1

ISSN 2308-0590Индекс 74661

РЕДАКЦИЯЛЫҚ КЕҢЕС

Мағауин МұхтарҚазақстанның халық жазушысы

Ғарифолла Есім академик

Жанболатов Сұлтанпрофессор (Қытай)

Мырзахметұлы Мекемтасфилология ғылымдарының докторы, профессор

Сыдықов Ерлан Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық

университетінің ректоры,тарих ғылымдарының докторы, профессор

Қалижан УәлиханМ.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер

институтының директоры,филология ғылымдарының докторы, профессор

Әбдіғазиұлы БалтабайАбай атындағы Қазақ ұлттық университетінің

филология институтының директоры, филология ғылымдарының докторы, профессор

Жұртбай Тұрсын"Отырар кітапханасы" ғылыми орталығының

директоры, филология ғылымдарының докторы,профессор

Хакім МериемPhD, профессор (Түркия)

Жақып Бауыржан"Қазақ энциклопедиясының" бас директоры,

филология ғылымдарының докторы, профессор

Ескендіров Мейіртарих ғылымдарының докторы, профессор

Еспенбетов Арапфилология ғылымдарының докторы, профессор

Рамазан Айгүл филология ғылымдарының докторы, профессор

Әубәкір Жандос«Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мәдени

қорық-мұражайының директоры, филологияғылымдарының кандидаты, доцент

ШӘКӘРІМ ғылыми-танымдық журнал

Қазақстан РеспубликасыМәдениет және ақпарат

министрлігінде 2013 жылдың10 қазанында қайта тіркеліп,№13921-Ж куәлігі берілген.2005 жылдан шыға бастады.

БАС РЕДАКТОР

Әмірбеков ШәріпбекАғабайұлы

Семей қаласының Шәкәріматындағы мемлекеттік

университетінің ректоры, саясиғылымдарының докторы

БАС РЕДАКТОРДЫҢОРЫНБАСАРЫ

Смағұлова АқмаралТөлеуғазықызы

«Шәкәрімтану» ғылыми-зерттеуорталығының директоры,

филология ғылымдарыныңкандидаты

ЖАУАПТЫ ХАТШЫҚадыров Айбар Қабыкенұлы

филология ғылымдарыныңкандидаты, доцент

© Семей қаласының Шәкәріматындағы мемлекеттікуниверситеті, 2015© «Шәкәрімтану» ғылыми-зерттеу орталығы, 2015

2

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІСЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

ШӘКӘРІМТАНУ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ОРТАЛЫҒЫ

Шәкәрім. Ғылыми-танымдық журнал.

МАЗМҰНЫ

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ

Қауысқызы Нағима. Шәкәрім Құдайбердиев ән мұрасын мектептегі музыка пәнінде оқыту.....84

Әбдіхалық Күнімжан. Абай және «Дала уалаятының газеті»....................................................................6Камалқызы Жанымгүл. Абай - ренессанстық тұлға.................................................................................11Көшенова Тоты. Абай және шығыстың классикалық поэзиясы.............................................................20Тумабаева Мадина. Абайдың «Жаз» өлеңінің текстологиясы.................................................................25Кудушева Нұрғайша. Абай шығармаларындағы адам мінез-құлқы......................................................29

АБАЙ АРМАНЫ

Сәрсеке Медеу. Ермұхан Бекмаханов - қазақтың аса көрнекті тарихшысы.......................................3

Елікбаев Серік. Қазақ әдебиетіндегі «қонақ» пен «бөтен» концептілері...............................................50Кемеңгер Қайырбек. Мағжан Жұмабаевтың «Жас Мағжанға» өлеңінің жазылутарихы..........................................................................................................................................................54'Ibrayeva Aigul ,Orazayeva Gulzhanat. Modern status of languages in the republic of Kazakhstan...................58

ШӘКӘРІМТАНУ

АСЫЛ СӨЗ

Кемелбаева Айгүл. Ер Төстіктің дүниеге келуі.......................................................................................87

АБАЙТАНУ

МҮШЕЛТОЙ

Әубәкір Жандос. Руханият ордасы...........................................................................................................61Қайрамбаева Мейрамгүл. Абай музейінің ғылыми жетістіктері...............................................................65Мұхамедова Маржан. Ел тамсанған көрмелер.........................................................................................69Мұқатаева Салтанат. Абай мұражайының халықаралық деңгейі.......................................................74Елекенова Раушан. Қазақстандағы алғашқы әдеби-мемориалдық музей...............................................79

ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕ

Мәдібай Қанипаш, Солтанаева Еркінгүл. Ш.Құдайбердіұлы дастандарындағы мұсылманшылықұстанымдар.......................................................................................................................................................33Кенемолдин Мұратбек. Шәкәрім айтқан, қазақ оқығандары....................................................................41Ағалиева Нұргүл. Шәкәрім өлеңдерінің жанрлық сипаты..........................................................................47

3

2015 №4 (29)

АБАЙ АРМАНЫ

ЕРМҰХАН БЕКМАХАНОВ - ҚАЗАҚТЫҢ АСА КӨРНЕКТІ ТАРИХШЫСЫ

М.СӘРСЕКЕ, жазушы, «Құрмет» орденінің, «Еңбектегі ерлігі үшін»медалінің иегері.

«Абай арманы» зиялылар клубының кезекті мәжілісінде оқылған баяндама.Мақалада белгілі тарихшы Е.Бекмахановтың Қазақстан тарихын жазудағы ерлігі

баяндалады.

Тірек сөздер: Е.Бекмаханов, тарих, А.Панкратова, К.Қасымұлы.

Е.Бекмаханов 1937 жылы РесейдіңВоронеж қаласындағы педагогикалықинститутын бітіргеннен кейін Қазақ КСР халықағарту комиссариатының жанындағы ғылымизерттеу институтында еңбек еткен. Отан соғысыжылдарында Республиканың халық ағартукомиссариатының басқарма бастығы болған.Сонымен қатар Алматының жоғарғы оқуорындарында ұстаздық қызмет атқарған.

1946-1947 жылдарда Қазақ КСР Ғылым

ӘОЖ 957.4

Е.Бекмаханов Кеңес заманындасталинизмнің құрбаны болған, тұңғыш кеңестарихшыларының бірі, әрі бірегейі, кеңес тарихғылымында доктор атағына ие болған азамат,профессор, Қазақстан Ғылым академиясыныңкорреспондент-мүшесі Ермұхан Бекмаханов еді.Бекмаханов – обьективті ғылыми шындықтыңжағындағы зерттеуші бола білді. Оның есіміосынысымен биік тұғырға шығып, ел есіндесақталып, шет елдерде де жоғары беделге иеболды. Бекмаханов жайлы пікір айтқан аузыдуалы, академиктер Греков, Панкратова,Дружниндер кеңес тарих ғылымын жасаушы,Бекмахановты қолдаушы және өз пікірлерінешуақытта өзгертпеген, тіпті ең жоғары партиябасшылары алдында да жасырмаған ұлытұлғалар еді.

Ермұхан 1915 жылдың 16 ақпанындабұрынғы Семей облысының Павлодар уезінеқарайтын Баянауылдағы Жасыбай көлініңжағасында Төле ауылында дүниеге келген. ӘкесіБекмахан кедейленіп, Мұса Шормановтыңнемере інісі Зында Шормановтың малын баққан.

Бекмаханның Бәпіш деген әйелінен Дінше,Ермұхан және Қамияш деген үш баласы болады.Бекмахан мал бағып жүріп өкпесіне суық тигізіпалады да, Ермұхан алты жасқа толмай жатыпқайтыс болады. Осылайша Ермұханның анасыБәпіш үш баламен тұрмыстың ауыр тауқыметінтартуға мәжбүр болады. Ермахан 1925-1931

жылдар аралығында Баянауылдағы мектептеоқиды. Дәл осы 1931 жылдың басында қазақдаласында колхоздасу науқаны үрдіс жүріп,өлкелік партия комитетінің жауапты хатшысыФ.И.Голощекин үш жылдық жоспарды бір жылғаорындау жөніндегі БК(б) П-ның бас хатшысыИ.Сталиннің нұсқауын жеделдетіп жүзеге асыруүшін Қазақстанға зор әбігершілік бастады.Баянауыл ауданы да бұл науқаннан тысқарықалған жоқ. Белсенділері көбірек болды ма, кімбілсін, «көгенде қозы, өрісте бұзау қалмасын»ұраны басқа аудандарға қарағанда бұл өңірдежедеғабыл жүрді. Нәтижесінде, күні кеше ірібайларды тәркілеуден әупіремдеп аман қалғанорта дәулеттілер ғана емес, бірер сиыры, оншақты ұсақ малы бар Бекмахан отбасы сияқтыкедейлер де қамтылып, бала-шағасына күнкөрісжасап отырған азын-аулақ малын ортаға өткізіп,колхоз атанған ұжымдық шаруашылықтың қарақазанына қарап қалды.

4

АБАЙ АРМАНЫ

академиясында жаңадан құрылған Тарих,археология және этнография институтыдиректорының ғылыми жұмыс жөніндегіорынбасары, 1947 жылдан бастап, өмірініңсоңына дейін, яғни 1966 жылдың мамыр айыныңалтысына дейін Қазақ мемлекеттікуниверситетінде өзі ұйымдастырған Қазақстантарихы кафедрасын басқарды.

Е.Бекмахановтың ғылыми мұрасы оныңтақырыптарының алуан түрлі болуымен, тарихимәселелерді кең қамтуымен және олардыбайыпты шешуімен ерекшеленді. Оның еңбегініңбастысы 1947 жылы Алматыда орыс тіліндежарық көрген "XIX ғасырдың 20-40жылдарындағы Қазақстан" атты монографиясыболды. Осы тақырыпта 1946 жылы Мәскеудетарих мамандығы бойынша докторлықдиссертация қорғаған.

Асыра сілтеу, бұрмалау және күдікшілдікбел алған осы тұста бұл еңбекке пікірайтушылардың кейбіреулері оны КенесарыҚасымұлы бастаған қозғалыстың тарихын ақтаутұрғысынан көрсеткен еңбек деп бағалап, оныбуржуазияшыл-ұлтшыл идеологияны дәріптеушідеген саяси кінәға ұшыратты. Е.Бекмахановеңбегіне байланысты пікірталастар 1947 жылдыңекінші жартысында күшейе түсті. ЕрмұханБекмаханов бірақ айтқанынан қайтпады. Халқыүшін жан аямай күрескен Кенесары Қасымовтыңбатыр екенін дәлелдеген, оның кітабын да, өзінде қызыл империя аямай жазалады. 1947- 1950жылдарда Е.Бекмахановтың күйі өте ауыр болды,күн өткен сайын оған тиген моральдықсоққының салмағы арта берді. ЕрмұханБекмахановты қаралау кампаниясы ТілеуқажыЖанайұлы Шойынбаев, Хадиша ГилимқызыАйдарова және А.Ф. Якунинің қол қойған КСРО-ның басты газеті - "Правда" газетіндегі 1951мақаладан басталады. 1951 жылыуниверситеттегі жұмысынан қуылып, партияқатарынан шығарылды.

Ол біраз уақыт Алматы облысы, Нарынқолауданында мектепте тарих пәнінен сабақ берді,көп кешікпей Жамбыл облысы, Шу ауданындағыНовотроицк селосындағы мектепке мүғалімболып орналасты. Осы жерде 1952 жылы 5қыркүйекте тұтқындалды. Екі айға жуық тергеужұмыстары жүргізіліп, 1952 жылдың 3

қарашасында № 699 іс бойынша Е.Бекмахановтыайыптау қортындысы дайын болды.

Жоғарыдағы айыптау негізінде 1952 жылы2 желтоқсан күні Қазақ КСР Жоғарғы СотыныңҚылмысты істер жөніндегі коллегиясыныңүкімімен Е.Бекмаханов 25 жыл мерзімге басбостандығынан айырылып, ГУЛАГ-тыңалыстағы лагерінің біріне айдалды.

Ол кісінің лагерьден тиісті органдарғажазған көптеген арыздарының нәтижесінде,академик, қоғам қайраткері Анна МихайловнаПанкратова сияқты қайырымды адамдардыңкөмегінің арқасында Берия атылғаннан кейінЕ.Бекмахановтың ісі қайта қаралып, 1954 жылы16 ақпанда оның ісі жабылып, өзі ақталыпшықты.

ГУЛАГ-тың лагеріндегі адам төзгісіз азаптыкүндерді басынан кешкеніне қарамастан, қайсарғалым, артына халықтың игілігіне айналған молғылыми мұраларын қалдырды. Өзі ұсталыпкеткенге дейін бастап қойған "ҚазақстанныңРесейге қосылуы" атты еңбегін аяқтау ісіменайналысты. Бұл еңбегі А.М.Панкратованың бағажетпес көмегінің арқасында Мәскеудегі "Наука"баспасынан 30 баспа табақ көлемінде 1957 жылыжарық көрді.

Е.Бекмаханов өзінің жемісті еңбегіне сайғылым мен қоғамдағы орнын қайтадан алды.Оған университеттегі өзі ұйымдастырғанкафедрасы қайтарылып берілді. 1964 жылы ҚазақКСР Ғылым академиясының мүше-корреспонденті болып сайланды. Өмірінің соңғыон жылында өнімді еңбек етіп, терең мазмұндығылыми шығармалар жазды, орта мектептерүшін Қазақ КСР тарихының оқулығын жазды.

Қазақстан төуелсіздік алғаннан кейінЕ.Бекмахановтың басты еңбегі — "XIX ғасырдың20-40 жылдарындағы Қазақстан" ақталып, орысжәне қазақ тілдеріндегі нұсқалары "Қазақуниверситеті" (қазіргі "Санат") баспасынанжарық көрді.

Ермұхан Бекмаханов жөнінде Халыққаһарманы, академик Шапық Шөкин былайшаеске алған: "Ұлтымыздың аса көрнектітарихшысы Ермахан Бекмаханов уақыт бедерінебағынбаған, шыншыл ғалым болатын. Олдокторлығын екі рет қорғады. Еңбегініңнашарлығынан емес, тыйым салынған Кенесары

2015 №4 (29)

5

АБАЙ АРМАНЫ

В статье говорится о подвиге известного историка Е.Бекмаханова, внесший свой вклад внаписание истории Казахстана.

Резюме

Resume

2015 №4 (29)

The article says about the heroism of the famous historian E.Bekmahanova who contributed to thewriting of the history of Kazakhstan's.

тақырыбына жазылғандықтан. 1947 жылы Қазантөңкерісінің 30 жылдығына байланыстыОдақтық Академия бойынша үлкен салтанаттыкеңес өтуі керек болатын. КСРО ҒА-ныңбасшысы Вавилов Сәтбаевқа телефон соғып,Қазақстан тарапынан баяндама жасайтынадамды айтуды сұрайды. Қаныш Бекмахановтыұсынады. Жиналыста қағазсыз сөйлеген жасбаяндамашыға ғалымдар таң-тамаша болады".Сібірде айдауда өткізген жылдары Ермұханныңденсаулығына өз әсерін тигізбей қоймады.Өкпесіне суық тигізіп алған Ермұханныңденсаулығы жыл сайын нашарлай берді. 1966жылы өзінің емдеуші дәрігерінің табандыкеңесімен Министрлер Кеңесінің ауруханасынажатады. Алайда Ермұхан өкпе ісігінің соңғыкезеңінде еді. Сонымен қоса, астма ауруы даасқынып кеткен болатын. Ол өзінің өлетінінбілген және өмірінің соңғы күндері ғалымныңжағдайын сұрауға келген жерлесі, медицинағылымдарының докторы Хамза Жұматовқабылай деген: "Менің жағдайым мүшкіл, алайдаабыроймен өлу керек". Дәрігерлер деЕрмұханның жағдайының мүшкіл екенін түсініп,

өмірінің соңғы күндері ең жақын адамдарынанбасқа ешкімді палатаға кіргізбеген. Алайдадәрігерлер Ермұханның әйелі ХалимаАдамбекқызының өтінішімен мамыр айыныңалғашқы күндерінің бірінде БауыржанМомышұлына палатаға кіруге рұқсат еткен.Жағдайын сұрап келген БауыржанМомышұлына Ермұхан: "Бауке, ер адам үшін 50жас деген түк емес қой. Армандарым менжоспарларымды орындай алмай кетіп барамын.Кешіріңіз мені" депті. Кейінрек БауыржанМомышұлы өз естелігінде: "Ол меннен өзініңтарих бойынша жазып үлгермеген ғылымиеңбектері үшін шынайы кешірім сұрады" депжазады. Сөйтіп 1966 жылдың 6 мамырындаЕрмұхан Бекмаханов дүниеден озады. Ғалымменқоштасу рәсімі бір күннен кейін болады.Кандидаттық және докторлықдиссертациясының тақырыбын Кенесарығаарнаған Ермұханның жаназасына ғалым,геология-минереология ғылымдарыныңдокторы, Кенесарының ұрпағы НәтайӘзімханұлы Кенесарин арнайы Ташкенттенкеліп, қаралы жиында сөз сөйлеп, өзінің досынақтық сапарға шығарып салады.

6

АБАЙТАНУӘОЖ 821. 512. 122 (091)К.ӘБДІҚАЛЫҚ, филология ғылымдарының кандидаты, доцентҚазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетіАлматы қаласы

АБАЙ ЖӘНЕ «ДАЛА УАЛАЯТЫНЫҢ ГАЗЕТІ»

Бұл мақалада ұлы Абайдың «Дала уалаятының газетінде» жарияланған «Болыс болды кейкісі» (№12, 1889) деп басталатын өлеңінің текстологиясы сөз етіледі. Ақынның көзі тірісіндежарық көрген газеттік нұсқа мен кейінгі жарияланымдар қатар салыстырылып, мәтіндікайырымдардың дұрыс-бұрыстығы зерделенеді. Қайсысының түпнұсқа екенін анықтауда газеттікнұсқада кездеспейтін тұтас өлең жолдары мен жекелеген сөздерге назар аударылып, алғашқынұсқаның ақынның өз қолжабасы екені дәлелденеді.

Тірек сөздер: Абай, текстология, қолжазба, өлең, басылым, түпнұсқа.

Абайдың көзі тірісінде жарияланғанөлеңдерінің түпнұсқа, ақынның өз жазбасыекендігіне шүбә келтірмеуіміз керек-ті. «Далауалаяты газетінде» жарық көрген «Жазды күншілде болғанда» (№7,1889), «Болыс болды кейкісі» (№12, 1889) деп басталатын екі өлеңніңавторын Абай деп танысақ та бүгінгі күнге дейінол нұсқалар оқылмай, әдебиеттануғылымындағы орны да ескерусіз келуі, әрине,ойлантарлық жайт. Осыған орай ақынныңгазетте басылған екінші өлеңін қазіргі жинақтағынұсқамен салыстыра отырып, түпнұсқағақайсысы жақын деген мәселеге назараудармақпыз («Жаз» өлеңінің нұсқасы жайлы«Қазақ әдебиеті» газетінде /2014.-7 қаңтар, 7-б./бірсыпыра сөз етілді).

Абайдың осы сатиралық өлеңінің газеттікнұсқасына арнайы мән бергендер де болды.Айталық, зерттеуші Ғ.Әбетовтің «Абайдың саясисатирасының идеялық-көркемдік ерекшеліктері»(1958) атты диссертациясында ақынның газеттікнұсқасы барынша іске алғысыз етіп дәлелденіпті.Осы нұсқаны ең алғаш сөз еткен ғалымҚ.Бекхожиннің «Абай және Дала уалаяты» (1950)деп аталатын ғылыми мақаласында газеттікнұсқаның жинақтық нұсқадан өзгешелігінецензура кінәлі болып табылса, кейінгі зерттеуші

З.Тайшыбай еңбегінде (1995) бұл өлеңнің еківарианты болған деген қорытындыға келеді.

Негізінен Абай өлеңінің газеттік нұсқасытүпнұсқа болатын. Алдымен ақынның өз стилінемән берейік. Газетте жарияланған Абайдыңбірінші өлеңінің тақырыбы «Семей оязы,Шыңғыс елінің қазағы Ибраһим Құнанбайаулының Бақанас өзенінде Көпбейіт деген жергеқонып жатқандағы түрі» деп берілсе, екіншіөлеңінің тақырыбы «1888 жылда май айындаАқшатау деген жерде, Семей облысы мененЖетісу облысының чрезвычайный съезіболғанда, бір уездің ел билеушілерінің съездегітүрі» деп жазылған. Осы жазуларда болыпжатқан іс-әрекеттің мекені анық көрсетілуіменбірге, «...аулының ...қонып жатқандағы түрі»,«...ел билеушілерінің съездегі түрі» дегендерініңұқсастығы екі өлеңнің де бір автордың қолынаншыққандығын айна қатесіз айғақтай түседі.Демек, Абайдың газеттегі бірінші өлеңін түпнұсқадеп танысақ, екінші өлеңін де түпнұсқа депқарастыруға негіз бар.

Енді газетте басылған осы екінші өлеңніңақынның өз сөзі екендігіне толық көз жеткізейік.Газеттік нұсқадағы өлең сөздері үшінші жақтасөйленіп, 86 жол болса, 1909 жылғы алғашқыжинақтан бастап осы уақытқа дейінгі Абай

7

АБАЙТАНУ

жинақтарында бірінші, кейде үшінші жақпенберіліп, 148 жолға ұзарған. 1995 жылғыакадемиялық жинақта 8 бөлімнен тұратынөлеңнің жетінші, сегізінші бөлігі, яғни, «Тағыбүйтіп кеттің» – деп» деген жолдан басталып«Темір көзді сарайды» деген жолмен аяқталатын22 жолы газеттік нұсқада тұтасымен кездеспейді.Жыр үлгісінде жазылған өлеңдердің соңғытармақтары ақын сөзінің қорытындысынабаланады десек, онда соңғы екі бөліктегіақынның айтар ойын толық түсіну үшін өлеңніңалтыншы бөлігін (22 жолдан тұратын) қосақарастыруды керек етеді. Алайда, осы алтыншыбөліктегі өлең жолдарынан ақын сөзінің түйінібайқалмайды. Себебі, бұл – Абай жазған нұсқаемес. Алдыңғы бес бөліктегі мазмұндық жүйеденалшақтау жататыны да сондықтан.

Ал Абайдың шын сөзі, тұжырымы газеттікнұсқада. Онда осы 44 жолды мынадай 8 жолменғана қорытқан:

Сүйегі жасық, ақылы азБолыстықтың жолы тар.Қолдан келмес жұмысқаМұнша болдың несін іңкәр.Келесі сайлау болғандаТүсе ме деп тағы шар.Бұл күніңе бір күніБоласың ғой деймін зар.

Мұндағы ақынның ойы – «сүйегі жасық,ақылы аз» адамның ел билей алмайтындығынескерту. Бұл орайда тақырыпқа сай «тоқсан ауызсөздің тобықтай түйінін» берудегі Абайдыңақындық шеберлігінен бұрын, түймек идеясыайқын. Осы газеттік нұсқаны «...көпқысқартылып, өткір сөздері мұқалып, өзгертіліп,идеялық мазмұны бұрмаланып басылған»[1,274] деп білетін ғалымдардың пікірі, әрине,жаңсақтық, асығыстық деп ойлаймын.

Архив деректеріне қарағанда, Абайдыңалысып өткендерінің бірі Мұқыр болысыныңатқа мінерлері екен. Оған дәлел – «Сенатқа хаты».Кейінгі қоспалар, яғни, жинақтағы «Ел жайылды,жетпей ме Оязға да бір хабар?» деп басталатынжолдардан соңына дейінгі өлең мазмұны осыуақыттың таңбалары еді. Тіпті, бұл қоспалар, яғниболыстың кінәсін мойындатқызудағы мұқату

саясаты дұрыс болғанымен, «Өзі залым закүншікТанып алып талайды» деп отырғаны кім?Сонымен қатар алтыншы бөліктегі турамағынада қолданылған «болыстықтың жолытарды» болыстың аузымен айтқызуы кеңестікдәуірде жарасымын тапқанымен, өзі өмір сүргензаманда жиырма жылға жуық басқару ісінеараласып, болыс болған Абайға айтқызуы ақылғасыя қояр ма екен? Ал газеттік нұсқада Абайболыстықты емес, болысты сынап,болыстықтың жолы «сүйегі жасық, ақылы азға»тар екенін ашып айтады. Олай болса, ақын сөзінтерең байыптамай жатып «Дала уалаятыныңгазетіндегі» нұсқаны жазғыруымыз Абайойшылдығына нұсқан тигізуі мүмкін.

Енді алдыңғы бес бөліктегі газеттік нұсқадакездеспейтін артық жолдар мен жекелегенсөздердің дұрыс-бұрыстығына назар аударайық.Бірінші бөліктегі 14 жол өлең газеттік нұсқада да14 жолмен берілген. Жекелеген сөздеріне назараударғанда, газеттік нұсқадағы «жал» сөзіжинақта «май» деп берілген. Түсінікте: «Өлеңніңүшінші жолы қолжазбалар мен барлықбасылымдарда «Түйеде қом, атта май»,– бопбасылып келген. 1933 жылғы жинақтаІ.Жансүгіров «Түйеде қом, атта жал» етіпөзгерткен. Оны мақала жазып, дәлелдеугетырысқан. Өлең жолы алғашқы нұсқа арқылыберіледі» [1,274],– делінген. Алайда, «қом» да,«жал» да – семіздіктің белгісі, майланудың түрі.«Еттің бәрі жал болмайды» деп Майқы би дебекер айтпаған болар. «Түсіндірме сөздіктің» 3-томында «жал» ұғымы жылқының желке майыда [2,506], «қом» – түйе өркештерінің түпжағындағы тұтаса біткен жота майы [2,308] депберілген. Сонымен бірге, «Арғымақ бірде жалды,бірде жалсыз, Ер жігіт бірде малды, бірде малсыз»деген өлең жолындағы «жал» сөзі де аттыңқоңды, семіздігін білдіреді [2,576] делінген. Олайболса, газеттік нұсқаның дұрыстығына ешқандайкүман тудырудың қажеті жоқ. Осы арада ескерекететін бір жайт, «Социалистік Қазақстан» (1938,12 май) газетінде Абайдың осы өлеңінің 27 жолы«Ол заманда» деген тақырыппен басылып, мұндада өлеңнің үшінші жолы «Түйе де қом, атта жал»деп берілген екен.

Газеттік нұсқадағы:Күштілерге ұшырамауға

8

АБАЙТАНУ

Қайраты жоқ болған соңБата алмайды шыбындап,–

деген жолдар жинақта:

Күштілерім сөз айтса,Бас изеймін шыбындап,–

деп берілген. «Шыбындап» сөзін «шыбындаптұрған малдай» [3,68] немесе Абайдың болысты«...шыбындап тұратын жылқымен теңестіруі»[4,12] деп қарастырсақ, бұл нақтылық ақынойынан сәл ауытқуға жол салады. «Қазақ тілініңтүсіндірме сөздігінде» бұл сөз «Ауысп. Бас шұлғу,қоштау, мақұлдау» [5,930] дегенді білдіреді екен.Газеттік нұсқада басты тұлғаның күштілерге басшұлғи беретін мәнісі кеңірек ашылғанға ұқсайды.Яғни, «әлсіздерге көз салмайтын» болыстыңкүштілерге ұшырамай кетуге «қайраты жоқболған соң» бата алмайтындығын айқындапбереді. Шынында, сырттан бақылаған жанға осысуреттеу де қонымды.

Екінші бөліктегі 18 жол өлең газеттікнұсқада 13 жолдан тұрады. Жинақтағы «Тыңтұяқ күнім, сүйтсе де Қарбаңдадым өкімдеп...«Береке қыл» деп, «бекін» деп... Қайраттаныпхалқыма Сөз айтып жүрмін күпілдеп» дегенартық жолдар сасқан болыстың бейнесінашудағы іс-әрекетінен туындайды. Ал газеттікнұсқада ақын болысты емес, елді састырады.Сонда қайсысы дұрыс?

Ең алдымен төртінші жолдағы «үй» сөзінетоқталсақ, ол газеттік нұсқада «ат» деп берілген.Ә.Қоңыратбаевтың «Абай – қазақтың ұлысықақшыл ақыны» атты ғылыми мақаласындағыкелтірілген үзіндіде де «ат» деп көрсетілген.Негізінен «ояз шықты, сияз бар» деп хабарлаушыадам атшабар болғандықтан, оның «үй» депемес, «ат» деп дікілдеуі орынды тәрізді. Ал сондаол кімге дікілдеп тұр? Газеттік нұсқада болыстыңатшабары «ылау» деп, «ат» деп дікілдеп елдіңзәресін алады. Болыс сияз шығынын көпшіліккеарқалатпаса, «құдай қосса осы жолы елдің сүтінатқарамын» демес еді. Ал академиялық жинақтаатшабардың болысқа келіп дікілдеуінің жөніқалай? Бұл қисынсыз болса, артық жолдардыңда қажеті шамалы. Тіпті, «қайраттанып...»,«қайраттысып...» сөздерінің қайталануы ғана

емес, бір сарынды іс-әрекеттің өзі жыртартымдылығын сұйылтады.

Үшінші бөліктегі 27 жол өлең газеттікнұсқада 21 жолмен берілген. Жинақта:

Оңашада оязғаМақтамаймын елімді,Өз еліме айтамын:«Бергем жоқ,– деп,– белімді».Мақтанамын кісімсіп,Оязға сөзім сенімді.Көрсеттім деймін, ымдаймынКәдік қылар жерімді.Сөз көбейді, ұлғайды,Мақтанның к... көрінді,–

деп басталып, әрі қарай өлең жолдары үшіншіжақпен түзіледі. Ал өлеңнің осы 10 жолы газеттікнұсқада мынадай 5 жолмен берілген:

Жетімнің қамын жегенсіп,Мақтанады кісімсіп,Оязға сөзі сенімді.Сөз көбейді, ұлғайды,Мақтанның жайы білінді.

Жинақтағы артық жолдар бірінші жақпенсөйлеп келген болыстың үшінші жақтағысөйлеуімен үйлесуі үшін қамтылған. Әйтпесе,болыстың іс-әрекетін осылайша ұсақтай беруденжағымсыз бейненің тұлғасы аса дараланбайдыда. Сондай-ақ осы бөліктегі мағыналасжекелеген сөздер мен тармақ жолдарыныңауысуы да көңілге қонбайды. «Мақтанның к...көрінді» деп автордың сөз қолданысына да қолсұғылған. Мұндай анайы сөздер жырдың төртжолында қайталанады. Ал газеттік нұсқада«Арызшылар көбейіп, Болыстың к... шөмейді»деп бір-ақ жерде қолданылған. Онда да айтушы«үсті-үстіне ағалағаннан» еріндері кепкен,қиналған жандардың жайын көріп осы сөзгетоқталса керек.

Зерттеуші Ғ.Әбетов аталмышдиссертациясында «Қайрауы жеткен қатты би,–дегендегі «қатты» эпитеті «мықты» эпитетіменауыстырылып «Қайрауы жеткен мықты би»,–деп, парақор би «мықты», яғни беделді би етіпкөрсетіліп, жағымды кейіпкер ретінде басылған.

2015 №4 (29)

9

АБАЙТАНУ

...бидің «қайрауы жетуі» – оның пара алуы. Оныңқайрауын жеткізген қайрағы – пара» [6,102] депөзінше топшылайды. Ал бидің парақорлығытуралы жинақтық нұсқада да сөз етілмейді.Демек, бұл арада зерттеушінің биді «парақор» депкесіп айтуы негізсіз. Жинақта «Қайрауы жеткенқатты би Қайырылып, не етсін көңілді!» делінсе,газетте «Қайрауы жеткен мықты би Қалдырыпне етсін көңілді» деп берілген. Жыр мазмұнындабидің қайрағы – сөздің көбеюі, ұлғаюы, ақылыжандардың арызы. Қайрауының жеткілігі –шешімге келуі. Ал оның болыстан қаймықпай,тиесілі малдарды иесіне қайтаруы би ісініңмықтылығын айқындаса керек. Негізінен, осыжырда ақын «мықты», «қатты», «күшті» дегенсинонимдес сөздердің үшеуін де өз ретіменпайдаланады. «Қатты» сөзін төртінші бөлімдегі«ағыны қатты аңқылдап» деген жолданкездестіреміз.

Төртінші бөліктегі 25 жол өлең газеттікнұсқада 18 жолмен жинақталған. Мәселен,жинақтағы:

Бір кептірмей терімдіКүн батқанша шабамын,Әрлі-берлі далпылдап.Етек кеткен жайылып,Ат к... жалпылдап....Пысықтың көбі бұғып жүр,Беттесе алмай шаңқылдап.Ашылып омырау, күн ыстықҚойын кетті аңқылдап,–

деген тоғыз жол газеттік нұсқада мынадай төртжолмен ғана беріледі:

Таңертеңнен шабады,Әрлі-берлі далпылдап.Болған соң ашылып омырау, күн ыстықҚойын кетті алқылдап.

Жалпы, есі дұрыс адам «бір кептірмейтерісін», яғни, демалмастан атпен «әрлі-берлідалпылдап күн батқанша шаппайды». Егер солайсуреттелсе, осы бөліктегі өлеңнің соңында«Табаныңнан тозасың Құр жүгіріп тарпылдап»деген жолдар айтылмас еді. Сонымен қатар осы

бөлік бойынша Ғ.Әбетов «Тіпті, өлең жолдарына«буын» санынан асып кететін сөздер дежапсырыла берген. ...болыстың деген сөззорлықпен қосылып...» [6,107] деп орынсызескерту жасайды. Газеттік нұсқада «болыстың»емес, «болған соң», яғни, күн ыстық болған соң,омырау ғана ашылмай, қойынның да алқылдапкетуі. Егер сөз мәнді болса, әсіресе, жырүлгісіндегі өлеңнің буын санының біркелкі болуышарт емес. «Алқылдап» сөзі (1933 жылғыжинақта да осылай берілген) жинақта (1995 ж.)«аңқылдап» деп қате басылған. Сонымен қатар«боқтап» сөзі газеттік нұсқада «ұрысып» депберілген. «Оязға жетуі» үшін барқылдапбоқтағаннан гөрі, ұрысқаны қисындырақ тәрізді.Одан әрі «елі жөнді болыстардың» бейнесінекелсек, жинақта «Күлкісі жақсы қарқылдап, Үнібөлек сартылдап» деген артық жолдар кездеседі.«Тарқылдаған» болысты тағы да «қарқылдату»,«ағыны қатты аңқылдап» сөйлегенді«сартылдату» да ақынның шеберлігіне мін болсакерек. Олай болса, ояз алдында «өзгеден үнібөлек» болыстың бейнесі газеттік нұсқадағыдайболғаны дұрысырақ.

Бесінші бөліктегі 20 жол өлең газеттікнұсқада 12 жолмен түйінделеді. Жинақтықнұсқадағы «Әуелде к... бос кәпір. Мықтыға неқып беттеймін», «Ояз бардағы қылықты Оязжоқта етпеймін. Кәкір-шүкір, көр жерді Пайдакөріп ептеймін», «Өзімдік бол деп ел жиып,Құрастырып, септеймін» деген артық жолдарболыстың тағы да өзінің «өйттім», «бүйттіміне»басу үшін керек болған тәрізді. Сондай-ақжинақтық нұсқаның бірінші жақпен айтылу ретіде біркелкі емес. Ал газеттік нұсқаның идеялықмазмұны жырдың тақырыбы мен құрылымынасай салмақты.

Түйіп айтқанда, шын сөздің тұғырынАбайдың көзі тірісінде жарық көрген өзжазбасынан іздеу абзал демекпін.

Әдебиет

1 Абай. Шығармаларының екі томдықжинағы. – Алматы: Ғылым, 1995.

2 Түсіндірме сөздік.– Алматы, 1978.3 Ахметов З. Абайдың ақындық әлемі.–

2015 №4 (29)

10

АБАЙТАНУ

Алматы: Ана тілі, 1995.4 Қожекеев Т. Абай – сатирик. Алматы,

1970.5 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі.– Алматы:

Дайк-Пресс, 2008.6 Әбетов Ғ. Абайдың саяси сатирасының

идеялық көркемдік ерекшелігі:Дисс.филол.ғыл.канд.– Алматы, 1958.

Резюме

Resume

В статье автор проводит текстологическое исследование произведения Абая «Болыс болдыкей кісі», опубликованное в газете «Дала уалаяты».

The author holds textual study of works of Abai's.

2015 №4 (29)

11

АБАЙТАНУ

Ж. КАМАЛҚЫЗЫ, филология ғылымдарының кандидаты, доцентҚожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетіТүркістан қаласы

ӘОЖ 821.512.122

Баяндамада Абайдың ренессанстық тұлға болатын себептері дәлелденеді. Абайтануғылымында М.Әуезов көрсетіп кеткен ғылыми қорытындыларды оның шәкірті ҚР ҰҒА академигіР.Бердібайдың әрі қарай тереңдей түсіндірген себептерін, әлі де ашылмай жатқан тұстарынкөрсетеді. Автор Р.Бердібайдың Абайды «ренессанстық тұлға» деп атағанын толығыменқуаттайды. Абайдың өзінен бұрынғы шығыс, батыс, түрік ойшылдарының білімін үйреніп қанақоймай, солармен ой жарыстырған тереңдігін тануға соған лайық білімін жетілдірген жастардыдайындау қажеттігіне назар аудартады.

АБАЙ – РЕНЕССАНСТЫҚ ТҰЛҒА

Тірек сөздер: Ренессанстық тұлға, абайтану, нәр алған қайнарлар, ислам құндылықтары,кемеңгер, ұлт руханияты, шығыс ойшылдары.

«Абай мұрасы мәңгілік мәнін жоймайтын,әр заманда да әсері азаймайтын, уақыт озғансайын терең сырлары ашыла түсетін, бүгінгі менболашақтың сан буынын тәрбиелейтін ұлттықбайлығымыз. Классикалық әдебиетіміздің асқарбиігі болып табылатын Абай шығармаларынәрдайым қайталап оқып отыру халқымыздыңелдік санасын, көркемдік тұшынымын өсіретінмықты құрал болып қала береді». Р.Бердібай

Абайтану ғылымы дамыған сайын оныңмұқтаждықтары да сан қырынан ашыла түсіпотырғанын көруге болады. Өйткені Абаймұрасы - кез-келгеннің тісі бата бермейтінтұңғиық терең, сан қырлы, әлемдік ғылымнантерең сусындаған жан-жақты мәселелеріменбасты айналдыратындай бай мұра. Абай -жақындағы туысқан інісі Шәкәрім қажыданбастап, сонау Петерборда жаңаша білім алғаналаштың ардақтысы Әлихан Бөкейхановтытаңдандырған ғажап білім иесі, Семейге сантағдырлы жолмен бастары қосылған орысзиялыларын тәнті еткен алып тұлға. Бірақ бұныңбәрі - сырт құрғақ сөзбен берілген бағалар.«Ғылымға дәлел керек» деген ұлы ұстаз әл-Фараби сөзіне сәйкес нақты жұмыстар, тереңзерттеулер ғана Абайдың ұлылығын тануға

апаратын жол бола алады.Абай мұрасынтанудың негізгі әдіснамасына ұлы МұхтарӘуезов анық жол салған. «Абай өмірі меншығармаларының беделді білгірі Мұхтар Әуезовабайтанудың негізін салумен қатар, бұл тараптаболашақта атқарылар сан алуан мәселелерді дежүйелеп көрсеткен. Сондай тақырыптардың біріақын Абайдың үлгі алған нәрленген руханикөздеріне қатысты»,-дейді академик Р.Бердібай.Ұлы тұлға М.Әуезов Абайды дұрыс танытатынғылыми ізденістер болатынына сенген, солболашақ үшін дұрыс жол көрсетіп кетуді мақсаттұтқаны көрінеді. Абайды шығыспен, туғанрухани мұрамен байланыстыра алмай, тек орысәдебиетінен үйренгендігін айтуды талап еткенсаяси тар қыспақта тұрса да, өзіне мәліммәселенің сорабын көрсетіп кеткен. М.Әуезовтіөмір бойы өзіне ұстаз санаған, жол таба алмай,ақылшы іздеген кездерінде үнемі М.Әуезовтіңжазбаларын ақтарып отыратын ғалым Р.Бердібайабайтанудың жаңа беттерін бастауды да Әуезовсалған жолдан іздеген. М.Әуезов айтқан Абайнәр алған үш қайнар жаңалық емес, бірақ соныңөзін әлі тереңірек тарқату қажеттігін ғалымР.Бердібай жүйелей түсіндіреді: «...Дана ақынныңөз халқынан және жалпы адам баласының өнер-

2015 №4 (29)

12

АБАЙТАНУ

ой байлығынан алған үш үлкен салалы түп-төркіні барын байқаймыз. Мұның біріншісі –қазақ халқының есте жоқ ескі заманнан жиып,өсіріп келген өз даналығы, халықтың ауызшаәдебиет қоры... Екінші бір қол артқан қазынасы– араб, парсы, түрік тіліндегі шығыстың көркемклассик поэзиясы. Үшінші, үлкен өнер, мол азықалған зор саласы – орыс халқының мәдениетіжәне сол арқылы Еуропа мәдениеті [2, 270],-деген түйіндеулерін уақытына сай толықтарқатып, болашақ зерттеушілерге үлкен бағыткөрсетеді. «Бұл тақырыптар түрлі зерттеулердеазды-көпті көтеріліп келеді. Бірақ Абайдың өзхалқының көркемсөз даналығымен, шығыс,батыс әдебиеттерімен сан тарау байланысы кеңкөлемде тексерілген жоқ. Аталған тақырыптыңәрқайсысынан алуан проблема екшеліп шығабермек» [1,173], - деген сөздері осыныдәлелдейді.

Заман өзгеріп, тәуелсіздік алғаннан кейінгіжылдары абайтануға қайта бет бұру керектігінайтқан алғашқы ғалым да Р.Бердібай болатын.Әсіресе, Абайды исламнан алыстатып көрсетугетырысқан сын еңбектерді қайта қарау керектігінайтып дабыл қаққан болатын. Сол уақыттардада жол басшы ретінде М.Әуезовтің Абай туралымонографиясын қайта зерделеді. Монографиядаайтылған тезис түріндегі қорытындылардытаратып тексеретін кез келгенін ғалым ерекшеатап өтеді. Абайтану ғылымының сол күнгедейінгі жетістіктерін жоққа шығармай, тереңдейзерттелуге тиісті мәселені М.Әуезов еңбегінесүйеніп күн тәртібіне қояды. Және ғалым сонауХХ ғасырдың соңын ала келген тәуелсіздікжылдарымен бірге сырттан келген түрліидеологиялық тасқындардан Ұлы Абайды,сонымен бірге бүкіл қазақ руханиятын арашалапқалған деуге болатын қорытындылардыжүйесімен жұртшылыққа жайып салды. Абайдыисламнан арашалап алып қалуға әрекет жасағанатеист ғалымдарымызға үлкен ескерту жасады.Бұл да өзінше үлен бір бағыт деуге болады.«Қазақты дінсіз халық етіп көрсетіп келгенбелсенділер мен дінімізді ғайбаттап, оның асылережелеріне кір жағуға ұмтылған қаскүнемдерАбайды да дінге енжар қараған адам етіпкөрсетуге тырысқаны белгілі. Олар осындайәрекетімен шындықты бұрмалап, зор күнәға

батты, сенімі кәміл кемеңгердің асыл ойларынбұрмалады. Міне, енді ғана алланың құлы,пайғамбардың үмбеті, дін ислам алдында жүзіжарқын Абайдың сенім, наным қуатынабөленген өлмес, өшпес сөздерін еркін мысалғакелтіретін болғанымызға шүкіршілік» [1,185],- депөткен уақыт үшін ол жандарды да кінәлағысыкелмей, бүгінгі күннің мәнді мәселесін сөз етеді.Ғалым ұстазы М.Әуезов айта алмаған ғажапәлемге барлық ғалымдардан бұрын бет бұрды.Абайды да, қазақ халқын да «дінсіз» деген жалғанжаладан арашалауға ғылыми дәлелмен өзуақытында келді. Бұл да Р.Бердібайзерттеулеріндегі өз замандастарынан озық пікірідеуге болады. Ғалым Абайдың дін туралыөлеңдерінің оның шығармашылығындағы елеуліорын иеленетінін ғана айтпайды. Бұл тақырыпқаұлы ойшылдың көп ізденістер ментолғаныстардан кейін саналы түрде келгенінеанық баға береді. «Ақынның шығармаларынабірте-бірте мұндай сарын табиғи түрде енебастайды, ол қауымға имандылықтың шарттарымен артықшылықтарын түсіндіреді,мұсылманшылық жолына ден қойғандықтықолдайды. ...Абайдың «адамды сүй, алланыңхикметін сез, не қызық бар өмірде онан басқа"деген сөздері кездейсоқ айтылмаған, көп ойлану,толғану, салыстырулардан кейін туғанқорытынды лебіз деп қарауға болады. ...Бұл елқамқоры, ойшыл ақынның халықтың түпкіліктітәрбиесі үшін діннің қаншалықты қажетекендігіне көз жеткізгендігінен деп қарау керек.Түрлі кесапат әдеттерге бой алдырып, азғындапбара жатқан жұртының бетін тұрақты дінитәрбие жолына бұрғысы келген қайраткер ғанамұндай ашық насихатқа бармақ» [1,185],- дейді.Осы арқылы Абайдың ислам дінінмойындағанын, оның адамзат тәрбиесіндегі ұлықорнын түсінгендігін алғашқылардың бірі болыпайтты. Бұл сала да әлі көп зерттеуді күтіп тұр депойлаймыз. Жастар арасынан араб, парсытілдерінен сауатты, таза ислам қағидаларынбұрмаламай түсінген адал ниетті зерттеуші ғанабұл тақырыптың үдесінен шыға алады.Бұрмалаушылар болғанын өздеріңіз жақсыбілесіздер. Тіпті, есі ауысқан заманныңпенделерінің арасынан Абайдай ұлы тұлғаныөзге діннің насихатшысы деп докторлық

2015 №4 (29)

13

АБАЙТАНУ

қорғамақ болған өз қандасымыздың шығуы – ұлтруханиятында қатерлі дерт барын аңғартады.Осылай боларын білген «бүгінгі заманның дәдемҚорқыты» Р.Бердібай өз уақытында дабыл қаққанболатын. Бұл да өз алдына үлкен мәселе болыпқалап отыр....

Ғалым Р.Бердібай ұстазы М.Әуезовтезистерін тереңдей түсіндіріп отырғанынайттық. Бұл тәсіл ежелден мұсылманғалымдарында бар дәстүр деуге болады. Атақтыалланың сөзі болып есептелетін «Құранға»тәпсір жазған ислам ғалымдарынан қалғандәстүр. Сол сияқты академик өз ұстазыныңқысқа қорытындыларын уақыты келген сәттетарқата түсіндіріп кеткенін көруге болады.М.Әуезов қорытындыларын түсінуге кеселкелтіріп тұрған обьективтік жағдайды дәлқалпында суреттеп береді. «Тарихтың,мәдениеттің әрбір ескерткішін өзіміздіңтүсінігімізбен емес, Еуропалық көзқараспенбағалауға тиіс болып келдік. Еуропахалықтарының, соның ішінде орыс халқыныңжетістіктерін бірыңғай дәріптеу, Азия елдерінмәңгілік артта қалған, жаңалыққа, жасампаздыққақабілетсіз кертартпа, тек озық жұрттардан үйренуарқасында қатарға қосыла алады деп дәлелдеубұл «теорияның» түп қазығы болатын [1,184-185]»,- деп сол кездегі үстем теория«еуроцентризм» әсерін түсіндіреді. Абайтануға дабұл қисын үлкен залалын келтіргенін ашынаайтады. «Бұл айтылғандардан туатынқорытынды – Абай шығармаларының қадір-қасиетін сөз еткенде Еуропаның мәдени дәстүрінасырып, қазақтың төл құндылықтарын жасырыпкөрсетіп келген бір жақтылықтан құлан тазаарылу ғана шындықты табиғи қалпында түсінугемүмкіндік береді. Бұл бір күннің міндеті емес,ұзақ жылдарда жалпы жұртшылықтың, соныңішінде ақын, жазушылар мен ғалымдардыңсанасына сіңірілген жасқаншақтық, жалтақтықәдет зардабын жою жөнінде жүйелі жұмыстаржүргізілуге тиіс. Абайтануды кең көлемгешығарудың қажетті методологиялықжолдарының бірі осы демекпіз» [1,185],- деп, өззамандастарының санасына түскен дерттің оңайкете қоймасын, сондықтан ғылымда даөзгерістердің болуы кешеуілдейтінін сұңғылағалым ашық айтады. Бұған мысал ретінде белгілі

абайтанушы ғалым профессорМ.Мырзахметовтің 1993 жылы шыққан«Абайдың адамгершілік мұраттары» дегенкітабын алуға болады. Ғалым Абайдың шығыс,батыс, ескі түрік ойшылдарымен байланысынатерең талдаулар жасап, татымды дәлелдеркелтіреді. Бірақ Абайды ислам ойшылдарыныңнегізгі бағытына қарсы екендігіне көп дәлелдеркелтіруге тырысады. «Тіпті осы 28-сөзінде ұлыойшыл Абай ислам дінінің Мұхамметпайғамбардан кейінгі бетке ұстар идеологы АбуХамид әл-Газалидң (1055-1111 ж.) «қасб» туралыілімінің негізіне қарама-қарсы келетін ойтолғамын аңғартады. Абай жазмыш тағдыр,немесе әрбір іс алдын ала алланың қалауыменболады-мыс деген «қасбтік» ілімге сене бермейді.Жалпы ақылды еркіне жіберіп, еркін ойлылықтыталап ететіндіктен де: «Әрбір рас іс ақылданқорықпаса керек деген ойға келеді» [78-б.],- дегенсөзі осыған дәлел. Ал, мына пікірі бұдан да өткір.«Абай өзіне дейінгі хауасты түсіндірушілерді яғнимүтәкәлламистер мен мантикиншылардыңеңбектерін зерттей оқып шығады да, олардыңкүш біріктіре, жабыла түсіндіретін хауас жөніндегітанымы мен нанымын ақыл-ойға қонбайтыннәрсе деп терістейді. Олардың танымын, яғнихауасты түсіндіру жолдарын Абай босқа лағуретінде қарап: «Мүтәкәлламин, мантикин Бекербосқа езедүр,- деп қатаң үкім шығарады.Абайдың дүниетанымындағы бұл соны бағытбүкіл мұсылман шығысының ғасырлар бойыуағыздап танытып келген негізгідүниетанымдарының шеңберіне сыймайтын,олардың көзқарастарына кереғар алшақ тақайшы келетін, нағыз сыншыл да жаңашылдықпікір еді» [3, 85]. Абайтанушы ғалымдарМ.Әуезовтен бастап, саясаттың ыңғайынасәйкес, Абайды ислам мұраттарына қарсыдегенді дәлелдеумен болғаны белгілі. Себебіөнерді ұлттық емес, таптық өнер деп қарағанидеология ұлттың негізгі тірегі – дінді терістеудіталап етті. «Патшалық Ресей билеушілері өздерібасып алған халықтарды безіндіріп, қалай бұрса,солай жүретін тобыр жасау мақсатын қойғанықұпия емес. Діні бар ел бірлік табуы,отаршылдыққа қарсы күреске шығуы, өздерініңсалт-санасын сақтау үшін қажырлы әрекеттергебаруы мүмкін екенін әккі билеушілер жақсы

2015 №4 (29)

14

АБАЙТАНУ

білген. Ал Ресей қарауындағы бағыныштыелдердің көбі ислам дініндегілер еді. Міне, осытоптағы тілі, дәстүрі жақын жұрттардың басынқоспау үшін патшалық үкімдарларыныңістемеген айласы жоқ. Олар дін адамдарыныңішіне алауыздық тудыру, жеке-жарымжүргендерді шоқындыру, исламды құбыжық етіпкөрсету саясатын ұстанды. Өзі тәуелділікқамытын киген елдердің дінін мүлде таптаптастау үшін панисламизм деген жалған қисындыойлап тапты...» [4, 264]. Міне, ресейдіңмиссионер ғалымдарының негізгі мақсатыосылай болғанын ғалым Р.Бердібайжалтақтамай, жасырмай анығын айтты. Абайдыислам діні мен ілімінен бөлектей қарау ғылымдажартыкеш түсінік қалыптастыратынын ғалымсол 1995 жылы жарияланған «Ұлылыққажартыкеш түсінік жүрмейді» деген мақаласындатереңдете түседі. Қазақ әдебиетін дін исламнанбөлектеп қарау қателік екеніне тағы да бір көзжеткізеді. Дін ислам ілімі қазақ әдебиетініңқұнарлы өзегі екенін айтатын, зерттейтін уақытжеткенін ғалым жете түсіндіреді. «Абай жәнеислам дәуірінің әдебиеті. Болашақтағыабайтанудың ең құнттап қолға алатынпроблемасының күрделі бір тармағы осы екенінде методологиялық жағынан дәлелдісанаймыз»[4, 268].Ғалымдар осы жалғанконцепцияға өздері де қатты сене бастағанкезеңде тәуелсіздік келіп жетті. Бүкіл қоғамныңтірегі болып келген марксизм философиясыкүйреді. Ендігі жерде жетпіс жыл бойғы ұстанымабайтануға кедергі келтіріп қана қоймай, Абайдыұлттық құндылықтардан алшақтатып, оны өзруханиятымызға қарсылардың қолына қару етіпберуге дайындық болатын. Бұны өз уақытындатүсінген ғалым Р.Бердібай жоғарыдағы өзуақытында айтқандары осы қауіптің алдыналғандай болып көрінеді. Сонымен біргеМ.Әуезовтің саясатқа бағындырылған еңбегініңөзінде нағыз ғылымға берілген бағыттардыашып, тереңдетіп көрсетеді.

«Бозбалалықтан асып, жігіттік шағынажеткен уақытта қазақтың ескі сөзі, ескі жол-жобасы, мәтел, тақпақ ескі биліктеріне елдіңмаңдай алды кісілерімен қатар түскендей білімжияды. Ескі ақындар, шешендер, батырларболсын, барлығы жайындағы әңгімелер Абайға

енді таныс дүниелер болады. Абай халыққазынасына жанасады» [2, 44],- деген ұлы ұстазпікірін ғалым Р.Бердібай төмендегішетүсініктермен тереңдетеді: «Соңғы кезге дейінАбай шығармаларының кемінде бір жарым мыңжылдық дәстүрі бар көне түрік әдебиетімен тығызбайланысы тіпті сөз болмай келеді. Абаймұрасының бірегей білгірі, аса көрнекті жазушыәрі ғалым Мұхтар Әуезов ақын нәрленген руханибұлақтардың бірі деп, қазақтың халықтықәдебиетін көрсеткен еді. Бұл пікірді ендігі жердекеңейтіп, қазақтың халықтық әдебиетіне түрікхалықтары жасаған аса бай жазбаша жәнефольклорлық ескерткіштерді қоса айтуымызқажет болады. Өте ертедегі дәуірлерге бармай-ақ, Ү-ҮІІІ ғасырларда өмір сүрген Түрік қағанатыкезінің аса құнды жәдігері – Орхон жазуларынанбергі әдеби, тарихи жаратындылардың әртараптан Абайға мәлім болғанын ескермеугеболмайды. Ортаазиялық түрік тілінде дүниегекелген көптеген кітаптар мен қолжазбалар,аудармалар ұлы ақынның ең көп танысқанмәнбелері деп қарауға болады. Абай өзініңмедреседе оқып жүрген кезінде шығыстың біртоп ұлы шайырларының есімін зор құрметпенатап, солардан медет тілеген ғой! Сол шайырларпарсы және түрік тілдерінде жазатындар еді»[1,185]. Ислам құндылығын айтса –«панисламизм», түрік ескілігіндегі руханимұралардан сөз қозғаса - «пантюркизм» дегенжелеумен қадамын аштырмай тұрған уақыттаұстазы тарқатып айта алмаған тұстарданабайтану ғылымының жаңа көздеріашылатынына бағыт береді. Науайы менБабырдың жазбаларын оқығандығы Абайдың өзшығармаларынан да анық көрінетінін де ғалымқадай ескертеді. Түрік тілінде жазылған тарихтар,шежірелер, аңыздар мен әпсаналарды Абайдыңоқымауы мүмкін емес. Себебі сол уақытта араб,парсыға қоса түрки кітаптар деген атауменақындар аузынан көп естілетін шығармалардыАбай оқымады деу қиянат болар еді. Осылардыңішінде Қ.А.Ясауи хикметтерінің аталмауын ғалыматап түсіндіреді: «Түрік тілінде сопылықпоэзияның негізін салған, аты дүниеге кеңтараған Ахмет Ясауидің хикметтерін оқымақтүгілі атын атаудың өзі қылмыс саналатынкезеңдерде бұл мәселенің қолға алынбауы

2015 №4 (29)

15

АБАЙТАНУ

табиғи болатын»,- деп ұстазының бұлтақырыпқа бара алмау себебін тағы да толықтайтүсіндіріп кетеді. Ұстазының айтпақ ойын былайтүсіндіреді: «Бұрын өткен қазақ ақындары менжырауларының Абай поэтикасына қаншалықықпал еткені де аса күрделі проблеманың бірі.Мұның бәрі түрік тіліндегі жазба ескерткіштертағлымы тексерілуі керектігін көрсетеді. «Абайжәне түрік халықтарының фольклоры мен жазбаәдебиеті» деген өзінің маңызы жағынан дарабөлініп айтылатын тақырыптардың бірі»[1, 186].Демек, Абайды тануда осы бағытта тереңзерттеулер жүргізілуге дайындықтар қажет. Абайжәне әлем әдебиеті дегенде бұл тақырыптереңірек зерттеуді қажет ететінін біз демойындаймыз. Ғалым әсіресе, ескі өзбек тіліндежазылған шығармаларды толық түсінетін кадрдайындауды қатты армандайтын. Сол арқылыНауайы мұрасын терең зерттеуге ұмтылысжасамаққа ниеттенді. Оңтүстік Қазақстанөңірінде туып өскен, бірақ қазір өзбек әдебиетітарихында ғана есімдері аталатын көптегенақындарды туған әдебиетіміз тарихына енгізугесонша құмар болатын. Бұл тақырып та болашақзерттеушілерін күтіп жатқан тақырып. Түрікбөлімінде оқыған бірнеше студенттердімагистратураға түсіріп, осы тақырыптардызерттеуге салмақ болып көп әрекеттенді.Оларданбұл мақсатқа жететіндепй білім табылмады,өзбеттерінше әрекеттенуге енжарлық жібермеді.Оған ғылымға деген қазіргі үстірт көзқарас та әсереткені түсінікті... Одан өзге бұл ғылым жалпы тілүйретумен алынбайтын қамал екеніне анық көзжеткендей. Сол шағатай немесе ескі өзбек тілі депаталған орта ғасырлық түркі жазба әдеби тілінүйретуді филология мамандықтарына енгізуқажеттігі анық көрініп жүр. Бұны ғалым бірнешемақалаларында мәселе етіп көтерген болатын.

М.Әуезов тезисін тарқата түсіндірдідегеніміздің тағы бір дәлелін мынақорытындыларынан көре аламыз: «Ұлы ақынғашығыс әдебиетінің тәсірі болды деу мәселеніңбергі жағы. Сол тәсірдің қандай шығармадақаншалықты көрінетініне дейін ыждағаттыізденістер жүргізілуі шарт. Ол үшін ислам дінініңтарихына, араб, парсы, түрік халықтарыныңтіліне жетік мамандар керектігі өзінен-өзітүсінікті. Абай мен ислам арасындағы

байланыстарды зерттеуге дайындықсыз баружеміс бермек емес»[1;186-б.]. Ғалым Абай меншығыс әдебиеті деген тезисті бірнеше қырынанқайталап тарқатады. Абайдың ұлылығын тек осытұстан тереңірек тануға болатынына анық көзжеткізеді. «Абай мұрасының әлі күнге дейін«басы ашылмаған» немесе атүсті, біржақты ғанабаяндалған тұстары аз емес. Солардыңқатарында ақынның шығыс поэзиясынан алғантағылымының орны мен мәні, діни көзқарасысекілді күрделі мәселелер бар»[1, 175],- деп ғалымбір түйіндейді. Ұлы Мұхтардай ұстазыныңтереңдеп айта алмаған тұстарын ғалым жіліктейұғындырады. Ұстазы жалпы сілтеме жасап қанақоюға мәжбүр болса, енді уақыт келгенін түсінгенғалым арттағы толқынға жол сілтейді. Бүгінгі күніоған қалай бару керектігін де Р.Бердібай тереңіректүсіндіреді. «Абай және шығыс классикалықәдебиеті де үлкен ізденістерді күтіп тұрғаныкәміл. Бұл жөнінде М.Әуезовтің «АбайҚұнанбаев» атты монографиясында қысқашаайтқанынан, М.Мырзахметовтің соңғыжылдарда жарық көрген зерттеу еңбегінің біртарауынан басқа көзге түсерлік ешнәрсе жоқ» [1,173] Осы бағытта қандай жұмыс істеліну керекдеген сұраққа жауап береді. Шығыс мәдениетіменұлы тұлғаның байланысын қай тұрғыдатереңдей зерттеу керек екенін былай түсіндіреді:«Абай мен Сағди, Хафиз, Низами, Физули, Румитуындылары арасындағы байланыстар жеке-жеке салаланып анықталуға тиіс. Ұлы ақынныңсуфизмге қатысы, шығыс әдебиетіне еліктеуі менүйренуінің, сын көзімен қарауының кезеңдері,ақын туындыларында ислам этикасы мендогмасының аралас көрініс беруі, өзге елшығармаларын қазақ топырағына әкелудіңнәзирәгөйлік дәстүрі тәрізді жайлар зерттеушілікнысанасы болуға лайық» [1, 173]. Осы орайдағалым Абайдың қазақ әдебиеті тарихындағы,қазақ руханияты тарихындағы ерекше орнытуралы өзгелерден озық пікір білдіреді. Абайдытек ақын деп қарастырғанымыздан оның шынтұлғасын толық тани алмайтынымызға назараудартады. «Абайтанудың көп ретте біржақтықаралып келуінің тағы бір себебі – ақынныңпоэзиялық мұрасы ғана көбірек сөз болып, оныңойшылдық, философиялық қырлары назардантыс қалғандығынан. Осы алшақтықтың олқысын

2015 №4 (29)

16

АБАЙТАНУ

толтыру оңай емес. Ол үшін шығысфилософиясының тарихына ғана емес, юнан(грек), буддизм, христиан білімпаздарыныңеңбектерін қамти қарайтындай білім керекболады. Ақын Абай мен ойшыл Абайды бөле-жара талдамай, тұтас қалпында тексергенде ғанағылымның биік талаптарына сай еңбектер тумақ»[1, 186].

Ғалым Абайды «қазақ топырағындағытеңдесі жоқ ұлы ақын» деген сөзге сыйғызаалмайды. Абай - одан тым биіктеп кеткен тұлға.«Абай мұрасын әлемдік өркениет көлеміндезерттеу қажеттігі болмақ» деп батыл пікірбілдіреді. Бұл пікірді 1995 жылы жазғанмақаласында айтқан екен. «Соңғы кездегі кейбірзерттеулерде Абайдың қазақ мәдениетітарихындағы ренессанстық тұлға екені айтылабастады. Мұндай пікірлер Ақжан Машановтың«Фараби және Абай», Ғарифолла Есімовтің«Хакім Абай» атты кітаптарында және басқакейбір мақалаларда кездеседі. Осы анықтамаАбайдың шын Абайлық келбетін тануғабастайтын сындарлы пікір болып көрінеді»[1,186]. Ғалым әдетінше, өзінің айтқан әрбіртұжырымын нақты дәлелдермен тиянақтапотырады. «Ренессанстық тұлға» деген термингеде толық сипаттама береді. «Көне заманныңжағдайын терең білумен қатар, шығыс пенбатыстың небір ойшылдарының еңбегін оқып,соларға өзінің көзқарасын білдіріп отыру, ислам,христиан, буддалық діндердің негізіне ой жүгірту,жалпы адамзаттың мәдени даму жолдарыныңзаңдылықтарын сөз еткен Еуропаоқымыстарының кітаптарына көңіл бөлу,жаһанға аты жайылған ақындардың көркемдікжетістіктерін меңгеру – мұның бәрі қайта өрлеудәуірінің қайраткеріне тән әрекеттер»,- деп түсінікбереді. Осы қасиеттер Абай шығармашылығындакездесетінін, сондықтан, Абайды тек қазақтопырағының жетістіктерін бойына сіңірген далаойшылы деп қана қарауға бомайтынын, оныңренессанстық тұлға екенін танығанда ғанаАбайды толық бағалай алуға болатынынтүсіндіреді. Абайдың өзгеше дарындылығынажоғары баға береді. «Ең қымбаттысы сол – Абайешқашан да оқыған-білгеннің жалаңқұптаушысы, насихаттаушысы болып қалмай,соларды сын таразысына салып, күдіксіз

шындық дегендеріне ғана тоқталған»[1, 187]. Дәлосы тұстан Абайдың өзіндік болмысыашылатынын да аңғаруға болады. Ренессанстықтұлғаның ерекшелігі туралы: «Адам атынардақтау, оны дүниенің тұтқасы деп мадақ ету,адам қабілетінің молдығына сену – қайта өрлеу,ренессанс әдебиетін айрықша көрсететін алтынжелілердің бірі болатын» [4, 271],- деп түсіндіреді.Абай шығармаларында бұны анық көругеболатынын ескертеді: «Абайшығармашылығының басты мұратын алыпқарасақ, адамның жан-жақты жетілуін арман етусарыны күшті естілетінін көреміз. Кейде тікелейүгіт, ақыл айту, кеңесу түрінде берілетін назым-өлең мен нәсір-қарасөзінің сарқатын арнасыадамның мұң-мұқтажын жырлау болыптабылады. Ақынның ақыл, қайрат, сезімді қатарұстайтын «кәміл адамды» ұлық тұтуы адамзаттарихында сан ойшылдар қайталап айтқанғибраттардың жаңғырған қайталамасы...» [4,271]. Ақынның поэмалары, прозасы, өлеңдерімен аудармалары осының айғағы бола алады.Түркіислам ғұламаларының әлем өркениетінеқосқан үлесінің бір тармағы нәзирәгөйлікдәстүрімен туған сан алуан жырлар екені белгілі.Өзіне сенген ақындар ғана бара алатын өнержарысы дала ойшылы Абайды да қалыс қалдыраалмағандай. Ұлылар ғана тәуекел еткен соқпаққаАбайдың да түскені аңғарылады. Және солұлылар арасынан өз жолын анықтай алған.Ойшылдармен ой да, өнер де жарыстыра алған.«Батыс пен Шығыстың сан ақын, жазушы,тарихшылары мінсіз патша деп сипаттап, үлгі етіпұсынған, көптеген шығармалардың орталыққаһарманы етіп көрсеткен ертедегі ЕскендірЗұлхарнайын турасында да Абай өз көзқарасынбатыл білдіреді»[1, 187],- деп ғалым Абайдың бұлсаладағы қызметіне баға береді. Парсыныңклассикалық поэзиясының алыбы, ақындарпадишасы атанған Әбілхасым Фирдоусидің«Шахнамасынан» кейін нәзирәгөйлік дәстүр белалды. Түрік ойшылы Низами Фирдоусижырынан бес оқиғаны ғана іріктеп алып, хамсажазуды дәстүрге енгізді. Хамсаға енгеноқиғалардың бірі – Ескендірге қатысты. Оданкейінгі хамса жазған түрік ойшылы Науайы даЕскендірді пайғамбар дәрежесіне дейін көтережырлады. Әлемді билемек болған алып тұлғаны

2015 №4 (29)

17

АБАЙТАНУ

адамзаттың қорғаушысы ретінде сомдап шығады.Шығыс зерттеушілері кітаби дастанныңбасталуын осы нәзира дәстүріменбайланыстырады. Атақты хамсашыл классикақындарды - Низамиді, Науаиды, Дехлевидікітаби дастандар туғызған ақындар қатарынажатқызады. Г.Ю.Алиев кітаби дастандардыңбүкіл шығыста дүркірей көтерілуіне негіз болғанНизамидің бестігі дегенді айтады. XІІІ-XXғасырлар арасында тек Низами бестігіне кіретінсюжеттерге 600-ден аса шығармажазылғандығын түгел тізіп көрсетеді [5].Г.Ю.Алиев зерттеуіндегі көркем туындылартізімінде қазақтың ұлы ақыны АбайҚұнанбаевтың «Ескендірі» де бар.

Ескендірдің бейнесіне қазақ ақыны үлкенсын айтты деген пікірлер көп айтылып жүр.Біздің пікірімізше, дәл осы батыл қадамға Ясауидіңсопылық ілімі әсер еткен сияқты. Әлемдікойшылдармен бірге, өз ұлтымыздың руханиұстазы Ясауи ілімінен алған ғибратын АбайЕскендір бейнесімен жеткізген деп ойлаймыз.Низами Ескендірдің ұлылығын таныту үшіноның қасында үнемі Қызыр жүретінінсуреттейді. Мәңгілік өмір беретін су іздеп шығуоқиғасын еске түсіріңіз. Мәңгі түнек ішінен ағыпжатқан мәңгі өмір суынан Қызыр қаныпішкенмен, Ескендір жақындағанда су тартылыпқалатын. Алланың бұйырмағанын түсінгенЕскендір қайтуға мәжбүр болатын еді ғой. Абайдада бұл су сөз болады. Бірақ басқаша сипатта.Ескендірге Абай тарапынан берілетін мінездемеосы тұста анық көрінеді. «Бір бай елден осы сушыққан шығар, Өрлеп барып үстіне тігелік ту»[6, 131]. Ескендір судың ерекшелігін, қасиетін текбайлықпен ғана бағалайды. Абай Ескендірдің еңәлсіз тұсы да осында деп ұғындырады. Құдайғабастайтын алтын қақпа өз есігін Ескендіргеашпайды. Абай ұлы ұстаздарымен осылайша ойжарыстырады. «Мықтымын деп мақтанба ақылбілсең, Мықты болсаң өзіңнің нәпсіңді жең, Ішітар, көре алмастың біреуі сен, Ондай кісі бұлжерге келмейді тең»»[6;132-б.].Міне, Абайдыңұтқырлығы да, өзі пір тұтқан түрікойшылдарынан өзгешелігі де осықорытындыларында. Өз айналасына айтпақболған, өмір бойы түсіндіріп келе жатқаныносылай Ескендірді сынауымен анық көзге

көрсетердей етіп танытады. Бүкіл ислам, будда,христиан, т.б. ойшылдарының тапқан - адамдыазаптан құтқаратын жалғыз жолы: нәпсіні тыю,өз нәпсісін жеңу. Абай Ескендірді осықорытынды бойынша кінәлайды. Нағыз ер – өзінжеңген жан, өз нәпсісіне тоқтау сала алғанпенде.Мұхаммет ғ.с айтатын «үлкен жиһат»,Сейт Харта - Будда тапқан – ақиқат, Ясауижетпек болған биік шың - нәпсіні жеңу.Ескендірдің бойындағы үлкен мін – нәпсісінетыйым сала алмауы. Ескендірге сыйға берілетінқу сүйек халық аңыздарынан алынған деугеболады. «Мұңлық-Зарлық» жырындағыҚаншайымның өз әкесінің қамын ойлап, бір жағыханды сынап, қалың мал үшін алтын салып алуғатігіп беретін үш ділдә ғана сыятын кішкентайқалта осыған дәлел. Халық даналығы. Көзгетопырақ құйылғанда ғана тоятынын дәлелдегеноқиға. Абай бұл оқиғаны сәл өзгертіп, үлкенталанттылықпен поэмаға енгізген. Өзқорытындысын осы арқылы дәлелдеген. Дәлосы жерден поэманы бағалаушылар өз ойларынүзеді. Поэмадағы Аристотель бейнесін Абайдыңбүкіл шығармашылығының негізгі тірегі – толықадам деп түсіндіріп жүрміз. Шындығында ақынпікірі соңғы шумақтармен түйінделеді.

«Ойлап-ойлап патшаның мойны түсті,Құдайым көрсетті деп бұл бір істі.Бекерлік екен менің бұл ісім деп,Қолын алып жұртына қайта көшті»[6, 134].

Ескендірдің ұлылығын ақын көрсетіп отыр.Көрген ісінен ғибрат алу, өз ісіне есеп беру, тәубағакелу – бұлар тек ақылды жандардың ғанақолынан келетін істер. Және қарапайым әрбірадам үшін ғибрат берерлік әрекеттер. Ұлы ақынөзі айтқан: «Адамды сүй, алланың хикметін сез,Не қызық бар өмірде онан басқа»[7, 87],- деп өзөлеңінде айтқан қорытындысымен түйіндепотыр. Әлемді бағындырған ұлы тұлға да осықарапайым қасиетке келгенде ғана ұлылығынтанытады. Алланың сүйген құлы екенінтанытатын оқиға - оған тірі кезінде нәпсісінтыюға жәрдем ететін ерекше сыйлық берілуі,патшаның оны дұрыс түсінуі. Ақынның өзі дебұл жай ғана айтыла салған әңгіме емесекендігіне назар аудартады. «Аз-ақ сөз айттым,

2015 №4 (29)

18

АБАЙТАНУ

бітті бұл әңгіме, Мұны бір өзге сөздің бірі деме.Қарның тойса, қайғырма мақтан үшін, Тоймаскөзің толар деп қайғы жеме» [6, 134]. Шығысклассиктерінің дәстүрінше, оқиғаны баяндап,оған өз қорытындысын да береді. Ескендіркөргенінен ғибрат алды, тәубаға келді, өз нәпсісінжеңе білді. Бұл жеңіс - адам баласының қолынатүсе бермейтін ең үлкен жеңіс.Ясауи сөз еткенАллаға деген сеніммен ғана жететін жеңіс.

«Масғұт» поэмасындағы автордың өзі«Шәмсі-жиһан» атаған Масғұттың не құдіретібар?.. Ежелгі грек әдебиеті тарихында аттикакомедиясының негізін салған ақынАристофанның өзгеше туындысы «Лисистрата»тақырыбымен үндесетіндей. Бірақ онымен дедала ойшылы ішкі парасатымен жарысқатүскендей. Ешбір қолбасы, ешбір патша тоқтатаалмаған соғысты тоқтататын қарапайым шаруаәйел Лиситратаны ежелгі грек ойшыл ақыныкомедия кейіпкері етіп алады. Әйелдіңқоғамдағы орнын танытудың өзгеше әдісінтапқан. Ал, Абай танымы мүлдем бөлек. «Ағынжесең, ақылың жаннан асар; Сарысын жесеңбайлығың судай тасар; Қызылын жесең –ұрғашыда жан болмас сенен қашар». Қыдыр шалұсынған түрлі жемістің қасиетін түсінгенМасғұттың таңдауы – қызыл жеміс. Ақынкейіпкерінің өзгеше қасиетін былай түсіндіреді:

«Сол заманда-ақ надандар шырыш бұзған,Жалғанның дәмін бұзып қауіп қылғызған.Ақыл мен мал екеуін асырай алмай,Арашашы іздепті қатын, қыздан»[6, 136].

Осы түсіндіруімен Аристофан ойыменүндеседі. Ақылды, ғалым, өнерлі қыздар туралынебір аңыздар мен әпсаналар шығыс, түрік, оныңішінде қазақ ауыз және жазба әдебиетінде көпкездеседі. Бірақ Абай бұл тақырыпқа да басқақырынан келеді. Масғұттың жеміс таңдау сырынұққаннан кейін Қыдыр шал: «Ақыл, дәулетәуелден өзіңде екен, Өміріңше артылсын,жаным, бағың»[6, 138],- деп Масғұтқа мінездемебереді. Ақылы мен дәулеті бар жанға Қыдырбатасымен бақ қонады. Абай қазақ халқыныңданышпандық ойларымен келіседі. Осыдан соң,оның «Шәмсі-жиһан» аталатыны ғана айтылады.

Екінші бөліміндегі оқиға ұлы тұлғаның

шығыс ғұламаларымен тағы да ақылжарыстырғанына дәлел бола алады. Көп жындыөлтіріп қояр деп қорқып, біле тұра жынды суданішіп алып, жынды болған патша мен уәзірдің әрікүлкілі, әрі қайғылы халін суреттейді. Оған өзініңқорытындысын қоса түсіндіреді:

«Көптің бәрі осындай мысал етсең,Көп айтты деп алданып, уағда күтсең.Ғапіл боп көп нәрседен бос қаласың,Аңдамай көп сөзімен жүріп кетсең»[6, 138].

Өзі айтатын надандық туралықорытындысын қайталайды: «Көп айтса көнді,Жұрт айтса болды - Әдеті надан адамның» [7,110]. Надандық туралы шығыс ойшылдары да ойқозғайды. Қабуснамада: «Өзі білмейтін, білугеұмтылмайтын жанды – надан», - дейді. Қазақмақалында: Өзі білмейтін, білгеннің тіліналмайтын жан – надан. Ал, Абайда өз ақылынасала алмай, жұрт жүрген жолмен ғана жүретін,жұрт айтқанға көнетін жан – надан. Абайпоэмасында осы өз ойын дәлелдеу үшін «жындысу» оқиғасын қосқан, бұның негізін де аңызданалған сияқты. Ғалым айтқан Абайдыңренессанстық түлға екенінің дәлелі – оныңқарапайым адам құдіретін дәріптеуі, адамқасиетін жан-жақты танытуы. Оған осы Масғұтпоэмасы мысал бола алады. Қайраты, ақылы,мейірімділігінің арқасында «әлемнің жарық күні»атанған Масғұт бейнесін сомдауы десек болады.Адамды дәріптеу, адамның жеке қасиетінтүсіндіру үлгісі. Масғұт поэмасын шығыстықжеліге негізделген деп түсіндіріледі, бірақ нақтыоқиға негізі қайдан алынғанына дәлелді әлі ешкімайтқан жоқ. Ол мүмкін де емес болуы керек.Себебі, ақын бүкіл әлемдік ойшылдардыоқығанымен: «ақыл сенбей сенбеңіз, бір іске кезкелсеңіз» деп өзі айтқанындай, ақылына сендіріпбарып айтқан. Өзгелер айтқан ойды өз ақылыменқайта қорытып отырған. Ақылы сенгенді ғанаөсиет еткен. Осыны ұрпағына да өсиет етеді.Қазіргі заман оқу әдістемесіне де негіз болатынұстаным деп қарауымыз керек. Ағылып келіпжатқан түрлі «ақылдардың» бәрін алуғаболмайды. Ақылың сенгенін ғана алуың керек.Сырттан келгеннің бәрі өнер де ғылым да болабермейді. Ақылды сендіретінін екшеу керек. Оған

2015 №4 (29)

19

АБАЙТАНУ

алдымен негізгі тірек - ұлттық дүниетаным қажет.Қорыта айтқанда, Абай поэмаларындағы

ұлылармен жарысқа түскен ойшылдық та,бұрынғы оқиғаларды өз дәуіріне сай, заманталабына сәйкес қайта жырлауы да оныңренессанстық тұлға екеніне дәлел бола алады.

Бұл айтылғандардан басқа академикР.Бердібайдың абайтанушыларға зерттеудіаманат еткенін өз сөздерінен үзінділер келтіргендідұрыс санаймыз:«Абайдың туындыларынкөшіріп, үлкен тарихи, мәдени қызметатқарғандар еңбегі де жеке сөз боларлық» [1, 173].Бұл да М.Әуезов монографиясында есімдеріаталған жандар төңірегінде болатын зерттеугеберілген бағыт.

«Абайдың дүниетанымы бірсыпыразерттелген, бірақ бұл тақырып одан әрі тереңдейтүсуді қажет етеді. Ең басты мәселенің бірі – ұлыақынның шығармагерлік тәсілін, реализмініңсипатын, халықтығын айқындауға тіреледі. Бұлкезге дейін Абай шығармаларында ағартушылық,сыншыл реализмнің сәйкестігі қаншалық дегенгеберілген жауап жеткіліксіз. Осылайша тізе берсек,тағы да бірталай ғылыми аспектілерді атауғаболар еді. Абайдың ақындық айналасы, оныңдәстүрінің ХХ ғасыр басындағы әдебиеттедамытылуы, кеңес әдебиетінде жалғастық табуы,ұлы, суреткердің өлең құрылысындағыжаңалықтардың түп негізі, шығармаларыныңжазылу тарихы – бәрі де жан-жақты ыждағаттызерттеуді тілейді»[1, 173] .«Абай және орыс әдебиеті көбінесе идеялықтұрғыдан сөз болып келген, ал ұлы ақынның соләдебиеттің көркемдік тәсілін меңгеру сатылары,шеберлік мәселесі, оған күрескер, демократтартәсірі жете ашылған емес» [1, 173]

«Үлкен міндеттің бірі – Абайшығармаларына текстологиялық жұмыс жүргізу.Бұл тарапта орындалған іс аз емес, бірақ оныжетілдіре түсу шарт. Абай аудармаларыныңтабиғатын анықтау, шығыс ақындарының белгілібір оқиғаны жарыса немесе қайталай жазатыннәзирәгөйлік дәстүрін оның орыс әдебиетіненжасаған тәржімасына қаншалық дәрежедеқолдануға болатынын да сөз ету жөн [1, 174].Осылардың әрқайсысын тарқатар болсақ, Абайшығармашылығын зерттеудің шешілмегентүйіндері мен ашылмаған сырлары жатқанынкөруге болады. Бұл тақырыптарды зерттеу тілдімеңгерген, алыс, жақын шетелдер әдебиетіненмол хабары бар, әдебиет теориясын жетікмеңгерген жастар үлесінде болмақ. Біз текғалымның аманатын жеткізуді мақсат еттік.

Әдебиет

1 Бердібай Р. Жұлдыздар жарығы. Алматы:Білім, 2000. – 248 б.

2 Әуезов М. Абай Құнанбаев. Алматы:Жазушы, 1995. -320 б.

3 Мырзахметов М. Абайдың адамгершілікмұраттары. Алматы: Рауан, 1993. -279 б.

4 Бердібай Р. Бес томдық шығармаларыныңжинағы. 2-т. Алматы: Қазығұрт, 2005.

5 Алиев Г. Темы и сюжеты Низами влитературах востока. Москва, 1985.

6 Абай. Шығармаларының екі томдықтолық жинағы. 2-т. Алматы: Жазушы, 1995. – 380б.

7 Абай. Шығармаларының екі томдықтолық жинағы. 1-т. Алматы: Жазушы, 1995. – 336б.

Резюме

Resume

2015 №4 (29)

Автор статьи характеризует Абая как ренессансную личность.

The author describes how Abai Renaissance personality.

20

АБАЙТАНУ

Т.КӨШЕНОВА, филология ғылымдарының кандидаты, доцентҚ.А.Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университетіТүркістан қаласы

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫСТЫҢ КЛАССИКАЛЫҚ ПОЭЗИЯСЫМақалада әдебиеттегі ұлы тұлғалар: М.Қашқари, А.Ясауи, Абай, Шәкәрімнің

туындыларындағы өрнек жалғастығы сөз болады. Ұрпақтар сабақтастығындағы әдеби дәстүржалғастығын сақтай отырып, өзіндік өрнекпен өрнектеу әрбір қаламгердің еншісіне тие бермейтінбақыт екендігін тұжырымдайды.

Тірек сөздер: Абай, Шәкәрім, шығыс, поэзия, үндестік, классикалық туынды.

Абайдың ұлылығы өзі нәр алғанбастауларының құнарлылығында жатыр. Абайдытанытушы М.Әуезов кезінде ұлы ақынның нәралған бұлақтарын былайша таратып айтқанболатын: «Мұның біріншісі – қазақ халқының естежоқ ескі заманнан жиып, өсіріп келген өзданалығы, халықтың ауызша әдебиет қоры, ақынАбай осы қордан көп нәр алып, сол арқылы өзөлеңін көп көркейтті.

Екінші бір қол артқан қазынасы - араб,парсы, түрік тіліндегі шығыстың көркем классикпоэзиясы.

Үшінші үлкен өнер, мол азық алған зорсаласы – орыс халқының мәдениеті және соларқылы Европа мәдениеті» [1, 270].

Ғалымның бұл пікіріне қоса айтарымыз текАбай поэзиясы ғана емес, жалпы қазақ әдебиетімен мәдениеті ғасырлар бойы Шығыстансусындап, солармен сарындас болып келе жатыр.Бұл пікірді академик З.Ахметов те өзінің «Қазақәдебиеті тарихы» еңбегіндегі «Қазақ әдебиетініңШығыс әдебиетімен байланысы» деп аталатынтарауын жазғанда ұлтымыздың әдебиеті – күлліШығыс мәдениетінің бөлшегі екенін, одан үнемінәр алып тұрғанын айтып өткен. Демек, мұнанқазақ әдебиеті мен мәдениеті ғасырлар бойыШығыстан сусындап, соларға үн қосып кележатқанын аңғарамыз.

М.Әуезов айтып өткендей, расында АбайШығыстың көркем классик поэзиясынан

сусындады. Оның өлең құрылысындағы тыңжаңалықты шығыс әдебиеті қорына қол артқанкезде мол тапқандығын байқаймыз. Мұныбелгілі абайтанушы ғалым М.Мырзахметұлыныңмына бір ойлы пікірімен нақтылай түскенді жөндеп тауып отырмыз: «Білімдіден шыққан сөз»деген өлеңінде 44 жастағы ақын балаң кезіндегіеліктеу дәрежесінде бір соғып, тастап кеткентүрки ғаруз уәзіндегі ұйқас түріне назар аударады.Сегіз шумақ өлеңнің барлық жолдары жетібуынға құрылып, бірінші шумақтан басқа шумақатаулының бәрі де «а-а-а-б» тәрізді көне түрікпоэзиясының ұйқасымен беріледі. Сегіз шумақөлеңнің әр шумағының ең соңғы өлең жолдарытүп-түгел бірыңғай ұйқас сөзбен, яғни,шумақаралық желілі ұйқаспен үйлестірілгенғажап тың өлең өрнегін көз алдыңа әкеледі.

...Бір ғажабы, осы өлеңдегі түрге ұқсас өлеңөрнегі сонау орта ғасырдағы түрікхалықтарының аузынан жазып алғанМ.Қашқаридің «Диуани лұғат ат-түрік» аттыеңбегінде үзік ретінде келтірілген өлеңдертобында бір рет қана кездесіп қоймай, әр жерде-ақ бірнеше рет қайталанып отыруы мұныңтұрақты форма екендігін айғақтайды. Арғы жағыбіздің заманымызға дейінгі кезеңде туып таралғанТұран патшасы Афрасиаб (Ер Тоңа АлыпДулухан Ү-ҮІғ.) туралы жоқтау өлеңі де осы өлеңкестесін көз алдымызға келтіргендей... БұданАбайдың есте жоқ ертедегі халық санасында

ӘОЖ 821.512.122

2015 №4 (29)

21

АБАЙТАНУ

тебіндеп барып, көктемей қалған, қаулай өніпбарып кідіріп қалған, бірақ түбінде бір дүбір саларөлең өрнегіндегі үлгілерді іздестіріп, зерттеуарқылы ақындықтың дарқан қуатыменжандандырып, жаңадан тірілтіп, қатарға қосыпжібергендей құдіретін анық сезінеміз, - дей келіп,өте көне дәуір поэзиясындағы ескі түрік өлеңөрнегінің үлгісін қайта жаңарту арқылы мүлдежаңа сипаттағы өлең өрнегін тудыра алған» [2,181-182], - дейді. Бұған қоса аталмыш пішінніңтек М.Қашқаридің «Диуани лұғат ат-түрік» аттыеңбегінде ғана емес, сонымен қатар А.Ясауидің«Диуани хикметінде» де кездесетінін ғалымР.Сыздықова өзінің «Ясауи хикметтерінің тілі» [3]атты іргелі зерттеу еңбегінде кездесетінін айтыпөткен. Автор хикметтердің буындық жүйесіне,ұйқас суретіне, шумақ түрлеріне талдау жасайотырып, хикметтердің бір шумағында «ішкі» (біршумақтың алғашқы үш жолындағы) және«желілік» (бір шумақты тұтастырып, бір желігебайлап тұратын төртінші тармақтағы ұйқас)ұйқас түрлерінің кездесетіні жайлы тұжырымдыдәлелдермен берген. Мұның өзі Ясауи қолданғанөлең өлшемінің төл түркілік негізден тамыртартуының белгісі іспетті. Филологияғылымдарының кандидаты А.Әбдірәсілқызы«Қожа Ахмет Йассауидің ақындық әлемі» [4, 168]атты еңбегінде. «...Біздіңше, аты сырттантаңылған бұл өлең түрінің заты таза түркілікекеніне оның ұйқас суретінің көне түркіөлеңдерімен сәйкестігі ғана емес, белгілі бірқалыптармен, қағидалармен шектелмегендігі дедәлел бола алады. Басқаша айтқанда,зерттеушілер парсы поэтикасының терминімен«мураббағ» атаған (бәлкім, кездейсоқ атаған- А.Ә.) бұл өлең түрі дәстүрлі түркілік төрттік өлеңаясында дамыған ұлттық әдебиетіміздің төлпішіні болып табылады. Парсылық мураббағ -түбірімен басқа құбылыс... Ендігі назардымураббағпен сырттай ұқсас, Йасауихикметтерінің құрылысымен барынша сәйкестөрттіктер – тәрбиғ пен шарқыға аударамыз» -дей келіп, - ...Түрік жазба әдебиетінде сыртқықұрылымы жөнінен Йасауи хикметтеріментолығымен сәйкес келетін «шарқы» атты өлеңтүрі кездеседі. Ұйқас ерекшелігіне орай шарқыбірнеше топқа бөлінеді. Солардың ішіндехикметтермен үйлесетіні - чапраш (аралас

ұйкасты), шарқы (абаб вввб гггб) және накарат(қайталама-редиф ұйқасты) шарқы... ...Йасауихикметтерімен құрылысы жөнінен сәйкестігіменназар аудартатын ендігі бір құбылыстар - түрікауыз әдебиеті үлгілеріне тән дастан, кошма, шарқыөлеңдері. Дастандардың көлемі 5-7 шумақтанбасталып, 100 шумаққа дейін жетеді. Ұйқас үлгісі- абаб вввб гггб, яғни кошма өлеңдермен сәйкескеледі» - дейді. [4, 171].

Түрік әдебиеттануындағы «кошма» аттыөлең түрі 11 буынды абвб гггб дддб ұйқасыменжазылатындығы белгілі. Бұл үлгі бірқатар түркіхалықтарының әдебиетінде кездеседі. «Осы өлеңүлгісін белсенді түрде қолданған Анадолы ашықақындар әдебиеті XIII ғасырдағы Юнус Эмрешығармашылығынан бастау алады. Көрнектітүркітанушы Ф.Көпрүлү ашық ақындаршығармашылығын тікелей Йасауименбайланыстырады. Ашықтар әдебиетініңқалыптасуына сопылық поэзия тікелей әсер етті.Ал түркі сопылық поэзиясының бастауындаҚожа Ахмет Йасауидің тұрғаны белгілі жайт.Анадолы, Кавказ, Еділ бойы түркілерінің Х-ХІғасырларда Сыр өңірінен - Йасауи өмір сүріп,шығармашылық із қалдырған өлкеден кеткенін,атажұртта орныққан әдеби-мәдени істерді жаңажерде жаңғыртқанын ескерсек, бірдей өлеңүлгісін пайдаланған Йасауи хикметтері мен ашықақындар өлендері бірдей дәстүрден бастау алғандеуге негіз бар. Демек, абаб вввб ұйқасыменжазылатын түрік әдебиетінде «кошма» аталғанөлең түрінің төл әдебиетімізде де ежелденорныққан болуы, бәлкім басқа атаумен берілуінемесе қара өлең секілді халық өлеңдерінің түріретінде қолданыста жүрген болуы ықтимал» [4,172-173] – деген ой білдірсе, ғалымМ.Мырзахметұлы өз еңбегінде бұл өрнектіңбастауында Тұран патшасы Афрасиабты (ЕрТоңа) жоқтау өлеңі тұрғандығын айтып өткен.Енді осы өрнектің тек М.Қашқаридің «Диуанилұғат ат-түрік» атты еңбегінде ғана емес екендігінжоғарыда айтып өттік. Енді осыларғатоқталамыз.

Бірінші М.Қашқаридің «Диуани лұғат ат-түрік» атты еңбегінен үзінді келтіреміз:

Қар, боз кәмұғ эрушді, 7 аТағләр сууі ақішді, 7 а

2015 №4 (29)

22

АБАЙТАНУ

Көкшін бүліт өрүшді, 7 аҚәйғұқ болуб окрішүр. 7 б

Ұрді бүліт інграшу, 7 вАқті ақін мунгрәшу, 7 вҚалді бүдүн танглашу, 7 вКөкрәр тәкі мәңгрәшур. 7 б

Қақләр кәмұғ көләрді, 7 гТағләр баши іләрді, 7 гАжүн тані йілірді, 7 гТуту чәчәк жәркәшур. 7 б

Енді А.Ясауидің хикметтерінен үзіндікелтірсек:

Он секкіз мың ғаламға 7 аХайран болған ғашықлар. 7 бТабмай мағшуқ сұрағын, 7 вСарсаң болған ғашықлар. 7 бҺәр дем башы үргүліб, 7 гКөзі халққа телміріб, 7 гһу-һу тию чур күліб, 7 гКирйан болған ғашықлар. 7 бКүйіб-йаныб күл болған, 7 дИшқыда бұлбұл болған, 7 дКімні көрсә, құл болған, 7 дМардан болған ғашықлар. 7 б

Осы өрнек кейінгі ақындаршығармашылығында өз жалғасын тапты ма? –деген негізгі мәселеге көшейік. Әрине, мұныалдымен қазақ әдебиетінің классигі Абайпоэзиясынан қарастырамыз.

Білімдіден шыққан сөз 7 аТалаптыға болсын кез. 7 аНұрын, сырын көруге 7 аКөкірегінде болсын көз. 7 б

Жүрегі – айна, көңлі – ояу, 7 вСөз тыңдамас ол баяу. 7 вӨз өнері тұр таяу 7 вҰқпасын ба сөзді тез. 7 б

Сөзге жуық келер ме? 7 гӘбілет басқан елер ме? 7 гТүзу сөзге сенер ме? 7 г

Түзелмесін білген ез? 7 б

Енді ғалым М.Мырзахметұлы «түбінде бірдүбір салар өлең өрнегі» деп айтқанда, ойыұшқыр ғалым нені меңзеді екен дегенде Абаймаңайында топтасқан талапты жастаршоғырының шоқтықты өкілі - Шәкәрімпоэзиясын назарға алған болса керек деген пікіртуады. Өйткені Шәкәрім поэзиясының бастауалған қайнар көзі ұлы Абайдың құдіретті жырыекені мәлім. Мүмкін мына естелікті оқи отырып,бұл үлгіге ақынның көзі сол сапарында түсті меекен деген ой да келеді. Ақынның баласы АхатШәкәрімұлының естелігінде Шәкәрімніңмынадай естелігі бар: «Меккеге барам депшықтым, ары бара жатқанда Стамбулда 13 күнболып, қанша тарихты ақтарып, кереккітаптарды почтамен үйге жіберіп отырдым.Меккенің де, Мәдиненің де тарихтарынақтардым. Бірақ қатынасы жайсыз болып,Египетке рұқсат ала алмадым. Сол кездеріШығыс, Батыс ғалымдарымен көп сөйлесіп,олардың ой-пікірлерімен, Шығыс, Батыстыңертедегі ғалымдарының шығармаларыментанысып, оларды жаздырып алдым. Александрсалдырған кітапханада қызмет еткенғалымдардан сұрап, керекті кітаптардыжаздырып алдым...» [5]

Жоғарыдағы сөз етіліп отырған үлгініШәкәрім де пайдаланған. Мәселен, ақынның«Көңіл» атты туындысын қарасақ, ұйқасымынадай болып келеді: абаб вввб гггб дддб ...Ясауи хикметтерінің үлгісі мен бұл өрнекті қарайотырып, мынадай ой келеді. Шәкәрім бұл үлгініұлы Абайдан емес, Ясауи хикметтерінен алды маекен деген. Өйткені Ясауи өз хикметінің әршумағының соңын «ғашықлар» деген сөзбентәмамдап отырса (жоғарыда көрсетілді – Т.К.),Шәкәрім «көңіл» деп бітіруде. Мәселен,

Басында жас бала едің сенОйың бұзылмаған, көңіл!Періштеден таза едің сенҚиянат қылмаған, көңіл!

Ата-анаң, махаббатың,Бояусыз нұр, кәрәматың,Жоғары ғарыштан затың,

2015 №4 (29)

23

АБАЙТАНУ

Анық шын бұл маған, көңіл!

Жігіттікке жетелегенСекунд, минут, сағат дегенЖаралыс бұл солай деген,Балалықты ұрлаған көңіл!

...Асығыс зырлаған көңіл

...Боялып сырлаған көңіл...

Бұдан шығар қорытынды Шәкәрім ақынөзіне дейінгі әдеби дәстүрлерден жақсы хабардарболған. Расында да алдыңғы ұрпақ жасағанрухани мәдениетті келер ұрпақтың иеленіп,мұраға берік болуы табиғи заңдылық. Екіншітүрде айтқанда, дәстүрге сүйенбей, дәстүрдамымайды. Дәстүрдің үзілуі - ұлттықмәдениеттің жұтаңдауына әкеліп соғады.Алдыңғы ұрпақтың бай мұрасына терең бойлай,ондағы өміршең элементтерді сұрыптай келе,оны өз бойындағы талантымен қоса білімініңқайнар бұлағында қорыту, одан шыққан ойлыөлеңді соны өрнекпен беру әрбір қаламгердіңеншісіне тие бермейтін ұлы бақыт.

Бірақ, тыңға түрен салғандай ұлы ақынныңөлең құрылысындағы бұл өрнек Абайдыңжаңашылдығы емес,төл топырағымызда барөрнек еді дегенде Ұлы ақынды «қазақ өлеңініңреформаторы» деген аттан төмендетіп алмаймызба? - деген сұрақ тууы мүмкін. Бірақ бұл ойортақтастығы мен өлең өрнегіндегісабақтастықтар Абайды аласартпайды. Қайта олжай - Абайдың ақындық нәр, қор алған тектері,іздену өрісі, жалпы ойшылдық, ақындықдиапазоны кең болғанын көрсетеді. Мысалы,Грузияның атақты классигі Шота Руставилидіңидеялық, поэзиялық, философиялық негізқорларын айтқанда, барлық зерттеушілер оныңараб, иран мәдениетінен және орта ғасырлардағыбатыстық мәдениеттен екі жақты үлгі-өнегелералғанын жасырмайды, ашып айтады. Тіпті, оны

Руставилидің өз заманынан бойы озған ерекшеқасиеті деп айтады. Өз тұсындағы дүние жүзілікмәдениетке кең құлаш жайып, еркінпайдаланғанын мақтан етеді. Сол сияқты ұлыАбайдың да шығыстык классиктерден өз үлесінойып алғандығын көреміз.

Біз бұл мақалада әдебиеттегі ұлы тұлғалар:М.Қашқари, А.Ясауи, Абай, Шәкәрімніңтуындыларындағы бір ғана өрнектің жалғастығытуралы айтып өттік. Жалпы жоғарыда атыаталған таланттардың шығармаларыныңидеялық мазмұнында да күрделі сабақтастықбайқалады: дәуір шындығын, әлеумет мұңынжыр етіп, рухани құндылықтарды, адамгершілікмұраттарды бағдар тұтқан, ақиқатты іздеп, бүкіладамзаттық биіктен ой толғаған шығармашылықиелері сомдаған лирикалық кейіпкерлердіңтабиғаты бір. Кез келген мазмұнның өзіне лайықпішінді талап ететінін ескерсек, туындыларыныңбірдей мазмұны туындыгерлердің бірдей пішінгежүгінуіне алғышарт болды деуге негіз бар.

Қорыта айтқанда, бүгінгі қазақ әдебиеттануғылымындағы үлкен міндеттердің бірі кейінгіәдеби шығармаларды пішін жөнінен ежелгіәдебиет туындыларымен байланыстыра зерттеуболмақ. Бұл мақала соған бастау болсын дегенниеттен туындаған.

Әдебиет

1 Әуезов М. Абай Құнанбаев. А., 1967.2 Мырзахметов М. Абай және шығыс. А.,

1994.3 Сыздықова Р. Ясауи хикметтерінің тілі.

А., 2004.4 Әбдірәсілқызы А. Қожа Ахмет Йассауидің

ақындық әлемі. А., 2007.5 Құдайбердиев А. Әкемнің шығармалары

жайында //Совхоз туы, 1988, 19 сәуір

Резюме

В статье говорится о тесной взаимосвязи творчества М.Кашкари, А.Ясауи, АбаяКунанбаева и Шакарима Кудайбердиева.

2015 №4 (29)

24

АБАЙТАНУ

Resume

2015 №4 (29)

The article refers to the close relationship of creativity M.Kashgari, A.Yasaui, Abay and ShakarimKudaiberdiev.

25

АБАЙТАНУ

М. ТУМАБАЕВАІ.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университетіТалдықорған қаласы

АБАЙДЫҢ «ЖАЗ» ӨЛЕҢІНІҢ ТЕКСТОЛОГИЯСЫ

Мақалада автор Абайдың «Дала уалаятының газетінде» жарияланған біраз өлеңдерін 1995жылғы академиялық толық жинағымен мұқият салыстырып, текстологиялық зерттеу жүргізеді.

Тірек сөздер: Абай, текстология, қолжазба, жинақ, мәтін.

Филологияның шығарма тексін зерттейтінкүрделі саласының бірі “Текстология” дегентерминнің анықтамасы мен міндеті жайлы пікіркөп. Солардың ішінде Б.В.Томашевский ұсынғананықтама теориялық текстологияның мән-мазмұнын, мақсатын дұрыс ашады. Текстологияғылымы жөнінде құнды пікірлер айтқан ғылымД.С. Лихачев: “Текстология дегеніміз-текстіжарыққа шығаруды реттейтін қосымша пән емес,ол шығарма тексінің тарихын зерттейтін жекеғылым. Оның іс жүзіндегі көрінісінің бір белгісі– текстің ғылыми басылымы”. Шығармамәтінінің тарихын зерттей отырып, онығылыми негізде баспаға дайындау міндеті-текстологияның теориялық, практикалықмаңызын да айқындайды. Қалай дегенмен детекстология ғылым ретінде текстің туу, өзгеру,кейінгіге жету тарихымен қоса текстің дұрысболуын, мағына түсінігі айқын болуын,редакторлық өңдеу, түзетулердің орынды,ғылыми дәлелді болуын қадағалау керек.

Қазақ әдебиеттану ғылымындатекстология ғылымы кенжелей дамып, әлі күнгедейін дербес ғылым есебінде толыққалыптасып, жүйелі сипат ала қойған жоқ.Текстологиялық тұрғыдан алғаш зерттеу үлгісіболған - Абай шығармалары. 1923 жылыжазылған І.Жансүгіровтің “Абай кітабы” аттымақаласында Абай өлеңдері мәтініне жасалғантекстологиялық тұрғыдағы түзетулер

қисындылығы мен құндылығын айту парыз.1940 жылы жазылғын М.Әуезовтің “Абай жайынзерттеушілерге” деген мақаласындағы “Абайсөзін көбейтеміз деп көбік етіп алмайық” дегенөзекжарды ойы мәтінтану мәселесінің күрделілігімен жауаптылығын аңғартады. Қазақәдебиеттану ғылымында жеке-жекемәтінтанулық мәселелерді қарастырған азды-көпті зерттеулер құндылығын айту да ләзім.Текстология жайында жазылған зерттеулерішінен Қ.Мұхамедхановтың, З.Ахметовтің,Р.Сыздықованың, Қ.Өмірәлиевтің Бұхар,Махамбет, Абай өлеңдерінің текстологиясыжайындағы мақалары мен Ш.Сарыбаев пенӘ.Құрыштановтың эпос шығармалары менхалық жырларының текстологиясына арнапжазған, М.Жармұхамедовтің айтыс өлеңдерініңтекстологиялық мәселелеріне қатысты мақала,зерттеулерлері бағалы еңбектер. 1983 жылы“Ғылым” баспасынан жарық көрген “Қазақфольклоры мен әдебиет» шығармаларыныңтекстологиялық зерттелуі атты ғылыми еңбектекстология мәселесін арнайы зерттеуге дегенталаптан туған оңды іс. Қазақ әдебиетіндефольклорлық шығармалары мен қатар жазбаақындар шығармаларының көшірме арқылы, елаузынан жиналып жазылуы арқылы, яғни біршығарманың бірнеше нұсқасы болуы, автордыңқолжазбасы сақталмай шығарма басқалардыңқолжазбасы арқылы не ауызша жетуі немесе

2015 №4 (29)

ӘОЖ 245.160.

26

АБАЙТАНУ

кейін әртүрлі деректер негізінде жариялануы,текстологиялық тексеру жұмысын жүргізудеқиындық келтіруі түсінікті.

«Дала уалаяты газетінде» қазақтың ұлыақыны Абай Құнанбаевтың көзі тірісінде «Жаздыкүн шілде болғанда» (1889 №7), «Болыс болдыкей кісі» (1889, №12) атты өлеңдері жарық көрді.Бұл шығармалар кейінгі шыққан Абайжинақтарындағы нұсқалардан өзгешелік танытсада, әдебиет ғылымыда осы газеттік нұсқаныңорны елеусіз қалып, өз бағасын ала алмай келеді.Газеттік мәтінді түпнұсқа деп санап,текстологиялық талдау жасасақ, көптегенмаңызды мәселелердің беті өздігінен ашылатыныдаусыз.

М.Әуезовтің: «Бүтіндей алғанда Абайтекстерінің дұрыстығына келтірілген көптегенкүдіктер сол текстің ауызша және қолжазбанұсқаларының барлық жиынтығынтекстологиялық талдау жасау жолымен жоққашығарылады...», - деген ғылыми тұжырымынасүйене отырып, текстология шарттары бойыншагазеттік нұсқаларды ақынның 1995 жылғыакадемиялық толық жинағымен мұқиятсалыстырып шығудың артықтығы жоқ.

«Жазды күн шілде болғанда» депбасталатын өлең «Дала уалаятының газетінде»48 жол, жинақта 60 жол. Ең алдымен артықжолдардың ретіне келсек, жинақтығы:

Білімділер сөз айтсаБәйге атындай аңқылдап,Өзгелер басын изейді,«Әрине» деп мақұлдап.Ақ көйлекті, таяқтыАқсақал шығар бір шеттен:Малыңды әрі қайтар деп,Малшыларға қаңқылдап.Бай «байқұсым десін» деп,«Шақырып қымыз берсін» депЖарамсақсып, жалпылдап.

...Өткен күннің бәрі ұмыт,Қолдан келер қайрат жоқ,Бағанағы байқұс шалАуылда тұрып күледі...-

деген жолдар газеттік нұсқада жоқ. Және осы

«Жаз» өлеңіндегі:Өткен күннің бәрі ұмытҚолдан келер қайрат жоқ,-

деген жолдар 1909 жылғы кітапта да жоқ. Алтүпнұсқадағы:

Салтанатты байлардыңЖай отырған сөйлемейСамаурыны бұрқылдап,-

деген жолдар жинақта:

Салтанатты байлардыңСамаурыны бұрқылдап,-

деп берілген.

Абай бұл жерде сапырылған қымыздыемес, бұрқылдаған самаурынды алыпотырғаннан кейін түпнұсқадағысы қонымдыболар. Салтанатта отырған байларғасапырылған қымыз да жарасар еді. Бірақ ақыныстықта шаршаған соң сөйлемей, жай отырғансалтанатты байлардың самаурынынбұрқылдатқанды жөн көрген.

Ал түпнұсқада жоқ жолдарға келсек,М.Әуезовтің айтуынша, «...бұл жағдайдатекстологиялық талдаудың негізі болып Абайдыңақындық тілі мен шығармашылық әдісінің өзіндікерекшелігі» еске алынуға тиіс еді.Жыр үлгісінде жазылған бұл өлеңнің тақырыбымен идеялық мазмұнына, әсіресе, соңғы төртжолы сай келмейді. Мәселен, «Байғұс шалдың»қошемет қылып қарқылдап кімге күлетінітүсініксіз. Негізінен жыр үлгісінде жазылғанөлеңдердің соңғы тармақтары мәндірек болуғатиіс. Жинақтағы «қошемет қылып қарқылдап»деген соңғы жолы «қаз сыпырса жарқылдап»деген төменнен санағанда алтыншы жолменғана ұйқасып тұр. Ал түпнұсқада анық әрі толықберілген:

Тамашасын шалдардыңҚошемет қылып қарқылдап.

Қаз сыпырып жарқылдаған жас бозбалалардыңшалдардың тамашасын қошеметтеп қарқылдап

2015 №4 (29)

27

АБАЙТАНУ

күлулері қисынды болса газеттік нұсқада көзжазбау керек, өйткені ол - түпнұсқа.

Енді қарқылдаудан құтылған «байғұсшалдың» жарамсақсып, жалпылдағаны менқаңқылдағынына келсек, академиялықжинақтағы ақ көйлекті, таяқты ақсақалдың бұлқылығы қүдікті ой туғызады. Жинақтағы бұлжолдар өлеңнің шығу тарихын әңгімелеп бергенКөкбайдың естелігінен шыққан сияқты. Онда:«Жаз» өлеңіндегі Абайдың суреттеген ауылы өзауылы. Байдың (1933жылғы толық жинақта«Абайдың» деп берілген (338-бет) астындағыаяңшыл - Абайдың Әбдірахметтен алған«аяңшыл күрең төбел аты». Айқайшы шалы: солжылы өз ауылымен көрші болып отырған ӘнетБармақ деген шал. Құс салып жүрген жасжігіттер өзінің балалары: Ақылбай,Әбдірахманболатын» делінген. Сол беттің соңында қызылқаламмен жазылған глоссты (ескертпені)кездестіреміз. Онда мынадай сөздер бар.«Көкпай «Жаз» өлеңіндегі аты аталмай жазылыпайтылған адам атаулының барлығын өзінше атап,танытып пәлен-пәлен деп береді. Бірақ біздіңойымызда бұл Көкпайдың өз топшылауы, өзшешуі. Дәліне келгенде өз шешуі ұқсаса да, тақаяңшылға мініп келген бәйге атындайаңқылдайтын байды Абай өзім деп қойдымаекен. Бұл тым надан бай, ол Абай болмас».Көкбайдың естелігін өз аузынан естіген жазушыМ.Әуезовтің сөзі екендігіне шүбә жоқ.

Түпнұсқадағыдай «байғұс шалдың» бейнесіаңғартылмаса, байдың «надандығы» дабайқалмас еді... Біз негізінен газетте жарияланғанмәтіннен көз жазбауға тиіспіз, өйткені қолымыздатүпнұсқа деп танырлық қолжазба жоқ қой.

Сонымен, «Абайдың әдетінде бір жазғанөлеңін қайта түзеп жазып, қайтадан қарастырумашығы жоқ. Жалғыз ғана «Сегіз аяқ» дегенөлеңінің басын қайта бір түрлі қылып айтып едідеген сөз бар», - деп жазған М.Әуезовтің пікірінесүйенсек, жинақтағы артық жолдар Абайдыңатына шаң жуытпау «саясатынан» сол кездегішәкірттерінің немесе көшіруші мен жинаушы,жариялаушылардың түзетулері ме екен дегенойға бастайды.

Енді «Жаз» өлеңіндегі жекелеген сөздердіңдұрыс-бұрыстығына келсек, түп нұсқада:

Шұрқырап жатқан жылқыныңШалғыннан жүні қылтылдапҚұр ағарып алыстан –

делінсе, академиялық жинақта:

Шұрқырап жатқан жылқыныңШалғыннан жоны қылтылдап, -

деп келтіріледі. Түсінікте: «І. Жансүгіров 1923ж.«Тілші» газетінде Ташкентте шыққан жинаққасын пікір ретінде «Абай кітабы» атты мақалажазып, бір алуан қате басылған сөздерде қалайдұрыстап оқу керек екендігін нанымды көрсетті.Мысалы «Шалғыннан жүні қылтыңдап» емес,«шалғыннан жоны қылтыңдап» деген дұрысекенін,алғаш көрсеткен І. Жансүгіров болатын»(246-бет), - деп берілген.

Жалпы алғанда, «жон» қылтыңдамайды,қылтылдамайды да.

«Түсіндірме сөздіктің» (1982) 6-томында«қылтылда» сөз «бір байқалып, бір жоқ боп,болар болмас қана көріну» делінген. Олай болса,«шұрқырап жатқан жылқының» яғни, көпжылқының жоны шалғыннан болар-болмас қанакөрінбесе керек. Сондай-ақ «құр ағарыпалыстан» деген өлең жолы академиялық жинақтаалынып қалған. Түпнұсқадағы шалғындашұрқырап жатқан жылқының жүні алыстан құрағарып қылтылдап тұрған суреттің қандайөзгешелігі бар.

Енді «әзілдесіп сылқылдап» деген сөзтіркесіне келсек ғалым Қ.Мұхамедханов өзінің«Абай шығармаларының текстологиясыжайында» еңбегінде: «Жаз» өлеңінің 1909 жылғыжинақта:

«Жасы үлкендер бір бөлекКеңесіп күліп, сылқылдап», -

деп басылған жиырма жетінші жолы – 1954жылғы жинақта одан бұрынғы жинақтарда:

«Әзілдесіп сылқылдап», -

деп қате басылып жүр.Шынында «Жасы үлкендер» деген соң

«кеңесіп, күліп» деген орынды айтылып тұрғаны

2015 №4 (29)

28

АБАЙТАНУ

даусыз. Сондықтан, 1909 жылғы кітапта Абайсөзі дәл берілген. Өлеңіннің 19-шы жолында:

Қыз-келіншек үй тігер,Бұрала басып былқылдап,Ақ білегін сыбаныпӘзілдесіп сыңқылдап,-

деп «әзілдесіп» деген сөзі жастарға арналып өзорнында айтылып тұр. Сондықтан 1909 жылғыкітапта Абай сөзі дәл берілген дейміз» (20-бет)деген тұжырым жасайды. Ал газеттік нұсқада:

Қыз-келіншек үй тігерБұрала басып былқылдап,Ақ білегін сыбаныпСыбырласып сыңқылдап....Жасы үлкенге бір бөлекӘзілдесіп сылқылдап,-

деп берілген. Мұнда да ақ білегін сыбанған қыз-келіншектердің сыбырласып сыңқылдағаны,«көңілі жақсы жайланған» жасы үлкендердіңәзілдесіп сылқылдағаны өз үйлесімін тауыптұрғандай. Абайдың «сыбырласып» деген сөздіқолданғандығы шүбә тудырмайды. Оған дәлел,Абайдың жарияланбаған өлеңдерінің ішіндемынадай жолдар кездеседі:

Ел қонса үй тігісіп, жүк жыйысып,Сыпсыңдар қыз-келіншек сыбырласып.

Сонымен бірге академиялық жинақтағы «ет

әпер», «көк құсы» деген сөздерден гөрітүпнұсқадағы «тамақ бер», «құстары» дегенұғымдар мағынаны аша түседі. Біріншіден, «етәпер», «нан әпер», «қымыз әпер» дейтіндейталғаммен ішетін бай, манап емес, қарны тойсамәз болатын кедей баласына тамақ сұратқаныорынды сияқты. Екіншіден, жаздың жалпыкөрінісін суреттеген кезде жеке бөлшекті тымдаралау да әсерлі шықпайды. «Көк құсы» дасоған саяды. Ақынның тілінде бозбала жалғыземес және «көк құс» пен «қазды» қатар келтірушығармаға ажар бермейтінін де естеншығармаған абзал.

«Жазды күн шілде болғанда» депбасталатын өлеңінің текстологиясынтексергенде, ең бірінші: «Дала уалаятыныңгазетінде» жарияланған нұсқа негізге алынып,одан кейінгі жарияланымдар мен естеліктерсоған бейімделе баяндалып, Абайшығармаларының кейінгі басылымында осышарт ескерілуі қажет.

Қорыта айтсақ, Абай мұрасыныңжинақтарындағы емлелік қателердің әлі декездесуі баспа қызметкерлерініңжауапсыздығынан десек те ақын мұрасын дұрыстүсінуде қиындық туғызатыны да аян. Бірөлеңінен 4-5 қатеден шыққанда бар өлеңдеріненқаншама кездеспек? Ал, тыныс белгілерініңдұрыс қойылмауы өлеңнің мағынасын мүлдеөзгертіп жіберетінін жоғарыда байқадық. ҰлыАбайдың мұраларына жауапкершілікпен қарап,оны құрметтеу әрқайсысымыздың бірден-бірпарызымыз.

Резюме

Resume

В статье автор изучает текстологию произведений Абая, проводит сравнительный анализстихов, опубликованных в газете «Дала уалаяты» со сборником стихов, вышедший в 1995 году.

2015 №4 (29)

The author examines textology of Abai, a comparative analysis of poems published in the newspaper"Dala ualayaty" with a collection of poems, published in 1995.

29

АБАЙТАНУ

Н.КУДУШЕВА, магистрАбай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетіАлматы қаласы

АБАЙ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ АДАМ МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫ

XIX ғасырдың екінші жартысы мен XXғасыр басында алғаш рет ұлт тілінде шығып ұзақжылдар бойы бодандықтың құрсауындаболғандардың сана- сезімін оятып, көкіректерінашуға өзінің көсем сөзімен, асқан даналығыменбарша әлем халқын тәнті қылған дана ақын, дараақын- Абай деп толық айта аламыз. Абай - иісіқазақ жұртының мақтанышы, Абай арқылы қазақелі әлемге танылды десек тағы дақателеспейтініміз анық.

Бүгінгі таңда Абай шығармаларындағымәселелердің кез-келгені өте өзекті мәселелер.Соның арасында психологиялық, педагогикалықкөзқарастары да өз алдына үлкен дәріс. Олайайтатын себебіміз ақынның шығармаларындағыадамға қатысты айтылатын ой- пікірлер. Абайпсихология ғылымына арнап арнайы өлең-жырларын арнамаған десек те оныңшығармаларының өзегінде тұнып тұрғанпсихологияны байқаймыз.

Абайдың психологиялық көзқарастарынтанытатын да материал мол. Әсіресе, ұлыақынның қара сөздерін қайталап оқыған сайыноның адам жанының нәзік білгірі болғанына көзжеткіземіз. Абайдың психологиялықкөзқарастары қазіргі ғылымда жан жақтықарастырылуда. Осы ретте психолог – педагогғалымдар Т.Т.Тәжібаев, Қ.Б.Бержанов,Ә.У.Сембаев, Қ.Б.Жарықбаев,С.Қ.Қалиевтардың еңбектерін ерекше атап

өткен жөн.Абай шығармаларында мінез-құлық

мәселелері оның өлеңдері мен қара сөздеріндеорын алған. Психология ғылымы бойынша мінез– өз алдына дараланған тұлғалық болмыстықұрастырушы әрекет-қылықтардың сеп-түрткілері мен әдістерінің тұрақтанған жүйесі.Мінез – тұлғаның әлеуметтік қалыптасқанәрекет-қылығының жөн-жобасы, бекіген,өзгеріске келмейтін жекеленген қылықтаререкшелігі. Осыдан да бір адам екіншігеұқсамайды. Дегенмен, мінездің бір беткейлігінмойындай отырып, әрқилы өмір жағдайларындабір адамның өзінде де түрлі, тіпті бір-біріне қайшыкелетін мінез сапалары көрініс беретінін естеұстағанымыз жөн.

Мінез және оның әрқилы қырларыныңқалыптасуында қоршаған ортаның сындарлыталаптары, адамның өмір жолында кезігетін асақажетті жағдайлар өте маңызды рөл атқарады.Абай өзі сүрген қоғамын, заманын сынайотырып, сол заманның ығына жығылып,озбырлық танытатын би-болыстардың мінез-құлқын қатал сынға алып, тәржімелейді. Ұлыойшыл Абай адамның өсіп- жетілуіндегітәрбиенің рөліне ерекше тоқтала келе, өзінің 19-қара сөзінде “Адам баласы туа сала естіболмайды. Естіп, көріп, ұстап, татып, естілердіңайтқандарын есте сақтап қана естілер қатарындаболады. Естіген нәрсені есте сақтау, ғибрат алу

Абайдың шығармаларындағы педагогикалық, психологиялық көзқарастарды, ой-пікірлердіқарастыра отырып, адамның қалыптасуына әсер ететін факторларды талдайды.

Тірек сөздер: Абай, тұлға, мінез-құлық, психология, педагогика.

2015 №4 (29)

ӘОЖ 821.512.122

30

АБАЙТАНУ

ғана есті етеді” – ақыл-естің тәрбиенің жемісіарқылы жетілетінін ғылыми тұрғыда дәлелдепбереді. Абай “сүйекке біткен мінез сүйекпен біргекетеді” дейтін теріс көзқарасты әшекерлеп, адаммінезі өмір сүру барысынан сабақ алып, өзінқоршаған жағдайларға байланысты өзгеріскееніп, оның іс- әрекеттері арқылы көрінеді дегентұжырым жасайды. Адам мінезінің түрлерінадамгершілік, моральдық имандылықтұрғысынан қарастырып, оларды жақсы жәнежаман деп жіктейді. Әдептілікті, сыпайылықты,құмарлықты, тәуелсіздікті, беріктікті жақсымінезге жатқызса, озбырлықты, қыңырлықты,сенгіштікті, арсыздықты, мақтаншақтықты,қулықты, жауыздықты, т.б. жаман мінез депесептейді.

Абай: “Адам баласы бір-бірінен ақыл, білім,ғылым, ар, мінезбен озады, онан басқанәрселермен оздым ғой демектің бәріақымақтық” – дей келе, өсіп келе жатқанұрпақты тәрбиелеудегі қоғамдық ортаныңрөлінің ерекшелігін саралап көрсете білді.

Өсе, ер жете келе, әртүрлі тәрбиеқұралдары арқылы баланың жанынажақсылық ұрықтарын егіп, оларды игісезімдерге, адамгершілікке, имандылыққа,тәрбиелеуге болады. Бұл ретте ақын баламінезін қалыптастыруда ата-анасының,ұстаздарының, құрдастары мен достарыныңүлгі-өнегелері мен тәрбиесінің маңызы зор депдұрыс түйіндейді. Сонымен қатар отбасынаналатын тәлім-тәрбиенің әсері ерекше екенін дебаса айтады.

Осы айтылғандар және жеке басыныңерекшеліктері жайлы айтқан психологиялықпайымдаулары өзінің ғылыми тереңділігіменерекше бағалы.

Баланың жақсы азамат болып өсуіне әртүрлі факторлар ықпал етеді дейді, мұндайықпалды жағдаяттар, әсіресе, адамға оныңбалалық және жас өспірімдік шақтарында күштіәсер жасап, нақты мінез бітімін қамтамасыз етеді.Алайда, мінез тұлғаның дүниетаным, өмірлікбағыт-бағдарымен байланысты болатындықтан,ол ересек шақта да белгілі мақсатты бағдардажедел күйде қалыптасып, өрістеп баруы мүмкін.Мінездің біршама элементтерден құралатынынбүгінде барша ғалымдар мойындап отыр. Ондай

элементтер - бітістер, қасиеттер, сапалар жәнет.б.

Мінез бітістері – бұл жеке адамерекшеліктерінің даралықты көрсеткіш, белгілері.Бітістерді зерттеуде аса маңызды келетіні оларарасында нақты адам бойындағы жетекші бітістітаба білу. Осы талапқа орай ғалымдар баршамінез бітістерін екі топқа бөледі: бағыт-бағдарбітістері және ерік

Мінезде әрбір адамның әлеуметтік ортақжәне даралықты, жеке өзіне тән сапа-қасиеттерібекиді, оның әлеуметтенуі мен тәрбиесіненқаланған сапалар көрініс береді.

Бір мінез бітістері жетекшілік деңгейдекөрініп, тұлғаның мінездік кейпін танытады. Алөзгелері екінші дәрежелі болуы мүмкін. Мінездегімәнді сапа – бұл психикалық бітістердің өзарасәйкес келуі, яғни тұтастығы, тұрақтылығы, тепе-теңдігі.

Мінездің еріктік бітістері - әрекет-қылықтысаналы реттеу үшін қажет тұлғалық, тұрақтыдараланған типологиялық ерекшеліктері.Мінездің негізгі сапалары: табандылығы,жігерлілігі, ұстамдылығы мен байсалдылығы –тұлғаның еріктік болмысына байланысты келеді.Мінез табандылығы – әрқилы жағдайлардағыбағыт-бағдар және көзқарастар тұрақтылығы,сөз бен әрекет-қылық үйлесімділігі.

Мінез күш-қуаты – адамныңқайраттылығы, ұзақты төзімділікпен күрделіжағдайлардағы кедергілерді жеңе білу қабілеті.Мінез беріктігі – мінез күші мен тұлғалықпринциптілік бірлігі.

Мінез байсалдылығы – әрекет-қылықтықбір қалыптылығы мен ұстамдылығы, тұлғаныңкөңіл-күй – еріктік тұрақтылығы.

Мінез сан – алуан бітістерге ие, дегенмен,әрекет-қылықты реттеу қажеттігі туғанда оларарасынан нақты мезетте керек болатыны алғышепке шығады. Бұл орайда, әсіресе, адампсихикасының еріктік тарапы маңызды келеді.Себебі, өмірдің әрқандай күрделі жағдайларындаадамның өзін-өзі билей алу қабілеті оның саналыерік күшіне, бұл сапамен бірге жүретінтұрақтылық пен табандылық қасиеттерінебайланысты келеді. Ал тұлғаның құндылықтықсапалары оның инабаттылық және танымдық(когнитивтік) бағыт-бағдарларымен

2015 №4 (29)

31

айқындалады.Жетінші сөзіне зер салалық. Мұнда жас

баланың анасынан туғанда екі түрлі мінезбентуатынын, біреуі – ішсем, жесем дейтінін, онысытәнқұмарлығы екенін, екіншісі – білуге құштаркелетінін, онысы жанқұмарлығы екенінәңгімелеген тұстар нағыз психолог екенінен хабарбереді. «Ит үрсе де, мал шуласа да, біреу күлседе, біреу жыласа да тұра жүгіріп, «Ол немене?»,«Бұл немене?», деп «Ол неге үйтеді?», «Бұл негебүйтеді?» деп көзі көрген, құлағы естігеннің бәрінсұрап, тыныштық көрмейді. Мұның бәрі – жанқұмары» дей келіп есейгенде қазақтардың оданайырылып, қалу себебін қарастырып: Тәнненжан артық еді, тәнді жанға бас ұрғысса керек еді.Жоқ, біз олай қылмадық деп қынжылады.

Ақын өзі өмір сүрген дәуірдің өзінде-ақ,адам мінезінің қалыптасуы тәрбиеге, ортағабайланысты екенін мойындады. Өзінің отызжетінші қара сөзінде: «Мен, егер заң қуатықолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзепболмайды деген кісінің тілін кесер едім»,-депкөрсетеді

Қоғамның әлеуметтік жағдайы, оныңмәдениеті, тілі мен діні дұрыс болуы үшін солқоғамда өмір сүріп отырған адамы түзу болу

керек. Адам мінезінің қалыптасып, жетілуініңнегізгі көздері ақынның мына толғанысындабайқалады.

Ойға түстім толғандым,Өз мінімді қолға алдым.Мінезіме көз салдым,Тексеруге ойландым.

Міне, бұл жерде адам мінез-құлқыныңқалыптасуына үлкен мән бере отырып, адамөзін-өзі тәрбиелеуі қажет дегенді баса айтты.Адамның өз ісіне, өзіне баға бере алуы, өзін-өзітануы аса маңызды. Бұл жөнінде Абай былайдейді: «Егерде есті кісілердің қатарында болғыңкелсе, күнінде бір мәртебе, болмаса жұмасындабір, ең болмаса айында бір, өзіңнен өзің есеп ал!Сол алдыңғы есеп алғаннан бергі өмірді қалайөткіздің екен, не білімге, не ахиретке, не дүниегежарамды күніңде өзің өкінбестей қылықпенөткізіппісің? Жоқ, болмаса, не қылып өткізгеніңдіөзің де білмей қалыппысың? Өз-өзіңнен есепала білу жақсы мен жаманды ажырата білугежетелейді. Есеп алу жолын былайша көрсетугеболады.

АБАЙТАНУ2015 №4 (29)

Абай шығармашылығынан психологияғақатысты мәселелерді көптеп келтіруге болады.Бірақ та, өкінішке орай арада қанша уақыт өтседе, Абай заманындағы адамнан бүгінгі адамдыкөп өзгере қойды деп айту да қиын. Ол өззаманының бейнесін келтірген «алауыздық,пасықтық, көрсеқызарлық, арсыздық,қиянатшылдық, дүниеқорлық, жалпақтық,менсінбеушілік, жайдақтық, билікке, мансапқақұмарлық, сатқындық, надандық, бейшаралық»

сияқты мінездер әлі де бүгінгі адам баласыныңбойынан арылмай келеді.

Қорыта келгенде, ақынның бай мұрасыарқылы адам мінез-құлқының қыр-сырынтанылады, мінездің қалыптасуына қоршағанортаның ықпалы өте зор екендігі баса айтылады.Дегенмен, адамның өз тағдыры өз қолындадемекші, әр адам өз-өзіне есеп бере отырып,бойындағы теріс-жат қылықтары болса, «жаманмінездік» сапалары бой ұрса, өзін тәрбиелеу

Өзіңнен өзің есеп ал !

Жұмасына бір рет

Айына бір рет

Күніне бір рет

32

АБАЙТАНУ

Резюме

Resume

В статье рассматриваются педагогические, психологические аспекты в произведениях Абаяи их влияние на формирование человека как личности.

2015 №4 (29)

арқылы олардан аластауына болады депайтамыз.

Әдебиет

1 Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. Алматы, 1995.

2 Намазбаева Ж. Психология. Алматы ,2006 ж

3 Әуезов М. Әр жылдар ойлары. Алматы,1959.

4 Құнанбаев А. Шығармалары 2 томдық,1,2 том. Алматы, 1968.

5 Тәжібаев Т., Құнанбаев А. Жастардытәрбиелеу туралы. Алматы, 1954.

6 Абай.Қара сөз. Поэмалар. Книга слов.Поэмы. Алматы, 1993.

The article deals with educational, psychological aspects of the works of Abay and their influenceon the formation of man as a person.

33

ШӘКӘРІМТАНУ2015 №4 (29)

Қ.МӘДІБАЙ, филология ғылымдарының докторы,профессорЕ.СОЛТАНАЕВА, филология, ғылымдарыныңкандидатыӘл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетіАлматы қаласы

ӘОЖ 81-255.2

Ш.ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ ДАСТАНДАРЫНДАҒЫМҰСЫЛМАНШЫЛЫҚ ҰСТАНЫМДАР

Мақалада Ш.Құдайбердіұлының «Ләйлі-Мәжнүн» шығармасына негіз болған оқиға діни арқаутұрғысынан зерделенген. Шәкәрімнің әдеби мұрасын зерттеуде аталған туындының нәзирадәстүрі, ғашықтық дастан бағытындағы қарастырылып келе жатқаны мәлім. Алайда, шығыстаежелден жырланып келе жатқан осы баянның негізгі ұстанымы Алланың хақтығы, оның пәрменітуралы айтылмай келді. Шығарма Ләйлі мен Мәжнүнге Алланың бұл дүниеде қосылудыжазбағандығын баяндайды деген ой қозғайды.

«Ләйлі-Мәжнүнді» ХІХ ғасырда қазақ әдебиетіне елеулі ықпалы болған мұсылмандықағартушылық арқауында Абайдың «Ескендір» «Масғұт», «Әзім әңгімесі» дастандары да осыбағытта жазылғандығымен сабақтастыра отырып нақтылы саралаулар жасайды.Шәкәрім Құдайбердіұлы жырлаған «Ләйлі-Мәжнүн» дастанының әр жылдардағыбасылымдарымен дәйектеле түскен мәтіндік салыстырулар әдеби мұраны игерудің жан-жақтыміндеттері ескеріле отырып жасалған.

Авторлар діни ұстанымның дәріптелу, дін жолындағы күрес арқау болған әдебитуындылардың ұзақ уақыттар бойы бұра мазмұндалып, бір жақты танылу, бағалану мәселелерінекөңіл бөлген.

Тірек сөздер: мұсылманшылдық ұстаным, дастан, сопылық поэзия, назира, дүниетаным,поэтика, ақындық мектеп

Дін жайында, мұсылманшылықтыңмұраттары тұрғысында дер кезіндедағдыланып, иланып, нұрланбаған, көлеңкеүйірілген жадымызда көмескі ұғым басым.Жойқын сөз өнеріміздің бар шалқарықұндылық-киесі қату замандарда қағажу көріп,көркемдік таным кенде қалды.

Әдеби мұраны игеру мен иемденужолында бұрмаланған таным шеккен шексізмехнаттың тұтас бір ағысы діннің жайы болдыда, тұмшаланған ұрпақ санасы ең маңыздытұғыр-бастауларды ажырата алу, ыңғай білдіруәлуетінен айрылды.

Айтылмаған ақиқаттарға кенелу бақытыбұйырса да, түйсіну бақыты дер кезіндеқонбаған кембағал зерде күрделі дүниелерден

тайсақтай береді.Шәкәрім ақын, Шәкәрім ойшылдың

әлемінде де бес қаруы сай мықтылардың өзі сыртайналып өтетін қату қисындар аз емес.

«Шәкәрім – Шығыс шайырлары желісінүзбей келген ізгілік ілімінің, исламның ішкімазмұнының мәнін бізге жеткізуші ұстаз. Әр сөзіҚұран аяттарымен астасып жататын ақынжырларындағы кәміл махаббат үнін есту үшінқадірлі оқырманның дін тарихы мен исламданалығынан, пайғамбар хадистері мен ИбраһимЭдһам Зуи Нун Мисри, Баязид Бистами, ОмарҺәйам, Фариздад Дин Әттар, ДжаллаләддинРуми, Әмір Хұсрау Деһиәуи, Муслихуддин Сағди,Қожа Ахмет Йасауи, Шамсуддин Хафиз, НизамиБиджәуи, Әлішер Науаи сынды әулие-

34

ШӘКӘРІМТАНУ2015 №4 (29)

ақындардың сырға толы жырларыментаныстығы болуға керек» [1, 311].

Шығыстанушы зерттеуші АбдулғалымМаралбек сопылықтың ислам дінінің діліекендігін көпшілік ажырата бермейді, кеңестікдәуірде суфизм атүсті айқындалды деген ойларайтады.

Шәкәрімнің сопылық әдебиет үлгілерінеден қою, сопылық ұстанымдар бағытындағыдүниетаным өрісі туралы шығыстанушы АқботаАхметбекованың еңбегінде (2014) жүйелі,толымды пайымдаулар жасағандығы осыбағыттағы олқы танымымызды орнықтыратүскен олжалы іс болды.

Заманының бағыты мен қалауынжалпыадамзаттық кемел ой талқысына салудаШәкәрім қажы өрісті жол ашты.Білім, білігі озық ойшыл Шәкәрім поэзиясыныңалдырмай келе жатқан асу, асыл өзегінің бірбағыты – ақынның діни-ағартушылықұстанымдағы туындылары.

Қазақ әдебиетінің тарихын зерттеуде әдебишығармашылықтың түпнегізі жатқан дінииланым-сенім, дүниені тану, болжауаңсарларының қаншалықты қағаберісқалғандығы күні бүгінге шейін «Жүсіп-Злиха»,«Ләйлі-Мәжнүн» сынды бастауын ежелгідүниеден алатын мұсылмандық-сопылықәдебиет туындыларын ғашықтық, махаббатжайлы дастандар деп, келе жатқандығымыз дакөрсетеді.

Шәкәрімнің дастан бастауында«Мәжнүннің Ләйліменен сыры қиын, Еш адамбайыбына бара алмайды», – деуінде қандай сырбар?

Физулидің тәтті жырын айтуға тіл жетпейдідеп отырып, Мәжнүннің атын білгенімен, жайынбілмейтін қазаққа ұқтырайын дейді.

Шәкәрім осы туындысында барқұбылыстың бастауында тұрған құдірет туралыотыз жерде еске салып өтеді.

Жылай берген сәбидің уануынБаланы даяшы қыз алып жүрді,Артынан ата-анасы қарап тұрды.Көтерген бір баланы даяшығаҚұдайым әлгі қызды жолықтырды.... Баласы оның-дағы жылайды екен,

Көтеріп уатқаны ұнайды екен.Балалар жылағанын қоя қойды,Себебі әр нәрсенің Құдайда екен... [2, 351].

Әрбір әдеби әдеби туындының жазылутарихы бар. Дәстүрі бар. Жаңа бағыты бар. Осытұрғыда шығармашылық мұрасын кейінгікезеңде ғана жан-жақты зерттеу мүмкіндігі туғанШәкәрім қажы Құдайбердіұлының қазақәдебиеті тарихындағы нәзира дәстүріндежырланып, төл эпикалық дастаншылдықмұраның көркемдік әлуетіне қазірге шейіндендеп қарастырылмай келе жатқан діниағартушылық бағыттағы мазмұн дарытқан«Ләйлі-Мәжнүн» дастанының көркемдік құнары,оқиғалық, құрылымдық, тақырыптық арқауышәкәрімтануда ұдайы назарда болып келеді.

Заманынан озып туған, діни ілімдіболмысына барынша ынтығып, иланыпдарытқан Шәкәрім Құдайбердіұлының жалпыдүниетанымдық бағытын, діншілдік тұғырынназарда ұстап отырып қана ой-тоқтамдар айтуғаболатын шығармасының бірі – «Ләйлі-Мәжнүн».

«Ләйлі-Мәжнүн» – әлем әдебиетінде«ғашықтық дастан» атауымен алға шыққанжырдың бірі, тіпті, бірегейі. «Жүсіп-Злиха» дасолай. Негізінде, ХІХ ғасырдағы қазақ сөзөнерінің даму бағыттарында шығармашылықықпалы мол болған, ортағасырлық түрікәдебиетіндегі нәзира дәстүрімен қанаттанғанәдебиеттің ежелгі бастауы – ежелгі дәуірлердіңдіни ұғым, ұстанымдарымен тамырласқан қиссаөлең саласы туралы басын ашып алатын біркөркемдік проблемасы осы «ғашықтық»ұғымымен сабақтас.

Шығыс әдебиетін зерттеушілер бір ауыздан«ғашықтық» деп жүйелеген дастандартабиғатындағы дін жұмбағы туралы арнайы ойқозғайтын уақыт әлдеқашан жетті.

Алма Қыраубайқызының «Мен сорлыжоққа ғашық болып өттім» атты зерттеуінде(тақырып Шәкәрімнің өлең жолынан қойылған)«Ләйлі-Мәжнүннің» мазмұндық желісін әдебимұраның дәстүрлі арна-арқауларымен ашубағытын ұстанған. Шағын зерттеуде дастанныңкөркемдік табиғатын сіңіруде септігі тиетін елеулітоқтам, болжамдар бар.

Алма Қыраубайқызы Шәкәрім дастанына

35

қатысты сөз басында оның ақындық мұратытұрғысында негізгі салмақты ақынның Мәжнүнбарға ғашық еді, мен сорлы жоққа ғашық болдымдеген ойына сала сөйлейді.

Шәкәрімнің ежелгі Шығыс дәстүріне арқасүйеуі, дастан соңындағы өз жанынан қосқанарнау сөзі туралы А.Қыраубайқызының мән беретоқталуы ақын шығармашылығындағы қанатынжайған асыл мұраттардың дәстүр дамытып, мәнбайытқан айрықша сипаттарды аша түсуіменбағалы.

А.Қыраубайқызының Шәкәрімнің ежелгіШығыс үлгісіндегі ғашықтық дастан жазуы осыбағыттағы дәстүрлі тәрбиелік негізде дептоқталуы ізгілік, адамгершілік қағидалардың діниарқаулары ғашықтық, сүйіспеншілік әңгімесініңтасасында айтылмай келгендігі тұрғысында ойқозғауды қажетсінеді.

А.Қыраубайқызы Шәкәрімнің ел мінезінтүзеу бағытында ежелгі дәстүрлі арналарғақайырылып отыруында нәзираның нәзирашылақындардың арабша, парсыша, шағатайшадастандардың соңында өз жанынан өлең қосумүмкіндігін ұтымды пайдаланғанына зер салады.«Шәкәрімнің дастан соңындағы авторлық сөзі деежелгі әдебиетіміздің осы дәстүрін сақтайжазылған» [3, 147].

Шәкәрімнің ғашық болған жоғы – махаббат,ғаділет, таза жүрек, бостандық, терең ғылым.«Ләйлі-Мәжнүнді» Шәкәрім нендей себептенжазғандығы арғы-бергінің рухани дүниесінежетік ақынның шығармашылықзертханасындағы әлі де бүккен сыры көпбағыттарымен сабақтасып жатқандығы даусыз.Қазақ әдебиетінің тарихындағы дастаншылдықдәстүр, қисса баяндардың бастауын діннегіздерінен алғандығы тұрғысында осығаншейін сақтық танытып келуіміз бар, тұтас қамтыпаңғарудағы тарихи-көркемдік негіздердіңтапшылығы бар – әйтеуір толып жатқансебептерден Алланың барлығын, бірлігінақпақұлақ адамзатқа айту мұратымен кеңжайылған әдеби шығармашылықтың түпкі мәніұдайы қағаберістеу қалып отырғандықтан даЖүсіп пен Злиха, Ләйлі мен Мәжнүн туралы –Хақтың құдіреті туралы баяндар ұдайығашықтық, махаббат тақырыбындағыдастаншылдықтың туын ұстап, көшін бастаумен

келеді.Қырық жыл ғашық болып, жасамаған

айласы, қолданбаған амалы қалмаған пұтқатабынушы әйел Злиха намазға жығылған күніАлла тілегін беріп Жүсіптің жүзі жылыған.

Дүниеге келмей тұрып-ақ Алланыңқалауымен біріне бірі ынтызар болған Ләйлі менМәжнүн хикаясында жарылқаушы ЖаратқанАлланың Мекеде Қайыстың «бұ дүниедеқоспасаң да, о дүниеде қос» деген тілеуінбергеніне аласапыран уақыттарда, дін маңызыжүректен лақтырылып тасталғанда, ентелеп,екпіндеп жасампаздық өз қолымызда деп кетіпбара жатқан замандарда мән берген кім бар.

«Мұның өзі: «Адам құдайдың құдіретінтанып, оны сүю арқылы махаббатты біледі.Сүйіспеншілік әр нәрсенің себебі Құдайдан»дейтін орта ғасыр әдебиетінде айтылатынойлардан шыққан» [3, 151].

Шығыстық, мұсылмандық арғыбастаулардегенде зерек, сергек, озық ойлы РахманқұлБердібай: «Ал ақынның дастаншылық тараптағыізденістері жөнінде, белгілі дәрежеде қорытыппікір айтуға мүмкіндік мол. Біздің ойымызша,Шәкәрім Абай дәстүрін барлық тақырыптар менформалар бойынша дамытқанда, әсіресе, дастанжанрында ерекше табысқа жеткен. Және бұлоның әдебиетінің реалистік қуатын арттырудағыбасты табыстарының бірі деп саналуға лайық.Тіпті ол дастаншылдықтың өзіне дейінгіүлгілерінен мүлде бөлек, жаңа сападағытуындылар жасаған», – дейді [3, 67].

Осында ғалым Шәкәрімніңдастаншылдықта Абай дастандарындағы дінимаңызды жаңа мазмұнмен шалқыта айқындапжырлағаны да меңзелген деген ой келеді.Абайдың «Ескендірде» де, «Масғұтта» да, «Әзімәңгімесінде» де дін жолындағы күрес, Алланыңқұдіреті бағытын ұстанғандығы айқын.

Абай жырлаған дастандарда жарты әлемдітабанға таптаған Ескендірге Құдайға бастайтынқақпа ашылмайды. «Масғұт» поэмасын Абайбарша мұсылман, пайғамбар үмбетінің үрдісіменАлла атымен бастайды.

«Әзім әңгімесіндегі» алтын жасайтын шалӘзімді кемемен алып бара жатып өз жайынанайтатын әңгіме – шығарманың өзегі. Абай «Мыңбір түннен» осы хикаяны алып, өлеңмен баян

ШӘКӘРІМТАНУ2015 №4 (29)

36

етіп беруінде мұсылманшылықтың, діниұстанымның, сонау арғы замандардан үзілмейжалғасып келе жатқан дін жолындағы жанкештікүрестің жайын жеткізуді көздеп отырғандай.

Бұл дүниені бізге берді тағат қыл деп,Хақ зікірін дәйім айтып, рахат қыл деп,Зікірін айтып, шайтан үйін қират деп,Қайрат қылсаң «файз уа футух» алармын ба?

(Қ.А.Йассауи).

Қазақ дастаншылдығының жаңабағыттары айқын көркемдік негізде даму арнасынашқан ХХ ғасыр басындағы әдеби үдеріс,Шәкәрімнің «Еңлік-Кебек», «Қалқаман-Мамыр»,«Нартайлақ пен Айсұлу», «Ләйлі-Мәжнүн»туындылары, осындағы көркемдеу қисындарыбағыттарында әдебиет тарихын зерттеудіңкейінгі кезеңдегі мүмкіндіктері молыға түсіпотыр.

Шәкәрім дастандарындағы жанрталаптарындағы жан-жақтылық туралы адамобраздарын, суреттеу, бейнелеу тәсілдерін,құрылымдық кемелдік, т.б. көркемдік негіздердешәкәрімтануда алымды айқындамалар бар.Осында шет жағалап қана сөз қозғауды қанағатетіп жүрген бір мәселе бар. Бұл – Шәкәрімшығармашылығының асыл өзегі болған діннің,дүниетанымдық ұстанымның бағытындағыәңгіме.

Құран сүрелері желісінде бірнешешығарма, мұсылмандықтың шарты еңбегін, «Үшанық» дүниетанымдық толғамын жазғанШәкәрімнің поэмаларында исламдықұстанымдар мақсатты түрде баяндалады.

«Еңлік-Кебек», «Қалқаман-Мамыр»,«Ләйлі-Мәжнүн» дастандарындағы автордыңисламдық ілім негіздерін арқау ету мақсұтыайқын.

ХХ ғасыр басында Алаш зиялылары көпқозғаған мүфтилік мәселесінде әйелдің шариғатбекіткен бас бостандық құқының жайы Шәкәрімшығармаларында көркемдік өріске шықты.

Әйел теңдігі мәселесі бүтін бір ұрпақтыңсанасында кеңестік жүйемен келген артықшылықболып ұғынылып еді. Шариғат бойынша еріөлген әйел белгілі бір мерзімнен (4 ай) кейін ендігітағдырын өз қалауымен шешуге ерікті екен.

Әмеңгерлік исламда жоқ. Түпкі мүддемалқостықпен сабақтасқан әдет заңдарынанәйелді қорғау әдеби шығармада қызу, жедел, жан-жақты қозғала бастайды.

ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетіндегіәйел теңдігі тақырыбы кеңестік жүйе тарихқакелмес бұрын басталған болатын. Шәкәрімніңпоэмаларындағы әйелдің бас бостандығымәселесі дін, шариғаттың негізгі ұстанымдарыарқауында өрбитіндігі айқын көрінеді.

Автор қазақ ғұрпында, ата салттыңжелеуімен адам құқын шектейтін әдет заңдарынарнайы, ел өміріндегі адам тағдырларыарқауында «Жолсыз жаза» деп ат қойып,айыптайды. Арғыда бір атадан тарайтынҚалқаман мен Мамырдың ғашықтық тағдырынертегідей емес, нақтылы, адам сезімдерініңшынайы әсерлену құбылыстары арқылыбаяндайтын автор екі жастың Мамырға құдатүсуге келетінін естіген сәт Қалқаманның аузынамынадай сөз салады.

Ей, Мамыр, бұл іс оңай, алдамасаң,Зорлық жоқ өзің сүйіп таңдамасаң.«Ер жеткен қыз еркімен ерге тиер» –Молдалардан есіттім әлдеқашан.Мамыр-ау, мені сүйсең, кетпе жатқа,Құдайға хақ, ісім жөн шариғатқа.Басы бабаң, аяғы шала молда,Бәріне анық оқыған жаманатқа [2, 284].

1917 жылы Орынборда өткен жалпы қазақсъезінде күн тәртібіне қойылған 10 мәселеніңбіреуі әйел мәселесі болып, сәйкес қаулыалынған. Әйелдің күйеуге тиюде еркі өзіндеболсын, қалың мал, әмеңгерлік болмасын деген,т.б. әйел еркіндігіне мәселелер қаулыға кірген.

Шариғат жолымен әйел теңдігін көтерубастамасында көпке ой тастауымен, кейінде қазаққолымен саяси, рухани күрес жолына шыққанұлт қайраткерлерінің қаламгерлікбағыттарындағы «Бақытсыз Жамал», «Шұғаныңбелгісі», «Мұңлы Мәриям», «Қалың мал», «Қамарсұлу», «Адасқан өмір», т.б. ондаған туындыларғаөріс ашқан. «Еңлік-Кебек», «Қалқаман-Мамыр»,«Нартайлық пен Айсұлу», «Әділ-Мәрияны»жазған Шәкәрім қажы Құдайбердіұлы – ықпалдышығармашылық тұлға.

ШӘКӘРІМТАНУ2015 №4 (29)

37

Әлихан Бөкейханұлының 1915 жылыШәкәрімнің «Қалқаман-Мамыры» жайында«Қазақ» газетінде басылған мақаласы да осытұрғыда бірталай қисынға меңзейтіні көрінеді.Осы мақалада Шәкәрімнің сезім оты шарпығанессіз екі жастың аузына «шариғат» сөзін салғанынӘлихан Бөкейханұлы шығарманың көркемдігін,шынайылығындағы кемшілік деп мінеп сөйлейді.Мұны Шәкәрімнен көп сұрап жаздым (көркемдіктұрғысында зор талап қойып – Қ.М.)», – депотырып, шариғатқа қатысты тұстарға мән беріптоқталады.

Мамырдың: «Әке берсе, қыз болмыс кімгеқатын», – дегені рас, ал Қалқаман:

Ай, Мамыр, бұл іс оңай алдамасаң,Зорлық жоқ өзің сүйіп, таңдамасаң.Ержеткен қыз еркімен ерге тиер,Молдалардан есіттім әлдеқашан, –

деп айтқан жоқ дейді.«Қазақ қызына 190 жыл бұрын түгіл осы

күні еркімен ерге тию болған жоқ. Шариғатта бұлболғанымен мұны ол уақыт сөйлеген жоқ. Бұлақынның Қалқаманмен өтірік айтып, рәсімніңыңғайына жайылатын молдаға жапқан жаласы»[5, 187].

Шәкәрім Құдайбердіұлы дін-ислам жолынтереңнен қозғап, мақсатты түрде, Меке, қажылықсапардан кейін, 1907 жылы нәзира дәстүріменФизули желісінде «Ләйлі-Мәжнүн» дастанынжырлады.

Қазақ әдебиеттану ғылымындағы сопылықәдебиетке қатысты зерттеулерге зер салсақ,нәзираның түп негізінде Алланың пәктігінжырлау – зікір салу, түсінікке түсінік берутұрғысында ой туады.

«Ләйлі-Мәжнүнде» Алланың қалауыменболған істер мән бере айтылады. Алланыңқұдіретін дәріптеуде қайталау – орныққан бағыт.Бұл бағытта тұтас шығарма да қайталана береді,шығарма ішіндегі Алланың қалауымен болатынқұбылыстар да айтыла береді. Мас болу, өртенумотиві сопылық әдебиеттің көркемдеу тәсілдеріесебінде айқындалған.

«Шәкәрім Құдайбердіұлы – қазақәдебиетінде атақты Қожа Ахмет Йасауи жолынқуып, сопылық мәнде пәлсапалық өлеңдер

жазған және де сопылық поэзия элементтерінбіліп қолданған бірден-бір ақын», – дейдішығыстанушы, йасауитанушы ғалым АқботаАхметбек.

Сопылық поэзия өкілі Хафизден аударғанөлеңдерінде Шәкәрім шарап құюшыны«қымызшы» деп атағаны. «Ләйлі-Мәжнүн»бағытында қазақ әдебиеттанушылары ішінде еңалғаш Ақбота Ахметбек мынадай батылбайламдар жасады. «Аталған дастан парсыүлгісінде сопылық мәні әбден айқындалып, бүкілШығыс елдерінде Мәжнүн «Ғашық сопы»символы болса, Ләйлі «Хақ» символы ретіндежырлану дәстүрі кең танымал еді» [6, 255].

Нәзираның дін негіздерін ұғындырубағытындағы бірте-бірте кең орнығып, бағзызамандарда поэзияның өзі Алланың құдіретінжеткізу миссиясынан өріс алып жайылғанындайәдеби шығармашылық дәстүр мәні белалғандығы бағытында иланымды зерттеужасаған ғалым «Ләйлі-Мәжнүн» дастанындағысопылық негіздерді тарқата түскен.

«Мәжнүн мен Ләйлә махаббаты ерекше,яғни аллаһи екенін көрсету үшін сопылар үнемісоған мегзейтін детальдарды кіргізіп отырды: екібаланың бір-бірін жылап іздеуі – махаббаттыңәлімсақтан келе жатқанын көрсетсе, екеуініңфизикалық жақындасуынан от шығу, жалын атусияқты көріністер махаббаттың бұл дүниелікемес екеніне үлкен ишара деп білеміз» [6, 45].

Баласы оның-дағы жылайды екен,Көтеріп уатқаны ұнайды екен.Балалар жылағанын қоя қойды,Себебі әр нәрсенің Құдайда екен [2, 351].... Іс болды таңқаларлық мұның өзі,Мінеки сондағы айтқан кемпір сөзі.«Жан берген қара тасқа, құдайым-ай!Жетеді қасіретіңе кімнің көзі! [2, 352].

Қайысқа тас емшегі жібіген кемпір Ләйлініемізе алмайды.

Бұл кемпір ұрғашыдан туған зерек,Кісі екен оқымысты жөні бөлек.Екеуін бір емшектен емізбескеАлланың бір хикметі болса керек [2, 354].

ШӘКӘРІМТАНУ2015 №4 (29)

38

Шәкәрім Құдайбердіұлының ақындықбағытында сопылыққа ден қойған астарлы,аңсарлы шығармасы «Ләйлі-Мәжнүнді» жазумақсұты бес жоғын іздеумен бірге,дүниетанымдық бағытын байытқан сопылық-исламдық арқауды бекіту, поэтикалық арнадатұғырлау болғандығы анық. «Мәжнүннің шынжайын түсіндіремін деп аудардым» дегендігі деосыған меңзейді.

А.Ахметбек Н.Пригаринаның,Е.Э.Бертельстің пікіріне сүйене отырып сопылықпоэзияның мәні ең басынан-ақ түсіндірмефакторына негізделетінін көрсеткендігі туралы даой қозғаған.

Шәкәрім Құдайбердіұлының әдебимұрасын, ойшылдық, дүниетаным бағдарларынзерттеушілер әрдайым оныңшығармашылығындағы діни бағыт, сопылықпоэзия нышандарына зер салады.

Қазақ елінде діни-ағартушылық кеңжайылған тарихи бір кезеңде өміртанымықалыптасқан, Құнанбай қажының мектеп-медресе көрген ұрпағы, дүниені ой көзіменбарлаған Абай ақынның қандас, рухани інісіШәкәрім қажының мұсылманшылық тұтқасынайқындау ілімі тұрғысында әлі де айтылуы тиіс,әсіресе ХХ ғасыр басындағы қазақ қоғамыныңсаяси-әлеуметтік қал-күйінің ерекшеліктерінескере сабақтастырып ой түюді қажет ететінкүрделі факторлар бар.

Шәкәрім поэзиясындағы Алланыңқұдіретін мойындау бақытымен астасып жатқанадамсүйгіш аңсарлардың поэтикалықтүзіліміндегі әр тарапты үлгілер ақындүниетанымындағы қайшылықтар қақтығысын,түлеу, үдеу үдерісін хабарлайды. Заманы жүзқұбылған Шәкәрім ойшыл тау ішіне оңашакеткенімен, берекесіз, құт қашқан әңкі-тәңкіуақытының мың-сан қасіретінен оқшауланаалған жоқ.

Ақынның адамды жан рахатына бөктіретінтаза нұрға жан ұшырып ынтыға жазылған, ұлымәнді басқаға ұғындыру бағытындағы өлеңдерібар.

Тауық неге шақырар сағат сайын?Дей ме уақыт өткенін ұқтырайын.Кейде зарлы дауыспен ит ұлиды,

Білемісің, қылып тұр нені уайым?... Олар деп тұр – ойға алып бір құдайым, –Зор құдіретін әлемге ұқтырайын.Құлшылық, намазы мен иманы сол, –Күнде бір, айында бір, сағат сайын [2, 261,

262].

Бұл дүниенің ауыр бейнеттерінің артықайыр болатынын жұбаныш етіп те тыншитынсияқты. Ақырзамандық нышандары тым басымзаманының ахуалынан да баз кешіп кетеалмайды, өз уақытының пенделік күйлерін декүйлеген торығу толғамдарын жазады.

Шәкәрім шығармашылығындағы әр тарапжанрлық өріс, астар мен аңсар алдағы күндердеде озық көркемдік таным, талап ауқымындазерттеле бермек.

Ақын бірқанша туындысын Йасауидің өлеңөрнегінде жазады.

Әуелі сопыны сойды,Жүрегін алдына қойды.Көріп ем талай тойды,Дедім мен – «астапыралда!»

«Құран», «Інжіл» қылып қақпан,Адам аулап сойып жатқан.Шапанымен қанын жапқан...Дедім мен – «астапыралда!» («Қырық

жылдан өтіп жасым»).

Соңғы тармақ 18 шумақта қолданылған.Құранға жүгініп тәлім айтудыңжалпыадамзаттық дәстүрлі поэтикалықарқауларын қилы көркем тәсілмен сәулелендіріпотыратын Шәкәрім тіл қолданыста тосын,қашалған тастай қиюлы тіркестер туғызады.Таптырмас аллюзиялар жасайды. Адам аулау, ойкөму, шалғыншы ой, жүректің ақ нұры, мойнысынбаған көңіл сынды тіркестер Абайдыңсөзжасамдағы озық өнегесі дәстүрін деарқаланады.

Шәкәрім Құдайбердіұлының 1912 жылыСемейде «Жәрдем» баспасында жарық көрген«Еңлік-Кебектің» кіріспесінде берген қысқашатүсініктің мәні елеулі.

«Бұл әңгіме – 1780 жылы шамасында, осыШыңғыс тауында Матай мен Тобықты арасында

ШӘКӘРІМТАНУ2015 №4 (29)

39

болған іс. Шариғатта әкесінің атастырғаны жасқызға неке есепті десе де, өзге дүниелік пайдасынойламай, жалғыз ғана қызының пайдасын ойлапберер дегені. Әйтпесе, жас баланы сатып,пайдаланып, кем-кетікке беріп обалына қалдемейді. «Мен соны ойлап, Еңлік-Кебектісоншалықты жазалы демеймін».

Зерттеуші Ө.Әбдиманұлы «Еңлік-Кебектің» 1892 жылы Абай ықпалыменжазылғандығын айтады.

Шығарманың жазылу мақсұтында шариғатжолы мен ескі салттың ымыраласа бермейтінфактілеріне бағытталғандығы айқын. Осында ХХғасыр басында алаш қайраткерлері ұдайы күнтәртібінде ұстаған мүфтилік, неке заңдарымәселесінің бастауында Абай-Шәкәрімдей ойалыптарының болғандығы көрінеді.

Шәкәрімтанушы Балтабай Әбдіғазиұлы«Қалқаман-Мамыр» поэмасындағы ақынмұратын тарқата саралайды.

«Поэмадағы негізгі ой арқауы – ғашығыМамырды өлтірген, өзін ажалға байлап бергенопасыз елдің ішінен Қалқаманның оқшауланыпкетуі. Оның себебі қоғамдағы әділетсіздік, ескілікпсихологиясын, ата-баба салтына негізделгенхалықтық сана.

Осы оқшаулану Қалқаманның жандүниесіндегі алапат өзгерістерді, шариғат пенұлттық әдет-ғұрып арасындағы тартысты көретұрып, соған қарсы істер айла таппағанағайындарына деген көзқарасындағы, перзенттіксезіміндегі төңкерісті байқатса керек» [7, 35].

Шәкәрім Құдайбердіұлының діни-ағартушылық бағыттағы ойшылдықдүниетанымы рухани-эстетикалық тұғыр тапқан

әдеби мұрасы – келешек кешенді зерттеулердіңигілігі.

PS Шәкәрім Құдайбердіұлы қажылықсапарынан соң өндіре жазып,мұсылманшылықтың Ақиқатқа ынтық негіздерімен ұстанымдары тұрғысында қазақпоэзиясының тарихындағы әрі соны, әрі ежелгікөркемдік мақамында дәстүрлі ағыстарменбойлай отырып жаңа жағалауларға беттегенпоэтикалық өріс ашты.

Әдебиет

1 Шәкәрім. Иманым. – Алматы: Арыс, 2000.– 321 б.

2 Шәкәрім Құдайбердиев. Шығармалары:өлеңдер, дастандар, қарасөздер / Құраст.М.Жармұхамедов, С.Дәуітов, А.Құдайбердиев.– Алматы: Жазушы, 1988. – 560 б.

3 Шәкәрімтану мәселелері: Сериялықғылыми жинақ. – 2 т. «Атамекен» сериясы. –Алматы: Раритет, 2007. – 376 б.

4 Мәдібай Қ. Абайтану. – Алматы: Қазақуниверситеті, 2013. – 265 б.

5 «Қазақ» газеті / Бас редакторӘ.Нысанбаев. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы,1998. – 560 б.

6 Ахметбекова А. Қазақ әдебиетіндегісопылық поэзия. – Алматы: Қазақ университеті,2011. – 312 б.

7 Шәкәрімтану мәселелері: Сериялықғылыми жинақ. – 4 т. «Атамекен» сериясы. –Алматы: Раритет, 2007. – 304 б.

Резюме

В статье исследуется произведение Ш. Кудайбердина «Лейли и Меджнун» с точки зрениярелигиозных принципов, положенных в основу названного произведения. В исследованиилитературного наследия Шакарима данное произведение хотя и анализировалось с аспекте связис традицией назира или любовных дастанов, известных в восточной традиции, но еще нерассматривалось с позиций духовно-религиозных принципов, основу которых составляютистинность и мощь Творца.

Произведение «Лейли и Меджнун» существенно обогащает литературную традицию,связанную с именем Создателя. Известно, что поэма «Лейли и Меджнун» оказала огромное влияниена литературу ХIХ века посредством просветительских мусульманских дастанов Абая

ШӘКӘРІМТАНУ2015 №4 (29)

40

«Ескендир», «Масгут», «Азимхан». Она стала продолжением этой литературной традиции.Созданный Шакаримом Кудайбердиевым дастан «Лейли и Меджнун» в разные годы изданий

существенно дополнялся фактическими сведениями.Авторы настоящей статьи обращают внимание на важнейшие проблемы, более

качественное ознакомление с религиозно-духовными принципами дастана, на содержательностьэтого литературного произведения, которому в течение долгих лет пришлось вести борьбу напути подлинной духовности.

Resume

This article examines the work of S. Khudayberdin "Leyli and Majnun" from the point of view ofreligious principles that formed the basis of the said works. The study of the literary heritage of Shakarimthis work though was analysed from the aspect of connection with the tradition of Nazira or love epics,known in Eastern traditions but has not yet been considered from the standpoint of the spiritual-religiousprinciples, which are based on the truth and power of the Creator.

Masterpiece "Leyli and Majnun" significantly enriches the literary tradition associated with thename of the Creator. It is known that the poem "Leyli and Majnun" had an enormous influence on theliterature of the ХІХ century through public education of the Muslim epics of Abai "Eskendir", "Masgut","Azimhan". It was a continuation of this literary tradition. Created by Shakarima Khudaiberdina Dastan"Leyli and Majnun" in different years of publications was significantly supplemented by factual information.The authors of this article draw attention to the most important problems, better acquainted with religious-spiritual principles of the Dastan, the content of this literary work, which for many years had to fight inthe way of real spirituality.

ШӘКӘРІМТАНУ2015 №4 (29)

41

М.КЕНЕМОЛДИН, журналист, тарихшы

ШӘКЕРІМ АЙТҚАН, ҚАЗАҚ ОҚЫҒАНДАРЫ...

Мақалада XX ғасыр басында патшалық Ресейде, қазақ оқығандарының ең алдымен ұлттеңдігі және бостандығы, түптеп келгенде тәуелсіз қазақ автономиясын құру тәрізді ұлымұраттары туралы баяндалады.

Тірек сөздер: Автономия, тарих, қазақ оқығандары, Шәкәрім, Алаш қозғалысы.

Шынында, олар кімдер еді? Олар негізіненXIX ғасырдың соңы XX ғасырдың басындапатшалық Ресейдің Петербор, Мәскеу, Саратов,Омбы, Томск, Орынбор, Уфа, Қазан, сондай-ақшет елдің Каир, Стамбұл, Варшава тәріздіүлкенді-кішілі қалаларында жоғары зайырлыжәне діни, арнайы кәсіптік орта оқу орындарынбітірген алғашқы қазақ оқығандары болатын.Жалпы қазақ қоғамында тұңғыш ұлттықинтеллигенция мен саяси элитаның құрылыпқалыптасуы да, тағдыр жазып тікелей солардыңпешенесіне бұйырған-тын. Бірақ та бұл тарихимиссияны атқару оңайға түскен жоқ. Қазақоқығандары отаршыл Ресейдегі үш дүбірлі саясиоқиғаны – 1905 жылғы бірінші орысреволюциясы мен 1917 жылғы ақпан, қазанреволюцияларын, оған қоса кеңес өкіметікезіндегі сталиндік қуғын-сүргінді бастан өткерді.Сол уақыттағы орыс қоғамында және күллі түрікмұсылман әлемінде болып жатқан саяситолқулар мен әлеуметтік сілкіністер олардыңпрогрессивтік көзқарастағы ұлттықинтеллигенция ретінде қалыптасу үрдісінтездетті. XX ғасыр басында қазақ оқығандарысаяси белсенді әлеуметтік топ болып өсіпқалыптасты.

Алаштанушы ғалымдар өз зерттеулеріндеалғаш қазақ оқығандары 1905 жылы«Қарқаралы» петициясын қабылдауға

байланысты бас біріктіріп, самодержавиелікбилікке қарсы ашық саяси наразылық білдірді, еңбастысы – бірінші орыс революциясыныңнәтижесінде Алаш қозғалысы пайда болды депжазады. Ал осы саяси оқиға туралы, аталмышпетиция авторларының бірі, Алашқозғалысының басшысы Әлихан Бөкейханов«Киргизы» атты очеркінде:

«Весной 1905 года, с наступлениемпривольной жизни, в степи на летних стоянкахначались сьезды, на которых обсуждалисьместные нужды и нужды всей киргизскойнародности. Все больше степные ярмарки этогогода стали ареной киргизских политическихсьездов, где киргизы обсуждали и подписывали,поданные потом Высочайшее имя, петиции. Наэтих же сьездах были избраны делегаты,уполномоченные лично подать эти петиции.Религиозные и земельные вопросы стояли укиргиз впереди вопросов политическойсвободы.

В составлении петиции принималиучастие, с одной стороны, интеллигенция,воспитанная на русской литературе, верующаяв европейскую культуру, видящая счастье родиныв здравом претворении плодов западнойкультуры и считавшая религиозные вопросывторостепенными, при наличности обещанной17 апреля свободы веротерпимости. С другой

ШӘКӘРІМТАНУ2015 №4 (29)

ӘОЖ 821. 512. 122

42

стороны, выступала и интеллигенция,воспитавшаяся в духе восточной ортодоксии инационально-религиозной исключительности.Эта последняя выдвигала религию на первыйплан: в мусулманской схоластике она видела ипродолжает видеть науку, который никто иникогда превзойдет; киргизский народ, и вообщемагометан, она ставит выше всех народов,искренне и сознательно отождествляярелигиозное единство с единствомнациональным. Если провести некоторуюаналогию с русской интеллигенцией, то можнобыло бы назвать западниками, а вторуютюркофилами и поборниками панисламизма» -дейді.

Бұдан сол уақытта-ақ қазақ қоғамындаұлттық интеллигенцияның екі топқа, яғни –орыс мектептерінен оқып, орыс әдебиетіқайнарларынан тәлім алған, батыс мәдениетінкөксейтін батысшылдар және шығыстық діни іліммен әдет-ғұрыптың негізінде тәрбиеленіпмұсылмандық жолды ұстанған түрікшілдер жәнепанисламистер болып бөлінгені байқалады.(Сталиндік қуғын-сүргін жылдары қазақоқығандарын алашордашылар деп айыптауменқоса пантюркистер және панисламистер депқаралаушық та жиі белең алды). Батысшылдықбағытты жақтағандар Алаш қозғалысыныңбасшылары Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов,М.Дулатовтың соңына ергендер болды. Оларнегізінен «Қазақ» газетінің айналасына бірікті.Екінші топтың өкілдері Тройцк қаласындаМұхаметжан Сералиннің редакторлығыменшығатын «Айқап» журналының маңайынатоптасты. Осы шығыстық ортодоксальдықағымды қолдаушылар қатарында Ақмолаоблысының ауқатты бай адамы, жергілікті жердемұсылман мектебін ашқан, I және II МемлекеттікДуманың депутаты Шәймерден Қосшығұлов,Астрахань губерниясының ірі жер иеленушісі, IМемлекеттік Думаның депутаты Дәуіт НоянТұндыт, Семей облысының бай-көпесі, Сейтенәкімшілігінің болысы, II Мемлекеттік Думаныңдепутаты Темірғали Нұрекенов, Сырдарияоблысының ауқатты байы, бастауыш білімді, IIМемлекеттік Думаның депутаты ТілеуліАллабергенов сияқты басқадай белгілі далаақсүйектері болғанын айта кеткен орынды.

Дегенмен, «Айқап» журналы және «Қазақ» газетібасшылығының ұлт бостандығы және теңдігінеқатысты ұстанған саяси бағыттары менкөзқарастарында айтарлықтай алшақтықтарболмаса да, діни мәселелерде кейбіртүсініспеушіліктер бой көрсетпей қалмады. Оны«Айқаптың» №14 санындағы Сералы һәмжолдастары хатына жауап жазған ӘлиханБөкейхановтың «Қазақ» газетіндегі «Мұсылмансиезі», «Он төрт тоғыз бола ма?» мақалаларынанайқын аңғарамыз. Өз кезінде бұл екі топтыңарасындағы айтыс-тартысқа басу айтқан аузыдуалы ақсақалдың бірі Шәкерім Құдайбердіұлыболатын. Мәселен, ғұлама ақын 1913 жылдың16 маусымында «Қазақ» газетінде баспасөзгежазылу мәселесі төңірегіндегі дау-дамайғабайланысты барша қазақ ағайындарға арнағаншағын хабарында: «Білімсіз ел жас бала сықылды:бір жаңа нәрсе көрінсе, бұрынғыны тастап соғанұмтылмақшы. Біздің қазақ «Қазақ» газетасышыққан соң «Айқап» журналын тастап кетемедеп кәдік көремін. Тамам қырғыз һәм қазаққа біржурнал, бір газета көптік қылмас, екеуінде алукерек!» десе, 1915 жылғы «Айқап» журналының№6 санындағы «Сөз таласы» мақаласындазиялы қауымды: «Бұрынғы құр сөз болып қалғанжелбуаз сөзбен, былтыр жаз туған мұсылмансьезі туралы «Айқап» пен «Қазақ» тағы жазғанталас сөздерді көріп өттік. Басқа желбуазтұсындағы таласқа – біз бір азғана насихат(өсиет) өлең жазып едік, уақыт өтіп басылмайқалды. Енді бұл мұсылман сьезі туралы сөзбасталғаннан-ақ алдыңғының аяғын құшарынбілсек те, аяқталмай тұрып сөз жазбадық. Міне,енді жазамыз – тым болмаса келер іске пайдасыболар ма екен деп.

«Айқапқа» жазғандар да, «Қазаққа» жазғанҒалихан да талас сынды көптің сынын салыпотыр, ол жақсы-ақ. Бірақ кекеп, кекетіп сөзінжазған жарай ма?

Менің ойымша: кекеу, сөгіс – тіл қаруы.Оның жарасы тез жазыла қоймас. Жауапқайырып, қарсыласарлық үлкен кісі түгіл, жасбаланы да ұрып, кекеп-зекіріп тыю зияншығармай ма?..«Ауыздан шыққан сөз – атқан оқ». Оны пәленшежеңіліп қалды деп қайтып ала алмайсыздар, онанбасқасы бар ма? Кекеу кек шақырып, кек партия

ШӘКӘРІМТАНУ2015 №4 (29)

43

шақырып, партия елдің елдігін жоғалтады. Меніңбілгенім сол-ақ. Бұл сөзімнен бар елдің мінінкөрсең де айтпа дейді деп ұқпаңыз. Мінелмегентүзелмейді. Бірақ улап, найзалап мінеме деймін»- деп ұлттық татулық пен бірлікке шақырады. Аленді ұлы ойшылдың «Айқап» журналында қазақоқығандарына қаратып «Білімділерден бес түрлісөздің шешуін сұраймын» деп айтатын биікадамгершілік, философиялық сауалдары ұлттыұлағаттылыққа тәрбиелейтін мәңгілік руханиқұндылықтар болып табылады.

XX ғасыр басында патшалық Ресейдеосындай екі түрлі білім ошақтарынан, әлеуметтік-мәдени ортадан тәлім-тәрбие алып шыққан қазақоқығандарын ең алдымен ұлт теңдігі жәнебостандығы, түптеп келгенде тәуелсіз қазақавтономиясын құру тәрізді ұлы мұраттарбіріктірді. Олар негізінен батыс пен шығыстыңәдебиеттерінен сусындап, ұлттық руханиқұндылықтарымызды бойына сіңірген білімдіазаматтар болды. Мысалы, Алаштың үні атанған«Қазақ» газеті редакциясының басқармасы«Ғалия» медресесінің 10 жылдығына арнағанмақаласында: «Ғалия» ашылғаннан бері оқыпшыққан жастардың дәл саны бізге мағұлм емес,бірақ аз еместігі анық. Басқаларды қойып-ақжалғыз қазақтан оқығандарды алғанда да,«Ғалияда» ең аз деген жылында 30-40-тан қазақбалалары кем болған емес. Олардың қайсысықалай оқып, қандай біліммен шыққанын түгелбілсек те, бірақ бәрі де «ұлтым», «ұлтым» деп,жұртын аузынан тастамай шығатыны анықмағұлм. Жасасын «Ғалия»! Жасасын «Ғалияны»ашып, тәрбиелеп, рухты жастар шығарушылар!»- деп үлкен ризашылық білдіреді.[Қазақ, 1916жыл] Кезінде бұл жоғары діни оқу орнын МағжанЖұмабаев, Біләл Сүлеев, Мұстақым Малдыбаев,Ахмет Маметов, Мәннан Тұрғанбаев, ЖиенғалиТілепбергенов тәрізді бірқатар қазақ әдебиетініңкөрнекті өкілдері бітірді. Олар аталмыш медресеқабырғасында жүріп «Садақ» қолжазбажурналын шығарды, сол арқылы халқын біліммен өнерге үндеді.

Алайда, осы алғашқы қазақ оқығандарынанбасқа, кеңестік дәуірде ұлттықинтеллигенцияның коммунистік көзқарастатәрбиеленген жаңа бір буыны өсіп

қалыптасқанын айтуға тиіспіз. Өкінішке қарайкеңестік саясат оларды әлеуметтік-таптықтұрғыда бір-біріне қарсы қоюға барыншатырысып бақты. Ұлттық интеллигенцияныңқалыптасу кезеңдері туралы көрнекті мемлекетжәне қоғам қайраткері Тұрар Рысқұлов 1926жылдың 2 маусымындағы «Советская степь»газетінің №123 санында басылған «Из прошлогоказахской национальной интеллигенции»мақаласында сонау 1905 жылдың өзінде-ақӘлихан Бөкейханов бастаған қазақзиялыларының отарлық езгіге қарсы«Қарқаралы» петициясын қабылдап, Ресейдегіең ірі саяси күш болып саналатын кадетпартиясының қазақ бөлімшесін құрғанын, оданкейінгі уақыттарда «Серке», «Айқап», «Қазақ»газет-журналдары арқылы халықты білім менмәдениетке үндеп, ұлттық сана сезімін оятуғаұмтылғанын айтады. Және де батысшылдартуралы: «С 1913 г. по 1916 г. движение казахскойнационалистической интеллигенции ширится иполучает известное оформление путеморганизации повсеместно разных культурныхкружков и т.п. После Февральской революцииэта националистическая интеллигенцияорганизуется уже в политическую партию«Алаш», а газета «Казах» становится главныморганом этой партии. К этому времени, кромегазеты «Казах», появляются и другие газеты ижурналы, из которых можно отметитьследующие: «Сары-Арка» (Семипалатинск),«Бирлик туы» (Ташкент) – главный органтуркестанского отделения «Алаш-Орды»,начатый Чокаевым, «Уран» (Астрахань), «Жасазамат» (Петропавловск) и «Абай»(Семипалатинск). Все эти газеты и журналыпридерживались линии газеты «Казах» и былиее отделениями» дейді. Бұл арада алғашқы қазақоқығандарын «ұлтшыл буржуазияшылинтеллигенция» немесе «алашордашыл, байшылинтеллигенция» деп ресми түрде атау кеңестікзаманда тағылған саяси айыптаулар болды.1937-1938 жылдардағы сталиндік репрессиялаукезінде мұндай қатал айыптауға іліккендер«халық жауы» ретінде аяусыз атылып тасталыпотырды. 1930 жылдардан КСРО Қылмыстықістер Кодексінің 56 және 58 баптарыныңтармақтары бойынша арнайы «халық жауы»

ШӘКӘРІМТАНУ2015 №4 (29)

44

деген саяси термин кеңінен қолданыла бастады.Егерде тарихи деректерге жүгінсек, осы Алашұлт-азаттық қозғалысының негізгі саяси жетекшікүші қазақ оқығандары екенін көреміз. Әрине,олар әлеуметтік шыққан тегі жағынан әртүрлітоптың өкілдерін құрады. Тәуелсіз Қазақстанмемлекетінің тұңғыш Президенті НұрсұлтанНазарбаев «Тарих толқынында» кітабында «Ұлықазақтар!» дейтін бұл Алашорда қайраткерлері,ақиқатында, «XX ғасырдың басында ұлттықбірлікті нығайту идеясын алға тартқан рухани-зерделі игі жақсылар қазақтың ұлттық идеясынжасау міндетін өз мойнына алды. Олар қоғамныңтүрлі тарабынан шыққандар, әрі ең алдымендәстүрлі дала ақсүйектерінің өкілдері еді».Мысалға Алашорда үкіметінің құрамын алыпқарайық. Бәрі де жоғары білімді заңгер,экономист, мұғалім, дәрігер секілді тағы басқадаймамандар-тын. Бір атап өтерлігі, олар жай ғанақарапайым мамандық иелері емес, сол уақыттағысарабдал саясаткерлер, топ бастаған көсем-шешендер және айтулы ақын-жазушылар,ғалымдар еді. Айталық, «Ұлт-азаттыққозғалысының басшылары Әлихан Бөкейханов(оқымысты-ғалым, Ресей Конституциялықдемократиялық партиясы Орталық Комитетініңмүшесі, I және II Мемлекеттік Думаныңдепутаты), Ахмет Байтұрсынов (ақын,аудармашы, лингвист, «Қазақ» газетініңредакторы), Міржақып Дулатов, Жақып Ақбаев,Мұстафа Шоқай, Мұхаметжан Тынышбаев,Бақытжан Қаратаев, Халел және ЖаншаДосмұхамедовтер және басқалары – негізіненПетербург, Мәскеу, Варшава, Қазан, Омбы менОрынбор жоғары оқу орындары, училищелерініңтүлектері. Көрнекті мемлекет қайраткері,математика профессоры, Алаш қозғалысынақатысушы Әлімхан Ермековтың деректерінеқарағанда, Әлихан Бөкейханов Ленинмен біргеСанкт-Петербург университетінің заңфакультетін өз бетінше бітірген, бірнеше шет тілінбілген, сөйтіп жиырма төрт жасында жоғарыбілімі жөніндегі екі дипломға (бірі Орманинституты) ие болған керемет білімді жас, Санкт-Петербургтегі марксизм теориясын тереңбілетіндердің бірі ретінде атағы шыққан».[Аққұлұлы С. Алаш-Орда қасіреті. «Юрдическаягазета». №33-36, 1995]

Алаш тілегіндегі Шәкерім Құдайбердіұлы даөз дәуірінің ұлы тұлғасы болды. Арнайы оқуорнын бітірмесе де, ғұлама ақын араб, түрік,парсы және орыс тілдерін жетік білді. Данышпанағасы Абайдың ақылымен білім іздеп Араб елінебарған сапарында әуелі түріктің астанасыСтамбұлдың кітапханаларында он үш күн грекжәне батыс ойшылдары, сондай-ақ шығысәдебиеті жауһарларымен танысып, өзінтолғандырған діни әрі заманауи сауалдарға жауапіздеді. Сол жолғы жинақтаған білім-ілімін елгекелген соң Алаш игілігіне жаратып, бірқатар асақұнды әдеби мұралар қалдырған болатын. Осыорайда өткен ғасырдың алғашқы ширегіндеСемейде Алашорда үкіметі тұсында ұлтынақалтқысыз қызмет еткен қазақ оқығандарынатоқталып өтсек деймін.

Семей, ол уақытта да қазіргідей ұлы Абаймен оның дарынды шәкірттері, қазақтың тұңғышшығыстанушы ғалымы Шоқан Уәлиханов,орыстың көрнекті ағартушы-демократтарыФ.Достоевский, Н.Долгополов, Е.Михаэлис,Н.Коншин, Б.Герасимов және тағы басқалардыңұлағатты ізі қалған үлкен мәдени-рухани орталықеді. Алаш көсемі Әлихан Бөкейханов 1917 жылғытөңкерістер кезіне дейін-ақ «Қазақ» газетіндегі«Оқушыға жәрдем қауымы» мақаласындаеліміздің келешегі оқыған білімді жастарға жер-жерде арнайы көмек көрсететін Жәрдемқауымдарын құру керектігін айта келіп, «Меніңбілуімше, ондай қалалар Семей, Тройцкі,Оренбург. Оренбургта іргелі қазақ аз. Мұндағықазақтың бәрі оқудағы жастар. Закон жолындабұлар қауымға ағза бола алмайды. Қауымбасқарушы 4-5 кісі де Оренбургта табылар маекен. Ахмет, Міржақып, бір-екі переводчикболмаса, Оренбургта оқушылардан басқа қазақжоқ. Ахмет, Міржақыпқа газета да жетер.Оренбург бұлай болған соң анау айтылған екіқала қалады. Бұлардың аталмыш қауымның басбасқармасын ашуға қолайлысы Семей. Мұндақазақ та, басқа мұсылмандар да көп, оқығанбасшы боларлық жігіттердің де басы құралулы.Оқудағы жастарға Жәрдем қауымын ашудыСемей жігіттері ізденіп ашқаны жөн» деп жазғанекен.

Әлекең айтқандай, шын мәнінде ұлытөңкерістер қарсаңында ғұлама Шәкерім

ШӘКӘРІМТАНУ2015 №4 (29)

45

бастаған данышпан Абайдың зиялы балаларыКәкітай, Турағұл және Әнияр Молдабаев,Нұрғали және Нәзипа Құлжановтар, МұхтарӘуезов, Жүсіпбек Аймауытов, Жақып Ақбаев,Сұлтанмахмұт Торайғыров, Әбікей және ҚанышСәтбаевтар, Сәбит Дөнентаев, МұстақымМалдыбаев, Тайыр Жомартбаев, ХалелҒаббасов, Биахмет Сәрсенов, Әлімхан Ермеков,Ахметжан Қозыбағаров тәрізді тағы басқа қазақоқығандары осы қасиетті Семей қаласында басқосып шоғырланған еді. Сол себепті, 1917жылдың желтоқсан айының соңындаОрынборда өткен екінші жалпы қазақ сьезініңбірден жаңа құрылған «Алашорда үкіметініңуақытша тұрағы Семей қаласы болсын» депқаулы қабылдауы тегін болмаса керек. Азаматтыққарсыласу жылдары мұнда Алашорда үкіметіжұмыс істеп, бұрынғы Заречная слободка елдімекені Алаш қаласы болып аталды. Ал осы Алашқаласында Семей уездік Земствосы, Алашқалалық Думасы, Алаш қалалық Кеңесі тәріздіқоғамдық-саяси мекемелермен қатар «Абай»журналы және «Сарыарқа» газетінде көптегенбілімді қазақ оқығандары халық игілігіне адалқызмет етті. Семей қазақ педагогикалықучилищесі (бұрынғы мұғалімдерсеминариясының негізінде), ауыл шаруашылығытехникумы, Алаш бастауыш мектептері секілдібірнеше жаңа оқу ошақтары ашылып, ұлттықбілім беру жүйесінің берік іргетасы қаланды.Әйгілі тіл ғалымы-әдебиетші АхметБайтұрсыновтың өзі бас болып, Алаштың біртоп зиялылары қазақ оқулықтарын жазыпшығарды. Сауатсыздықты жою жұмыстарынажұмыла қатысып, қараңғы халықтың санасыноятты. Ұлт мүддесіне қатысты мұндай істерден,жалпы Алашым деген көзі ашық, көкірегі ояуазаматтардың бірде-бірі шет қалмады. Мысалы,Алашорда үкіметіне Жақия қажы Бейсекұлы,Мұхаметхан Сейітқұлов, Қаражан Үкібаев, Ике

Әділов, Бекқожа Құлғарин, Ахмәди Оңалбаев,Жанғали Алдоңғаров сынды Семейдің ауқаттыадамдары үнемі материалдық-рухани жағынанқолдап көмектесіп тұрды. Алаш оқығандарыныңайырықша еңбегі 1920 жылы тамызда ҚазақАКСР-ін құруға белсене қатысуы болды. ӘлиханБөкейханов бастаған қазақ оқығандары дербесұлттық мәдени автономияға қол жеткізе алмасада, қазақтың алғашқы кеңестік үкіметін құруғанегіз қалап берді.

Осы қазақ оқығандары кеңес өкіметіорнағаннан кейінгі кезеңде Алаш ұлт-азаттыққозғалысына белсене қатысқандықтары үшінжаппай қуғынға ұшырады. Алашорда басшысыӘлихан Бөкейханов айдауылмен Мәскеуге үйқамаққа әкетіліп, ғұлама ақын ШәкерімШыңғыстауда жазықсыз атылды. Жалпы, солкездегі зиялы қазақ оқығандары 1927 жылданбасталып, 1930 жылдармен жалғасқан,ақырында 1937-1938 жылдармен келіп аяқталғансталиндік үш бірдей қанды қырғынды бастанкешті. Басқаны былай қойып, тек 1938 жылдың25 ақпанынан 13 наурызына дейінгі екі аптаныңішінде елімізде Қазақстан НКВД-сыныңжанындағы үштіктің шешімімен 631 адам атужазасына кесілді. Олардың арасында СанжарАсфендияров, Сүлеймен Есқараев, ҚұдайбергенЖұбанов, Темірбек Жүргенов, СейітқалиМеңдешев, Айтмұхамет Мусин, ЖанайдарСәдуақасов, Сәкен Сейфуллин, ҚайсарТәштитов, Ғаббас Тоғжанов, Сұлтан Есқалиев,Ілияс Жансүгіров, Жұмат Шанин, ХамзаЖүсіпбеков тәрізді қазақтың бетке ұстар атпалазаматтары болды. Сталиндік қырғынның соңғыбір жылының өзінде-ақ, іс жүзінде Қазақстанүкіметі барша игі жақсыларынан түгелдей дерлікайырылып қалды. Сол сияқты Шәкерім қажыайтқан Алашорда үкіметі тұсындағы Семейзиялыларының тағдыры да осылайша қайғылыаяқталды.

В статье говорится о том, что в начале ХХ века в царской России, среди казахскойинтелегенции, формируются взгляды об обретении свободы и независимости, создании казахскойавтономии.

Резюме

ШӘКӘРІМТАНУ2015 №4 (29)

46

Resume

ШӘКӘРІМТАНУ2015 №4 (29)

The article said that in the early twentieth century, in the tsarist Russia, including Kazakh intellectuals,formed opinions about finding freedom and independence, the creation of the Kazakh autonomy.

47

Н.АҒАЛИЕВА, филология ғылымдарының кандидаты, доцентПавлодар мемлекеттік педагогикалық институтыПавлодар қаласы

ШӘКӘРІМ ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ЖАНРЛЫҚ СИПАТЫ

Автор мақаласында Шәкәрімнің көркем поэзияда адам бойындағы түрлі қасиеттерін ұғым-бейне түрінде суреттеп, ұлттық сөз өнерінде философиялық лирика жанрын жаңа өрістергешығарудағы рөлін қарастырады.

Тірек сөздер: Шәкәрім, лирика, философия, поэзия, жанр, сөз өнері.

Шәкәрімнің өлеңдері жанрлық-көркемдіктабиғаты жағынан жан-жақты болып келеді.Ақын қазақ поэзиясының жанрлық түрін дамытажаңа бағыттар ашқан. Шәкәрім өлеңдерініңжанрлық түрлерін атап айтсақ, мысалы табиғатлирикасы, махаббат лирикасы, әлеуметтіклирика, азаматтық лирика, сондай-ақ,философиялық лирика болып бөлінеді. Ақынныңөлеңдерін айқын бір жанрға жатқызғанымызбен,онда басқа да жанрлық түрлердің көрініс табуымүмкін. Ол суреткердің қалам қарымынбайқатады. Мысалы, Шәкәрімнің «Жаз ауысып,күз болды...» – деп басталатын бес шумақтыөлеңіне назар аударайық. Өлеңде күзгі мезгілбейнеленген:

Жаз ауысып, күз болды,Әлемді басты басқа түр.Шөп қуарып, гүл солды,Мұңайып, кейіп бұлбұл жүр.

Осы жолдар күздің келгенінен хабар беріптұр. Шәкәрім «Әлемді басты басқа түр» дейді.Сарғайды, немесе, тағы басқа деп детальғатоқталмайды. Басқа түрге енді дейді, сол арқылымың сан өзгерісті жеткізіп тұр. Күз Шәкәрімлирикасында өзгеріске ғана назар аударылмаған,одан терең мағына берген. Күзді тамашалау жоқ,оның артындағы қыстың ызғарын сездіру бар.«Шөп қуарып, гүл солды» дейді. Тіршіліктің бір

айналымы өз циклін тоқтатқанын ескертеді.Бұлбұлдың «кейіп, мұңайуы» сонда жатыр.Таңғы мезгілде оны гүлдің хош иісі қарсыалмайды. Ақын келесі шумақта ойын одан арықарай тереңдетіп әкетеді:

Жан-жануар жабығып,Жердің жүзі өңсіз, сұр.Қабағы түсіп, қамығып,Бәрі өлімді күтіп тұр.

Күз осы өлеңде өмір мен өлімніңарасындағы аралық кезең ретінде суреттелген.Өлең жанрлық табиғаты жағынан табиғатлирикасына жатады. Дегенмен, философиялықсарын да жоқ емес. Сол сарынның түйіні үшіншішумақта шешімін тапқан:

Мейлі жәндік, мейлі шөп,Тіршіліктің бәрі бір,Өмір үш-ақ буын боп:Қуан – суал – көрге кір.

Табиғат лирикасындағы философиялықсарын дегенде осы өмір мен өлім туралымәселені айтып отырмыз. Сондықтан өмір сыры,табиғат тылсымы құпиясы көп ерекше әлем,терең оймен тыңдамасаң оның мәнін ешқашантүсінбейсің дегенге саяды. Осы ой келесішумақтарда кең таратылып, анық айтылған:

ШӘКӘРІМТАНУ2015 №4 (29)

ӘОЖ 821.512.122

48

Мисыз құлақ тыңдаса,Мылжыңдаған бұл бір жыр.Ақылға салып шыңдаса,Ашылды, міне, анық сыр.

Әлемнің сыры ашылса,Асқақтамай бойың бұр,Аптыққан жүрек басылса,Араққа мас бол, жатпа, тұр!...

Ақын күздегі мезгілдің бейнесін ашу үшінтілдік жағынан келгенде -ып, -іп жұрнақтыкөсемше тұлғасымен берген етістікті тіркестерарқылы жұмсайды. Мысалы, жаз ауысып, шөпқуарып, бұлбұл мұңайып, жан-жануар жабығып,қабағы түсіп, қамығып. Ақын мисыз құлақ,мылжыңдаған жыр тәрізді ауыспалы мағынадакелген зат есімді тіркестерді айтар ойына сәйкесқолданған. Сол сияқты ақылға салып шыңдау,әлемнің сыры ашылу, аптыққан жүрек басылутәрізді экспрессивтік бояуы қалың нағызауыспалы мағынада жұмсалған етістік тіркестердіпайдаланған. Суреткер өмірдің өзі үш-ақбуыннан тұратындығын беру үшін қуан – суал –көрге кір түрінде келген етістіктің формаларынпайдаланған. Шәкәрімнің өлеңдерінің жанрлықдиапазоны кең екенін лириканың жанрлықтүрлерінің барлығында қалам тербегенікөрсетеді. Мысалы, Шәкәрімнің «Дін» деген өлеңібар. Ақынның осы өлеңі «Жер жүзіне қарасам...»деген жолдармен басталады. Біз, бұл өлеңдіжанрлық табиғаты жағынан діни лирика дептанимыз.

Жер жүзіне қарасам,Неше түрлі халық бар.Дін, иманын санасам.Мыңнан артық анық бар.

Жер бетінде діннің көптігі өлеңге арқауболған. Өлең он бір шумақтан тұрады. Шәкәрімөлеңінде діннің көптігі, оның Адам баласыныңөміріндегі орны туралы ой толғайды. Егер анықбілмесе адамзаттың адасатынын атап айтқан.Мәселен, Жаратушыны Жар деп алып онытанып түсінудің қиын екенін өлеңмен жеткізген:

Жардың шашы сансыз көп,Ол санауға келмей тұр.Анық нұры осы деп,Әркім бір тал ұстап жүр.

Міне соны Шәкәрім көркем сөз өнерітілімен ерекше бейнелеп берген. Адамның,адамзаттың осы жолдағы ізденісін «жасқозының» қимылына ұқсатып, дәл бейнелеген:«Жас қозыдай болып тұр, Білсек мұның мысалы,Қолтық, шабын түртіп жүр, Анық соған ұқсады».

Жаратушының барлығы хақиқат, соғанжету жолы тарамдалып кеткенін бейнелеген:«Хақиқаттың тарауы, Түгел жетпей қалмайды.Әртүрлі боп қарауы, Көбі анықтай алмайды».Осы өлеңді Шәкәрімнің: «Ақ жүректі ертерек,Ескер-дағы қыл әдет!», – деп терең түйінменаяқтайды. Шәкәрімнің «Талап деген бір жүйрікат секілді», - деген он үш шумақты өлеңі бар.Бұл өлең жанрлық табиғаты жағынанфилософиялық лирикаға жатады. Өлеңге ақын«Талап пен ақыл» деген тақырып қойған.Шәкәрім өлеңінде адамның көптеген қасиеттеріносы талаптан өрістеткен. Ақын талаптың сипатыақылмен астасқанда толық ашылатынынбейнелеген. Ақылсыз талап бас білмес тұлпарсынды. Шәкәрімнің осы өлеңі:

Талап деген бір жүйрік тұлпар сынды,Бабын таппай мінгенді қылар жынды.Тауға ұра ма басыңды, тасқа ұра ма,Ал енді оған кісі қайтіп мінді?

Құр талап аз екен, оған бабын тауып мінгенжөн. Енді талаптың бабын таппасаң «мінгеніңдіқылар жынды» дейді. Талап ақылдыңайтқанымен жүрсе тауға да, тасқа да ұрынбасыанық. Әйтпесе, «тауға ұра ма басыңды, тасқа ұрама» әйтеуір жынды қылары анық. Ал жаңағыайтқан ақылға сүйенсе, онда талапқа алынбасқамал жоқ:

Талап шықса ақылға мініп алып,Жақсы, жаман – бәріне бірдей салып.Анық ақыл адымын аштырмайды,Еш нәрсе одан құтылмас жетпей қалып.

ШӘКӘРІМТАНУ2015 №4 (29)

49

Резюме

Resume

Талап шәкірт болса, ақыл ұстаз, сенімдіөмірлік серігі. Шәкәрім талапқа алты түрлі ноқтатағады:

Ынсап, рақым, ар, ұят, сабыр, сақтықТалапқа алты түрлі ноқта тақтық.Алтауының ішінде ынсап әділ,Өзгесінің тізгінін соған ұстаттық.

Шәкәрім осы өлеңінде ынсап, рақым, ар,ұят, сабыр, сақтық сияқты адам бойындағы ізгіқасиеттерге сипаттама беріп шығады. Соныңішіндегі ең әділі Ынсап деп өзгесінің тізгінін соғанұстататынын айтады. Сол ынсаптың болмысынбылай бейнейледі:

Ынсап деген аспайды, кем қалмайды,Орнын таппай ол, сірә, қозғалмайды.

Шәкәрім осы философиялық лирикасындаадамның адамдық қасиетін талап арқылы келіп

ашқан. Адамның әрбір асыл қасиетін поэтикалықтілмен бейнелеген. Мәселен, рақымнанқаттылық шықпайды, ар деген – адамшылықдейді, одан намысты өрістетеді. Осылайшаадамның асыл қасиеттерін бейнелеген.Адамның адамдық бейнесін айқындайтын осыізгі қасиеттер екенін, олай болмағанда дүниеніңбүлінетінін Шәкәрім өлеңнің түйін шумағындақортындылап берген:

Сабыр, сақтық, ой, талап болмаған жан,Анық төмен болмай ма хайуаннан.Ынсап, рахым, ар, ұят табылмаса,Өлген артық дүниені былғағаннан!

Шәкәрімнің философиялық лирикасыныңтүйін үкімі осы. Шәкәрім көркем поэзияда адамбойындағы түрлі қасиеттерін ұғым-бейнетүрінде суреттеп, ұлттық сөз өнеріндефилософиялық лирика жанрын жаңа өрістергешығарды.

ШӘКӘРІМТАНУ2015 №4 (29)

В статье говорится об особенности философской лирики Ш.Кудайбердиева.

The article refers to the characteristics of philosophical lyrics Sh.Kudaiberdiev's.

50

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІӘОЖ 821.512.122С.ЕЛІКБАЕВ, филология ғылымдарының кандидатыС.Торайғыров атындағы ПМУ профессорыПавлодар қаласы

ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ «ҚОНАҚ» ПЕН «БӨТЕН» КОНЦЕПТІЛЕРІ

Мақалада автор «қонақ» пен «бөтен» концептілерінің мәнін аша отырып, бейқонақ, тәуқонақ, тұтқын қонақ құдайы қонақ түсініктеріне талдау жасайды.

Тірек сөздер: Концепт, бейқонақ, тәу қонақ, тұтқын қонақ, құдайы қонақ, жол ашу.

Қонақ пен Құдай. Ежелгі дәуірде өзегіталып жеткен қонақты Дала Иесі қазақ құдайықонақ деп жатады. Яғни Құдайдың қонағы,әдейілеп жіберген, Көктен белгі берген, аянтүскен жан емес, жай жүргінші, жат жұрт, бөтентүсінік қордасы, алыс жаңалық айтушы пірдейтосылып, пайғамбардай күтіледі... ИзмаилКадардың әйгілі «Бұзылған сәуірінде» «Албан үйіҚұдай мен қонақ мекені» делінеді. Ұлы қазақтұрағы Тәңір мекені, ғибадат салыпшығынданбайды. Егер христиан дінінде Құдайелеусіз нұр болып келіп, Құдай Ұлына айналса,Зевс те осы тектес сипатта көрінсе, Даламәдениетінде жасырын мейман түсінігі жоқ.Қазақ қонағы ежелгі түсінікте тең, артығы жоқ.«Адамдар адамдарға қонақ екен», «бәріміз деқонақпыз», «тән жанға қонақ» т.б. бұзылмаспайым. Егер Ел ішіне еніп, өмір өзегін Жұртпенбайласа, ол «кірме», жерлес те, отандас та емес.Қонақ емес. «Канундағы» айтылар сөз деосы, «Қонақ жарты Құдай...аяқ асты келгенқонақтың тәңірлік бағасы артық... Есік қаққанқонақтың дыбысынан, бір ұрпақтың өлімі менөмірі шешіледі. Міне таулық албандық үшін қонақбағасы». Бертран Вестваль «қонақ бойындақұдай патшалығы белгісі бар» десе, қазақ тағдыршолғыншысындай «құтты қонақ келгенде» депбайлам пішеді.

Ескі жұрт Гректерде қонақ ұғымы,сағыныш, ностальгия (nostos-қайту) сөзімен

байланысты. Итака ата жұрт, Одиссей үшінбалалық шақ, жар сүю, барып өлер, жантапсырар жер. Ұзақ жол, елге қайту, жатта қонақтаболу – бәрі Зевс бастаған құдайлар ісі. Ер Төстік,Керқұла атты Кендебай да – тағдыр жазуымен,бөтен мекен де мейман болатындар. Оларбасқалар арасында қалмайды, григорийлентасын жүргізбейді, олар – батырлар болса да,Дала заңын тәу етер қонақтар. Түркілік Қапқазда«қонақ» ұғымы, құдай заңы үйлесімділігіменқұрметтеледі. Лермонтов, Толстойдың таңданаайтары содан. Жауы болса да төріңде құдайықонақ. «Үйіңе келсе, үйдей өкпеңді айтпа».Майбасарларды соққыға жыққанда,Құдайбергенді алып қалады. Себебі ол – қонақ.Саяхатшы қонақ. Қонақтың бұл түрі өзгелерденбөлек.

Халықта қызың Қырымға, ұлың Ұрымғакетсін деген қияс қарғыс, оқшау сөз, шығандықұғым, қазақ арғысы, қол ұстар жерін, ой жетерінкөрсетеді. Әлемдік кейіпкерлер, Инандар,Гильгамеш, Орфей, Одиссей, Енейлер – мақсатүшін бас тігіп жолға шыққандар. Кереметтердікөрер жандар екі бағытта жолға шығады. Көккенемесе Жер астына. Шамандық қабылдауда жанжеке бөлініп шығып Әлемді аралайды. Діндіксаяхатшылар, әсіресе христиандықта жолжобасы былай болмақ. Өз елі, қала, орталығы,ғибадатхана, михраб, құрбандық. Ертектік жолсапар үй, есік алды, дала, батпақ, ұра, үңгір, басқа

2015 №4 (29)

51

әлемнен тұрады.Л.М.Хокарттың «жол ашу» концепциясы,

жолға шығар алдындағы Батадан танылады.Бүгінгі «жол аштыру» үшін салдырар құмалақ,ырым, жоралар «өмір жол»деген түсініктен хабарбереді. Бұл Буддалық «дао жолға» ұласқан.Қазақстандағы бүгінгі қол жайған лақай тәжіктер– үнділердің ең төменгі касталарының, дәнінжолдан іздеген бір түрі. Біз білмес бермесіңді алар,сұрамшақ қонақ. Бізге қатысты тұсы бар Рубрук,Карпини, Фадлан еңбектері жаулаушы жұрт,еңселі этнос өкілдері жол сапар жазбалар, барғанелдің қонақ кәдесі туралы айтады. Бірақ қазақтанымы өлшемімен жазылған төл туынды жоққатән, тек Бабыр, Шоқан, С.Шарипов жазбаларыдәтке қуат. Кемел мекен, Қонақжай Ел бейнеармандай айтылды. Асан Қайғы іздер Жерұйық,сол аңсардың заттанған сипаты. Ақтанбердігежеткен осы шекер тілек, Қазақ Елінің аманқалуына әкелді... Авестадағы рай, ежелгі үндідегірайыс, гректегі парадиз, ирандағы пайри ғайзатүркіден бұлақ алады.

Кампанелланың «Күн қаласы»,И.В.Андреэнің «Христионополисі», Фарабидің«Қайырымды қала тұрғындарынан» ту түзеген.Канондық діндер, өмір сапар, оның соңы тілексұрарын табар қасиетті Жан Қонақ Үйі депЖұмақ, Рай, Едемді айтады. «Менікінен бөлінгенмен» о дүниеде тыным табады. «Қай жердеүзілерсің қайран сапар». «Бугенвилдтің сапары»арқылы Еуропа тайтиліктер туралы білді.«Қосымшада» Дидро арал қонақжайлылығынқызықтай айтты. Бернардан де Сен Пьердің«Үнді лашығы да» соған мысал, Хиршвельдтіңеңбектері осылар қортындысындай. Рене Шерерутопистердің қонақжайлылық туралы, талдайжазғаны біздің керегіміз. М.Қабанбайдың«Жиһанкез Титиі» жаңа соқпақ болатын.

Бейқонақ. «Қауіп еткеннен айтамыннан»соң, қонақтың басқа сипаты көріне бастады.Бұрынғы мейман ұғымы, тұтқын Абылайдыңқонақ дәрежесін сақтаған, қазақтан тыс жоңғаримпериясы тараған соң, (құрыған емес, олардықырған дала Келесінен тыс қытайлар) ДаладаКүш заңы, зорлық басымдық алды.«Шақырылмаған қонақ татардан жаман» делінерлебіз, Пушкиндегі «ызалы қонақтар» – серпілісдәлелі. Қонақ дәрежесі, орны, міндеті әр

жағдайларда өзгеріп отырады. Қонақ бөтен үйгекіреді. Ошақ егесінің рұқсаты немесе келіспеуімайданға әкеледі. Пазолинидің «Теоремасы»соны айтады. Осы консептіні негізге алсақ бүгінгіҚазақ еліндегі өріп жүрген, жат жұрт ділге дәйек.Егер Олар Жармақ образында, тең жау есебіндекөрінсе, Кеңес шағында алымды аға, биік беделболып дәрежеленді. Абай аузына «дүние кілті –орыста» деген сөз салынды. Мұхтар, Сәбит,Тәкендер сол сөзге жан салды. МәйегіҚұнанбайдан емес Михайлэстен екені шегеленді.Тіпті қонақ емес жер ауған Достоевскийлерұлықталды. Шындығында олар міскін еді. Кеңесидеологиясында бар адамзат теңесіп, қазақ ұлтыардагерлері шеттелді. Қонақсыз қазақ тың игерудеген желеумен келген отан ұғымынан ада, ақшатапқан жерін жерұйық көрер өзгешелерді тосыпалды. Мағжан аударған В.Ивановтың «Бала»әңгімесіндей, баласын өлтіргеннің баласын емізді.Бірақ олар «Бір атаның балалары» емес болатын.Ұлт басшылары кеткен соң «Галат жолдауы»басталды. «Иуда жоқ, дінсіздерде, ер жоқ, әйелжоқ. Біз бәріміз бір Иса шоқындырушыдамыз» [1,25-28]. Бірақ бірдейлер ішінен Нюра кемпіршығарын Оралхан айтты. Ефесянға жолдау,[2;11-12], «Сендер – бөтен де, келімсек теемессіңдер, сендер Құдай адамысыңдар». Онтоғызыншы ғасырда сорлы бала мекен жайсыз,адрессіз хат жазса, Кеңес кезінде оның керегіболмай қалды. «Менің адресім Кеңес Одағына»айналды.

Қазақ елінде тұратын, бірақ қазаққаайналмайтын, өзін қонақ санамайтын, алаштыкемшін көретін жұртты кімге қосуға болады.Олармен арамызды эгзогамия да қоспайды. Әсеретер, сөз өткізер тетік жоқ. Орыс Алтын ордағақызын беріп, қайығын тосып жол салды. Елболды. Неміс диктаторы, қанішер А.Гитлер«Менің күресімде» «еврейлер паразиттер, олареш ұлтқа сіңбейді», – деген-ді. Басқа ұғымды,түсінігі шалғай, бірақ сол жұртты бастағышМаугли мінезділер Малазия ұшағын құлатуда.Маугли ғана емес, Киплинг – жатжұрттық.Елуінші алпысыншы жылдар басылым беттерінақтарып отырып, Қазақ еліне келіп жатқан,ағылған, топан тасқын мәскәуліктер, киевтіктер,ленинградтықтардың бақытты жүздерін жанауыра қарап шықтық. Фото суреттердің бірінің

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ2015 №4 (29)

52

астында қонақ деген сөз жоқ. Тосып алу бар,шығарып салу жоқ. Жат жұрт еліне қайтса,табынын тапқаны. Дүниесіз қалса, көтеріпәкелген ештемесі жоқ. «Қайырлы болсынсіздерге» Қазақ ғана кесіп айтар сөз.Егер еліміздегі басқа ұлт Қазақ мемлекеті сөзінайтса, қазақтық. Ал егер Басқа елдің сойылынсоқса, біздің жатымыз. Ол қонақ та, елдес те емес.Кешегі Жапония білмейтін «жапон шпиондары»- шейіт.

Қонақ сөзі түбірі – қону, демек кетуі шарт.Еуропадағы қонақ ұғымы орыста гость делінсе,ары жағы «хоспис», ауру адамды күтер жер,мүсәпірхана деуге болады. Кейде жау дегенге декете береді. Француздар les hostilities деп соғысісін атаса, otaqe деп тұтқынды айтады. Hostaqe– ағылшын тіліндегі нұсқасы. Үй егесі қонақкеткен соң ғана, ошақ басын жинамақ, қалпынакелтірмек. Ордасын тікпек, қорасын жөндемек.Жатқа жалтақ, соның жайын ойлайтынның, өзұлтына уақыты жоқ.

Тәу қонақ. «Мен келдім музейіңе жолымтүсіп, Егілдім рухыңды сүйіп-құшып» дегенҒ.Қайырбеков сөздері, тәу ете барған жанныңжайынан хабар бердіреді. Қазақ еліндегіТүркістан, Бекет Ата, Ырғызбай бастары әдейібарған, тәу еткен жолаушыларды көрсетеді.Мұсылман қауымы-қажылық, Кора – Үнді,Непал, Тибеттіктер барар діншілдер жолы.Ламашылдар үшін – Лхас, үнділіктер үшін –Праяга, Варанаси, буддашылдар мен синтойстарүшін – Нары тәу қонақтың барар, жетер мұраты.Бұлар жолға шығарда мол дайындық, сарбадалсынақтан өтеді. Бұған дейін жасалған заң,этикетті бұзбайды. Тіпті өлімге бас тіге,дайындықпен барады. Құнанбайдың соңғы сөзі– ойға тірек.

Құнанбай кеудесін көтеріңкіреп, қарсыалдына жалғыз көзін салмақпен қадай отырып,сөйлеп кетті: Сендер мені осы сапарға қимайтынсияқтанасыңдар. «Қартайған шағында қайдашырқап барады, қайта оралып көрмейміз-ау,кеткені-ау!» деп есіркеп қарайсыңдар! Осыларыңмынау жолға мені қимау емес, маған осы жолдықимау болады. От басында немереге, ас басындакелінге, мал басында малшыға; «әй, өй» депотырып өлетін бай-бай шал болып өтсем, немұратқа жетер ем!? Бұл сапар – менің ендігі

қалған тірлігімнің мұраты. Бәріңе айтар бірөтінішім осы жолда ақ бұйрықты ажал сағатымжетіп, қаза тапқаным естілер болса, сол шақтада бірде-бірің мені аяп, мүсіркеп; «әттең өкініпөлді-ау, арманда кетті-ау» деп еске алма. Оларыңмаған достық емес» [3, 256] Яғни, тәу қонақбарған жерінде қалса армансыз. СәбиттіңАңдамасындай [4] араб заңын өзгертугетырыспайды. Тек бұл танымға «кресшілержорығы» ғана жатпайды. «Қасиетті жер» қайкезде болмасын үгіт идеология қаруы болған.Сақтар қасиетті молалары үшін қан төккен,«Ленинградтық өрендер» революция бесігіндеаштықтан өлді, Сталинград атауы екідиктатордың қанға шомылуына мүмкіндік берді.Бүгінгі жатжұртшыл БАҚ не десе де, сақтікі сахиөлім.

Тұтқын қонақ. Бұл да – ежелден келе қонақжатқан түрі. Кейде мырза қонақ деуге болады.Ескі заманда түркілерден қалған. Классикалықүлгісі – Анахарсис. Ол үшін гректер жат. Түсінігітыс. Кетерге шамасы жоқ. Алтын Ордадағы молжүрген орыс кінәздары аманат. Сол аманаттарРесейге түркілік билік пішінін алып келеді. Кейінорыстар ес жинағанда түркілерді аманатқа алабастады. Ораз-Мұхаммед образы соны көрсетеді.«Келер аптада Ораз-Мұхамед құдреттіпатшалықтың ақтажы бояр аталатын бас уәзіріБарыс бектің өзімен жүздесті. Үсті-басы шұбартемір, қабағынан қар жауған, алып тұлғалықұбыжық болар деген. Омырауына маржантөгілген қасабы шапан, биік бұлғын бөрікті,ортадан жоғары ғана бойы бар, майда тілді,жылы жүзді кісі екен. Қол алысып амандасты.Жол жөнін, амандық-саулық жайын сұрады.Тұтқын емес, құрметті екенін айтты. Ораз-Мұхамед өз құлағына сенбеген. Үстіне алтынды,сусар ішік жабылғанда ғана есін жиды...

Әдебиет1 Мағауин М. Аласапыран. – Алматы:

Жазушы, 1987 - Б. 5322 Бөкей О. Атаукере. – Алматы: Ан-Арыс,

2012 - Б. 3863 Әуезов М. Абай жолы. 1-кітап. – Алматы:

Жазушы, 1987- Б .6574 Мұқанов С. Өмір мектептері. 1-кітап. –

Алматы: Жазушы, 1963- Б. 402

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ2015 №4 (29)

53

Резюме

Resume

В статье автор анализирует концепты «гость» и «чужой», сравнивает смысловые значенияконцептов.

The author analyzes the concepts of "guest" and " alien" to compare meanings of concepts.

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ2015 №4 (29)

54

ӘОЖ 821.512.122Қ. КЕМЕҢГЕР, филология ғылымдарының кандидатыЛ.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ қазақ әдебиеті кафедрасының доцентіАстана қаласы

МАҒЖАН ЖҰМАБАЙҰЛЫНЫҢ«ЖАС МАҒЖАНҒА» ӨЛЕҢІНІҢ ЖАЗЫЛУ ТАРИХЫ

Мақалада автор М.Жұмабайұлының «Жас Мағжанға» өлеңінің жазылу тарихын айтаотырып, 1936 жылы қазақ халқының ұлы ақынын құрметтеп үйінде қонақ қылған, сол үшінқуғындалып кеткен ағартушы, ұстаз, ақын, сталиндік қанды қырғынның жазықсыз құрбаны,әдебиетіміздегі ақтаңдақ есімдердің бірі Баймұхамбет Бейсенбиновтің шығармашылығы әлі деболса зерттелмей жатқандығын алға тартады.

Тірек сөздер: М.Жұмабаев, Б.Бейсенбинов, тарих, поэзия, ақын.

Көрнекті ақын Мағжан Жұмабайұлы 1936жылы Қызылжар мен Омбы арасындағыауылдарда тұратын туыстарына қонаққа барады.Айдаудан елге оралған ақын көңілін сергітіп,мауқын басып, Омбы жақтағы нағашыларынаралап қайтады. Осы сапарда оның бірнешеөлеңі өмірге келеді. Солардың бірі «ЖасМағжанға»:

Мағжан депті біздің Бәкең баласын,Қарашығым, бүлдірген бөбек, адасым!Сұрайсың ғой: «Қайдан келдің, аға?- деп,Енді қайда жол тартып сен барасың?»Бұл сөзіңе мен айтамын, қарағым:Ойдан шықтым, ойға тағы барамын.Көптен өзін ұстамап ем қолыма,Тотыққандай болды мынау қаламым.Оқасы жоқ, тотықса, енді ашылар,Қаламымнан тағы сөзім шашылар.Сен, бөбегім, ержетерсің, өсерсің,Толқындар да толқып-толқып басылар.Мен туғанда ақын ағам келді де,Келіп, маған ақ батасын берді де.Өс, бөбегім, жас балауса құрақтай,Өмір – керуен, бір сәт тоқтап көрді ме?! [1,

224 б.]

Бұл өлеңнің жазылу тарихын ақын

мұрасын зерттеген мамандар былай баяндайды:«1936 жылы айдаудан қайтқан Мағжан Омбыжағындағы нағашысына қонаққа барады. ОларТұма, Саға, Қызылағаш, Қарағаш деген төртауылда тұрады екен. Мағжан қонақ болғанкүндердің бірінде Қарағашта тұратын Баймұқандеген кісінің әйелі босанып, ұл табады. Баланыңатын шілдеханаға жиналған жұрт Мағжан қояды.Бұл ілтипатқа Мағжан осы өлеңімен жауапбереді» [1, 250 б.].

Карелиядағы көп жылғы айдаудан елгеоралған Мағжан 1936 жылы өзінің туған жерінежақын орналасқан Омбы өңіріндегі туыстарынабарып, олардан зор қошемет көргені мәлім. Ақынқонақ болған Тұмба (Тұма емес), Саға,Қызылағаш, Қарағаш деген ауылдар – қазіргіОмбы облысы Москаленки ауданының жеріндеболған елді мекендер. Бүгінгі таңда Саға менҚарағаш жойылып кетті, Тұмба мен Қызылағашауылдары түтінін әлі түтетіп отыр.

Омбыдағы нағашыларына барғансапарында ақын «Жауардың Азаматтарына»деген тағы бір өлең жазады. Бұл өлеңіндеМағжан: «Сағада сіз, байтаққа аға Зәкең бар, //Қарағашта хатқа жүйрік Бәкең бар»,- деп тағыда Қарағаш ауылында тұратын Бәкеңді ауызғаалады. Және оны жай ғана атамай, «хатқажүйрік» дейді. Яғни, Бәкеңнің оқыған, көзі ашық

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ2015 №4 (29)

55

адам екенін байқатады.Омбы облысының мемлекеттік архивінде

(ООМА) ақын Мағжанға қатысты көп дерексақталған. Қолда бар мәліметтерге сүйенеотырып, Мағжан өлеңдерінде есімі аталатынБәкең – ақын қонақ болған Қарағаш аулыныңқазағы Баймұхамбет Бейсенбинов деген адамекенін айта аламыз.

Баймұхамбет Бейсенбинов туралыдеректер Омбы архивінде бірнеше тұстаұшырасады. «Ақмола облысы І ауданы Халықучилищелерінің инспекторы» деп аталатын істіңішіндегі «Ауылдарда орыс-қазақ мектептерін ашутуралы ауыл өкілдерінің сұраулары» аттыбуманың бірінде Ақмола облысы, Николаевскболысы, №4 ауылдың қазағы СыздықМұстафиннің өтініші бар. Сыздық осы өтінішіндеЕсілкөл мектебін Қарағаш аулына,Б.Бейсенбиновке көшірсін деп сұрайды [2, 6].

Архивте бұл деректен басқаБ.Бейсенбиновтың өз қолымен жазған екі өтінішісақталған. Оның алғашқысы 1915 жылдыңүшінші шілдесінде Ақмола облысының Біріншіауданы Халық училищелерінің инспекторынажазылған. Өтінішке БаймұхамбетБейсенбиновпен бірге Қарағаш аулының НұғманҚопақаев, Бейсеке Имамбаев, ӘбдірахімБайтолусов деген адамдары да өз аттарынжазып, қолдарын қойған. Отыз бес үйі барҚарағаш аулында ел азаматтары бас қосқан.Жиналыстың қорытындысы бойыншаҚарағашта қазақ балаларына арналған ауылмектебі ашылу керек деп ұйғарылады. Ол үшінауылдың ортасына үш бөлмелі арнайы үйтұрғызылмақ болады. Сондай-ақ, егер мектепашылған жағдайда онда отыз баладан аз оқушыболмайды деп кепілдік те беріледі.

Осы өтініштен тура үш айдан кейін солхалық училищелерінің инспекторынаБ.Бейсенбинов тағы бір хат жазады. Оныңтүпнұсқасы төмендегідей:

Его Высокородию, Господину ИнспекторуНародных училищ 1-го района Акмолинскойобласти Окончившего курс учения в медресеДжавария Баймухана Бейсенбина

ПРОШЕНИЕПокорнейше прошу, Ваше Высокородие,

если найдете возможным назначить меня

вероучителем в вверенном Вам районе.Я – киргиз (қазақ – Қ.К.) Акмолинской

области вероисповедания Магометанского имеюот роду 25 лет. Образование получил в “медресеДжавария”, которую окончил в 1912 году. Стоялтри года учителем частно. Имею Свидетельствооб окончании курса в “медресе Джавария”,которое при сем прилагается.Место желаюполучить в Исиль-Кульской аульной школе.

Баймухан Бейсенбинов – Октября 20 дня1915 года.

Адрес ст. Москаленки С.Ж. Д. Ново-Царицинское волостное правлениеаула“Карагач” [3, 263 б.].

Бұл өтінішпен бірге арабша жазылған бірпарақ қосылған. Ол – Б.Бейсенбиновтің«Джавария» медресесінен алған куәлігі депсанаймыз. Осы өтінішке сүйенсек, 1915 жылыБаймұхамбеттің жасы жиырма бесте болады.Ендеше ол 1890 жылы туған деуге негіз бар. Алоның білім алған «Джавария» медресесі қайжерде орналасқанына жауап беру қиын.«Джавария» – Жауар руымен байланысы бармедресе болса керек. Себебі Баймұхамбеттің өзіҚарауылдың осы Жауар атасынан тарайды. Абаймұрасын насихаттаған белгілі Зейнелғабиден әл-Жауари әл-Омскауи деген қазақ БаймұхамбетБейсенбиновпен бір атадан, бір аймақтан. Қалайболғанда да, архив құжаттары бізге ақын МағжанЖұмабайұлы ауылдарына келерден жиырма біржыл бұрын Баймұхамбет Бейсенбиновтің елішінде бала оқыту үшін мектеп ашамын депәрекет жасағандығы жайында хабар береді.

Ағартушы Б.Бейсенбинов қазақауылдарында мектеп ашып, бала оқытқан адамғана емес, ол, сонымен қатар, 1913 жылы Қазанқаласында жеке өлеңдер жинағын шығарғанақын. Баймұхамбет ақынның өлеңдері «Қазақпоэзиясының антологиясы» (ХХ ғасырдың баскезі) деген жинаққа кірген. Кітаптың«Түсініктерінде» Б.Бейсенбинов туралымынадай мәлімет берілген: «Осы жинақтажарияланып отырған ақынның барлық өлеңі1913 жылы Қазанда басылған «Мілли шығыр»атты жинағы бойынша беріліп отыр» [4, 483 б.].Жиырма үш жасында жеке жинағын шығарғанБаймұхамбет ақынның өлеңдеріне тоқталсақ,олар сол кездегі заман талабына сай, негізінен,

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ2015 №4 (29)

56

ағартушылық бағытта жазылған. Ақынның«Ғылымның алды, арты бірдей жарық»,«Өнерді үйренейік жатпай-тұрмай»,«Ғылымсыз босқа жүріп мәз болмайық»,«Қалмадық ғылымдықтың дәмін татып» т.б.көптеген өлеңдері соған айғақ. Б.Бейсенбиновөз өлеңдерінде ағартуышылық тақырыппенғана шектелмеді. Ол, сонымен бірге, данышпанАбайдың үлгісімен туған халқының жаман әдет,мінезін де қатты сынға алды. Айталық,«Ауылдан алты ауызды болды қазақ», «Мәзболамыз молда деген құр атаққа», «Ертеңгісінесек те қайғырады», «Біз дағы келешекті ойғаалайық», «Қалжыңдап атқа мінген өнер емес»,«Іш күйіп басқаларға қызғанамыз» секілді өлеңжолдарында ақын қазақ халқыныңнадандығын, бірлігінің жоқтығын, енжарлығынкөрсетеді.

Өз заманының көкейтесті мәселелеріналға тартатын Б.Бейсенбинов өлеңдерініңкөркемділігі де жақсы. Өлеңдерде орынсызұйқас, артық бунақ, буын секілді олқылықтарбайқалмайды. Мысалы, ақын бір өлеңінде:«Баспаймыз қанша айтсақ та ілгері аттап, // Шығаалмай надандықты жүрміз жоқтап»,- деп сөзқұраса, басқасында: «Бұл күні құс төресі алақарға, // Құдай душар қылған соң амал бар ма?»-деп өз ойын көркем тілмен бейнелі жеткізеді.

Баймұхамбет ақынның бір топ өлеңдерібелгілі алаштанушы Дихан Қамзабекұлыныңқұрастыруымен жарық көрген «Омбының Алашдәптері» атты кітапта жарияланды [5].

Әдебиет зерттеушісі БатырханДәрімбеттің «Сергелдең де, серуен де –сергелдең!» атты мақаласында МағжанныңОмбы жақтағы ауылдарға барған сапарыжайында құнды мәлімет беріледі. ҒалымМағжанның 1936 жылы нағашыларына қонаққабарғанын, ақынды көзі көрген адамдарменкездескенін жазады. Осы мақалада мынадайдеректер бар: «Сол жылы қыста біраз адамұсталынды, - деп сөзін жалғастырды Қиятақсақал, – олардың бәрін Мақанды үйіне қонаққылғандар еді. Олар: Жолдаспаев Қали,Әлімжан Исин, Құсайынов Ғабдолла,Молдашев Мұқамеджан, Көкенов Жекемұрат,оның інісі Ғабдылғалым, Бәйімбетов Әушахман,Оспан мен Баймұқандар. Зейніш ағамыз бұл

кезде қатты ауырып, төсек тартып жатқан, оғантимеді. Қалғандарын үлкен-кішісіне қарамайОмбының НКВД-сы алып кетті. Он жылданкейін Жекемұраттың інісі Ғабдылғалым ғанақайтып келді, қалғандарынан хабар болмады» [6,487 б.].

Б.Дәрімбеттің мақаласында айтылатынҚызылағашта тұрған Қият ақсақалдың сөзінеқұлақ артсақ, 1936 жылы Мағжанды қонаққатоғыз адам шақырады да, солардың біреуіБаймұхамбет Бейсенбинов болады. Және оларбарлығы Мағжанға көрсеткен құрметі үшін кейінНКВД құрбандары болып кете барады.

Әкесі айдалып кеткенде емшекте қалған жасМағжанға қатал тағдыр жетімдіктің ащы зарынтартқызса да, ұзақ ғұмыр сыйлады. МағжанБаймұханбетұлы әкесі ашқан Қарағаш мектебіндеоқып, оны бітіргеннен кейін Омбы қаласындағықазақ педагогикалық училищесіне түседі. 1957жылы аталған оқу орнын тәмамдаған соң, туып-өскен аулына қайтып оралып, сол жерде көп жылбала оқытады. Өткен ғасырдың тоқсаныншыжылдарының ортасында Омбы қаласындадүниеден озады. 1993 жылы асылдың тұяғы –Мағжан Баймұхамбетұлының шаңырағындаболып, аяулы азаматты көзбен көрудің,дастарқанынан дәм татудың мүмкіндігі болды.

Бір өлеңнің тарихы мен тағылымын сөзеткенде, мына жағдайды айтқымыз келеді. Қазанқаласында 1913 жылы жеке өлеңдер жинағынбасып шығарған, ХХ ғасырдың басында туғанаулында мектеп ашқан, онда бала оқытқан, 1936жылы қазақ халқының ұлы ақыны МағжанЖұмабайұлын құрметтеп үйінде қонақ қылған,сол үшін қуғындалып кеткен ағартушы, ұстаз,ақын Баймұхамбет Бейсенбинов те – сталиндікқанды қырғынның жазықсыз құрбаны,әдебиетіміздегі ақтаңдақ есімнің бірі.Баймұхамбеттің және онымен тағдырлас Омбыжерін мекендеген ақындардың өмірі мен өлеңдерізерттеушісін күтеді.

Әдебиет

1 Жұмабаев М. Шығармалар. 3 томдық, 1-т., Алматы: Білім, 1995, –256 бет.

2 РФ Омбы облыстық мемлекеттік архиві.8-қор, 1-тізім, 6-іс.

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ2015 №4 (29)

57

3 РФ Омбы облыстық мемлекеттік архиві.8-қор, 1-тізім, 9-іс.

4 Қазақ поэзиясының антологиясы (ХХғасырдың бас кезі). – Алматы: Ғылым, 1992. –488 б.

5 Омбының Алаш дәптері: Өлең-жырлар /

Құраст. Қамзабекұлы Д. – Алматы: Жазушы,2013. – 368 бет. – «Алаш мұрасы» сериясы.

6 Жұмабаев М. Шығармалар. 3 томдық, 2,3-т., Алматы: Білім, 1995, – 512 бет.

Автор этой статьи рассказывает о происхождении произведения М.Жумабаева «ЖасМағжанға» и призывает к изучению творчества Баймухамбета Бейсенбинова, воспитателя,учителя, поэта, ставшего жертвой кровавой резни Сталина.

Резюме

Resume

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ2015 №4 (29)

The author of this article talks about the origin of the product M.Zhumabayev "Jas Maғzhanғa"and calls for the study of creativity Baymukhambet Beysenbinova, educator, teacher, poet, who became avictim of Stalin's massacre.

58

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ2015 №4 (29)

А.'IBRAYEVA, Senior teacher of the department theory andpractice of translationSemey State University of SemeyG.ORAZAYEVA, Senior teacher of the foreign languagesdepartmentAl Farabi Kazakh National UniversityAlmaty

MODERN STATUS OF LANGUAGES IN THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN

This article is devoted to the language problems in the Republic of Kazakhstan from 1917 tillnowadays. The influence of the historical events on the development of the language can make thisprocess progressive or regressive.

Keywords: The language problem, the national identity, cultural relations, economic ties, bilingualcountries, integration into the world community, awakening of national consciousness.

The language problem in Kazakhstan is one ofthe most delicate issues of our society. Language definesthe national identity of a group of people, their collectivehistory, their life experience and the social life style ofthe people living in this country. A great Avar poetexpressed his relation to the mother tongue with thesewords: ?If my language will die tomorrow I am readyto die today [1]. Any country is characterized by thecomplexity and uniqueness of the language state. Eachconcrete situation is provided and determined by thedifficulty and features of the political, economical, socio-ethnical factors that define the circumstance of thecountry. For seventy years, the Russian language wasmade in priority. During these years, Kazakhstan wasa part of the USSR. Education, official documents andprestigious jobs required a fundamental, solidknowledge of the Russian language. As for educationmost of schools used Russian; Kazakh schools wereclosed. So Kazakh language was spoken only in therural areas. The Kazakh intellectuals were eliminatedby Soviet power: scientists, politicians, cultural eminentpersons, writers, philosophers. The Kazakh peoplewere left without its cultural, intellectual and politicalleadership. The Arabic alphabet which was used byKazakh people was changed into the Latin alphabet;the next change of the alphabet took place within afew years when the Cyrillic alphabet was introduced.Such types of changes broke cultural relations between

the generations. Children could no longer read theliterature that their parents had read in Arabic. Olderpeople became functionally illiterate, because they couldnot read the new Cyrillic script. All documents, booksedited in the Arabic alphabet or Latin alphabet leftwithout use. Our parents could read in Arabic alphabet;their document were in Latin alphabet; we, childrenlearned Cyrillic. It was kind of cultural trauma [2].

The Kazakh language in the Soviet time was in avery difficult position. The state did not seem todiscourage the use of national languages, but in differentrepublics the degree of their use was different. InArmenia, for example, where the population was almostcompletely mono-ethnic (97-98 percent wereArmenians), the national language had very littlecompetition. Russian was applied only in the capital ofArmenia, in Yerevan, and then in the official media. Incontrary, in Kazakhstan in the 1960s the Kazakhs madeup only 30 percent of the population. The majority wasRussian, and it is not surprising that the Russian languagedominated all others. In these circumstances, theKazakh language, increasingly lost its position, andbecame unnecessary for study, so much so, that theindigenous people of Kazakhstan became ashamed tospeak it.

The fact that the Kazakh nation with the risepower of the Bolsheviks suddenly turned from anomadic to a settled people played a negative role. This

ӘОЖ 821.512.122

59

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ2015 №4 (29)

civilizational change contributed to the loss of a significantpart of the culture and the national identity of theKazakh. This was especially true of the Kazakhs whobegan to live in cities. In Kazakh cites almost onehundred percent of the population was Russian - withRussian traditions and a Russian mentality. That is notto say that the Russian culture was imposed on Kazakhpeople. Rather, the Russian culture naturally prevailedand triumphed over the national identity.

In 1991, Kazakhstan gained its independenceand Kazakhs had the opportunity to expand the use oftheir national language to all fields. Due to the adoptionof the new constitution, laws about the Kazakh languageaided its expansion. According to the constitution,Kazakh is the official, state language, but Russian is theinterethnic language, because more than 100representatives of different nationalities live in theRepublic of Kazakhstan, who do not speak Kazakh.The youth gained the right to receive education inKazakh. The evidence of this fact is the appearance ofKazakh kinder gardens, schools, colleges anduniversities.

Much to our regret the Kazakh language cannottake its rightful place in society. Several causes for thisproblem can be identified. Firstly: Fundamental sciencesand IT, modern theoretical works and materials, suchas textbooks, are in Russian or English. Consequently,teachers and students have to translate them intoKazakh. Secondly: The edition of Kazakh papers andmagazines is sufficient; the choice of periodicals isdiverse. The only problem is that they are financed bya state budget and are not financially self reliant. Thisfinancial dependence influences the quality of periodicalsand television programmes. Many Kazakh families useTV satellites focused on Russian channels because thequality of the broadcast is higher, and the cost is lowerthan Kazakh channels. The use of internet withoutknowing Russian or English is impossible. Kazakhwebsites suffer from the low quality. The entertainmentof the youth, especially video games are in English orRussian. Young people playing these games are welleducated and come from the wealthy segment or fromthe elite of society. The Kazakh language is notrepresented at all in the games. When the situation willchange for the better is not clear. Mass culture andentertainment greatly influence the development of thelanguage, since it forms areas for its use and createspreconditions for its future status. The translation of film

master pieces into Kazakh is not commercial becausebox-office takings are inadequate. Thirdly: The Russianlanguage is still used widely. Some of the reasons forthis widespread usage are strong economic ties withRussia, use of the Russian language by other minoritiesand the massive information impact of Russia.

As for European bilingual countries, such asBelgium or the Netherlands, the population use its statelanguage everywhere. Of course, almost everybody canspeak a second language. Politicans in these countriesunderstand the importance of comprehension of thestate language, because they consider the language asa national identity, public domain. We hope that in nearfuture, each citizen of our country will realize theimportance of knowing his or her state language.

In addition to the weak position of the Kazakhlanguage another challenge has appeared the fact thatmany people study the English language in order tobecome internationally. According to the concept of theDutch researcher A. de Swaan, English "takes on aglobal constellation of languages hypercentral place",and its position is supported by the "self-developmentand self-expansion mechanisms" [3]. According to theobservations of the scholar, ?one of the factorscontributing to the consolidation of such a role of English,is the rivalry of other languages and language groups,as well as purely formal recognition of the ideal ofmultilingual elites who skillfully take advantage of thedominance of one language. What works in favor ofthe English language is the fact that most people striveto master the language with the greatest "communicationvalue" [4].

Knowledge of the English language on theterritory of Kazakhstan is not only a list of the necessaryconditions for study abroad, but it is also important forthe overall competitiveness of young professionals inthe labor market, both in the country and abroad. Ofcourse, English is not our native language, but withoutmastering it, our integration into the world communitywill be largely complicated and problematic. From thisperspective, the idea of a language trinity is relevantand a matter of time [5].

In many countries, the government uses themultilingualism of the population for the developmentof society. For example, In Singapore official fourlanguages have a official status: English, Chinese, Malayand Hindi. As a result, the majority of the population ofthis country speaks several languages, so they are more

60

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ2015 №4 (29)

educated and competitive in comparison with othercountries of the regional and international labor market.That is why foreign investors, when developing theirSouth Asian regional offices, often place them inSingapore. In combination with other factors, suchelaborate and pragmatic language policy quickly led toSingapore's economic rise. Also it is worth rememberingthe German proverb "How many languages do you knowso much life you live" [6]. Isolationism, closing withinone language and one culture does not lead to anythinggood.

Considering the experience of Europeancountries, we support Marat Izhanov’s ideas of solvingKazakh language problems:

- create a centralized multi-channel referencesystem (websites, phones, mail which are quickly andfree of charge)

- create specialized dictionaries (construction,financial, office vocabulary etc.)

- distribute free Kazakh phrase books (hard formand online), allowing to communicate in everyday life;

- develop an effective system of distancelanguage learning (tests, rules, manuals);

- encourage individuals and organizations to makeprogress in the use of language (grants, allowances,benefits) [7].

Sum up, it may be said, that the future of thestate language demands awakening of national

consciousness. In civilized countries the destiny oflanguage is decided by activity of national masses, anddignity level of the Kazakhs who are in power. And ourmain way has to be such. As a complete proof canserve our life within the last twenty years and historicalexperience of the advanced countries.

Reference

1 Gamzatov Rassul ?My Dagestan?Makhachkala. Daguchpedgiz. 1976.

2 Alexander, Jeffrey C. "Toward a Theory ofCultural Trauma", in Eyerman, Ron, Cultural Traumaand Collective Identity, Berkeley, CA: University ofCalifornia Press, pp. 1–30 p. 1(2004),

3 A de Swaan An extensive monography, Wordsof the world; The global language system (Cambridge:Polity Press/Blackwell, 2001)

4 Palazhchenko P.: Dialogue of cultures in theworld language space // Free Thought - XXI. - 2004.- № 6.

5 Izhkenova A. Multilingualism and interculturalcommunication in Modern Education. Astana. 2014.

6 Language policy in Central Assia is a recoursedevelopment or a political game? [Электронныйресурс]. – www.centrasia.ru

7 Marat Izhanov ?About the state and official?blogs.kazakh.ru. 2012.

Резюме

Статья посвящена проблемам языка в Республике Казахстан начиная с 1917 года донастоящего времени и влияние исторических событии на развитие языка.

Резюме

Мақала Қазақстан Республикасында қазақ тілінің 1917 жылдан бастап қазіргі уақытқадейін даму мәселесін қарастырады және елде болған тарихи оқиғалардың тілдің дамуына әсерісөз етіледі.

61

МҮШЕЛТОЙ. АБАЙ МҰРАЖАЙЫНА 75 ЖЫЛ2015 №4 (29)

Ж.ӘУБӘКІР, филология ғылымдарының кандидаты, доцентАбайдың «Жидебай-Бөрілі» мемлекеттік тарихи-мәдени және әдеби-мемориалдық қорық-мұражайының директоры, Мәдениет саласыныңүздігі

РУХАНИЯТ ОРДАСЫ

Абай қорық-мұражайының құндылығы – Абайдың өз заманындағы жәдігерлердің, аса құндыестеліктердің сақталуында. Соның ішінде автор ең құндысы – Абайдың өз қолымен өлкетанумұражайына тапсырған заттары, қолжазбасы, фотосуреттері туралы айта келіп Абаймұражайының тарихы мен бүгінгі жетістіктеріне тоқталған.

Тірек сөздер: Абай мұражайы, тарих, қор, қорық-мұражай, әдеби-мемориалдық мұражай.

«Қазақ халқының киесi, ары мен намысы,ақылы мен жүрегi - Ұлы Абайдың аруағынабасымды идiм»,- деп Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевайтқандайын ұлы ақын мұрасы халқымыздыңбаға жетпес асылы. Абай шығармашылығы даладанышпанының сөздерін бойына сіңірер көкірегісезімді, тілі орамды қазақ елінің рухани азығыболса, Абайдың қорық-мұражайы – еліміздіңруханиятының бастау көзі десек еш артықайтқандық болмас. Ұлы тұлғалардан қалған бағажетпес асыл мұраларды қаз-қалпында сақтап,ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу бағытында 75 жылсан-салалы еңбек жасап келе жатқан қасиеттіқарашаңырақтың тыныс-тіршілігі, тарихы,болмыс-бітімі де ерекше.

1940 жылы Қазақстан тарихындағытұңғыш әдеби-мемориалдық музей болып негізіқаланған мекеме бүгінгі күні қанатын кеңгежайып, құрамында қазақ халқының біртуарперзенттерінің киелі қоныстары мен тарихиескерткіштер орналасқан қорық алқабы бареліміздің қасиетті рухани ордасына айналғанреспубликалық қорық-мұражай дәрежесінекөтерілді. Абай мұрасын насихаттауда жетпіс бесжыл еңбек етіп келе жатқан мұражайымыздыңқорында сан алуан жәдігерлер: қолжазбалар,құжаттар, ескі басылымдар, бейнелеу өнерініңтуындылары, этнографиялық заттар,

фотосуреттер сақталған. Олардың әрқайсысықазақ мәдениетінен, тарихынан мол мағлұмат,сыр-сипат береді.

Абай қорық-мұражайының құндылығы –Абайдың өз заманындағы жәдігерлердің, асақұнды естеліктердің сақталуында. Соның ішіндеең құндысы – Абайдың өз қолымен өлкетанумұражайына тапсырған заттары, қолжазбасы,фотосуреттері.

Абай мұрасын халқы сақтаса, оныжинаудың басында ұлтымыздың ақыл-ойыныңалыбы М.О.Әуезов тұрғандығын бүгінде ескетүсірмеске болмайды. Ол кезде Абай өмір сүргенөлкенің дарынды ұлы ақынды көзі көрген ТөлеуКөбдіков, Жақсылық Төлепов, Леймен Ибраев,Сапарғали Әлімбетов, Нұрлыбек Баймұратов,Тәңірберген Әміреновтер шоғыры бар еді.

Осындай жауапты да ұлы істеМ.О.Әуезовтің ел ішінде сенім артқан адамдары:Абайдың өз тәрбиесінде болған немере інісіӘрхам Кәкітайұлы Ысқақов пен келешегіненүміт күттірген жас ғалым Қайым Мұхамедхановболды.

Олар ұлы ақынның өміріне,шығармашылығына, заманына тікелей қатысыбар тарихи дүниелерді жинау үшін өздерінежоспар белгілеп, бірден іске кіріседі. Айдалып,дүние-мүліктері тәркіленіп, жер ауып кеткен

ӘОЖ 069.01 (574.42-2С)

62

АБАЙ МҰРАЖАЙЫНА 75 ЖЫЛ2015 №4 (29)

Абай ұрпақтарын тауып, солар арқылымүмкіндігінше ұлы ақын өмір сүрген ортаныңжай-жапсарын, дүние-мүлкін біліп, ұлыақынның өміріне, шығармашылығына,заманына тікелей қатысты және олардан қалғанжұрнақ көздерін жинап алу қажет болды.Туыстар арасындағы байланысты ақынныңнемере інісі Әрхам Кәкітайұлы өз міндетінеалады. Семей, Қырғызстан, Шымкент, Алматы,Талдықорған және т.б. жерлерді аралап,туыстарымен, замандастарымен кездесті. УәсиләМағауия қызы, Әубәкірдің әйелі Кәмәлия,Пәкизат Ақылбайқызы, Шәбеп Әлімқұлұлы,Турағұлдың қыздары – Мәкен, Ақыш,Ақылбайдың Ысрайылы және т.б. қолдарындабар мүліктерін, түпнұсқа фотосуреттерін,құнды кітаптарын, қолжазба-естеліктерін қуанажинап берді.

Әрхам өз елі - Шыңғыстауды да аралап,Абайға қатысы бар заттарды сақтағанадамдармен кездесіп, музей қорын жабдықтауғакөмек берулерін сұрайды.

Мұражай архивіндегі деректер бойынша1940-1941ж. небәрі 56 зат есепке алыныпты. Ал1942 жылы 365 зат қабылданған.

1942-1960 жылдар аралығында ұлыақынның тікелей өз ұрпақтарынан Абайғақатысы бар, көненің көзіндей аса құндыжәдігерлер, естелік-қолжазбалар, түпнұсқафотосуреттер қорға көптеп түседі.

Музей қорындағы әр жәдігердің кереметтейтарихы бар. Қолға алып, сипап қалсаң болды,ғасырлар үні естілердей, сиқырлы сырларақтарылады...

Солардың ең бастысы ұлы ақынның өзіненқалған асыл мұра: 1885 жылы Абай өзінің орысдосы Н.И.Долгополов арқылы Семейқаласындағы өлкетану музейінің этнографиялықбөліміне қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін,шаруашылығын, жасау-жабдығын көрсететінелуден астам дүниелер тапсырған екен. Олар:төсек аяқ, асадал, кебеже, саба, сүйретпе,жезмойнақты торсық, піспек, ет табақ, әшекейліқұтылар, бесік, ұршық, қару-жарақтар – айбалта,шоқпар, найза, ұста саймандары, музыкалықаспаптар-қобыз, домбыра, сыбызғы, тоғызқұмалақ, кіселі күміс белбеу және т.б.

Әрине, бір мақала көлемінде мұражай

қорындағы барлық мұралар туралы түгел айтыпшығу мүмкін емес. Ғылыми қорды толықтыру,экспозицияларды жаңарту, құнды жәдігерлеріздестіру жұмыстары үнемі жалғаса бермек.

Қысқаша ақпарат бере кететін болсақ,қазіргі таңда мұражай қорындағы жалпыжәдігерлердің саны — 20 303. Оның ішінде негізгіқорда — 11 571, қосалқы қорда 8740 жәдігер бар.Сандық форматқа көшірілген сирек қолжазбалармен архив деректері – 2862.

Мұражай кітапханасындағы 12 мыңнанаса кітаптың 911 кітабы және қордағыкітаптардың 358 кітабы 1917 жылға дейін жарықкөрген сирек басылымдар санатына жатады. БұлРесейдің баспаларынан басып шығарылған орысклассиктері мен Батыс Еуропа ойшылдарыныңкітаптары.

Қор бөлімінде сақтаулы кітаптардың 300-ге жуығы араб графикасындағы еңбектер. Алолардың 252-сі Абай білім алған Ахмет Ризамедресесінің кітаптары. Жоғарыда айтыпөткеніміздей, мұражай қорындағы әр жәдігерөзінше бір тарихи құндылыққа баланады.

Хакім Абайдың қарашаңырағының бүгіндеел тарихындағы тұңғыш әдеби-мемориалдықмұражай болып саналатыны өз алдына, алсонымен қатар әрі тарихи-мәдени, әрі әдеби-мемориалдық, әрі қорық-мұражайы рөлінатқаратындығы оның алуан қырын айшықтапбереді.

Қазақ даласында бұрын-соңды мұндайсан-салалы қорық-мұражай болған емес.Сондықтан, мұражай үйінің кезінде Абайдыңқарашаңырағы болғандығы ғимараттың тарихимән-мағынасын одан сайын айшықтай түсетіндәстүрлі дәйек ретінде бағамдауға негіз бар. Алмұндағы бөлімдерге жеке-жеке тоқталып өтсек,ғұлама жазушы Мұхаң дүниеге келген, балалық-жастық дәурені өткен туған жері Бөрілідегімұражай-үйі әлем жұртшылығының ұлылыққатағзым жасап келетін бірден-бір қасиетті орнынаайналса, дала данышпаны Шәкәрімнің саят қораэкспозициясы, Абайдың шәкірті Көкбайақынның мешіт-медресе, мұражайы мен кесенесіжалпы халқымыздың қадір тұтып, ардақтайтынабыз мекені саналады.

Сірә, Жидебай аты тілге алынғанда,тебіренбейтін жан болмас бұл өңірде. Қасиетті

63

қарт Шыңғыстаудың топырағында жаралғандара тұлғалардың дені, оның ішінде Абай менШәкәрімнің кесенелері, Абай қарашаңырағы дәлосы Жидебайда мен мұндалап тұрған жоқ па…

Хакім Абайдың 150 жылдық мерейтойыкезінде 16 ескерткішпен бірге қорғауға алынған6400 гектар қорық алқабы өзінің әрдайым тарихисипатымен ерекшеленеді.

Қазіргі таңда ақын мұражайы еліміздегі ғанаемес әлемдегі ірі музейлермен шығармашылықбайланыстар орнатқан.

«Интермузей» халықаралық фестивалінебірнеше мәрте қатыстық, ол бізге әлеммузейлерінің озық тәжірибелерімен танысуғамүмкіндік туғызуда. Мысалы, 2012 жылыДушанбе қаласында өткен «Тарихи-мәдени мұраобъектілерін қорғау, пайдалану, жаңғырту жәнемемлекеттік қорықтардың мәселелері"конференциясына қатысып қайттым. Абаймұражайы 2014 жылы «ICOM» халықаралықмузейлер қауымдастығына мүше болыпқабылданды.

Басқару органы «Әлем астанасы» аталатынПариж қаласында орналасқан қауымдастыққамүше болу мұражайымыз үшін үлкен мәртебеболып саналады. Омбы қаласындағыА.Жүнісова басқаратын «Мөлдір» қазақдиаспорасы орталығымен тығыз байланыстажұмыс істеудеміз.

Қазіргі таңда Ресейдің ірі мұражайлары —Л.Толстойдың Ясная Полянадағы қорық-мұражайы және Мәскеу қаласындағыЛ.Толстойдың, сондай-ақ А.Пушкинніңмемлекеттік музейлерімен және Орынборқаласындағы облыстың бейнелеу өнерімузейімен шығармашылық ынтымақтастықжайлы өзара келісімдер жасалып,меморандумдарға қол қойылды. Аталмышмеморандумдар екі елдің ірі мұражайларыарасындағы өзара ақпарат, тәжірибе алмасу жәнемұнан да басқа түрлі бірлескен жобаларды жүзегеасыруға мүмкіндік береді.

Сонымен қатар, Еуропадағы музейлерменнақты байланыс орнатылуда. Атап айтатынболсақ, қазіргі таңда мұражайымыздаГерманиядағы әріптестеріміз Кассельқаласындағы ағайынды Гриммдер музейініңкөрмесі жұмыс жасауда.

Музей қызметкерлерінің ғылымиіссапарларының нәтижесінде Ресей, Түркияархивтері мен кітапханаларынан Абай мен оныңзаманы, туыстық, өнер айналасына қатыстыбұрын-соңды белгісіз болған, тың деректертабылып, музей қоры молайып келеді. ШәкәрімҚұдайбердіұлының 1927 жылы құс ұстап түскенфотосуретінің түпнұсқасы, Шәкәрім ауылыныңкөрінісі, ауыл тұрғындарының суреттері ғанатабылып қана қоймай Ресей этнографыныңШәкәрімнен құс баптауға және қазақтардың сүтөңдеуіне қатысты жазып алған деректерітабылды.

Абай музейінің қызметкерлері тапқан тағыбір тың дерек - Семей облысының әскеригубернаторы, генерал-майор Карповтың 1893жылғы 11 қыркүйектегі №55 бұйрығы. Бұлбұйрыққа сәйкес Абай Құнанбайұлы 1893-1896жылдар аралығына Шыңғыс болысынаболыстық қызметке тағайындалған.

Абайдың ғұмырнамасын зерттегенғалымдардың деректері бойынша, ұлы ақынныңдәл осы кезеңде болыстық қызметте болғанытуралы ұлы Турағұлдың «Әкем Абай туралы»деген естелігінде айтылады, бірақ онынақтылайтын ешқандай құжат болмаған еді.

Мұражайдың абайтанудағы ғылымынақосқан үлесінің бірі бағыты – ҚР Ұлттық ҒылымАкадемиясының М.Әуезов атындағы Әдебиетжәне өнер институтымен бірлесеұйымдастырылатын конференциялар:«Абайтанушы Мұратбек Бөжеевтің ғылымимұрасы» және «Абай Құнанбайұлы: әдебимұрасы және абайтану мәселелері»тақырыбында халықаралық ғылымиконференция. Бұл конференцияға еліміздің белгіліабайтанушы ғалымдарымен бірге шетелдікғалымдар еңбектері де ұсынылды.

Дәстүрлі түрде өткізіліп келе жатқаноқушылар мен студенттер арасында өткізілетін«Абайды оқы, таңырқа..», «Мұхтар мұрасы –адамзат байлығы» және «Мұтылғанныңтағдыры» атты ұлы тұлғалардың өмірі меншығармашылық мұрасына арналғансайыстарымызға қаламыздың мектепоқушылары мен студент жастары үлкен ынтаменқатысады және қатысушылар саны жылданжылға артып келе жатқаны қуантады.

2015 №4 (29)АБАЙ МҰРАЖАЙЫНА 75 ЖЫЛ

64

«Абай мұражайының кітапханасы» сериясыменжарық көріп келе жатқан ғылыми жинақтар,зерттеулер, «Абай мұражайының хабаршысы»журналы, «Асыл қазына» газеті, «Абаймұражайының жәдігерлері» кітапшалары жүйелітүрде шығарылып тұрады.

Мектеп бағдарламасына «Абайтану» курсыкірген уақыттан бастап, мектеп ұстаздарыныңалдында туындаған көптеген мәселелерді бірлесешешу мақсатында бірнеше қалалық, аймақтықсеминарлар өткізілді. Ұстаздар өздерініңтәжірибелерімен бөлісіп, музей қызметкерлері өзтарапынан оқу процесіне қосымша дәрістерұйымдастырып, оқушылардың Абай мұрасынбойына сіңіру ісіне айтарлықтай өз үлестерінқосып келеді.

Абай музейі А.С.Пушкин атындағы ШҚОкітапханасының «Біздің Абай» электрондықкітапхана жобасының серіктесі ретінде ақыншығармаларының әр жылдардағыбасылымдары, әлем тілдеріне аудармалары,зерттеулер мен сирек басылымдардың (барлықсаны жүзге жуық) сандық форматтағынұсқаларын дайындап, ғаламторпайдаланушыларының назарына ұсынды.

2013 жылы бастау алған «Нұр Отан»партиясының Шығыс Қазақстан облыстықфилиалының «Абайды танып, біл!» акциясыныңарнайы партиялық жобасын жүзеге асырутұжырымдамасы қабылданып, Абай

мұражайымен бірлесіп ұйымдастырылатын іс-шаралар жоспары жүзеге асырылуда.

Рухани құндылықтарымыз бен ұлттықболмысымызды республика жұртшылығынағана емес, әлем елдеріне таныту – Абай музейініңабыройлы міндеті. Бұл игі мақсатты жүзегеасырып, веб-порталымызды (сайтымызды)толықтырып, музей залдарының 3D форматтағыпанорамасын жасалды. Бұл 3D панораманысайтымызды пайдаланушылар (көрермендер)ШҚО Семей қаласының «3d semey.kz» виртуалдыпорталынан да көре алады. Сонымен қатармузедің «Фейсбук» және «Мой мир» әлеуметтікжелілерде аккаунттары бар. Абай қорық-мұражайының «www.abay-museum.kz» сайтыныңқараушылары күннен-күнге арта түсуде.

Мұражайымыздағы ғылымижұмыстардың дамуы, түрлі бағыттағытағылымды көрмелер, үнеміұйымдастырылатын танымды кештер,конференциялар мен пікірталастар, сайыстар,дөңгелек столдар мен кітаптар тұсаукесерлері,экспедициялар, еліміздің саяси өміріндегімұражай тіршілігі туралы әріптестермақаласында толығымен айтылады депойлаймын.

Әлі де алар асу, бағындырар биіктерімізжетерлік. Атқарар жұмыстарымыздың салмағыда, жауапкершілігі де орасан зор

АБАЙ МҰРАЖАЙЫНА 75 ЖЫЛ2015 №4 (29)

Резюме

Resume

В данной статье автор говорит об истории музея Абая и о его достижениях.

In this article the author speaks about the history of the museum of Abai and his achievements.

65

2015 №4 (29)АБАЙ МҰРАЖАЙЫНА 75 ЖЫЛ

М.ҚАЙРАМБАЕВААбайдың «Жидебай-Бөрілі» мемлекеттік тарихи-мәдени және әдеби-мемориалдық қорық-мұражайының директорының ғылыми жұмыстаржөніндегі орынбасары, Мәдениет саласының үздігі

АБАЙ МУЗЕЙІНІҢ ҒЫЛЫМИ ЖЕТІСТІКТЕРІМақалада Абай музейінің коммуникациялық, экспозициялық және экскурсиялық, ескерткіштерді

қорғау жұмыстарымен қатар ғылыми зерттеу жұмыстары да қарастырылған.

Тірек сөздер: Абай, музей, қор, ғылыми кітапхана, көрме.

Қазақ халқының маңдайына біткен біртуарперзенті, ұлы ақын Абай Құнанбайұлыныңмузейі бүгінгі күні өткізген түрлі танымдықшараларымен көптің көңілінен шығып жүрген ірімәдени ошақ және еліміздің ғылымына өзіндікүлесін қосып келе жатқан ғылыми орталық десекартық айтпаспыз. Осы сөзіміздің айғағы ретіндемузейіміздің ғылыми жетістіктеріне тоқталакетуді жөн деп ойлаймыз.

«Музей ісі» деген ұғымға қор жұмысы,коммуникациялық қызмет атқару,экспозициялық және экскурсиялық жұмыс,ескерткіштерді қорғау жұмыстарымен қатарғылыми-зерттеу жұмыстарын да атқару сияқтықызмет түрлері кіреді.

Кез келген ірілі-ұсақты музейдің негізі қорқалыптастыру, музейдің негізгі тақырыбына сайжәдігерлерді іздеп, жинастырудан басталады. 75жылдық тарихы бар, қазақ жеріндегі тұңғышәдеби-мемориалдық музей болып ашылғанмекемеміздің ғылыми қоры өте бай.

Музей қызметкерлерінің үлкен ізденіс,қажырлы еңбегінің нәтижесінде жинақталғанқор жәдігерлерінің саны-20311, оның 11577-негізгі, 8734-қосалқы қор құрамына кіреді.Ғылыми кітапхана қорын 13361 кітап құрайды.

Музейіміз әдеби-мемориалдықболғандықтан музей қорындағы жәдігерлердіңбасымы, кәсіби тілмен айтқанда, «қағаз негізді».2011 жылы жарық көрген «Абай мұражайы

қорының сипаттамасы» атты бірегей басылымдаосындай «қағаз негізді» жәдігерлердің:қолжазбалар, естеліктер, архив деректері, сиреккітаптардың тек тізбесі 300 бет болды.

Өкінішке орай, мұндай жәдігерлерді сақтауөте қиын екендігі белгілі. Осыдан кем дегенде 70-80 жыл бұрын жасалған жазбалар түскенқағаздың сапасы әртүрлі деңгейде, соныменқатар жазулардың сиясы да уақыт өткен сайынкөмескіленіп, жазбаларды оқу қиынға соғатыныбелгілі. Сол себепті олардың сандық форматтағыкөшірмелерін жасау жұмысы жолға қойылған.Бүгінгі күні 8000-ға жуық бет көшірме жасалып,зерттеушілер тарапынан сұранысы көпкітаптарды, қолжазба, естеліктерді қайта-қайтақозғамай, орнына сандық форматтағыкөшірмелерін ұсыну қолданысқа енді.

Музейіміз Өскемен қаласындағыА.С.Пушкин атындағы облыстық кітапхананың«Біздің Абай» атты электронды кітапханажобасының серіктесі. Жобаны іске асырубарысында музей қорындағы Қазақстанныңбасқа кітапханаларынан табылмаған АбайҚұнанбайұлы шығармаларының әр жылдардағыбасылымдары, ұлы ақын шығармаларыныңбасқа тілдерге аудармалары, «Абай жолы»романының басылымдары мен аудармалары,барлығы, 73 сирек кітаптың көшірмесі жасалып,бүгінгі күні көптеген зерттеушілер меноқырмандарға қолжетімді болып отыр.

ӘОЖ 069.01 (574.42-2С)

66

АБАЙ МҰРАЖАЙЫНА 75 ЖЫЛ2015 №4 (29)

Ғылыми қор құрамындағы қолжазбалар менестеліктер, сирек кітаптарды зерттеу, жүйелеужұмыстары жүргізіліп, оларды ғылымиайналымға енгізу бағытында атқарылғанжұмыстарға келетін болсақ, музейіміздің аға буынөкілдері: Қ.Мұхамедханов, Б.Аккерман,К.Туғанбаев, А.Құдайбердиев,М.Бейсенбаевтардың ісі қазіргі күнде жаңақарқынмен жалғасуда. 2010 жылы алғашқыбасылымы шыққан «Абай мұражайыныңкітапханасы» сериясымен шыққан кітаптардыоқырман қауым асыға күтіп, кезекті шыққан әрбасылымның үлкен сұранысқа ие болуының өзімузей қызметкерлерінің ғылымижұмыстарының деңгейін танытады дегенойдамыз. Олар: «Абай туралы естеліктер»,«Мұтылғанның тағдыры» (Шәкәрім туралы),«Көкбай ақын» (Көкбай Жанатайұлы туралы),Абайдың ақын шәкірттерінің шығармаларжинақтары: «Көкбай Жанатайұлыныңшығармалары», Шәкәрім Құдайбердіұлының«Қазақ айнасы» басылымының факсимильдікнұсқасы. Музейде өткен ғылымиконференциялар жинақтары басылып,зерттеушілерге ұсынылды. Ұлы ақын дәстүрінжалғастырушы ақындар Төлеу Көбдікұлы, ШәкірӘбенұлы қолжазбалары негізінде жинақтардайындалуда. Музей қорында сақтаулы құндыжәдігерлер туралы баяндалатын «Абаймұражайының жәдігерлері» атты шағын кітаптартоптамасы да көптің көңілінен шыққан басылымретінде танылды. Осындай кітаптармен қатармузей шығаратын «Абай мұражайыныңхабаршысы» журналы, «Асыл қазына» газеті дебүгінде өз оқырманын тапқан мерзімдібасылымдар қатарында.

Музейіміз атқарып жатқан ғылымижұмыстардың бір бағыты – конференцияларұйымдастыру. Соңғы жылдары конференциялартек музей тарапынан ғана емес, Қазақстанныңірі ғылыми орталықтарымен бірлесе өткізіліпкеледі. Атап айтатын болсақ, шығармашылықсеріктестік туралы екі жақты меморандум бекіткенҚР Ұлттық Ғылым Академиясының М.О.Әуезоватындағы әдебиет және өнер институтыныңғалымдарымен бірлесіп өткізген конференциялартақырыптарының өзектілігі мен ұсынылғанбаяндамалардың жоғары деңгейімен

ерекшеленеді. Олардың қатарында: ЗәкиАхметов, Шәкәрім Құдайбердіұлы, ТөлеуКөбдікұлы шығармашылықтарына арналғанконференциялармен қатар абайтанушыМұратбек Бөжеевтің шығармашылығы жәнеАбай Құнанбайұлының 170 жылдығынаарналған «Адамзаттың Абайы: әдеби мұрасыжәне абайтану мәселелері» атты халықаралықконференцияларды атауға болады.

Қызметкерлер музей қабырғасындаөткізілетін конференцияларға қатысумен біргекөптеген республикалық, халықаралықконференцияларға қатысып, ғылыми тұрғыданжоғары деңгейде баяндамалар жасап келе жатыр.Олардың географиясы да кең: Қазақстанныңкөптеген қалаларымен қатар алыс-жақыншетелдерде өткен конференцияларда ұлы ақыншығармашылығын кеңінен насихаттаудыназардан тыс қалдырмай, арнайы сертификаттармен алғыс хаттарға ие болуда.

Мекемеміз 2014 жылы Білім және ғылымминистрлігінің Ғылым комитетіне арнайықұжаттар өткізіп, ғылыми және ғылыми-техникалық қызмет субъектісі ретіндеаккредитациядан өтті. Аккредитация алу арқылымузей Қазақстан Республикасының «Ғылымтуралы» заңына сәйкес мемлекеттік қаражатесебінен бөлінетін ғылыми жобаларконкурстарына қатысу мүмкіндігіне ие болды.

Көптеген іссапарлар нәтижесінде қазіргікүні Ресей мен Германияның ірі әдеби музейлерімен қорықтары, Өзбекстандағы әріптестерімізбеншығармашылық байланыстар орнатылып,олардың басым бөлігімен меморандумдарбекітуге қол жеткізіп отырмыз.

Бұл меморандумдар музейлер арасындағыөзара ақпарат, тәжірибе алмасу мен бірлескенжобалар жоспарлап, оларды жүзеге асыруғамүмкіндік береді.

Осындай шығармашылықбайланыстардың көрінісі ретінде ГерманияныңКассель қаласындағы әлемге белгілі ертегішілер,ағайынды Гриммдер әдеби музейінің көрмесіҚазақстан тарихында тұңғыш рет біздіңмузейіміздің көрермендеріне ұсынылғанынмақтана айтуға болады деген пікірдеміз.

Ал, біздің «Шәкәрім әлемі» атты көрмеміз2008 жылы әлем астанасы – Париж қаласының

67

тұрғындары назарына ұсынылып, қазақмәдениетін кәрі құрлыққа паш етті.

Осы орайда музейдегі ұйымдастырылатынкөрмелерді дайындау кезеңі – өз алдына үлкенғылыми ізденістерді талап ететіндігін айтакеткеніміз орынды деп білеміз. Алдын алажоспарланған көрме тақырыбы бойыншакөптеген зерттеулер жасап, белгілі дереккөздерінсаралап, тақырыпты объективті, жан-жақтыкөрсету – біздің басты мақсатымыз. Осымақсаттарға жету үшін ғылыми деректердікөрермендерге қызықты әрі түсінікті болатындайтүрде ұсыну үшін көрме экспозициясын жасаушеберлігі қажет екендігі сөзсіз. Осы тұрғыдамузейіміздің тәжірибелі маманы, Мәдениетқайраткері, М.Мұхамедова басқаратын ғылыми-зерттеу және экспозициялық жұмыстар бөліміқызметкерлері дайындаған «Ұлылар мекені»(2010ж), «Абай әлемі» (2005, 2010жж), «Шәкәрімұлағаты» (2013ж), «Алашқа даңқы шыққан ерҚұнанбай» (2014ж), «Абай – әлем тілдерінде»(2015ж), «Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп...»(2015ж), «Хакім Абай ұлағаты» (2015ж),«баламды мересеге біл деп бердім...» (2015ж)атты көрмелерді атап өтуге болады. Абайдыңәкесі Құнанбай туралы деректер әр алуан екендігібелгілі. Құнанбай тұлғасы туралы түсінік халықсанасында «Абай жолы» романы бойыншақалыптасып қалғандықтан тарихтағы, өмірдегіадам мен роман кейіпкерінің айырмашылығынанық көрсету мақсатында үлкен ізденіс жасалып,қыруар дереккөзі қаралды. Осы орайда біздіңмузейіміздің қорында Құнанбай Өскенбайұлынақатысты архив деректерінің өзі 800-беттенасатынын айта кету қажет. Осы архивдеректерімен бірге естеліктер, зерттеулер менәдеби шығармалар жан-жақты зерттеліп, бұқараназарына ұсынылған көрме жоғары бағаланып,көрермендер тарапынан үлкен сұранысқа иеболды. Бұл тек бір көрмеге байланыстыжұмыстарды тізіп өттік, ал айтылмағаны қанша...

Музейдегі әр жылдары ұйымдастырылғанкөрмелер саны:

2012 жылы – 37;2013 жылы-66;2014 жылы – 80.Бұл цифрлар арқылы көрмелер саны

жылдан жылға артып келе жатқандығын көреміз.

Музей қызметкерлері әр көрменің дайындығынаүлкен жауапкершілікпен қарайды. Әрқызметкердің көрме дайындау, не болмаса жекезерттеу тақырыбы бойынша жасалған ізденіс,зерттеулердің нәтижесінде мақалалар жазылуызаңды құбылыс. Музей қызметкерлері өздерініңмақалаларын ғылыми жинақтарда, мерзімдібасылымдарда және әртүрлі интернетсайттарында жариялауда. Бұл ретте біз бірнешежылдағы есептердегі ғылыми жұмыстарғабайланысты сандарды салыстырып көрейік:

Жарияланған мақалалар саны:2011 жылы – 94;2012жылы – 158;2013 жылы-311;2014 жылы – 335.Тек осы құрғақ цифрлардың өзі музей

қызметкерлерінің ғылыми жұмыстарыныңнәтижесі туралы біршама ақпарат беретіні анық.Музей қызметкерлері әртүрлі ғылымибайқауларға да қатысып, оларда жүлделі орындармен Бас бәйгені алып, музей қызметкерлерініңжоғары ғылыми әлеуетін көрсете білуде.

Музей қызметкерлері экспозициялардыкөрермендерге неғұрлым тартымды болуынжәне қазіргі заман талаптарына дамыту бағытында назардан тыс қалдырмай Семей қаласындағыБас мұражай және Жидебайдағы Абайдыңмұражай-үйі экспозицияларын жаңалау жәнедамыту тұжырымдамасын дайындады.Тұжырымдаманы дайындау кезінде Ресей жәнебасқа шетелдік музейлердің озық тәжірибелерінзерттеп, олардың біздің музейіміздіңжағдайларында қолайлы болатын, заманауи әдіс-тәсілдерін қолдану ескерілді.

Музей қызметкерлері Қазақстанархивтерімен қатар Ресей, Түркиямемлекеттерінің архивтік мекемелері менғылыми орталықтарында Қазақстан тарихы жәнеАбай Құнанбайұлы мен оның туыстық, өнерайналасына қатысты деректерді іздестіругеғылыми іссапарларға шығып тұрады. Осындайіссапарлардың нәтижесінде құнды, тың деректертабылып, олжалы қайтқан қуанышты күндерімізде аз емес. Тек өткен жылы ғана Ресейархивтерінен Абайға, Шәкәрімге, ақынұрпақтарына қатысты тың деректер табылып,қалың қауымды үлкен қуанышқа кенелтті.

2015 №4 (29)АБАЙ МҰРАЖАЙЫНА 75 ЖЫЛ

68

Абайдың 1893 жылы болыстық қызметкетағайындау туралы бұйрықтың табылуыабайтанушылар үшін құнды дерек. Семейоблысының әскери губернаторы, генерал-майорКарповтың 1893 жылғы 11 қыркүйектегі №55бұйрығына сәйкес Абай Құнанбайұлы 1893-1896 жылдар аралығына Шыңғыс болысынаболыстық қызметке тағайындалған. Ұлыақынның дәл осы кезеңдегі болыстығынабайланысты тек Турағұл Абайұлыныңестелігінде ғана айтылады, басқа онынақтылайтын ешқандай құжат болмаған еді. Ал,аталған бұйрықтың табылуы ұлы ақынбиографиясына қатысты тағы бір ақтаңдақтыңкөзін жойды.

Келесі бір іссапардың нәтижесінде ШәкәрімҚұдайбердіұлының 1927 жылы құс ұстап түскенсуретінің түпнұсқасы табылып, ол фотосуреттіңқай жерде түсірілгендігі туралы ақпарат, тіптітүсірілген күні (6 шілде) нақтыланды. Қазақжеріне арнайы экспедициямен шыққан этнографФ.Фиельструптың осы сапарындағы жазбаларымен күнделігі, түсірген 100-ге жуық фотосуретіқазақ халқының тұрмыс-тіршілігіне қатыстықұнды деректерге толы. Фотосуреттердің ішіндегіШәкәрім ауылының көрінісі бейнеленгенфотосурет бүгінде музейіміздің Шәкәрімшығармашылығына арналған залдың құндыжәдігері. Этнографтың Баянауылдан басталғансапары Жетісу жерінде аяқталған екен.Шыңғыстау жерінде Шәкәрім қажыдан жазыпалған қазақтардың сүттен алатын өнімдері менаңшылықта құс қолдану туралы жазбалары өзалдына құнды ғылыми олжа. Осындайдеректердің табылуы да музей қызметкерлерінің

жүйелі ғылыми ізденістерінің нәтижесі.Қазіргі кезде әр мамандық иесі заман

талаптарына сай болу бағытында үздіксіз еңбекетіп, өз біліктілік деңгейін әрдайым жоғарылатыпотыру қажет. Бұл бағытта біздің музейқызметкерлері де көштен қалмай келе жатыр.Соңғы 4-5 жылдың ішінде Ресейдің ірі әдебижәне қорық-музейлеріне тәжірибе алмасубағытында бірнеше іссапар ұйымдастырылды.Ұзақ жылдық тарихы бар А.С.ПушкинніңМихайловское селосындағы қорық-музейі,Мәскеу, Санкт-Петербург қалаларындағы әдебимузейлерімен, М.Лермонтовтың «Тарханы»қорық-музейіне, Л.Н.Толстойдың «ЯснаяПоляна» қорық-музейі және Мәскеудегімемлекеттік музейлеріне іссапарлар әріптестерарасындағы байланыстарды нығайтумен қатар,тәжірибе жинаудың аса маңызды көзі болып қалабермек. Сонымен бірге, музейіміздіңқызметкерлері Ресейдің, атап айтқанда Мәскеумен Санкт-Петербург қалаларындағы, музеймамандықтары бойынша ірі оқу орындарындағыарнайы курстарға барып, біліктілігін арттырыпкелді.

Атап өтетін болсақ, үстіміздегі жылдыңқазан айында музейіміздің Бас суретшісіА.Баркенов Санкт-Петербург қаласына барып,қағаз негізді жәдігерлерді қайта жаңғырту ісібойынша арнайы курсқа қатысып, біліктілігінжетілдіріп қайтты.

Абай музейінің қызметкерлері жұмысбарысында ұлы ақын мұрасын, оның туыстық,өнер айналасын насихаттауды үлкенжауапкершілікпен атқаруды абзал борышымыздеп біледі.

АБАЙ МҰРАЖАЙЫНА 75 ЖЫЛ2015 №4 (29)

Резюме

Resume

В статье говорится не только о коммуникативные, экспозиционные и экскурсионныеработах, работ по защите памятников, но и научно-исследовательских работах музея.

The article says not only about communication, exposition and sightseeing work, for the protectionof monuments of and research work of the museum.

69

2015 №4 (29)АБАЙ МҰРАЖАЙЫНА 75 ЖЫЛ

М.МҰХАМЕДОВА, жетекші ғылыми қызметкер, бөлім жетекшісіАбайдың «Жидебай-Бөрілі» мемлекеттік тарихи-мәдени және әдеби-мемориалдық қорық-мұражайы

ЕЛ ТАМСАНҒАН КӨРМЕЛЕР

Мақалада автор Абай мұражайындағы тақырыптық көрмелердің ұйымдастырылуы, ұлыақын мұрасы мен ғасырлар қойнауынан сыр шертетін музейлік құндылықтарды, тарихитұлғаларды баршаға таныстырумен қатар бүгінгі өскелең ұрпаққа насихаттап, отансүйгішрухта тәрбие берудегі үлесін айқындаған.

Тірек сөздер: көрме, тақырыптық көрме, экспозиция, мұра, қор, музей, тәрбие.

2015 жыл Қазақстан тарихында мерейлітой жылы болып қалмақ. Биыл бейбітшіліктісүйетін барша ел Ұлы Отан соғысындағыЖеңістің 70 жылдығын, Қазақстанның бірлігімен ынтымағының берік негізіне айналғанҚазақстан Халық Ассамблеясы мен Атазаңымыздың 20 жылдығын, халқымыздың басақыны Абай Құнанбайұлының 170 жылдығынжәне Қазақ хандығының 550 жылдығын атапөтті. Осы ұлық мерекелермен біргереспубликадағы алғашқы әдеби музейдің, біздіңАбай қорық-мұражайының, 75 жылдығы датойланғалы отыр. Өткен ғасырдың алпыс жылымен жаңа ғасырдың он бес жылын қамтыпотырған Абай мұражайының негізгі мақсаты –Абай Құнанбайұлының мұрасын, оның туыстықжәне ақындық-өнер айналасын, М.Әуезовтіңжәне Алаш арыстарының өмірі меншығармашылығын, қоғамдық қызметін жәнеқазақ халқының ұлттық құндылықтарыннасихаттау. Осындай мақсатты жүзеге асырудамузей қызметкерлері әр түрлі жұмыс түрлерінжүргізеді. Солардың ішінде жылдық жоспарбойынша тақырыптық көрмелер дайындау –ғылыми-зерттеу және насихаттаужұмыстарының бірі болып келеді. Музейэкспозициясының тақырыбы тұрақты болса,көрме тақырыбы уақытша, мақсатына

байланысты жұмыс істеу мерзімі де әртүрлі –апталық, айлық, тоқсандық болатынынкөрермендеріміз біледі.

Қордағы жәдігерлерді тақырыптарбойынша көрермендерге ұсыну – көрмеұйымдастыру жұмыстарының басты міндеті.Көрме тақырыбының ашылуы, көрермендергеқызушылық тудыру, бір сөзбен айтқанда көрменіңжақсы шығуы – ғылыми-зерттеу және безендіружұмыстарының нәтижесі. Абай мұражайы әркезеңдерде тақырыптық көрмелер дайындап,жұртшылық назарына ұсынып, ұлы ақынмұрасы мен ғасырлар қойнауынан сыр шертетінмузейлік құндылықтарды, тарихи тұлғалардыбүгінгі өскелең ұрпаққа насихаттап, отансүйгішрухта тәрбие беруде өз үлесін қосып келеді.Әрине мұражай ұйымдастырған көрмелердіңбарлығына тоқталу мүмкін емес. Сондықтанақырғы жылдардағы көрме жұмыстарына ғанашолу жасағанды жөн көріп отырмыз.

Абай қорық-мұражайы тарихындағы 2010-2015 жыл – жаңа өркендеу жылдары деп санауғаболады. Осы жылдар аралығында мұражайдыңбарлық жұмыстары алға басып,республикамыздың алдыңғы қатарлы қорық-мұражайларының қатарында өзінің жұмысерекшеліктерімен көрініп келеді. Солардың ішіндемузейаралық байланыстарға көңіл

ӘОЖ 069.01 (574.42-2С)

70

АБАЙ МҰРАЖАЙЫНА 75 ЖЫЛ2015 №4 (29)

бөлінгендіктен республикамыздың көптегенқалаларында көрме ұйымдастыруға мүмкіндіктуды. Бес жылда мұражай қорынан дайындалғанкөрмелердің географиялық кестесінде Астана (5рет), Алматы (2 рет), Атырау, Аягөз, Түркістан,Өскемен (9 рет), Риддер, Павлодар (2 рет),Қарағанды облысының Абай қаласы, ШығысҚазақстан облысының аудандары, Павлодароблысының Аққулы елді мекені бар.

Бас қаламыз Астанада Абай мұражайыӨнер Академиясында, Бейбітшілік және келісімСарайында екі рет көрме ұйымдастырды, бірі«Ұлылар әлемі» деп аталса, екіншісі «Абай әлемі»тақырыбында Дін конфессияларыбасшыларының кездесуіне орай өткен «Руханимәдениеттің бүкіләлемдік форумына»дайындады. 2010 жылы Абай қорық-мұражайықорынан Тұңғыш Президент музейінде «Ұлытұлғалар бесігі» көрмесі «Алға ұмтылғанҚазақстан» аймақаралық көрме жобасы аясындаұйымдастырылды. Бір ай аралығында көрмемізастаналықтар мен қала қонақтары құрметі менілтипатына бөленді. Музей директорыА.Сағынғали алғыс сөзінде: «...көрмені өткізугеұжым болып белсене араласып, тәуелсізҚазақстанның қалыптасуы мен дамуы жолындаерекше рөл атқарып, халқымыздың даңқынасырған ұлы ойшыл, ақын Абай жөніндегітарихи-мәдени мұраларымыз бен ғасырларқойнауынан сыр шертетін құндылықтар тарихыннасихаттауда халық жүрегіне жол тауып жүргенАбай музейі қызметкерлері өз ісінің нағыз маманыретінде жоғары биіктен көріне білгендері біздіқуантады», - деді. Музей басшысының пікірібіздер, мұражай қызметкерлері, үшін үлкенабырой.

Қазақстандағы әдеби музейлердің ішіндеПавлодардағы Бұхар жырау атындағы әдебиетжәне өнер мұражайымен байланыстыңарқасында 2011 жылы Абай қорық-мұражайы«Абай әлемі» көрмесін сол музейдеұйымдастырса, 2013 жылы Абай мұражайы«Павлодар өңірінің өнер тарландары» аттыкөрмені өз экспозициясында қабылдады. Осыжылы 50 жылдығын атап өткен АлматыдағыМ.Әуезов музей-үйінде «Ұлылар мұрасы» аттыкөрме көңілден шығып, шетелдік ғалымдарназарына ілігіп, жақсы-жақсы пікірлерге ие

болды. Осылай хронологиялық бағытта ұлыақын мұрасын насихаттауда дайындалған:

- 2014 жылы Оңтүстік ҚазақстанныңТүркістан жұртшылығы қаланың тарихи-мәдени-этнографиялық орталығындажасақталған «Абай әлемі» көрмесін;

- Шығыс Қазақстан облысының Аягөзқаласының өлкетану музейіндеұйымдастырылған «Ұлы тұлғалар әлемінен»атты көрмені;

- Павлодар облысының Аққулы елдімекенінің Мәдениет үйінде өткен «Абай мұрасы»көрмені атап кетуге болады.

Абай қорық-мұражайының негізгі қорында641 Қазақстан суретшілерінің бейнелеу өнертуындылары сақталған. Осы өнертуындыларынан дайындалған ӨскемендегіШығыс Қазақстан облыстық өнер мұражайындаөткен «Әбілхан Қастеевтің графикасы»,«Е.Сидоркин туындыларындағы Абай әлемі»;Павлодар облыстық өнер мұражайындаұйымдастырылған «Абай. Шыңғыстау. Семей»,биыл қаламыздың Невзоров отбасы атындағыөнер музейінде «Дала данышпаны» аттыкөрмелер көрермендер назарына ілігіп, баспасөзбеттерінде де насихатталды.

Халықаралық байланыстың көрсеткішіретінде 2008 жылы Францияда Парижқаласында өткен «Шәкәрім әлемінен» аттыкөрмені, 2014 жылы ресейдің Барнаул қаласындаөткен этнографиялық көрмені және биылғыГерманияның Кассель қаласынан ағайындыГриммдер музейінен келген «Таңғажайыпертегілер әлемі» атты көрмені айтуымызғаболады. Неміс ертегішілер туралы материалдарАбай мұражайы экспозициясының галереязалында орналасып, маусым-қараша айларындажұмыс істеді.

2013 жылы Бас мұражай залдарының бірікөрме залына айналып, жаңа 11 витриналарменжабдықталды. Мұражай қорындағыматериалдарды, әсіресе архив деректері менқолжазбаларды, кітаптар мен сувенир-сыйлықтарды, зергерлік бұйымдар сияқтыжәдігерлерді тақырыптар бойынша көрсетугемүмкіндік туды. Абай қорық-мұражайыныңкөрме залында содан бері ауқымды,көрермендердің көруіне, жәдігерлердің

71

сақталуына ыңғайлы тақырыптық көрмелерұйымдастырылып келеді. ШәкәрімҚұдайбердіұлының 155 жылдық мерейтойыаясында дайындалған «Шәкәрім ұлағаты»көрмесі 188 сақталым даралығын қамтыды. 2014жылы Пушкиннің 225 жылдығына арналған«Абай және» Пушкин» көрмесінде кітапхананыңсирек қорында сақтаулы орыс ақынының 1855жылы жарық көрген өлеңдер жинағынан бастапкейінгі жылдардағы барлық басылымдарыжұртшылық назарына толық ұсынылды.«Сырлы ыдыстың сыры» атты көрмеде мұражайқорындағы Ресейдің атақты Кузнецовфабрикасының фарфор, фаянс, шыны, металлжәне қыштан жасалған 70 үй бұйымдары орыналып, тұңғыш экспозицияға шықты.

Биылғы мерейлі жылда жоспарланғанкөрмелердің барлығы ұлы ақынның 170жылдығына орай ұйымдастырылып отыр.Солардың ішінде тақырыптық көрме залындадайындалған «Абай - әлем тілдерінде» аттыкөрмеге тоқталуымызға болады. Көрменіңтақырыптық-экспозициялық жоспары бойыншамұражайдың ғылыми кітапханасындағы ұлыақынымыздың аудармалары мен музейқорындағы материалдар жинастырылды.Осындай зерттеу жұмыстарының арқасындамұражайымызда ұлы ақын шығармаларыныңқай тілдегі аудармалары бары анықталды,олардың қай жылдары қорға түскені туралы,аудармашылар туралы материалдар,қолжазбалар, хаттар, әр тілдегі аудармаларжарияланған газет пен журналдар, әр елденкелген сыйлықтар мен сувенирлер іріктелді.Тақырыпқа байланысты тарихи фотосуреттер,шетел елшілерінің алғыс-тілектері мен пікірлеріде пайдаланылды. Сонымен АбайҚұнанбайұлының 32 тілдегі аудармалары туралыматериалдар көрмеде орын алды. 1 мамыр -Қазақстан халықтарының бірлігі мерекесіқарсаңында ашылған «Абай - әлем тілдерінде»атты көрменің ашылуы «Достық фестивалімен»жалғасты. Әр ұлт өкілдері ақын өлеңдерін өзтілдерінде таныстырып, Абай әндерінорындады. Қаламыздағы оқу орындарындаоқып жүрген Оңтүстік Кореядан келгенстуденттер мен Назарбаев Зияткерлік мектебініңшетелдік оқытушылары да қатысып, өнерлерін

көрсетті. Абай өлеңдері қаламыздағы әр ұлтөкілдерінің бірлігі мен достығының одан арынығая түсуіне ықпал болды. Аталмыш көрме 24сәуірден 1 қарашаға дейін жұмыс істеп, мұражайкөрермендерін көбейтуге үлес қосты.

Келесі көрме ұлы ақын білім алған АхметРиза медресесінің залдарында атауы «Баламдымедресе біл деп бердім...» деген өлеңжолдарынан алынып ұйымдастырылды.Көрменің негізгі материалдары – осы медресеоқулықтары: араб, түрік, шағатай, парсы, татартілдеріндегі шәкірт Абай оқыған кітаптар. Өткенғасырдың қырқыншы жылдарында медресешатырынан табылған екен. Абайдың 100жылдық мерейтойын ұйымдастыру комитеті осыкітаптарды ақын мұражайына беру туралыарнайы шешім шығарған еді. Жалпы кітаптарсаны - 252. Солардың 52-сі көрермендерназарына ұсынылды. Қазір көрме бойыншамедресе тарихы мен ақынның шәкірт кезеңітуралы, Абай және Шығыс әлемітақырыптарында экскурсиялар жүргізіліп келеді.

Мұражайдың галерея залында қордағыжинақталған бейнелеу өнері туындыларынан«Көркемсуреттегі Абай бейнесі» атты көрмедайындалса, ақынның туған күні 23 тамыздаШығыс Қазақстан облыстық өнер музейіколлекциясынан «Абай. Уақыт. Өнер» аттыкөрме ашылып, семейлік көрермендер қазанайына дейін тамашалады.

Осыдан бес жыл бұрын 2010 жылы ҰҒАакадемигі, медицина ғылымдарының докторы,профессор, Қазақстан суретшілер одағыныңмүшесі Мақаш Тыныштықбайұлы Әлиакпаровұлы тұлғалар тақырыбы бойынша салынған 189жұмысын мұражайға сыйға тартты. Жомартжерлесіміздің туындыларына арнайы зал бөлініп,онда жыл бойы тақырыптар бойынша суретшініңтуындылары ауысып тұрады. Биыл Абайтақырыбы бойынша Шыңғыстау өңірінкөрсететін картиналары көрмеде орын алды.

Бұл көрмелер қорық-мұражайдыңэкспозиясында ұйымдастырылса, жыл басындаӨскемен қаласының Металлургтер сарайынанбастау алған көрме-керуен республикамыздыңбірнеше қаласында болып қайтты. Солардыңішінде Атырау қаласының облыстық өлкетанумузейінде жасақталған «Хакім Абай ұлағаты»

2015 №4 (29)АБАЙ МҰРАЖАЙЫНА 75 ЖЫЛ

72

көрмесін атауға болады. Батыс Қазақстанкөрермендеріне ойшыл ақынныңшығармашылығын таныстырумен бірге, Абайотбасының үй мүліктері де ұсынылды жәнежақында ғана музей қорына түскен архивдеректері де қойылды. Сонан кейін көрме-керуенОрталық Қазақстанға бет бұрып, Қарағандыоблысы Абай қаласының Мәдениет сарайындаұйымдастырылды.

Ұлы ақын Абайдың туғанына 170 жылтолуына орай және «Алматы – Исламмәдениетінің астанасы 2015» шарасы аясындаҚР мәдениет және спорт министрлігініңқолдауымен ұйымдастырылған «Адамзаттыңбәрін сүй бауырым деп...» атты көрме-музейқызметкерлерінің жетістіктерінің бірі. Ұлы ақынөлең жолынан алынған көрменің атауыдайындық барысында жауапкершілікті,білімділікті талап етті. Өйткені, өмірінің соңғышағында жазылып терең ойға құрық салған әртүрлі күрделі мәселелер төңірегінде сөз қозғайтынойшыл-ақынның «Алланың өзі де рас, сөзі дерас» (1902) өлеңінде Ислам дінімен сабақтастығыжатыр. Тек осы өлеңінен ғана емес, ғұлама-ақынның көптеген қарасөздерінен де дінменүндестігін байқауға болады. Қарасөздерінің 11 дінтақырыбына арналып, оларда иман мен ғибадат,ақыл, талап, қуат, тағдыр, жан мен тән, әділетпен махаббат туралы баяндайды. Көрменіңнегізгі мақсаты – Абай шығармашылығыныңислам дінімен сабақтастығын көрсету болды.Осы тақырыпты жалғастыра түсетін ақынайналасындағы әкесі Құнанбай Өскенбайұлы,немере інісі Шәкәрім Құдайбердіұлы және шәкіртіақын Көкбай Жанатайұлы сияқты тұлғалартуралы материалдар да қойылды. Бұл көрмеАлматының Білім Ордасында орналасқан Сиреккездесетін кітаптар мұражайында өзкөрермендерін тапты. Оған куә ғаламторжелілеріне тарап кеткен қоғам және Мәдениетқайраткері, «Қағанат» консорциумыныңпрезиденті Б.Т.Сапарәлінің сөздері: «Шариғаттытүгендеп, тарихатты таразылап, мағрифатәлеміне көтерілген Ибраһим Құнанбайұлығұламаның мол мұрасын зерттеп-тануда салғырт,сылбырт қадам басып келе жатқанымыз рас.Осындай олқылықтардың орнын толтырумақсатында Семейден келген Абай

мұражайының арнайы көрмесінің берертағылымы зор. Жаратушыны неғұрлым танып-білгеніміз сайын өз халқымызды да,ғұламаларымыз бен өзімізді де соғұрлым жан-жақты тани түспегіміз ақиқат жайт. Ибраһимқазыналары елітіп шақырады!», - деп пікірінбілдірді. Бұл - қорық-мұражайы қорынандайындалған көрме материалдарына берілгенжоғары баға.

Мұражай ұйымдастырған басты-басты,ауқымды көрмелерді атап өттік. Ұлы тұлғалармұрасын насихаттауда жоспар бойынша,сұраныс бойынша ұйымдастырылатынжылжымалы ақпараттық-көрмелер мұражайдакеңінен пайдаланып келеді. Тақырыптары:«Абайдың мемлекеттік қорық-мұражайы» -мұражай және бөлімдері туралы; «Абай,Шәкәрім, Мұхтар әлемінен» - тұлғалардың өмірімен шығармашылығы туралы; КөкбайЖанатайұлының өмірі мен шығармашылығынаарналған. Оларда көрсетілетін фотосуреттер менархив материалдар саны – 1 500. Тақырыптарыәр түрлі ақпараттық-көрмелерді мұражайқызметкерлері жылжымалы көрмеұйымдастыруда қолданып, насихаттаужұмыстарын жүргізуде пайдаланып келеді.Сонымен бірге жерлес ақын-жазушылар, әнші-композиторларға, шежіреші мен тарихшыларға,бір сөзбен айтқанда, жеке тұлғаларға арналғанкөрмелер де дайындалып, көрермендер назарынаұсынылуда.

Көрме дайындау және ұйымдастыру –ғылыми-зерттеу жұмыстарының бір түріболғандықтан, уақыт пен шығармашылықтықажет етеді. Әрбір дайындалған көрмелергебөлім қызметкерлері жолтанытқыш-кітапшалармен буклеттерді баспадан шығарады. Көрмебойынша экскурсиялық текстер дайындайды.Дайындалған көрмені насихаттау мақсатындабұқаралық ақпарат құралдарына, ғаламторжелілеріне хабарламалар жіберіп, жұртшылықтытамашалауға шақырып, насихаттау жұмыстарынжүргізеді.

Енді музейлік статистикаға қарасақ, Абайқорық-мұражайының көрме жұмыстар бойыншареспубликалық, өңірлік деңгейін көрсететінсандар:

2010 жылы – 42, 2011 жылы – 43, 2012

АБАЙ МҰРАЖАЙЫНА 75 ЖЫЛ2015 №4 (29)

73

жылы – 37, 2013 жыл – 66, 2014 жылы – 80,2015 жылының 10 айында – 72 көрмедайындалды.

Көрме ұйымдастыруда негізгі салмақмұражайдың ғылыми-зерттеу және қоржұмыстар бөліміне түседі. Келесі сандарға назараударайық. 2015 жылдың 10 айында бөлімұйымдастырған көрмелер:

Мұражай залдарында: 7 көрмеМузейден тыс өткен көрме саны: 7Этнографиялық көрмелер саны: 10Жылжымалы көрмелер саны: 8Кітап көрмелер саны: 11Жиыны: 43 көрме ұйымдастырды. Яғни,

жалпы Абай қорық-мұражайы ұйымдастырған72 көрменің 43 ғылыми-зерттеу және қоржұмыстар бөлімінің көрсеткішіне жатады.

Әдебиет

1 Абай қорық-мұражайының ғылыми-зерттеу және қор жұмыстар бөлімінің 2010-2015жылдар аралығындағы есептері.

2 Абай қорық-мұражайының 2015 жылыатқарған жұмыстар есебіндегі көрсеткіштер.

3 Ғылыми-зерттеу және қор жұмыстарбөлімінің көрме дайындауындағы ғылымиматериалдары.

2015 №4 (29)АБАЙ МҰРАЖАЙЫНА 75 ЖЫЛ

Резюме

Resume

Автор в своей статье определяет роль организации тематических выставок в воспитанииподрастающего поколения.

The author in his article defines the role of the organization of thematic exhibitions in the upbringingof the younger generation.

74

2015 №4 (29)АБАЙ МҰРАЖАЙЫНА 75 ЖЫЛ

С.МҰҚАТАЕВААбайдың «Жидебай-Бөрілі» мемлекеттік тарихи-мәдени және әдеби-мемориалдық қорық-мұражайының ғылыми хатшысы

АБАЙ МҰРАЖАЙЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ДЕҢГЕЙІ

Мақалада Абай қорық-мұражайының халықаралық деңгейдегі әріптестік байланыстарорнатуда ғылыми-зерттеу институттарымен, мәдени мекемелермен, сонымен қатар ұлттықмәдени орталықтармен мәдениет саласын кемелдендіру мәселелері бойынша серіктестікқатынастары баяндалады.

Тірек сөздер: мәдениет, мұражай, халықаралық қатынас, қор, экспозиция.

Бүгінгі күні Тәуелсіз Қазақстан шектес жәнеалыс шетелдердің халықаралық байланыстараясында қызығушылық тудырып, әлемсахнасында мойындалуына бағытталғанжұмыстардың маңызы артып отыр. Оның негізі– кәсіби білім жүйесі, Білім берудің Халықаралықбіліктілік стандартына сай мамандар дайындаужәне Мәдениет саласын дамыту.

Әлемдік біртұтас мәдени және ғылымикеңістікке ену музейлердің дамуы үшін жаңамүмкіндіктерге жол ашты.

Ұлт мәдениетін, сөз өнерін әлемдікдеңгейге көтерген Абай, оның Шәкәрім бастағандарынды шәкірттері, ұлылықтың ізін жалғағанМұхтар Әуезовтің өлмес мұрасын, туыстық-өнерайналасын 75 жыл кеңінен насихаттап кележатқан Абайдың мемлекеттік тарихи-мәденижәне әдеби-мемориалдық қорық-мұражайыеліміздің рухани орталығына айналып, қазақмәдениетінің өркендеуіне зор үлесін қосуда.

1940 жылы М.О.Әуезовтің ұсынысыменұлы Абайға арналып ашылған Қазақстантарихындағы тұңғыш әдеби мұражай бүгіндебірнеше бөлімдерді біріктірген еліміздің іргелімәдени кешеніне айналып, үлкен мәндіхалықаралық байланыстарға ие.

Мұражайға елі мен жерін аңсағанқандастарымыз, алыстан ат терлетіп, жақыннан

жан ұшыра жеткен қонақтардың да саныжылдан-жылға көбеюде. Осынау қалыңжұртшылықтың ұлттық құндылыққа дегенқызығушылығы, рухани қазынасын молайтуғадеген ұмтылысы көңілге қуаныш ұялатары сөзсіз.Абай сөзі мен хакім құдіретін, руханиқұндылықтарымыз бен ұлттық болмысымыздыреспублика жұртшылығына емес, әлем елдерінетаныту – қара шаңырақтың абыройлы міндеті.Бұл игі мақсатты жүзеге асырудың бір бағыты -шетелдің ғылыми және мәдени мекемелеріменбайланыстарды жандандыру.

Бұл арнадағы жұмыстар шығармашылықбайланыс, архивтерде зерттеу жұмыстарынжүргізу, біліктілікті көтеру, тәжірибе алмасу сияқтыбағыттарда өрбиді.

Халықаралық деңгейдегі әріптестікбайланыстар орнатуда ғылыми-зерттеуинституттарымен, мәдени мекемелермен,сонымен қатар ұлттық мәдени орталықтарменмәдениет саласын кемелдендіру мәселелерібойынша серіктестік қатынастарын нығайтудаАбай қорық-мұражайы барынша еңбек етіпкеледі.

Атап айтатын болсақ: 2014-2015 жылдарыРесейдің Мәскеу қаласындағы Л.Толстойдыңмемлекеттік музейі, А.С.Пушкиннің мемлекеттікмузейі, Тула облысындағы Л.Толстойдың Ясная

ӘОЖ 069.01 (574.42-2С)

75

АБАЙ МҰРАЖАЙЫНА 75 ЖЫЛ2015 №4 (29)

Полянадағы қорық-мұражайы, Омбықаласындағы «Мөлдір» қазақ мәдениеторталығы, Орынбор облыстық бейнелеу өнерімұражайымен өзара шығармашылықынтымақтастық мақсатында екі жақтымеморандумдар жасалып, қол қойылды.

Негізгі мақсаттары - ынтымақтастықкелісім, ғылыми қатынасты дамыту, тәжірибеалмасу, бірлескен түрлі іс-шаралар ұйымдастыру,халықаралық бағдарламаларға қатысу болыптабылады.

Абай мұражайы мәдени байланыстардыескере отырып, тарихи-мәдени, ғылыми жәнегуманитарлық даму үдерісіндегі жалпыұстанымдарды басшылыққа алады.

Құрылған уақыттан бері мұражайданасихат жұмыстарымен қоса, қорды молайту,құнды деректер жинақтау жұмыстары да қатаржүргізілуде. Ұлы ақын өмір сүрген дәуір, оныңқоғамдық қызметі, туыстық айналасы, Абайәлеміне қатысты тың деректерді іздестіружұмыстары басталып, Қазақстан, сонымен біргеОмбы, Мәскеу, Ленинград, Тобыл, Түмен, Қазан,Ташкент қалаларындағы мұрағаттар менғылыми кітапханалармен тығыз байланысорнатылды. Мұрағаттардан табылған Өскенбай,Құнанбай, Абай, Халиолла, Әбдірахман,Майбасар, Тінібай, Шыңғыс және т.б. тарихиадамдарға қатысты архив деректері мұражайдыңнегізгі қорын толықтыра түсті.

1990 жылдардың аумалы-төкпелі кезеңізерттеу жұмысының бұл бағытына кері әсерінтигізіп, мұражайдың ТМД елдерінің ғылыми-мәдени мекемелерімен байланысы оншақтыжылға тоқтап қалған еді.

Егемендік алған жиырма төрт жылға жуықуақыт ішінде қазақ елінің мәдени-руханиқұндылықтары биік белестердібағындырғанының куәсі болып отырмыз.

Еліміздің егемендігі - мұражайдың шетелдермен байланысын жандандыруға жол ашты.Мәскеу, Санкт-Петербург қалаларындағыФ.Достоевский, Л.Толстойдың әдебимұражайлары жұмысымен танысып қанақоймай, музейтану салалары бойынша өткізілгенсеминарларда білімдерін көтеріп, арнайысертификаттармен оралды.

Абай мұражайының қызметкерлері

жоспарлы түрде үнемі ғылыми іссапарларға,оның ішінде шетелдік ғылыми іссапарларғабарып тұрады.

2013-2014 жылдары Ресейдің Мәскеу,Омбы қалалары, Түркия елінің архивтері менкітапханаларында іссапарлар нәтижесінде Абаймұражайының директоры Ж.Әубәкір менмұражай ғылыми қызметкерлері Стамбулқаласындағы Түркия университетінің Катановкітапханасында, Мәскеу қаласындағыЛ.Н.Толстойдың музейінің, Омбы, Казаньмұрағаттары мен кітапханаларында ғылыми-зерттеу жұмыстарын жасап, нәтижесінде Абайжәне оның туыстық айналасы, Алашқайраткерлерінің өмірі мен шығармашылығы,Семей өңірінің тарихына қатысты құндыдеректер табылып, олардың көшірмелеріәкелініп, мұражай қоры жаңа, тың деректерментолықты. Семей өңірі бойынша бүгінгі күні Абаймұражайы қызметкерлері ғана осындай озықтәжірибелі музейлерде тәжірибе алмасуы біздерүшін үлкен мәртебе.

Музей басшылығы қызметкерлердіңбіліктілігін арттыруға баса назар аударады.Ғылыми қызметкерлер, қор құндылықтарынқалпына келтірушілер, қор қызметкерлері,суретші-безендірушілер шет елдердің мынадайбірқатар ғылыми ұйымдары мен музейлеріндебіліктілігін арттыру курстарынан өтті.

2007 жылы жетекші ғылыми қызметкерМ.Мұхамедова Ресей Федерациясы Санкт-Петербург қаласында, 2009 жылы мұражайдыңаға ғылыми қызметкері М.Қайрамбаева Санкт-Петербург қаласында, 2009 жылы суретші-безендіруші А.Баркенов, жетекші ғылымиқызметкер М.Мұхамедова Мәскеу қаласында,2013 жылы жетекші ғылыми қызметкерН.Умирбекова Мәскеу қаласында, 2015 жылысуретші-безендіруші А.Баркенов Санкт-Петербург қаласында біліктілігін арттыру оқукурсына барып, тәжірибе алмасып, арнайысертификаттармен марапатталды.

2013 жылдың 21 мамырында Мұражайдиректоры Ж.М.Әубәкір және ғылыми хатшыС.А.Мұқатаева Алматы қаласындағы Орталықмемлекеттік музейінде «Орталық Азия музейлері:дәстүр мен жаңашылдық» атты халықаралықсеминар-практикумына, 2014 жылдың 26-31

76

шілде аралығында Ресей Федерациясы Иркутскқаласында ИКОМ-ЮНЕСКО ХалықаралықМузейлер Одағының әдеби және музыкамузейлері комитетінің (ICLM) кезектіконференциясы директордың ғылыми жұмыстаржөніндегі орынбасары М.С.Қайрамбаевақатысып сертификатпен марапатталды.

Мұражай қызметкерлерінің білімі ментәжірибесін арттырудағы зор істің бірі -халықаралық деңгейде өткізілетін шараларғақатысу болып табылады.

Мәдениет министрлігінің тапсырмасыбойынша Абай мұражайының директорыЖ.Әубәкір бастаған қызметкерлер Тула облысынақарасты Ясная Полянадағы Л.Толстой, Псковоблысына қарасты А.Пушкиннің«Михайловское» қорық-музейіне, ТарханыдағыЛермонтов қорық-музейіне, Л.Н.Толстойдыңмемлекеттік музейіне және Санкт-Петербургмұражайларына арнайы ғылыми іссапарменбарып, олардың жұмыс ерекшеліктеріментанысып қайтқан еді. Осы музейлердіңұжымымен кездесу барысында Кеңестер одағытарағаннан кейін арнайы келген бірден-бірмұражай – Абай мұражайы екендігінқызметкерлері айтқан еді.

2011 жылы Мәскеу қаласында«Интермузей - 2011» халықаралық музейлерфестивалі аясында «Музей қауіпсіздігі және 1970жылғы ЮНЕСКО конвенциясын іске асыруәдістері» атты ІІ-ші халықаралық семинарөткізілді. Әлемдік деңгейде өткізілген бұлауқымды шараға Мәдениет министрлігініңтікелей тапсырмасымен ҚазақстанРеспубликасы атынан жалғыз өкіл болып Абайқорық-мұражайының директоры Ж.Әубәкірқатысты. Ол өз баяндамасында еліміздегі қорық-мұражайлар қызметінің негізгі бағыттары менөзекті мәселелерін ортаға салды.

2011 жылы мұражайдың директорыЖ.Әубәкір және жас мамандары Ж.Ахметханов,С.Мұқатаева, А.Орынбекова «Таңбалы» музей-қорығында өткізілген ТМД елдерінің тарихи-мәдени мұралары бойынша халықаралықсеминар-тренингіне қатысқан еді. Олар«Абайдың мемлекеттік қорық-мұражайы тарихи-мәдени мұраларының сақталу жайы»тақырыбында өз пікірлері, ұсыныстарын бөлісті.

Бұл сапар Ресей, Қырғызстан, Украина, Грузия,Белорусияның жетекші музейлері жұмысыментанысып, тарихи-мәдени мұра, жартас өнерініңбілікті зерттеушілерімен пікірлесуге мүмкіндікберді.

Мұражай директоры Ж.Әубәкір 2012жылы Алматы қаласындағы Орталықмемлекеттік музейінде «Орталық Азия музейлері:дәстүр мен жаңашылдық» атты халықаралықсеминар-практикумында «Абай мұражайы жәнеұлт руханияты», 2012 жылдың қазан айындаТәжікстан астанасы Душанбеде ЕурАзЭҚИнтегралдық комитеті маңындағы Мәдениетжөніндегі кеңестің аясында өткен «Тарихи-мәдени мұра обьектілерін қорғау, пайдалану,жаңғырту және консервациялау мәселелері жәнемемлекеттік қорықтардың мәселелері» аттыхалықаралық ғылыми-әдістемелік конференцияғаҚазақстан Республикасы атынан қатысып, «Абайқорық-мұражайы және қайта жаңартужұмыстары» атты баяндама, ал 2013 жылдыңқазан айының 11 күні Ресей ФедерациясыныңСанкт-Петербург қаласында өткен халықаралықғылыми-практикалық конференцияға«Перспективы развития туристическогокластера в Казахстане и роль заповедников-музеев Республики» баяндамасын жасап,еліміздегі қорық-мұражай мәселелерін көтерді.Осы жылы 25-28 тамыз аралығында Өскеменқаласындағы «Алтай – түркі әлемінің алтынбесігі» атты ІІ Халықаралық форумына жәнеС.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстанмемлекеттік университетінде атаулы форумаясында өткен халықаралық ғылыми-тәжірибелікконференцияда «Ұлылық тағылымы»тақырыбын көтерді.

Директор Ж.Әубәкір 3-11 маусымаралығында Ресей Федерациясы Москвақаласында өткен «Интермузей-2014».Ақпараттық кеңістіктегі музейлер» аттыфестиваліне қатысып, озық тәжірибелерменалмасты.

2014 жылдың 22-24 шілде аралығындаАстана қаласында ЮНЕСКО істері жөніндегіҰлттық комиссияларының Бірінші өңіраралықкеңесі өтті. Іс-шараға Абай мұражайықызметкерлері ЮНЕСКО істері жөніндегі АфрикаҰлттық комиссиясының Ефиопия, Еритрея,

2015 №4 (29)АБАЙ МҰРАЖАЙЫНА 75 ЖЫЛ

77

Замбия, Гамбия, Габон, Гана, Зимбабвеелдерінің мүшелеріне Кеңестен тыс уақыттажауапты болды. Осы уақытта мұражайдыңтыныс-тіршілігімен таныстырып, баспаөнімдерін насихаттады.

Музей қызметкерлері халықаралық ғылымиконференцияларда баяндамалар жасай отырып,еліміздің ғылыми беделін қалыптастыруғабелсенді атсалысады. Халықаралық форумдармен конференциялар, семинарларға қатысу,жинақтарда мақалалар жариялау, біріншіден,музей қызметкерінің ғылыми деңгейін көтеругекөмектеседі, екіншіден, музейлер мен ғылымижәне мәдени-білім беру мекемелері арасындағығылым, мәдениет салаларының ықпалдастықаясын кеңейте түседі.

Мұражайда абайтану, шәкәрімтану,әуезовтану, алаштану, музейтану салаларыныңөзекті мәселелеріне арналған іс-шараларөткізілуде. Тек соңғы жылдары ғана «Абайтанумәселелері: бүгіні мен болашағы», «АдамзаттыңАбайы: әдеби мұрасы және абайтану мәселелері»атты тақырыптарда ұйымдастырылғанхалықаралық ғылыми-тәжірибелікконференциялар соның бір айғағы болмақ. 2015жылдың 6 тамыз күні Абай Құнанбаевтың 170жыл толуына арналған «Абай және әлемдікөркениет» халықаралық ғылыми-тәжірибелікконференцияға Ж.Әубәкір қатысып, «Абайтанужәне ақын мұражайы» атты баяндама жасады.Тәуелсіздігіміздің тұғырын нықтап, іргесінбекіткеніне 24 жыл ғана болса да, егеменді қазақелінің мәдени - рухани құндылықтарыныңмазмұны мен мәнінің артқандығының, биікбелестерді бағындырғандығының куәсі болыпотырмыз.

Еліміздің рухани орталығына айналғанСемей қаласындағы 75 жылдық тарихы барАбайдың қорық-мұражайы қазақ мәдениетініңөркендеуіне барынша үлес қосуда.

Абай мұражайы сонымен қатархалықаралық көрмелер, бірлескен зерттеулер менмәдени-білім жобаларын ұйымдастыру жәнеөткізу жөніндегі музей ісі саласындашығармашылық халықаралық байланыстардыжүзеге асыру жұмысын ұдайы жалғастырыпкеледі.

Қордағы жәдігерлерді ғылыми айналымға

түсіруді ең тиімді жолы – көрмелер. Абайзаманын, қазақ халқының мәдениетін,тұрмысын, әдет-салтын, қолөнерін бейнелейтінжәдігерлерді жинақтап жүйелеу, олардыболашаққа сақтап жеткізу, өзге жұртқа насихаттаумақсатында республика көлемімен шектелмей,Париж, Новосибирск, Таулы Алтай өлкесіндеАбай, Шәкәрім әлемін танытатын көшпелікөрмелер ұйымдастырылып, келушілердіңалғысына бөленгені жұртқа белгілі.

Мұражай қорынан тұңғыш рет Парижқаласында Шәкәрім Құдайбердіұлының 150жылдығына арналып ұйымдастырылған«Шәкәрім әлемі» көрмесі Қазақстан мен Францияелдері, Абай мұражайы мен Париж қаласыарасындағы мәдени ынтымақтастың одан арыөрістей түсуіне айтарлықтай үлес қосқанын айтуабзал.

Биыл тұңғыш рет еліміздегі мұражайлармен мәдени орталықтарымен байланыстыдамыту мақсатында Абай мұражайының басғимаратында ұйымдастырылған Германияның«Ағайында Гриммдер» музейінің «Ертегілерәлемі» атты халықаралық көрмесі Семейқаласының тұрғындары мен қонақтарыныңқызығушылығын арттырды.

Мұражай - жәдігерлерді жинақтап,сақтайтын мекеме ғана емес, оны халыққанасихаттайтын, зерттейтін іргелі орталыққаайналды. Ж.Әубәкір ғылыми-зерттеужұмыстарын, әсіресе баспа жұмыстарына басаназар аударды. Үш тілде «Абайдың мемлекеттікқорық-мұражайы» буклеттері жарыққа шығыпкөпшілікке ұсынылды. Мұражайдың жасапжатқан өзге де ірілі-ұсақты жұмыстарыхалықтың көз алдында.

2013 жылдың қорытындысы бойыншаАбайдың мемлекеттік тарихи-мәдени жәнеәдеби-мемориалдық қорық-мұражайыҚазақстан, Ресей, Украина, Беларусьмемлекеттер одағының Ұлттық бизнес-рейтингбағдарламасымен «Сала көшбасшысы - 2013»атанып, арнайы медаль және ұлттықсертификатпен марапатталды.

Бұл бағдарламаның еңбек марапаттары әрсала кәсіпорындары мен мекемелерініңқызметіндегі жоғары көрсеткіштері менмемлекеттің дамуына қосқан үлесі үшін беріледі.

АБАЙ МҰРАЖАЙЫНА 75 ЖЫЛ2015 №4 (29)

78

Бағалау – барлығы 50-ден астам түрлікөрсеткіштер бойынша қорытындыланды.

Ұлттық бизнес-рейтингтің нәтижесі«Кеден Одағының хабаршысы» журналы жәнеҚазақстандағы кәсіпорындар-рейтингтеукөшбасшылары туралы өзекті ақпарат беретін«Қазақстанның сауда-өнеркәсіптік халықаралықкаталогы» ресми федералдық басылымындажарияланды.

«Сала көшбасшысы-2013» ұлттықсертификаты - Абайдың мемлекеттік қорық-мұражайы ұжымының атқарған еңбегінеберілген жоғары баға деп білеміз.

2014 жылы «ICOM» халықаралық музейлерқауымдастығының Қазақстандағы бөлімшесіашылуы арқылы мұражайымыз осықауымдастыққа мүше болды. 2014 жылы «ИКОМҚазақстанның үздігі» номинациясы бойыншамұражай ісінің дамуына қосқан зор еңбегі, 2015жылдың қазан айында музей саласын дамытуғақосқан үлесі үшін Абайдың Мемлекеттік қорық-мұражайының директоры Жандос МағазбекұлыИКОМ Қазақстан Ұлттық Комитетінің «ИКОМ»төсбелгісімен марапатталды.

2015 жылы Абай мұражайы «ICOM»халықаралық музейлер Одағының «Жылмұражайы» номинациясы бойынша

марапатталды.Сонымен түйіндеп айтқанда, Абай қорық-

мұражайы шетелдік серіктестері аясын кеңейтеотырып, халықаралық ғылыми және мәденибайланыстарды табысты дамытып, мұрағаттар,музейлермен ынтымақтастықты нығайтыпкеледі.

Ғылыми-білім және көрме жобаларынжүзеге асыру мәдениеттер диалогын дамытуға,ғылым-білімді дамытуға және ұлттыққұндылықтарымыз бен қатар, өзге халықтардыңтарихын, мәдениетін түсінуге мүмкіндіктудырады.

Бүгінде ұлтының мақтанышына айналғанАбай, Шәкәрім, М.Әуезовке деген тағзым меноны дәріптеуге бағытталған мұндай іс-шаралар,алдағы уақытта да жалғасын таба бермек.

«Абай сөзі – қазақтың бойтұмары. Абаймұрасы – қазақтың ең қасиетті қазынасы. ...Абайөзінің туған халқымен мәңгі-бақи бірге жасайды,ғасырлар бойы қазақ елін, қазағын жаңа биіктерге,асқар асуларға шақыра береді...», - дегенПрезидентіміздің қанатты сөзі санасы барұрпаққа ғасырларға жететін азық.

Әлемді мойындатқан ұлы тұлғалардыкөпшілікке танытуда Абайдың қорық-мұражайыхалыққа қалтқысыз қызмет ете берері сөзсіз.

2015 №4 (29)АБАЙ МҰРАЖАЙЫНА 75 ЖЫЛ

Резюме

Resume

В данной статье говорится о международной сотрудничестве музея с научно-исследовательскими, национальными и культурными центрами.

This article refers to the international museum cooperation with scientific research, national andcultural centers.

79

Р.ЕЛЕКЕНОВА, ғылыми қызметкерАбайдың «Жидебай-Бөрілі» мемлекеттік тарихи-мәдени және әдеби-мемориалдық қорық-мұражайы

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АЛҒАШҚЫ ӘДЕБИ-МЕМОРИАЛДЫҚ МУЗЕЙ

Мақала Абай музейінің тарихы мен құрылуына негіз болған жағдайлар мен себепкер болғанадамдардың еңбектері туралы мағлұмат береді.

Тірек сөздер: мұражай, қор, тарих, Абай, Шәкәрім, экспозиция.

Ұлттық мәдениетіміз бен әдебиетімізді,өнерімізді ұлықтайтын орта - музей екенін жақсыбілеміз. Қазақ әдебиетінде өзіндік орындарыналған ұлы Абай, оның шәкірті Шәкәрім,заманымыздың заңғар жазушысы М.Әуезовтіңөмірі мен шығармашылығын жинақтап зерттеуорталығына айналған қара шаңырақ – Абайдыңмемлекеттік тарихи-мәдени және әдеби-мемориалдық мұражайы.

Сан ғасырлық тарихы болмаса да, жетпісбес жылдық тарихы бар мұражай – Абай мұрасымен ақын шәкірттері туралы деректерді жан-жақты зерттеп, жинақтап отырған қара шаңырақ.Жетпіс бес жыл деген аз уақыт емес, осы кезеңдемұражай тарихында талай ел мақтанышынаайналған ғалымдарымыз ерен еңбек етіп, Абайшығармашылығына байланысты мақалаларжазылып, диссертациялар қорғалып, кітаптаршығарылды, ел-елге насихатталды және бүгінгітаңда жалғасын табуда. Мұның барлығы өткентарих және бүгінгі күнде де қызметкерлердіңатқарып жүрген істері.

Қазақстандағы алғашқы әдеби музейдіңСемей топырағында ашылуына кімдер себепболды деген сұрақ әркімді мазалары хақ. Музейтарихына үңіле қарасақ, 1939 жылы 19желтоқсанда «Қазақ халқының ұлы ақыны АбайҚұнанбаевтың туғанына - 95 жыл толумерейтойын өткізу жөніндегі» Семей қаласындакомиссия отырысынан бастау алады. Жиналыс

А.Ақшаловтың төрағалығымен, комиссиямүшелері: Ә.Жиреншин, Н.Баймұратов,Ә.Ысқақұлы, Ұйымдастыру комитетінің жауаптыхатшысы П. Миронов қатысуымен өтеді. Жиынбарысында Ә.Жиреншин әзірлеген «Семейқаласындағы Абай үйін ұстау және Ұлы ақынАбай Құнанбаевтың 95-жылдық мерейтойынөткізу шығындары туралы сметаға түсіндірмехатын» ұсынады. Түсіндірме хатта жәнежоспарда Абай музей-үйін қажетті жабдықтармен әдебиеттер, экспонаттар және архивтік-фотосуреттік материалдармен қамтамасыз етужайы айтылады. Комиссия мүшелері Абайдыңүйі ұлы жазушының әдеби мұраларын жинақтаужәне сақтау орталығы болуы қажет деп есептеп,музейді жабдықтауға кететін қаржы есебі, яғниАбайға тиесілі заттарды алуға, Абай оқыған орысжәне әлемдік классиктер мен ғалымдарыныңкітаптарын алуға жұмсалатын қаражатқарастырылған. Музей ашылған кездежұмысшылар, ғылыми-педагогикалыққызметкерлерге, колхозшыларға, жазушылар менқала қонақтарына үнемі кеңес беріп отыратынштат мәселелері қарастыруды жөн деп санайды.Сонымен қатар 95-жылдық мерейтойды өткізужоспарында Шыңғыстау ауданында (қазіргі Абайауданы) Абайдың зиратын жөндеп мемориалдықтақта орнату, Абайдың өмірі мен шәкірттері:Мағауия, Ақылбай, Әубәкір, Көкбайға және тағыбасқа да материалдарды ғылыми тұрғыда

2015 №4 (29)АБАЙ МҰРАЖАЙЫНА 75 ЖЫЛ

ӘОЖ 069.01 (574.42-2С)

80

қарастырып, жинақ шығару, Семей қаласыныңмектептері мен мекемелерде баяндамалар,лекциялар өткізуді жоспарлаған. Абай үйіндежинақталған жаңа архивтік материалдар менфотосуреттерді қою және жинақтау МұхтарӘуезовке, Әбусағит Жиреншинге, ӘрхамЫсқақұлына жүктеледі. Бұл жиналыснәтижесінде «Қазақ халқының ұлы ақыны АбайҚұнанбаевтың туғанына - 95 жыл толумерейтойына дайындық және өткізу жоспарын»бекітіп, Абайдың ескерткіші 1942 жылыорнатылу керек деп есептейді. Ә.Жиреншин,Н.Құрманбаев жолдастарға Абайдыңмерейтойын өткізуге қатысты шығындарсметасын толықтырып жасау жүктеледі де:«Просит план проведения юбилея Абаяутвердить не позднее 20/ХІІ. 39 года ипредоставить в СНК Каз ССР» - деген қаулышығарады (№1 хаттама, 19.12.1939 ж. Іс № 3).1939 жылы 20 желтоқсандағы Семей облысыбойынша ҚазССР-нің Жоғарғы КеңесПрезидиумының Ұйымдастыру комитетінің 274-қаулысы бойынша «Қазақ халқының ұлы ақыныАбай Құнанбаевтың туғанына - 95 жыл толумерейтойына дайындық және өткізу жоспарынбекіту» туралы ұсыныстары бекітіледі. Семейқалалық кеңесіне Абай көшесі 83 үй мекен-жайындағы үйді 1940 жылдың 15 қаңтарынадейін босатуды және қажетті жөндеужұмыстарын жүргізуді міндеттейді. Осышараларды өткізуге ҚазССР Халық Комиссарларкеңесінен 110 000 рубль бөлуді өтінеді (№ 274қаулы, 20.12.1939 ж. Іс № 3). Яғни Абай көшесі83 Бекбай Бәйісовтың үйі - Абайдың Семейгекелгенде түсіп жүретін үйлердің бірі болатын. 1939 жылы 20 желтоқсанда Семей облысыбойынша ҚазССР-нің Жоғарғы КеңесПрезидиумының Ұйымдастыру комитетінің«Қазақ халқының ұлы ақыны АбайҚұнанбаевтың туғанына - 95 жыл толумерейтойына дайындық және өткізу құрамытуралы» 275 қаулысы бойынша бұрынғыкомиссия мүшелерінің шығып кетуінебайланысты комиссия құрамы жаңаданбекітіледі. Комиссия төрағасы: А.Ақшалов.Комиссия мүшелері: халық ақыны – Н.Баймұратов; М. Әуезов – жазушы; Ж.Сыздықов– облыстық «Екпінді» газетінің редакторы;

В.Трифонов - «Прииртышская правда» газетініңредакторы, Н.Құрманбаев – облисполкомкомиссиясының мүшесі, Ұйымдастырукомитетінің жауапты хатшысы П. Миронов. Осыкезеңнен бастап Абай мұрасын насихаттауғаарналған жұмыстар қарқын алды.

М.О.Әуезов 1940 жылы қаңтарда шыққан«Абай юбилейі туралы» мақаласында: «...Ең әуеліАбайдың жүрген жері, туған жайларын ескеалғанда Семей қаласындағы екі үйін ғана айтыпқойю емес. Абай оқыған Ахмет Риза медресесідеген медресенің үйі де қазірде Семейде бар.Оған да Абайдың бір белгісін қою керек. ЖәнеАбайдың өмірі қырда өтсе, сол қырдағыжайларын да бұрынғы қалпына келтіріп сақтаукерек. Бүгін Абайдың зираты тұрған«Жидебайда» Абайдың қыстауы бар. Соныңтөбесін қайта жаптырып, ішін бұрынғықалпынша жабдықтап қойса, қолдан келмейтініс емес. Абайдың туған жеріндегі бағалы бірмузей соның өзі бола алады. Онан соң Семейден120 шақырымдай жерде Ақшоқыда Абайдың1895 жылға шейін тұрған қыстауы бар. Оны датүзеттіріп сақтау керек», - деген және«Зерттеушілерге» («Екпінді», 17 маусым 1940жыл) деген мақалалары да абайтанушыларға ой-түрткі болды және сол кездегі ҒылымАкадемиясының президенті Қ.СәтбаевтаАбайдың әдеби-мемориалдық музейініңқұрылуына өзіндік ықпалы етеді.

Семей облыстық Еңбекші депутаттарКеңесінің атқарушы комитетінің 1940 жылы 19майдағы № 493 шешімі бойынша Абай музейінеабайтанушы-экскурсовод болып ӘрхамЫсқақұлы тағайындалады. Осы жұмыстардыңнәтижесінде Абайдың әдеби-мемориалдықмұражайы ұлы ақынның туғанына 95 жыл толумерекесінің қарсаңында 1940 жылы 1 сәуірдеҚазақ ССР-нің Халық Комиссарлар Кеңесініңқаулысы бойынша «Абайдың әдеби-мемориалдық музейі» ұйымдастырылып, Абайғақатысты құжаттар, көзкөрген адамдардың,ұрпақтарының естеліктері жинақталып, қазанайының 16 күні мұражай салтанатты түрдеашылып, алғашқы көрермендерін қабылдады.

Абайдың туғанына 95 жыл толуынаөткізілген мерейтойы - Абайдың 100 жылдықмерейтойын ұйымдастыру және өткізу

АБАЙ МҰРАЖАЙЫНА 75 ЖЫЛ2015 №4 (29)

81

шараларының дайындық кезеңі еді.1941 жылы Ұлы Отан соғысы басталып,

Абай ұрпақтарының да қан майданға аттанғанкезі. 1941-1945 жылдардағы соғыс қай саладаболмасын өз кедергісін тигізді. Осы қиын-қыстаукезеңге қарамастан Абайға қатысты деректержинау қарқынды жүргізіліп, атқарылған істербойынша үнемі есептер беріліп, үкімет жәнеабайтанушылар тарапынан тексерулер жиіжүргізіліп отырған. Осындай тексерудің бірі -1941 жылғы 13 желтоқсандағы тексеру. Тексеруактісінде:

«1. Музей имеет двух этажное здание из 8комнат, на которых 4 комнаты заняты подэкспозицию, 2 комнаты библиотечной-читальней и 2 комнаты под канцелярию.Состояние помещений санитарном отношениихорошое.

2. Экспозиция музея построена в основномиз фотографических снимок и вещей, имеющихопределенную связь с жизнью и деятельностьюАбая. На все экспонаты имеются карточки суказанием названия, даты приобретения, ценыи источника. Расположение экспонатов пока чтоне имеет твердую структуру, а экспонатырасположены примерно по таким темам: «ЭпохаАбая», «Кочевой быт казахов», «Быт самогоАбая», «Литературная школа Абая» и другие», -деп жаңадан жасалған музей экспозициясындаатқарылған істерді, Қазақстанда алғаш ашылғанәдеби музей болса да белгілі бір жүйменжүргізілген жұмыс барысын көрсетеді. Абайшығармаларын жинау, жариялау, дүниетанымынбағдарлаумен қатар музей педагогикасын жолғақою мәселелері де туындаған еді. Жәдігерлердіжинастырумен бірге оларды ғылыми тұрғыдазерттеудің, сақтау, жинақталған және жиналатынқұнды кітаптар мен қолжазбалар қорын қалыпқакелтіру жұмыстары назардан қалмады. Солкездегі Москва жерінде орналасқан «Пушкин»музейі және басқа да музейлермен музей ісітуралы хат алмасып отырады. Ол хаттар музейархивінде сақтаулы.

1942 жылы директоры Ж.Тлековтің «Оработе литературного музея Абая» атты есебінде1940 жылғы алғашқы директоры жолдасР.Айтбосыновтың жұмысын қорытындылап,1941 жылдың бес айында музейге алынған

Абайға тиесілі заттар тізімін ұсынады: ер,тоғызқұмалақ, сағат, тіс, Абайдың белбеуі, ожау,әбдіре, кебеже, Абайдың әйелінің шкафы,Құнанбайдың тақиясы, Абайдың ұлыМағауияның үйінің кір шомбалы, Берікбайбақсының қобызы, Турағұлдың ері, аңшылықзаттары және 1909 жылы Петроградта шыққанАбай шығармаларының алғашқы жинағы, 60-қажуық Абай туралы естеліктер, Абайдың орысдосы Михаэлис архиві және т.б. («О работелитературного музея Абая» Іс № 3, 93 бет).

Соғыс жылдарындағы кадр мәселесі декөкейкесті болған, директорлары да үнеміауысып отырған, алғашқы жылдары барлығы 6штат бөлініп, қосымша абайтанушы 45корреспондент жұмыс істеген, 1942-1943жылдары штаттан 2 адам қысқартылған. Штатмәселесінің қысқаруына қарамастан жұмысабайтанушы корреспонденттердіңжұмыстарымен жалғасқан. 1944 жылыреспубликалық музей қатарына енгізілуіне және100 жылдық мерейтой қарсаңында мекемежұмысының ауқымдылығына орай 14 бірлікштат бөлінген.

Осы кезеңде ақын Шәкір Әбенұлы 1941жылдың 1-ші мамырынан шілденің ортасынадейін Абай мұражайында экскурсовод болыпқызмет атқарады. 1941 жылдың аяғында ШәкірӘбенұлы ұсталып, Фрунзе қаласыныңтүрмесінде қамалады. 1942 жылы майданғасұранып соғысқа аттанады.

1941-1945 жылдардағы соғыс уақытынақарамастан ауыл-ауылдарда дәрістер оқылып,жылжымалы көрмелер ұйымдастырылды.Абайдың медреседе оқыған кітаптары алынып,Абай шығарамаларының библиографиясынжасау жұмыстары жүргізілді. Материалдардыжинақтау үшін кітапхана, түрлі мұрағаттардажұмыс істеп, қолөнер туындыларын іздесітірді.Семей облыстық Еңбекші депутаттар Кеңесініңатқару комитетінің шешімі бойынша НКВДархивінен, ел ішіндегі қариялардан Абайдыңақын шәкірттері туралы материалдарды іздестіружәне жинау Қайым Мұхамедхановқа жүктеледі.Абай мұражайы архивінде Көкбайдың шәкіртіЕсентай Бердиннің Қ.Мұхамедхановқа жазғанхаты сақталған. Онда ол мұражай тапсырысыбойынша Көкбайдың өмірбаянын жазып

2015 №4 (29)АБАЙ МҰРАЖАЙЫНА 75 ЖЫЛ

82

жатқанын баяндайды.Абайдың 100 жылдық мерейтойына

дайындық және өткізуге байланысты Семейоблысының арнайы комиссиясы құрылып,оның төрағасына Ә.Жүсіпов, ғылымихатшылыққа Қ.Мұхамедханов тағайындалды.Абай мерейтойына дайындық жұмыстарыныңжоспары жасалды. Атқарылатын шаралардыңауқымдылығына назар аударып, жаңа ғимаратқакөшіру қажеттілігі жөнінде мәселе көтерді: «Музей- Қазақстандағы тұңғыш әдеби музей. Абайға,тіпті қазақ әдебиеті тарихына байланысты жұмысжүргізетін ғылыми-зерттеу орны деп қараймыз.Жаңа үйге көшіру осыған байланысты. Музейөзінің экспозициялық планын өзгертіп, кеңейтіпАбай өмірін, Абай тұрмысын көрсету керек», -деп жазылған. Жоспардағы шаралардың ішіндеАбай мұражайын Комиссар көшесіндегі ӘниярМолдабаев үйіне көшіру, сол ғимараттың ауласынабаттандыру, Абай даңғылында жөндеужұмыстарын жүргізу және тағы да басқа шараларжүзеге асады.

Сол жылы Абай мұражайыныңэкспозициялық жоспарында келесі тақырыптарқамтылды:

I.Абай заманыII.Абайдың балалық шағы (1845-1855)III.Оқу жылдарыIY. Қырдағы өмірі (1859-1873)Y. Білім толықтыру кезеңі (1873-1886)YI. Абай шығармашылығыОсы жылдары музей 8 ғылыми еңбек

бастыруға келім-шартқа отырады. Ғылыми-зерттеу жұмыстары бойынша музейге «Абайдыңақындық мектебі» «Абай шәкірттері: Ақылбай,Турағұл, Кәкітай, Әубәкір шығармалар жинағы»,«Әріп», «Көкбай», «Абайдың орыс достары»,«Абай туралы естелік», «Абай заманындағыСемей қаласының мәдени өмірі», «Абай жәнеақын-жазушылардың шығармашылығы», «Абайтуралы естеліктер», «Абай ауданы» (тарихи-географиялық және мәдени-экономикалықочерк), Абайдың өмірі мен шығармашылығытуралы ғылыми жинақтар дайындау жұмыстарыжоспарланған еді.

Музейдің ғылыми қызметкері БорисАккерман жергілікті мұрағаттан Абайдың орысдостары туралы материалдар жинақтауды қолға

алып, Абайдың досы Михаэлистің қызыЛюдмила Евгеньевна Хотимскаяменбайланысып, әкесі туралы естелік жазуды, оғанқатысты құжаттарды музейге тапсыру жөніндеөтініш білдіреді.

Жидебайдағы ақынның тұрған үйінқалпына келтіру және жабдықтау мақсатындақыстау, киіз үйдің және тобықты елінде солзаманда пайдаланған заттарының ғылымисипаттамасы жасалды.

1944 жылы 7 тамызда Қ.МұхамедхановҚазақстан Ғылым Академиясының тапсырысыбойынша «Қазақ әдебиеті тарихының» біріншітомына «Қазақ халқының тарихи әндері» аттыкөлемі 2,5 баспа табақ мақаласын дайындап,ғылыми мекемеге өткізді.

Мерейтойға шақырылатын Абайтуыстарының, зиялы қауымның және мерейтойқарсаңында Абай және оның ақындықайналысына арналған музей қызметкерлерініңжарияланатын зерттеу мақалаларының тізімі деәзірленеді.

1945 жылы Отан соғысы аяқталып,бейбітшілік орнады. Музейдің жаңаэкспозициялық жұмыстары да аяқталды.Жидебайдағы ақын қыстауы қалпына келтіріліп,Абай заманындағы заттармен жабдықталды.Абай тойын өткізу жоспары да жасалып, нақтымерзімі анықталып, Семей облыстық Абаймерекесін өткізу комитеті құрылды. Оныңтөрағасы Семей облысы атқару комитетініңпредседателі Х.Байұзақов, орынбасары болыпҚ.Мұхамедханов тағайындалды. Абай тойытамыз айының 26-30 күндері аралығында өтеді.1945 жылы Абайдың туғанына 100 жыл толуыхалықтық мерекеге айналып, қазан төңкерісіненкейін жан-жаққа жер аударылған Абай ұрпақтарыда қатысады. 100-жылдық мерейтойға келгенАбай ұрпақтары мен туыстарының фотосуретімұражайда сақтаулы. Мерейтой қарсаңындаАбай ұрпақтары музейге өз заттарын сыйғатартады.

Қазақ жеріндегі ашылған алғашқы әдеби-мемориалдық музейдің қазақтың сөз өнерініңсұлтаны атанған Абай мұрасын жинақтап, бірарнаға түсуіне жасаған алғашқы қадамдарыосындай. Абай музейінің тарихы мұныменаяқталмайды, бірақ музейдің құрылуына негіз

АБАЙ МҰРАЖАЙЫНА 75 ЖЫЛ2015 №4 (29)

83

болған жағдайлар мен себепкер болған адамдареңбектерін екшеп көрсету қажет. 1940-1945жылдардың қиыншылығына қарамастан қарашаңырақта жұмыс істеген асыл тұяқ

2015 №4 (29)АБАЙ МҰРАЖАЙЫНА 75 ЖЫЛ

ағаларымыздың еңбектерінің арқасы. Қайнарбұлақтың көзін ашып, музейді бүгінгі күнгежеткізуде орнатылған діңгектің негізі осындай.

Резюме

Resume

В статье даются сведения об истории создания музея Абая и об его основоположниках.

The article provides information about the history of the museum of Abai and its founder.

84

ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕ

ӘОЖ 82.512.122

2015 №4 (29)

Н.ҚАУЫСҚЫЗЫ, музыка пәні мұғаліміСемей қаласындағы №22 жалпы білім беру мектебі

ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДИЕВ ӘН МҰРАСЫН МЕКТЕПТЕГІ МУЗЫКА ПӘНІНДЕОҚЫТУ

Мақалада Шәкәрім Құдайбердиевтің ән-мұрасын мектептегі музыка пәнінде оқытудыңмаңызы қарастырылған.

Тірек сөздер: Шәкәрім, мұра, музыка, композитор.

Білгеніңнің жақсысын қыл Білмегенді біле бер...

Шәкәрім

Әлеуметтік мұра неғұрлым бай болса,өткенімен бүгінгінің мәдени мұраларыжарасымды жалғасып жатса, соғұрлымөміріміздің мән-мағынасы терең, идеясы айқын,тарихи үлгі өнеге тұтар парасатты ойтолғаныстары күшті қауым тәрбиелейміз.

Әр халықтың ұрпақ тәрбиелеудегі санғасырларға созылған өзіндік тарихи тағылымы,ой-пікір қорытындылар түйіні бар. Ал, ол жазу-сызудан, оқу-құралынан, ауыз- әдебиетінен,ұлттық өнер тағылымынан, халықтың дәстүрімен салт-санасынан, әдет-ғұрпынан, бір сөзбенайтқанда, мәдени мұраларынан өзекті орыналады. Өткеннің тәжірибесін тал бойынадарытқан озық өнегелі дәстүрсіз, ұрпақтарсабақтастығынсыз тарихи үрдісті елестетумүмкін емес. Сонымен қатар бірде-бір адамзатқоғамы өзінің бұрынғы аға буынының ақыл-ойын тәрбиелік тәжірибесін пайдаланбай өмірсүрген емес. Ендеше, ұлт мәдениетін көтерудеқазақ жастарының туған тарихи тілін, мәденижәне әдеби мұраларын оқып, тағылым алуызаңды.

Күмбірлеген күміс күйімен, сыбызғы,сырнай үнімен, асқақтата салған әсем әнімен де

ежелгі ата-бабамыз өзінің рухани жан дүниесініңмұң-шерін, асқақ арманын, келер ұрпақтыңзердесіне жеткізіп, көкірегіне ұялатқанын ескереотырып, қазақ халқының аса көрнекті ақыны,ойшыл ғалымы, әдеби мұраларынан басқаартына көптеген әндер қалдырған композиторШәкәрім (Шәһкәрім) Құдайбердиев - ән мұрасынмузыка пәнінде оқытып, адам бойындағы асылқасиеттердің қалыптасуы үшін үйретуді жөнкөрдім.

Мұндағы мақсатым:- Шәкәрімнің музыкалық мұрасымен

таныса отырып, музыка өнерінің бүгінінбайланыстыра отырып оқыту.

- Шәкәрім әндерін үйретіп, руханимұрасын, тарихын тереңірек оқыту үшіноқушыларды өздігінен ізденіп жұмыс істеугебаулу.

- Эмоциясын басқа сезімдерін дамытаотырып, кәсіптік еңбекке баулу.

- Шәкәрім ән-өлеңдері арқылы тарих,әдебиет, тіл өнерімен өнегелі сөздер өресінтүсінуге үйрету.

Абайдан тағылым алған, оның ақындықкомпозиторлық дәстүрін жалғастырған жан-

85

ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕ2015 №4 (29)

жақты талант иесі Шәкәрімнің ойлы өлеңдеріменәсем сазға толы әндерінен адамдық асқақболмысы көрінеді.

Шәкәрім философиялық ой толғамдардыңадамы екенін «Анадан алғаш туғанымда» әнімендәлелдей отырып үйрету. Ән-бірқалыпты,ұстамды, сөздері қанық, музыка өлшемі өзгеріпотырады. Әнді дұрыс тыныс алуды үйретеотырып үйрету.

Шәкәрімнің «Жастық» әнін тыңдау арқылыөлеңдік құрылымы, айтылу екпіні Абайдың«Сегізаяқ» әніне ұқсастығы айтылып, Абайдыңтек інісі емес, өнер жолындағы шәкірті екенінтүсіндіруге болады.

Шәкәрім еңбегі лирикалық поэзиясыменғана шектелмейді. Білімдар Шәкәрім эпикалықжанрларға да қалам тартқан. Ақынды қазаққатанымал еткен «Қалқаман-Мамыр», «Жолсызжаза», Еңлік-Кебек», «Нартайлақ-Айсұлу»поэмалары. Өмірде шын болған поэмаларбарлығы тарихи шығарма емес. Поэмалардаәлеуметтік мәселелер, мінез-құлық жайына басаназар аударған жанрлық тұрғыда «ҚалқаманМамыр» лиро-эпостық жырға, «Еңлік-Кебек»әлеуметтік дастан, ал «Нартайлақ Айсұлу»-махаббат драмасы екендігін айта келіп, жыр,жырдың түрлеріне, жыршыға тоқталып,жыршының ақын емес, өз жанынан өлең, жыршығармайды, негізінен дайын өлең-жырлардыайтып таратушы екенін түсіндіру.

Жастарды білім, ғылымға шақыра отырып,адамгершіліктің әрқашан биік екенін көрсететін«Насихат» әнінің екпінін, өлшемін, он алтылықноталарды айту қиындығын ескере отырып әндіүйрету.

Ата-баба мұрасының көлеңкеде қалып баражатқанына налыған Шәкәрім, ұрпаққа өткентарих-ілімді мәдениетті ұмытпауды «Қорқыттыңсарыны» өлең-әнімен қалдырған. Ән әдебиетініңтілін-дінін ұмытпай елдікті сақтауды жастарға«Қазағым қам ойлан, Сен де адам едің ғой»-депағартушылық сарыны уақыт оза келе күрес үнінеұласады. Көзіңді аш, оян, есіңді жи деп ғылым-білімге, өнер жолына үндейтін өлең жолдарыбақыт-күресте, шын мақсат бас бостандығы, елеркіндігінде жатыр дейтін, замана шындығынан,халық арманы тарихи жағдай ауқымынантуындаған жаңаша ұранға айналады. Ол ұран сол

кездегі қазақ жастарына арналған алғашқы гимнретінде «Бостандық таңы атты» әнімен қалған.Әннің айтылу ерекшеліктерін, квартаинтервалын, дауыс тазалығын сақтай отырыпүшінші жолдағы ән иірімдерін, екпінінің өзгергенжерлерін ескеріп әнді үйрету арқылы гимнұғымына тоқталамыз.

Шәкәрімнің мейірім мен зорлық, әділет пензұлымдық, ғылым мен мораль, адам мен замантуралы толғаныстары екі ғасыр шегіндегі қазаққоғамдық ойының марқайған қалпын биік өресінкөрсетеді. Көркем туындыларын «Бұл әнбұрынғы әннен өзгерек» әнімен бір адамға, бірұлт өкіліне ғана емес, өмір заңын түйсінген,тіршіліктің шектеулі кесімін мезгілінде байыптағанкез-келген адамға ортақ сыр екенін жеткізу.

Сонымен, Шәкәрім әндерінің мән-мағынасы терең, формасы өзгеше, өлеңқұрылысы күрделі болғанымен балаларға өте зортәрбиелік ықпал жасайды. Қазақ жастарынаарнап елге, жерге деген сүйіспеншілік қай заманболса да сақтап, сол елдің еркіндігін әрқашанқорғау үшін адал ер, әрі сауатты болу керегіннасихаттағанын музыка сабағы арқылы үйретужөн деп ойлаймын.

Шәкәрімнің бай, ән айту дәстүрі сол ғасыр,заманында тоқтап қалмай одан бері де дамыпкеледі. Осы даму жолдарындағы өлмес мұраныұрпаққа жеткізу халық үрдісіне осылай үлесқосуды жөн көрдім.

Әдебиет

1 Сәтбаева Ш. Шәкәрім Құдайбердиев.-Алматы.

2 Шәкәрім. Өлеңдер мен поэмалар.-Алматы: Жалын. 1988.

3 Құдайбердиев Ш. Аманат. - Алматы:Өнер. 1989.

4 Құдайбердиев Ш. Шығармалары. -Алматы: Жазушы. 1988

Ақын

Шешен Орындаушы

Ағартушы

Ақылшы Ұстаз

Шәкәрім

86

2015 №4 (29)ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕ

Resume

The article deals with the importance of teaching the song-heritage of Shakarim Kudaiberdiev inthe music lesson at school.

В статье рассматривается важность обучения наследия песен Шакарима Кудайбердиевана уроке музыки.

Резюме

87

2015 №4 (29)АСЫЛ СӨЗ

А.КЕМЕЛБАЕВА, жазушы, әдебиеттанушы, кинодраматург, эссеші«Дарын» Мемлекеттік жастар сыйлығының лауреаты

ЕР ТӨСТІКТІҢ ДҮНИЕГЕ КЕЛУІ

«Бір ұл туады, атын төстік жеген соң біткен бала деп, Төстік қояды...». «Ер Төстік».

Аспан көкпеңбек. Күн нұры керім мол, анапейілді. Жер кіндігі төменнен жоғары телміргенадамға жеті қат көк түкпірінде ойдым-ойдым ұябардай елестейді. Қазбауыр бұлттардың өзі ұяшығар. Кемпірқосақ көпірмен көктей өтіп көрерме еді. Жүзбе бұлттар жарылған жұмыртқаныңуызындай көлкілдеп көпіршиді. Көсілген кең далатөсінде тарыдай шашырай қонған көп ауыл іркес-тіркес.

Ересек екі бала ауылынан тай мініп таушыңынан бүркіт балапанын іздеуге дәмеленіпсапар шекті. Жолшыбай айдалада қаражаяу,ертоқым арқалап қалғаны. Салтаттыныңсалтанатынан айрылғасын дәт десіп сандарынсоқты екеуі. Осы жер дегені көш жер, ұйқы – тілсізжау. Көкорай шалғында тұсаулы қос жылқы тапа-талтүсте жоғалды. Көрмеген жердің ой-шұқырыкөп. Ұры әкетсе, мысықша ізін жасырыпүлгерген. Екі сандалбай арып-ашып, ошақтыңбұты, апамның көзі қайдасың деп, мөлтеңдепкері оралды. Қара басып, тайларынанайрылмағанда осыншама адасқан күшіктеймұңаймаған да болар еді. Табаны тиген көршіауылдан түстеніп қарын тоқ. Даланың жусанымен жалбызы бұрқырап, сай-саламен белуарданөскен қалың шөпті жарып, ұзақ жаяулату оңайтимеді.

Ауылға таяу шоқиған жалғыз жартас бар.Лықсып ағатын, жазғытұры күркірей таситынсуы мол тұнық өзенге ұрымтал кезеңге бітіпті.

Қыңыр батырдың бөркіндей оқшырайып, тау-тасынан жырылған саяқ, кесек тік жартас. Жеркөруге, шолғыншыға таптырмайтын биік.Өзеннің жалаңаяққа көнер, балтыр сипар таязтұсы шалғай. Жартас түбінен ел терең суданбалықша жүзіп өтеді, өткел жоқ. Жағасы өңшеңсәмбі тал көмкерген, жасыл ну. Су ойға қарайқұйылғанда қос жарылып ағатын өзеннің сыңартармағынан асса, айырында шұрқырап ауыл тиіптұр. Балалар жылқышы қосынан татқан қымызыбабы келіскен күшті екен. Күн шуағына балқымыздың буы сеп болып, екеуін ұйқы меңдеді.Енді атын алдырамыз деп алаңдайтын емес,өздері сыбай-сылтаң. Екі бала хан тағындай асқақжартасқа өрмелеп шығып, көз шырымын алмаққаұйғарды. Артынша иығына асынған арқандышеңберлеп ер-тоқым жастанған балалар қалыңұйқыға шомды. Бақа шуылдап, құстар дамылсызсайрайды. Күн шығысынан суынып, батысынамалына балқып домалаған кезде тұяқ серіппейөлі ұйқыға басқан балалардың біреуісауысқанның шықылықтауынан оянып кетті.Түсінде әлгі бала бір кебісті бір кебіске кигізіп,ойнап отыр екен, кебісінің тұмсығы күміс,табаны алтыннан дейді. Қауырсын тамақтанбезектеген алабөтен беймаза дауыс түсініңқұйрығын үзіп жіберді. Жасөспірім бала жарықдүниеге жаудырай көзін ашып, таңдана қараған.Дауыс құлағын жарып, дәл түбінен естілгені, бірала құс кеудесінде қонақтап отыр. Шоқуға

ӘОЖ 821.512.122

88

2015 №4 (29)АСЫЛ СӨЗ

оңтайланған ұзын тұмсығы жақыннан тымзорайып көрінеді. Құсбегілікке үміткер қырбаласы артық қимыл жасамай, ақырын дұрыстапқараса, әлгі жартасты сауысқан тұқымы тегісжауып кетіпті. Айнала қара нөпір болып,жыпырлап отыр, ине шаншар жер жоқ.Сауысқанды сақ құс деуі бекершілік пе, әлде, бұлмаубастар тіршілік нышанын байқатпай, тастайқатып ұйықтаған. Ертеде жаугершілік замандакөмусіз қалған ердің алдымен көзін шұқыпжейтін, тегін олжаға үйір ала құс, қарға-құзғынғажем болды деп үлкендер әңгімелейтін. Солсөздің байыбын енді ұққан бала бойы түршігіп,өзіне жуық келген мықтысын жасқап үркітіпжіберді. Ізінше көз аясындағы аспан пұшпағынқұс қанаты тұтас жауып торлап, көлеңкелепбасты. Киіз үйдің түндігі жабылғандай саңылауқалмады. Жүздеген құс дүр сілкініп, қопарылакөтерілгенде күн көзі көрінбей қалды. Осынауадам айтса нанғысыз құпия көріністі қапиядабастан кешірген бала қасындағы бейқам досынжұлқып оятты. Оның сонша қызықтан құрқалғанына өкінді.

Ойбай тұр, бізді өліп қалған екен депсауысқан шоқып тастауға қамалапты. Оллаһи-биллаһи, ұзын саны мың сауысқаннан артықболмаса кем жиналмады десем сенесің бе?! Күнтұтылғандай көз алдым түгел қарауытып кетті.Тұр, осы тентірегеніміз жетер, жылдам оралмасақапам уайымдайды.

Жаңа оянған серігі керілді. Көгілдір аспанмөп-мөлдір, титтей тозаң көрсеші. Ол мыңсауысқан түгіл, маңайынан жалғыз қарғатаппағасын әлгі сөзге онша елең етпеді. Даңғазатірлік өзімен қоса оянған тәрізді, күн астындағыдөңгелек дүние бей-жай айналып, айдалағамаңып барады.

Жайлауда ел көкорай майса, сулы-нулы,көрікті жерді таңдап қонады. Шілденің ортасынатаман өзен бәсеңсіп, дыбысы білінбей ағады.Арқаның тұнық сулары сауыттас, құмыралас,бір-бірімен жерастымен жалғасқан тұңғиықсулар. Өзен дәл жиегіне дейін ентелеп бармасаңкөзге шалынбайды, жағасын ат бауырынанасатын қалың шөп көмкеріп байқатпайды. Суішінде ыстықтап жылқы тұрады. Қарақат пенмойыл, итмұрын киіз үйдің іргесінде өседі.Керегені түріп, теріп жей бер. Өзен төрт түлік

мал үшін. Ауыл ауызсуға құдық қазып ішеді. Жердішұқып қалсаң тізеден су толады. Тамызтамылжымай тұрып томар үсті қызылбүлдіргенге тұнады. Жас балалар бүлдіргендіаунап жатып ерін ұшымен теріп жейді. Жаздакөшпенділер атамекенде аунап-қунап құлпырыпкететін халық. Наурыздан соң табиғат мейірінеәбден еркелігі өтеді. Ақ молаяды, мал тойынады,қазақтың жүрегі ағарып, уайым-қайғыны мүлдеұмытады. Осынау ит басына іркіт төгілген ауылдакесел меңдеген бір адам жатыр, сырқатыалабөтен. Ол соңғы демі үзіліп, дүниеденкөшкенде Алыбай, Шоқайдың тұқымы өшеді.Суыт тігілген қараша үйге өне бойын іріңді қотырбасып кеткен Шоқайды бөлек жатқызды.Аурудың емін бұл өңірде тірі пенде таппады.Шоқайды шал деу тіпті қиянат. Пайғамбаржасына әлі жетпеген, дерті қас қаққанша жүдетіп,өңін бұзып жіберді. Қапсағай бойлы азаматтанарсиған қу сүйек біреу қалды. Ендігі Шоқайдыңхалі мүшкілдігі сонша, ажалын аңдып, құдайынсалғыласпай жайына қалдырды. Басында аузысуланып қотыр пайда болған желкесі еді. Бұлпәлекет суды сүйетін жұт екен. Су тисе-ақсүйсініп қауға түскен өрттей өршіп кетті. Дуылдапқышығанда шалдың жаны зорға шыдайды. Онсаусақты аямай салып, тырнағымен қызыл шиеқылды. Аз мерзімде әзиз жаннан түңіліп, көзішүңірейіп әбден арыды. Құмалақшы кемпіркендір күйдіріп басса да, қаптаған жара бойбермеді. Қара шыбын қырғидай тиіп, тірідейшірігенше өлгенім артық деп қиналды. Тәніқорланған шалдың рухы жеңілді. Тәуіп-балгерденшипа табылмады. Шалдың өз қалауымен жекеүй тігілді, сірә, ол өз-өзінен жиіркенгені шығар.Өлең төсегін лас денесімен таптауға қимаса,құлантаза айығуға үміт еткені. Көңілін сұрап,қабағына қарап күткен жамағайын өзін мүсіркеп,итаяққа ас құйып жатқандай жатсыну сезіміШоқайды өзгелерден қара таспен бастырғандайбөліп тастады. Бейсауат жан қараша үйгебеталды бас сұғуға құлықсыз. Шоқай өзін шірігенжұмыртқа сезді ме, жоқ па, ол жағын ел-жарытып тұспал жасай алмай қор болып жүр.Науқас тілі байланғандай ешкімге елең етіп басбұрғысы жоқ. Бір уыс болып сарылыпжатқаннан өзгесі жоқ. Кемпір күндіз шалыныңқасында отырады, түн баласы отауға қонбайды,

89

шеткерек төсегі салулы, шалын жалғызқондырмайды. Шоқай ажалға көнбегенде өткената-бабадан жаны ардақты емес. Тек Алладанбасына түскен бейнетке төзетін сабыр тілепкемсеңдеген. Бұл жалғанда өкінерлік не бар тәйірідеп тарынып, ойға шомған шал. Өлдің - өштің.Жарық дүниеде аз күн сайрандап, қуанып һәмжылап көргеніңе ризашылық қылу керек. Бұғандейін Тәңір аса тауқымет тартқызбай мінгеніжорға, ішкені қымыз, жегені жылы-жұмсақболғаны, о да бір алдамшы дәурен екен. Өзі азатада ұрпақ жалғастыратын соңғы буын үзілмек.Әттең інісі жас кетті. Күнбала келін көргендіжердің адал сүт емген қызы болса да, әйелдіңсұлтаны атанса да, ұл тууға жарамады. Келінніңкілең қыз тапқанына іші ашиды. Өзінен туған екіқыз бойжеткесін жат босағаға сіңіп кеткелі қайзаман. «Жиен ел болмас» деп өгейсуді қазаққатыны ұл тумағасын бір күңіреніп отырыпайтты ма екен. Соңғы кезде Шоқай бәлкім, осыөкінішінен де арылды. Бұл фәниді қимау әншейінбекершілік, осалдық шығар... Алда не күтерін кімкөріп келіпті. Өлсе жаны көкке ұшар. Итжандыүміт сарғайып үзіліп барады.

Кемпірі күндіз отағасын күншуақтап далаға,көкмайсаға сырмақ салғызып жат деп тәуірүгіттеп көндіре алмады. Өзі кәрі сүйегін күнгеқыздыруға құмар болғасын да маған тықпалайдыдеп жақтырмай ойлады шал. Айнала анталап,еріккен жұрт тамашалап көрсін, шіріп жатқансұрқымнан жиренсін деп шыға ма. Өлсе кебінгеорап сүйегін бір-ақ алып шығады осы қараңқалғыр қуыстан. Әйтпесе ала жаздай серуеншіл,дырдушыл бейқам елдің Шоқайдың азабынданесі бар? Тас түскен жеріне ауыр. Таңертең үйгекеліні Күнбала бас сұқты. Ол ағайынға мезіретіжасап отауға оралғасын, жерошаққа екі табаныңарасына салып, шоққа көміп нан салды. Күнбалақызыл ірімшікке мәйек қосып пісіреді. Іші қуыс,кесек-кесек, жесе сықырлап, дәмі тіл үйіретінмайлы тағам. Алтықанат ақ үйде жоқшылықтыңжұрнағы жоқ. Тұрмысы түзу болғанмен,Күнбала жесір, көңілі сынық әйел еді. Марқұмерінің арғымағы құйрық-жалы тұлданып, кесуліқұйрық босағада ілулі тұр. Шоқайдың жалғыз інісіАлыбай қайғылы қазаға ұшырағалы жылжарымнан асты. Әйелі тетелес үш қызыменеңіреп артында қалды. Күнбала қимылы шалт,

көзінің ағы мен қарасы мол, биік қабақты әйел.Жаз ауған тұста, қайнағасының беті бері емес,ары қарап кете ме деген қауіп күшейгенде ружақсылары Күнбалаға кісі салыпты. Қарасуықтүспей, іске қам қылмаққа асыққан ниеттерібелгілі болды. Қазекем я жесір дауын жанысүйеді, я мынау соның алдын алып, жазатайымжесір дауы өршіп кетпеске қарсы жасалған айла.Күнбала осындай бір шикі әңгіменің түбіқозғаларын сезсе де, салмағын пайымдапүлгермеген, буынсыз жерден пышақ ұрғандайауыр қабылдады. Естіген құлағын жазықтысанап, есеңгіреп, жер шұқып отырып қалды.Сөйтсе, Күнбала жетім-жесір күйінде көрші-қолаңға, ағайын-туысқа көзге шыққан сүйелдейартық көрінген заман туыпты. Бұдан былай олқорғансыз қыз балаларымен, ер-азаматсыз жекетұруы шариғатқа қайшы екен, өзі көздің құрты,елдің намысына нұқсан екен. Жесір әйеләмеңгерлік салттан - ата-бабаның ақ жолынанаттамай, ел тыныштығын ойласа Алыбай,Шоқайға төрт-бес атадан қосылатынМырзабекке, Есжан тақырға, бәленше, түгеншегебіреуін таңдап тиюге кесулі жауабын тездетіпбергені жөн. Осал хабар емес, бірақ Күнбаланыңкөзінен тамшы жас шыққан жоқ. Тек жаулығыныңшетін тістелеп, түйіліп алды. Әншейінде бейжайкөңіл-күйге құлап жүретін. Алыбай, Шоқайғабіткен қалың жылқының, ырыс-несібеніңбөтенге бұйырғанына көну жоқ. Балаларыныңырзығы бөгденің уысында кетпекші. Қараорманөлең төсегінен мұрнын тескен тайлақтай көшіріп,малына ие табылып жетектеп әкетпекші. Құланқұдыққа құласа құлағында құрбақа ойнайды. Өліарыстаннан тірі тышқан артық болғаны ғой. Малашуы – жан ашуы екені рас. Күнбала ыза буғандакөп толғанып жатпады. Аяқ астынан әмеңгерінтапты. Ол марқұм жарының түтінін өшірмеуге,ақ адал малын бөтенге талатпауға бекінді. Ертеңібұлдыр түлкі құйрық дүниені тазы болып шалуғанар тәуекел еткені. Күнбала әмеңгерге лайықкүйеу осы деп бір аяғы жерде, бір аяғы көрде әлүстінде жатқан егде Шоқайды таңдады. «Байғати десеңдер мақұл. Исі бөгдеге кетугенаразымын. Тисем, тек Шоқайға ғана тиемін. Ініөлсе, аға мұра. Қайнағам әзір көзі тірі, иншалла,татар дәмі әлі таусылған жоқ. Жүгірген алмас,бұйырған қашпас. Кебін киген келмейді, кебенек

90

киген келеді. Алланың бұйрығымен қайнағамнауқасынан арылса, әмеңгерлікке мен көндім» -деп ауылдың атқамінерлеріне жауабын Күнбаланық несіп айтты. Естіген жұрт астафыралла дептегіс жағаларын ұстады. Өлмегенде несі қалдыәй, сірә, қара күзге ілінбес байғұс десіп мүсіркегенШоқайлары сөйтіп жас әйелге қожа, бас болуғажарағаны дүйім елге аяқ астынан мәлім болды.Алайда, тірі жан сұғанақ пиғылмен бұнысы несідеп батып дауыстап айта алмады. Аталы сөзгеарсыз тоқтамайды. Жас әйелді тас-түйін жұмбақмінезге итерген Алыбай, Шоқайдың дөңгелекдәулеті ме, әлде аналық парызы ма?!

Алыбай көзі тірісінде қаладан үйсалдырмақ ниетпен жәрмеңкеге үйірлеп жылқыайдатып сатқанын ел біледі. Күнбаладандәмеленген, жастығын, адуындығын мақтанеткен қайсыбір бөрікті оның тосын шешімінестігенде ішіне шоқ түскендей шоршығансыңайлы. Күнбаланың шалы несі? Адасқаны ма,әлде астамшылығы ма? дескен жас қатындаржағы қалай жоруды ұқпай дағдарып: «Бәсе,Алыбай, Шоқай текті тұқымнан тараған,ертеректе, бабасының тұсында ерекше қыдырқонып, бақ дарыған берекелі шаңырақ еді. Текбасқа жарымағаны рас, осалдығы ол бір...Сондай тұқымның оты сөнбегені абзал. Мынакелін ерен есті жан екен, айналайын. Ақылжастан, асыл тастан, ата-баба дәстүрін бұзбайардақтағаны қаншалық» деп қошамет қылдыАйманбет байдың бағзыда өткен салтанатынұмытпаған көнекөз қариялар.

Алайда, Күнбала таңдауын таңдағанмен,келешек қосағы осы қисайғаннан тұяқ серппейқалу қаупі зор. Заман да тыныш емес-ті. Бұрынғыата-бабаның көшін сәндеп, малын төгілте айдап,сауықтатып, күн нұрына ілесе көшкен өмірікөзден бұлбұл ұшқан, қоныс қусырыла, тыныстарыла бастағалы қашан. Ұлық орысқа қарағанел өктем өзгерістердің салқынын сезіп жүр.Алайда жер түбіндегі бұл ауыл көшпенді салттансынық сүйем ажырамаған, қаймағы бұзылмағанқалпы. Атамекен топырағына өзгенің табанытиместей бейқам, керенау.

Бір тасты бір тас қозғап, Күнбала шұғылхарекет қылды. Ештен кеш жақсы. Ол өліараныңөтуін күтті. Жаңа істі ай жаңарғанда бастау ләзім.Ай жарықтық орақтанып, сызыла туғанын

күткенше ешкінің құйрығы көкке жетердейдегбірсізденген. Ай туысымен, жас әйел айға батажасап, «Ай көрдім, аман көрдім. Ескі ай есірке,жаңа ай жарылқа, аллау әкбәр!» деп бетінсипады.

Қараша үйде нашарлай түскен шал жатады,аунауға зорға шамасы бар. Кемпірі шалыныңқасында қаққан қазықша қадалып отыра беругебелі құрғыр шыдамайды. Артық күрсінуге деименіп, көңілсіздікке шырмалса, бие сауымға жасбалаша қуана жүгіреді. Күнбала науқастыңқасына тізе бүкті. Бұл жолы келін назарын тіктепсөз бастады.

- Қайнаға, - деді келіні, дауысында ұстаныңтемір балғасындай зіл бар. - Өне-бойы иленіпжата бермей басыңды көтер. Сөз тыңда. Әулиеаян бергендей бір жақсы түс көріп, құдайы садақақылдым. Алла деп, аруақ деп, мына дерттенжазып алуға ниет еткен райым бар.

Бір бүйірде Шоқайдың бәйбішесіабысынының сөзін аңтарылып тыңдап отыр.Әлгі сөзге сенер-сенбесін білмей, жаман ауруғақарсы ол не құдірет деп ойлады. КемпірКүнбаланы іші теріс көрмейтін еді, татуәмеңгерлікке қазақ үйренген.

Осы мезетте түрулі түндіктен үйге ызылдапбір үлкен ара ұшып енді. Түсі күннен жаралғандайжалқын сары, түкті, сүттей ұйыған тыныштықтыызыңымен толтырып, үйіріліп ұшып жүр.Шоқайдың назары араға ауып кеткендей сезілді.Ажалдың айдауына көніп, дедектеп соңғымежеге таянғанда келіні нені бықсытып, ненікөксеп отыр өзі?! Естігені құлағына оғаш, жатсияқты ауыр күйге шомды. Иттен ілгері, кісіденкейін күн туғалы шал ойбайламай тыныш өлейіндеп тіл-жағын аяп, мүлде сөйлеспеуге айналғанеді. Ара ызыңынан бөлек әу деген жауапболмаған соң Күнбала лып етіп көтеріліп қарашаүйден шығып кетті. Шоқайдың кісікиік итмінезінен тырнақтай да тайсалған жоқ.

Күнбала қайла мен күрек, күбі шелексайлап Досбол қойшының үйіндегі бозбалаға қолақысын беріп, жерошақ маңынан кісі бойы тереңшұңқыр қаздырды. Ауыл әліптің артын баққан.Күнбала қабын арқалап даладан тезек терді.Ырымдап қызметші жалдамауды жөн көрді. Өзідиірмен тасындай зыр қағады. Шуаяқ жалқауәйелдің бес күнде жинай алмайтын тезегін бір

91

күнде тау қылып үйіп алды, бейнетқорлығыересен еді. Қазылған шұңқырға тезек толтырды.Қу тезек тез жанады, жалыны күшті болғанменқайтуы жылдам. Жарты қап отынды үстемелепшұңқырға тастап жіберсе, бәсеңсіген от қайтааспандап лапылдайды. Шұңқыр іші жылуықайтпаған күлге толғанда от жағуын доғарды.Дереу қайнағасына асығып жетті.

- Қайнаға, тәңір деп ем - домыңыздықабылдаңыз, жата-жата жамбасыңыз тесілді, –деп дауыстады Күнбала таяп келіп.Шоқай ояу екен, ақырын қозғалды, бірақ бетініргеден аудармады.

- Алыбайдың көкесі-ау, қазір сені күлгесалуға өзім арқалап апарамын. Қоламта суыпкетсе, менікі құр босқа арам тер болар. Еңбегімдіеш қылмай, қисаймай ақылға келіңіз, – дедікеліні.

- Е, қарағым, не де болса жөніме өлейін,қайтесің мені әурелеп.Соңғы жұмада шалдың адамша тіл қатқаны осыбір ауыз сөз.

Күнбала еңкейіп шалды құшақтай көтеріпиығына салды. Арыса да Шоқайдың сүйегі ауырекен, әупіріммен арқалап шұңқырға әкелді.Сүйеп тұрып үстіндегі лыпасын сыпыра шешіп,тыржалаңаш қайнағасын жұмған аузынашқызбай, шапшаң қимылдап күлге тоғытты.Шоғы сөнгенмен қызуы ғажап, жұп-жұмсақкүлге күллі денесін көміп домалантып шалдыңбасын қалдырды. Шал соңғы айда дала көрмегенсоң көзін бір ашып, бір жұмып, күн нұрынанжасқанып әлек. Басынан кешкен көртышқанмимырт тірліксымақтан әбден сарғайғанын, күншұғыласын өлердей сағынғанын енді ұқты.- Алланың кеңшілігі мол. Көзіңді шарт жұмыпалмасаң, жел жазатайым лүп етсе, күлтолмасын, абайлаңыз, - деп қамқорлық білдірдікеліні. Күн сәулесі екі көзін түбінен ұясыменсуырып алардай, шалдың басы айналып, есінентанып сұлқ қалды. Осы кезде інісінің үш қызыжабықтан сығалаған. Олар анасы атасыншұңқырға таяқ құсатып шаншып қойғанынатаңданысты.

Дөң басында жылқы үйіріліп саябыртауыпты. Күн еңкейген кезде Күнбала әлеуеттіқолдарымен шалды күлден суырып алды.Енді Шоқайдың анадан тумай жалаңаш екені

мүлде байқалмады. Есігінің алдына өрмек құрғанкемпірлер қарай қалысқанда артынан солай депбәтуаласқан. Оның денесін күл тұтып,мүйізденген қотырлардың аузын үлпілдеп көміптастапты. Келіні кең шапанға әлжуаз дененінәрестені жаялығына орағандай орап жіберді.Әйел шалды құндақтаулы жас балаша құшақтап,кеудесіне көтеріп әкеліп орнына жатқызды. Ескікөрпесін лақтырып, жаңасын салған. Шоқай ақсүтін емізген аяулы анасынан кейін өзін бөтенәйелдің бауырына басып, мәпелеп қолынаалғанын түсінді. Дүние жалған-ай, жер бесіккетаянған шағында, сақалы ағарғанда, мұны тағыбір сәт тал бесікке бөленген нәрестеше көтеріпалғаның қай жұмбағың еді?

Шоқайдың көңіл әуені өзгергенмен, бірдеңедеуге келінінен ұялды. Тіпті өзін ұялғантақылеттес сезінгеніне қайран.

Кешкі ас-дастарқанға дәу табақ ет пеныстық сорпа әкелінді. Шоқайдың кемпірі аурудыңмысқалдап шығарына сенген тәрізді, қабағыжадыраңқы. Келінге ілесіп үлкені қоса ере кірді.Күлді көмеш атасына қараса, қыз баланың ойынатауық атаулы күлге аунап-аунап алғасын аппақжұмыртқа табатыны түсіп, күлкісі келген. Соғанқарағанда күлде бір қасиет бар. Атасы да аршығанжұмыртқадай тазарып, қотырынан арылып шығакелер ме екен?! Қыз бала күлкісін жасырып, өзіүлкен апасының тасасына тығылып отыр.

Биылғы жаз нөсерлі. Күндіз ыстықболғанмен даланың түні ызғарлы болады. Жұрткиіз үйде қалың көрпе жамылып ұйықтайды.Күнбала тас қараңғы үйде, құс төсегінде жатыпәрнені ойлап ұйқысы қашты. Кенже қызы жып-жылы болып бауырында ұйықтайды. Жетім,жесір отырма, әлдекімге сіңіп, көзіңді құрт дегеніғой. Атқамінер ағайын мұның аштан өліп, көштенқалмасын бек біледі. Әйтпесе, Алыбайдан аздәулет қалған жоқ. Үш баласы мен өзіне жетіпартылады. Осы отырғанын көпсініп, қатын үстінеқатын бол, өзіңдікі өзіңе бұйырмасын дейді.Мұның адал малын бұғының қара санындайолжалап алғысы келген қасқөй бар. Әлдекімніңотымен кіріп, күлімен шығатын күң болып туғанжоқ, жаман қатынын итше ырылдатып,аңдыстырып, күндестікке көнуден сақта. Үшбаласының ырысын төгіп, өздерін жаутаңдатып,бөтен босағада телмірткенше, Күнбала жер басып

92

жүрмегені жақсы. Мысық тілеуді жеңудің, жатпиғылдың мысын құртудың жалғыз жолы –Тәңірдің құдіретімен Шоқай өлмей, тірі қалуы тиіс.Жат жарылқамайды, өз өлтірмейді.

Алакөбеден Күнбала отын іздеп сандалды.Жақын маңайдан тезек қалдырмай теріп алғанөзі. Сиыр малы жайылатын кең алқапқа енгендешығыстағы көкжиектен найза бойы ілінген күнжарқырап кетті. Түнімен жер түгіне тұнған қалыңшықты күн сәулесімен үрлеп, кептіріпүлгермепті. Шалғында ара мен көбелек, маса менкөк бас сона гүж-гүж қайнайды. Бұталар менөсімдіктердің тақиясына шық мол түскені сонша,Күнбаланың етегі малмандай су болды. Бір тәуірібылғары мәсі табанынан сыз өткізбейді. Жасәйелдің өткір көзі анадайда жұдырықтай құс гүлқауызынан тұмсығын шылап су ішіп отырғанынкөрді. Ол тізерлеп, шық дәмін татқысы келіп, қосалақанымен гүл шоғырларын, шөп басын көсіп-көсіп алып аузына апарды. Бір жұтым су алғандабалаша шаттанды. Дәмінде жаңбыр мен көк исібар. Жүрегіне ойнақы қуаныш асау жылқышатасырлап енді. Өмірдің таңғы шықтай тазарып,кей-кейде сұлуланып мөлдіреп кететіні ғажап. Соазамат жақын тоғайдан белгісіз аңның тісіншықырлатып сүйек кемірген дыбысын құлағышалды. Күнбала демін ішіне тартып, саусағыныңұшы сырғасына тиіп, ақ жаулықтан құлағынашыңқырап, елеңдеп тың тыңдай қалды. Сондасаққұлақ аң да тым-тырыс тына қалды. Қасқыр,әлде түлкі. Әйел кезбенің кезінен сақтанып керібұрылды. Адам аяғы алыстаған сайын сүйеккеміру қайта жанданды. Тымық күнде тууалыстағы қойшының итіне айқайлағанына дейінбұзылмай естіледі. Иірім-иірім жарлауыттыңарасына өскен қалың шіліктен өткенде сайрауыққұстардың үні шырқады.

Күнбала қараша үйге енгенде шалдың екікөзі есікте жатқанын көріп күлімсіреп еді, лездеонысын әбес санап тиылды. Құдай оңдаса,қалжыңға да кезек келер. Екінші мәрте Шоқайдыжылуы күштірек күлге салды. Естияр қызынаатаңның қасынан жарты қадам ұзаушы болма,бас-көз бол, шөлдесе қымыз ішкіз деп тапсырды.«Апа, мен күзетпесем атамның басына құсқонып, саңғырық тастап кетуі мүмкін бе?» депсұрады қызы өз ойына өзі иланып, я қуланып.«Бос сөзді айтпа, жарығым», - деді анасы асығыс.

Қу тезекті еселеп үйіп тастамаса, тереңшұңқырды күлге толтыру қиын.

Шалдың буыны қатпаған жас баладайбылқ-сылқ денесі күлге көміліп нығыз тұр. Өзітас төбеден қыздырған күншуаққа сүттей ұйып,жаны кіріп барады. Өн-бойын билеген әлсіздігінмайтабаннан желкесіне дейін көктей өткенғажайып қызу сүлікше сорып жұтып, үптепжатқанға ұқсайды. Жіліктің майындай тәтті,тілмен айтып жеткізгісіз жұмсақ қызулық сөнгеноттың табынан тәніне ересен болып тарайтынынойлап бас қатыруға шама қайда. Шал алтынкүннің ашық реңіне де разы. Аспан жарықтықкөз тоярдай көкпеңбек. Бояуын қызықтап, көзінқандырғысы кеп қарайын десе мойнықасқырдың мойнындай сіресіп шалқайтпайды дабұрылтпайды. Өйткені, құлақ түбіне дейінкөмулі. Оның кірпігіне тозаң тұнып қалыңдапты.«Балам, атаң не күйде?» деп сұрады қап арқалаптерлеп оралған Күнбала қызынан, қара жергеетегін басып, сылқ етіп отыра кеткен күйі. Шоқайжарық пен жылудың шапағатынан жаныжадырап, бір уақ қайғысыз қалғып кетіпті,әлжуаздығы осал тимегені.

«Атам маужырап ұйықтап кетті. Ұсақбалалар да айналсоқтап жүгіріп өте береді.Атаңның басынан ат түгіл албасты үріккендейдеп мазақтайды». Күнбала сонда аңғарды, қызықолына ұзын ши мен қаздың қауырсынын ұстапалыпты. Баламысың деген, ойынғаайналдырғысы келеді. Жер құрығандай қиыстап,осы маңнан соңынан шәкірттерін қаздайшұбыртып, маңғаз ноғай молда өтіп бара жатты.Молда кеудесіне иманшарт басқан көкөрімбірнеше балаға түсін суытып былай деді:

- Ей, пақырлар, адамның басы – Алланыңдобы, сендер қаперсізсіңдер!

Бұл бір аса тауып айтылған бейнелі сөз еді.Шоқайдың денесі жер астында, басы жер үстінде.Хисса, жырды жанындай сүйетін тақиялы зерекшәкіртке адам сонда жаңа туған Көр ұлындайпанасыз көрінген. Қорғансыз һәм күнәһар пенде.Өлім – үкім емес пе. Үкімнен қашып құтылғанәзір ешкім жоқ. Жабырқап жүрек сыр бермеуіүшін өмір мен өлімді ұзын арқанның екі ұшытәрізді қабылдаған мақұл. Сонда керулі арқанүзілгенде басы соңы бола ма, соңы басы болама? Арқан қара қылдан есіле ме, ақ шудасы

93

молырақ па? Алла сүйген құлын жазаласа, ол -тазарудың кепілі. Дүние жалған, мезет өткіншіекеніне өкпелеудің қауқары өлең тудыруғажараса, өмірден артық сый дәметіп қажеті жоқ.Шәкірттерді о баста ата-анасы молдаға еті сіздікі,сүйегі біздікі, хат танып, адам болсын депмойынсұнып бермек. Сондықтан балалар ұстазыалдында момақансуға мәжбүр. Бірақ. тентекбіреуі мына көріністен бұрын, молданың астарлысөзіне шыдай алмай мырс етіп күліп жіберді.

- Тек, найсап, мүсәпірге күлу – күнә, - депұрысты ноғай молда. Желіден босаған құлындайқұлдилап, аулақта шек-сілесі қатып еркінше біркүлуге құмартып, әлгі бала айдалаға безе жөнелді.Соңынан шыбыққа жығыларын білді. Сонда әлгіжүгірмек көкмайсада аунап шегі түйілгенше күліпбасылғасын, түйежапырақтың арасындашалқалап жатып көктегі күн қоса күлімдептұрғанын аңдап еді, суырылып бір шумақ сықақөлең тіл ұшына тамды.

Шал шұңқырда күл көбеңірек тартқаншатұрды. Тәңірінің мейірі күзгі аспанда шілдедежоғалған үркер жұлдыз биігіне қайта жоғарылапжарқыраса, амандық болса, Шоқай түккөрмегендей шауып жүреді. Ол ажал аузынанқалса, інісі Алыбай марқұмның қорғансыз үшқызы жетімдік көрмей өседі. Шал қандасбауырларын қызғыштай қорғайды, ұзатардазорлықшыл тексіздің атына өңгертіп жібермесіжәне анық. Әйел-ана панасыз қалған ұрпағынқалай қорғаштауды біледі.

Емнің шипасы зор екен. Денедегі ірің менқұрт құрып үлгерді. Шалдың денесіқызылдақтанып тазарып түлей бастады.Күнбала науқастың иығынан түскен көйлек-дамбалды жиіркеніп отқа тастаған. Енді өртейберсе саудагер сарттың сатулы бөзі шақ келмес.Сондықтан ол шалдың киімдерін қазанға қарасуды қайнатып, алаботаны өртеп істейтіндомалақ қара сабын қосып тазалап көгалғажайып, кептіріп алды.

Шал өзін келінінің иемденіп, ерекше күтіпжатқанын бек біледі. Әттең, марқұм інісі жербасып, тірі жүргенде бәрі де келісті көрінер едіғой, мына қамқорлығы. Шоқай осыдан татар дәмітаусылмаса жарық күнге, Тәңір берген ырзыққақанағат қылар еді-ау. Өле алмай жатып жас әйелалсам деп қиялдайтын шал әзірге алжығаннан

аулақ... Шоқай байғұс мына бес күндік дүниеніңалдамшы қызықтарын армандап, алдағысынболжап кесіп-пішуден сақтанды. Жас баланыңішінде арыстан ойнайды. Кәрілік жантыныштығын бағады, күпіршілік бойына теңемес.

Әйтсе де Күнбала шырақтың таңдауынеліктен өзіне түсті? Келінжанның қызық болдымұнысы.

Таң ұрланып таяп қалды-ау деген межедеКүнбала жылы орнын қимаса да, құстөсектентұрды. Ұйқысын қашырған мазасыз, шермендекүйі. Шалдың асқазанында бір кінәрат барсияқты. Ас батпайтын адамдай тәбеті нашар.Күнбаланың ойына келмеген нәрсе жоқ. Көңілікүпті, шешесінде көздің сұғын қайтаратын, ауру-сырқауды ұшықтап жазатын емшілік қасиетболған екен. Әжесі шықтың суы пейіштіңсуындай таза, дауасы дертке мың да бір ем, нағыззәмзәм суынан айнымайды деп тамсаныпайтушы еді. Сол сөз тірілді. Күнбала тысқашықты. Таң білінер-білінбес оянып келеді, бірақтүннің әлі тұнжырай салбырағаны басым. Үстінешапанды желбегей жамылды. Үзбе сырғасы аяқбасқан сайын сыңғырлап, қолтығына тостағанқысып жас әйел беткейге беттеді.

Аспанда ай бусанып аунап жатыр. Дөңніңбетінде иіріліп қой жусайды, ешкі-лақ әдеттешетінде жатады. Маңында, ағаш арбаныңүстінде қой күзеткен қойшы ұйықтайды.Төңіректе тырс еткен жан жоқ. Өзеннен бақаныңбақылдағаны мен далада көкке тойған малоқыранып, пысқырғаны естілді. Жетіқарақшы дәлтөбеде төніп тұр. Түн баласы жұлдыздаржыпырлап, шүпірлеп кетуіне орай аспан түбікеңіп, түпсізденіп көрінеді. Жұлдыздардыңжымыңдасып самсауы-ай... Алыбай бардаКүнбалаға олар сыңғырлап күлетіндей көңілдісезілетін. Өткен өмір кеудеңде асқақ мұңғаайналса, өзінше бір сиқыр-көрікке оранады.Күнбала сол шұғылаға жиі малынатын. Қазір жасәйелдің жүрегінде қарбалас болса да, қайғыныңсызы жоқ. Тұрмыс қамы күндіз көз жасынқұрғатып дегеніне көндіріп тастайтыны тәуір.Енді үш баланың обалын, игілігін ойлағаны жөн.Сол себепті де Күнбала адам естімеген қылықшығарып, таң төсінен, қыземшек дөңбауырындағы балаусадан дәру іздеп шықты.

94

Қараңғылықтан қорқып неғылсын. Асылы қазақдүниедегі ең бейбіт жатқан ел. Күн жадынатәуелді көшпенді халық болған соң, түнде есігіжабылмайды, күндіз дастарқаны жиылмайды.Күнбала тізерлеп, тостағанын шық суынатолтырдым деген межеде тау жақтан жерқабатын тұяғымен тесердей солқылдатқан қалыңдүбір шықты. Түннен сұлбасы артып өктемсіп,зорайып ештеңе көрінбесе де, дүбір ұлғайып өсіпбарады. Бұл үйір-үйір жылқының жүз сантұяғының жер жаншыған салмағы.Жылқышылар – жыл мезгіліне, күн уағынабағынбай жер оты үшін көшіп-қонып, қалағанжерге қосын тігіп жүре беретін азат халық.Жылқы баласы түнде жақсы оттайды. БаяғыдаАлыбай айттырып алатын жазда, көңілі мас, үкіліжас жылқышы жігіт түн ауғанда кең даланыжаңғыртып ән салып жүретін еді. Әншілігі еренғажап болатын, ол бір дәурен екен.

Бұйырса, бүгін-ертең көк бие құлындайды.Күнбала кері қайтқанда есінеуі жиіледі. Беймезгіләлдекімнің көзіне шалынса неше саққа құбылтып,өздерінше жорып жүрер бұл долбаршыл жұрт.Аспанда ай дөңгеленіп аунап жатыр. Шолпантуғанша аунайды да, ұядан алынғанжұмыртқадай жоқ болады.

Күнбала тостағанды суымен шидің ішінеқойды, ас сақтайтын орынды шиден тоқиды. Өзіқараңғыда сипалап келіп төсегіне жетіп,шапанын шешті. Құс жастықтан мүлгігенжұмсақтық арбайды. Оның жастыққа басы тиді.Шұңқырды соңғы рет шипалы күлге толтырсажетіп жатыр. Жара содан әбден құрғап, орныменжоғалады. Су тигізбей шыдаса, ұзамай шалдыңденесінде тобықтай дақ қалмайды. Шықтыңсуын, ірімшіктің сары суын көп ішкен Шоқайдыңтәбеті түзелді, денесі толыса бастады. Өзі жассорпа ішсем деп емеурін білдірді. Сойылар қойғабата жасауға ниет білдіре қоймады. Күнбалаадуындығын танытып қойға батаны өзі жасады.Қазан оттан түсірілгенде Шоқай дастарқанбасында жантайып жатуға жарады. Қабағыжылы. Уақыт оздырып мүлде оңалатын кейпібар. Қойдың басын Шоқай өз алдына алып,кездігімен кертіп, құйқа дәмін татты. Жылы-жұмсақтан екі-үш асады да, басты ысырып бала-шағаға қарай жылжытты. Жануарда құлақ екеу,үш қызының ортаншысына сүйікті асы тимей

өкпелеген соң, Күнбала «құлақ жемедім» депбұртиған қызына, «Әйкенім, таңдайың тақылдаптұрсын, өнер алды – қызыл тіл» деп таңдай ментілді ұстатып, разы қылды. Шоқайдың кемпірідастарқан басында отыр. Заты жуас, момын,аңқау адам. Күнбалаға өкпе-кегі жоқ, бұрыннанортаншы қызын өзіне икемдеп, бауырына басқан.Көңілі жарқын.

Ертесінде Күнбала жермен-жексен болғаншұңқырдың орнына төрт таяқ шаншып,шымылдықпен бүркеп, жаппа тұрғызды.Мақсаты – Шоқайды қырық күнгі иіс қоңысынанарылтып, жас балаша әбден тазартып, суғашомылдыру. Тайқазанның астына от жағылды,сақылдап су қайнады. Күнбала арқан керіп,шалды иығынан асып қойды, өзі шомылдырды.Шал сақалы кеудесіне төгіліп, өзін дүниеге қайтатуғандай сезінді.

Жыл құстары қайтқанда кішкене ауылда біроқиға болды. Түнгі аспанда Үркер жұлдызжарқыраған, өзі шілдеде даладан асау жылқышаүркіп көрінбей кететін жұлдыз ғой. Ноғай молдаШоқайдың жаназасын шығарудың орнынакүлімдеп, изеңдеп әмеңгершілік салт бойыншаоның некесін қиды. Шәкірт балалардыңқұлағына молдекең жұмақ пен тозақ туралыжалықпай құя беруші еді, екеуінен де әзірге шалғаорын табылмаған сыңайлы. Шоқай кемпірініңрұқсатымен, келіннің өз ризашылығымен туғанінісінің қаралы жесірі Күнбалаға қосылды.

Содан кейін де талай сәрсенбі өтті. Жерқара, күн жылыда Шоқайдың шаңырағына жаңабір қуаныш қарлығаштай ұя салды. Күнбала айы-күні жетіп толғатып, маңдайы торсықтай ұлтуды. Кіндік шешеге Шоқай бәйгеге шабатынсудай қара жорғасын атады. Шілдехана, бесіктойына талай малдың басы жығылды. Шоқайкәрілікті ұмытып, шаруақор болып алды. Пішеншауып шаршап оралса, отағасы бесікті көргендежадырап, арқасы кеңіп сала береді. Кіші әйелітысқа шығып кетсе, бәйбішесі үлкен үйде, үш балаойнап кеткен оңаша кезін аңдып, Шоқайсырмақтың үстімен құйрығымен сырғып келіп,еңкейе төніп бесікті ашады. Нәресте бесіктебөленіп, көзі жұмулы, титімдей мұрнының демібілінбей үлбіреп, қалың ұйқыда, қарын ұйқыдажатады. Шоқай сорлағанда сақалы тиіп кетіп,бөпені оятып алмасқа именсе де үздігіп, өліп-

95

өшіп, бір жапырақ нәзік қолынан иіскеп,жөргегінен иіскелеп еміреніп, мейір сөзінкүбірлеп отырады. «Биттеп, құрттағанда көргенжарығым, жалғызым, күн мен айым, асылым,ұйқыдағы түріңнен айналайын. Биттепқұрттағанда, күдер үзгенде көрген үмітім, үзеңгіұстарым, базарым, садағаң кетейін, нұр сәулем!».Жазғы ауылдың бояуы ғажап. Таулар ыстықтанмүлгіп көрінеді, ұшар бастарында қарағай өседі.Ауыл үстінен мөлдіреген көліне жабайыүйректер ұшып өтсе, жерошақтың маңындағыжас төбет орнынан қарғып тұрады. Еш қайратқылмай аспанға қарап қайта жатады. Қарақат исіаңқып, тайға мінгескен балалар кейде оныбұтағымен үзіп алады да, кей жері жасыл екені

1998 жыл, шілде.

ұнамай, жемей лақтырып тастайды. Ұзаса жаңаай туғанша қарақат та қап-қара боп уылжи піседі.Киіз үйдің күнгейінде Күнбаланың кенже қызықуыршақ ойнап, ән салып отыр. Қуыршағықойдың башпай сүйегі, соны бөбек қылып матақиындыларына орап әлдилеп ән тербейді.

Әлди-әлди бөпешім,Әлди-әлди көкешім,Ұйықтай қойшы бөпешім,Жілік шағып берейін.Байқұтанның құйрығын,Жіпке тағып берейін.Әлди-әлди бөпем-ау.

96

«ШӘКӘРІМ» ЖУРНАЛЫ____________________________________________________

Мекенжайы: Шығыс Қазақстан облысы, Семей қаласы. Семей қаласының Шәкәрім атындағымемлекеттік университеті, «Шәкәрімтану» ғылыми-зерттеу орталығы. Глинка көшесі, №20а.

Бас ғимарат, 209 бөлме. Байланыс телефоны:8 (7222) 35 48 52;

Е-mail: shakarimtanu.semey@mail.ru

Компьютерде беттеген: Өндірқан М.Корректоры: Болесова А.

Беттеуге тапсырылған күні - 18.12.2015 ж. Басуға қол қойылған күні - 24.12.2015 ж.Форматы - 60х84 1/8. Таралымы 500 дана. Бағасы келісімді.

Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетініңбаспаханасында басылды