kan bir yaz1dan ll 6 sayf ahk bir yaz1dir) . yaptlg1m1z incelemeyi Turk okuruna sunar dostumuz olan baz1 devletlerin bugiinkii politikalanyla diinkii

304

politikalan arasmda Tiirkiyemiz lehine nasll bir fark oldugunun takdirini okuyucuya b1rak1nz. E.U . . . . . . .

THE MIDDLE EAST INSTITUTE

Cilt xx. No: 1 , 1966 Ku�. Bas1ld1g1 yer Washington D. C. Ya.zan Stephan G. Xaydis

KIBRIST A GU<; GUNLERE DOGRU

Yunan hiikO.meti Girit adasma s1gmd1g1 za­man i�gal altmdc>ki Yunan halkmm moralini yiikselt­mek ve Yunan hiikO.metinin s1gmacag1 kendisine ait bir yer bulmas1 ic;in K1bns adasmm Yunan Krah II. George'a hediye cdilmesi geregini ingiliz hiikO.metine bildiriyordu.

194 1 Subatmda Atina'ya ikinci kez gelen Eden, K1b­ns'1n istikbali ingiltere ve Yunanistan arasmda halledilecektir, diyor ve Churchill K1bns'm Yu­nanistan'a verilmesi fikrini savunuyordu. Siir­giindeki zay1f hiikllmetler biitiin varhklanyla in­giltereye bagh olduklan halde ag1r basamadllar.

1942'de Yunan hiikiimeti Amerikaya miiracaatla K1b­ns konusunda dikkatini c;ekti, bu konunun Yuna­nistanla ingiltere arasmda halledilmesi geregini bildirdi.

1945'de Yunan d1�i�leri bakam K1bns asllh Alexis A. Kyrcu, Enosis'in ba� savunucusu olmttsma kar-

F. 20 305

�m. bu ara tehlikeli olabilecegi dii�iincesiyle K1b­ns sorununu kurcalamad1,

1946'da ingiltere ve diger emperyalistlere ka191 olan RKE, hiikiimetleri K1bns konusuna ihanet etmek­le sw;luyordu. Bunlar Turk Trakyas1m bile isti­yorlar ve ingiltereye Enosis i«i;in delegeler gon­deriyorlard1.

1947'de Yunan hiikiimeti K1bns konusunda ingilte­reyle dostane konu�malara ba�ladi. Bu arada or­taya «i;1kan Truman doktrini Yunanistamn daha rahat hareket etmesini sagladi. Nitekim:

1948'de Yunan Krah Paul Amerikah gazetecilerle yap­tig1 bir konu�mada K1bns'1 istediklerini ve Ame­rika ile ingiltereye istedikleri yerlerde iistler ver­mege hazir olduklanm bildirdi.

1949 y1lmdaki parasal gii«i;liikler nedeniyle konu geri birak1ld1, ancak K1bns'm ba�ma getirilen papaz­lar ve ozellikle Makarios Enosis'ten konu�maya ba�lad1. Bir konu�masmda ada Yunanistanla bir­le�inceye kadar bize rahat yoktur, dedi.

1951'de sahnede ii«i; aktor var. Makarios, Yunan hii­kiimeti ve Komiinistlere kar�1 sava�m1� olan Gri­vas. Bunlann her ii«i;ii de K1bns'm Yunanistanla birle�mesini Birle�mi� Milletlerde istediler. Ame­rikaya ve insan haklan komitesine durumu bil­dirdiler. Eden Roma'da bir konu�ma tertipliyerek bunda K1bns'tan hi«i; bahsetmemelerini Yunanh­lara onerdi. Ancak Yunanhlar bunu dinlemi­yerek K1bns'tan soz a«i;mca bu Eden'i k1zdirdi. Boylece K1bns konusu goru�iilemedi.

Yunanistan ve Tfirkiye Nato'ya kabul edil-

306

dikten sonra ada Yunanistana verilirse bunu Na­to emrine tahsis edecegiz, dediler. Eyliil aymda Makarios Birle�ik Amerikaya ve Birle�mi� Mil­letlere gitti. Grivas ise adaya giderek daghk bol­gede sava�m esasm1 tespit etti.

1953 �ubat'mda Atina'ya donen Grivas askeri bir ko­miteye miicadelenin esas1m anlatti. Adada i;ati�­mak suretiyle Birle�mi� Milletlerin dikkatini ada­ya i;ekebileceklerini anlatt1, bunu kabul ettiler.

7 Mart J 953'te Malmrios ve bir grup yard1mc1s1 Atina' da hayatlarm1 Enosis'e adayacaklarma ve yapa­caklan her hareketi biiyiik bir gizlilik ii;inde yiliii­teceklerine yemin ettiler.

Turk Yunan Yugoslav hiikliinetleri ara­smda be� y1lhk bir dostluk anla�mas1 imza edilir­ken General Papagos K1bns sorununu Yunan hii­kiimeti adma Birle�mi� Milletlere getirdi. Grivas ise ilk malzemeyi 2 Martta adaya 1;1kartti.

Atinadaki 1ngiliz eli;isi ba�bakan Papagos'a baz1 tngilizlerin K1bns hakkmdaki dii�iincelerini bildirdi. Aslmda bu dii�iinceleri resmi kaynaklar­dan gelmesine kar�m gayri resmi gibi hareket edilmesini ve bir anla�maya vanlmcaya kadar i;ok gizli tutulmasm1 istiyorlardi. Bu konu�maya gore a�ag1daki kararlar almd1:

a - 1ngilizler K1bns halk1 ii;in selfdeterminasyonu ka­bul ediyorlar.

b - Yunan hiikiimetinin kabul edecegi bir anaya­say1 K1bns ii;in garanti ediyorlar.

e - Sekiz ylldan daha uzun bir zaman gei;memek �artiyla selfdeterminasyen zamammn geldigini haber verecekler . . . . . .

307

Nihayet K1bns'ta ayaklanmalar ba�ladi. Biitiin bu miicadele 19'uncu asrrda Osmanh imparatorlugunda yap1lanlarm aym �ekilde yiiriitiiliiyordu. 0 zaman da ki�iler c;arp1�ir ve bunlar hiikiimetce desteklenirdi. Yunan hiikiimeti Grivas'a her tiirlii yard1m1 yapti. Yunanistan'm politik ve moral destegi her zama.Il onunla beraber oldu . . .

- BiTTi

308

t <; I N D E K I L E R

Onsoz lkinci Bas1 lei� 6nsoz Cilt I Cilt II Boli.im III, Bagdat Demiryolu Cilt IV

Sayf a

5 7 9

12 13 18

Cilt V, Boli.im 30, Di.i$i.i$ Ak$ammda Ti.irk lmpa.ratorlugu 19 Sara.y Memurlar1 21 Hi.i.ki.imet Memurlari . . . 23 1987 Y1hnda lstanbul'daki Olaylar 28 1907 Y1hnda Edirne Olaylan . . . 29 Boli.im II, Turkiye'de Egitim ve Halkm Di.i$i.insel Yap1s1 29 Boli.im IV, Tiirlc Ordusu ve Bahriyesi 34 Hamit Diplomasisi 37 Ticari 1li$kiler 38 Bulgar, S1rp, Yunan ve Romanya'hle.nn Makedonya'daki Faaliyetleri 45 Ti.irkiye ve Bi.iyi.ik Devletler 51 Mr. Block'un Raporu 52 Sinai Hudut Olay1 ve ln�lllz Deniz Gosterisi 55 Anayasa Hareketi 58 1908 lhtilaline <;e$itli D�vl�tieri�·

Tepkii��i 84 1�rde Ka.n$1khklar es 1908 lhtilali ii;:in neler soylendi 76 Ti.irk lhtiras1 ve fngiliz <;1karlan 77 Boli.im III, Balkan Harplerinden 1914'e kadar olan donem 81

309

Trablusgarp Harbi Bolum 75, Arnavutluk lsyam Boliim 1 76, Balkan Birliginin Hazll"IGJll!iil Cilt IX. B Balkan Harplerine devam 1kinci Balkan Sava.$1 3 Un.cu Balkan Sava.$1 Cilt X 1913 _ 1914 Ermeni Refonnlan Potsdam Toplant1s1 Iran ustiindeki fngiliz - Rus iliiiikileri II. Bolum, Cilt I Cilt IV . . . . . . . . . . . . lngiltere'nin Rus Hukumetine Yollad1g1 Nota Aydin flinde fngiliz uyruklu ki!iiilerin i;:1karlan Milliyeti;:iler konusunda Mr. Ryan'm raporu Cilt VII, Londra Konferans1 . . . . . . fngiliz D1!iii!iileri Bakanhgmdaki toplant1 Patrik L. Doretheos'dan Lloyd George'a Cilt VIII. Son Remo Konferans1 Lympne'de Yaplian 1kinci Toplant1 Villa Fraineuse'deki Toplant1 Turk Hukumetine Verilen Cevap Cilt XII Cilt XIII

97 110 113 117 131 136 141 160 171 176 179 183 l <ll 19<l 210 214 217 225 227 233 234 235 238 244

Turkiyedeki Gene! Durum Hakkmda Generallerm Bildirisi 249 Turklerle Yap1lacak Sulh Anl�mas1 252 Turkiye, Rusya ve Yunanist1mdakl Olaylar 271 Bagrms1zhk Doneml Belgeleri 273 Belgelerin Oi;:uncu Serisi, Cilt V 275 Cilt VI 291 Cilt VII 297 K1bnsta Gui;: Gunlere Dogru 305

310