Тољикистон - human developmenthdr.undp.org/sites/default/files/tajikistan_nhdr_taj.pdf ·...

Шуѓл дар шароитирушди инсон

Њисоботи миллї оид ба рушди инсондар солЊои 2008-2009

Тољикистон


Шуѓл дар шароитирушди инсон

Њисоботи миллї оид ба рушди инсон дар солЊои 2008-2009

душанбе – 2010

ЮниФем – Фонди созмони милали муттањид барои рушд ба манфиати занон – агентии смм мебошад, ки ваколати он бевосита ба занон алоќамандї дорад. мо барои сањмгузорї дар дигаргунсозии куллї, ки барои васеъшавии њуќуќи занон ва ноилшавии баробарии гендерї мусоидат менамояд, саъю талош менамоем. бо ин маќсад мо бо ташкилотњои њукуматї, ѓайрињукуматї (тЃЊ) ва агентињои шарики системаи смм дар самти таъмини њуќуќи занон њамкори менамоем, ки бевосита ба татбиќи платформањо ва барномањои фаъолияти конференсияњои умумиљањонии смм мусоидат мекунад. Фаъолияти ЮниФем ба мусоидат љињати амалисозии ўњдадорињлои имиллї оид ба рушди баробарии гендерї ва васеъ намудани њуќуќ ва имкониятњои занон нигаронида шудааст. Дар солњои 2008-2011 фаъолияти ЮНИФЕМ аз рўи самтњои зерин анљом дода мешавад:

• тањкими амнияти иќтисодї ва њуќуќи занон; • нескардани хушунадњо барзили занњо• кам кардани миќёси пањншавии зўроварї нисбати занон ва вируси норасоии масунияти бадан ВиЧ/сПид;• мусоидат ба адолати гендерї дар шароити идоракунии демократї.

Фикру андешањои дар њисоботи мазкур баёнгардида, ба муаллифон таааллуќ дошта, метавонанд ба мавќеи расмии брсмм ва ЮниФем мувофиќ наоянд.

Хонандаи гиромї!

баъд аз танаффуси калон, бо дастгирии брсмм дар тољикистон, кор оид ба тайёр ва нашр намудани Њисоботњои миллї дар љумњурї бобати рушди инсон оѓоз шуд.

шумо дар дасти худ на танњо Њисобот оид ба ин ё он масоили марњалаи гузариши рушди мамлакатамон, балки бобати масъалаи асосї – шуѓли ањолии љумњурї дар доираи рушди инсон доред, ки ба ноил шудан ба пешравии кишварамон дар маќсадњои пешгузошта ва баамалбарории маќсадњои стратегии пешгузоштаи Њукумат ва Президенти кишвар Эмомалї рањмон алоќамандии калон дорад.

бойигарии кишвар на танњо бо захирањои табиї, инчунин бо одамони дар он зистдошта муайян карда мешавад. дар кишваре, ки имконияти васеъи интихоби шуѓл ба миён оварда шудааст, некўањволї ва оромї њукмрон аст. махсусан ин шароитњо барои тољикистон муњим мебошад, ки яке аз кишварњои љавони љомеаи башарї ба њисоб рафта, дар он синну соли миёнаи ањолї 24 солро ташкил менамояд. имрўз бо ташаббуси Њукумати Љумњурии тољикистон чорањо оид ба ташкил намудани љойњои корї амалї гардонида шуда истодаанд. ин вазъият дар соњаи шуѓли ањолї дар дањ соли охир бањсталаб (актуалї) мебошад.

аз ин лињоз мавзўъњои Њисоботи миллї дар самте интихоб шудаанд, ки дар онњо аксарияти масъалањои инкишофи иќтисодї ва иљтимої дар кишварамон дар вобастагии тарафайн ќарор доранд. Хусусият дар он аст, ки дар Њисобот масъалањои асосии шуѓли ањолї, ба монанди: а) то њол њалли худро наёфтани номусоидии шумора ва сифати захирањои мењнатии мављуда ва љойњои кории ташкилшуда; б) кор карда баромадани бањодињии њаќиќии бањисобгирии шуѓлнокии њамаи фаъолият ва муайян намудани сатњи њаќиќии бекорон; в) ба њисоб нагирифтани сатњи баланди шуѓли ѓайрирасмї; г) масъалањои њиљрати дохилї ва берунии ањолї, мењнати кўдакон ва баробарии гендерї. инчунин то ќадри имкон сабабњои асосии мављуд будани ин масъалањо, татбиќи роњњои осон гардонии онњо ва оњиста – оњиста њалли ин масъалањо дида баромада шудаанд.

аз ин сабаб њар як масъалањои дар боло ќайдшуда, метавонад предмети тањлил, инчунин дар доираи Њисоботњои миллии оянда бобати рушди инсон дар кишварамон гарданд.

барои таъмини васеъи дастрас будани љамъият ба љараёни тайёр ва мубоњиса намудани Њисоботи зер, дар натиљаи озмуни кушод гурўњи олимону мутахссисони маъмул на танњо дар љумњурї, балки берун аз он интихоб карда шудаанд. раванди тайёр намудани Њисобот аз љониби комиссияи тањрирї ва њамоњангсозї бо дастгирии њамкорони мо – мушовирони байналхалќии брсмм ва бо љалби ташкилотњои љамъиятию илмии кишвар зери назорат ќарор дорад. дар ин асос вариантњои Њисоботи пешакї ва охирон мураттаб сохта, ба вазорату муассисањои љумњурї, ташкилотњои љамъиятї ва инчунин ба ташкилотњои байналхалќї барои шиносої ирсол карда шуданд. ба гурўњи комиссияи тањрир, ки бо ќайду пешнињодњои худ тавонистанд кўмаки назаррасро барои ташаккули Њисоботи ба шумо пешнињодшуда расонанд, миннатдории худро баён менамоем!

Ќобили ќайд аст, ки дар љумњурї иќтидори тањлилї дар асоси њамкории васеъ бо сохторњои давлатї, ташкилотњои љамъиятї ва ташкилотњои байналхалќї бунёд кардашуда, на танњо Њисоботи додашударо тайёр намояд, балки ќобилияти иљро намудани дигар вазифањоро дар љабњаи амалї намудани аќидањои рушди инсон дар тољикистон фароњам орад.

Њисоботи милли мазкур барои њалли масъалањои гуногун, аз ќабили бехатарии иќтисодї, энергетикї, наќлиётї ва озуќаворї тамоми захирањои дохилиро барои иљрои самаранокии он љамъоварї намудааст, ки тамоми ањолии тољикистонро бо маќсади ягона муттањид месозад.

Њисобот ба итмом расидааст ва барои дида баромадани шумо пешнињод шудааст, хонандаи гиромї.

Кор дар самти таъмини шуѓли ањолии Љумњурии тољикистон бобати рушди инсонї – рафта истодааст.

Фаррух ХамралиевВазири Рушди иќтисод ва савдои љТДушанбе, апрел 2010

Хонандаи гиромї!

банда бо арзи эњтиром ба иттилои шумо мерасонам, ки баъди танаффуси чандваќта аз љониби мо љараёни тањия ва нашри Гузориши миллї оид ба рушди инсон оѓоз гардидааст. дар 20-солаи охир Гузориши миллї оид ба рушди инсон ќисми таркибии љараёни мураккаб гардида, тариќи он шањрвандони тољик кўшиш менамоянд, ки стратегияњои шахсии рушди ба њаќиќатњои мањаллї љавобгўро тањия намоянд.

Гузориши мазкур одамон, институтњо, љомеаи шањрвандї, ањли илм ва тољирон, инчунин сохтор ва ашхосеро, ки дар сатњи њукумат дар бунёди диди љадиди ояндаи мамлакат ќарор ќабул менамоянд, љалб мекунанд.

танњо дар њамон мамлакате, ки барои шањрвандон имкониятњои бемањдуди арзандаи шуѓлмандї бунёд гардидаанд, фазои некуањволї ва бењбудї вуљуд дошта, рушди њаќиќии инсон ба назар мерасад. бинобар ин дар Гузориши мазкур бо риштаи сурх ѓояе ба назар мерасад, ки дар он шуѓл њамчун соњае мебошад, ки њар се таркиби сиёсати ба инсон равонашуда – рушди инсон, амнияти инсон ва њуќуќњои инсон – дар як нуќта тавъам мегарданд. дар баробари ин, дар шароити муосири мамлакат, шуѓли ањолї дар Гузориши мазкур аз рўи даъватњои одатї ва замонавї, ки тољикистон бо онњо дучор гашта истодааст, аз љумла,бекорї, шуѓли ѓайрирасмї, муњољирати мењнатии дохила ва беруна, бўњронњои энергетикї ва молиявии љањонї баррасї мегардад.

новобаста аз баъзе пешравињо ва муввафаќиятњо њолати шуѓли ањолї дар тољикистон ѓайриќаноатбахш мебошад. бўњрони молиявии љањонии солњои 2008-2009 ба њолати камбизоатї таъсири љиддї расонид, ки айни замон дар меъёри 58-60% љой дошта, мамлакатро ба нишондињандањои соли 2003 бармегардонад. барои њамин чи тарзе, ки дар Гузориш нишон дода шудааст, сиёсати иљтимоии Њукумат дар чунин марњилаи гузариш ќарор дошта, аз љумла тољикистон, ки имкониятњои мањдуди буљавї дорад, бояд пеш аз њама ба ташкили шароити мусоиди љойњои корї ва шуѓли устувор равона гардад.

имрўз дар тољикистон сатњи баланди шуѓли ѓайрирасмї ба назар мерасад, ки ин ѓайри ќаноатбахш фаъолият намудани бозори мењнатро нишон медињад. дар раванди гузариш ба муносибатњои бозоргонї њаљм, сохтор ва хислати

шуѓли ѓайрирасмї ва њамчунин наќши он дар иќтисодиёт ба таври куллї дигаргун гардиданд. солњои охир он ба њаљми калон расида, сегменти мустаќили бозори мењнат гардидааст, ки ба вазъи фарогирии ањолї бо шуѓл, вазъияти иќтисодиву иљтимої ва экологї таъсири калон мерасонад.

бо назардошти суръати рушди иќтидори инсонї, ки таи чанд соли охир ба назар мерасад, тољикистон метавонад дар соли 2015 ба сатњи шохиси рушди иќтидори инсонии (шрии) баробар ба соли 1990 расад.. аммо таъсири манфии бўњрони молиявии љањонї ба пастравии рушди ммд оварда, тадриљан суръати афзоиши ањолиро паст намуд, ки ин ба Њукумат масъулияти иловагиро оид ба нигоњдории нишондињандањои иљтимоии мамлакат зам менамояд.

бори аввал дар Њисоботњои миллї бо маќсадї тањлили меъёри рушди захирањои инсонии минтаќањо бањодињии шрии-и минтаќавии тољикистон гузаронида шуд. тањлили мутаносибї нишон дод, ки дар минтаќањои тољикистон рушди захирањои инсонї нобаробар аст. Фарќият асосан аз рўи даромади ањолии минтаќањо ба назар мерасад. аз ин лињоз, хулосаи Гузориши миллї чунин аст, ки имрўз тољикистон ба тањияи барномаи миллии муштараки характери минтаќавї дошта ниёз дошта,ба баррасии сиёсати даромад ва музди мењнат барои марњилаи дароз равона карда шавад. барномаи рушди смм изњори миннатдории хешро ба муаллифон, тањиягарон ва гурўњи мушовирон, ки дар тањияи ин Гузориши мўњим сањм гузоштанд, баён месозад. Њамзамон, миннатдории хосаро ба мушовирони байналмиллалї, андрей иванов ва елена мезенсева барои машварат ва сањми зењниашон баён менамояд.

Гузориш оид ба шуѓл дар худ як ќатор тавсияњои муњимро дар бар мегирад. бисёр мўњим аст, ки њукумат, ташкилотњои корфармо ва иттифоќњои касаба, инчунин дигар љонибњои манфиатдор чун пештара дар тањия ва иљрои сиёсат ва барномањо оид ба Њадафњои рушди Њазорсола фаъол бошанд. барои ин барномаи рушди смм дар тољикистон омода аст, ки дар ин раванд дастгирии њамаљониба расонад.

ман умедворам, Гузориш оид ба «шуѓл дар маърази рушди инсонї» дар амалї сохтани тамоми ниятњои кишвари тољикистон, ки ба рушди босубот ва устувор равона гардидаанд, ёрии амалї мерасонад.

Растислав ВрбенскийДиректори Барномаи Рушди СММДушанбе, aпрел 2010

шуЃл дар шароити рушди инсон 7

аРзи СипоС

ТаРТиБДињанДагони њиСоБоТБобољонов Рустам, лоињаи ислоњоти бахши давлатии назди дастгоњи иљроияи Президенти Љумњурии тољикистон Бобољонова Малика, Филиали тољикистонии маркази минтаќавии экологии осиёи марказї љонмамадов Шермамад, институти иќтисодиёти ЉтМуминова Фарида, маркази тадќиќоти стратегии назди Президенти Љумњурии тољикистон Ўлмасов Рањмон, донишгоњи славянии россия-тољикистон усмонова Тўњфа, донишгоњи технологии тољикистон њасанов Муним, донишкадаи такмили ихтисоси хизматчиёни давлатии раёсати хизмати давлатии назди Президенти Љт Хегай Маргарита, донишгоњи славянии россия-тољикистон

Тањияи њиСоБоТи МазкуР Бо ДаСТгиРї Ва ТаВСияњою пеШнињоДоТи СуДМанД, ки аз ШуМоРаи зиёДи ШаХСон Ва ТаШкилоТњо ВоРиД ШуДаанД, иМконпазиР гаРДиД.

ШаРикон Вазорати корњои хориљї Вазорати маорифВазорати корњои дохилї Вазорати мењнат ва њифзи иљтимоии ањолї Вазорати тандурустїВазорати молияВазорати мелиоратсия ва захирањои об Кумитаи њолатњои фавќулоддаКумитаи давлатии оморПажўњишгоњи илмию тадќиќотии мењнат ва њифзи иљтимоии ањолии Вазорати мењнат ва њифзи иљтимоии ањолї Кумитаи њифзи муњити зисти назди Њукумати Љумњурии тољикистон академияи илмњоинститути шарќшиносї ва мероси хаттии аи Љт

ТаШкилоТњои ѓайРињукуМаТї (Тѓњ) Ва СозМонњои БайналМилалї

ташкилоти байналмилалї оид ба муњољират, гаджиев з.маркази иттилоотии-тањлилї «соцсервис», Ќуддусов љ.«ISD Consulting», Хакулов Р.

Ба ШаХСони зеРин, ки ДаР РаВанДи Тањияи њиСоБоТи МазкуР ёРи РаСонДанД, МиннаТДоРии ХуДРо изњоР МенаМоеМ:

ашуров Субњон, Вазорати мењнат ва њифзи иљтимоии ањолї аламхон наимї, Вазорати молияазизов Рахматљон, донишгоњи миллии тољикистон Бузургхонов юнус, Гурўњи медиа «азия-Плюс»љобирова Саида, муњаммадќул Каримов, Вазорати тандурустї латипов Рустам, Вазорати мелиоратсия ва захирањои об Мирбобоев Рахматулло, донишгоњи миллии тољикистон олимов Фаррухулло, дастгоњи иљроияи Президенти Љумњурии тољикистон привазнова Валентина, њайати тањририяи маљаллаи «Экономика таджикистана: стратегия развития» Саидов иброњим, назаров Тимур, Кумитаи њифзи муњити зисти назди Њукумати Љумњурии тољикистон Тураев Барот, Кумитаи давлатии омор Дранникова ирина, тарљумонФаромуз нигина, ассистенти молиявї ва маъмурии лоињаи «Њисоботи миллї оид ба рушди инсонї»

њайаТи ТањРиРияилолов Мамадшо, академияи илмњои Љтисломов Саъдулло, институти демографияи аи ЉтЌодиров Шодибек, тЃЊ «Пульс»Саидов Фирўз, маркази тадќиќоти стратегии назди Президенти Љумњурии тољикистон

МуШоВиРони БайналМилалїиванов андрей, брсмм Мезенсева елена, ЮниФемпелех Михаил, брсмм

МуњаРРиРи МаСъул Саидмуродов лутфулло

њаМоњангСози Миллї њусейнов Музафар

ДиРекТоР оиД Ба киШВаРи БРСММ Врбенский Растислав

ТањлилгаРи БаРноМаВии БРСММљумаева кибриё

ХаМоХангСози БаРноМа БРСММХошмухамедов Сўњроб

МуШоВиР оиД Ба МаСъалањои генДеРи Ва РоњБаРкуни Хазинаи СММ оиД Ба РуШДи занон

азизова наргиc

Гузориши миллї оид ба рушди инсон бо њамкории гурўњи мушовирони мањаллї тањия гардидааст.нашрияи зерин тањти њимояи њуќуќњои муаллифї ќарор надошта, метавонад, ќисман ё пурра, бе гирифтани иљозати ќаблї аз барномаи рушди созмони миллали муттањид дар Љумњурии тољикистон таљдид гардад. бо вуљуди ин, мураттибони барои овардани истинод ќаблан изњори сипос менамоянд.

8 Њисоботи миллї оид ба рушди инсон дар солЊои 2008-2009

калиМањои МуРаккаБи иХТиСоРШуДа

атмХ ассотсиатсияи ташкилотњои хурди молиявїбд буљети давлатїбрсмм барномаи рушди созмони милали муттањид бсд барномаи сармоягузории давлатїбЉ бонки љањонїВКд Вазорати корњои дохилїВмКб Вилояти мухтори Кўњистони бадахшондса даромад ба њар сари ањолїдтиХд донишкадаи такмили ихтисоси хизматчиёни давлатии раёсати хизмати давлатии назди Президенти Љумњурии тољикистондуу дарознокии умумии умревразЭс иттињоди иќтисодии евразияидм иттињоди давлатњои мустаќилиЉшс иттињоди Љамоњири шўравии сотсиалистїима иёлоти муттањидаи амрикоКбиК Конфедератсии байналмилалии иттифоќњои касаба Љт Љумњурии тољикистонммд маљмўи мањсулоти дохилїммм маљмўи мањсулоти минтаќавї мрт механизмњои рушди тозамтмм муассисаи таълимии миёнаи махсуснриЗ нишондињандаи рушди имкониятњои занонноб нерўгоњи обии баркїЊрЊ Њадафи рушди ЊазорсолаПЌХ Паритети ќобилияти харидорїсаад созмони ањдномаи амнияти дастаљамъїсаЊа созмони амният ва њамкорї дар аврупосбК созмони байналмилалии корфармоёнсбм созмони байналмилалии муњољиратсбм созмони байналмилалии мењнатсиЊр созмони иќтисодии њамкорї ва рушдсмм созмони милали муттањидсмр стратегияи миллии рушдмтмК муассисаи таълимии миёнаи касбїсПсК стратегия паст кардани сатњи камбизоатїссаК сатњи саводнокии ањолии калонсолсЯЭ системаи Ягонаи ЭнергетикїтЌХ таносуби ќобилияти харидорїтмХ ташкилотњои молиявии хурдтру тањсилот барои рушди устувортсЗт тањќиќи сатњи зиндагї дар тољикистонст сатњи тањсилотсФат сатњи фарогирии ањолї бо тањсилотФр Федератсияи руссияХба Хазинаи байналмилалии асъорХдФ Хољагињои дењќонию фермерїХмК Хољагии манзилию коммуналїХшЁ Хољагии шахсии ёрирасоншбГ шохиси баробарии гендерїшдПу (иоПЖ) шохиси давомнокии миёнаи пешбинишавандаи умршдса (иддн) шохиси даромад ба њар сари ањолїшнтЉ шањр ва ноњияњои тобеи љумњурїшрГ шохиси рушди гендерї шрии шохиси рушди иќтидори инсонїшроГ шохиси рушди иќтидори инсонї бо дарназардошти омили гендерїшст шохиси сатњи тањсилотбоиЭб барномаи омўзиши иќтисодиёти экосистемањо ва биогуногунрангїЉаЉ Љумњурии африќои ЉанубїбсмммЗ барномаи созмони милали муттањид оид ба муњити зистЮнесКо созмони смм оид ба маориф, илм ва фарњангЮнисеФ Хазинаи кўдакони сммЮниФем Фонди созмони милали муттањид барои рушд ба манфиати занон


МаълуМоТи аСоСї ДаР БоРаи киШВаР

шакли идора – Љумњурии Президентїсарвари давлат - Эмомалї рањмонПойтахт - душанберўзи истиќлолият – 9 сентябрмасоњат – 143,1њазор км ањолї – 7373,8 њазор нафар (1.01.2009)дин – ислом Њайати миллї (тољикон, ўзбекњо, русњо, тоторњо, ќирѓизњо ва диг.)Пули миллї - сомонї

шрии (шохиси рушди иќтидори инсонї) – 0,688 (с.2007)шроГ (шохиси рушд бо дарназардошти омили гендерї) - 0,686 (с.2007)

дарознокии умр њангоми таваллуд– 66,4 сол (с.2007)Фарогирї бо тањсилот – 70,9%саводнокии ањолии калонсол – 99,6%

ммд ба њар сари ањолї (бо дарназардошти ПЌХ) – 1753 долл има (с.2007)ммд ба њар сари ањолї (бе дарназардошти ПЌХ) – 2427,4 сомони (707,9 долл има) (с.2008)таварруми пул - 5,0% (с.2009)музди миёнаи мењнат- 231,53 сомонї (с.2008)шохиси нархњои истеъмолї –105,0% (с.2009)содирот –1408,7 млн. долл има (с.2008) рушди иќтисодї - 7,9% (с.2008)даромади миёна – 53,16 сомонї (с.2008)таваллуд – 27,9 нафар ба 1000 сар ањолї (с.2008)дастрасї ба оби тоза - 55,5% (с.2009) нафаќаи њадди аќал 60 сомонї (13,8 долл има)


МуЌаДДиМа ............................................................................................................................................................. 20

БоБи 1. Шуѓл ДаР ТољикиСТон: ДаъВаТњои анъанаВї Ва наВ ........................................................ 24

1.1. захирањои мењнатї ва шуѓл: мушкилоти дохилї боќї мемонад ............................................................ 26даъвати якум - суръати афзоиши ањолї .................................................................................................... 26даъвати дуюм – проблемањои љойњои корї ............................................................................................... 27даъвати сеюм - муњољирати дохилї ........................................................................................................... 28даъвати чорум - муњољирати хориљї .......................................................................................................... 28даъвати панљум - шуѓли ѓайрирасмї .......................................................................................................... 30даъвати шашум - экология ва шуѓл ............................................................................................................ 30даъвати њафтум - тањсилот ва сифати ќувваи корї .................................................................................. 32

1.2. иќтисодиёти Тољикистон: устуворї ба њолатњои ногувори (шоки) берунї ва даъватњои нав барои кишвар ................................................................................................................... 34

даъвати њаштум - тољикистон: иќтисодиёти хурди кушод ё вобаста? ..................................................... 34даъвати нўњум - бўњрони энергетикї .......................................................................................................... 35даъвати дањум - таъсири бўњрони молиявии љањонї ба иќтисодиёти кишвар ........................................ 36даъвати ёздањум - кам шудани интиќоли маблаѓњо аз љониби муњољирон .............................................. 36оќибатњои бўњрон: шуѓл ва омори бекорї .................................................................................................. 37

1.3. Шохиси рушди иќтидори инсонї (ШРии) .................................................................................................... 39рейтинги байналмилалии шрии - и тољикистон ....................................................................................... 39шрии-и миллї ва минтаќавї ...................................................................................................................... 40

БоБи 2. БозоРи МењнаТ Ва Шуѓли ањолї ................................................................................................... 44

2.1. Тамоюлњои демографї ва имконияти системаи маориф ........................................................................ 46Вазъи демографї ......................................................................................................................................... 46маблаѓгузорї ба соњаи маориф .................................................................................................................. 49сатњи бадастомадаи тањсилот ва шуѓл ...................................................................................................... 57

2.2. Сатњњо ва хусусияти шуѓл .............................................................................................................................. 63шуѓли расмї ................................................................................................................................................. 63

Проблемаи љойњои корї ................................................................................................................... 63Пардохти музди мењнат ва даромад ............................................................................................. 64

сохтори соњавии шуѓл .................................................................................................................................. 66таќозо ва арзаи мутахассисон дар соњањои гуногуни иќтисодиёт ............................................................ 67таъсири экология ба шуѓл ........................................................................................................................... 68

2.3. Шуѓл дар бахши ѓайрирасмї .......................................................................................................................... 72тафсир ва проблемаи муайянкунї ............................................................................................................. 72шаклњои шуѓли ѓайрирасмї ......................................................................................................................... 75

Худиштиѓолї .................................................................................................................................... 75Муњољират ба маќсади тиљорат ................................................................................................... 76Бозорњои мардикор ........................................................................................................................... 76Мењнати кўдак .................................................................................................................................. 78

БоБи 3. БекоРї Ва Шуѓл ................................................................................................................................... 80

3.1. Бекорї ва намудњои он ................................................................................................................................... 82Проблемањои бањодињї ............................................................................................................................... 82намудњои бекорї .......................................................................................................................................... 82Њайати синнусолї, гендерї ва њудудии бекорон ....................................................................................... 84

3.2. Тањсилот ва бекорї ......................................................................................................................................... 88таќсимоти бекорон вобаста ба сатњи тањсилот ........................................................................................ 88сатњи тањсилоти бекорон аз рўи минтаќа .................................................................................................. 90

МунДаРиља


БоБи 4. Соњаи МуњољиРаТи МењнаТї ………………………………….…....................................................... 92

4.1. Муњољирати (кўчидани) ањолї ........................................................................................................................ 95муњољирати дохилї ва хориљии ањолї ....................................................................................................... 95Љараёнњои муњољирати дохилиљумњуриявї ................................................................................................ 96таснифоти муњољират аз рўи минтаќањои љумњурї ................................................................................... 98«нобаробарии минтаќавї» њамчун омили муњољират ............................................................................. 100муњољирати мењнатии дохилї ................................................................................................................... 102

4.2. Муњољирати хориљии ањолї .......................................................................................................................... 103Проблемаи омори муњољирати мењнатии хориљї .................................................................................... 103Хусусияти муњољирати мењнатї ................................................................................................................ 105самарањои муњољирати хориљї ................................................................................................................. 106

Самарањои мусбат ......................................................................................................................... 106Самарањои манфї .......................................................................................................................... 107

БоБи 5. оё ноБаРоБаРии генДеРї МеаФзояД? ...................................................................................... 110

5.1. наќши гендерии мардон ва занон дар Тољикистони муосир ................................................................. 112афзоиши сарбории хонаводагї њамчун монеа дар роњи баланд бардоштани фаъолнокии иќтисодии занон .................................................................................................................... 112одатњои гендерї интихоби духтаронро барои гирифтани тањсилот мањдуд менамояд ....................... 113одатњои гендерї имконияти зудњаракатии мењнатї ва минтаќавии занонро мањдуд менамояд ....................................................................................................................................... 114

5.2. Таъсири нобаробарии гендерї ба шуѓл ва даромад ............................................................................... 116Хусусиятњои синнусолї ва гендерии шуѓл ............................................................................................... 116сегрегатсияи гендерї дар бозори мењнат ................................................................................................ 119тафриќаи гендерии музди мењнат ............................................................................................................ 123

5.3. андозагирии нобаробарии гендерї ............................................................................................................ 125шохиси рушди иќтидори инсонї бо дарназардошти омили гендерї (шроГ) ....................................... 125нишондињандаи рушди имкониятњои занон (нриЗ) ................................................................................ 126шохиси баробарии гендерї (шбГ) ............................................................................................................ 127

БоБи 6. ХулоСа. љаВоБњои иМконпазиР Ба ДаъВаТњо ………....................................................…… 130

6.1. Таљдиди сиёсат дар бозори мењнат ............................................................................................................ 132сиёсат дар сатњи корхонањо ...................................................................................................................... 132сиёсати минтаќавї ..................................................................................................................................... 133сиёсати миллї ........................................................................................................................................... 134

6.2. Сиёсат дар соњаи маориф ............................................................................................................................. 136нобаробарї дар фарогирї ва сифати тањсилот ...................................................................................... 136дастрасї ба тањсилоти касбї .................................................................................................................... 136мувофиќат ба талаботи бозор .................................................................................................................. 137

6.3. Сиёсати муњољират ......................................................................................................................................... 138муњољирати дохилї .................................................................................................................................... 138муњољирати хориљї .................................................................................................................................... 139Панљ нуќтаи назари сиёсї .......................................................................................................................... 140

6.4. Сенарияњои эњтимолии рушди иќтидори инсонї .................................................................................... 141сенарияи 1 (пессимистї) – паст кардани сатњи шрии ........................................................................... 141сенарияи 2 (оптимистї) – афзоиши шрии ............................................................................................. 141сенарияи 3 – кам кардани андозаи љаримаи гендерї ............................................................................. 142

6.5. «Шуѓли сабз» - даркнамої ва имконияти ноилшавї ............................................................................... 143


заМиМаи МаТни 1. бўњрони љањонии озуќа аз се ду њиссаи оилањоро дар тољикистон фаро гирифт .......... 21

заМиМаи МаТни 2. рейтинги байналмиллалии тољикистон оид ба шохиси рушди иќтидори инсон ............ 23

заМиМаи МаТни 3. аз мавзўи љаласаи котиботи саад ва евразЭс ............................................................... 29

заМиМаи МаТни 4. дастрасї ба оби тозаи нўшокї ........................................................................................... 32

заМиМаи МаТни 5. аз стратегияи миллии рушд дар давраи то соли 2015 ..................................................... 34

заМиМаи МаТни 6. сенарияи макроиќтисодии рушди кишвар ........................................................................ 41

заМиМаи МаТни 7. дар љумњурии тољикистон сатњњои зерини тањсилот муайян гардидаанд ....................... 52

заМиМаи МаТни 8. «бозори мардикор» дар шањри душанбе .......................................................................... 77

заМиМаи МаТни 9. Њолати иљтимоию демографии кўдаконе, ки кор мекунанд .............................................. 78

заМиМаи МаТни 10. оё шумораи бекорон кам мегардад? ................................................................................. 83

заМиМаи МаТни 11. бекорї ва проблемањои кирояи аввал (хатмкунандагони муассисањои таълимї) ......... 88

заМиМаи МаТни 12. оќибатњои муњољират аз дењот ба шањр ............................................................................ 97

заМиМаи МаТни 13. намунаи тадќиќоти минтаќавї (аз рўи маводи вилояти хатлон тибќи маълумоти соли 2007) .............................................................................................. 99

заМиМаи МаТни 14. Зиёда аз 400 њазор нафар шањрвандони љумњурии тољикистон дар россия дар давоми ним сол дар ќайди муњољират ќарор доштанд ............................................ 104

заМиМаи МаТни 15. симои муњољири тољик ...................................................................................................... 106

заМиМаи МаТни 16. муњољирони мењнатї нафаќа хоњанд гирифт .................................................................. 108

заМиМаи МаТни 17. тибќи маводи тањќиќотии «дастрасии духтарон ба тањсилот», сања дар тољикистон, соли 2008 ....................................................................................... 114

заМиМаи МаТни 18. Њадафи рушди њазорсола дар бораи баробарии гендерї дар соњаи шуѓл .................. 116

заМиМаи МаТни 19. Њисобнамоии мањдудият (сегрегатсия)-и гендерї .......................................................... 120

заМиМаи МаТни 20. Занон-роњбарон дар тољикистон аз мадди назар дур ќарор доранд ............................ 122

заМиМаи МаТни 21. Љойњои кории «сабз» ......................................................................................................... 145

ноМгЎи заМиМањои МаТн


ДиагРаММаи 1.1 ...................... с.27шумораи ањолї дар синни ќобилияти мењнатї тибќи дурнамо (дар охири сол, њазор нафар)

ДиагРаММаи 1.2 ...................... с.37интиќоли маблаѓњои пулии муњољирони мењнатї (њазор доллар)

ДиагРаММаи 1.3 ...................... с.39шрии тољикистон

ДиагРаММаи 1.4 ...................... с.40шрии-и тољикистон ва таркиби он дар соли 2007

ДиагРаММаи 1.5 ...................... с.42шрии-и минтаќањои тољикистон

ДиагРаММаи 1.6 ...................... с.42давомнокии пешбинишавандаи (умедбастаи) умр дар минтаќањо, сол

ДиагРаММаи 1.7 ...................... с.42даромад ба њар сари ањолї (дса), бо доллари има

ДиагРаММаи 1.8 ...................... с.42сатњи саводнокии ањолии калонсол, %

ДиагРаММаи 1.9 ...................... с.43Фарогирии система бо тањсилот, %

ДиагРаММаи 2.1 ...................... с.47Пирамидаи синнусолї дар 1 январи соли 2009 (њазор нафар)

ДиагРаММаи 2.2 ...................... с.48таркиб ва љараёни афзоиши ањолии тољикистон дар ба синни ќобили мењнат нарасида, сини ќобили мењнат ва аз синни ќобили мењнат баромада дар солњои 1999-2009

ДиагРаММаи 2.3 ...................... с.49дар тољикистон раванди пастшавии маќоми шањрњо дар љамъият боќї мемонад

ДиагРаММаи 2.4 ...................... с.50Њаљм ва манбаъњои молиякунонии системаи маорифи Љумњурии тољикистон, млн. сомонї

ДиагРаММаи 2.5 ...................... с.50Харољоти буљетї барои маориф, дар % нисбат ба ммд

ДиагРаММаи 2.6 ...................... с.51сохтори молиякунонии системаи маориф аз рўи сатњњои системаи буљетї, соли 2007

ДиагРаММаи 2.7 ...................... с.52муќоисаи шумораи хонандагон аз синфи 1 то 9 ва шумораи кўдакон дар гурўњи синнусолии дахлдор

ДиагРаММаи 2.8 ...................... с.53Фарогирии кўдакон ва наврасони Љумњурии тољикистон бо тањсилоти умумї, %

ДиагРаММаи 2.9 ...................... с.54Ќабул ба муассисањои тањсилоти касбии кишвар (соли 2003 =100%)

ДиагРаММаи 2.10 .................... с.55суръати афзоиши шумораи ќабулшудагон ба муассисањои тањсилоти миёнаи касбии љумњурї (соли 2003 = 100%)

ДиагРаММаи 2.11 .................... с.57сатњи тањсилотии ањолии аз љињати иќтисодї фаъол ва ба кор машѓулбудаи Љумњурии тољикистон

ДиагРаММаи 2.12 .................... с.58таќсимоти ањолии аз љињати иќтисоди фаъол аз рўи сатњи тањсилот

ДиагРаММаи 2.13 .................... с.58Вазни хоси ањолии аз љињати иќтисодиї фаъол дар шумораи умумии ањолии ќобили мењнат дар соли 2007

ДиагРаММаи 2.14 .................... с.59мардони аз љињати иќтисодї фаъол аз рўи сатњи тањсилот

ДиагРаММаи 2.15 .................... с.59Занони аз љињати иќтисодї фаъол аз рўи сатњи тањсилот

ДиагРаММаи 2.16 .................... с.59таќсимоти ањолии аз љињати иќтисодї фаъол аз рўи сатњњои тањсилот (вазъи гендерї), бо %

ДиагРаММаи 2.17 .................... с.60ањолии бо кортаъминбуда аз рўи сатњњои тањсилот дар дењоти љумњурї

ДиагРаММаи 2.18 .................... с.61ањолии дар соњаи истењсолии иќтисодиёт машѓулбуда аз рўи сатњи тањсилот, %

ДиагРаММаи 2.19 .................... с.61ањолии дар соњаи ѓайриистењсоли машѓулбуда аз рўи сатњи тањсилот, %

ДиагРаММаи 2.20 .................... с.62муњољирати тањсилотї аз дењот ба шањрњои љумњурї, њазор нафар

ДиагРаММаи 2.21 .................... с.66сохтори шуѓл аз рўи соњањои иќтисодиёт дар соли 1991

ДиагРаММаи 2.22 .................... с.66сохтори шуѓли ањолї дар иќтисодиёти тољикистон дар соли 2008

ДиагРаММаи 2.23 .................... с.67талабот ва пешнињод ба мутахассисон (кишоварзї)

ДиагРаММаи 2.24 .................... с.67таќозо ва арза аз рўи баъзе соњањои истењсолоти моддї

ДиагРаММаи 2.25 .................... с.67таќозо ва арза ба мутахассисон дар системаи тањсилот

ДиагРаММаи 2.26 .................... с.70маблаѓи зарар аз њолатњои фавќулодда дар солњои 2000 – 2008 (њазор сомонї)

ДиагРаММаи 3.1 ...................... с.85сохтори бекорї аз рўи гурўњњои синнусолї ва љинсї

ДиагРаММаи 3.2 ...................... с.90таќсимоти бекорон аз рўи сатњи тањсилот, њазор нафар

ДиагРаММаи 4.1 ...................... с.96Гардиши муњољирати ањолии Љумњурии тољикистон, нафар

ДиагРаММаи 4.2 ...................... с.96тавозуни муњољират аз рўи муњољирати дохилї

ДиагРаММаи 4.3 ...................... с.97нишондињандањо оид ба муњољирати дохилии Љумњурии тољикистон, њазор нафар

ДиагРаММаи 4.4 .................... с.100Њаљми ммд ба сари њар нафари ањолї ва коэффитсиенти тафовути музди мењнат дар солњои 2000-2007

ДиагРаММаи 4.5 .................... с.101алоќаи мутаќобилаи воридоти андоз ва љои истиќомати ањолї дар 58 ноњияи љумњурї дар соли 2008

ДиагРаММаи 4.6 .................... с.101алоќаи мутаќобилаи њаљми субвенсияњо ва љои истиќомат (аз рўи маводи 58 ноњияи љумњурї, соли 2007)

ДиагРаММаи 4.7 .................... с.102муњољирати даргузар дар минтаќањои Љумњурии тољикистон тибќи маълумоти тЌК-2004, фоиз нисбат ба шумораи машѓулбудагон

ДиагРаММаи 4.8 .................... с.104миќдори шањрвандони Љумњурии тољикистон, ки ба Федератсияи руссия дар соли 2009 сафар намудаанд

ДиагРаММаи 4.9 .................... с.105бањодињии гуногуни муњољирати мењнатї аз тољикистон

ДиагРаММаи 5.1 .................... с.116Вазни хоси мардон ва занони аз љињати иќтисодї фаъол дар шумораи умумии мардон ва занон, солњои 2001-2007

ДиагРаММаи 5.2 .................... с.117сатњи тањсилоти ањолии аз љињати иќтисодї фаъол

ДиагРаММаи 5.3 .................... с.124таносуби музди мењнати занон нисбат ба музди мењнати мардон аз рўи соњањои иќтисодиёт, соли 2006

ДиагРаММаи 5.4 .................... с.124музди мењнати мардон ва занон аз рўи минтаќањо дар моњи декабри соли 2006, бо сомонї

ДиагРаММаи 5.5 .................... с.127шохиси баробарии гендерї барои тољикистон дар соли 2008

ноМгЎи ДиагРаММањо


љаДВали 1.1 ............................................................ с.26суръати афзоиши шумораи ањолї ва захирањои мењнатии кишвар (дар охири сол, њазор нафар) (дурнамои пешбинишуда дар Консепсияи таъсис ва нигоњдории љойњои корї дар Љумњурии тољикистон барои солњои 2008-2015)

љаДВали 1.2 ............................................................ с.27суръати афзоиши демографї ва захирањои мењнатии кишвар (дар аввали сол, њазор нафар) (арзёбии коршиносон)

љаДВали 1.3 ............................................................ с.39рейтинги тољикистон ва бузургии андозаи шрии ва таркиби он дар соли 2007

љаДВали 1.4 ............................................................ с.40шрии-и тољикистон ва таркиби он дар соли 2007

љаДВали 2.1 ........................................................... с.46афзоиши шумораи ањолии Љумњурии тољикистон аз рўи минтаќањо дар давраи аз соли 2000 то соли 2009 (дар оѓози сол, њазор нафар)

љаДВали 2.2 ........................................................... с.47Зичии ањолии тољикистон (дар оѓози сол, нафар дар 1 км2)

љаДВали 2.3 ............................................................ с.51нишондињандањои арзишии молиякунонии сарикасї дар соли буљетии 2009 ва нишондињандањои арзишии индикативї дар солњои 2010 ва 2011

љаДВали 2.4 ............................................................ с.54суръати афзоиши шумораи ќабули донишљўён дар системаи тањсилоти касбии кишвар (соли 2003 =100%)

љаДВали 2.5 ........................................................... с.56сохтори минтаќавии љойњои кори холї дар бозори мењнати Љумњурии тољикистон

љаДВали 2.6 ............................................................ с.57сатњи тањсилоти ањолии аз љињати иќтисодї фаъоли минтаќањои Љумњурии тољикистон

љаДВали 2.7 ............................................................ с.60сатњи тањсилоти ањолии бо кортаъминбуда дар минтаќањои Љумњурии тољикистон

љаДВали 2.8 ............................................................ с.63Вазъи минтаќавии сатњи тањсилоти ањолии ба кортаъминбудаи Љумњурии тољикистон, %

љаДВали 2.9 ............................................................ с.65музди миёнаи якмоњаи њисобкардашудаи кормандони кироя дар минтаќањои Љумњурии тољикистон дар соли 2008

љаДВали 2.10 .......................................................... с.66таќозо ва арзаи ќувваи корї дар бозори мењнат (њазор нафар)

љаДВали 2.11 .......................................................... с.68тамоюлњо дар соњаи маориф ва тандурустї

љаДВали 2.12 .......................................................... с.74Њиссаи дар бахши ѓайрирасмї машѓулбудагон нисбат ба шумораи умумии ањолї, ањолии ќобили мењнат ва аз љињати иќтисодї фаъол (њазор нафар)

љаДВали 2.13 .......................................................... с.75миќдори шахсони аз рўи кироя фаъолиятнадошта (худиштиѓол) (њазор нафар)

љаДВали 3.1 ............................................................ с.83сатњи бекорї тибќи маълумоти омори расмї

љаДВали 3.2 ............................................................ с.85сохтори љинсї ва синнусолии бекорон

љаДВали 3.3 ............................................................ с.86Њайати бекорон аз рўи љинсу синнусол дар минтаќањо (нафар)

љаДВали 3.4 ............................................................ с.87бекорон аз рўи синну сол ва воситаи љустуљўи кор (нафар)

љаДВали 3.5 ............................................................ с.87бекорон аз рўи синну сол ва давомнокии љустуљўи кор (нафар)

љаДВали 3.6 ............................................................ с.88таќсимоти бекорони баќайдгирифташуда аз рўи сатњи тањсилот дар Љумњурии тољикистон (ба 1 январи соли дахлдор, њазор нафар)

љаДВали 3.7 ............................................................ с.89Чараёни афзоиши њиссаи љавонони синни то 30 сола дар шумораи умумии бекороне, ки дар хадамоти шуѓли баъзе кишварњои идм ба ќайд гирифта шудаанд (солњои 1992-2002)

љаДВали 3.8 ............................................................ с.90бекорон аз рўи давомнокии љустуљўи кор ва сатњи тањсилот (аз рўи маълумоти тќк-2004)

љаДВали 3.9 ............................................................ с.91сохтори бекорони баќайдгирифташуда аз рўи сатњи тањсилот (дар авали сол)

љаДВали 4.1 ............................................................ с.95афзоиши умумї, табиї ва муњољирати ањолии Љумњурии тољикистон дар солњои 1991-2008 (њазор нафар)

љаДВали 4.2 .......................................................... с.100таќсимоти ноњияњо ва шањрњои љумњурии тољикистон аз рўи сатњи музди миёнаи моњонаи мењнат, дар % нисбат ба сатњи миёнаи љумњуриявї

љаДВали 4.3 .......................................................... с.103таќсимоти муњољирони мењнатї аз кишварњои идм

љаДВали 5.1 .......................................................... с.121сохтори гендерии маќоми вазифањои роњбарикунанда дар вазорату идорањои Љумњурии тољикистон дар солњои 2003 ва 2009 (дар %)

љаДВали 5.2 .......................................................... с.121намояндагии мардон ва занон дар маќомоти мањаллии њокимияти давлатї дар Љумњурии тољикистон дар солњои 2003 ва 2009 (дар %)

љаДВали 5.3 .......................................................... с.125нишондињандањои шрии ва шроГ барои тољикистон дар солњои 2000-2007

љаДВали 5.4 .......................................................... с.126нишондињандањои нриЗ дар соли 2004

ноМгЎи љаДВалњо


ноМгЎи ХаРиТањо

заМиМањо

ХаРиТаи 1.1 Харитаи самти љараёни муњољират аз тољикистон ........................................................................... 29

ХаРиТаи 4.1 Љараёнњои азимтарини муњољират аз рўи њаљми њолатњои кўчидан дар давраи солњои 2000-2007 ............................................................................................................ 98

ХаРиТаи 4.2 Гурўњбандии муњољирати шањрњо ва минтаќањои љумњурї, аз рўи љамъбасти њолатњои муњољират дар соли 2007 ................................................................................................... 99

заМиМаи 1 Њисоби тасњењкардашудаи ммм ба њар сари ањолї дар минтаќањои љумњурии тољикистон дар солњои 2006 – 2007 ................................................................................ 148

заМиМаи 2 суръати афзоиши шрии ва ташкилдињандагони он дар Љт дар солњои 2006-2007 ................... 150

заМиМаи 3 тавсифи кластерњои људошуда ........................................................................................................ 152

заМиМаи 4 матритсаи коррелятсияњо байни нишондињандањои рушди ноњияњои вилояти Хатлон (аз рўи маълумоти соли 2007) .............................................................................. 153

заМиМаи 5 шохиси баробарии гендерї (шбГ) барои тољикистон дар соли 2008 ........................................... 154


БоБи 1.

Шуѓл дар Тољикистон:

даъватњои анъанавї ва нав

дар ин боб даъватњои анъанавї ва нави рушди

инсон, ки бо онњо Љумњурии тољикистон дар

масъалаи шуѓли ањолї дучор меояд, баррасї

мегарданд.

Яке аз даъватњои анъанавї – номутобиќатии

нигоњдошташаванда байни суръати баланди

афзоиши ањолї ва имконияти таъсиси љойњои

муносиби корї дар шароити гузариш ба

муносибатњои бозорї. Чунин номутобиќатї

дигар даъватњоеро, ки ба муњољирати дохилї

ва хориљии ањолї алоќаманданд, пуршиддат

намуда, инчунин ба пањншавии васеи шуѓли

ѓайрирасмї, ки воќеан љузъи мустаќили бозори

мењнат дар кишвар гардид, мусоидат кард.

Њамзамон имкониятњои мањдуд барои

истифодаи мењнаткардан одамонро дар њолати

вобастагї ба омили табиї гузошта, дар натиља

масъалаи њифзи муњити зистро пуршиддат

мегардонад. дар Њисоботи миллї кўшиш ба

харљ дода шудааст,ки масъалаи «таъсиси

љойњои корї» ба муњити зист иртиботи

бевосита дорад нисбат ба он ки дар назари

аввал зоњир мегардад.

Вазъи дар бозори мењнати тољикистон

баамаломада масъалаи тарбияи кадрњоро

низ шадид намуд. аз ибтидои ташаккули

муносибатњои бозорї тарбияи кадрњо дар

кишвар бо талаботи бозори мењнат алоќаи

суст дошта, номутобиќатї байни таќозо ба

ќувваи кории тахассуси муайян ва арзаи он ба

мушоњида мерасад.

баъд аз соњибистиќлол гардидан даъвати нав

барои кишвар сатњи баланди кушод будани

иќтисодиёт гардид. диверсификатсияи сусти

сохтори содирот ва воридоти тољикистон дар

давраи бўњрони молиявии муосир нисбатан

худро возењ аён сохт. сатњи баланди вобастагии

иќтисодиёти хурди кушоди кишвар аз вазъи

таќозои бозорї дар бозорњои кишварњои хориљи

дур ва арзаи бозорї дар бозорњои кишварњои

хориљи наздик муайян гардид.

даъвати љиддї барои кишвар бўњрони

энергетикї гардид, ки онро аз якдигар будани

људо мондани зеристгоњњои љануб ва шимоли

системаи энергетикии тољикистон ба миён

овард. имрўз масъалаи амнияти энергетикї

шарти муњими рушди инсонї дар кишвар

гардидааст. тољикистон аз љињати захирањои

гидроэнергетикї дар љањон љойи њаштумро

ишѓол менамояд ва дар сурати сохтмони

шабакаи васеи нерўгоњњои барќии обї

имконияти хеле баланд бардоштани шохиси

рушди иќтидори инсониро (шрии) ба вуљуд

меоварад.

аз соли 1995 дар тољикистон тамоюли

устувори афзоиши шрии ба назар расида, дар

соли 2015 он метавонад ба дараљаи соли 1990

расад. имрўз аз рўи нишондињандаи ин шохис

тољикистон ба гурўњи кишварњои сатњи миёнаи

рушди иќтидори инсонї бо нишондињандаи

- 0,688 (соли 2007) ќарор гирифтааст ва дар

байни 182 кишвари љањон љойи 127-умро ишѓол

менамояд. аз рўи сатњи тањсилот ва саломатї

тољикистон ба гурўњи кишварњои сатњи баланди

рушди инсони дошта шомил аст, вале аз рўи

сатњи ммд ба њар сари ањолї он ба гурўњи

кишварњои сатњи пасти рушд мансуб аст.

МазМуни МуХТаСаРи БоБњо


БоБи 2.

Бозори мењнат ва шуѓли ањолї

дар ин боб вазъи демографї дар љумњурї

бо дарназардошти тамоюли таѓйироти он аз

ниѓоњи имконияти тањсилоти ањолии тољикистон

баррасї мешавад. алоќамандии мутаќобила

байни сатњи бадастомадаи тањсилот ва шуѓли

ањолии кишвар аз рўи аломатњои љинсї, синну

сол, соња ва минтаќа гузаронида шудааст.

нишондињандањои баъзе шаклњои равандњои

муњољират њамчун омили гирифтани тањсилот

муайян карда шудаанд. ба тањлили сатњу

хусусиятњои шуѓл, амсоли шуѓли расмї (бо

проблемаи мутобиќати љойњои корї ба иќтидори

мењнатї, инчунин масъалањои пардохти

музди мењнат ва даромад); шуѓли соњавї (бо

дарназардошти хусусиятњои синнусолї ва

гендерии он); њамчунин љињати экологии шуѓл

диќќати махсус дода шудааст. масъалањои

шуѓл дар бахши ѓайрирасмї бо муайянсозї ва

проблемањои бањодињии он, инчунин шаклњои

махсуси зуњуроти ин шуѓл- худиштиѓолї,

муњољирати тиљоратї, бозорњои мардикорон ва

истифодаи мењнати кўдакон алоњида мавриди

омўзиш ќарор дода шудаанд.

БоБи 3.

Бекорї ва шуѓл

дар ин боб проблемањо, наќш ва намудњои

бекорї дар љумњурї ки сатњи баланди ањолии

ќобили мењнатро доро мебошанд тањќиќ карда

шудаанд тањлили муайянкунии бекорї аз

нигоњи мувофиќати он бо њисоботњои омории

дар амалия мављудбудаи меъёрњо ва вазъи

воќеї эътибори махсус дода шудааст. дар

аксари њолатњо манбањои иттилоот аз љониби

экспертњо дар асоси маълумоти њисоботи

расмї дар даврањои мувофиќ омода ва њисоб

карда шуданд. баъзе намудњои бекорї бо

дарназардошти њайати синнусолї, гендерї ва

минтаќавии бекорон мавриди тањлил ќарор

гирифтаанд. дар асоси тањќиќи таќсимоти

бекорон аз рўи сатњи тањсилот вобаста ба

соњањо ва минтаќањо алоќамандї ва вобастагии

мутаќобилаи тањсилот ва бекорї нишон дода

шудааст.

БоБи 4.

Соњаи муњољирати мењнатї

дар ин боб нишон дода шудааст, ки љараёнњои

муњољират ба иќтидори мењнатии љумњурї

дигаргунињои назаррас ворид намуда, ба бозори

мењнат таъсир мерасонанд. маќсади боб аз

инъикоси вазъи инкишофи раванди муњољирати

дохилї ва хориљї бо такяи нисбатан зиёд ба

хусусиятњои мењнатї иборат аст.

Њамзамон вазифаи баррасии на танњо миќёс,

самт, сабаб ва оќибатњои афзоиши равандњои

муњољират, балки асосноксозии механизмњои

батанзимдарории онњо гузошта шуда буд.

дар аввали боб таваљљўњ ба муњољирати ба

таѓйири макони зист алоќаманд буда дода шуд

ки, дар ибтидои солњои 90-ум, чи дар доираи

муњољирати дохилї ва чи хориљї бартарият

дошт ва он дар замони муосир ањамияти худро

фаќат дар доираи муњољирати дохилї нисбатан

бештар нигоњ медорад. минбаъд ба тањлили

инъикоси муњољирати мењнатии хориљї њамчун

раванди муњими марњилаи муосири рушди

љумњурї таваљљўњ зоњир карда шудааст.


бо маќсади фањмондадињии хусусияти

иштироки ањолии минтаќањои људогона дар

равандњои муњољират ва асосноксозии онњо,

гурўњбандии муњољирати ноњияњои љумњурї

анљом дода шудааст. асоси гурўњбандии

мазкурро тањлили кластерї аз рўи панљ

нишондињанда ташкил медињад, ки таѓйири

мањали муњољират ва инчунин бањодињиро

вобаста ба тафовутњои минтаќавї дар музди

мењнат ва имкониятњои буљетї тавсиф

медињад. ин имкони асоснокнамоии самтњои

камнамоии тафовутро дар сатњи инкишофи

ноњияњои љумњурї ба вуљуд овард.

миќёси калони муњољирати хориљии мењнатро,

ки бештар хусусияти муваќќатии мавсимї

дорад ба эътибор гирифта, дар ин боб ба

омўзиши хусусиятњои хоси раванди мазкур,

муайянкунии натиљањои мусбат ва манфї

ва асосноксозии дурнамои он диќќат дода

шудааст. Зимнан суръати инкишоф ва самти

муњољирати хориљии мењнатї мавриди тањлил

ќарор дода шуда, омилњо ва механизмњои ба

раванд таъсиркунанда муайян карда шудаанд,

ки асосноксозии роњњои танзими равандњои

муњољиратро имконпазир гардонид.

БоБи 5.

оё нобаробарии гендерї

меафзояд?

дар ин боб кўшиш ба харљ дода шудааст,

ки дар тољикистон нобаробарии гендерї

дар соњаи шуѓл дар иштироки сусти занон

дар бозори мењнат ифода мегардад,

сустшавии низоми таъминоти иљтимої ба

афзоиши сарбории хонаводагии занон ва

пањншавии ќолибњои гендерии патриархалї

дар бораи «зан-нигањбони хонадон» ва

«мард-таъминкунанда» оварда мерасонад.

Пањншавии чунин ќолибњо њавасмандии

хонаводаро барои маблаѓгузории тањсилоти

духтарон кам мегардонад. дар маљмўъ, сатњи

тањсилот ва касбии занон нисбат ба мардон

пасттар мебошад, ки он раќобатпазирии

онњоро дар бозори мењнат паст намуда,

имкониятњои ба кор ќабул намудани онњоро

бо музди муносиб кам мегардонад. имрўз дар

тољикистон хонаводахоеро, ки сарвариашонро

занон бар ўњда доранд, боз њам зиёд

шудаистода, онњоро маљбур месозад, ки ба

мењнати вазнини каммузд машѓул шаванд.

барои чунин оилањо хавфи муддати тўлонї

дар сатњи камбизоатї ќарор гирифтан ва

набудани имконият аз њисоби даромади кам

барои маблаѓгузорї ба иќтидори инсонї боќї

мемонад.

БоБи 6.

Хулоса. љавобњои имконпазир

ба даъватњо

дар ин боб кўшиш ба харљ дода шудааст,

ки мусоидат ба шуѓл, нигоњдорї ва таъсиси

љойњои корї дар сатњи корхонањо, вилоятњо

ва љумњурї яке аз самтњои муњимтарини

сиёсати зиддибўњронии њукумати кишвар

бояд бошад. Њолати шуѓли ањолї дар љумњурї

аз вазъи иќтисодї људонопазир буда, имрўз

хеле мураккаб ва шадид боќи мемонад.

дар оянда тољикистон ба таъсиси љойњои

нави кории зарурї ва паст намудани сатњи

бекорї то сатњи табии он ќодир аст, аммо

барои ин сиёсати сармоягузори кишвар

МазМуни МуХТаСаРи БоБњо


бояд ба љалби афзалиятноки сармояњо ба

истењсолоти мењнатталаб ва илму мењнатталаб

нигаронида шавад. Њавасмандии муассир

барои он соњибкороне зарур мебошад, ки чунин

истењсолоти мењнатталабро таъсис ташкил

менамоянд.

имрўз Њукумати кишвар нисбати фарогирии

васеи ањолї бо тањсилот тадбирњои љиддї

меандешад, вале масъалаи сифати

хатмкунандагони мактабњо ба талабот

љавобгў намебошад, проблемаи консептуалии

тањсилоти касбї бошад – тамоюли сусти ба

бозори мењнат нигаронидаи он боќї мемонад.

таъмини дастрасии баробар ба системаи

тањсилоти касбї масъалаи хеле муњим ба

шумор меравад, зеро тафовути даромади

ањолї ва вазъи моддии оилаи хонанда њамчун

омили асосї ва доимоафзояндаи нобаробарї

баромад мекунад. аз ин рў, дастгирии гурўњњои

алоњидаи хонандагони аз љињати иљтимої

осебпазир бояд дар асоси тањияи стратегияи

маљмўии таѓйироти институтсионалї амали

гардонида шавад.

нобаробарие, ки дар рушди иќтисодї ва дар

даромадњои ањолї байни минтаќањо боќї

мемонад, такмили сиёсати муњољиратро

дар кишвар дар мутобиќат бо сиёсати

рушди маљмўии минтаќањои дењот таќозо

менамояд. афзоиши иќтисодї хеле кам

баробар шуда метавонад, бинобар ин

саъю кўшиши баробарсозии беасоси он ба

тараќќиёт метавонад зиён расонад. имрўз

сиёсати нисбатан самарабахш сиёсати

минтаќавии шуѓл мебошад, ки ба баробарсозии

нишондињандањои базавии сатњи рушди инсонї

мусоидат менамояд. аз ин мавќеъ муњољирати

даргузар њамчун яке аз шаклњои зуњуроти

муњољирати дохилии мењнатї, метавонад

нобаробаробарињоро дар бозорњои дохилии

мењнат кам гардонад.

таљрибаи байналмилалии идораи равандњои

муњољират ба омўзиш ва татбиќи васеъ дар

тољикистон, бахусус дар шароити ташаккули

модели миллии идораи муњољирати хориљї

эњтиёљ дорад. Њимояи њуќуќњои инсонии

муњољирони хориљии мењнатї бояд самти

муњими љараёни танзими муњољирати хориљї

гардад.

дар шароити муосир дарки он ки чи тавр

бўњрони љањонии молиявї ва иќтисодї

метавонад ба тамоюлњо дар бозори мењнат

дар тољикистон таъсир расонад ва онњо чи

тавр ба рушди иќтидори инсонї ва имконияти

шуѓли муносиб таъсир менамоянд, муњим

аст. сенарияњои гуногуни рушд – аз сенарияи

пессимистї то оптимистї имконпазиранд, вале

дар њар гуна њолат, сенарияи аз љињати гендерї

эњсосшавандаи рушд набояд дар канор монад.

бо дарназардошти тамоюли муосири љањонї

дар соњаи таъсис ва рушди бо ном љойњои

кории «сабз», тољикистон бояд ба раванди

ташаккули «инноватсияњои сабз» пайваст

шуда, ин равандро дар кишвар суръат

бахшад, зеро ки дар баробари сањмгузорї дар

мубориза бо проблемањои таѓйирёбии иќлим,

шароити муносиб барои шуѓл фарњам оварда

шавад. бахусус тољикистон, ки ба масъалањои

амнияти экологї ањамияти љиддї зоњир

менамояд, барои таъсиси љойњои кории «сабз»

имкониятњои хеле васеъ дорад.


муЌаддима

шуѓл яке аз он соњањое мањсуб меёбад, ки се ќисми сиёсати ба инсон нигаронидашуда - рушди инсон, амнияти инсон ва њуќуќи инсон ба як самт нигаронида мешаванд.


муЌаддима

шуѓли ањолї имрўз дар тољикистон яке аз масъалаи асосї мањсуб ёфта, маљмўи муносибатњоро оид ба иштироки одамон дар фаъолияти мењнатї тавсиф менамояд. шуѓли самаранок ва аз љињати пардохти музд ва шароити мењнат муносиб, на танњо манбаи даромад мебошад, ки сатњ ва сифати њаќиќии њаёти корманд ва оилаи ўро таъмин месозад, балки заминаи асосии инкишофи инсон ва рушди иќтисодї низ мебошад.

Вазъи дар кишвар љойдоштаи шуѓли ањолї, ба сатњи камбизоатї таъсири асосї мерасонад. дар соли 2007 ќашшоќии нињої дар љумњурї 17%-ро ташкил дод, 53,5%-и ањолиро бошад камбизоатон ташкил мекарданд1. ин ба вазъи шуѓли расмї ва ѓайрирасмї ва дар навбати худ, ба миќёс ва сатњи камбизоатї дар кишвар таъсири љиддї мерасонад ва њамчун натиљаи он тамоюли рушди инсонро муайян месозад. ба вазъи камбизоатї дар тољикистон бўњрони молиявии љањонии солњои 2008-2009 ба таври љиддї таъсир кард. дар айни замон сатњи камбизоатї ба 58-60% (соли 2003 – 64%) ташкил мекунад2. бинобар ин, сиёсати иљтимоии Њукумат бояд њамаи проблемањои иљтимоиеро, ки ба мавќеи шањрвандон њам дар љамъият ва њам дар истењсолот алоќаманд аст ба инобат гирад. бар замми ин талаботи онњо ба шуѓли доимї ва муносиб ба мадди аввал гузошта шавад.

Љой доштан ё надоштани кори муносиб ба омили асосї табдил ёфта истода, дар ин ё он шакл ба инкишофи иќтисодиёти глобалї ва тавассути он њам ба зист ва њам ба фаъолияти мењнатии шањрвандони мамлакатњои људогона таъсир мерасонад. Чунин тамоюлњо дар ин соња хусусияти тањдидомез пайдо карда истодааст. таљрибаи чорањои зиддибўњронї дар бисёр кишварњо собит сохт, ки ба самаранокии нисбатан баланд оид ба њавасмандгардонии иќтисодиёт њамонњое ноил шуданд, ки ба таъсиси љойњои корї ва њифзи иљтимоии ањолї, аз љумла дастгирї ва рушди соњибкории хурд ва миёна, њамчун роњи самараноки зиёд намудани љойњои корї ва њалли аксарияти проблемањои иљтимої эътибори љиддї доданд.

дар шароити кунунї шуѓли ањолии дар ин ё он кишвар љой дошта, бояд аз нигоњи даъватњои анъанавї, ки ба онњо ин кишвар, бо дарназардошти бекорї, шуѓли ѓайрирасмї, мењнати иљборї, муњољирати мењнатии дохилї ва хориљї дучор меояд, тањќиќ карда шавад.

имрўз ин даъватњо хусусияти возењ ифодаёфта доранд ва аз таъсири бўњрони муосири молиявию иќтисодї, озуќаворї ва гуманитарї вобастаанд. бўњрони муосир иќтисодиёти тољикистон ва бозори мењнати дар он амалкунандаро аз «њолатњои ногувори (шоки) беруна» хеле осеппазир мегардонад. таъсири бўњрони љањонї пешрафтеро, ки дар татбиќи стратегияи паст кардани сатњи камбизоатї дар солњои 2007-2009 ба даст омадааст, зери хатар мегузорад. дар баробари баъзе муваффаќиятњои љойдошта, вазъ дар тољикистон дар соњаи шуѓл боиси нигаронї мебошад.

заМиМаи МаТни 1БЎњРони љањонии озуЌа аз Се Ду њиССаи оилањоРо ДаР ТољикиСТон ФаРо гиРиФТ

Душанбе. 28 январ. «азия-плюс»-/Виктория наумова/- дар тољикистон бўњрони љањонии озуќа аз се ду њиссаи оилањоро фаро гирифт, - изњор дошт намояндаи доимии Љт дар смм сирољиддин аслов дар баромади худ дар ню-Йорк умед бар он мебандад, ки љомеаи љањонї тадбирњои зарурии сиёсї, молиявї ва иќтисодиро бањри пешгирии афзоиши бўњрони озуќа меандешад. «дар солњои охир инсоният бо як ќатор бўњронњои ба њам алоќаманд рў ба рў шуд. оќибатњои даъватњои нав, бахусус ба ањволи иљтимоии миллионњо одамон дар кишварњои рў ба инкишоф ва давлатњои дорои иќтисодиёти давраи гузариш, аз љумла дар кишвари ман таъсири шадид расонд», - арз намуд сафир. Ў таъкид дошт, ки дар баробари афзоиши нарх барои маводи озуќа, дар солњои 2007-2008 ба тољикистон лозим омад, ки хунукињои ѓайримуќаррарї, камобї ва хушксолиро аз сар гузаронад, ки ба бўњрони озуќа ва энергетикї оварда расонд ва дар натиља - боиси хеле паст шудани сатњи иљтимої ва иќтисодии ањолии кишвар гашт.


ташаккули бозори мењнат дар Љумњурии тољикистон дар шароити махсуси миллї, дар зери таъсири чунин омилњо, ба монанди вазъи мураккаби демографї, то ба охир њал нагардидани оќибатњои бўњрони шадиди иљтимоию иќтисодї ва оќибатњои љанги шањрвандї, аз кишвар муњољир шудани теъдоди зиёди кормандон ва мутахассисони баландихтисос, нарасидани љойњои корї зимни зиёд будани захирањои мењнатї ба вуљуд омада истодааст.

имрўз дар кишвар сатњи баланди шуѓли ѓайрирасмї ба мушоњида мерасад, ки бешубња бонги огоњкунандаи фаъолияти ѓайриќаноатбахши бозори мењнат мебошад. шуѓли ѓайрирасмї зуњуроти васеъ пањнгардидабуда, мутаассифона, аз љониби Кумитаи давлатии омор ба ќайд гирифта намешавад. бо дарназардошти шароити душвори молиявию иќтисодии рушди кишвар ва сатњи баланди шуѓл дар бахши ѓайрирасмї, яке аз роњњои воќеии имконпазир, дастгирї ва њавасмандгардонии рушди соњибкорї мебошад.

одатан дар тољикистон ба шуѓл ва бозори мењнат иќтидори демографї таъсир мерасонад. дар 14 соли охир шумораи ањолии ќобили мењнати кишвар (мардон дар сини 15-62 сол ва занон дар сини 15-57 сол) ба зиёда аз 1,62 млн расид. Вале сатњи фаъолнокии иќтисодии ањолї дар ин солњо ба 18% кам гардида, 52%-и шумораи умумии ањолии ќобили мењнатро ташкил дод.3

дар панљ соли охир сатњи расмии (ба ќайд гирифташудаи) бекорї куллан таѓйир наёфта, дар сатњи зиёда аз 2% ќарор гирифт. сатњи њаќиќии фаќат бекории нињонї, аз рўи маълумоти орс-2004 10,6%-ро аз рўи ањолии аз љињати иќтисодї фаъол ташкил кард ва ин нишондињанда дар байни мардон 10,2% ва дар байни занон 11,3% баробар шуд. сатњи бекории нињонї дар шањракњо 20,5% ва дењот 7,2%-ро ташкил дод.4 сабаби асосии бекорї дар кишвар њолате мебошад, ки гурўњњои људогонаи ањолї тамоман ягон хел касб ё ихтисос надоранд. умуман, аксарияти ањолии ќобили мењнати кишвар барои кор дар соњањои гуногуни иќтисоди миллї омода нестанд.

Проблемањои асосии бозори муосири мењнати тољикистон инњоянд: а) номутобиќатї байни суръати баланди афзоиши ањолии ќобили мењнат ва суръати нокифояи таъсиси љойњои кори муносиб; б) афзоиши миќдори хатмкунандагони дорои маълумоти олї ва нарасидани кадрњои соњаи маълумоти касбии техникї ва миёнаи махсус; в) њаљми калони шуѓл дар бахши ѓайрирасмї ва сатњи пасти музди мењнат дар бахши расмї; г) номутаносибии хусусияти гендерї дар соњаи шуѓл ва афзоиши њаљми истифодаи мењнати кўдакон.

имкониятњои мањдуди бо кор таъминкунї ва музди пасти мењнат дар баробари шароити вазнини мењнат, маљбур месозад, ки њамасола барои љустуљўи кор зиёда аз 130 њазор нафар дар дохили љумњурї ва мувофиќи маълумоти гуногун аз 420 њазор то 1,0 миллион нафар берун аз ќаламрави љумњурї муњољир шаванд.

аз нигоњи рушди инсон баробарии гендерї омили муњими рушди иќтисодї ва шарти њатмии сатњи баланди рушди иљтимоию иќтисодии љамъият мањсуб меёбад. дар Њисоботи мазкур дар маљмўъ ба тањлили нобаробарии гендерї дар соњаи шуѓл, музди мењнат ва маориф ва инчунин таъсири нобаробарии гендерї ба љамъият ањамияти махсус дода шудааст.

дар ин Њисоботи миллї инчунин ба проблемаи тайёр кардани ањолии босавод ва бомаърифат, ки дорои тахассуси зарурии касбї мебошад, эътибори љиддї дода шудааст. Кўшиши муайян кардани вобастагии дурнамои инкишофи иќтидори инсонии кишвар аз бисёр љињат ба сатњ ва сифати тањсилоти умумї, миёнаву махсус, касбию техникї ва олї ба харљ дода шудааст.

Воќеияти љойдошта дар љумњурї мављуд будани бозори мењнати «сеќисма» мебошад, ки вай дар њиссањои амалан баробар шуѓли расмї, шуѓл дар бахши ѓайрирасмї ва муњољирати мењнатии дар љойи таъминоти кор ба ќайд гирифта нашударо барќарор менамояд. Вобаста ба ин, проблемањои њифзи иљтимоии шахсони дар бахши ѓайрирасмии иќтисодиёт ба муносибатњои мењнатї ворид гардида ва муњољирони мењнатї ба миён меояд.

Аз Стратегияи миллии рушд дар давраи то соли 2015


муЌаддима

Њисобкунии шохиси рушди иќтидори инсонї (шрии), ки дар ин њисобот гузаронида шудааст, пеш аз њама барои муайян кардани дастовардњои кишвар дар таъминнамоии шањрвандони худ бо имкониятњои дарозумрї ва њаёти солим, гирифтани тањсилоти зарурї ва таъмини сатњи зарурии даромадњо барои худ ва оилаи худ нигаронида шудааст.

аввалин маротиба дар силсилаи њисоботњои миллї њисоби шохиси рушди иќтидори инсон дар сатњи минтаќавї анљом дода шуд, ки он ба таври амиќ фањмидан ва њал кардани проблемањои мављудаи рушди инсонро бевосита дар минтаќањо имконпазир мегардонад. тањиягарони Њисоботи мазкур пешбини мекунанд, ки ин барои тадќиќотњои минбаъдаи минтаќавї оид ба сифати зист ва рушди инсон дар кишвар намунаи мусбат мегардад.

одатан, њангоми пешнињоди Њисоботи миллї асосан нишондињандањои сатњи миллї њисоб карда мешаванд, ки фаќат барои муќоиса намудан бо нишондињандањои байналмилалї истифода мегарданд. Зимнан ин нишондињандањо њолатро бо таѓйирёбандањои шохиси рушди иќтидори инсон (тањсилот, даромад ва давомнокии умри пешбинишаванда) ба њисоби миёна дар кишвар тавсиф менамоянд ва хусусиятњо ва сатњи рушди инсониро дар минтаќањои кишвар ба назар намегиранд. Њисоби нишондињандаи шохиси рушди иќтидори инсон дар сатњи минтаќавї барои ошкор намудани проблемањои мураккаб ва сарбастаи иљтимої имкон медињад, ки њалли онњо дар сатњи минтаќавї бояд афзалияти рушди тољикистон гардад.

дар стратегияи миллии рушди (смр) Љумњурии тољикистон то соли 2015, ки тезонидани суръати рушди иќтисодї, баланд бардоштани сатњи зиндагї ва кам кардани сатњи камбизоатиро пешбинї менамояд, бахши иљтимої мавќеи муњимро ишѓол менамояд ва маљмўи тадбирњоеро дар бар мегирад, ки онњо ба таъмини шуѓли нисбатан пурраи захирањои мењнатї, паст кардани сатњи бекорї ва баланд бардоштани некўањволии моддї ва маънавии ањолї нигаронида шудаанд.

Њамзамон, Њисоботи мазкур тањлили нисбатан муфассали проблемањои шуѓл ва бозори мењнатро дар сатњњои миллї ва минтаќавї, ки дар стратегияи миллии рушд, барномаи мусоидат ба шуѓли ањолии Љумњурии тољикистон дар солњои 2008-2009, Консепсияи муњољирати мењнатии шањрвандони Љумњурии тољикистон ба хориља, Консепсияи рушди соњибкорї дар давраи то соли 2015 ва ѓ. мушаххас гардидаанд, фаро гирифта, баъзе роњњои њалли онњоро пешнињод месозад.

Њисоботи миллї оид ба рушди инсон воситаи беназир дар пешбурди муколамаи љомеа вобаста ба сиёсати шуѓл дар тољикистон мањсуб меёбад. он замина барои доираи васеи бањсњои тарафњои манфиатдор бо маќсади тањияи тадбирњои сиёсати иќтисодї ва иљтимої мањсуб меёбад, ки ба стратегияи рушд дар асоси принсипњои баробарї ва риояи њуќуќњои инсон дар соњаи шуѓл нигаронида шудаанд.

заМиМаи МаТни 2РейТинги БайналМилалии ТољикиСТон оиД Ба ШоХиСи РуШДи иЌТиДоРи инСон

имрўз дар рейтинг оид ба шохиси рушди иќтидори инсон тољикистон маќоми 127-умро ишѓол менамояд. Кишварњои Вануату (126) и намибия (128) дар ќатори он ќарор доранд. тољикистон дар гурўњи он мамлакатњое љойгир аст, ки нишондињандаи шохиси рушди иќтидори инсони онњо миёна аст. ба чунин маќом тољикистон ба туфайли

њанўз њам сатњи нигањдошташудаи баланди тањсилот ва давомнокии кофии умр расид. аммо шохиси даромад ба њар сари ањолї дар тољикистон ба таври љиддї рейтинги кишварро хеле паст менамояд. масалан, дар Вануату сатњи даромаднокї ба сари ањолї (аз рўи тЌХ - таносуби ќобилияти харидорї) ќариб 4 њазор доллари има, дар намибия зиёда аз 5 њазор доллари има, дар тољикистон бошад ин нишондињанда аз 1,7 њазор доллари има камтар зиёд мебошад.

Human Development Report 2009. Overcoming barriers:

Human mobility and development.


боби 1

боби 1

шуЃл дар тоЉиКистон:

даЪВатЊои анЪанаВї

Ва наВ


шуЃл дар тоЉиКистон: даЪВатЊои анЪанаВї Ва наВ

1


боби 1

ДаъВаТи якуМ - СуРъаТи аФзоиШи ањолї

Чун анъана суръати баланди афзоиши ањолї дар тољикистон дар низоми собиќ иЉшс, мушкилоти махсусро ба миён намеовард, зеро бо сабаби на танњо манфиатњои иќтисодї, балки манфиатњои сиёсї, шумораи ањолї яке аз нишондињандањои асосї дар мусобиќаи системањои ба њам муќобил мањсуб меёфт. Њамзамон ќисми зиёди харољотро барои нигањдории суръати баланди афзоиши ањолї, аз љумла ањолии ќобили мењнат, буљети ягонаи иттињод бар дўш дошт.

дар маљмўъ, таносуби суръати афзоиши ањолї ва ањолии ќобили мењнат, инчунин ањолии ба шуѓл фаро гирифта шуда, на танњо имконияти иќтидори мењнатии кишвар, балки имконияти рушди иќтисодиро низ муайян мекунанд. Њар чи ќадаре ки дар миќдори умумии ањолии ќобили мењнат шахсони ба шуѓл фаро гирифта шуда ва миќдори шахсони ќобили мењнат дар миќдори умумии ањолї зиёд бошанд, њамон ќадар сарборї барои як корманд кам гашта, њосилнокии мењнати љамъиятї меафзояд.

агар суръати афзоиши ањолї дар солњои 1981-1990 дар тољикистон дар байни љумњурињои собиќ иЉшс баландтарин буда, 3%-ро ташкил карда бошад, пас ба таври ќатъї бад шудани вазъи иљтимоию иќтисодии дар солњои 1990 оѓозгардида, ба пастшавии суръати афзоиши ањолї то 2% дар як сол овард. бо вуљуди ин, миќдори мутлаќи ањолї аз 5505,6 њазор нафар дар соли 1991 то 7345,1 њазор нафар дар соли 2008, ё 31, 5% зиёд гардида, суръати афзоиши миќдори ањолии ќобили мењнат нисбат ба суръати афзоиши ањолии ба кор фаро гирифташуда 3,5 баробар афзудааст. суръати воќеии афзоиши миќдори ањолии ба кор фаро гирифташуда 0,9%-ро ташкил дод, ки ќариб 8 маротиба аз нишондињандаи зарурии мувозинат камтар аст. аз ин лињоз, раванди трансформатсия ва рушди бозори мењнат дар тољикистон дар шароите љараён дорад, ки дар давоми 17 соли охир шумораи ањолии тољикистон таќрибан ба андозаи аз се як њисса (31,5%), миќдори захирањои мењнатї зиёда аз якуним баробар (54%) афзуда, зимнан сатњи шуѓл фаќат ба андозаи 7% зиёд гардид, яъне суръати афзоиши шуѓл аз суръати афзоиши ањолии ќобили мењнат дошта 47% аќиб мемонад.5

дар Консепсияи таъсис ва нигоњдории љойњои корї дар Љумњурии тољикистон барои солњои 2008-2015, ки бо ќарори Њукумати Љумњурии тољикистон аз 5 марти соли 2008 №74 тасдиќ шудааст, дурнамои зерини таносуби суръати афзоиши шумораи ањолї ва захирањои мењнатии кишвар оварда мешавад.

Њамзамон дурнамои озмудаи мо (ки ба маълумоти воќеї дар солњои 2000-2009 ва истифодаи усули њаракати синнусолї асос ёфтааст) вазъи дигарро нишон медињанд. шумораи ањолии ќобили мењнат дар соли 2010 4501,2 њазор нафарро ташкил дод, ки назар ба нишондињандаи дар доираи Консепсияи таъсис ва нигоњдории љойњои корї дар Љумњурии тољикистон барои солњои 2008-2015 муайянгардида 650,5 њазор нафар зиёд мебошад. Њамин тавр, суръати таъсиси љойњои корї ва тарбияи кадрњо дар кишвар бояд зиёд карда шаванд.

1.1. заХиРањои МењнаТї Ва Шуѓл: МуШкилоТи ДоХилї БоЌї МеМонаД

љаДВали 1.1СуРъаТи аФзоиШи ШуМоРаи ањолї Ва заХиРањои МењнаТии киШВаР (ДаР оХиРи Сол, њазоР наФаР)(дурнамои пешбинишуда дар Консепсияи таъсис ва нигоњдории љойњои корї дар Љумњурии Тољикистон барои солњои 2008-2015)

Сол Шумораи ањолии доимї

захирањои мењнатї

1995 5701 2811

2000 6250 3186

2001 6376 3301

2002 6507 3463

2003 6640 3644

2004 6780 3777

2005 6920 3893

2006 7064 4047

2010 (пешгўи) 7694 3970

2015 (пешгўи) 8662 4490



бояд гуфт, ки бўњрони иќтисодии љањонї таъсири худро аллакай ба бозори мењнат расонидааст. Вобаста ба ин, Њукумати Љумњурии тољикистон ва роњбарони маќомоти иљроияи мањаллии њокимияти давлатї вазифадор карда шуданд, ки соли равон дар кишвар на камтар аз 180 њазор ва минбаъд њар сол 100 њазор љойњои нави корї таъсис дињанд. барои то њадди имкон кам кардани таъсири бўњрони иќтисодии љањонї ба бозори мењнат Вазорати мењнат ва њифзи иљтимоии ањолиро зарур аст, ки оид ба љойњои корї њарчи зудтар махзани маълумоти воќеиро ташаккул дода, тавассути васоити ахбори омма ва ташкили ярмаркањои љойњои кории холї маълумоти заруриро мунтазам ба таваљљўњи корљўён расонад.

Аз матни Паёми Президенти кишвар ба Маљлиси Олї

15 апрели соли 2009

ДиагРаММаи 1.1ШуМоРаи ањолї ДаР Синни ЌоБилияТи МењнаТї ТиБЌи ДуРнаМо(ДаР оХиРи Сол, њазоР наФаР)

0.0

c. 2015

1000.0 2000.0 3000.0 4000.0 5000.0 6000.0

c. 2010

захирањои мењнатї - бањои коршиносон

захирањои мењнатї - Консепсияи таъсис ва нигоњдории љойњои корї

5143.9

4490

4620.5

3970

Сол Шумораи ањолии доимї

захирањои мењнатї

2000 6126,7 3126,7

2002 6373,5 3376,8

2006 6920,3 3984,5

2007 7063,8 4121,3

2008 7215,7 4254,0

2009 7373,8 4336,1

2010 7524,2 4501,2

2011 7677,7 4620,5

2012 7834,3 4728,6

2013 7994,2 4838,2

2014 8157,2 4951,1

2015 8323,6 5057,1

љаДВали 1.2СуРъаТи аФзоиШи ДеМогРаФї Ва заХиРањои МењнаТии киШВаР(ДаР аВВали Сол, њазоР наФаР)(арзёбии коршиносон)

ДаъВаТи ДуюМ – пРоБлеМаи љойњои коРї дар шароити гузариш ба иќтисоди бозорї чунин љараёнњои нав дар шуѓли ањолї ба вуљуд меоянд: кам шудани њиссаи дар бахши давлатї машѓулбудагон ва инкишофи васеи шуѓли ѓайрирасмї, таѓйирёбии сохтори соњавии шуѓл, афзоиши бекорї (бахусус бекории нињонї), инкишофи шуѓли нопурра, пастшавии таќозо ба ќувваи корї, афзоиши муњољирати ба ќайд гирифтанашуда берун аз ќаламрави љумњурї, тафовути бозорњои минтаќавии мењнат.

Зимни афзоиши баланди шумораи ањолї дар маљмўъ, ањолии ќобили мењнат, хусусан, дар давраи солњои 1998-2007 афзоиши љойњои корї дар кишвар танњо 354 њазор нафарро ташкил дод.


боби 1

имрўз дар кишвар дар суръат ва њаљми афзоиши шумораи ањолии ќобили мењнат ва миќдору сифати љойњои кории таъсисдодашаванда номутаносибии анъанавї боќї мемонад. Корхонањои калон барои таъсиси љойњои нави кории технологї ќодир нестанд, имконияти соњибкории хурди ташаккулёфтаистода бошад, мањдуд аст.

сиёсати дар кишвар пешбурдаистода љињати хусусигардонии объектњои моликияти давлатї, њамчун чораи комилан зарур ва асоснок дар шароити иќтисоди бозорї, ба таври ќатъї ба љараёни афзоиши њаљми азкорхоликунии кормандон таъсир расонд. Њамзамон давлат аллакай имкони кафолати бо кор таъмин намудани кормандони аз кор холикардашударо надошт.

боќї мондани миќёси калони бекории нињонї ва шуѓли дубора дар истењсолот аз набудани алоќамандии мутаќобила дар байни бозори мењнат ва бозори хизматрасонињои таълимї вобаста аст. Зимнан дараљаи касбии аксарияти корљўяндагон ба талаботи техникию тахассусии љойњои кории мављуда љавобгў намебошад.

Љойњои кории њамасола таъсисдодашаванда, ба ѓайр аз љойњои нави корї, ки дар энергетика, сохтмони роњњо ва саноати кўњию истихрољи маъдан ташкил карда мешаванд, аксаран њамчун ќонунигардонии љойњои холии кории мављуда (ќаблан нињонї) дар корхонањо ва ташкилотњои фаъолияткунанда, ва инчунин «азнавтаъсисдињии» љойњои корї дар корхонањои ќаблан хусусї гардонидашуда, вале муддати зиёд аз фаъолият бозмонда мебошанд.

ДаъВаТи СеюМ - МуњољиРаТи ДоХилї

равандњои муњољирати мењнатии дохилї ба бозори ташкилшудаистодаи мењнат, сатњи шуѓл ва зисти ањолї дар минтаќањо бевосита вобаста аст. илова бар ин, муњољирати дохилї бо ду раванд – ба љойи дигар кўчидан ва муњољирати мењнатии муваќќатї тавсиф дода мешавад.

муњољирати дохилї дар тољикистон њам сабаб ва њам натиљаи проблемањои ба кишварњои иќтисодиёташон сусттараќќикарда хос мебошад. дар шароити тараќќиёти сусти нињодњо ва механизмњои бозорї муњољират ба нишондињандаи махсуси номутаносибї - шиддатёбии проблемаи шуѓл, даромаднокї ва рушди сусти муносибатњо дар бозори мењнат табдил меёбад.

муњољирате, ки ба иваз кардани љойи истиќомат ё гузаштан ба кор ё тањсил ба љойи дигар дар тољикистон пештар њам ба мушоњида мерасид, асосан тавассути усулњои маъмурї ба танзим дароварда мешуд. имрўз

муњољирати дохилї хеле зиёд ба назар мерасад, вале ин раванд сифатан таѓйир ёфтааст, зеро ки сабабњои муњољират дигаргун шудаанд.

дар айни замон, муњољирати дохилї аз бисёр љињат тањти таъсири омилњои «теладињандае» (радкунандае) ќарор дорад, ки бинобар сабаби мањдудияти дастрасї ба захирањо ва имкони истифодаи ќувваи корї дар минтаќањо рух медињад. аксаран одамон њатто дар он њолатњое њиљрат менамоянд, ки дар бораи шароити зист ва мењнат дар љои нав иттилооти боэътимод надоранд. дар натиља, ин ба рушди минтаќањо барои љалби ќувваи корї мусоидат намекунад ва ба вусъат ёфтани шуѓл дар бахши ѓайрирасмии иќтисодиёт ва нарасидани ќувваи корї дар як ќатор ноњияњои дењот оварда мерасонад.

имрўз бўњрони љањонии молиявї гарчанде ѓайримустаќим бошад њам, вале њамзамон ба таври воќеї ба муњољирати дохилї таъсир мерасонад. Пеш аз њама, ин таъсиррасонї њам ба шиддатёбї дар бозори мењнат бо сабаби баргаштани муњољирони хориљї ва њам фишор овардан ба бозори мењнат аз љониби ќисми муайяни ќувваи кории љумњурї, ки бинобар бўњрон маљбур аст, ки бозмонад ва барои музди кор ба кишварњои дигар сафар накунад, вале он бешак ба муњољирати мењнатии хориљї нигаронида шудааст. сониян, он инчунин ба кам гардидани дастгирии субвенсионии минтаќањои љумњурї бо сабаби кам шудани воридоти маблаѓњо аз андоз ба буљет алоќаманд аст.

дар шароите, ки ќисми зиёди ноњияњои љумњурї дар шакли субвенсияњо аз буљети љумњуриявї кўмаки молиявї мегиранд, мушкилоти сариваќт пардохт накардани музди мењнат, нафаќа ва кўмакпулињо ба миён меояд, ки барои муњољирати дохилї яке аз омилњои мусоидаткунанда мањсуб меёбад. дар ин њолат вазнинї бар дўши бозорњои мењнати шањрњои калон ва инфрасохтори иљтимоии онњо меафтад.

ДаъВаТи чоРуМ - МуњољиРаТи ХоРиљї

дар тољикистон муњољирати хориљї яке аз хусусиятњои муњими рушди иљтимоию иќтисодиро дар шароити кунунї ташкил медињад.

агар дар ибтидо ва миёнаи солњои 90-уми асри XX аз тољикистон барои истиќомати доимї асосан русњо, украинњо, белорусњо, арманињо ва дигар гурўњњои этникї муњољират мекарданд, пас дар солњои охир шумораи асосии шахсони њиљраткунандаро тољикон ташкил медињанд, ки барои пайдо намудани музди кор сафар мекунанд.



ХаРиТаи 1.1 ХаРиТаи СаМТи љаРаёни МуњољиРаТ аз ТољикиСТон

заМиМаи МаТни 3аз МаВзЎи љалаСаи коТиБоТи СааД Ва еВРазЭС

«дар бораи вазифањои маќомоти салоњиятдори давлатњои аъзои саад ва евразЭс оид ба муќовимат бо муњољирати ѓайриќонунї дар шароити бўњрони љањонии иќтисодї ва таъмини њуќуќњои иљтимоию мењнатии мењнаткашони муњољир»«дар шароити љањонишавии асри XXI муњољирати ѓайриќонунї ба яке аз даъватњои асосии давраи муосир табдил ёфт. Зимнан муњољирати ѓайриќонунї на танњо худ тањдид менамояд, балки он бо чунин шаклњои љинояткории транссарњадї, чи терроризми байналмилалї, фурўши аслиња, муомилоти ѓайриќонунии маводи нашъадор ва фурўши одамон зич алоќаманд аст. бо дарназардошти пастшавии сатњи иќтисодии пешбинишаванда ва

мутобиќан кам гаштани миќдори љойњои корї, мутахассисон дар соњаи муњољират пешбинї менамоянд, ки ќисми зиёди муњољирони мењнатии ќонунї, бо аз даст додани кор ва бо сабабњои объективї ба кишваре, ки шањрванди он мебошанд, хоњиши баргаштан надоранд, метавонанд ба ќатори муњољирони ѓайриќонунї њамроњ шаванд».

аломати асосиии муњољирати мењнатии хориљї - хусусияти ѓайримуташаккил ва номураттабии он мебошад. аз рўи санљишњои гуногун, дар њоли њозир шумораи муњољирони мењнатии хориљї аз 0,5 то 1 млн. нафарро ташкил медињад. аксарияти ин одамон дар низоми ѓайрирасмї кор карда, аз њуќуќњои муќаррарї, ки одамон дар љањони муосир бањравар њастанд, мањрум мебошанд.

сарфи назар аз равандњои зиёди мухолиф, имрўз муњољирати мењнатии хориљї яке аз шартњои базавии пайдо шудани синфи миёна дар тољикистон мегардад. тибќи арзёбии коршиносон, талабот ба ќувваи кории хориљї дар кишварњое, ки одатан муњољирони тољик сафар мекунанд, хусусан ба россия ва Ќазоќистон, дар 50 соли минбаъда низ боќї мемонад.6 дар нињояти кор, мањз аз ин лињоз, ин раванд ба танзими њаматарафаи давлатї ниёз дорад.

барои тољикистон муњољирати мењнатии хориљї на танњо проблемаи имрўза, балки њамчун проблемаи оянда низ боќї мемонад. афзоиши босуръати ањолї ва кам будани замин (агар дар соли 1965 ба як нафар 0,21 га замин рост меомад, пас имрўз он ба 0,08 га ва аз рўи пешгўињо дар соли 2030 ба 0,05 рост меояд) на танњо барои амнияти озуќавории кишвар тањдид менамоянд, балки ба миён омадани мушкилоти нарасидани хонањои истиќоматї ва зичии баланди ањолиро боис гардида истодаанд, ки имрўз аз бисёр љињат бо муњољирати мењнатии хориљї љуброн карда мешаванд.


боби 1

ДаъВаТи панљуМ - Шуѓли ѓайРиРаСМї

шуѓли ѓайрирасмї дар намуди муосири он - аз бисёр љињат њодисаи нав барои бозори мењнат мебошад, гарчанде ки шаклњои алоњидаи шуѓли баќайдгирифтанашуда дар тољикистон дар давраи то ислоњот, давраи шўравї низ мављуд буданд. шуѓли ѓайрирасмї њамчун даъвати шаклан таѓйирёфтаи анъанавї барои кишвар то ба имрўз низ боќї мемонад.

дар раванди гузариш ба муносибатњои бозорї миќёс, сохтор ва хусусияти шуѓли ѓайрирасмї, инчунин наќши он дар иќтисодиёт моњиятан таѓйир ёфтаанд. дар солњои охир миќёси он хеле зиёд шуд, ки њатто дар сатњи мушоњидаи оддї аён аст. шуѓли ѓайрирасмї дар воќеъ ба бахши мустаќили бозори мењнат табдил ёфта ба вазъи шуѓли ањолї ва њолати иљтимоию иќтисодї умуман таъсири калон мерасонад.

Њиссаи шахсони дар бахши ѓайрирасмии Љумњурии тољикистон машѓулбуда дар соли 2008 1029,2 њазор нафар ё 47,4% аз шумораи умумии машѓулбудагонро ташкил дод.

шуѓли ѓайрирасмї дар тољикистон бештар љавонони синни ќобили мењнатро фаро гирифта истодааст, зеро мањз њамин гурўњи синнусолї омода аст бо маќсади ноаёни дар оянда ба даст овардани њуќуќњои нафаќа дар доираи шуѓли расмї ва њуќуќњои дигари эњимолияташон кам барои дигар хизматрасонињои иљтимоии давлат бар ивази музди мењнати нисбатан мунтазам ва аз бисёр љињат, нисбатан зиёд, ки шуѓли гайрирасмии онњоро таъмин менамояд, худро ќурбон намояд.

устувории миќёси шуѓли ѓайрирасмї бо таќозои махсус дар бозори мењнати мављуда алоќаманд аст. тадќиќотњои интихобии анљомёфта, ки дар

кишвар гузаронида шудаанд, нишон доданд, ки шуѓли ѓайрирасмї дар корхонањои хурди хусусї мутамарказонида шудаанд, ки асосан дар соњаи савдо, хизматрасонї, инчунин сохтмон амал мекунанд. мањз ин соњањо бо таѓйирёбињои љиддии таќозо дучор гардида, ба раванди танзими чандирии шумораи машѓулбудагон эњтиёљ доранд, ки онро танњо шуѓли ѓайрирасмї метавонад таъмин намояд.

сарфи назар аз љанбањои манфї, вазифаи шуѓли ѓайрирасмї, ин пеш аз њама, кам кардани бекории воќеї ва паст намудани сатњи шиддатнокї дар бозори мењнат мебошад. ин наќши иљтимоии шуѓли ѓайрирасмї - имрўз яке аз сабабњои пойдорї ва рушди хориќаи (феномени) мазкур мебошад.

дар навбати худ, шуѓли ѓайрирасмї гуногунтабиат аст. масалан, шуѓли ѓайрирасмии донишљўён ва нафаќахўрон, ки таќрибан аз шаш як њиссаи тамоми шуѓли ѓайрирасмиро ташкил медињад, падидаи воќеан бебозгашт ва ба гумон манфї мебошад. шуѓли ѓайрирасмї, ки дар шакли соњибкорї ё худиштиѓолї амалї мегардад, инчунин имрўз назар ба љанбањои манфї љанбањои мусбат бештар дорад.

Њамзамон, мањз дар соњаи шуѓли ѓайрирасмї риоя накардани кафолатњои мењнатї ва иљтимоии шањрванд љамъ гардида, мањз дар њамин љо даромади ками оммаи асосии машѓулбудагон ба ќайд гирифта мешаванд ва дар он имкониятњо барои худинкишофёбии касбї ва рушди инсон вуљуд надоранд.

Васеъшавии доираи шуѓли ѓайрирасмї барои пурра нагирифтани пардохтњои иљтимої ва воридоти андоз ба буљетњои њамаи сатњњо боис гардида, сабаби нарасидани сармоягузории дохилї ва пурра маблаѓгузорї накардани соњаи иљтимої мегардад ва аз њама асосї, он барои бурдани сиёсати самарабахши даромадњо ва музди мењнат дар кишвар мусоидат наменамояд.

ДаъВаТи ШаШуМ - Экология Ва Шуѓл

муњити зист, рушди иќтисодї ва камбизоатї дар тољикистон бо њам алоќамандии зич доранд. аксарияти ањолии кишвар зери таъсири омилњои номусоиди муњити зист, аз љумла љараёнњои биёбоншавї, ифлосшавии манбаъњои об ва оќибатњои офатњои стихиявии табиї, аз ќабили хушксолї ва обхезї ќарор гирифтаанд. аммо, сабабњои онњо на танњо шароити табиии релеф ва иќлими кишвар, балки аз бисёр љињат амалияи бади идоракунии замин – аз ќабили шудгори замин дар нишебињои ноњамвор, буридани растанињо, чаронидани аз њад

шуѓли ѓайрирасмї – фаъолияти расман ба ќайд гирифта нашуда, вале аз љињати њуќуќї иљозат дода шудаи фаъолияти мењнатї мебошад, ки надоштани барасмиятдарории њуќуќии муносибатњои мењнатї ё таъминоти мустаќилона бо корро пешбинї менамояд. мафњуми иќтисодиёти ѓайрирасмї ва шуѓли ѓайрирасмї њамчун аломатњои базавии фаъолияти хољагї, ки берун аз доираи меъёрњои њуќуќї бе баќайдгирї ва бањисобгирии фискалї ќабул карда шудаанд.



зиёди чорво, ба таври лозимї набудани технологияи обёрї, чорањои нокифояи эътидолгардонї њангоми рушди инфрасохтори наќлиёт ва инфрасохтори дигар, истихрољи маъдан ва ѓ. низ мебошанд, ки тањдидро барои њифз, пешбурд ва рушди минбаъдаи кишоварзї ба вуљуд меоранд.

маблаѓгузории нокифояи чорабинињое, ки дар њуљљатњо, наќшањо ва барномањои стратегї дар соњаи њифзи муњити зист пешбинї шудаанд, њамчун даъвати анъанавї ба рушди инсон дар кишвар боќї мемонад, ки боиси талафёбии захирањои замин мегардад, ки аз рўи иќтидор ќобилияти таъминоти шуѓли ањолиро доранд.

сарфи назар аз он ки тољикистон дорои ќонунгузории нисбатан инкишофёфта дар соњаи њифзи муњити зист ва мушкилоти дахлдор мебошад, тањияи худи механизмњои иљрои ин ќонунгузорї, аз њамоњангии бо ќонунгузории моделї дар солњои охир оѓозгардида аќиб монда истодааст, ки дар доираи конвенсияњо ё созишномањои байналмилалї тавсия гардидаанд.

барномаи давлатии экологї барои солњои 1998-2008 муњим будани солимии доимї ва озодаи муњити зистро барои рушди муваффаќиятноки иќтисодї, инчунин вобастагии истодагарии инсон аз ќобилияти њаётї доштани биосфера эътироф менамояд ва барои ноил гаштан ба мувозинати байни манфиатњои иќтисодї ва ќобилияти пешбарандаи муњити зист даъват мекунад.

дар рафти шарњи мониторинги паст кардани сатњи камбизоатї дар тољикистон њангоми гузаронидани пурсиши оилањо аён гардид, ки обтаъминкунї, амнияти озуќаворї ва таъминоти барќ ба муњити зист алоќамандии зич дошта, чун афзалият барои зистан имрўз боќї мемонанд. Њатто чунин афзалият ба мисли «таъсиси љойњои корї» ба муњити зист муносибати нисбатан зич дорад, ки дар назари аввал чунин наменамояд. ба кор таъмин набудан, надоштани имкониятњо барои шуѓл сабаби асосии вобастагии одамон аз захирањои табиї, аз љумла аз замин, барои ба даст овардани маблаѓ барои зистан мањсуб меёбад. ин афзалиятњо сабаби асосии муњољирати ањолї аз љойњои сукунат боќї мемонанд.

муњољирати иљборї ба таври њассос ва зуд ба таѓйирёбии омилњо ва бадшавии муњити зист таъсир мекунад. мувофиќи тадќиќотњои байналмилалї таѓйирёбии иќлим метавонад ба пайдошавии гурўњи нави гурезањо - гурўњи камбизоати ањолї оварда расонад, ки аз љойњои сукунати ватани хеш маљбур мешаванд бинобар љараёнњои хатарноки иќлим муњољират намоянд. шароити ногувори иќлим омили афзоиши љараёнњои муњољират мегарданд.

муњољирати ѓайриимуташаккил ва номураттаб ба аз њад зиёдшавии зичии ањолї дар баъзе минтаќањои табиию љуѓрофии кишвар мусоидат менамоянд, ки аз нуќтаи назари мафњуми «ќаламрави самаранок», наметавонад ба таври кофї ба онњо захирањои таъмини зиндагиро фароњам оварад. ин бахусус ба ноњияњои кўњистони тољикистон хос мебошад. сухан дар бораи чунин захирањо ба монанди киштзорњо, чарогоњњо, љойњои алафдаравї, конњои канданињои фоиданок, бешазорони табиї, олами њайвонот, дарахтзорони бисёрсола ва ѓайра меравад.

мувофиќи маълумоти бонки љањонї, њар сол дар ноњияњои кўњистони кишвар 50 000 ярч, 5000 заминларза ва садњо тармаю селњо ба мушоњида мерасанд. дар айни замон аз оќибатњои офатњои табиии ба омилњои обї вобаста, ќариб 1200 оила њатман бояд ба љойи дигар кўчонида шаванд, дар панљ соли наздик бошад, афзоиши шумораи муњољирони эњтимолии экологии зиёда 10 000 оила дар назар аст.

бадшавии таъминоти ањолї бо барќ, гази табиї, ангишт ва дигар маводи њосилкунандаи нерўи барќ ба маротибањои зиёд афзудани миќёси буридани дарахтон дар нишебињои кўњњо ва нобуд сохтани дарахтзори бисёрсола дар мањалњои ањолинишин меоварад. дар айни замон майдони умумии фонди давлатии љангал 1,8 млн. га, аз љумла майдони љангалзорњо 410 њазор гектарро ташкил медињад. дар солњои охир њаљми буридани дарахтзорњо ба 10-10,5 њазор гектар дар як сол расид. мувофиќи шарњи самаранокии фаъолияти экологї дар тољикистон (2004) њар сол аз 5000 то 10000 метри мукааб дарахтзорњо бинобар сабаби ѓайриќонуни буридан, чаронидани чорво ва офатњои табиї нобуд мегарданд, ки ба 1,5-3 маротиба аз афзоиши табиї ва барќарорсозии дарахтзорњо дар баъзе минтаќањои тољикистон зиёд аст.

Яке аз сабабњои асосии муњољирати ањолї аз њудуди дењот - ин вазъи ѓайриќаноатбахши киштзорњои хољагии ќишлоќ мебошад, ки дар натиљаи он мунтазам њосилхезии онњо паст шуда истодааст. бо сабаби нарасидани ќувваи корї, нокифоя ё сариваќт нагузаронидани корњои агротехникї, сатњи пасти дониши экологии соњибони хољагињои фермерии таъсисёфта ва инчунин дигар чорањои ташкилию хољагидорї, вайроншавии ќабати њосилхези замин ба миён омада, дар таркиби он гумус кам шуда истодааст. дар натиљаи фаъол гардидани љараёни пањншавии буттазорњо ва растанињои бегона, њар сол аз 20 то 70 њазор гектар заминњои обї самарабахш истифода бурда намешаванд.


боби 1

суръати баланди афзоиш ва зичии баланди ањолии дењот, мањдудияти майдонњои обї ба њар сари ањолї, инчунин проблемањои экологии вобаста ба дастрасии ањолї ба оби нўшокии тоза ва санитария, истифода ва азхудкунии нодурусти заминњо (эрозияи замин, камшавии майдони љангалзорњо, шўршавии хок ва ѓайра), системаи сусти идораи партовњо ва мониторинг оид ба њолати ќисматњои муњити зист, инчунин њолати бади ахлотљойњо ва партовгоњњо, аллакай имрўз ба ањолии дењот имкон намедињанд, ки худро пурра бо кор ва маводи озуќа таъмин намояд. Вобаста ба ин, таъминоти бењдошти лозимаи муњити зист ва механизмњои татбиќи ќонунгузории њифзи табиат њамчун даъват барои таъмини шуѓли самарабахш дар кишвар боќї мемонад.

ДаъВаТи њаФТуМ - ТањСилоТ Ва СиФаТи ЌуВВаи коРї

марњилаи муосири ташаккули иќтисоди бозорї дар љумњурї ба сифати ќувваи корї ва бозори мењнати ташаккулёфтаистода талаботњои махсусро пеш мегузорад. дар ташаккули ќувваи кории босифат сатњи тањсилот наќши муайянкунанда мебозад.

имконияти истифодабарии онњо аз 30 то 50 солро ташкил медињад. дар 10-15 соли охир хизматрасонии техники онњо анљом дода нашудааст. Корхонањои амалкунандаи обтаъминкунї ва канализатсия ќобилияти нигоњдорї ва хизматрасонии иќтидорњои мављуда ва шабакањоро ба таври зарурї надоранд, илова бар ин, вазъ бо сабаби сариваќт пардохт нагардидани њаќќи хизматрасонии таъминоти об њамоно душвор мебошад.

муассисањои тиббї асосан дар маркази нуќтањои ањолинишин (вилоят, шањр, ноњия, дењот) љойгиранд. дар љумњурї ќариб 1768 муассисаи тиббї мављуданд, ки 46%-и онњо бо системаи марказонидашудаи обтаъминкунї ва канализатсия таъмин нестанд.

Аз рўи маълумоти Вазорати тандурустии Љумњурии Тољикистон,

соли 2009

заМиМаи МаТни 4ДаСТРаСї Ба оБи Тозаи нЎШокї

дар љумњурї 4,01 миллион нафар ё ин ки 55,5% ба оби нўшокї дастрасї доранд, аз љумла дар шањрњои калон ва шањракњо-94%, дар дењот бошад аз 38% зиёд нест. ба оби тозаи нўшокї 2,9 миллион ањолї дастрасии доимї надорад, ки аз он 2,8 миллион дар дењот сукунат дорад.

аз 62 шањр, марказњои ноњияњо ва шањракњо, танњо 52–тои онњо системаи марказонидашудаи таъминоти об ва 28-тои онњо системаи канализатсия доранд. аз 1,75 миллион сокинони шањрї -1,5 миллион (87%) обро аз системањои марказонидашудаи оби нўшокї мегиранд. дар дењот танњо 20 % ањолї бо оби нўшокии мутамарказ таъмин карда шудаанд. ањолии боќимонда обро аз манбаъњои гуногун (чашмањо, чоњњо бо насосњои обкаши дастї, љўйборњо, каналњо, боришоти атмосферї ва ѓайра) истеъмол мекунанд, ки ба дараљаи кофї ба ќоидањои санитарию гигиенї бењдоштї мутобиќат намекунанд.

аксарияти системањои таъминоти об њанўз солњои 1960-1980 сохта шуда буданд ва

тањсилот вазифадор аст, ки лоаќал ду вазифаи муњимтаринро иљро намояд: вазифаи иљтимої, ки ба такомули шахсият, аз љумла маќоми ў дар љомеа, рушди маънавї, эстетикї ва инкишофи зењнї нигаронида шудааст ва иќтисодї, ки ба такрористењсоли ќувваи корї вобаста аст.



аз оѓози ташаккули муносибатњои бозорї сар карда тарбияи кадрњо дар кишвар бо талаботи бозори мењнат алоќамандии суст дорад (ба истиснои миќдори на он ќадар зиёди мутаххасисони омодашаванда бо тањсилоти олї дар асоси квотаи Президенти Љумњурии тољикистон, донишљўёни гурўњњои буљетии мактабњои олї, инчунин микдори на он ќадар зиёди донишљўён дар системаи тањсилоти касбии техникї). Вобаста ба ин, номувофиќатии таќозо ба ќувваи кории тахассуси муайян ва арзаи он боќї мемонад.

имрўз талаботи бозори дохилии мењнати љумњурї ба мутахассисони дорои тањсилоти олї мањдуд аст, дар айни замон, системаи тањсилот аз рўи анъана омодасозии мутахассисони дорои тањсилоти олиро идома медињад. ин боиси барзиёдии ин гурўњи захирањои мењнатии омодагардида мешавад, ки дар бозори дохилии мењнат бинобар сабаби набудани љойњои кори мувофиќ ва музди мењнати кофї истифодаи худро пайдо намекунад ва он сафи бекоронро зиёд намуда, ба муњољирати берун аз љумњурї мусоидат менамояд.

натиљањои тањќиќи ќувваи корї (тЌК)-и соли 2004 нишон медињанд, ки дар байни ањолии ба кор таъминбудаи љумњурї бештар аз нисф - 50,5% дорои тањсилоти миёнаи пурра, 16,8% тањсилоти миёнаи умумї ва танњо 11,2 % тањсилоти олї мебошанд.7 аз ин рў, системаи тарбияи кадрњои љумњурї бояд ба таъмини таносуби муносиб дар омодасозии мутахассисони дорои тањсилоти олї, миёна ва миёнаи махсус нигаронида шавад. агар тарбияи кадрњо дар љумњурї бо дарназардошти талаботи њолати имрўзаи бозори мењнат анљом дода шавад, яъне мутахассисони дорои тањсилоти миёна ва миёнаи махсус омода карда шаванд, пас дар оянда ин метавонад њамчун омили нигањдорандаи рушди иќтисодї ва ташаккули иќтисодиёти инноватсионї баромад кунад. бинобар ин, истифодаи принсипњои нави тарбияи кадрњои касбї зарур аст, ки талаботи иќтисоди бозории ташаккулёбандаро дар љумњурї ќонеъ мегардонанд.

дар айни њол сифати тањсилот ва сифати ќувваи корї ба њамдигар зич вобаста мебошанд. Њиссаи омўзгорони дорои тањсилоти олї аз 76,6% дар соли 1991 то 61,1% дар соли 2008 кам гардида, њиссаи омўзгорони дорои тањсилоти миёнаи омўзгорї аз 14,1% то 23,8%8 дар њамин давра афзудааст, ки боиси нигаронї нашуда наметавонад. мутахассисони љавоне, ки тањсилоти олї гирифтаанд, љойњои холии кориро пурра намесозанд, ба соњаи маориф рў намеоранд (бо сабаби кам будани музди мењнат ё дигар омилњо), дар њоле ки дар љумњурї нарасидани 10 њазор омўзгор ба таври шадид эњсос мегардад. ин тамоюл њоло њам боќї мемонад.

Категорияи «сифати ќувваи корї» дар илми муосири иќтисодиёти љањонї ба таври васеъ истифода бурда мешавад. Зимнан бояд ба њисоб гирифт, ки ќувваи корї - ин танњо маљмўи малакаю дониш

барои санљиши сифати таълим шохиси сифати таълим (ITQ), ки аз љониби Фонди аврупо тавсия гардидааст, истифода бурда мешавад. Њисобњои охир нишон додаанд, ки сифати таълим дар љумњурї аз рўи шохиси ITQ 0,629 мебошад. аммо, дар бораи сифати таълим дар он сурат метавон гуфт, ки ин шохис аз 1 зиёд гардад.

ва ќобилиятњое нест, ки инсон дорад. аввало, ин захираи малака, дониш ва ќобилиятњо мебошад. сониян, ин чунин малакаю дониш ва ќобилиятњоест, ки аз тарафи инсон дар ин ва ё он соњаи такрористењсоли љамъиятї маќсаднок истифода бурда шуда, ба афзоиши њосилнокии мењнат ва истењсолот мусоидат менамояд. сеюм, ин чунин роњи истифодаи њамин захира дар шакли фаъолияти сермањсул мебошад, ки ба афзоиши музди мењнати корманд меоварад. Чорум, зиёдшавии даромад инсонро тавассути сармоягузорї њавасманд ва манфиатнок месозад, ки он метавонад ба тањсилот ва саломатї таъсир расонад, захираи нави малакањо, донишњо ва маќсадњо њосил гардад, зеро дар оянда аз нав онро самаранок истифода барад.


боби 1

ДаъВаТи њаШТуМ - ТољикиСТон: иЌТиСоДиёТи ХуРДи куШоД ё ВоБаСТа?

баъд аз заволи иЉшс барои давлатњои осиёи марказї дар маљмўъ, аз љумла барои тољикистон, мављуд набудани њамгироии минтаќавї ва дурї аз роњњои бањрї проблемањои асосї гардиданд. имрўз тољикистон дар шароити душвори иќтисодию љуѓрофї ќарор дорад, зеро ќисми зиёди њудуди он дар мавзеъњои баландкўњ љойгир буда, алоќаи наќлиётии нисбатан самаранок тавассути роњњои хушкигард аз тариќи роњњои Ўзбекистон мегузарад. масофа то бандари бањрии наздиктарин 3100 километрро ташкил медињад.

аз шоњроњњои наќлиётии љањонї дур љойгир будани љумњурї, баланд будани арзиши боркашонї (аз рўи маълумоти коршиносони алоњида арзиши њамлу наќли молњо аз кишварњои аз лињози иќтисодию љуѓрофї сарбаста, аз арзиши њамлу наќли молњо аз давлатњои наздибањрї нисбатан 50% зиёд аст), мављуд набудани роњњои муносиб, ки метавонанд љумњуриро бо чунин шарикони тиљоратии ояндадор ва кишварњои њамсоя, ба монанди Хитой, Покистон, Њиндустон ва Эрон пайванданд, барои ба роњ мондани робитањои муносиби иќтисодї халал мерасонанд.

таѓйироти куллии вазъи геосиёсии Љумњурии тољикистон баъд аз заволёбии иЉшс, хеле ањамияти омили иќтисодии хориљиро дар инкишофи кишвар баланд бардоштанд. робитањои иќтисодии хориљии кишвар дар шароити бўњронњои давраи гузариш наќши махсусро иљро карда, дар солњои људогона сатњи квотаи савдои хориљиро то 210 % ( с.1995) ноил гардиданд. дар давраи инкишофи мустаќилона вобастагии иќтисодиёти кишвар аз њолатњои ногувори (шоки) берунї афзуд.

Љумњурии тољикистон дар бозорњои љањонии истењсол ва фурўши пахта (камтар аз 4%) ва алюминий (камтар аз 5%) њиссаи ночиз дорад, ки њамчун ду мањсулоти содиротї ммд-и кишварро ташкил медињанд. Њиссаи љумњурї дар раванди байналмилалии љалби сармояњои мустаќими хориљї аз 0,02% зиёд нест.

Њарчанд ки санљишњои коршиносон оид ба тољикистон нишон медињанд, ки баландшавии нархи алюминий ва пахта ба андозаи 1% метавонанд тавозуни савдои кишварро мутаносибан 0,2% ва 0,12% бењтар намоянд, ин наметавонад њалли ќатъии масъалаи шуѓл дар кишвар гардад. ин пеш аз њама, бо он вобастагї дорад, ки дар доираи иќтисодиёти миллї комплекси мукаммали ба содирот ва воридот нигаронидашуда вуљуд надорад, ки он ба таъсиси љойњои корї ва бартараф намудани дуализм дар маљмўи ќувваи кории кишвар равон карда шавад.

санљишњои коршиносон нишон медињанд, ки содир кардани мањсулоти тайёр аз алюминий бар ивази содироти алюминийи аввалия даромадњои асъориро метавонад чандин маротиба зиёд гардонида, љойњои кори иловагї барои бо кор таъмин кардани ќувваи кории бешуѓл таъсис дода шаванд. Як тонна алюминийи аввалия, ки ба содирот фиристода нашуда, балки барои истењсоли вараќаи алюминий равон карда мешавад, арзиши иловагиро ба андозаи 600 доллар зиёд мекунад.

1.2. иЌТиСоДиёТи ТољикиСТон: уСТуВоРї Ба њолаТњои ногуВоРи (Шоки) БеРунї Ва ДаъВаТњои наВ БаРои киШВаР

заМиМаи МаТни 5аз СТРаТегияи Миллии РуШД ДаР ДаВРаи То Соли 2015

рушди иќтисодии кишвар тањти таъсири як ќатор омилњои зерини манфї ќарор дорад, ки дар байни онњо: (1) мављуд набудани роњи баромад ба бањр; (2) аз марказњои тараќќикардаи иќтисодии љањонї дар масофаи дур љойгир будан; (3) нарасидани конњои дастраси худии истихрољи нафт ва газ; (4) аз љињати табиї ва љуѓрофї ба минтаќањо људо будани кишвар; (5) имконияти начандон калони бозори дохилї; (6) зуњурёбии њолатњои нооромии сиёсї дар минтаќаи ињотакунандаи кишвар; (7) харљњои калони транзаксионї, ки барои рафъи оќибатњои офатњои табиї, мубориза бо наркотраффикњо ва терроризм вобастаанд.

мувофиќи маълумоти омори расмї дар соли 2008 дар бозори дохилии мењнати Љумњурии тољикистон зиёдтар аз 2,0 миллион нафар, берун аз ќаламрави кишвар бошад зиёда аз 0,4 миллион нафар машѓули кор буданд.



ташкили коркарди нахи пахта дар кишвар метавонад дар кишвар маљмўи даромадро ба андозаи 1,5 миллиард доллари има дињад. Њисобњо нишон медињанд, ки тафовут байни нархи нахи пахта ва матои пахтагини аз он коркардшаванда (ба њисоби 1 кг нах) 10-12 маротибаро ташкил медињад. Њатто агар 40% нахи пахтаи истењсолшаванда барои ришта ва матоъ коркард шаванд, пас фоидаи умумии бадастомада аз фурўш метавонад тахминан 2,1 маротиба ва ќисми даромади буљети давлатї 2,3 маротиба афзояд.

ДаъВаТи нЎњуМ - БЎњРони ЭнеРгеТикї

тољикистон аз рўи захирањои гидроэнергетикї дар љањон љои 8-умро ишѓол менамояд ва њиссаи он дар иќтидори аз љињати иќтисодї самараноки гидроэнергетикии олам ќариб 4% мебошад.

имрўз захирањои эњтимолии умумии солонаи гидроэнергетикї дар кишвар зиёда аз 527 миллиард кВт соат аст. Захирањои пешбинишавандаи ангишт, нефт ва газ, мутаносибан 4452 млн. тонна, 117,6 млн. тонна ва 8517 млрд. метрии мукаабро ташкил дода, истихрољ бошад, мувофиќан њамагї 97,0 њазор тонна, 21 њазор тонна ва 30,0 млн метри мукааб мебошад, ки талаботи кишварро фаќат ба ангишт - 16%, нефт - 4,7% ва газ - 5,4 % ќонеъ месозад.

мављудияти захирањои зиёди гидроэнергетикї афзалиятро барои сохтани нерўгоњњои обии барќї муайян намуда, љињати содироти нерўи барќ барои кишварњои ба он танќисї доштаи минтаќаи осиёи марказї имкон фароњам меорад.

системаи энергетикии тољикистон аз ду зерсистемаи људокардашуда – љанубї ва шимолї иборат аст. дар системаи љанубї - нерўи барќ барзиёд аст, дар системаи шимолї бошад он намерасад. дар давраи иЉшс байни тољикистон ва кишварњои њамсоя дар доираи системаи Ягонаи Энергетикии (сЯЭ) осиёи миёна мубодилаи нерўи барќи барзиёди дар мавсими тобистон истењсолгардида ба нерўи барќ дар мавсими зимистон сурат мегирифт ва ин норасоии нерўи барќ бартараф карда мешуд, вале пас аз барњамхўрии иЉшс чунин наќшаи мубодилаи нерўи барќ аз байн бурда шуд. то тирамоњи соли 2009 як ќисми талаботи системаи энергетикии шимол аз њисоби интиќоли он аз Ўзбекистон пардохта мешуд. дар навбати худ, тољикистон чунин миќдор нерўи барќро дар тобистон барои љануби Ўзбекистон интиќол медод. Чунин шакли интиќоли нерўи барќ бозорї набуд ва миќдори барзиёди истењсолкунандаро дар мавсими тобистон барои пўшонидани касри истеъмолкунанда дар мавсими зимистон ташкил медод. ба туфайли сайъу кўшиши Њукумат ин проблема то андозае аз њисоби сохтумони

хати интќоли нерўи барќи «Љануб – шимол» бо иќтидори 500 киловатт соат њалли худро ёфт, ки таъсири бўњрони энергетикиро дар шимоли кишвар кам гардонид.

Људошавии системаи энергетикї норасоии (касри) системаи энергетикиро дар кишвар дар давраи тирамоњу зимистон ба вуљуд меорад. дар натиља дар ин давра дар љумњурї низоми додани нерўи барќ аз рўи меъёр љорї карда мешавад, ки ба таври љиддї ба паст шудани рушди иќтисодї, шуѓли ањолї таъсир мерасонад, дастрас будани тањсилот, хизматрасонињои тиббї ва оби тозаи нўшокї мањдуд сохта, вазъи муњити зисти кишварро бинобар сабаби ѓайриќонунї буридани дарахтон бад месозад ва барои зиёд шудани миќдори офатњои табиї шароит ба вуљуд меорад.

имрўз дар кишвар масъалаи гузаронидани марказњои гармидињї - энергетикии мављуда ба сўзишвории ангишт дар асоси истифодаи технологияњои нави аз љињати экологї тозаи сўхтани ангишт њал шуда истодааст, ки он имконияти ќисман њал кардани масъалаи амнияти энергетикиро медињад. дар баробари ин соњаи истихрољи ангишт боз рушд ёфта, таъминоти ањолии шањрњои калони љумњурї бо оби гарм ва гармидињї бењтар гардонида мешавад, ки барои ба вуљуд омадани љойњои иловагии корї

бо маќсади таъмини амнияти энергетикии ноњияњои дурдасти кишвар бо нерўи барќи арзон, бидуни таъсиррасонии манфї ба экология, Њукумати Љумњурии тољикистон барномаи дарозмўњлати сохтмони ноб-њои хурдро дар давраи солњои 2009-2020 (ќарори Њукумати Љумњурии тољикистон аз 02.02.2009) ќабул намуд.барномаи дарозмўњлати сохтмони ноб-њои хурд аз се марњилаи зерин иборат аст:- кўтоњмуддат, мўњлати татбиќ аз соли 2009 то соли 2011, њамагї 66 нерўгоњњои барќї бо иќтидори умумии муайянгардида- 43530 кВт;- миёнамўњлат, мўњлати татбиќ солњои 2012-2015, њамагї 70 нерўгоњњои барќї бо иќтидори умумии муайянгардида – 32850 кВт;- дарозмўњлат, мўњлати татбиќ солњои 2016 – 2020, њамагї 53 нерўгоњњои барќї бо иќтидори умумии муайянгардида – 26801 кВт.дар соли 2020 189 адад нерўгоњњои барќии хурд бо иќтидори умумии муайянгардида 103181 кВт соат сохта мешаванд, ки коркарди нерўи барќи солонаашон 641645,9 њазор. кВт соатро ташкил менамояд.


боби 1

мусоидат менамояд ва ба солим гардонидани иќтисодиёти миллї оварда мерасонад.

аммо самти асосї дар азхудкунии захирањои бењамтои обию энергетикии тољикистон ва рањої аз бўњрони энергетикї њамгироии минтаќавї ва иштирок дар бозори ягонаи минтаќавии энергетикї мебошад, ки метавонад самараи иловагиро аз ин миќёс таъмин созад.

ДаъВаТи ДањуМ - ТаъСиРи БЎњРони МолияВии љањонї Ба иЌТиСоДиёТи киШВаР

имрўз чор самти зерин, ки аз рўи онњо таъсири бўњрони молиявии љањонї ба Љумњурии тољикистон эњсос мегардад, муайян гардидаанд:

кам гардидани воридшавии сармояи хусусии ватанї ва хориљї,

паст шудани суръати рушди иќтисодї, кам гаштани даромади шахсони воќеї ва њуќуќї, кам гаштани њаљми даромад аз содирот дар

натиљаи паст шудани нархњои љањонї ба ашёи хом то ба 50%.

иќтисодиёти хурди кушоди Љумњурии тољикистон тањти таъсири шадиди сиклњои хољагии љахонї ќарор дорад, аз ин лињоз, ба сохтори ѓайрисаноатии содироти љумњурї ин сиклњо пайваста таъсир мерасонанд. Њаљми арзишии содироти љумњурї аз бисёр љињат бинобар пасту баландшавии нархњои љањонї барои нахи пахта ва алюминийи аввалия, њамчун ду мањсулоти содиротии кишвар таѓйир меёбад. Пастшавии нархњои љањонї ба алюминий ва пахта дар шароити бўњрони љањонї боиси касри тиљорат дар кишвар гардиданд, ки дар солњои охир 35% -и сатњи ммд-ро ташкил мекунад.

барои иќтисодиёти хурди кушоди Љумњурии тољикистон њолатњои ногувори (шокњои) таѓйирёбии нархњои хориљї нисбати содироти захирањои ашёи хом боз солњои зиёд чун проблемаи мубрам боќї мемонад.

бо сабаби таъсири бўњрони молиявии љањонї, дар нимаи аввали соли 2009 дар иќтисодиёти кишвар харољоти дохилї нисбат ба ммд 27,1% афзоиш ёфтааст (дар соли 2008 афзоиши харољоти дохилї нисбат ба ммд 26,6%, дар соли 2007 – 18,4%, дар соли 2006– 4,6%, дар соли 2005 – 13,8%, дар соли 2004 - 11,9% ташкил карда буд). сатњи пўшонидани харољоти воридот аз даромади содирот аз 102% дар соли 2002 то 43% дар соли 2008 паст фаромад. дар нимаи аввали соли 2009 ин нишондињанда боз то 35,4% паст фаромад.

ДаъВаТи ёзДањуМ - каМ ШуДани инТиЌоли МаБлаѓњо аз љониБи МуњољиРон

маблаѓњои пулие, ки аз хориља ворид мешаванд, ба сохтори иљтимоии тољикистон таъсири мусбат расонда, шумораи ањолии табаќаи миёнаро зиёд намуда, мутаносибан, шумораи ањолии табаќаи камбизат ва ќашшоќро кам мегардонанд. аксари оилањо имрўз сатњи зиндагии худро аз њисоби интиќоли маблаѓњои пулии муњољирон – фарзандон, бародарон, волидайн нигоњ медоранд. Вазъи моддии хонавода, ки аъзояшон ба муњољирати мењнатї љалб карда шудааст, дар њолати нисбатан мусоид ќарор доранд. онњо имкониятњои зиёди бартараф кардани тањдидњои давраи трансформатсияи љамъиятиро доранд.

дар соли 2008 њаљми интиќоли маблаѓњо дар тољикистон 2,6 млрд. долл. има-ро ташкил дод, ки ба 52 % ммд-и тољикистон дар њамин сол баробар аст. ба њар сар сокини кишвар маблаѓњои интиќолшуда дар як сол 370,6 долл. ё дар як моњ ба 30,8 долл. рост меомад. барои муќоиса, даромад ба њар сари ањолї тибќи маълумоти омори љорї дар ин давра 376 долл. ва аз рўи маълумоти тањќиќоти хонавода бошад 535,8 долларро ташкил кардааст.

дањ кишваре, ки њаљми аз њама зиёди интиќоли маблаѓњоро аз муњољирон ба даст меоранд дар соли 2006 инњоянд: руминия (US$6,8 млрд), Полша (US$5 млрд), сербия ва Черногория (US$4,9 млрд), россия (US$4 млрд), босния и Герсеговина (US$1,9 млрд), болгария (US$1,9 млрд), Хорватия (US$1,8 млрд), албания (US$1,5 млрд), арманистон (US$1,3 млрд), тољикистон (US$ 2,6 млрд).

World Bank, Global Economic Prospects 2006.

Фоидаи умумии ширкати алюминийи тољикистон «талКо» дар соли 2008 г. аз рўи њисобњои гуногун аз 200 то 300 млн. долларро ташкил дод, ки 10 маротиба аз маблаѓњои интиќолшавандаи муњољирони хориљии кишвар камтар аст, маблаѓи умумии аз фурўши пахта бадастомада бошад, њамагї 127 млн. долларро ташкил дод, ки аз маблаѓњои пулии интиќолшуда 20 маротиба камтар мебошад.



дар нимаи аввали соли 2009 интиќоли маблаѓњо ба кишвар 696,6 миллион доллари има-ро ташкил дод, ки 34% аз нишондињандаи њамин давраи соли 2008 камтар аст.

интиќоли маблаѓњои пулї манбаи аз њама устувори воридоти маблаѓњои молиявї ба тољикистон гардид. бар хилофи кўмакњои хориљї, ки онњо бо муассисањои байналмилалии ќарзї мувофиќа карда мешаванд, њаљми трансфертњои пулї дар заминаи шартњои ќатъї, душвор гардонида нашудаанд. аммо то ба њол, интиќоли маблаѓњои пулї ба иќтисодиёти кишвар, баланд бардоштани сатњи шуѓли ањолї ва таъсиси љойњои нави корї таъсири љиддї намерасонад. сарфи назар аз таљрибаи калони дар амалияи љањонї љойдошта, имрўз дар тољикистон механизми самараноки истифодаи дурусти маблаѓњои интиќолшаванда дар иќтисодиёт ба вуљуд оварда нашудааст. Њамзамон ќайд намудан зарур аст, ки интиќоли маблаѓњои пулї дар айни њол як ќатор проблемањои хусусияти иљтимоию иќтисодї доштаро ба вуљуд меорад, ки он пеш аз њама дар суст шудани шавќу раѓбат барои тањсил ва пур кардани љойњои кори мављуда зоњир мегардад.

оЌиБаТњои БЎњРон: Шуѓл Ва оМоРи БекоРї

Њодисањои бўњронии иќтисодиёти кишвар дар оѓози солњои 90-уми асри гузашта, ки дар натиљаи муќовимати шањрвандї дучанд гардида буданд, бахусус дар зери таъсири бўњрони молиявии љањонї шиддат гирифтанд. агар кишварњои мутараќќї, имрўз

ављи бўњронро аз сар гузаронида истода бошанд, пас кишварњои рў ба инкишоф, аз љумла тољикистон ба лаппишњои начандон баланди бўњронї дучор омада, бо оќибатњои он боз солњои тўлонї мувољењ мешаванд.

сарфи назар аз номутаносибии мављуда дар суръати афзоиши ањолии ќобили мењнат ва љойњои кории таъсис додашаванда, бўњрон, ки таъсири худро ба бозори мењнати љумњурї дар охири соли 2008 ва аввали соли 2009 ба таври амиќ гузошта, боиси баста шудани теъдоди зиёди корхонањои саноатї (бахусус дар фасли зимистон) дар тамоми минтаќањои кишвар гардид ва њамчун натиља ба афзоиши бекории воќеї овард.

Яке аз таъсирњои нисбатан вазнини бўњрони љањонї бозгашти муњољирони мењнатии хориљї ба љумњурї ва инчунин оќибатњои эњтимолии манфии он мебошад.

бўњрон гузаришро ба бозори мењнат, ки дар он корфармо шахси асосї аст душвор мегардонад, чунки дар он миќдори дархостњо дар бораи ба кор гирифтан боз њам бо суръати баланд меафзояд, миќдори љойњои кории холї бошад кам мегардад. оќибатњои иљтимоию сиёсии чунин камшавї маълуманд: афзоиши љинояткорї, камшавии сармояи инсон, нооромии иљтимої, оќибатњои вазнин барои наслњои оянда.

оќибатњои иќтисодї низ метавонанд вазнин бошанд. афзоиши бекорї бо пастравии тўлонии сохтории хољагии кишвар тањдид менамояд. иќтисодиёти кишвар барои азнавтаъсисдињии миќдори кофии љойњои кории

ДиагРаММаи 1.2инТиЌоли МаБлаѓњои пулии МуњољиРони МењнаТї (њазоР ДоллаР)

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

500 000 000

1 000 000 000

1 500 000 000

2 000 000 000

2 500 000 000

3 000 000 000

0


боби 1

баландихтисос барои иќтидори маљудаи мењнатии кишвар ќодир набудани худро нишон медињад.

бахши содиротии ашёи хоми иќтисодиёти миллї дар сатњи баланд њамчун сармояталаб, аз он ки мењнатталаб баромад мекунад ва истењсолро аз њисоби афзоиши фондѓунљоиши мењнат зиёд карда, ќариб барои таъсиси љойњои нави корї кўшиш намекунад. Вазъ дар бахши корхонањои калон ва хурд низ шиддат ёфта, онњо базудї љойњои кориро ихтисор менамоянд.

дар вазъияти бўњронї корхонањо имконияти мањдуди мутобиќшавї, њам аз нуќтаи назари шуѓл ва њам аз лињози музди мењнат ва танзими ваќти корї ду механизми асосии мутобиќшавии бозори мењнатро доранд. дар чунин њолат барои корфармоён як роњ мемонад, ки аз назорати давлат берун аст, яъне тадриљан одамонро аз кор холи кардан тавассути њавасмандгардонии ихтиёрї аз кор рафтан ва ба кор ќабул накардан.

бўњрон имконияти диверсификатсияи иќтисодиёти миллї ва таъсиси љойњои нави корї, ва на фаќат истифода карданро аз љойњои кории холї дар корхонањо ва истењсолоти анъанавї медињад. дар вазъи бўњронї дар сиёсати шуѓл барои таъсиси љойњои кории сатњи пасти тахассус бо музди мењнати кам ва кўмакпулии њадди аќал барои бекорї мувофиќи маќсад намебошад, чунки он ќобилияти миллатро барои такрористењсоли иљтимої паст менамояд.

барои он ки дар кишвар љойњои кории босифат ва пурарзиш таъсис дода шаванд, љињати фароњам овардани шароит барои рушди соњибкорї дар марњалаи дарозмўњлат иќдомњои воќеї андешидан зарур аст. онњоро бештар бахши хусусї, ваќте ки дастгирии воќеии давлат ва дарки љомеаи шањрвандиро эњсос мекунад, метавонад ташкил намояд. бо вуљуди он соњибкории хурд ва миёна дар кишвар, сарфи назар аз тадбирњои андешидаи њукумат, хеле суст инкишоф ёфта истодааст.

шумораи умумии шањрвандони ќобили мењнати ба кор таъмин набуда дар тољикистон аз 751 њазор нафар зиёд аст: дар баробари муњољирони мењнатие, ки баргашта истодаанд, сафи бекоронро хатмкунандагони мактабњои миёна, миёнаи махсус, олї ва шахсони аз хизмати њарбї љавобшуда зиёд мекунанд. мувофиќи маълумоти Хадамоти муњољирати ВКд Љумњурии тољикистон то 1 октябри соли 2009 ба кишвар 371,4 њазор нафар баргаштанд. аз рўи маълумотњои агентии

давлатии њифзи иљтимої, шуѓли ањолї ва муњољирати Вазорати мењнат ва њифзи иљтимоии ањолии Љумњурии тољикистон дар моњи октябри соли 2009 – 44 383 бекор ба ќайд гирифта шуда, зимнан миќдори љойњои кории холї 13 668 адад, яъне ба як љойи холї таќрибан се бекор талабгор мебошанд.

дар шароити бўњрон барои одамон љињати дарёфти кори муносиб дастгирї зарур аст. дар кишвар аз ташкил кардани ярмаркањои љойњои кории холї ба таъсиси маркази давлатии маълумоти бозори мењнат гузаштан зарур аст, ки он ба њар як шахси корљўянда бояд дастрас бошад. Њангоми набудани маркази ягонаи маълумот дар бораи љойњои кории холї барои инсон, хоса агар ў на дар љойи истиќомати асосии худ, балки дар дигар минтаќаи кишвар (масалан, сохтмони ноб ё сохтмони роњ) кор кардан хоњад, пайдо намудани кор душвор мегардад.

дар шароити иќтисодиёти бозорї бекорї, њамчун њодисаи комилан ќонунї, бањисобгирии мувофиќро таќозо менамояд, вале дар омори расмї то айни замон ба сифати нишондињандаи бекории мутлаќ маълумот дар бораи шумораи шахсоне, ки дар марказњои шуѓл расман ба ќайд гирифта шуда маќоми бекорро гирифтаанд, истифода бурда мешавад. дар тўли даврони соњибистиќлолї ин нишондињанда њудуди 2,4 – 4,6%-ро аз сатњи ањолии фаъол фаро гирифт ва ин нишондињанда аз њамин нишондињандаи кишварњои мутараќќї хеле пасттар мебошад.

бўњрони љањонии молиявию иќтисодї проблемаи комилан бањисобгирии шумораи бекоронро аён сохт. аз рўи маълумоти тањќиќоти сатњи зиндагї дар тољикистон дар соли 2007 ва маълумоти нави соли 2008, баќайдгирии бекорї, ки аз рўи усули сбм (созмони байналмилалии мењнат) гузаронида шуда буд, нишон дод, ки сатњи мутлаќи он 9,5%-ро ташкил медињад. Њамзамон, санљишњои миллии коршиносон маълум менамоянд, ки муњољирати мењнатии хориљї имкон медињад, ки ќариб 3 маротиба сатњи бекорї паст гардад ва 15% сатњи шуѓли ањолии ќобили мењнатро баланд бардорад.10 бо дарназардошти услубњои гуногуни њисобу китоб сатњи воќеии бекорї дар кишвар метавонад 24-27% бошад. маълум аст, ки сатњи воќеии бекориро дар асоси ба рўйхатгирии њамаро фарогирандаи ќувваи корї ва ањолии ќобили мењнат муайян кардан мумкин аст. Вале нишондињандаи дар боло зикргардида нисбатан даќиќ буда, ба санљишњои аз љониби коршиносони тољикистон њанўз соли 2005 гузаронидашуда, ки сатњи бекорї он ваќт дар доираи 35% арзёбї мегардид, мутобиќат мекунад.11



1.3. ШоХиСи РуШДи иЌТиДоРи инСон (ШРии)

ДиагРаММаи 1.3ШРии ТољикиСТон

1990 1995 2000 2003 2004 20062005 2007

0.65

0.7

0.75

0.6

0.709

0.642 0.6480.67

0.676 0.68 0.684 0.688

нишондињанда Воњид Рейтинги глобалї

шрии 0,688 127

давомнокии пешбинишаван-даи (умедбастаи) умр, сол

66,4 116

сатњи саводнокии ањолии калонсол, %

99,6 9

Фарогирї бо тањсилоти ибтидої, миёна ва олї, %

70,9 107

ммд ба њар сари ањолї, ПЌХ (паритети ќобилияти харидорї) бо доллари има

1753 143

љаДВали 1.3РейТинги ТољикиСТон Ва БузуРгии анДозаи ШРии Ва ТаРкиБи он ДаР Соли 200713

РейТинги БайналМилалии ШоХиСи РуШДи иЌТиДоРи инСон ДаР ТољикиСТон

аз рўи андоза шохиси рушди иќтидори инсон (шрии) дар тољикистон дар гурўњи кишварњои дорои сатњи миёнаи иќтидори инсонї бо меъёри 0,688 (дар соли 2007), љойи 127-ро дар байни 182 кишвари љањон ишѓол менамояд.12

таљдиди сохтори иќтисодиёти тољикистон пас аз пошхўрии иЉшс, инчунин муноќишаи мусаллањона дар ќаламрави кишвар аз солњои 1992 то соли 1997 боиси таназзули иќтисодиёт гардида, барои якбора паст гардидани иќтидори инсонї аз соли 1990 то соли 1995 (0,709 ва 0,642 мувофиќан) оварданд. аз соли 1995 тамоюли устувори афзоиши рушди инсонї ба мушоњида расида, вале дараљаи соли 1990 њамоно ба даст наомадааст. Зимни суръати љойдоштаи афзоиши иќтидори инсонї дар тољикистон мумкин аст то соли 2015 сатњи шохиси рушди иќтидори инсон дар соли 1990 ба даст ояд. аммо таъсири манфии бўњрони иќтисодии љањонї мављуд аст, ки метавонад тамоюли љойдоштаи афзоиши ммд-ро боздорад ва дар навбати худ суръати рушди инсониро дар кишвар якчанд сол паст намояд. бўњрони муосири молиявии љањонї ба нишондињандањои инкишофи кишвар тасњењот ворид месозад. мувофиќи арзёбии байналмилалї афзоиши ммд-и тољикистон дар соли 2009 3%, дар соли 2010 бошад танњо 4%-ро ташкил медињад, ки ин ўњдадорињои иловагиро ба њукумати кишвар љињати нигоњдории нишондињандањои иљтимоиии инкишоф вогузор менамояд.

шохиси рушди иќтидори инсон (шрии) гуфта бањои умумии дастовардњои миёнаи омории мамлакатро дар таъмини чорањои зерин меноманд:таъмини умри дароз ва солим, ки бо дарозумрии пешбинишаванда (умедбаста) њангоми таваллуд арзёби мегардад;дастрас будан ба донишњо, ки бо ду нишондињанда - дараљаи саводнокии ањолии калонсол ва маљмўи коэффитсиенти умумии фарогирї бо тањсилоти ибтидої, миёна ва олї њисоб карда мешавад;сатњи зиндагии арзанда, ки бо нишондињандаи ммд ба њар њар сари ањолї, ки бо доллари има аз рўи паритети ќобилияти харидорї (ПЌХ) ифода меёбад, њисоб карда мешавад.барои тавсифи сатњњои шохиси рушди иќтидори инсон (шрии) меъёрњои зерини њудуди истифода бурда мешаванд:0,800 ва болотар аз он – баланд;от 0,500 то 0,800 – миёна;аз 0,500 пасттар – сатњи пасти иќтидори инсонї.


боби 1

тањлили таркиби шрии нишон медињад, ки тољикистон назар ба даромад ба њар сари ањолї, нишондињандањои нисбатан баландро дар шакли дастовардњо дар соњаи маориф ва тандурустї дорад. Њамин тариќ, аз рўи сатњи тањсилот ва тандурустї тољикистон ба гурўњи кишварњое шомил мешавад, ки бо сатњи баланди рушди инсон тавсиф мегарданд (сатњи саводнокї ва фарогирї бо тањсилот ба њисоби миёна аз 80% зиёд аст, давомнокии пешбинишавандаи (умедбастаи) умр дар доираи 65-70 сол ќарор дорад). аммо аз рўи сатњи ммд ба њар сари ањолї тољикистон ба гурўњи кишварњои дорои сатњи пасти рушди инсон мансуб аст ( аз рўи паритети ќобилияти харидорї аз 2000 доллари има камтар).

сарфи назар аз он ки афзоиши нишондињандањои шрии дар солњои охир асосан аз њисоби афзоиши босуръати даромад амалї карда мешуд, даромад њамоно дар муќоиса бо нишондињандањои соњаи тандурустї ва маориф бинобар сабаби сатњи пасти ибтидо дар сатњи паст ќарор дорад, ки ба бўњрони вазнини иќтисодї, ки кишварро дар солњои 90-ум фаро гирифтааст, вобаста мебошад.

ШоХиСи Миллї Ва МинТаЌаВии РуШДи иЌТиДоРи инСон (ШРии)

асоси Консепсияи рушди инсониро баробарии имкониятњо барои њамаи гурўњњои иљтимої ташкил менамояд. нишондињандаи миёнаи афзоиши даромад дар кишвар номутаносибиро дар дастрас будан ба тањсилот, тандурустї, даромади шахсони сарватманд ва камбизоат инъикос намекунад. Яке аз самтњои муњими азнавњосилкунии шрии муќоисаи рушди инсонї аз рўи минтаќањои кишвар мебошад.

бо маќсади муайянкунии тањлилии сатњи рушди иќтидори инсонии минтаќањо дар њисоботи мазкури миллї шрии-и тољикистон бо истифода аз рўи нишондињандаи даромад ба њар сари ањолї бе дарназардошти паритети ќобилияти харидорї (ПЌХ) арзёбї карда шудааст. Чунин арзёбї фаќат бо маќсади тањлили муќоисавии шрии дар сатњи кишвар умуман ва минтаќањои он ќобили ќабул аст.

натиљаи њисоби шрии-и миллии тољикистон ва таркиби он дар соли 2007 дар љадвали 1.4 оварда шудаанд.

Њамин тариќ, бо маќсади пешнињоди тањлилї дар њисоботи мазкури миллї бузургии шрии-и тољикистон дар соли 2007 ба 0,582 баробар аст.

маълумоти мушоњидашавандаи оморї оид ба тољикистон нишон медињад, ки бузургии шохиси сатњи тањсилот (шст) ба таври кофї баланд буда, бузургии шохиси давомнокии пешбинишавандаи (умедбастаи) умр (шдПу) аз миёна баланд мебошад. мутаносибан, мањз бузургии нисбатан пасти шохиси даромад ба њар сари ањолї (шдса) ба таври љиддї ба паст шудани шохиси рушди иќтидори инсонии (шрии) кишвар таъсир мерасонад. дар оянда бо маќсади нигоњ доштани бузургињои баланди шохисњои дПу, ст ва баланд бардоштани шохиси дса, дар тољикистон барои таъсиси барномаи миллии комплексї, ки ба аз нав дида баромадани сиёсати даромад ва музди мењнат дар давраи дарозмўњлат нигаронида шудааст, оѓоз кардан зарур аст.

шдПу шст шдса шрии

шохиси давомнокии миёнаи пешбиниша-вандаи умр

шохиси сатњи тањсилот

шохиси даромад ба њар сари ањолї

шохиси рушди иќтидори инсон (бе дарназардошти паритети ќобилияти харидорї (ПЌХ)

0.726 0.911 0.108 0.582

љаДВали 1.4ШРии-и ТољикиСТон Ва ТаРкиБи он ДаР Соли 2007

ДиагРаММаи 1.4ШРии-и ТољикиСТон Ва ТаРкиБи он ДаР Соли 2007

шрии

шдса

шст

шдПу

0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.8 0.9 10.7

0.582

0.108

0.911

0.726



барои њисоби шрии дар сатњи минтаќавї бо маќсади таъмини шарти муќоисанамої, ба љойи нишондињандаи даромад ба њар сари ањолї аз рўи паритети ќобилияти харидорї (ПЌХ), даромади дар ихтиёр дошта ба њар сари ањолї (дса) бо дарназардошти њаљми субвенсияњои аз љониби минтаќањо аз буљети давлатї (бд) гирифташаванда њисоб карда шуд (Замимаи 1).

даромад ба њар сари ањолї (дса) дар сатњи минтаќавї бо дарназардошти он ки маљмўи мањсулоти минтаќавї (ммм) маблаѓи умумии арзиши иловашудаи дар минтаќа истењсол кардашударо дар бар мегирад, њисоб карда шудааст. маљмўи мањсулоти минтаќавї (ммм) иќтидори иќтисодиёти мањаллиро тавсиф намуда, натиљаи фаъолияти тамоми субъектњои хољагї дар минтаќа мебошад, дса бошад на танњо сатњи истењсолот ва истеъмол, балки муносибатњои таќсимотии дар минтаќа ба вуќўъояндаро инъикос менамояд.

шрии-и минтаќавї аз маълумоти соли 2007 аз рўи 5 воњиди марзию маъмурї-шањри душанбе (пойтахт), 2 вилоят (суѓд ва Хатлон), ВмКб ва шањру ноњияњои тобеи љумњурї (шнтЉ) њисоб карда шудааст.

мавќеи аввалро шањри душанбе бо бузургии њадди максималї 0,666 ишѓол менамояд. нишондињандаи пастарини рушди инсон дар вилояти Хатлон љой дорад, ки ба 0,552 баробар аст.

тањлили таркиби шрии нишон медињад, ки давомнокии пешбинишавандаи (умедбастаи) умр аз 71,0 сол дар вилояти Хатлон то 76,5 сол дар шањри душанбе фарќ мекунад. дар тамоми минтаќањо нишондињандаи саломатї баланд аст ва бо гурўњи кишварњои дорои сатњи баланди рушди инсонї муќоисашаванда аст. сатњи саводнокии ањолии калонсол дар тамоми минтаќањо низ баланд буда, дар бузургињо каме тафовут љой дорад. нишондињандањои баланди фарогири тањсилоти ибтидої, миёна ва олї дар 3 минтаќа – шањри душанбе, ВмКб ва вилотяти суѓд љой дорад. нишондињандањои пасттарини фарогирї бо тањсилот дар шнтЉ ва вилояти Хатлон ба мушоњида мерасад. тафовут дар нишондињандањои фарогирї бо тањсилот байни шањри душанбе ва шнтЉ ќариб 14% ташкил медињад (Замимаи 2).

заМиМаи МаТни 6СенаРияи МакРоиЌТиСоДии РуШДи киШВаРбарои ояндаи дарозмўњлат се варианти (сенарияи) асосии рушди иќтисодиёти миллї пешбинї карда мешаванд:Варианти якум - «варианти имкониятњои кам». суръати афзоиши миёнаи солонаи ммд аз рўи ин вариант аз 9,4% дар солњои 2001-2005 ва 7% дар соли 2006 то 5% дар давоми тамоми давраи пешбинишаванда ташкил медињад. афзоиши воќеї бошад дар солњои 2006-2015 66,0%-ро ташкил медињад. самаранокии варианти мазкур мўътадил мебошад, зеро ммд ба њисоби њар сари ањолї дар соли 2015 бо нархи соли 2006 аз рўи дурнамо ќариб 1735 сомониро бар хилофи 1311,3 сомонї дар соли 2006 ташкил хоњад дод. Варианти дуюм суръати афзоиши иќтисодиро ба њисоби миёна 7-7,5% дар тамоми давраи пешбинишаванда пешбинї мекунад. афзоиши пешбинишаванда дар солњои 2006-2015 97,8% мебошад. аз рўи ин вариант ммд ба њар сари ањолї дар соли 2015 бо нархи соли 2006 2066 сомониро бар хилофи 1311,3 сомонї дар соли 2006 ташкил медињад. Варианти сеюм болоравии суръати афзоиши ммд на камтар аз 9 % ва зиёда аз он њар сол ташкил медињад. афзоиши воќеии ммд зимнан дар солњои 2006-2015 ба 2,3 маротиба баробар мешавад. ба њисоби њар сари ањолї ммд дар соли 2015 бо нархи соли 2006 2427 сомониро ташкил хоњад дод. Њамаи вариантњои сенарияи дурнамои рушди иљтимоию иќтисодии тољикистон баландшавии сифати рушди иќтисодиро пешбинї менамоянд, ки то андозае бо афзоиши сармояњо ва содирот вобаста аст. нисбатан имконпазир (базавї) варианти 2-юми рушди кишвар аст, ки мувофиќи он суръати миёнаи солонаи рушди иќтисодї ба њисоби миёна на кам аз 7%-ро барои тамоми давра то соли 2015 ташкил медињад. дар доираи стратегияи паст кардани сатњи камбизоатї (ќисмати сесолаи стратегияи миллии рушд (смр) нишондињандањои сенарияи базавї метавонанд бо дарназардошти вазъи љойдоштаи иќтисодї ва сиёсати татбиќ кардашаванда таѓйир ёбанд.

Стратегияи миллии рушди Љумњурии Тољикистон барои давраи то соли 2015


боби 1

с. 2007

с. 2006

ДиагРаММаи 1.5ШРии-и МинТаЌањои ТољикиСТон

Вилояти Хатлон

Вилояти суѓд

шнтЉ

ВмКб

ш. душанбе

0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7

0.552

0.555

0.567

0.587

0.666

0.539

0.55

0.557

0.581

0.648

76 77

76.5

с. 2007

с. 2006



шнтЉ

ВмКб

ш. душанбе

ДиагРаММаи 1.6ДаВоМнокии пеШБиниШаВанДаи (уМеДБаСТаи) уМР ДаР МинТаЌањо, Сол

67 68 69 70 71 72 73 74 75

71

71.4

71.4

74.4

70.6

70.9

71.3

74

75.5

с. 2007

с. 2006


шнтЉ

ш. душанбе

ДиагРаММаи 1.7ДаРоМаД Ба њаР СаРи ањолї (ДСа),бо долл иМа

0 200 400 600 800 1 000 1 200

383.7

562.1

959.5

332.5

484.1

815.5

ВмКб319.6

268.9


399.1

338

с. 2007

с. 2006


ш. душанбе

ВмКб

ДиагРаММаи 1.8СаТњи СаВоДнокии ањолии калонСол, %

96 96.5 97 97.5 98 98.5 99 99.5

99.3

98.7


97.2

97.2

шнтЉ 97.3



с. 2007

с. 2006


ш. душанбе

ВмКб

ДиагРаММаи 1.9 ФаРогиРии СиСТеМа Бо ТањСилоТ, %

0 10 20 4030 6050 70 9080

77.4

75

шнтЉ 61.1

66.8

Вилояти суѓд 72.8

умуман, ба монанди њолати дар кишвар љойдошта, байни минтаќањо низ тафовути нисбатан љиддї дар сатњи даромад мушоњида мешавад. Њамин тавр, даромад ба њар сари ањолї дар шањри душанбе аз чунин нишондињанда дар ВмКб зиёда аз 3 маротиба, дар вилоятњои суѓду Хатлон 2.5 маротиба ва дар шнтЉ 1,7 маротиба зиёд мебошад.

Њамин тариќ, барномаи миллии комплексии имконпазир, ки ба аз нав баррасї намудани сиёсати даромад ва музди мењнат дар давраи дарозмўњлат нигаронида шудааст, дар сатњи минтаќавї низ бояд мушаххас гардонда шавад.


боби 2

боби 2

боЗори меЊнат

Ва шуЃли аЊолї

шуѓл муносибатњои љамъиятию иќтисоди одамонро оид ба иштироки онњо дар мењнати фоиданоки љамъиятї дар бар мегирад. он сатњи миќдорї ва сифатии истифодаи ањолии ќобили мењнат ва инчунин вазъи баамаломадаи иќтисодї дар кишвар, фаъолнокии корї ва молиявї, сатњи зист, даромадњои ањолї ва таќозои пардохтпазирии онро тавсиф менамояд.


боЗори меЊнат Ва шуЃли аЊолї

2


боби 2

Вазъи ДеМогРаФї

ба вазъи муосири демографии кишвар якбора паст гардидани сатњи таваллуд ва афзоишии табиии ањолї, вусъатёбии пастшавии маќоми шањрњо дар љамъият, умуман бадшавии тамоми маљмўи шароити ба такрористењсоли инсон ва ањолї вобастабуда, афзоиши муњољирати ањолї ва таѓйирёбии таркиби он ва якбора васеъ гардидани миќёси муњољирати мењнатии хориљї хос мебошад.

дар соли 2001 дар тољикистон барномаи нуфуси ањолї ќабул карда шуд, ки самаранокии татбиќи он аллакай баъд аз 2-3 сол, аз љумла тавассути паст кардани сатњи фавти кўдакони навзод ва модарон, инчунин танзими таваллуд ва танзими оила баръало аён гардида буд. дар солњои минбаъда ба барномаи мазкур таваљљўњ камтар шуд. соли 2002 бо ќарори Њукумати Љумњурии тољикистон №501 «барномаи амалисозии консепсияи сиёсати демографии Љумњурии тољикистон барои давраи солњои 2003-2015» ќабул карда шуд. дар айни замон, барномањои демографии шањрњо, дењот ва ѓайра тањия гардида истодаанд.

таѓйирёбии шумора ва таркиби ањолии кишвар на танњо хусусияти љумњуриявї, балки хусусияти минтаќавї низ дорад, зеро ки њар кадоме аз вилоятњои

тољикистон бо хусусиятњои рушди иќтисодї ва шароитњои гуногуни табиию иќлим фарќ мекунад. дар давраи аз соли 2001 то соли 2009 шумораи ањолї дар љумњурї ба њисоби миёна таќрибан ба андозаи 2,04% дар як сол афзудааст. мушоњидањои оморї афзоиши шумораи ањолиро дар тамоми минтаќањои кишвар нишон медињад, вале ин афзоиш дар њолати паст гардидани суръати афзоиши табиї сурат мегирад.

тадќиќотњо дар сатњи мамлакатњои људогона муайян сохтанд, ки ба раванди афзоиши табии ањолї сатњи камбизоатии ањолї низ таъсири бевосита мерасонад. моњиятан пастшавии суръати афзоиши табии ањолї натиљаи якбора кам гаштани фонди такрористењсоли инсон мебошад, ки дар нокифоя ѓизохўрии фарзандон ва наврасон, нарасидани либос, пойафзол, китобњои дарсї, синфхонањои мактабї, омўзгорон ва падару модарони соњибмаърифат, табибони баландихтисос, дармонгоњњо, таваллудхонањо, доруворї ва ѓайра ифода меёбад.

таѓйирот дар афзоиши шумораи ањолї дар минтаќањои људогонаи тољикистон дар навбати худ таркиби љойгиршавии территориявї ва зичии ањолиро дигаргун сохт. масалан, дар соли 2000 ба 1 км мураббаъ миќдори зерини сокинон рост меомад: дар ВмКб – 3,2, вилояти суѓд – 74,8, вилояти Хатлон – 88.6, дар нтЉ –

2.1. ТаМоюлњои ДеМогРаФї Ва иМконияТи СиСТеМаи МаоРиФ

љаДВали 2.1.аФзоиШи ШуМоРаи ањолии љуМњуРии ТољикиСТон аз РЎи МинТаЌањо ДаР ДаВРаи аз Соли 2000 То Соли 2009 (дАр ОѓОзи СОл, њАзОр нАфАр)14

Солњо љумњурии Тољикистон

ВМкБ Вилояти Суѓд


ш. Душанбе нТљ

2000 6126.7 206.4 1871.2 2149.3 561.2 1338.6

2001 6250.0 208.5 1900.4 2196.6 575.9 1368.6

2002 6375.5 210.7 1930.2 2243.5 589.4 1401.7

2003 6506.5 213.2 1962.4 2293.0 604.0 1433.9

2004 6640.0 215.7 1992.6 2344.6 619.4 1467.7

2005 6780.4 217.9 2027.8 2404.1 631.7 1498.9

2006 6920.3 218.4 2060.9 2463.3 646.4 1531.3

2007 7063.8 220.4 2095.7 2519.6 660.9 1567.2

2008 7215.7 218.0 2132.1 2579.3 679.4 1606.9

2009 7373.8 219.1 2171.2 2642.3 695.2 1646.0



47,9 нафар. афзоиши шумораи ањолї дар оянда низ минбаъд ба зиёдшавии зичии ањолї, бахусус дар вилоятњои Хатлон ва суѓд мусоидат менамояд.

маводњои тадќиќотї нишон медињанд, ки миќдори зиёди таваллудшавї ва љой надоштани номутаносубии љиддии љинсї ва синнусолї, дар таркиби ањолии кишвар њиссаи зиёди одамони синнашон љавонро таъмин менамояд. дар давраи байни барўйхатгирии ањолї таносуби ањолии аз синни ќобили мењнатї љавонтар чандон зиёд таѓйир наёфта, аз 42,9% то 42,7%-ро ташкил дод. аммо шумораи мутлаќи ин гурўњи ањолї ба андозаи 19,7% афзуд. Вазни хоси ањолии синни ќобили мењнат дар ин давра аз 49,5% то 51,0 зиёд шуд. аз рўи таносуби мутлаќ шумораи ин гурўњи ањолї ба андозаи 24,1 % афзуд. ин маълумот

љаДВали 2.2 зичии ањолии ТољикиСТон (дар оѓози сол, нафар дар 1 км2) 15

ДиагРаММаи 2.1пиРаМиДаи СиннуСолї ДаР 1 янВаРи Соли 2009 (њазоР наФаР)

Солњо 2001 2002 2003 2004 2009

љумњурии Тољикистон 43.7 44.5 45.5 46.4 51.5

ШнТљ 47.9 49.0 50.1 51.3 57.6

Вилояти Суѓд 74.8 76.0 77.3 78.4 85.5

Вилояти Хатлон 88.6 90.5 92.5 94.5 106.5

ВМкБ 3.2 3.3 3.3 3.4 3.4

1000000 100000080000 8000060000 6000040000 4000020000 200000 00 0

4 4

8 8

12 12

16 16

20 20

24 24

28 28

32 32

36 36

40 40

44 44

48 48

52 52

56 56

60 60

64 64

68 68

72 72

76 76

80 80

84 84

88 88

92 92

96 96

100 100мардон занон

оид ба барќароршавии таркиби муносиби синнусолї дар кишвар шањодат медињад, ки он зимни њолатњи муайян метавонад ба омили мустаќили афзоиши суръати рушди иќтисодї ва њосилнокии мењнати љамъиятї табдил ёбад.

шумораи ањолии љумњурї ба 1 январи соли 2009 7373,8 њазор нафарро ташкил дод, аз љумлаи онњо занон – 3674,9 њазор нафар (49,8%), мардон – 3698,9 њазор нафар (50,2%).


боби 2

сарфи назар аз кам шудани њиссаи кўдакон дар шумораи умумии ањолї, таркиби синнусолии ањолии Љумњурии тољикистон њамчун ањолии синни љавон тавсиф мегардад. аз рўи санљишњои охирин, синни миёнаи ањолї на камтар аз 25 сол, синни медианї бошад 20,5 солро ташкил медињад. Њол он ки, аз рўи маълумоти барўйхатгирии ањолии соли 2000 синни миёнаи ањолии љумњурї 22,9 сол, синни медианї бошад 18,2 солро ташкил карда буд.

дар давраи аз соли 1999 то соли 2009 вазни хоси ањолии ба синни ќобили мењнат нарасида ва аз синни ќобили мењнат баромада, кам гардида, шумораи ањолии ќобили мењнат барои њамин дањсола ба андозаи 16,3% зиёд шуд ва дар таркиби умумии ањолї 59,3% -ро ташкил дод (диаграммаи 2.2).

таркиб ва љараёни афзоиши ањолии тољикистон, ки дар давраи трансформатсияи муносибатњои љамъиятї ташаккул ёфтааст, шиддатнокии баланди љойдоштаро дар бозори мењнати кишвар баръало инъикос менамояд.

Њамзамон бо кам шудани њиссаи кўдакон дар шумораи умумии ањолї афзоиши шумора ва вазни хоси ањолї дар синни ќобили мењнат ба мушоњида

мерасад. шумораи ањолии ин гурўњи синнусолї дар оѓози соли 2009 4373,2 њазор нафар ва њиссаи он дар шумораи умумии ањолї 59,3%-ро ташкил дод. шумораи ањолии ќобили мењнат дар соли 2009 нисбат ба соли 2000 ба андозаи 34,7 % афзуда, њиссаи онњо ба андозаи 7,2% зиёд гардид. Чунин афзоиш ба он вобаста аст, ки дар ин давра аксарияти љавонон ба гурўњи синни ќобили мењнат ворид гаштаанд, ки соли таваллуди онњо солњои 80-ум буд, ваќте ки дар кишвар нишондињандањои баланди таваллуд ба ќайд гирифта шуда буданд.

Хусусияти муњими тамоми ањолии кишвар таносуби се гурўњи асосии синнусолии зерин мањсуб меёбад: кўдакон ва наврасони ба синни ќобили мењнат нарасида (0-14), синни ќобили мењнат (мардони 15-62 сола, занони 15-57 сола) ва шахсони аз синни ќобили мењнат баромада (мардони 63 сола ва калон аз он, занони 58 сола ва калон аз он), ки дар солњои охир онњо хеле таѓйир ёфтаанд.

Паст шудани сатњи таваллуд дар солњои 90-уми асри гузашта, боиси камшавии шумораи кўдакон ва вазни хоси онњо дар шумораи умумї гардид. шумораи кўдакони синни 0-14 сола дар аввали соли 2009 2622,4 њазор нафарро ташкил дод. тамоюли мазкур дар оянда метавонад ба камшавии вазни хоси гурўњњои ањолии минбаъдаи нисбатан калони синнусолї боис гардад.

Чунин таркиби ањолї аз рўи синну сол сарбории калони иќтисодиро бар дўши ќисми ќобили мењнати он мегузорад. ташаккули муносибатњои бозорї боз њам сарбории иќтисодиро ба ањолии синни ќобили мењнат бештар шадид гардонид. теъдоди зиёди гурўњи мазкур ё кор намекунанд, ё бинобар набудани љойњои корї, пурра истифода накардани иќтидорњои корхонањои амалкунанда, паст будани музди мењнат ва ѓайра ќисман кор мекунанд.

дигаргунињо дар суръати афзоиши ањолї ба таѓйироти намоён дар таркиби синнусолии ањолї овард. дар давраи байни ду барўйхатгирии ањолї (солњои 1989 –2000) вазни хоси ањолии аз ањолии ба синни ќобили мењнат нарасида андаке таѓйир ёфт (аз 42,9% то 42,7%), вале шумораи мутлаќи ин гурўњи ањолї ба андозаи 19,7% зиёд гардид. Вазни хоси ањолї дар синни ќобили мењнат дар ин давра аз 49,5% то 51,0% афзуд. ба таври мутлаќ шумораи ин гурўњми ањолї ба андозаи 24,1 % зиёд шуд.

боќи мондани сатњи баланди афзоиши ањолї омили бевоситаи афзоиши шумораи ањолии синни ќобили мењнат ба шумор меравад.

2009

2004

1999

ДиагРаММаи 2.2ТаРкиБ Ва љаРаёни аФзоиШи ањолии ТољикиСТон ДаР Ба Синни ЌоБили МењнаТ наРаСиДа, Синни ЌоБили МењнаТ Ва аз Синни ЌоБили МењнаТ БаРоМаДа ДаР Солњои 1999-200916

10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

35.6

3856.7

51.3

42.7

59.35.1

51

6.3

ба синни ќобили мењнат нарасида

синни ќобили мењнат

аз синни ќобили мењнат баромада



синни ќобили мењнат дар Љумњурии тољикистон аз рўи ќонун муайян карда мешавад. то соли 2003 синни ќобили мењнат чунин муайян гардидааст: барои мардон 15-59 сол, барои занон 15-54- сола; синни ба ќобили мењнат нарасида 0-14 –сола; синни аз ќобили мењнат баромада: мардон – синни 60- сола ва калон аз он, занон – синни 55-сола ва калон аз он. аз соли 2003 синни ќобили мењнат чунин муайян карда шудааст: барои мардон 15-60 сол, барои занон 15-55 сол, синни ба ќобили мењнат нарасида 0-14 –сола; синни аз ќобили мењнат баромада – барои мардони 61- сола ва калон аз он, барои занони 56- сола ва калон аз он. аз соли 2004 синни ќобили мењнат чунин муайян гардидааст: барои мардон 15-61 сол, занон 15-56 сол, синни ба ќобили мењнат нарасида – 0-14 -сола; синни аз ќобили мењнат баромада: барои мардони 62- сола ва калон аз он, барои занони 57- сола ва калон аз он. аз соли 2005 синни ќобили мењнат барои мардон чунин муайян карда шудааст: барои мардони 15-62-сола, занони 15-57 сола, синни ба ќобили мењнат нарасида – 0-14 -сола; синни аз ќобили мењнат баромада – барои мардони 63 –сола ва калон аз он, барои занони 58-сола ва калон аз он.афзоиши њиссаи ањоли ќобили мењнат дар давраи аз соли 2003 то соли 2005 бо суръати нисбатан баланд аз њисоби афзоиши фосилаи синни ќобили мењнат бо тартиби ќонунгузорї рўй дод.

2007

2008

2006

2003

2000

1998

1991

ДиагРаММаи 2.3ДаР ТољикиСТон РаВанДи паСТШаВии МаЌоМи ШањРњо ДаР љаМъияТ БоЌї МеМонаД17

0% 20% 40% 60% 80% 100%

ањолии дењот

ањолии шањрї

маълумоти овардашуда дар хусуси дар кишвар ташаккул ёфтани таркиби муносиби синнусолї шањодат медињад, ки дар њолатњои муайян метавонад ба омили алоњидаи баландшавии суръати рушди иќтисодї ва њосилнокии мењнати љамъиятї дар асоси љалби онњо ба фаъолияти мењнатї табдил ёбад.

Њодисањои бўњронї, ки ваќти тўлонї дар љумњурї идома дорад, ба он овард, ки дар тољикистон раванди пастшавии маќоми шањрњо дар љамъият боќї

мемонад. Зимнан таносуби шумораи ањолии шањрї ва дењот дар 10 соли охир дар андозаи 26,4% ба 73,6% ќарор дорад.

МаБлаѓгузоРї Ба Соњаи МаоРиФ

Вазъи системаи маориф ва сифати тањсилот дар сатњи баланд бо имкониятињои маблаѓгузорї ба он вобаста аст. аз соли 2004 сар карда, давлат кўшиш карда истодааст, ки вазъиятро, њам дар њолати моддию техникии базањои мактабњои системаи маориф ва њам музди мењнати кормандони тамоми сатњњои системаи маориф бењтар намояд.

дар даври солњои 2000 - 2008 сатњи харољоти давлатї барои соњаи маориф аз 2,3% дар соли 2000 то 4,1% дар соли 2008 афзуд. Зимнан афзоиши асосї ба 4 соли охир рост меояд ва ба ислоњоти дар системаи маорифи љумњурї гузаронида шуда истода алоќаманд аст. соли 2009 барои эњтиёљоти системаи маориф зиёда аз 1,2 млрд. сомонї људо гардидааст, ки ин нисбат ба панљсолаи ќаблї 4 баробар ва дар муќоиса ба соли 1995 33 маротиба зиёдтар аст.18


боби 2

2009

2008

2007

ДиагРаММаи 2.4њаљМ Ва МанБаъњои Молиякунонии СиСТеМаи МаоРиФи љуМњуРии ТољикиСТон, Млн. СоМонї

2000 400 600 800 1000

957.5

604.429.8

57

437.2

9092

46.240.9

маблаѓњои буљетї

барномаи сармоягузории хориљї

маблаѓњои ѓайрибуљетї

ДиагРаММаи 2.5ХаРољоТи БуљеТї БаРои МаоРиФ, ДаР % ниСБаТ Ба ММД

1998 1999 2000 2001 20032002 20052004 2006 2007 2008

0,5

1,0

1,5

2,0

2,5

3,0

3,5

4,0

4,5

5,0

0

дар солњои охир ба системаи тањсилоти умумї захирањои калони молиявї ба воситаи ќарзњои беруна, бурсияњо (грантњо) ва барномањои кўмакњои техникї - љамъулљамъ дар солњои 2007-2009 аз рўи барномаи сармоягузорињои давлатї (бсд) харољоти зерсохтор таќрибан 166 млн. долларро ташкил дод.19

дар соли 2008 нисбат ба соли 2007 молиякунонии буљетии системаи маориф ба андозаи 40,2% афзуд. аммо, новобаста ба афзоиши њаљми молиякунонии соњаи маориф, маблаѓњои људошаванда барои њал намудани проблемањои сифати тањсилот њанўз кофї нестанд.

бояд ќайд намуд, ки маблаѓгузории системаи маориф бештар аз њисоби маблаѓњои буљетњои мањаллї сурат мегирад, вале ваќтњои охир афзоиши њиссаи буљети љумњуриявї дар молиякунонии умумии буљетии давлатии соња мушоњида мешавад.

дар давраи солњои 2000-2009 сохтори харољоти давлатии соња аз рўи сатњњои тањсилот таѓйироти љиддї наёфт. тањсилоти умумї дар сохтори харољот мавќеи афзалиятнокро нигоњ дошт. Њарчанд ки афзоиши харољот байни сатњњои тањсилот асосан ба таври кофї баробар таќсим шуда бошад њам, харољот ба як хонанда аз рўи сатњи тањсилот асосан аз њисоби таѓйирёбии нобаробари миќдори хонандагон афзуд.

аз рўи сатњњои тањсилот суръати баланди афзоиши харољот дар тањсилоти ибтидої ва миёнаи касбї ба мушоњида мерасад, њол он ки дар муассисањои тањсилоти томактабї ба њисоби як кўдак сатњ пасттарин буд.



буљети мањаллї

буљети љумњуриявї

ДиагРаММаи 2.6СоХТоРи Молиякунонии СиСТеМаи МаоРиФ аз РЎи СаТњњои СиСТеМаи БуљеТї, Соли 2007

81%

19%

буљети мањаллї

буљети љумњуриявї

СоХТоРи Молиякунонии СиСТеМаи МаоРиФ аз РЎи СаТњњои СиСТеМаи БуљеТї, Соли 2009

73,9%

26,1%

љаДВали 2.3ниШонДињанДањои аРзиШии Молиякунонии СаРикаСї ДаР Соли БуљеТии 2009 Ва ниШонДињанДањои аРзиШии инДикаТиВї ДаР Солњои 2010 Ва 2011

навъи мактаб ва меъёрњо 2009 2010 2011

Мактабњои тањсилоти умумї(синфњои 1-11)

- ба як хонанда, сомонї

- ба як мактаб, сомонї

Мактабњои тањсилоти асосї (синфњои 1-9)



Мактабњои ибтидої (синфњои 1-4)



268

268

428

51310

36335

7650

349

354

566

66903

48033

10112

435

447

447

83396

60692

12777

дар сохтори харољот аз рўи гурўњњои иќтисодї таѓйироти нисбатан муњим рўй доданд. афзоиши харољоти давлатї асосан ба пардохти музди мењнат равона карда шуда буд, ки ин имкон дод вазъи бо музди мењнат баамаломада дар маљмўъ дар соња, бахусус музди мењнати њайати омўзгорони муассисањои тањсилоти умумї бењтар гардад. Њамзамон, баъзе таѓйироти мусбат оид ба афзоиши харољоти асосї ба вуќўъ пайваст, ки то соли 2004 дар сатњи хеле паст на бештар аз 2 % аз харољоти умумї барои соња ќарор доштанд. аз соли 2004 сар карда харољоти асосї комилан зиёд гардонида шуда, ба 7-8% аз харољоти умумї ба тањсилот расид.

Њукумат саъй дорад, ки ислоњоти соњаро бо маќсади ноил шудан барои истифодаи нисбатан баробар ва самараноки захирањои давлатї идома дињад. бо маќсади њалли ин вазифа, Њукумат азм дорад, ки системаи молиякунонии сарикасиро дар системаи маориф љорї намояд, ки он имкон медињад самаранокии харољоти давлатї комилан зиёд гардад, баробарии харољот таъмин карда шавад, пешгўи намудани раванди тањияи буљет зиёд карда шуда, интизоми буљетї дар тамоми сатњњои идоракунї мустањкам гардонида шавад.


боби 2

Љорї намудани молиякунонии сарикасї дар минтаќањо тадриљан сурат мегирад. дар вилояти Хатлон дар соли 2009 танњо 4 минтаќа дар озмоиш иштирок мекунанд, дар соли 2010 бошад аллакай 20 ва дар соли 2011 тамоми муассисањои тањсилоти умумии вилоят ба молиякунонии сарикасї гузаронида мешаванд. дар вилояти суѓд дар давоми солњои 2009 ва 2010 танњо дар 4 минтаќа таљрибаи молиякунонии сарикасии мактабњо гузаронида мешавад. дар ноњияњои тобеи љумњурї раванди гузариш ба молиякунонии сарикасии мактабњо нисбатан босуръат анљом дода хоњад шуд, аллакай дар соли 2010 ќариб тамоми минтаќањо бо системаи молиякунонии сарикасии мактабњо фаро гирифта хоњанд шуд. дар Вилояти мухтори Кўњистони бадахшон фаќат дар соли 2011 мактабњои миёна ба молиякунонии сарикасї гузаронида мешаванд.

иќтидори системаи маориф аз нигоњи робитаи мутаќобила бо љараёнњои демографї ва њаракат ба бозори мењнат бо се самти зерин тавсиф мегардад: а) бањогузории миќдорї ва сифатии хатмкунандагони мактабњои тањсилоти умумї, б) сифати системаи тањсилоти касбї, в) дархост ба хатмкунандагони системаи тањсилоти касбї.

имрўз шумораи кўдакони синни мактабї (аз 7 то 18-сола) 2058,6 њазор нафарро ташкил менамояд, ки ин бештар аз 27,9% тамоми ањолии љумњурї мебошад (соли 2008).20 бо системаи тањсилоти умумї, миёна, ибтидої ва миёнаи касбї зиёда аз 92%-и кўдакон ва наврасон фаро гирифта шудаанд.21

тањсилоти умумї бахши бартаридоштаи тањсилот ба шумор меравад. дар ин марњилаи тањсилот 1506,1 њазор нафар кўдакон ва наврасон таълим мегиранд ва ба мактаб фарогирии ин гурўњи кўдакон меафзояд.

заМиМаи МаТни 7ДаР љуМњуРии ТољикиСТон СаТњњои зеРини ТањСилоТ Муайян гаРДиДаанД:

таълим ва тарбияи томактабї;

тањсилоти миёнаи умумї – тањсилоти ибтидої (аз синфи 1 то 4, синни аз 7 то 11-сола), тањсилоти њатмии умумї (аз синфи 5 то 9, синни аз 11 то 16-сола), тањсилоти миёнаи умумї (аз синфи 10 то 11, синни 16 -17-сола);

тањсилоти касбї – тањсилоти миёнаи касбї, миёнаи махсус ва тањсилоти олии касбї, тањсилоти баъди хатми мактаби олї ва тањсилоти иловагї.

мувофиќи Конститутсияи (сарќонуни) Љумњурии тољикистон, тањсилоти асосии умумї њатмї мебошад ва давлат ўњдадор аст, ки тањсилоти бепулро барои тамоми шањрвандони Љумњурии тољикистон таъмин намояд.

ДиагРаММаи 2.7МуЌоиСаи ШуМоРаи ХонанДагон аз СинФи 1 То 9 Ва ШуМоРаи кЎДакон ДаР гуРЎњи СиннуСолии ДаХлДоР22

1440,0

1460,0

1480,0

1500,0

1520,0

1540,0

1560,0

1580,0

2004/5 2005/6 2006/7 2007/8 2008/9

шумораи хонандагони синфи 1-9

шумораи кўдакони синни 7-15-сола



агар бо тањсилоти ибтидої асосан тамоми кўдакони синни мувофиќ фаро гирифта шуда бошанд, пас бо баробари наздик шудан ба синфи 9 сатњи фарогирї паст мегардад. Фарогирї дар синфњои болоии таълимї нисбатан дар сатњи паст ќарор дорад, ки то андозае бо идомаи тањсил дар муассисањои таълимии миёнаи махсус ва гузаштан ба системаи тањсили касбї алоќаманд аст.

муќоисаи хатмукунандагони тањсилоти умумї бо шумораи хонандагони синфњои 10 ва ќабул ба муассисањои тањсилоти ибтидої ва миёнаи касбї нишон медињад, ки дар ин силсилаи тањсилотї њамасола њадди аќал 13% љавонписарон ва 20% духтарон кам мешаванд. бо дарназардошти он ки ба муассисањои касбомўзї чи баъд аз хатми тањсили асосї ва чи зимни доштани тањсилоти миёнаи умумї ќабул карда мешавад, ин нишондињандањо бузургии калонро ташкил медињад.

дараљаи давомот ба њар сурат дастрас будани системаи мактабиро назар ба сатњи фарогирї бо

ДиагРаММаи 2.8ФаРогиРии кЎДакон Ва наВРаСони љуМњуРии ТољикиСТон Бо ТањСилоТи уМуМї, %

99,1

99

99,6

101,1

102,5

95,3

95,6

96,5

96,6

98,1

45,8

46,4

46,9

51,3

54,3

0 20 40 60 80 100 120

2004/5

2005/6

2006/7

2007/8

2008/9

коэффитсиенти фарогирї бо тањсилоти ибтидої (синфи 1-4)

коэффитсиенти фарогирї бо тањсилоти асосї (синфи 1-9)

коэффитсиенти фарогирї бо тањсилоти миёна (синфи 10-11)

Фарогирї бо тањсил - ин љалби кўдакон ва наврасон бо тањсилот мебошад. нишондињандаи мазкур таносуби шумораи хонандагонро ба шумораи ањолии синни дахлдор тавсиф менамояд. Коэффитсиенти фарогирии зиёда аз 100% бо он маънидод мегардад, ки ба мактаб инчунин кўдакони аз синни 7-сола хурдтар низ мераванд (дар бештари њолатњо писарон). нишондињандањои оморї дар сатњи фарогирии духтарон ва писарон бо тањсилот дар хусуси вуљуд доштани фарќиятњои гендерї зимни гирифтани тањсилот, инчунин дар ќатори дигар омилњои ба фарќиятњои гендерї вобаста шањодат медињанд.

тадќиќотњои таљрибавї собит намуданд, ки нобаробарии гендерї:

хавфи фавти навзодон ва кўдаконро зиёд намуда, сатњи тањсилоти кўдаконро паст месозад, сатњи баланди таваллудро зимни сатњи пасти зист нигоњ медорад (њама аз тањсилоти модар вобаста аст);

боиси талафот дар музди мењнат мегардад;

хавфи бо ВиЧ инфексия сироят шуданро зиёд мегардонад (нобаробарї дар дараљаи саводнокї, афзоиши таќозо ба хизматрасонии мањрамона).23

тањсилоти мактабї инъикос менамояд. тадќиќоти сатњи зист дар тољикистон, ки соли 2007 гузаронида шуд, нишон дод, ки дараљаи давомоти мактабњои ибтидої (синфњои 1-4) 97,3% ва дар синфњои 5-11 бошад 76,1%-ро24 ташкил дод. дар баробари ин, нишондињандаи маќсадноки дастоварди ЊрЊ болоравии сатњи давомоти њам тањсилоти ибтидої ва њам миёнаи умумї то 100% дар соли 2015 ба њисоб меравад.

Президенти кишвар дар Паёми худ ба Парламенти кишвар вазъи љойдошта ва дигар сабабњоро ба инобат гирифта, пешнињод карда буд, ки аз моњи сентябри соли 2010 мактабњои тањсилоти асосї ба системаи њатмии тањсилоти асосии 10-сола гузаронида шаванд.25


боби 2

ДиагРаММаи 2.9ЌаБул Ба МуаССиСањои ТањСилоТи каСБии киШВаР (Соли 2003 =100%)27

тањсилоти ибтидоии касбї

тањсилоти миёнаи касбї

тањсилоти олии касбї

80%

85%

90%

95%

100%

105%

110%

115%

120%

125%

2003 2004 2005 2006 2007 2008

љаДВали 2.4 СуРъаТи аФзоиШи ШуМоРаи ЌаБули ДониШљЎён ДаР СиСТеМаи ТањСилоТи каСБии киШВаР (Соли 2003 =100%)

2004 2005 2006 2007 2008

Тањсилоти ибтидоии касбї

Тањсилоти миёнаи касбї

Тањсилоти олии касбї

дуХтаронЉаВонон

99 113104 92 95 115100 92 55 57

93 123109 101 109 109116 121 114 116

98 132109 110 114 105118 135 139 125

дуХтаронЉаВонон дуХтаронЉаВонон дуХтаронЉаВонон дуХтаронЉаВонон

аммо бояд ќайд кард, ки новобаста аз саъю талошњои Њукумат ва маќомотњои дахлдор оид ба дастрасии кўдакон ба тањсилоти асосии умумї, дар шароити кунунии иљтимоию иќтисодии кишвар, проблемаи фарогирии кўдакони синни мактабї бо тањсилот њамчун масъалаи муњимтарин боќї монда, њалли фавриро таќозо менамояд. азбаски аз рўи дурнамо то соли 2015, шумораи умумии кўдакони синни мактабї (онњое, ки ба гирифтани тањсилот эњтиёљ доранд) таќрибан ба андозаи 850 њазор нафар афзоиш меёбад ва ин дар навбати худ 1,5 маротиба талаботро барои хизматрасонињои соњаи маориф зиёд мегардонад.26

дар солњои охир шумораи донишљўён дар муассисањои ибтидоию касбї кам шуда истодааст, њол он ки дар муассисањои миёна ва олии касбї шумораи донишљўён ба туфайли љори ва васеъ истифода намудани хизматрасонињои пулакї зиёд шуда истодааст. аз соли 2003 то 2008 шумораи ќабулшудагон ба муассисањои тањсилоти ибтидоии касбї ба андозаи 3% паст гардида, дар муассисањои миёнаи касбї ва дар мактабњои олї бошад он дар њаљми 13% ва 10% мувофиќан афзудааст.

дар самти гендерї дар сатњи баланд саъю кўшиши духтарон барои гирифтани тањсилоти олї, нисбат ба дигар дараљањои тањсилоти касбї зиёд мешавад.



кишоварзї

2004/05

2005/06

2006/07

2007/08

2007/08

саноат ва сохтмон

ДиагРаММаи 2.10СуРъаТи аФзоиШи ШуМоРаи ЌаБулШуДагон Ба МуаССиСањои ТањСилоТи Миёнаи каСБии љуМњуРї (Соли 2003 = 100%)28

0% 50% 150%100%

тандурустї, тарбияи љисмонї ва варзиш

2004/05

2005/06

2006/07

2007/08

2007/08

маориф

0% 50% 150%100%

Њиссаи духтарон дар њаљми умумии ќабул дар муассисањои тањсилоти миёнаи касбї нисбатан баланд буда 54%-ро ташкил мекунад. Њамзамон ин нишондињанда дар муассисањои тањсилоти ибтидоии касбї аз 31% дар соли 2003 то 18% дар соли 2008 паст шуд. ин аз он шањодат медињад, ки муассисањои мазкур дар байни занон начандон маъмул нестанд. Њиссаи духтарон дар њаљми умумии ќабул ба мактабњои олї низ зиёд набуда ба 28% баробар аст, вале вай афзуда истодааст, аз љумла аз њисоби «квотаи президентї».

бо маќсади аз байн бурдани тафриќаи гендерї ва таъмини баробарии гендерї дар системаи тањсилот 30 майи соли 1997 ќарори Вазорати маорифи Љумњурии тољикистон «дар бораи тартиби ќабули њарсолаи миќдори муайяни духтарон аз ноњияхои дурдасти кишвар бе имтињонњои дохилшавї» ќабул карда шуд. тибќи ин ќарор, аз рўи квотаи президентї ба мактабњои олии кишвар аз ноњияњои дурдаст оид ба ихтисосњои гуногуни мањалњои дењот духтарон ќабул карда мешаванд ва дар солњои оянда ќабули љавонписарон низ дар назар аст. дар соли тањсили 2006/07 916 донишљў тариќи квота ба мактабњои олии кишвар ќабул гардиданд, ки 480 нафари онњо, яъне 53%-ро духтарон ташкил медињанд. дар соли тањсили 2007/08 аз рўи квота ба мактабњои олии кишвар 969 донишљў ќабул карда шуданд, ки аз онњо 528 нафарашон, яъне аллакай 55% духтарон буданд.

Њадафи асосии квотаи Президентї тарбияи мутахассисони касбї аз њисоби духтарони ноњияњои дурдасти љумњурї барои ноњияњои худашон мањсуб меёбад. ин тадбир, бешак, њам барои баланд бардоштани сатњи умумии тањсилоти занон ва њам бо кор таъмин намудани онњо мусоидат мекунад. аммо, бояд ќайд кард, ки ќисми аз ин духтарон бо сабаби ба шавњар баромадан ва дигар њолатњои оилавї бештар тањсилро тарк менамоянд.

аз нуќтаи назари инкишофи иќтисодиёт сохтори таќозо ба тањсилоти касбї аз рўи соњањои тахассус ањамияти махсус дорад.

дар љумњурї њамагї 52 муассисаи тањсилоти миёнаи касбї фаъолият мекунанд. таќсим намудани хонандагони ин системаи тањсилот аз рўи гурўњњои ихтисосњо нишон медињад, ки зиёда аз 66%-и хонандагон ба ду ихтисос - маориф ва тандурустї таваљљўњи зиёд доранд. инчунин, шумораи хонандагон аз рўи ихтисосњои техникии бо техникаи њисоббарор, истењсоли молњои ниёзи умум ва соњаи сохтмон алоќаманд буда афзуда истодааст.

тарбияи мутахассисони соњаи ѓайриистењсолї низ хеле фаъол гардидааст. аммо барои инкишофи иќтисодиёти индустриявї-аграрї афзунгардонии тарбияи мутахассион аз рўи ихтисосњои техникї муњим


боби 2

буда, омодасозии онњо њанўз дар сатњи кофї ба роњ монда нашудааст.

дар системаи тањсилоти олї 33 муассиса фаъолият менамоянд. дар солњои охир ќабул ба ихтисосњои иќтисодї, иттилоотию њисоббарорї ва сохтмонї нисбатан бештар афзуда истодаст. тањлилњо нишон медињанд, ки ќабул ба ихтисосњои табиию техникї зиёд гардида истодааст, аммо начандон зиёд, ки њатто афзоиши ночиз њамчун зиёдшавии назаррас инъикос мегардад. Зиёда аз нисфи донишљўён аз рўи ихтисосњои иќтисодию идоракунї ва гуманитарию иљтимої тањсил мекунанд. ин ба он вобаста аст, ки дар љањони муосир аксарияти арзишњо љолибияти худро гум карда истодаанд. имрўз бозори мењнат бо мутахассисони чунин ихтисосњо пур гардидааст, њол он ки нарасидани мутахассисони ихтисосњои техникї эњсос мешавад. Вобаста ба ин тањсилот дорои бартариятњо мебошад ва одамон худ интихоб менамоянд на фаќат барои он ки бозори мењнат талаботњои худро мегузорад.

иќтидори системаи тањсилот дар сатњи баланд аз рўи миќдор ва сифати њайати кадрї муайян карда мешавад. Проблемаи кадрњо дар системаи маориф бисёр муњим будани худро нигоњ дошта, дар сифати омодасозии мутахассисон ва мутобиќати онњо ба

талаботи бозори мењнат зоњир мегардад. миќдори мактабњо ва хонандагон зиёд шуда, вале шумораи омўзгорон бошад кам шуда истодааст. аммо мушкилот на танњо дар нарасидани омўзгорон, балки дар сатњи нокифояи тањсилоти онњо мебошад. дар системаи тањсилоти миёнаи умумї аз се як њиссаи омўзгорон ва дар дењот бошад, ќариб 37% онњо тањсилоти олї надоранд. дар системаи тањсилоти касбї низ проблемањо бо нарасидани омўзгорон вобастаанд.

Вале дар маљмўъ, дар сатњи миллї проблемаи муњим номувозинатии бозори хадамоти тањсилотї ва бозори мењнат мебошад. Њар сол муассисањои тањсилоти ибтидоии касбиро зиёда аз 7 њазор донишљў, муассисањои тањсилоти миёнаи касбиро ќариб 8 њазор ва мактабњои олиро зиёда аз 19 њазор нафар донишљўён хатм менамоянд. Њамин тариќ, ба бозори мењнат 34 њазор мутахассисони љавон дар таносуби зерин барои кор меоянд: ба 1 хатмкунандаи ихтисоси корї 1,14 хатмкунандаи дорои тањсилоти миёнаи махсус ва 2,7 хатмкунандаи дорои тањсилоти олї рост меоянд. Њамин тавр, дар байни хатмкунандагон 21%-ро коргарон ва 79,4%-и онњоро муњандисон, кормандони техникї ва хизматчиён ташкил медињанд. Вале таносуби љойњои кории холї дар бозори мењнат талаботи зиёд ва таќозои баландро ба ихтисосњои коргарї нишон медињад.

љаДВали 2.5СоХТоРи МинТаЌаВии љойњои коРи Холї ДаР БозоРи МењнаТи љуМњуРии ТољикиСТон

Сентябри 2007 Сентябри 2009

љумњурии Тољикистон


Вилояти Суѓд

ш. Душанбе

нТљ

ВМкБ

њаМагї, љойњои коРии Холї, аДаД

њаМагї, љойњои коРии Холї, аДаД

њиССаи љойњои коРии Холї ДаР

иХТиСоСњои коРгаРї ДаР

МиЌДоРи уМуМии љойњои коРии

Холї, %

њиССаи љойњои коРии Холї ДаР

иХТиСоСњои коРгаРї ДаР

МиЌДоРи уМуМии љойњои коРии

Холї, %

15496

5695

4174

2507

2706

414

48,2%

42,1%

65,1%

63%

28,5%

0,9%

43,1%

18,6%

71,3%

35,9%

44,6%

41%

13668

3631

3640

2289

3270

838



Зимнан, ба њисоб гирифтани талабот ба мутахассисон бо дарназардошти њолат ва дурнамои рушди иќтисодиёти минтаќањои алоњидаи љумњурї муњим мебошад. махсусан минтаќањои дењот нарасидани мутахассисонро эњсос мекунанд ва бинобар ин коркарди механизми омодасозии маќсадноки мутахассисон чи бо тањсилоти олї ва чи бо ихтисосњои коргарї зарур аст.

расман таълим дар муассисањои тањсилоти касбии тамоми сатњњо (аз љумла тањсилоти ибтидоии касбї) мустаќиман баромадани хатмкунандагонро ба бозори мењнат баъд аз хатм пешбинї мекунад, бо вуљуди ин воќеан аксари онњо маљбуранд, ки баъдтар «то охир хонанд» ё «аз сари нав хонанд», ки оид ба сифати нокифоя ва самти маќсадноки тањсилот дар кишвар шањодат медињад.

СаТњи БаДаСТоМаДаи ТањСилоТ Ва Шуѓл

тањќиќи ќувваи корї (тЌК)-и соли 2004 нишон дод, ки аксарияти ањолии аз љињати иќтисодї фаъол ва ба кор машѓулбуда тањсилоти миёнаи умумї дорад, ки аз нокифоя будани дархостњо ба тањсилоти касбї гувоњї медињад.

агар маълумотро аз рўи тЌК-2004 бо маводи барўйхатгири ањолии соли 2000 муќоиса намоем, пас нишондињандањо хеле наздик мебошанд ва имкон медињад чунин ќайд намуд, ки тањќиќи ќувваи корї пурра таассуроти муносибро дар бораи сохтори иќтидори тањсилотї дар иќтисодиёти миллї медињад.

дар соли 2004 беш аз чор як њиссаи ањолии аз љињати иќтисодї фаъол тањсилоти олї (пурра ва нопурра), ё тањсилоти миёнаи махсус ва тањсилоти ибтидоии касбї доштанд. Вале, аз рўи минтаќањо вазъ каме дигар аст: сатњи нисбатан баланди тањсилотро ањолии аз љињати иќтисодї фаъол дар шањри душанбе дорад ва сатњи нисбатан пасти тањсилот бошад дар нтЉ мушоњида мешавад.

тањсилоти олї ва олии нотамом

тањсилоти миёнаи махсус

тањсилоти умумї

тањсилоти миёнаи нопурра

тањсилоти умумии ибтидої

ањолии аз љињати иќтисодї фаъол

ањолии ба кор машѓулбуда

ДиагРаММаи 2.11 СаТњи ТањСилоТии ањолии аз љињаТи иЌТиСоДї Фаъол Ва Ба коР МаШѓулБуДаи љуМњуРии ТољикиСТон

0,00% 10,00%

12,4%

16,8%

7,9%

4,2%

50,5%

12,1%

16,9%

8%

4,3%

50,4%

50,00%40,00%30,00%20,00%

љаДВали 2.6 СаТњи ТањСилоТи ањолии аз љињаТи иЌТиСоДї Фаъоли МинТаЌањои љуМњуРии ТољикиСТон

љТ ш.Душанбе Вилояти Суѓд


нТљ ВМкБ

Тањсилоти олї ва олии нопурра 12,1% 36,5% 12,3% 9,2% 7,6% 13,7%

Тањсилоти миёнаи махсус 8,0% 9,8% 8,0% 7,8% 6,9% 11,4%

Тањсилотимиёнаи умумї 50,4% 35,4% 61,5% 43,1% 50,0% 57,5%

Тањсилоти миёнаи нопурра 16,9% 4,8% 9,0% 24,7% 21,7% 9,8%

Тањсилоти ибтидоии умумї 4,3% 2,9% 2,5% 6,0% 5,6% 1,1%


боби 2

барои ањолии аз љињати иќтисодї фаъоли шањри душанбе муассисањои тањсилоти касбї аз нигоњи ба наќлиёт таъмин будан баланд аст ва ин яке аз омилњое мебошад, ки ба саъю кўшиш намудан барои гирифтани тањсилоти касбї метавонад мусоидат намояд. ин њолат инчунин дар асоси муќоисаи сатњи тањсилотии ањолии аз љињати иќтисодї фаъоли шањрї ва дењот исбот мегардад.

доштани тањсилоти миёна аз тарафи ањолии аз љињати иќтисодї фаъоли дењот барои гузариш ба сатњи нисбатан баланди тањсилот мусоидат мекунад. имрўз таќозо ба ќувваи кории касбї дар бозори мењнати љумњурї зиёд шуда истодааст, ки тайёр кардани мутахассисони дорои тањсилоти миёнаи махсусро, бахусус дар минтаќањои дењот таќозо менамояд. Вобаста ба ин вазифаи асосї барќарорсозии фаъолияти омўзишгоњњои касбии техникї дар кишвар мањсуб меёбад.

тафовути љиддї дар сохтори гендерї ва синнусолї дар байни ањолии аз љињати иќтисодї фаъоли кишвар боќї мемонад. масалан, дар байни занони синни ќобили мењнат танњо 31,1 % аз љињати иќтисодї фаъол мањсуб меёбанд, њол он ки дар байни мардон ин нишондињанда ба 58,1% мерасад.

тањсилоти олї ва олии нотамом


тањсилоти миёнаи умумї



дењот

шањр

ДиагРаММаи 2.12 ТаЌСиМоТи ањолии аз љињаТи иЌТиСоДи Фаъол аз РЎи СаТњи ТањСилоТ29

0% 10% 50%40%30%20%

занон, њамагї

мардон њамагї

14 лет

15-24

25-34

35-44

45-54

55-64

занон

мардон

ДиагРаММаи 2.13 Вазни ХоСи ањолии аз љињаТи иЌТиСоДиї Фаъол ДаР ШуМоРаи уМуМии ањолии ЌоБили МењнаТ ДаР Соли 200730

0% 10% 50% 60% 70% 80% 90% 100%40%30%

58,1%

3,0%

31,1%

31,8%

75,3%

82,4%

80,7%

47,8%

40,6%

69,0%

21,7%

32,9%

22,8%

7,0%

20%



Фаъолнокии максималии иќтисодї дар байни мардон дар синни 35-54-солагї ба мушоњида мерасад. дар ин гурўњи синнусолї њар як нафари чорум аз панљ мард аз љињати иќтисодї фаъол мебошад. дар байни занон фаъолнокии максималї дар фосилаи синни 35-44-сола ба назар мерасад, ки дар он ќариб њар зани дуюм аз љињати иќтисодї фаъол аст.

бояд тазаккур дод, ки дар байни занон нишондињандањои фаъолнокии иќтисодї назар ба мардон дар сатњи нисбатан паст ќарор дорад. тафовути гендерї бе истисно дар тамоми зинањои љадвали тањсилотї ба ќайд гирифта мешавад. ин аз вуљуд доштани проблемањо вобаста ба тањсилоти занон, дастрасии занон ба тањсилоти касбї шањодат медињад. агар дар давраи барўйхатгирии соли 2000 ва то тЌК-2004 њиссаи шахсони дорои тањсилоти олї дар байни занони аз љињати иќтисодї фаъол афзуда бошад, пас аз рўи бузургињои мутлаќ пастшавии ба ќайд гирифта мешавад.

Вобаста ба ин, дар сиёсати иљтимоии давлат афзалиятњои махсус бояд ба таъмин намудани шароит барои љалби занон ба бозори мењнат алоќаманд бошад.

тањсилоти олї

тањсилоти олии нотамом




тЌК-2004

барўйхатгирии соли 2000

ДиагРаММаи 2.14 МаРДони аз љињаТи иЌТиСоДї Фаъол аз РЎи СаТњи ТањСилоТ

0,0% 10,0%

14,5%

46,3%

13,7%

3,2%

8,5%

10,8%

57,0%

1,8%

1,8%

16,6%

5,0%

7,7%

50,0% 60,0%40,0%30,0%20,0%

тЌК-2004

барўйхатгирии соли 2000

ДиагРаММаи 2.15 занони аз љињаТи иЌТиСоДї Фаъол аз РЎи СаТњи ТањСилоТ

0,0% 10,0%

6,0%

56,2%

21,4%

5,9%

7,3%

4,5%

58,1%

0,7%

0,4%

21,7%

6,8%

5,4%

50,0% 60,0%40,0%30,0%20,0%

занон

мардон

ДиагРаММаи 2.16 ТаЌСиМоТи ањолии аз љињаТи иЌТиСоДї Фаъол аз РЎи СаТњњои ТањСилоТ (Вазъи генДеРї), Бо %

0,0% 10,0%

6,3%

46,3%

28,4%

9,0%

16,3%

56,2%

17,2%

20,2%

50,0% 60,0%40,0%30,0%20,0%



тањсилоти олии нотамом










боби 2




Поён аз тањсилоти миёна

занон

мардон

ДиагРаММаи 2.17ањолии Бо коРТаъМинБуДа аз РЎи СаТњњои ТањСилоТ ДаР ДењоТи љуМњуРї

0% 10%

3,4%

48,5%

31,0%

6,4%

12,0%

59,2%

20,0%

19,5%

50% 60%40%30%20%

љаДВали 2.7 СаТњи ТањСилоТи ањолии Бо коРТаъМинБуДа ДаР МинТаЌањои љуМњуРии ТољикиСТон

љТ Душанбе Вилояти Суѓд


нТљ ВМкБ

Тањсилоти олї ва олии нопурра

Тањсилоти миёнаи махсус

Тањсилоти миёнаи умумї

Тањсилоти миёнаи нопурра

Тањсилоти иб-тидоии умумї

12,0% 43,0% 13,0% 9,0% 8,0% 13,0%

8,0% 10,0% 8,0% 8,0% 7,0% 11,0%

51,0% 33,0% 61,0% 43,0% 50,0% 58,0%

17,0% 3,0% 9,0% 25,0% 21,0% 11,0%

4,0% 1,0% 3,0% 6,0% 6,0% 1,0%

сатњи баланди тањсилоти ањолии дар иќтисодиёт бо кортаъминбуда заминаи муњими рушди иќтидори инсонї мањсуб меёбад.

агар масъалаи вобастагии чунин нишондињандаи асосии бозори мењнат, ба монанди шумораи машѓулбудаи ањолиро аз сатњи тањсилот баррасї намоем, пас њолати зайл ба назар мерасад: дар шањри душанбе, ањолии бо кортаъминбуда маќоми нисбатан баланди тањсилотиро доро буда, дар минтаќањо бошад, ќисми зиёди ањолии бо кортаъминбуда тањсилоти миёнаи умумї дорад.

дар байни мардони ба кор машѓулбуда, сатњи тањсилотї аз рўи тањсилоти олї 10% ва аз рўи тањсилоти миёнаи касбї 12,3% нисбат ба занон зиёд аст, Зимнан дар дењот ин фарќият чандон баръало эњсос намегардад, чунки худи њиссаи бо кортаъминбудагони дорои тањсилоти касбї дар дењот нисбат ба шањр камтар аст.

шуѓл дар кишоварзї дар байни соњањои истењсолї нисбатан баланд аст. мањз дар њамин соња ќисми зиёди бо кортаъминбудагон тањсилоти миёнаи умумї ва њиссаи камтаринро шахсони тањсилоти касбї дошта ташкил мекунанд. аммо, мањз аз мањсулнокии мењнат дар ин соња, асосан њалли проблемањои озуќаворї ва ба вуљуд овардани замина барои истењсолоти коркарди мањсулот вобаста аст.

аз рўи маълумоти тањќиќи ќувваи корї 2004 дар байни соњањои риштаи ѓайриистењсолї сатњи нисбатан

баланди тањсилот дар соњањои маориф, молия ва ќарз ва суѓурта ба ќайд гирифта шуд. Вале барои ба сатњи сифатан нав баромадани иќтисодиёт заминаи мувофиќи касбии шахсони дар соњањои ѓайриистењсолї ва иљтимої фаъолиятдошта зарур аст.

Њамин тариќ, вазифаи системаи тањсилоти касбї таъсиси системаи чандирии тайёр кардани кадрњо бо дарназардошти хусусияти љойгиркунї ва суръати зарурии пешбиникардашудаи рушди бахшњои афзалиятноки иќтисодиёти љумњурї мебошад.



кишоварзї

саноат

наќлиёт ва алоќа

сохтмон

савдо ва хўроки љамъиятї

тањсилоти олии нопурра



тањсилоти асосии умумї

тањсилоти ибтидоии умумї


ДиагРаММаи 2.18ањолии ДаР Соњаи иСТењСолии иЌТиСоДиёТ МаШѓулБуДа аз РЎи СаТњи ТањСилоТ, %

0% 10% 50% 60% 70% 80% 90% 100%40%30%20%

тандурустї ва варзиш

ХмК ва хизматрасонии маишї

маориф

идоракунї

молия, ќарздињї ва суѓурта

тањсилоти олии нопурра



тањсилоти асосии умумї

тањсилоти ибтидоии умумї


ДиагРаММаи 2.19ањолии ДаР Соњаи ѓайРииСТењСолї МаШѓулБуДа аз РЎи СаТњи ТањСилоТ, %

0% 10% 50% 60% 70% 80% 90% 100%40%30%20%

тарбия ва истифодаи оќилонаи ќувваи кории баландихтисос дар сиёсати давлатии тањсилот љойи махсусро ишѓол менамояд. ин ба таѓйироти куллї, ки дар сохтор ва сифати умумии ќувваи корї ба амал меоянд, вобаста аст. тамоюли дар солњои охир пешбинишаванда, мавриди нигаронии љиддї мебошанд. аввало, азкорравии ќувваи кории баландихтисос аз соњањои бевоситаи истењсолот ба соњањои ѓайриистењсолї рух дода истодааст. сониян, раванди бемайлони пиршавии кормандони кадрї љараён дорад. Ќисми зиёди љавонон ба соњаи хизматрасонї ва тиљорат ба кор рафтанро афзал мешуморанд. нуфузи ихтисосњои муњандисию техникї паст гардида истодааст. сеюм, бинобар афзоиши бекорї ва фарќияти калон дар музди мењнат дар дохили кишвар ва берун аз он, ба хориљи кишвар рафтани ќувваи кории њам баландихтисос ва њам бе ихтисос рўй дода истодааст. барномаи маќсаднок ва сиёсати воќеии ташаккулдињии омоданамоии оќилонаи ќувваи кории љавони баландихтисос вуљуд надорад, ки њоло зоњир гардида истодааст ва баъд аз дањсолањо ба иќтисодиёт таъсири худро мерасонад.


боби 2

ДаР љуСТуљЎи ТањСилоТ

Муњољирати тањсилотї

муассисањои таълимие, ки гирифтани тањсилоти махсус ва олиро таъмин мекунанд, бештар дар шањрњои љумњурї љойгир шудаанд ва ин омили муњољирати љавонон мебошад.

марказњои љалби онњо шањрњои калони љумњурї - душанбе, Хуљанд, Ќўрѓонтеппа ва Кўлоб мебошанд.

Квотањои Президентї барои тањсил дар мактабњои олии љумњурї

дар Љумњурии тољикистон њамасола њазорњо довталабон аз ноњияњои дурдасти љумњурї аз рўи квотаи Президентї донишљў мегарданд. ин љавонон аз имтињоноти дохилшавї озод карда шуда, танњо тавассути сўњбат аз озмун мегузаранд. давлат тањсили онњоро маблаѓгузорї менамояд. Пас аз хатми тањсил онњо бояд њамчун мутахассис ба диёри худ баргарданд. бо њар як довталабе, ки дар асоси имтиёзнок дохил мешавад, шартномаи сетарафа баста мешавад. агар донишљў пас аз хатми тањсил ба љойи истиќоматаш барнагардад ва аз рўи ихтисоси худ кор накунад, ў вазифадор аст, ки ба буљети кишвар он маблаѓеро, ки барои тањсили ў харљ гардидааст, баргардонад.

довталабоне, ки тибќи квотаи Президентї ба мактабњои олї дохил мешаванд, чун ќоида, он ихтисосњоеро интихоб менамоянд, ки дар ноњияњояшон ба он талабот мављуд аст. ин барномаи президентї бояд ба тарбияи мутахассисон барои кор дар ноњияњои дурдаст мусоидат намояд.

Вале, сарфи назар, аз тамоми имтиёзњо, чи хеле ки маълумотњои оморї гувоњї медињанд, «квотадорон» барои баргаштан ба диёри худ ва аз рўи ихтисос кор кардан шитоб надоранд, аз ин

рў проблемаи нарасидани мутахассисон мисли пештар боќи мемонад. аз рўи маълумотњои оморї фаќат дар дењот зиёда аз 6 њазор омўзгор намерасад.

Муњољират бо маќсади такмили ихтисос

муњољирати назаррас аз рўи њаљм барои љустуљўи тањсилот ба такмили ихтисоси хизматчиёни давлатї, кормандони маќомоти иљроияи мањаллии њокимияти давлатї алоќаманд аст. ин гурўњи муттахассисон дар њар се сол як маротиба аз курсњои такмили ихтисос мегузаранд. барои ин раванди таълим дар доираи донишкадаи такмили ихтисоси хизматчиёни давлатии раёсати хизмати давлатии назди Презииденти Љумњурии тољикистон (дтиХд) ташкил карда шуд. дар давоми солњои 2004-2008 дар дтиХд 5758 нафар, аз љумла 1847 нафар дар курсњои бевосита дар донишкада, 1747 нафар дар курсњои сайёр ва 2164 нафар дар семинарњо ва треннингњо дар доираи лоињањои амалишуда тањсил намудаанд.

Кормандони зерсохторњои Вазорати молияи Љумњурии тољикистон дар њар ду сол як маротиба дар маркази таълимии вазорат, ки дар шањри душанбе љойгир аст, аз курсњои такмили ихтисос мегузаранд. Њамагї дар давраи солњои 2008-2009 курсњои такмили ихтисоси маркази таълимии вазоратро 225 нафар хатм кардаанд.

омўзгорони системаи тањсилоти миёнаи умумии минтаќањои љумњурї дар њар 5 сол як маротиба дар курсњои донишкадаи такмили ихтисоси назди Вазорати маорифи Љумњурии тољикистон тањсил менамоянд.

системаи такмили ихтисоси омўзгорони дорои тањсилоти олии касбї дар љумњурї амалан вуљуд надорад, ки ин аз бисёр љињат ба таназзули сатњи пасти мављудаи сифати таълим дар мактабњои олии кишвар оварда мерасонад.

муњољират бо маќсади такмили ихтисос ба баландшавии сифати ќарорњои ќабулшавандаи идоракунї дар минтаќањои кишвар бояд мусоидат намояд. аммо, сабаќи бўњрони молиявии љањонї омода набудани намояндагони системаи идораи давлатиро љињати андешидани тадбирњои пешгирикунанда, бахусус дар соњаи дурнамои рушди иќтисодиёти миллї, тањияи механизмњои идоракунии зиддибўњронї дар сатњи соњањо, минтаќањои љумњурї ва системаи тањсилот нишон дод.

ДиагРаММаи 2.20МуњољиРаТи ТањСилоТї аз ДењоТ Ба ШањРњои љуМњуРї, њазоР наФаР

2002

2004

2006

2008

40 42

45,6

48,4

53

44,8

50 52 54484644



Шуѓли РаСМї

Проблемаи љойњои корї

дар раванди гузариш ба муносибатњои бозорї имконияти аз як љониб интихоб кардани на танњо љойи мушаххаси истифодаи мењнат, балки тарзи аз љониби корманд истифода бурдани ќобилияти худ барои мењнат, яъне кор дар корхонањои давлатї, фаъолияти инфиродии мењнатї, машѓул будан ба соњибкории хурд, шуѓл дар сифати корманди кироя дар бахши ѓайридавлатї пайдо мешавад, аз љониби дигар бошад мунтазам озод шудани ќувваи корї ва баландшавии талабот нисбати корманд пайдо кардани љойи кориро душор мегардонанд.

Вобаста ба ин ва инчунин дар натиљаи таъсири оќибатњои љанги шањрвандї дар тамоми ќаламрави тољикистон, аз љумла дар минтаќањои људогона, њолати нобаробарї дар шуѓл зиёд гардид, ки бо ду гурўњи омилњои зерин вобаста буданд.

гурўњи якум - аз љониби ќувваи корї:• миќдори зиёди хатмкунандагони мактабњои

тањсилоти миёна малака ва донишњои заруриро намегиранд;

• барномањои таълимї дар соњаи тањсилоти миёна ва олї ба талаботи иќтисодї ва иљтимоии рушди иќтисодии љумњурї мутобиќат намекунанд;

• дар бисёр соњањои иќтисодиёт барои кормандони дорои малакањои махсуси касбї зарурати шадид ба миён меояд.

Гурўњи дуюм – тавсифи техникии љойњои кории мављуда ва нав таъсис додашаванда, ки мутахассиси касб ва

тахассуси мушаххасро бо малакањои муайян (касбию техникї, миёнаи махсус ё тахассуси баланд) таќозо мекунад, ки мањз ба ин љойи корї мутобиќат намояд.

Вазъи пуршиддати дар бозорњои минтаќавии мењнати Љумњурии тољикистон ба амал омада, аз хусуси мављуд набудани номувозинатии ќатъї шањодат медињад, ки бинобар сабаби баланд гардидани сатњи арзаи ќувваи корї ва амалан имконияти бо кор таъминшавї надоштани ањолии бешуѓл шањодат медињад. Њамзамон, њолатњои мављудаи номувозинатї дар заминаи худ истифодаи нокифояи самараноки фондњои асосии истењсолї, инчунин нокифоя асоснокнамоии танзим ва идоракунї дар сатњњои гуногуни истењсолї ва территориявиро метавонанд дошта бошанд. тањлил нишон медињад, ки имрўз таќозои корхонањо ба ќувваи корї зимни афзоиши арзаи он дар бозори ќувваи корї кам гардида истодааст.

таљдиди љойњои корї. муњим будани проблемаи мазкур тавассути як ќатор омилњои зерин муайян карда мешавад. аввалан, дар солњои оянда, шумораи ањолии аз љињати иќтисодї фаъол аз њисоби афзоиши шахсони синни ќобили мењнат хеле зиёд мегардад. барои роњ надодани ављи якбораи бекорї дар байни љавонон, барои тамоми шахсони ба синни ќобили мењнат расида, таъсис додани љойњои кори иловагї зарур аст. сониян, дар натиљаи нињоят паст будани фаъолнокии сармоягузории корхонањо дар муддати 10 соли охир дастгоњњои аксарияти соњањо хеле фарсуда шудаанд ва дар якчанд соли наздик бо шиддат корношоям шуда, боиси ихтисоршавии љойњои корї мегарданд. Вобаста ба ин, дар давоми панљ –њафт сол, моњиятан дар асоси заминаи нав азнавтаъсисдодани системаи

2.2. СаТњњо Ва ХуСуСияТи Шуѓл

љумњурии Тољикистон

Душанбе Вилояти Суѓд


нТљ ВМкБ

тањсилоти олї 12,4% 42,6% 12,6% 9,3% 8,0% 13,4%

тањсилоти миёнаи махсус 15,4% 20,4% 14,1% 16,0% 14,7% 16,8%

тањсилоти миёнаи умумї 50,5% 32,9% 61,3% 43,2% 50,3% 57,5%

тањсилоти аз миёна поёнтар 21,7% 4,1% 12,0% 31,5% 27,0% 12,3%

љаДВали 2.8Вазъи МинТаЌаВии СаТњи ТањСилоТи ањолии Ба коРТаъМинБуДаи љуМњуРии ТољикиСТон, %


боби 2

амалкунандаи љойњои кории дар тамоми соњањои саноат зарур аст, ки љалби захирањои зиёди молиявї ва моддиро талаб менамояд.

азнавтаъсисдињии системаи амалкунандаи љойњои кории пеш аз њама барои соњибкории калон ва миёна дар соњањо ва истењсолоти муќаррарї муњим аст, ки дар он ќисми зиёди онњо фаъолият мекунанд, азнавсозињоро таќозо менамоянд. дар шароити дар ду соли охир оѓоз гардидани рушди фаъолнокии сармоягузорї заминањое мављуданд, ки зимни дастгирии њаматарафаи давлат соњибкории калон ва ќисман миёна, метавонанд масъалаи аз нав таъсис додани љойњои кориро њал намоянд.

агар сухан дар бораи таъсиси љойњои кории иловагї равад, пас бо дарназардошти тамоюли тўлонї доштани кам гардидани шуѓлнокї дар корхонањои калон ва миёна, амалисозии ин вазифа асосан ба соњибкории хурд ва миёна гузошта мешавад.

дар маљмўъ, сатњ ва љараёни инкишофи соњибкории хурд дар кишвар сабаб шуда наметавонанд, ки ба кўмаки вай дар њалли масъалањои шуѓл умед бандем. аз ин рў, дастгирї ва њавсмандгардонии давлатии соњибкории хурд ва миёна дар таъсиси љойњои корї, дар заминаи аниќ муайян кардани афзалиятњои соњавї, баѓоят муњим аст.

Њатто агар аз маљмўи проблемањои шуѓл танњо масъалаи таъсиси љойњои кории иловагиро барои шахсони ба синни ќобили мењнат расида људо намоем, пас њалли он низ хеле мушкил њаст. Пастравии истењсолот ва кам шудани љойњои корї барои озодшавии ќувваи корї аз корхонањо ва паст гардидани талабот ба ќувваи кории иловагї оварданд.

имрўз дар љумњурї њар сол таќрибан 100 – 150 њазор љойњои нави корї таъсис додан (ба шарти нигоњдорї ва такмили љойњои кории мављуда) зарур аст. Њамзамон, талаботи дархосткардашуда ба кормандон таќрибан 10-15%-и сатњи заруриро ташкил медињад.

Њамин тариќ, сиёсати макроиќтисодї ва ислоњоти сохторњои бозори мењнат бояд маљмўи омилњои иќтисодї, њуќуќї, иљтимої ва психологиро, ки ба шуѓл бевосита таъсир мерасонанд, фаро мегирад.

Пардохти музди мењнат ва даромад

самти асосии шуѓли ањолї музди мењнат ба њисоб меравад. сатњи дар тољикистон бавуљудомадаи музди мењнат сабаб ва натиљаи пастшавии сифати ќувваи корї мањсуб меёбад. Њиссаи фонди музди мењнат дар ммд аз 58,2% дар соли 1991 до 2,9% дар соли

2002 паст гардид. дар солњои охир тамоюли афзоиши њиссаи музди мењнат дар ммд ба миён омад ва дар соли 2007 ба 10,9% расид,31 бо вуљуди ин арзиши мењнат дар маљмўъ дар кишвар њанўз дар сатњи паст боќї мемонад.

сарфи назар аз афзоиши њарсолаи музди мењнати номиналї, афзоиши воќеии музди мењнат бинобар сабаби афзоиши баланди нархњои истеъмолї, чандон зиёд нест. Њамин тавр, шохиси музди мењнати номиналї дар давраи аз соли 2001 то 2008 ба андозаи 7,1 маротиба зиёд шуд, зимнан, шохиси музди мењнати воќеї 3,2 маротиба афзуд, дар њолате, ки нархњои истеъмолї 1,1 маротиба баланд шуданд. музди мењнати миёна соли 2008 дар кишвар 67,5 доллари има-ро ташкил дод.32

маоши њадди аќал дар як моњ дар хољагии ќишлоќ (71 сомони) боќї мемонад, ки дар он љо нисфи кормандони кироя кор мекунанд, маоши баландтарин (максималї) дар соњањои алоќа (849 сомони) ва ќарздињї (1068

имрўз танзими мувозинат тавассути системаи бо кор таъминкунї, инњоро дар бар мегирад:

марказњои шуѓли тамоми сатњњо (бо мављуд будани махзани маълумот дар бораи љойњои корї дар онњо);

барномаи мусоидат ба шуѓли ањолии Љумњурии тољикистон барои солњои 2008 – 2009 (бо ќарори Њукумати Љумњурии тољикистон аз 30 декабри соли 2007 №632 тасдиќ гардидааст);

Консепсияи таъсис ва нигоњдории љойњои корї дар Љумњурии тољикистон барои солњои 2008-2015 (бо ќарори Њукумати Љумњурии тољикистон аз 5 марти соли 2008 №74 тасдиќ гардидааст);

Консепсияи давлатии ислоњоти соњаи тањсилот ва таълими ибтидоии касбї дар Љумњурии тољикистон - (бо ќарори Њукумати Љумњурии тољикистон аз 1 октябри соли 2004 №387 тасдиќ гардидааст);

барномањои маќсадноки корхонањо, ки бозомўзии кадрњоро пешбинї менамояд.



сомони) мебошад, ки њамагї 0,8 ва 1,2%-и кормандони кирояро фаро мегиранд.

арзиши воќеии њадди аќали сабади истеъмолї дар тољикистон дар охири соли 2007 зиёда аз 300 сомониро ба як нафар аъзои калонсоли оила (њисоб аз рўи усули нормативї) ташкил кард. музди миёнаи 82,2% кормандони кироя бошад на бештар аз 300 сомониро ташкил дода, њатто арзиши њадди аќали сабади истеъмолии кормандро, бе дарназардошти аъзои бекори оилаи вай пўшонида наметавонад.

сатњи музди мењнати занон аз њамин нишондињандаи мардон ќариб ду маротиба пасттар мебошад. дар солњои охир тамоюли камшавии начандон зиёди фарќияти гендерї дар музди мењнат ба назар расид. Њамин тавр, сатњи музди мењнати занон нисбат ба музди мењнати мардон дар давраи панљсола аз соли 2001 то 2008 аз 52,5% то 61,3% афзуд.

тафриќаи зиёд дар нишондињандањои музди якмоњаи мењнат ба њисоби миёна дар минтаќањо вуљуд дорад. Њамин тариќ, дар шањри душанбе музди якмоњаи мењнат ба њисоби миёна дар соли 2008 аз њамин нишондињанда беш аз 2 маротиба зиёд мебошад, дар њоле ки дар ВмКб ва вилояти Хатлон ќариб 40 % ањолии тољикистон зиндагї мекунанд, музди якмоњаи мењнат бо њисоби миёна њамагї ба андозаи аз се ду њисса аз њамин нишондињанда ба њисоби миёна дар кишвар ќарор дорад.

давлат оид ба давра ба давра зиёд намудани музди мењнати њадди аќал тадбирњо меандешад, вале

андозаи он наметавонад њатто арзиши њадди аќали сабади истеъмолиро пўшонад. Њамин тавр, музди мењнати њадди аќал 60 сомонї, ки дар моњи июли соли 2008 муќаррар гардидааст, аз арзиши њадди аќали сабади истеъмолии аз рўи усули нормативї њисоб карда шуда, панљ маротиба камтар мебошад. дар моњи июни соли 2009 Ќонуни Љумњурии тољикистон «дар бораи њадди аќали зиндагї» ќабул карда шуд,33 ки андозаи њадди аќали зистро барои муайян намудани њаљми њадди аќали музди мењнат ва дигар пардохтњо муќаррар менамояд. аммо ќонун даврањои мушаххаси њисоб кардани андозаи њадди аќали зистро барои мутобиќсозии пардохтњои гуногун муќаррар накардааст. Чунончї, мувофиќи моддаи 7 ќонун «андозаи њадди аќали зиндагї, ќоидањои муќарраркунї ва даврияти дида баромадани онро Њукумати Љумњурии тољикистон муайян менамояд», дар моддаи 8 бошад, зикр мешавад, ки «њадди аќали кафолатњои иљтимоию мењнатї дар Љумњурии тољикистон марњила ба марњила то андозаи њадди аќали зиндагї бо назардошти вазъи иќтисодии љуњурї баланд бардошта мешавад». Чунин тасвиятњо дар ќонун проблемаи номутобиќатии музди мењнат ва кафолатњои иљтимоиро ба њадди аќали зист бе њалли лозимї дар мўњлати номуайян метавонанд нигоњ доранд.

лекин аз шумораи умумии ањолии аз љињати иќтисодї фаъол танњо 47% бо музди кироя кор мекунанд, шахсони боќимонда дар шароити худиштиѓолї, бо њуќуќи соњибкорони инфиродї ё фермерњо, ё бидуни баќайдгирии шахси њуќуќї, яъне дар бахши ѓайрирасмї кор мекунанд. даромади ин гурўњи машѓулбудагон

љаДВали 2.9 МузДи Миёнаи якМоњаи њиСоБкаРДаШуДаи коРМанДони киРоя ДаР МинТаЌањои љуМњуРии ТољикиСТон ДаР Соли 2008

МинтаќањоМузди миёнаи мењнати њисобкардашуда, ба сомони

Таносуб нисбат ба сатњи умумиљумњуриявї, %

њамагї дар љТ 231,5 100,0

ВМкБ 167,7 72,4

Вилояти Суѓд 167,1 72,2

Вилояти Хатлон 152,3 65,8

ш.Душанбе 490,2 211,7

ноњияњои тобеи љумњурї 224,1 96,8


боби 2

маълум нест, зеро ки соњибкорони инфиродї ва фермерњо њар моњ маблаѓи муќарраршударо барои патент пардохт менамоянд, даромади дар бахши ѓайрирасмї машѓулбудагон бошад, танњо дар љараёни тањќиќњои интихобии хонавода метавонанд арзёбї гарданд.

дар шароити барзиёдии ќувваи корї сиёсати давлатии андоз ба рушди корхонањои мењнатталаб монеъ мегардад. Корфармо андозро дар њаљми 25% аз фонди музди мењнати њисобкардашуда пардохт менамояд. аз ин рў, ќувваи корї барои корфармо њамчун захираи гарон меафтад.

СоХТоРи СоњаВии Шуѓл

шуѓл аз рўи соњањои иќтисодиёт дар тољикистон проблемаи муњим мањсуб меёбад. дар кишвар афзоиши барзиёди аграрии ањолї ва ташаккули сохти аграрии шуѓл ба назар мерасад, ки њосилнокии мењнатро дар миќёси миллї паст мекунад ва ба устувории аќибмондагии саноатии кишвар ва сатњи пасти зиндагии ањолї меоварад.

тољикистон дорои иќтисодиёти аграрї буда, мутаносибан зиёда аз нисфи ањолии машѓулбуда дар соњаи аграрї кор пайдо мекунанд. ба афзоиши миќдори дар дењот машѓулбудагон рушди хољагии шахсии ёрирасон (ХшЁ), хољагињои дењќонию фермерї (ХдФ), инчунин аз љониби давлат људо гардидани 75 њазор гектар замин барои инкишофи ин хољагињо, мусоидат менамояд.

ДиагРаММаи 2.21СоХТоРи Шуѓл аз РЎи Соњањои иЌТиСоДиёТ ДаР Соли 1991

саноат

сохтмон

кишоварзї

наќлиёт

савдо

тандурустї

маориф

дигар соњањо

0% 10%

44,7%

13%

4,7%

5,0%

5,0%

10,0%

9,0%

7,5%

50%40%30%20%

саноат

сохтмон

кишоварзї


савдо ва хизматрасонї


маориф

ХмК

маќомоти идорї

ДиагРаММаи 2.2234

СоХТоРи Шуѓли ањолї ДаР иЌТиСоДиёТи ТољикиСТон ДаР Соли 2008

0% 10%

55,0%

6,0%

3,0%

9,0%

3,0%

5,0%

3,0%

4,0%

12,0%

50% 60%40%30%20%

љаДВали 2.10ТаЌозо Ва аРзаи ЌуВВаи коРї ДаР БозоРи МењнаТ (њазоР наФаР)35

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Шахсоне, ки ба фаъолияти мењнатї машѓул нестанд, кор мељуянд, дар хадамоти шуѓл ба ќайд гирифта шудаанд

89,8 98,3 81,0 72,4 62,5 60,5 53,3

аз байни онњо шахсоне, ки маќоми бекорро гирифтаанд, њамагї 46,7 42,9 38,8 43,6 46,6 51,7 43,6

аз љумлаи онњо: занон 25,7 23,2 21,9 23,8 25,3 28,3 23,3

љавонони синни 15-29 сола 29,2 28,8 24,9 25,5 22,7 26,9 23,1

Талаботи аз љониби корхонањо дархостшуда барои кормандон 10,7 16,3 21,8 15,7 16,3 15,5 14,0



ДиагРаММаи 2.23ТалаБоТ Ва пеШнињоД Ба МуТаХаССиСон (киШоВаРзї)

2004

2005

2006

2008

арза (омодасозии мутахассисон)

тќозо (эњтиёљоти корхонањо)

0 200

339

1916

833

554

1397

802

385

593

1000 18001200 2000800 1600600 1400400

ДиагРаММаи 2.24ТаЌозо Ва аРза аз РЎи Баъзе Соњањои иСТењСолоТи МоДДї

2004

2005

2006

2008

арза оид ба саноат ва наќлиёт

таќозо оид ба саноат, наќлиёт ва алоќа

0 1000

1208

1211

3650

2080

3925

5516

1656

3451

5000 6000400030002000

2004

2005

2006

2007

арза (омодасози мутахассисон)

таќозо (талаботи корхонањо)

ДиагРаММаи 2.25ТаЌозо Ва аРза Ба МуТаХаССиСон ДаР СиСТеМаи ТањСилоТ

0 1000

7418

8127

3690

9859

4906

6236

8953

4210

5000 90006000 100004000 80003000 70002000

дуюм бахши муњим дар соњаи шуѓл соњаи хизматрасонї мебошад. соњаи истењсолї аз љињати таъмини шуѓл наќши муњим намебозад.

таъмини шуѓли захирањои мењнатї на танњо вазифаи иќтисодї, балки вазифаи иљтимої низ мањсуб меёбад, ки ба мувозинатгардонии максималии таќозо ва арза дар бозори мењнат хизмат мекунад.

таносуби таќозо ва арзаи мутахассисон зери таъсири омилњои гуногун ќарор дорад, ки ба таѓйирбии зиёди таќозо ва арза меоваранд.

ТаЌозо Ва аРзаи МуТаХаССиСон ДаР Соњањои гуногуни иЌТиСоДиёТ

кишоварзї – соњаи асосии шуѓли ањолии љумњурї мебошад, ки дар он ноустуворї байни таќозо ва арза дар солњои алоњида зиёданд.

Баъзе соњањои доираи истењсолот. Љараёни инкишофи таносуби талабот ва омодасозии мутахассисон нишон медињад, ки системаи маориф такозоро ба кормандони соњаи саноати иќтисодиёт ќонеъ намегардонад.

Маориф – яке аз соњањои асосие мебошад, ки иќтидори тањсилотии захирањои мењнатии љумњуриро ташаккул медињад.


боби 2

сарфи назар аз он ки системаи тањсилот шумораи зиёди мутахассисони баландихтисосро омода месозад, дар бозори воќеии мењнат ин мутахассисон истифодаи худро намеёбанд, зеро таќозо ба онњо назар ба арза камтар мебошад. махсусан системаи тарбияи кадрњои педагогиро аз љониби мактабњои олии кишвар ќайд намудан лозим аст: зимни афзоиши њарсолаи омодасозии мутахассисони дорои тањсилоти педагогї дар минтаќањои љумњурї омўзгорон намерасанд, дар натиља дар љараёни таълим мутахассисони тањсилоти миёнаи махсус ва миёнаи умумї љалб карда мешаванд, ки ба сифати таълим таъсир мерасонад.

барои њалли проблемањои таносуби муносиби таќозо ва арзаи мутахассисон барои бозори мењнати љумњурї, таѓйир додани самти сиёсати давлатї дар соњаи маориф, љињати омодасозии мутахассисон барои иќтисодиёти ба донишњо асосёфта зарур аст.

имрўз афзоиши сарборї ба табибон ва омўзгорон ба мушоњида мерасад, лекин музди мењнат дар ин соњањо яке аз муздњои пасттарин мебошад. ба замми ин дар ин соњањо аксарияти машѓулбудагон занон мебошанд.

имрўз дар тољикистон бад шудани сифати шуѓли технологї мушоњида мешавад. ин пеш аз њама, дар афзоиши вазни хоси машѓулбудагон дар соњаи кишоварзї ва пастшавии њиссаи соњањои саноатї ифода меёбад. ба ѓайр аз ин дар давраи баъд аз гирифтани истиќлолияти давлатї хеле камшавии шуѓл

дар соњањои бо пешрафти илмию техникї алоќаманд ба вуќўъ омад.

ТаъСиРи Экология Ба Шуѓл

тољикистон њамчун кишвари кўњї дорои системаи экологии хеле осебпазир ва нозук мебошад ва вазъи муњити зисти он омиле мањсуб меёбад, ки шароитро барои шуѓл дар бахши аграрї ба вуљуд меорад. Чунин омилњо, ба монанди иќлим, миќдор ва сифати об, њолати захирањои замин ва офатњои табиї ба пойдории зироаткорї ва бинобар ин ба шуѓли устувори кишоварзї таъсир мерасонанд.

дар 55 соли охир майдони љангалзорњо дар тољикистон 5 маротиба кам гардида, феълан зиёда аз 50 000 гектар замини обёришаванда аз истифода бароварда шуд. дар сурати ба назар гирифтани он ки дараљаи миёнаи мењнатталаб будани як гектар аз 5 то 20 нафар мебошад, пас дар ин давра дар майдонњои мазкур аз 250 њазор то як миллион нафар аз љойњои корї мањрум шуданд.

Вайроншавии ќабати замин дар тољикистон доимо љой дошт. аммо муњимияти ин проблема бахусус дар дањсолаи охир аён гардид. Ќисми зиёди киштзорњои зироатии тољикистон (70%) дар баландии 800-2500 м аз сатњи бањр ќарор дорад. Заминњои дар нишебии 10-200 љойгиршуда 14,6%-ро аз тамоми масоњати

љаДВали 2.11 ТаМоюлњо ДаР Соњаи МаоРиФ Ва ТанДуРуСТї36

Солњо 1991 1998 2001 2005 2006 2007

МаоРиФ

Шумораи омўзгорон дар мактабњои миёна, њаз.нафар 99,1 94,9 100,2 98,9 99,9 99,4

Вазни хоси занон дар шумораи умумии омўзгорон, % 37 43 46 50 52 53

Музди мењнат, сомонї 295 6,44 17,25 75,41 102,11 140,79

Миќдори мактабњои миёна 3229 3560 3695 3804 3830 3810

Шумораи хонандагон дар мактабњои миёна, њаз.нафар 1325,4 1451,3 1579,5 1682,0 1688,4 1692,1

Сарбории омўзгор, миќдори хонандагон ба як омўзгор 13,4 15,29 15,8 17,0 16,9 17,0

ТанДуРуСТї

Шумораи духтурони дорои тамоми ихтисосњо, њаз. нафар 14,4 12,6 17,25 13,3 13,3 13,4

Вазни хоси занони духтур, % 46 37 38 38 39 39

Музди мењнат, сомонї 271 3,06 8,85 40,87 56,0 77,13

Миќдори муассисањои тиббї, адад 2749 3091 3196 3218 3223 3231

Дараљаи таъминоти ањолї бо табибон 25,5 20,6 21,0 19,2 18,8 18,6



љумњурї ташкил медињанд. муњољирати бозгашт ба ноњияњои кўњї ва азхудкунии нишебињои хамиашон зиёда аз 100 барои рушди фаъоли бодлесии замин мусоидат намудаанд. дар айни замон, дар кишвар бањодињии њамгироии заминњо, махсусан ваќте ин ба љараёни бодлесшавї дахл дошта бошад, вуљуд надорад. дар асоси тањќиќотњои гузаронидашудаи Пажўњишгоњи хокшиносии академияи кишоварзии тољикистон, заминњои кишоварзї, ки ба биёбоншавї дучор шудаанд, соли 1990 3,03 млн. гектарро ташкил дод, дар њоле ки заминњои мавриди бодлесшавї ќарордошта 2,65 млн. гектарро ташкил додааст. дар тўли дањсолаи охир майдони заминњои кишоварзї, ки ба биёбоншавї дучор меоянд, то 4,33 млн. га, ё 1,3 млн. га зиёдтар назар ба соли 1990 расид.

мувофиќи Њисоботи миллии Љумњурии тољикистон оид ба мубориза бо биёбоншавї, чарогоњњо 3,52 млн. гектари ќаламравро ташкил дода, яке аз муњимтарин ќисматњои таркибии фаъолияти кишоварзии кишвар мањсуб меёбад. Чарогоњњо мавриди истифодабарии зиёд ќарор доранд, њол он ки давраи барќарорсозии табиии онњо аз давраи истифодабариашон тўлонитар аст. сарфи назар аз ин ки мутобиќи маълумоти оморї ањолї имрўз шумораи ками чорворо нигоњубин менамоянд, ин миќдор низ аз сатњи имконпазири чарогоњњои истифодашаванда зиёд аст.

имрўз 89% чарогоњњои тобистона, 97%-и чарогоњњои зимистона ва 87%-и чарогоњњои бањорию тирамоњї (аз сатњи миёна то шадид) ба бодлесшавї ё биёбоншавї дучор шудаанд, ки дар натиљаи он дар 20 соли охир њосилнокї таќрибан 50% паст фаромад. таќрибан 3 миллион гектар чарогоњњо вайрон шуданд. бинобар сабаби шароити шадиди иќлимї, минтаќаи Помир нисбатан осебпазир аст, ки 45%-и масоњати љумњуриро ишѓол менамояд. Зиёда аз 95%-и заминњои кишоварзиро дар Помир чарогоњњо (773 њазор га) ташкил мекунанд. мувофиќи Њисоботи миллии Љумњурии тољикистон оид ба мубориза бо биёбоншавї, дар натиљаи чаронидани аз њад зиёд дар чарогоњњо

ва љамъоварии буттазорњо баъзе ќитъањои майдонњо то 4300 њазор м2 ќабати хокро дар як сол талаф медињанд.

имрўз ќисми камбизоати ањолї дар аксари њолатњо ѓайриихтиёр ба вайрошавии муњити зист мусоидат мекунанд. бо сабаби набудани алтернативаи муњољирати табаќаи камбизоати ањолї худсарона маскан гирифтани онњо, дар бисёр њолат боиси ифлосшавии захирањои обї ва замин бо ахлотњои маишї ва обњои корез, буридани бе ин њам захирањои ками љангалзорњо барои сўзишворї, дар натиљаи бедолу дарахт гардидани нишебињои кўњњо, афзоиши селфарої ва шустани ќабати њосилхези замин мегарданд.

ботлоќшавии замин дар љумњурї (бахусус дар вилоятњои суѓду Хатлон) дар натиљаи баланд шудани сатњи обњои зеризаминї, боиси корношоям шудани замин, ва дар маљмўъ ба кўчонидани одамон аз љойњои истиќомати худ ба ноњияњои дигар мегардад. садњо хољагї дар мањалњои гуногуни ањолинишини љумњурї дар њолати обзеркунии доимї ва мунтазам ќарор доранд.

Яке аз сабабњои муњољирати ањолї аз дењот њолати ѓайриќаноатбахши киштзорњо дар хољагии ќишлоќ мањсуб меёбад, ки дар натиљаи он њосилнокии онњо мунтазам паст шуда истодааст. бо сабаби нарасидани ќувваи корї, нокифоя будан ва сариваќт нагузаронидани чорањои агротехникї, инчунин дигар чорањои ташкилию хољагї вайроншавии ќабати њосилхези замин рух дода, дар таркиби онњо гумус кам мегардад. дар натиљаи фаъолнок гардидани љараёни пањншавии буттањо ва растанињои бегона ба киштзорњо, њамасола аз 20 то 70 њазор га заминњои обёришаванда истифода бурда намешаванд.

дар тољикистон, инчунин дар дигар кишварњои рў баинкишоф, одамон барои таъмини чунин талаботњои асосї, ба монанди даромад, хўрок, ќувваи барќ, об ва манзил аз захирањои табиї сахт вобастагї доранд.

Захирањои муњити зист, аз љумла моњї, чўб, масолењи дигари сохтмонї ва табиати зинда, сарчашмаи бевоситаи даромад ва дигар амволи моддї мебошанд.

Љамъоварии растанињо ва гиёњњои шифобахш, аз љумла он гиёњњое, ки ба «Китоби сурх»-и љумњурї дохил карда шудаанд, хизматрасонї дар соњаи туризм, инчунин ќўруќшикании мављуда дар њудуди њифзшавандаи тољикистон, барои ањолии мањаллї, ки дар ин бахши махсуси иќтисодиёти ѓайрирасмї машѓуланд, сарчашмањои даромад мањсуб меёбад.

аз рўи натиљањои тањќиќотњои дар давраи аз соли 2006 то 2007 дар минтаќањои кўњии љумњурї анљомдода – ањоли дар ВмКб ва ноњияњои минтаќаи Ќаротегин, бо маќсади муќаррар намудани њаљми ками пардохтњо барои истифодаи чарогоњњо, дидаю дониста чорвои хонагиро (аз 10 то 50% ва зиёда аз он) кам нишон медињад.


боби 2

Њамзамон, вазъи дар солњои охир баамаломадаи иљтимоию иќтисодии љумњурї ва љараёнњои дохилии муњољират ба њолати биогуногунрангї - яке аз манбаъњои пешнињоди хизматрасонии экосистемавї, њамин тариќ, ба сарчашмаи шуѓли ањолї таъсири манфї расониданд. дар зери фишори антропогенї љойивазкунии калони ањолї аз водињои аз љињати иќтисодї рушдёфта ба минтаќањои куњї сурат гирифт, ки дар ин њолат табиат манбаи асосии зисти ањолї гардид.

ифлосшавии обанборњо ва хокњо ба саломатии одамон, бахусус насли наврас, њамчун кормандони оянда, таъсири манфї мерасонад.

офатњои табиї, эњтимол ифодаи нисбатан эътимодбахши оќибатњои талафоти биогуногунрангї ва пастравии муњити зист мебошанд. тољикистон бинобар хусусиятњои геологии худ ба обхезињо, ярчњо ва бодлесшавињо дучор меояд.

офатњои табиї, ки сабаби њодисањои нохуш дар байни сокинони минтаќањои хавфнок мегарданд, дар солњои охир зиёд шуда истодаанд. обхезињо, селњо, ярчњо ва тармањо њар сол рўй дода, роњњо, кўпрукњо, сарбандњо, иншоот ва таљњизотро хароб месозанд. дар баландкўњњо кўлњои пиряхї ва кўлњои дар натиљаи фаромадани харсангњо дар дарёњои хурд баамаломада, барои рахна сохтан ва зери об мондани ќитъањои поёноби маљрои онњо тањдид менамоянд.

офатњои табиї ба нобудшавии захирањои табиї оварда мерасонанд, ки пешнињодкунандаи хизматрасонињои дахлдори экосистемавї ба ањолї мебошанд, яъне онњо ба талафёбии даромади ањолї, манбаъњои ѓайрирасмии шуѓл низ боис мешаванд.

муњољирати ба муњити зист вобаста ва проблемањои марбут ба шуѓли ањолї, ѓамхории асосии Њукумат гардида истодаанд. Њукумати Љумњурии тољикистон 700 оиларо муайян намуд, ки бинобар омилњои ба муњити зист дахлдошта, фавран бояд кўчонида шаванд ва 10037 оилањо бошанд, њамчун муњољирони эњтимолии экологї дар панљ соли оянда бояд кўчонида шаванд.37

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

обхезињо сармоњои шадид эпизоотияњо

хушкї сел ва тармањо боронњои шадид эпидемияњо

ярчњо

ДиагРаММаи 2.26МаБлаѓи заРаР аз њолаТњои ФаВЌулоДДа ДаР Солњои 2000 – 2008 (њазоР СоМонї)

0 50000,00 200000,00150000,00100000,00

мунтазам буридани нињоли терескен (Ceratoides) дар ноњияи мурѓоби тољикистон чи барои биогуногунрангї ва чи барои ањолии мањаллї оќибатњои љиддиро ба бор овард, ки онњо бинобар сабаби бад шудани вазъи экологї муњољират карда истодаанд. инчунин ин ба устувории шуѓл, ки ба истифодаи захирањои табиї вобастааст, таъсири манфї мегузорад.бедолу дарахт кардан, кишт ва зиёд поймол намудани нишебињо, истихрољи кушодаи канданињои фоиданок ва сохтмони роњњо ноустувории минтаќањои кўњиро шадид мегардонанд - яъне шароит њам барои шуѓли кишоварзї ва њам шуѓл дар иќтисодиёти ѓайрирасмї бад мегардад. нишебињо ва водињои ќаторкўњњои Њисор, Ќаротегин, Вахш, дарвоз, Ванљ, Язѓулом ва Петри Якум, инчунин њавзаи дарёи мурѓоб ва назди кўли сарез минтаќањое мебошанд, ки ба ярч, лойќањои ярчї ва обхезињо моил мебошанд. таъсири антропогенї дар минтаќаи Њисору Зарафшон нисбатан шадид мебошад, ки дар он љо чаронидани чорво, кишоварзї ва саноат (аз љумла, истихрољи маъдан) дар нишебињои нозук кори худро карданд.

Бонки Осиёгии рушд. Экологический профиль Таджикистана, 2002 г.



Чунин сарчашмаи шуѓли ањолї, ба монанди зироати обёришаванда, бахусус барои чунин зироат чун пахта, истифодаи технологияњои кўњнаи исрофкунандаи обёрикунї ва амсоли он ба њолати захирањои замин ва хок дар љумњурї, ифлосшавї ва шўршавии онњо ва афзоиши миќдори офатњои табиї низ таъсири манфї расонд. Вобаста ба ин, усулњои пешќадами зироаткорї, инчунин кам кардани кишти пахта, њамчун зироати асосии стратегии кишвар, гузаштан ба зироаткории лалмї, диверсификатсияи зироатњои кишоварзї, рушди маркетинги дахлдор ва баланд бардоштани иќтидори умумии фермерњо ва одамони ба соњаи кишоварзї љалб кардашуда, аз љумла маќомоти давлатї ва бахши хусусї, метавонанд њам барои бењтар намудани њолати заминњо ва об, ки дар кишоварзї истифода бурда мешаванд ва њам ба таъсиси манбаъњои нави шуѓл барои ањолї мусоидат намоянд.

аксаран маскуншавї бе дарназардошти имконоти экологї, инчунин фишори аз њад зиёди ањолии муќимї ба муњити зист, бинобар таъсири вазъи иќтисодї, ба вайроншавии муњити зист ва ба тамом шудани захирањои зарурї барои зиндагонї оварда расонданд.

дар тољикистон проблемаи таъсирнамоии истењсолоти кўњнаи ифлоскунанда (мављуд будани 22 партовгоњ ва хоктўдањои кўњї) љой дорад, ки ба вазъи экологї дар кишвар, аз љумла шароити зиндагии ањолї, ќобилияти корї ва нињоят шуѓли онњо ба таври шадид таъсир мекунад.

Њолати љойдошта дар минтаќањои нигоњдории партовњои маъданњои коркардшуда дар тамоми ќаламрави тољикистон, андешидани чорањои фаврии пешгирикунандаро оид ба кам кардани хатари онњо барои ањолї ва муњити зист, инчунин бурдани корњоро оид ба барќарорсозии ањолии зарардида ва њудудњои ифлосшуда таќозо менамояд. ин дар навбати худ, шароитро барои шуѓли экологї аз як тараф ва бењтар намудани шароити экологї ва имконияти пешнињоди хизматрасонии дахлдори экосистемавї ва шароити нав барои шуѓл аз тарафи дигар фароњам меорад.

Вобаста ба зери об мондани њудуде, ки зери обанбори ноб-и роѓун мемонад, танњо аз як љамоати дењоти сичароѓи ш.роѓун ба љойи дигар ањолии 10 дења - 229 оила ва зиёда аз 1600 нафар одамон пурра кўчонида мешаванд. Зимнан 121 оила ба ш.турсунзода, оилањои боќимонда ба ноњияи рўдакї, инчунин ба дењањои кўњистони ноњияњои худашон кўчонида мешаванд.


боби 2

таФсир Ва Проблемаи муаЯЙнКунї

мафњуми шуѓли ѓайрирасмї ва шуѓл дар бахши ѓайрирасмї, сарфи назар аз шабоњати зоњирї, айнан монанд нестанд. дар шуѓли ѓайрирасмї меъёри њаммонанаднамої љой надоштани муносибатњои мењнатии аз љињати њуќуќї ба расмият даровардашуда мањсуб меёбад. меъёри муайянсозии воњидњои бахши ѓайрирасмї дар тољикистон, аз љумла шуѓл дар соњаи мазкур, набудани баќайдгирии давлатї ба сифати шахси њуќуќї ба њисоб меравад.

шуѓли ѓайрирасмї чунин шакли шуѓл мебошад, ки воќеан њамчун шакли захиравї вуљуд дорад. Њар чи ќадаре ки вазъ дар бозори мењнат бењтар, љойњои холи корї зиёд ва шуѓли кироя устувор аст, њамон ќадар одамон камтар ба бахши ѓайрирасмї ва соњибкорї рў меоранд. Ва баръакс, дар шароити бўњрон ва кам шудани шуѓли расмї ба бахши ѓайрирасмї таваљљўњ зиёд мегардад.

шуѓли ѓайрирасмї ба андозаи зиёд якбора пастравии сатњи зиндагии ањолї ва афзоиши бекориро нигоњ медорад. рушди шуѓли ѓайрирасмї яке аз ќисматњои худтанзимкунандаи бозории иќтисодиёт мебошад. аммо шуѓли ѓайрирасмї як ќатор проблемањои иљтимоиро ба вуљуд оварда, барои љинояткорї дар љамъият шароит фароњам меорад. дар бахши «ѓайрирасмї» кафолатњои иљтимої, назорати шароити

мењнат, сифати молњо ва хизматрасонї вуљуд надошта, истифодаи васеи шуѓли ѓайрирасмї бошад, ба он оварда мерасонад, ки давлат дар натиљаи пинњон намудани даромадњо аз андозбандї ќисми зиёди маблаѓњоро гирифта наметавонад.

2.3. Шуѓл ДаР БаХШи ѓайРиРаСМї

шуѓли ѓайрирасмї - фаъолияти мењнатии расман ба ќайд гирифтанашуда, вале аз љихати њуќуќї иљозатдодашуда мебошад, ки надоштани барасмиятдарории њуќуќии муносибатњои мењнатї ё таъмини мустаќилона бо корро пешбинї менамояд. мафњуми иќтисодиёти ѓайрирасмї ва шуѓли ѓайрирасмї њамчун аломатњои бунёди (базави)-и фаъолияти хољагї, ки аз доираи меъёрњои њуќуќии амалкунанда берун – бидуни баќайдгирї ва бањисобгирии фискалї ба роњ монда шудааст, ќабул гардидааст.

дар соли 1993 дар Конференсияи 15-уми оморшиносони мењнат мафњуми байналмилалии оморї «шуѓл дар бахши ѓайрирасмї» ќабул гардид, ки ба тавсифи умумии воњидњои истењсолие (ё корхонањое) асос ёфта буд, ки дар онњо ин ё он намуди фаъолият анљом дода мешавад. мафњуми сатандартии «шуѓл дар бахши ѓайрирасмї» он одамонеро фаро мегирад, ки лоаќал ба яке аз корхонањои шуѓли ѓайрирасмї ба кор ќабул шуда буданд. Корхонањои шуѓли ѓайрирасмї – корхонањое мебошанд, ки соњибмулконашон шахсони алоњида ё хонаводањо мањсуб меёбанд, муассисаи људогонаи њуќуќии аз моликони худ вобаста мебошанд, ки онњо њисоботи пурра надоданд, ки он људонамоии молиявии фаъолияти истењсолии корхонаро аз дигар намудњои фаъолияти соњибмулкони худ имконпазир гардонад. аз нуќтаи назари шуѓл, њаљми чунин корхонањо хурд мебошад (барои њисоботи байналмилалї «камтар аз панљ шахси машѓул» тавсия гардида буд) ва онњо тибќи ќонунгузории миллї ба ќайд гирифта нашудаанд.Чунин корхонањо ба фаъолияти ѓайрикишоварзї машѓуланд ва намунаи онњое, ки дар корхонањои бахши ѓайрирасмї кор мекунанд, савдогарони кўчањо ва кормандони дар хона машѓулбуда мањсуб меёбанд

Санљиши шуѓли ѓайрирасмї. Ќисми 1. 2007 с. The World Bank Group.UNECE



тибќи маълумоти тањќиќи ќувваи корї (тЌК) дар соли 2004 њиссаи дар шуѓли ѓайрирасмии кмшвар машѓулбудагон 53,3% (1308,3 њазор нафар) -ро аз миќдори умумии ба кор таъминбудагон ташкил дод.38

санљишњои коршиносии мо нишон медињанд, ки дар соли 2008 дар тољикистон њиссаи дар бахши ѓайрирасмї машѓулбудагон паст фаромада, 47.4% (1029,2 њазор нафар)-ро аз шумораи умумии ба кор таъминбудагон ташкил намуд. дар муќоиса ба соли 2004 њиссаи дар бахши ѓайрирасмї машѓулбудагон ба андозаи 5,9% (279,1 њазор нафар) кам гашт, ки ба татбиќи сиёсати давлатии таъсиси љойњои иловагии корї (дар панљ соли охир 360 њазор љойњои корї таъсис дода шудаанд)39 ва афзоиши муњољирати хориљї вобаста аст.

агар дар сори 2004 њиссаи шахсони дар бахши ѓайрирасмї машѓулбуда нисбат ба ањолии аз љињати иќтисодї фаъол 61,3%-ро ташкил карда бошад, пас дар соли 2008 ин таносуб 46,4%-ро ташкил дод. Чунин камшавии љиддї бо таъсиси љойњои иловагии корї ва љалби ањолии аз љињати иќтисодї фаъол ба муносибатњои мењнатї вобаста аст. Њамзамон, агар нисбат ба ањолии аз љињати иќтсодї ѓайрифаъол њиссаи дар бахши ѓайрирасмї машѓулбудагон дар соли 2004 79%-ро ташкил дињад, пас дар соли 2008 ин раќам аллакай 49,1%-ро ташкил дод. Вале сабаби чунин пастравии љиддї афзоиши худи шумораи ањолии аз љињати иќтисодї ѓайрифаъол мебошад. дар муќоиса ба соли 2004 шумораи ањолии аз љињати иќтисодї ѓайрифаъол дар соли 2008 ба 439100 нафар зиёд гардид.

Чунин вазъ низ зимни муќоисаи њиссаи дар бахши ѓайрирасмї машѓулбудагон нисбат ба ањолии ќобили мењнат (мардони 15-62-сола ва занони синни 15-57-сола) љой дорад, ки дар соли 2004 34,9% ташкил дод ва дар соли 2008 бошад то 24,1% паст фаромад. сабаби ин пастравї - афзоиши устувори ањолии синни ќобили мењнат мебошад. масалан, дар давраи аз соли 2004 то соли 2008 шумораи ањолии ќобили мењнат ба 514 500 нафар афзуд.

дар тољикистон ба бахши ѓайрирасмї инњо шомил њастанд:

• шахсоне, ки ба фаъолияти соњибкорї бе таъсиси шахси њуќуќї ё дар асоси инфиродї, сарфи назар аз он, ки онњо ба сифати соњибкори инфиродї ба ќайди давлатї гирифта шудаанд ё не;

• шахсони дар хољагињои дењконї (фермерї) кор карда истода, ки ба сифати шахсони њуќуќї ба ќайд гирифта нашудаанд;

• шахсоне, ки ба тариќи кироя дар назди шахсони воќеї ва соњибкорони инфиродї кор мекунанд;

• шахсоне, ки дар хонавода (хољагии шахсии ёрирасон) машѓуланд;

• аъзои ёрирасони оила, ки дар заминњои ба иљора гирифта ба истењсоли мањсулоти кишоварзї машѓуланд.

Кудусов д. Обзор рынка труда в Таджикистане. рабочая версия документа. душанбе 2009.с.86.

сохтори шуѓли ѓайрирасмї:

• дар бахши расмї - фаъолияти кирояи мењнатии мунтазам ё ки номунтазам пардохтшаванда дар корхонањо ё дар муассисањо дар асоси мувофиќаи шифоњї;

• дар бахши ѓайрирасмї – фаъолияти ѓайрикирояи мењнатии мунтазам ё ки номунтазам (худиштиѓолї, соњибкории инфиродї), бидуни патент, иљозатнома ё баќайдгирї ва инчунин на аз рўи кироя на дар корхонањо (муассисањо), балки аз рўи кироя дар назди шахсони воќеї дар асоси мувофиќаи шифоњї;

• дар бахши хонавода - фаъолияти мењнатии доимї ва номунтазами пардохтнашаванда оид ба истењсоли мањсулот дар хонавода барои фурўш.41


боби 2

љаДВали 2.12њиССаи ДаР БаХШи ѓайРиРаСМї МаШѓулБуДагон ниСБаТ Ба ШуМоРаи уМуМии ањолї, ањолии ЌоБили МењнаТ Ва аз љињаТи иЌТиСоДї Фаъол (њазоР наФаР)40

2004 2005 2006 2007 2008

Миќдори умумии ањолии машѓулбуда 2089,5 2111,7 2137 2149,7 2168,0

Шумораи ањолии ќобили мењнат 3739,6 3842,2 3984,5 4121,3 4254,1

ањолии аз љињати иќтисодї фаъол 2132 2154 2185 2201 2216,7

ањолии аз љињати иќтисодї ѓайрифаъол 1654 1739 1862 2009 2093,1

Шумораи кормандони кироя 1056,3 1065,5 1082,9 1065,7 1053,9

Шумораи кормандони ѓайрикироя 1033,2 1046,2 1054,1 1084,0 1114,1

Бекорон 42 42 48 51 43,6

Шумораи дар бахши ѓайрирасмї машѓулбудагон 1308,3 966,5 981,8 1013,3 1029,2

њиссаи дар бахши ѓайрирасмї машѓулбудагон аз миќдори умумии машѓулбудагон

53,3% 45,7% 45,9% 47,1% 47,4%

имрўз дар тољикистон шуѓл дар бахши ѓайрирасмї барои ќисми муайяни ањолї манбаи асосї ва иловагии даромад, воситаи дохилшавї ба муносибатњои мењнатї, имконияти рањої ёфтан аз хавфи бекорї ва камбизоатї ба њисоб меравад. дар марњилаи кунунии рушди иќтисодию иљтимої чунин муносибатњои мењнатї ногузир мебошанд.

тањќиќоти интихобии ќувваи кории миллї ва хонаводањо њолати зерини шуѓли ѓайрирасмиро дар тољикистон нишон медињанд:

• сатњи шуѓли ѓайрирасмї хеле баланд аст ва он пеш аз њама, аз коргарони «инфиродии» дар хољагињои хурди истењсолоти кишоварзї, шахсони дар хољагињои фермерї ва корхонањои тиљоратї машѓулбуда, ки музди мењнат намегиранд, инчунин шахсоне, ки ба соњибкории хурди хусусї дар корхонањои ѓайрикишоварзии оилавї машѓуланд, иборат аст;

• як ќисми ањолии ќобили мењнат, ки дар бахши расмии иќтисодиёт машѓул аст, маљбур аст дар бахши ѓайрирасмї низ бо маќсади ба даст овардани даромади иловагї кор кунад;

• музди мењнат дар доираи шуѓли расмї танњо њамагї 1/3 њиссаи даромади умумии хонаводањоро ташкил медињад, ќисми боќимондаи музди мењнат бошад аз фаъолияти аграрии ѓайрирасмї, маблаѓњои интиќолї аз муњољирони мењнатї ва баъзе кўмакпулињои давлатї ворид мегардад;

• сатњи баланди истифодаи мењнати кўдакон дар киштукори мавсимї ба ташаккул ва рушди сармояи инсон дар кишвар таъсири манфї мерасонад;

нобаробарии мављуда дар гирифтани тахассус байни гурўњњои муайяни ањолии ќобили мењнат, ба мањдудкунии њуќуќи музди мењнат ва имконнопазирии ин ќисми ањолї барои мутобиќшавї ба бозори мењнат меоварад.



Шаклњои Шуѓли ѓайРиРаСМї

Худиштиѓолї

Худиштиѓолї дар тољикистони муосир зуњуроти нисбатан пањнгашта ба шумор меравад. аз љониби фард интихоб кардани маќоми худиштиѓолї, пеш аз њама ба он алоќаманд аст, ки ў худро дар љамъият њамчуни шахси аз нигоњи иљтимої ѓайрикомил дарк мекунад ва наметавонад дар бозори мењнат кори доимиеро ёбад, то ки ўро ќаноатманд гардонад. барои чунин одамон худиштиѓолї - воситаи мубориза бо бекорї ва камбизоатї мањсуб меёбад. Вале шахси ба худиштиѓолї машѓулбуда соњибкори инфиродї буда метавонад ва он имкониятњои гуногунро барои баланд бардоштани даромадњо ва пинњон кардани онњо аз андозбандї истифода менамояд.

Чи тавре аз љадвал бармеояд, дар тољикистон њиссаи шахсони на аз рўи кироя коркунанда (худиштиѓолон) аз 50,4% дар соли 2004 то 52,4% афзудааст. дар муќоиса ба соли 2004 шумораи худиштиѓолон дар соли 2008 ба 87100 нафар ё ба андозаи 2% афзоиш ёфт. Чунин зиёдшавии миќдори шахсони ба худиштиѓолї машѓулбуда, пеш аз њама, ба афзоиши бекории воќеї ва аз бахши расмї ба бахши ѓайрирасмї рафтани як ќисми машѓулбудагон, бинобар сабаби паст гардидани музди воќеии мењнат вобаста аст. ин њолат наќши бахши ѓайрирасмиро чун захираи иќтисодї собит месозад, ки дар марњилаи таназзули иќтисодї вусъат пайдо карда, дар марњилаи болоравии иќтисодиёт танг мегардад.

Худиштиѓолї – ин истењсоли мустаќилонаи молњо ва хизматрасонї бе љалби мењнати кироя бидуни чањорчўбањои ташкилї мебошад.

гурўњи худиштиѓолон иборатанд аз:

• корфармоёни инфиродї (истифодабарандагони мењнати кироя);

• соњибкорони инфиродї, ки алоњида ё бо љалби аъзои оилаи худ бе пардохти њаќќи мењнат кор мекунанд;

• аъзои кооперативњои истењсолї;

• кормандони бемузди корхонањои оилавї (ба соњибкорони инфиродї аъзои оилањои онњо ёрї мерасонанд);

• шахсоне, ки ба истењсоли молњо ва хизматрасонї барои истеъмоли худ ё истеъмол дар хоноводањо машѓуланд, агар неъматњои истењсолнамудаи онњо ќисми асосии истеъмоли оилањои онњоро ташкил медињанд.

Чунин таснифот дар ќарори Конференсияи 15-уми байналмилалї оид ба омори мењнат (соли 1993) ба тасвиб расидааст ва ќобили ќабули умум мебошад, гарчанде мутлаќо бањснопазир намебошад. ба

љаДлВали 2.13МиЌДоРи ШаХСони аз РЎи киРоя ФаъолияТнаДоШТа (ХуДиШТиѓол) (њазоР наФаР)43

ањолии аз љињати иќтисодї фаъол

коргарони кироя

коргароне, ки на аз рўи кироя кор мекунанд (худиштиѓолон)

Худиштиѓолон нисбат ба ањолии аз љињати иќтисодї фаъол (%)

2004 2132 1056,3 1075,7 50,4

2005 2154 1065,5 1088,5 50,5

2006 2185 1082,9 1102,1 54,0

2007 2201 1065,7 1135,3 51,5

2008 2216,7 1053,9 1162,8 52,4

ин таъриф дар маљмўъ муќаррароти методологї оид ба омор низ мувофиќат мекунад. мувофиќи ин муќаррарот, ба ѓайр аз гурўњњои дар боло зикршуда, ба гурўњи худиштиѓолї шахсонеро низ мансуб донистан мумкин аст, ки ба истењсоли молњо ва хизматрасонињои барои фурўш таъингардида дар хонаводањо машѓуланд.42


боби 2

шуѓли мусбат дар бахши ѓайрирасмї имконияти гирифтани малакањо ва таљрибаи заруриро барои баланд бардоштани даромад ва дастрас гардидан ба маљмўи неъматњои иљтимої (тањсилот, тандурустї, таъминоти нафаќа ва ѓ.) медињад, ки онњо асоси рушди инсон мебошанд.

бахши ѓайрирасмї ин мактаби ба худ хоси сорњибкории инфиродї мањсуб ёфта, ба бозор воридшавиро таъмин намуда, ба њалли проблемаи шуѓл мусоидат менамояд. дар шароите, ки хоњиши ба соњибкории хурд машѓул шуданро монеањои зиёди маъмурї ва ѓайра халалдор месозанд, шуѓл дар бахши ѓайрирасмї имкон медињад, ки онњоро тавассути харољоти кам бартараф созанд. шуѓли ѓайрирасмї, дастрасиро ба касбњои нав фароњам оварда, имкон медињад малакањои навро «бо арзиши кам» аз бар намоянд ва давр айни замон, он њамчун механизми муњими мутањаррики иљтимої, мењнатї ва касбї дар кишвар амал менамояд ва ба раванди ташаккули соњибкории инфиродї таъсири калон мерасонад.

Њавасмандгардонии соњибкории инфиродї метавонад њамчун алтернатива барои кам кардани њиссаи шуѓл дар бахши ѓайрирасмї баромад намояд. дар соли 2007 шумораи шањрвандоне, ки ба соњибкории инфиродї машѓул будаанд, ба 117 њазор нафар расид. аз љумлаи онњо 69,4% дар соњаи савдо ва хўроки умумї, 18,9% дар хизматрасонии маишї, боќимондањо 28,7% бошанд ба намудњои дигари фаъолият машѓул буданд. мувофиќи санљишњои коршиносон, дар соли 2008 шумораи ба соњибкории инфиродї машѓулбудагон ба 125 њазор нафар расид.

Муњољират ба маќсади тиљорат

ин навъи муњољират, чун шакли зоњиршавии шуѓли ѓайрирасмї, имкон медињад, ки фаъолияти мењнатї бидуни харољот барои кўчидани тамоми оила анљом дода шавад.

минтаќањои калон ва марказњои тиљоратии љумњурї барои ташкили савдои яклухт дорои инфрасохтори дахлдор мебошанд. масалан, бозори яклухтфурўшии «Корвон» имрўз калонтарин бозор дар душанбе мебошад, ки ба он аз давлатњои њамсоя молњо ворид карда мешаванд. ба бозори «Корвон» «тољирони бозории» минтаќањои љумњурї, бештар аз ноњияњои љанубї барои хариди мол меоянд. ин бозор бештар ба истеъмолкунандагони дохилї нигаронида шудааст. дар чанд соли охир наќши «тољирони бозорї» таѓйир ёфт, аллакай онњо молњои заруриро дархост менамоянд, барои боркашонї то ба ноњияњои љануби љумњурї микроавтобусњо доранд.дар шимоли тољикистон яке аз калонтарин бозорњои

осиёи марказї – бозори истаравшан амал мекунад. Харидорони асосї дар ин бозор савдогарони ноњияњои њамшафати водии Фарѓона мебошанд. алоќаи ноњияи мазкур дар фасли зимистон бо љануби љумњурї ќатъ мегардад. танњо дар оѓози тобистон ба истаравшан бо маќсади харид «тољирони бозорї» аз душанбе ва вилояти Хатлон меоянд. Фаъолияти пурраи шоњроњи наќлиётї, ки љануби кишварро бо ноњияњои шимол мепайвандад, бешак барои фаъол гардидани муњољиратро ба маќсади тиљорат ва афзоиши тањвили молњо ба минтаќањои љанубї аз вилояти суѓд ва љињати паст намудани нархњо дар бозорњои истеъмолї мусоидат менамояд.

шањрњои калони љумњурї - душанбе ва Хуљанд инчунин марказњои калонтарини тиљоратии љумњурї њисоб мешаванд. мањз дар ин шањрњо миќдори зиёди ањолї-истеъмолкунандагони эњтимолї зиндаги мекунанд. ба туфайли наздик будани ин марказњо сокинони дењот мањсулоти кишоварзиро ба ин шањрњо тањвил менамоянд. ин дар навбати худ барои онњо шуѓл ва гирифтани даромадро таъмин месозад, ки он бешубња, барои баландшавии сатњи зиндагии ањолии ноњияњои дењот мусоидат менамояд.

«Бозорњои мардикор»

Љараёнњои муњољирати дохилии мењнатї бо ном бозори ѓайрирасмии мењнат - «бозорњои мардикор»-ро дар пойтахт ва маркази вилоятњои чумњурї ташкил менамоянд. Калимаи «мардикор» аз забони форсї њамчун «кори мардона» тарљума мешавад. Чун ќоида, он шахсонеро мардикор меноманд, ки ба кори рўзбайъ ё ки муваќќатии корбайъ киро карда мешаванд.

Чунин бозорњо асосан дар шањрњои калон – душанбе ва Хуљанд амал мекунанд. тањќиќот нишон дод, ки ба ин љо асосан аз ноњияњои њамшафати наздик (масалан, дар шањри душанбе аз ноњияњои наздик – Варзоб, рўдакї, Вањдат) чи кормандони бетахассус ва чи дорои тањсилоти олї барои љустуљўи кори муваќќатї меоянд.

муњољирон чун ќоида, кори бетахассусро пайдо мекунанд, аз ин рў малакаи касбиашонро онњо тадриљан гум мекунанд. рўзи кории муњољир дар чунин бозор одатан меъёрї набуда, ба иљрои њаљми муайяни кор вобаста аст. сарфи назар аз шароити вазнинтарини мењнат, муњољирон оид ба кироя бастани шартномаи расмиро афзал нашумурда, кори ѓайрирасмиро бењтар мешуморанд ва хавфи ба доми фиреби дигарон афтиданро доранд (напардохтани муздњои ваъдадодашуда њолати муќаррарї мебошад). барои ќонунигардонии муносибатњои мењнатї на худи муњољирон ва на худи корфармоён манфиатдор намебошанд.



дар «бозорњои мардикор» бештар сокинони дењот иштирок мекунанд. сабаби асоситарини ин вазъи номусоид (назар ба шањрњо) дар бозорњои мењнати дењот мебошад. афзоиши баланди захирањои мењнатї, барзиёднуфузии аграрї ва инкишофи нокифояи доираи истифодаи мењнат ба ѓайр аз истењсолоти кишоварзї, омилњои љиддие мебошанд, ки љустуљўи корро аз љониби мардуми дењот берун аз љойи истиќомати доимии худ муайян менамоянд. бартарияти сокинони дењот дар «бозорњои мардикор» аз хусуси шадид будани проблемаи шуѓл дар дењот ва шањрњои хурд шањодат медињанд.

тибќи маълумоти тањкиќоти гузаронидаи Пажўњишгоњи демографияи академияи илмњои Љумњурии тољикистон дар солњои 2000-2008 дар кишвар ќисмати нави бозори ѓайрирасмии мењнат, махсусан бозори ѓайрирасмии мењнати занон вуљуд дорад. миќдори заноне, ки мењнати худро дар ин бозор пешнињод мекунанд, 1-2%-и тамоми шахсони машѓулбударо ѓайрирасмї ташкил медињад ва шумораи онњо бинобар пешгўии Пажўњишгоњи демография афзоиш хоњад ёфт. ин њолат андешидани чорањои љиддии давлатиро оид ба дастгирии занони бекор пешбинї менамояд. Падидаи «бозори мардикори» ѓайрирасмии занон бештар дар дењоти кишвар рушд ёфтааст

Корњои муваќќатї дар «бозорњои мардикор» заминаи аввалин барои љалби ањолї ба љараёни муњољирати хориљии мењнатї мањсуб ёфта, одамон дар бозорњои дохилии мењнат таљрибањои муайяни муњољиратро њосил намуда, баъд аз чанде ба сафарњои дур омодагї мегиранд. амалияи мављудаи кор дар «бозорњои мардикор» њамчун алтернативаи љиддии муњољирати хориљї арзёбї гардида наметавонад. аммо тамоюли дар солњои охир дар тољикистон мушоњидашавандаи бозгашти муњољирони пештар аз ќаламрави кишвар берун рафта, шояд пур шудани сафи мардикоронро зиёд менамояд.

заМиМаи МаТни 8«БозоРи МаРДикоР» ДаР ШањРи ДуШанБе

Яке аз «мардикор-бозорњои» стихиявї дар шањри душанбе дар канори шањр, дар назди шоњроње, ки ба љониби бозори шањраки Гипрозем мебарад, љойгир аст. дар ин љо њар рўз мардони њамакора (мардикорон), ки дар љустуљўи кор мебошанд, љамъ меоянд. ба ин бозор аз 50 то 100 нафар њар рўз барои љустуљўи кор мебароянд. синну соли онњо гуногун аст - љавонон ва мардоне низ дучор меоянд, ки аз синни 40-сола болоянд. одатан, онњо бо худ либоси махсуси корї ва асбобњои зарурї доранд. Корфармоён низ гуногун мебошанд. инњо одамони ба таври кофї доро ва ањолии «оддї» мебошанд, ки барои иљрои корњои начандон калони таъмиру сохтмон эњтиёљ доранд. Зимнан таќозои «одамони доро» ба иљрои корњои кашонидани ашёи вазнин, кофтани хандаќњо ва љўйборњо, яъне иљрои корњои якранги љисмонї вобастаанд, ањолии «оддї» бошад, бештар ба тармими шабакањои обу таъминоти барќ ва гузаронидани таъмири љории хонањо ва биноњои истиќоматї эњтиёљ доранд. Њамин ки ба пеши гурўњи мардикорон мошин наздик шавад, њамон лањза онњо ба роњи мошингард баромада, ба корфармои эњтимолї худро барои иљрои кор пешнињод мекунанд. созмони дохилии мењнатї низ мављуд аст - мардикорон ба бригадањои сайёри иборат аз 2-5 нафар муттањид мешаванд. «Чи кор кардан лозим? маро гиред! ман њамаи корро арзон анљом медињам!». ин суханонро њар нафаре, ки ба анбўњи мардикорон наздик мешавад, шунавида метавонад.


боби 2

Вазъи изТоРоБоВаРи МолияВию иЌТиСоДии њозиРа МеТаВонаД Ба ВаСеъ гаРДиДани МиЌёСи МењнаТи кЎДакон оВаРДа РаСонаД

Вазъи изтиробовари молиявию иќтисодии њозира ба васеъ гардидани миќёси мењнати кўдакон, аз љумла ба афзоиши шумораи духтарони ноболиѓе, ки кор мекунанд, метавонад оварда расонад, - гуфта мешавад, дар гузориши созмони байналмилалии мењнат (сбм), ки ба рўзи умумиљањонии мубориза бо мењнати кўдакон, ки 12 июн ќайд карда мешавад, бахшида шудааст. дар њуљљат иттилоъ дода мешавад, ки дар њоли њозир дар олам 100 миллион духтарон маљбур њастанд, ки кор кунанд, ки 53 миллиони онњо ба намуди хатарноки мењнат машѓул мебошанд. «духтаронро маљбур месозанд, ки ба фоњишагї машѓул шаванд, онњоро њамчун ѓуломон хариду фурўш мекунанд», - зикр мешавад дар њисобот. Коршиносони сбм таъкид менамоянд, ки љалби кўдакон ба мењнат вазъи ноилољи эњтиёљмандиро мустањкам мегардонад. он ба вусъатёбии камбизоатї оварда мерасонад. Њангоми кор кўдакон наметавонанд ба мактаб раванд. илова бар ин, онњо салоаматии худро зери хатар мегузоранд. Кўдакони бесавод ва саломатии суст дошта наметавонанд аз сатњи камбизоатї рањої ёбанд. аз рўи маълумоти сбм, имрўз дар тамоми дунё ќариб 250 миллион кўдак кор мекунанд. «онњо дар фермањо, киштзорњо ва конњо кор мекунанд, - гуфта мешавад дар њуљљат. аксари онњо бо химикатњо ва пестисидњо сарукор дошта, инчунин техникаи хатарнокии баланддоштаро идора мекунанд. Кўдаконро ба сифати сарбозон дар муноќишањои мусаллањона истифода мебаранд». дар тайи солњои охир, гуфта мешавад дар гузориш, ба љомеаи байналмилалї муяссар гашт, ки пешравии муайянро барои аз байн бурдани мењнати кўдакон ноил гардад, аммо сбм изњори нигаронї менамояд, ки бўњрони кунунї ин дастовардро метавонад боз ба аќиб гардонад. «нарасидани захирањо метавонад боиси он гардад, ки њукумат ва оилањои камбизоат барои људо намудани маблаѓ љињати тањсилот даст мекашанд ва дар ин њолат пеш аз њама духтарон зарар мебинанд, - таъкид карда мешавад дар њисобот». онњо метавонанд барои љинояткорон, ки ба хариду фурўши кўдакон машѓуланд, инчунин корфармоёне, ки ќувваи кори арзонро дар «њолатњои вазнин» истифода мебаранд, фоидаи бедарди миён гарданд. бояд хотирнишон сохт, ки Конвенсияи созмони байналмилалии мењнат дар бораи манъ кардан ва чорањои фаврї оид ба решакан намудани шаклњои бадтарини мењнати кўдакон, ки тањти №182 маълум аст, љалби кўдакони то синни 18-соларо ба корњое, ки ба саломатї, вазъи маънавї ё психологии онњо зарар мерасонанд, манъ мекунад. ба чунин машѓулиятњо кор дар корхонањои хатарноки саноатї, масалан дар саноати истихрољи маъдан, инчунин маљбуркунї барои фоњишагї, порнография ва хариду фурўши маводи нашъадор мансуб дониста мешаванд. ба њамин гурўњ кор дар њарорати баланд ё паст ва коре, ки истифодаи моддањои хатарноки химиявиро дар назар дорад, низ дохил мешаванд.

дайджест №25 (756) 18.06.2009

Мењнати кўдак

мењнати кўдакон њамчун яке аз проблемањои нисбатан шадид дар љумњурї, ки боиси нигаронии љиддии љомеа мебошад, боќї мемонад. сарфи назар аз тадбирњои андешидашаванда љињати фаъолгардонии сиёсати давлатї дар соњаи пешгирии падидаи мазкури иљтимої, аз байн бардоштани истифодаи мењнати кўдакон имрўз муяссар нагардидааст.

сатњи пасти зиндагї, бекорї дар байни ањолии калонсол ва арзон будани мењнати кўдакон, сабаби асосии пањн шудани мењнати кўдакон дар кишвар мебошанд. мењнати кўдакон, ки аз камбизоатї ба вуљуд омадааст, ба насли љавон зарари ислоњнопазири љисмонї ва маънавї мерасонад.

тањќиќотњои дар кишвар гузаронидашуда нишон доданд, ки кўдакон ањамияти таълимро дар њаёташон мефањманд. 95% -и кўдакон чунин мешуморанд, ки онњо набояд кор, балки тањсил кунанд. дар байни кўдакони пурсидашуда 15% бесавод буданд, ки

заМиМаи МаТни 9њолаТи иљТиМоию ДеМогРаФии кЎДаконе, ки коР МекунанД44

дар соли 2006 аз љониби Пажўњишгоњи илмии тадќикотии мењнат ва њифзи иљтимоии ањолии Љумњурии тољикистон тадќиќотњои сањрої оид ба мењнати кўдакон дар кишвар гузаронида шуданд. дар љараёни тањќиќот 250 нафар пурсида шуданд, ки аз онњо 227 нафар писарон ва 23 нафар духтарони синни 8-16-сола буданд.дар байни кўдакони пурсидашуда 197 нафар тољикон (79%) ва 53 нафар ўзбекон (20%) буданд, ки 2 нафарашон (1%) худро араб номиданд. аз кўдакони пурсидашуда сокинони шањр (56%) ва дењот (44%) буданд. синну соли кўдакон чунин буд: аз 8 то 10-сола - 0,9%, аз 11 то 13-сола - 35% ва аз 14 до 16-сола - 56%. аксарияти пурсидашудагон аз оилањои серфарзанди иборат аз: 11 нафар - 2% ,10 нафар - 6%, 9 нафар - 5%, 8 нафар - 12%, 7 нафар - 22%, 6 нафар - 23%, 5 нафар - 3%, 4 нафар - 10%, 3 нафар- 9%, 2 нафар - 4% буданд. дар байни пурсидашудагон, кўдакон аз оилањои пурра 64%, кўдакон аз оилањои нопурра бошанд 36% -ро ташкил медињад. 85% -и кўдакони пурсидашуда дар хонаи падару модаронашон, 42%-и онњо дар квартирањо зинадагї мекунанд ва 15% -и онњо бошанд, манзил надошта, дар њудуди бозорњо зиндагї мекунанд.



навишта ва хонда наметавонистанд. ин зуњурот љињати паст намудани сатњи истифодаи мењнати кўдакон дар љумњурї омили мусбат мањсуб меёбад. Вале вазъи ногувор ба он оварда мерасонад, ки ќариб 30%-и онњо тањсил накарда, 11% бошад дар як њафта њамагї 4 рўз ба дарс мераванду халос.

аксари кўдакон барои корашон маблаѓ мегиранд, ќисми дигаре, ки дар тиљорати оилавї бо падару модар кор мекунанд, музди мењнат намегиранд ва барои афзоиши буљети оилавї кор мекунанд.

мувофиќи маводи пурсиш 65%-и кўдакон маблаѓњои бадастовардаашонро ба буљети оилавї медињанд, ки асосан барои харидории маводи озуќа, 20% маблаѓро барои хариди либос ва лавозимоти мактабї, 12% маблаѓи худро барои эњтиёљоти шахсї ва 3%-и маблаѓхояшонро барои хизматрасонии тањсили иловагї харљ менамоянд.

Ќариб нисфи кўдакон, мувофиќи пурсиш, ба мењнати вазнини ѓайриљолиб машѓуланд. Кўдакон дар бораи њуќуќњои худ њеч чизро намедонанд. аксарияти онњо мавриди тањќир ва дашном ќарор мегиранд ва ба њимояи њуќуќї эњтиёљ доранд.

истифодаи бештари мењнати кўдакон дар шањри Ќўрѓонтеппа (40%) ва камтарин бошад дар шањри Хоруѓ (8%) ба назар мерасад.

ба кор кўдакон асосан аз оилањои серфарзанд, инчунин фарзандони волидайне, ки кор надоранд ё њангоми кор музди мењнати кам мегиранд, машѓуланд. Падару модарони аксари кўдакони пурсидашуда (85%) сањми фарзандонашонро ба буљети оилавї инкор намекунанд ва пули њаррўзаи овардаи фарзандонашонро новобаста аз машаќќати ба дастомада назар аз тањсил дар мактаб авлотар мењисобанд.

Кўдакон ќонунгузории амалкунанда дар бораи мењнат, тартиби муайянсозии миќдори муќаррари ваќти корї, додани танаффус дар кор, техникаи бехатарии мењнат, меъёри сарборињо ва ѓайраро надониста, кор мекунанд. Њеч ваќт ва ягон нафар аз кўдакони њатто дар соњаи хўроки умумї фаъолият дошта, аз муоинаи пурраи тиббї намегузарад.

тањќиќоти мењнати кўдакон маълум сохт, ки дар мўњлати кўтоњтарин љињати мањдудсозї ва тадриљан аз байн бурдани мењнати кўдакон дар кишвар ќабули чорањо зарур мебошад.

муњим будани њамкории байналмилалиро дар доираи њалли проблемањои мењнати кўдакон эътироф намуда, Љумњурии тољикистон ду конвенсияи созмони байналмилалии мењнатро дар соњаи мењнати кўдакон – Конвенсияи сбм №182 «оид ба решакан намудани шаклњои бадтарини мењнати кўдакон» (8.06.2005 ба тасвиб расидааст) ва Конвенсияи сбм №138 «дар бораи синни њадди аќал барои ќабул ба кор» (26.10.1993 ба тасвиб расидааст) ба тасвиб расонд.

имрўз аз љониби Њукумати кишвар љињати мутобиќсозии меъёрњои ин санадњо ба ќонунгузории љумњурї тавассути ворид намудани таѓйироту иловањо ба ќонуњои Љумњурии тољикистон, ќабули ќонунњои нав ва муайян кардани механизмњои татбиќи онњо тадбирњо андешида шуда истодаанд.


боби 3

боби 3

беКорї Ва шуЃл



3


боби 3

пРоБлеМањои БањоДињї

бањодињии бекорї дар сатњи расмї дар заминаи нишондињандаи ањолии аз љињати иќтисодї фаъол бо дарназардошти он миќдори бекорон, ки расман дар бозори мењнат ба ќайд гирифта шудаанд, анљом дода мешавад. мувофиќи ин усул, сатњи бекорї дар тољикистон муддати тўлонї наздик 2,0%-ро ташкил медињад. ки яке аз нишондињандањои пасттарин дар идм мебошад. ин нишондињанда пасттар нисбат ба россия (2,6%), Ќирѓизистон (2,9%), украина (3,6%), арманистон (9,0%) ва сатњи умумии бекорї дар идм (2,6%) мебошад.45

Чунин њолат њангоми муќоисаи сатњи бекорї дар тољикистон бо кишварњои мутараќќї ба мушоњида мерасад. дар маљмўъ, дар кишварњои сиЊр (созмони иќтисодии њамкорї ва рушд) сатњи бекорї ба 6,5% мерасад. агар сухан дар бораи аъзоёни људогонаи он равад, пас дар има - 5,1%, Фаронса – 10,0%, Япония – 4,4%, в шветсия – 5,9%, Полша – 15,6%, словакия – 15,8%-ро ташкил медињад.46

дар тољикистон бањодињии аниќ ва якхелаи миќёси бекории воќеї вуљуд надорад. аз рўи маълумоти омори расмї 2,8 % ањолии ќобили мењнат, ки дар хадамоти шуѓл ба ќайд гирифта шудаанд, бекор њисобида мешаванд. Њисобњои дар асоси усули сбм анљомдода, њолати зеринро нишон медињанд: бекории ошкоро - 4,3%, бекории пинњонї - 5,1%, шуѓли муваќќатї - 11,9%, шахсони дар љустуљўи кор ноумедгашта - 16,7%, шуѓли нопурра - 19,5% ва ѓайра - 21,3%. Њамин тавр, сатњи бекории воќеї аз 35 то 40% -ро дар муќоиса бо шумораи ањолии ќобили мењнат, ё аз 500 до 650 њазор нафарро ташкил менамояд.47

барои маќсади тањлил маълумотњои омори расмї дар бораи сатњи воќеии бекорї дар тољикистон эътимоднок нестанд. муайянкунии шумораи бекорон аз рўи баќайдгирии онњо дар биржањои мењнат бо сабабњои зерин номумкин аст: а) биржањои мењнат дар тољикистон њанўз њам дар

марњилаи ибтидоии рушди худ ќарор дошта, ба унсури муайянкунандаи бозори миллии мењнат табдил наёфтаанд;

б) сатњи нињоят пасти музди мењнат монеаи љиддї барои мурољиат ба биржањои мењнат љињати баќайдгирї мегардад;

в) сатњи нињоят пасти кўмакпулї бо сабаби бекорї њавасмандии чунин баќайдгирї шуда наметавонад.

дар шароити афзоиши доимии ањолии љумњурї аз соли 2001 то соли 2008 ба андозаи 13,4% ва афзоиши шумораи миёнаи солонаи дар иќтисодиёт ба кортаъминбудагон дар ин давра ба андозаи 16,7% -ро ташкил дода, сатњи бекорї дар ин давра таѓйир наёфт ва њамагї 2,2% (+,- 0,1% – 0,2 % аз рўи солњо дар ин давра) буд. Њол он ки аз рўи маълумоти тањќиќи ќувваи корї дар тољикистон (тЌК-2004), ки аз љониби Кумитаи давлатии омор дар соли 2004 гузаронида шуд, сатњи бекории умумї нисбат ба ањолии аз љињати иќтисодї фаъол 7.4 % ва шумораи умумии бекорон бошад - 196 њазор нафарро ташкил дод.

наМуДњои БекоРї

аз љињати шуѓл ва бекорї дар тољикистон вазъ хусусияти ангезанда дорад. дар давраи солњои 2000-2008 шумораи захирањои мењнатї ба андозаи 35,2%, шумораи ањолии фаъол ба андозаи 23,5% ва ањолии аз љињати иќтисодї ѓайрифаъол 50,4% афзуд.48 дар давоми се соли охир вазъ куллан таѓйир наёфтааст.

дар соли 2008 дар љумњурї 196 њазорон бекорон буданд, ки 7,4% -и ањолии аз љињати иќтисодї фаъолро ташкил медињанд.49 Њамзамон шумораи бекорони расман баќайдгирифташуда дар маќомоти бо кор таъминкунї дар соли 2008 52,0 њазор нафарро ташкил дод. дар баробари ин, афзоиши миќдори машѓулбудагон аз афзоиши захирањои мењнатї бештар аз 5 маротиба аќиб мемонад. сатњи шуѓли ањолї дар бахши расмии иќтисодиёт ба андозаи 2,5% паст фаромада, 52,8 % бар хилофи 55,3 %-и њамин давраи соли 2005 ташкил дод. таркиби бекорон аз рўи сатњи тањсилот нишон медињад, ки бештар он ќисми ањолї бекор мегардад, ки тањсилоти касбї надорад. Чунончї, аз шумораи умумии бекорон ќариб 75% тањсилоти касбї надошта, 48,7%-и онњо дорои тањсилоти пурраи миёна, 18,4% тањсилоти миёнаи асосї ва 7,4% тањсилоти ибтидої мебошанд.50 Њамин тавр, афзоиши миќдори љойњои корї дар иќтисодиёти расмї ба афзоиши табиии ањолии ќобили мењнат мувофиќат намекунад. тањќиќотњо нишон медињанд, ки ба хадамоти шуѓли ањолї на њамаи бекорон мурољиат менамоянд.

3.1. БекоРї Ва наМуДњои он



бартарияти асосии бозори мењнати Љумњурии тољикистон сатњи баланди бекории нињонї мањсуб меёбад, ки аз як тараф, захираи васеъгардонии истењсолот бошад, аз тарафи дигар он метавонад омили љиддии ноустуворгардии муносибатњои иљтимої њангоми бад шудани вазъи иќтисодї гардад.

бекории нињонї худ шуѓли нопуррае мебошад, ки бинобар бозистодани истењсолот як ќисми кормандон дар рухсатињои иљборї ќарор дошта, ё дар низоми нопурраи њафта ё рўзи корї кор мекунанд. аз рўи маълумоти тЌК-2004 сатњи бекории нињонї 10,6 %-и ањолии аз љињати иќтисодї фаъол, аз љумла дар байни мардон – 10,2 %, дар байни занон – 11,3%-ро ташкил дод. сатњи бекории нињонї дар шањрњо 20,5 % ва дар дењот бошад 7,2 %-ро ташкил намуд.

дар соли 2007 барои гурўњњои људогонаи ањолї, ки ба њифзи иљтимої эњтиёљ дошта барои љустуљўи кор мушкилї мекашиданд ва имконияти баробари раќобатро дар бозори мењнат надоштанд, аз тарафи маќомоти иљроияи мањаллии њокимияти давлатї 1331 љойи корї тибќи квота пешбинї шуда буданд. бо ёрии маќомоти агентии њифзи иљтимої, шуѓли ањолї ва муњољират 520 нафар эњтиёљмандон бо кори доимї таъмин карда шудаанд.

љаДВали 3.1СаТњи БекоРї ТиБЌи МаълуМоТи оМоРи РаСМї

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Шумораи ањолии доимї дар оѓози сол, њазор нафар

6375,5 6506,5 6640,0 6780,4 6920,3 7063,8 7215,7 7373,8

Шумораи миёнасолии дар иќтисодиёт машѓулбудагон, њазор нафар

1829 1857 1885 2090 2112 2137 2150 -

Шумораи бекороне, ки дар маќомоти хадамоти шуѓл расман ба ќайд гирифта шудаанд, дар авали сол, њазор нафар

43 47 43 39 44 47 52 44

Сатњи бекорї 2,3% 2,5% 2,4% 2,0% 2,0% 2,2% 2,3% 2,2%

заМиМаи МаТни 10оё ШуМоРаи БекоРон каМ МегаРДаД?

дар давоми нимсолаи аввал аз њисоби тамоми манбаъњо зиёда аз 88 њазор љойњои кории нав таъсис дода шуд, ки 59%-и наќшаи «барномаи мусоидат ба шуѓли ањолии Љумњурии тољикистон барои солњои 2008-2009» мебошад. ба гуфтаи Вазири мењнат ва њифзи иљтимоии ањолї шукурљон Зуњуров, ин раќам нисбат ба њамин давраи соли гузашта 35 њазор зиёдтар аст. ба ќавли ў, дар ин давра 385 ярмаркањои љойњои корї гузаронида шуда, дар натиља зиёда аз 34400 нафар бо љойи кор таъмин гаштанд. «бисёрињо дар ин ярмаркањо љойи кор пайдо намуданд, вале шароити кор, аз љумла музди мењнат ва ѓайра на ба њамаи онњо писанд омад ва онњо боз ба сафи бекорон баргаштанд - гуфт вазир». ба гуфтаи ш.Зуњуров, дар маќомоти шуѓли ањолї дар давраи њисоботї 44,6 њазор шањрвандони бекор ба ќайд гирифта шудаанд.

Мављуда њасанова, Азия-Плюс № 30(497). 29 июля 2009


боби 3

Дар кишвар дастгирии моддии шањрвандони бекор бо роњњои зерин амалї карда мешавад:

• пардохти кўмакпулї бо сабаби бекорї аз Фонди суѓуртаи иљтимої;

• пардохти маблаѓњои иловагї аз љониби маќомоти иљроияи мањаллї;

• кўмаки моддї барои дафни шањрванди бекоре, ки маќоми бекорро соњиб аст ва оид ба бекорї кўмакпулї мегирад.

андозаи кўмакпулиро бо сабаби бекорї маќомоти хадамоти давлатии шуѓли ањолї муайян мекунад ва вобаста ба омилњои гуногун тафриќа карда шудаанд.

• шањрвандони бекор аз љойи кори охирин ба андозаи 50% аз музди миёнаи мењнат кўмакпулї мегиранд, ба шарте агар онњо на камтар аз 12 рўзи таќвимї дар давоми 12 моњи охир кор карда бошанд;

• шањрвандоне, ки на камтар аз 12 рўзи таќвимї дар давоми 12 моњи охир кор карда бошанд, инчунин шахсони тибќи даъват баъд аз адои хизмати њарбї љавоб додашуда дар њаљми маоши њадди аќал кўмакпулї мегиранд;

• њангоми дар ихтиёри бекорон будани хўрандагони ѓайриќобили мењнати синни то 15-сола бо ќарори маљлиси вакилони халќ ба кўмакпулї бо сабаби бекорї ба андозаи 10 фоиз ба њар як хўранда аз њисоби буљети мањаллї иловапулї муќаррар карда мешавад;

• шањрвандоне, ки бори нахуст ба љустуљўи кор баромада, муддати тўлонї (зиёда аз як сол) кор накардаанд, бо роњхати маќомоти хадамоти давлатии шуѓли ањолї аз омодагии касбї, такмили ихтисос ва бозомўзї дар муассисањои таълимї гузаштаанд, нафарони дар корњои љамъиятии пардохтшаванда ширкаткарда ва инчунин шахсони бо сабаби вайрон кардани ќонунгузорї ва интизоми мењнат аз кор озод карда шуда барои гирифтани кўмакпулї бо сабаби бекорї њуќуќ надоранд.51

дар давраи омодагии касбї, такмили ихтисос ва бозомўзии шањрвандони бекор, ки кори муздноки на камтар аз 12 њафта дар давоми 12 моњи охир дошта, бо роњхати маќомоти хадамоти давлатии шуѓли ањолї стипендия ба андозаи кўмакпулии бо сабаби бекорї додашаванда пардохта мешавад.

шањрвандоне, ки бори нахуст ба љустуљўи кор баромада, муддати тўлонї (зиёда аз як сол) кор накардаанд ва ба омодагии касбї, такмили ихтисос ва бозомўзї эњтиёљ доранд, стипендия ба андозаи музди мењнати њадди аќал таъин карда мешавад.52

њайаТи СиннуСолї, генДеРї Ва ТеРРиТоРияВии БекоРон

тањлили бекорї аз рўи аломати синнусолї нишон медињад, ки аз рўи гурўњњои синнусолии алоњида фарќиятњои куллї љой доранд. Њиссаи мардон ва занон дар шумораи бекорон мутобиќан 51,9% (101,6 њазор нафар) ва 48,1% (93,5 њазор нафар) мебошад. сатњи бекорї дар байни љавонон баланд аст. наздик 62,7%-и бекорон таљрибаи корї надоранд.

мутаассифона, њодисањои бўњронї дар иќтисодиёт ба он оварда расонд, ки шумораи аз њад зиёди бекорон дар љумњурї ба синнусоли ќобили баланди мењнат (20-29 –сола ва 30-39-сола) рост меояд. Зимнан ин њам ба мардон ва њам ба занон яксон мансуб аст.ин гурўњњои синнусолї мактаби миёнаро солњои 90-ум, ваќте ки имконияти гирифтани тањсилоти касбї якбора кам гардид, хатм кардаанд. аз ин рў, инњо ва наслњои оянда нисбат ба наслњои калонсолтар, ки тахассуси касбиро дар давраи шўравї гирифтаанд, бо раќобатпазирии пасти тахассусї дар бозори мењнат тавсиф карда мешаванд.

Зимни фарогирии љойдоштаи љавонон бо тањсилоти касбї сатњи тахассуси ќувваи корї дар 20 соли наздик аз њисоби ба нафаќа баромадани ин насл, ки мактаби миёнаро солњои 90-ум тамом кардааст, инчунин аз њисоби суръати нисбатан баланди афзоиши ќисми ќобили мењнати ањолї, дар муќоиса бо омодагии касбии онњо, паст мегардад.



љаДВали 3.2СоХТоРи љинСї Ва СиннуСолии БекоРон

њамагї до 20 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-75

наФаР

њамагї 195952 46303 37058 34373 19656 21565 13936 11652 8515 2294 602

мардон 101604 23030 23434 18004 8593 8608 6256 6638 4848 1591 602

занон 94349 23273 13624 16368 11063 12957 7680 5014 3667 703 -

ДаР Фоиз

њамагї 100,0 23,6 18,9 17,5 10,0 11,0 7,1 5,9 4,3 1,2 0,3

мардон 100,0 22,7 23,1 17,7 8,5 8,5 6,2 6,5 4,8 1,6 0,6

занон 100,0 24,7 14,4 17,3 11,7 13,7 8,1 5,3 3,9 0,7 -

ДиагРаММаи 3.1СоХТоРи БекоРї аз РЎи гуРЎњњои СиннуСолї Ва љинСї53

0

5

10

15

20

25

3024,7

14,417,3

11,713,7

8,1

5,33,9

0,7 0

до 20 20-24 25-29 30-34

мардон занон

35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-750,61,6

4,86,56,2

8,58,5

17,7

23,1

22,7

дар байни занон якбора кам шудани шумораи бекорон пас аз синни 20-солагї ба мушоњида мерасад, ки ба афзоиши ўњдадорињои репродуктивї дар оила (таваллуди фарзандон ва тарбияи онњо) алоќаманд аст. азбаски ќариб нисфи занон на аз рўи кироя кор мекунанд, ки дар он љо барои онњо имтиёзњо оид ба њифзи модар мавриди истифода ќарор намегиранд, он гоњ дар сурати аз даст додани кор, онњо рафтанро аз бозори мењнат авлотар шуморида, ба пешбурди корњои хољагї ё тиљорати расман ба ќайд гирифтанашуда машѓул мешаванд.

инчунин хусусияти бекории ба ќайд гирифташударо аз рўи минтаќањо таъкид кардан зарур аст - он дар шањри душанбе, вилоятњои Хатлон ва суѓд баланд аст (дар баробари ин натиљањои тањќиќотњо нишон медињанд, ки сатњи бекорони ба ќайд гирифташуда мањз дар шањрњо зиёд мебошад), гарчанде ки шумораи ањолии дењот, 73%-и шумораи умумии ањолиро ташкил медињад. ин асосан аз набудани боварии ањолии дењот ба маќомоти расмии кортаъминкунї, инчунин сатњи пасти (нисбат ба шањрњо) хизматрасонии хадамоти шуѓл маънидод карда мешавад.


боби 3

љаДВали 3.3њайаТи БекоРон аз РЎи љинСу СиннуСол ДаР МинТаЌањо (наФаР)

њамагї то 20 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-75

наФаР

њамагї 195952 46303 37058 34373 19656 21565 13936 11652 8515 2294 602

Душанбе 45876 6909 12576 6944 5094 5224 4121 2729 1688 319 271

Суѓд 38271 14682 6948 5936 2077 2367 1754 2289 1814 405

Хатлон 62747 14402 10236 12166 6419 8711 4228 3145 2603 535 302

нТљ 31435 7317 4556 5208 3863 3065 2332 2277 1866 951

ВМкБ 17623 2993 2741 4118 2203 2198 1501 1213 543 83 29

ДаР Фоиз

њамагї 100,0 23,6 18,9 17,5 10,0 11,0 7,1 5,9 4,3 1,2 0,3

Душанбе 100,0 15,1 27,4 15,1 11,1 11,4 9,0 5,9 3,7 0,7 0,6

Суѓд 100,0 38,4 18,2 15,5 5,4 6,2 4,6 6,0 4,7 1,1

Хатлон 100,0 23,0 16,3 19,4 10,2 13,9 6,7 5,0 4,1 0,9 0,5

нТљ 100,0 23,3 14,5 16,6 12,3 9,8 7,4 7,2 5,9 3,0

ВМкБ 100,0 17,0 15,6 23,4 12,5 12,5 8,5 6,9 3,1 0,5 0,2

дар айни њол аз нуќтаи назари минтаќавї низ бекорї дар гурўњњои синнусолии аз 15 то 39 сола зиёд аст.

Проблемаи калон барои тољикистон бекории љавонон мебошад. дар таркиби бекорон љавонони синни 15-29 сола 27,2 њазор нафар (51,9%)-ро ташкил мекунанд. Њиссаи љавонони ин синну сол дар њаљми умумии бекории ба ќайдгирифта дар солњои охир хеле баланд буда, 60-65% мебошад, сатњи бекорї дар ќатори љавонони фаъоли иктисодї дар синни 15-29 сола 9-11%-ро ташкил менамояд. сини миёнасолии бекорон ба 29,6 сол баробар аст.

омўзиши таркиби иљтимоии љавонон дар синни 15-29 сола нишон дод, ки љавонони синни то 18 солаи ба маќомоти хадамоти шуѓл мурољиаткарда асосан на касб ва на тахассус доранд. азбаски љои кори холи барои ин гурўњї ањоли нест, проблемаи ба кортаъминкунии он ба масъалаи омодагии касбї табдил меёбад.

шумораи расман ба ќайд гирифташудагон дар ВмКб 7150 нафар, дар вилояти суѓд – 17059 нафар, дар вилояти Хатлон – 17274 нафар, дар ноњияњои тобеи љумњурї – 8974 нафар ва дар шањри душанбе – 1980

нафарро ташкил мекунад. дар ин давра аз 60505 шањрвандони ба макомоти агентї мурољиаткарда, 12629 нафар (аз љумла 5604 занон) ба кори доимї таъмин гардонида шуданд; маќоми бекор ба 20155 дода шуда, ба 1654 нафар кўмакпулї оид ба бекорї таъин карда шуд.

Зимнан воситаи љустуљўи кор дар гурўњњои алоњидаи синну солї аз њамдигар фарќ мекунад. Чунончї, зиёда аз 68% ба дўстон, хешовандон, шиносон ва танњо 14% ба хадамоти давлатии шуѓл мурољиат менамоянд. ин нишондињандањо ба воситаи љустуљўи кор дар гурўњњои сини 20-34 сола мутаносиб аст.

аксарияти мутлаќи бекорон (134 898 нафар) дар њамаи гурўњњои синнусолї (ба ѓайр аз 60-75-сола) ба дўстон, хешовандон ва шиносон мурољиат карданро ба сифати воситаи асосии љустуљўи кор интихоб намудаанд. дар љойи дуюм – 27 418 нафар ба хадамоти давлатии шуѓл мурољиат намудаанд.

мављудияти шаклњои шахшудамондаи бекорї яќин аст, ки дар иртибот бо онњо миќдори зиёди бекорон 12 моњ ва бештар аз он дар љустуљўи кор мебошанд.



дар айни њол, аз 195 952 нафар корљўянда, дар давоми моњи аввал танњо 18 736 нафар (ќариб 9%) кор пайдо карда тавонистанд, дар давоми як сол ва бештар аз он ќариб 50% (95 245 нафар) дар љустуљўи кор буданд, зиёда аз 2% бошад, умуман бовариро бањри пайдо кардани кор гум кардаанд.

Хусусияти бекориро дар дењот, ки ба афзалияти бекории нињонї ва мавсимї алоќаманд аст, ќайд кардан зарур аст. бешак, набудани асос барои баќайдгирии бекорї дар дењот, вазъи воќеии сатњ ва сохтори бекориро дар дењот нишон дода наметавонад. бинобар ин, барои омўзиши проблемаи мењнат дар дењот, гузаронидани тадќиќотњои махсус бо истифодаи усулњои хоса зарур аст.

љаДВали 3.4БекоРон аз РЎи Синну Сол Ва ВоСиТаи љуСТуљЎи коР (наФаР)

њамагї то 20 лет 20-29 30-39 40-49 50-59 60-75

Тавассути хадамоти давлатии шуѓл

27418 4488 10156 6373 3944 2428 29

Тавассути Вао ва интернет 89 89 - - - -

Ба воситаи дўстон, шиносон ва хешовандон

134898 34532 48968 27633 17287 6478 -

Тавассути маъмурият/корфармо 23885 4931 7883 5327 3434 1737 573

љустуљўи замин, бино, мошин барои оѓоз намудани соњибкорї

3241 624 1806 579 232 - -

Воситањои дигар 6422 1728 2529 1308 691 166 -

њамагї 195952 46303 71431 41221 2588 10809 602

љаДВали 3.5БекоРон аз РЎи Синну Сол Ва ДаВоМнокии љуСТуљЎи коР (наФаР)

њамагї то 20 лет 20-29 30-39 40-49 50-59 60-75

њамагї 195952 46303 71431 41221 25588 10809 602

камтар аз 1 моњ 18736 6129 7278 1993 2782 355 -

1 - 3 моњ 25457 7300 9073 6063 2790 202 29

3 - 6 моњ 12947 2950 4094 3425 1368 1112 -

6 - 9 моњ 12876 3244 6216 2488 763 166 -

9 - 12 моњ 26055 9246 8989 2077 4537 1205 -

12 моњ ва бештар аз он 95245 16358 13968 24294 12447 7604 573

Дар љустуљуи кор набуданд 4636 1078 1613 878 900 166 -


боби 3

ТаЌСиМоТи БекоРон аз РЎи СаТњи ТањСилоТ

3.2. ТањСилоТ Ва БекоРї

заМиМаи МаТни 11БекоРї Ва пРоБлеМањои киРояи аВВал (ХаТМкунанДагони МуаССиСањои ТаълиМї)

дар маљмўъ, бекорие, ки аз љониби хадамоти миллии шуѓл ба ќайд гирифта мешаванд, дар тамоми кишварњои идм зиёд нест: вазни хоси бекорони баќайдгирифташуда дар шумораи умумии синни ќобили мењнат дар соли 2004 аз 1% дар озарбойљон ва тољикистон то 5,3 % дар арманистон ташкил карда буд. омор нишон медињад, ки љавонон агар аксариятро ташкил накунанд њам, ќисми асосии бекоронро дар бар мегиранд. дар соли 2002 љавонони то 30-сола 43%-и тамоми бекоронро дар озарбойљон, дар арманистон - 28%, Ќазоќистон - 26%, Ќирѓизистон - 37%, россия - 31%, тољикистон - 62,6% ташкил дод. Зимнан, дар байни љавонони бекор њиссаи калонтарин ба синни аз њама хурд тааллуќ дорад. ин аз он шањодат медињад, ки проблемањои зиёдро вобаста ба пайдо намудани кор синни хурдтарини иштирокчиёни бозори мењнат доранд.

Њайати бекорон аз рўи сатњи тањсилот нишон медињад, ки ба бекорї бештар он ќисми ањолї мувољењ мешавад, ки тањсилоти касбї надорад. Чунончї, аз миќдори умумии бекорон ќариб 75% тањсилоти касбї надошта, 48,7% тањсилоти миёнаи пурра, 18,4% тањсилоти асосии миёна ва 7,4% тањсилоти ибтидої доранд.54

сатњи тањсилот яке аз омилњои асосии муайянкунандаи хавфи афтидан ба сафи бекорон мањсуб меёбад. Зимнан барои гурўњњои гуногуни иљтимоию демографї хавфи бекор мондан метавонад гуногун бошад. одатан ба ќатори гурўњњои махсуси осебпазир занон, љавонон, кормандони тањсилоти нокифоя ва тахассуси паст дошта, аќаллиятњои миллї ва маюбон мансуб дониста мешаванд. Чунин вазъиятро дар бозори мењнати ватанї мушоњида намудан мумкин аст.

љаДВали 3.6ТаЌСиМоТи БекоРони БаЌайДгиРиФТаШуДа аз РЎи СаТњи ТањСилоТ ДаР љуМњуРии ТољикиСТон (Ба 1 янВаРи Соли ДаХлДоР, њазоР наФаР)55

Солњо њамагї

Шахсони дороитањсилоти олї

Шахсони дороитањсилоти миёнаимахсус

Шахсони дороитањсилоти миёнаи умумї

2001 43,2 1,9 5,9 28,4

2002 42,9 2,0 8,0 26,3

2003 46,7 2,1 6,5 29,3

2004 42,9 2,3 6,5 25,1

2005 38,8 2,2 4,9 11,7

2006 43,6 1,7 5,9 11,4

2007 46,5 2,1 5,9 10,9

2008 51,7 2,4 7,0 7,9

2009 43,6 2,4 7,0 6,1



дар гурўњи љавонони бекор гурўњњои махсуси хатарнок низ мављуданд. асосан, ин гурўњ онњое мебошанд, ки ба бозори мењнат бори аввал баромадаанд: инњо хатмкунандагони муассисањои таълимии сатњњои гуногун мебошанд, ки таљрибаи шуѓли касбиро надоранд. мушкилоти бо кор таъмин намудани чунин хатмкунандагон чи дар соњаи маориф ва чи дар соњаи мењнат ташаккул меёбад.

Яке аз сабабњои асосии пайдоиши мушкилот вобаста бо кортаъминкунї дар номутобиќатии ихтисос ва тахассуси хатмкунандагони муассисањои таълимї ба талаботи бозори мењнат (сохтори љойњои корї) мањсуб меёбад. Зимнан ин дар номутобиќатии касбњо ва ихтисосњо ва њам дар номутобиќатї аз рўи сатњи тахассус нињон мебошад. ба таври дигар, сухан дар бораи бекории сохторї меравад.

сабаби дигар дар сифати пасти хизматрасонии тањсилотї, ки аз тарафи аксарияти таълимгоњњои касбии сатњи гуногун пешнињод мегардад, нуњуфта аст. Пастшавии сифати таълим ба он оварда мерасонад, ки хатмкунандагон бе бозомўзии пешакї барои оѓоз намудани кор ќобилият надоранд. Њамзамон, корфармоён, ба омодагии касбии мутахассисони љавон боварї њосил накарда, вале дар баробари ин барои бозомўзии корманди нав хоњиши сањмгузории маблаѓро надошта, яке аз талаботњои асосиро барои довталаби љойи холии корї - мављудияти таљрибаи кориро аз рўи ихтисос мегузоранд, ки барои онњо кафолати муайяни омодагии мутахассис љињати фавран ба иљрои ўњдадорињои худ шурўъ кардани онњо мегардад. дар натиља, «доираи сарбастаи» хос ба вуљуд меояд, ки бо кор таъмин намудани хатмкунандагони муассисањои таълимї (аз љумла муассисањои таълимии касбї) аз рўи ихтисос, аксаран бо надоштани таљрибаи корї аз рўи ихтисос душвор мегардад, вале њамзамон онњо наметавонанд чунин таљрибаро њосил намоянд, зеро онњоро њељ кас бинобар набудани таљрибаи корї ба кор ќабул намекунад.

Яке аз сабабњои дигар мављуд набудани механизми бо кор таъминнамоии хатмкунандагон мањсуб меёбад. даст кашидан аз системаи ќатъии муќарраргардидаи таќсимоти њатмии донишљўён пас аз хатми муассисањои таълимии касбї, ки дар даври шўравї вуљуд дошт, муддати тўлонї бо таъсиси ягон системаи дигар иваз нагардид, ки бо ба кортаъминкунии љавонон ва муносибатњои

МаВљуДияТи БекоРон ДаР Байни љаВонони Синни То 30-Сола БоиСи нигаРонии МаХСуС МеБоШаД

љаДВали 3.7чаРаёни аФзоиШи њиССаи љаВонони Синни То 30 Сола ДаР ШуМоРаи уМуМии БекоРоне, ки ДаР ХаДаМоТи Шуѓли Баъзе киШВаРњои иДМ Ба ЌайД гиРиФТа ШуДаанД (Солњои 1992-2002)56

1992 1995 2000 2001 2002

озарбойљон 24 50 43 43 43

арманистон - 45 30 22 28

Ќазоќистон - 47 29 28 26

Ќирѓизистон - 40 40 37 37

Россия 38 36 32 32 31

Тољикистон - 64 65 66 63

нави бозорї мусоидат намояд. дар њоли њозир дар як ќатор кишварњо кўшиш карда истодаанд, ки унсурњои чунин механизмњоро ба вуљуд оранд (фармоишњои давлатї барои омодасозии мутахассисон љорї гардида, омодасозии мутхассисон аз рўи фармоиши сохторњои тиљоратї ва коромўзии хонандагон дар корхонањо ташкил карда шуда истодаанд). дар тољикистон ба хатмкунандагони мактабњои олї, ки аз њисоби буљети давлатї тањсил мекунанд, диплом дар бораи хатм танњо баъд аз се соли дар ташкилотњо ва корхонањои давлатї кор кардани онњо дода мешаванд.

Вале, маъмулан, хатмкунандагони имрўза худашон ё бо ёрии шиносон ва хешовандон љойи кор пайдо мекунанд. мутаассифона, дар бисёр њолат ин љои кор ба ихтисоси гирифташуда мувофиќат намекунад ва хеле ќадру ќимати тањсилоти бадастовардаи онњоро коста мегардонад.

дар бораи шадид будани проблемаи бо кор таъмин намудани хатмкунандагон пас аз хатми муассисањои таълимї баъзе маълумотњои кумитањои оид ба омори кишварњои идм гувоњї медињанд. Чунончї, мувофиќи ин маълумот, дар соли 2004 фаќат дар байни бекорони аз љониби хадамоти шуѓл баќайдгирифташуда, хатмкунандагони мактабњои тањсилоти умумї, омўзишгоњњои касбии техникї, муассисањои миёнаи таълимии махсус дар озарбойљон - 20%, Ќирѓизистон - 21%, россия - 10% ва дар Ќазоќистон - 2% -ро ташкил дод.

Эзоњ. агар сухан дар бораи хатмкунандагон дар байни тамоми бекорон равад (тибќи методологияи њисобкардашудаи сбм), пас чунин маълумот танњо доир ба Ќазоќистон мављуд аст. мувофиќи ин маълумот, дар соли 2002 сабаби бекории 15,7% -и тамоми бекорон «набудани љойи кор пас аз хатми тањсил» мањсуб меёфт. дар байни бекорони синни 16-24 сола - 47% ба кор таъмин набудани худро бо њамин сабаб вобаста донистанд.

Њангоми суханронї намудан дар бораи миќёс ва сатњи баланди бекорї дар кишварњои идм, бояд ба назар гирифт, ки ин нишондињандањо дар тамоми кишварњои минтаќа метавонистанд бештар гарданд, ба шарте агар афзоиши шуѓли ѓайрирасмї намебуд, ки ба сафи худ кормандонеро љалб намуд, ки дар бозори расмии мењнат дар давраи ислоњоти иќтисодї нодаркор шуда буданд. ин тамоюл бахусус ба шуѓли љавонон хос аст.


боби 3

њама кам давом мекунад. Ќайд кардан муњим аст, ки њангоми гузаштан аз гурўњњои тањсилоташон баланд ба гурўњњои тањсилотиашон нисбатан пасттар давомнокии мўњлати љустуљўи кор тадриљан тўл мекашад. ин тамоюл њангоми тањлили маълумот дар бораи њиссаи бекорони дарозмўњлат дар гурўњњои тањсилотии гуногун аён мегардад. Чунончї, дар байни бекорони дипломи мактаби олї дошта, 37% як сол ва зиёда аз он љойи кор љустанд, њол он ки ин нишондињанда дар байни бекорони дорои тањсилоти миёна ва тањсилоти пасттар 42-60% мебошад.

тибќи маълумоти тЌК соли 2004 аз шумораи умумии љавонони бекор 70% дар љустуљўи кор фаъол буда, 30% кўшиш доранд, ки ба соњибкории хусусї машѓул шаванд. танњо 5,5%-и љавонони бекор ба хадамоти давлатии шуѓл ва 7,2% ба биржаи мењнат мурољиат мекунанд. бояд тазаккур дод, ки њар шашумин шахси бекор (15,7%) дар љустуљўи кор зиёда аз як сол фаъол буда, њар шахси сеюмї (28,5%) то се моњ дар љустуљўи кор мебошад.58

СаТњи ТањСилоТи БекоРон аз РЎи МинТаЌа

мушоњидањои оморї нишон медињанд, ки аз соли 2001 то соли 2008 дар маљмўъ дар љумњурї тамоюли умумии зиёдшавии миќдори бекорон, аз љумла бекорони дорои тањсилоти олї ва миёнаи махсус боќї мемонад.

ДиагРаММаи 3.2ТаЌСиМоТи БекоРон аз РЎи СаТњи ТањСилоТ, њазоР наФаР

0

10

30

40

20

2001 2002 2003 2004

шахсони дорои тањсилоти олї

шахсони дорои тањсилоти миёнаи махсус

шахсони дорои тањсилоти миёнаи умумї

2005 2006 2007 2008

љаДВали 3.8БекоРон аз РЎи ДаВоМнокии љуСТуљЎи коР Ва СаТњи ТањСилоТ (аз РЎи МаълуМоТи ТЌк-2004)57

камтар аз 1 моњ

аз 1 то 3 моњ




12 моњ ва бештар аз он

дар љустуљўи кор набуданд

олї 12,5% 11,7% 7,2% 8,9% 4,1% 5,8% 15,9%

олии нопурра 0,0% 4,9% 5,8% 0,0% 1,8% 0,4% 12,4%

Миёнаи махсус 7,4% 6,4% 7,5% 9,4% 12,3% 8,4% 11,4%

ибтидоии касбї 6,4% 5,2% 15,7% 8,8% 11,0% 6,5% 2,3%

Миёна (пурра) 50,3% 57,0% 34,9% 40,2% 44,8% 50,5% 43,4%

умумии асосї 5,0% 7,6% 23,2% 21,6% 20,7% 22,8% 7,0%

умумии ибтидої 12,3% 4,3% 5,7% 11,1% 2,8% 5,4% 7,6%

умумии ибтидої надорад

6,1% 3,0% 0,0% 0,0% 2,4% 0,2% 0,0%

Њамагї 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100%

маълумотњо аз он шањодат медињанд, ки миќдори бекорони дорои тањсилоти олї ва миёнаи махсус буда, дар маљмўъ дар Љумњурии тољикитон афзоиш меёбад. аммо, системаи тањсилоти умумї истисно мебошад, ки дар он миќдори бекорон кам мегардад (аз 28,4 њазор нафар дар соли 2001 то 6,1 њазор нафар дар соли 2009). Чунин вазъ дар тамоми минтаќањои љумњурї љой дорад.

дар љадвал сохтори муваќќатии бекорї барои гурўњњои гуногуни тањсилотї оварда шудааст. мўњлати љустуљўи кор барои бекорони дорои тањсилоти олии нопурра аз



аммо, системаи тањсилоти миёнаи умумї, ки дар он миќдори бекорон аз 26,3 њазор нафар дар соли 2002 то 6,1 њазор нафар дар соли 2009 кам гардид, истисно мебошад. Чунин њолат дар ВмКб низ ба миён омада истодааст, лекин шумораи бекорон дар ВмКб, новобаста аз сатњи кам гардида истодааст. ин ВмКб-ро ба мавќеи махсус назар ба дигар минтаќањои љумњурї мегузорад. дар фазои баландшавии умумии миќдори бекорони дорои тањсилот, пастшавии нишондињандањои онњоро дар ВмКб бо он метавон шарњ дод, ки ќариб 10% ањолии он - муњољирони мењнатї мебошанд.

Чунин вазъ дар вилоятњои Хатлон, суѓд ва нтЉ низ ба назар мерасад: дар шароити афзоиши шумораи бекорони дорои тањсилоти олї ва миёна, камшавии миќдори бекорони дорои тањсилоти миёнаи умумї ба назар мерасад. дар назар доштан мумкин аст, ки сабаб дар ин љо њамон тавр аст, яъне муњољирати мењнатии ањолї. шањри душанбе дар ин љо истисно мебошад, ки дар он шумораи бекорон аз рўи њамаи сатњњои тањсилот афзоиш меёбад.

дар оѓози соли 2001 дар сохтори бекорон аз рўи сатњњои тањсилот вобаста ба минтаќањо шахсони дорои тањсилоти миёнаи умумї ва миёнаи нопурра зиёд буданд. аммо аз соли 2007 сар карда, таѓйироти куллии сатњи бекорони дорои тањсилот ва дар хадамоти шуѓл баќайдгирифташуда мушоњида мешавад: хеле камшавии шумораи бекорони дорои тањсилоти миёнаи умумидошта ба миён омад, ки ба

љаДВали 3.9 СоХТоРи БекоРони БаЌайДгиРиФТаШуДа аз РЎи СаТњи ТањСилоТ (ДаР аВВали Сол)

олї Миёнаи махсус Миёнаи умумї Миёнаи нопурра

љТ

ВМкБ


Вилояти Суѓд

ш. Душанбе

нТљ

2002 2002 2002 20022009 2009 2009 2009

18,6% 16,1%5,5%4,6%

9,9% 10,2%2,0%1,3%

17,7% 17,3%5,5%6,8%

23,2% 14,9%5,4%5,6%

8% 17,6%23,5%20%

32,9% 17,9%5,3%5,5%

64,4%15,4%14%61,3%

81,6%5,9%6,1%82,9%

68,5%20,3%8,7%55,4%

60,8%8,8%18,9%62,4%

47,1%40%11,8%40%

60,0%39,7%16,8%21,9%

муњољирати мењнатї алоќаманд аст ва њамзамон њиссаи бекорони дорои тањсилоти миёнаи нопурра дар маљмўъ чи дар љумњурї ва чи дар минтаќањо зиёд гардид.

Вазъияти љойдошта ба паст гардидани сатњи зиндагї ва кам гардидани имкониятњои хонавода барои пардохтани тањсили фарзандон дар муассисањои таълимї вобаста аст, ки дар натиља бархе аз насли љавони синни мактабї ба бозори мењнат меравад.

бекории сохторї ва фриксионї сатњи табиии онро муайян мекунанд. ин шаклњои бекорї умуман наметавонанд аз байн бардошта шаванд, онњо барои хољагии босуръат рушдёбанда њолати муќаррарї мебошанд.

Зимнан, ба тамоми намудњои бекорї дар љумњурї чунин омилњо, ба монанди шуѓли территориявию соњавї ва инчунин љанбањои тањсилотї ва гендерии он таъсири љиддї мерасонанд.

дар айни замон, мављуд набудани усули мукаммали бањодињии сатњи бекорї барои кишварњои дорои иќтисодиёти давраи гузариш имкон намедињад, ки миќдори воќеии бекорон, чи дар маљмўъ, ва чи аз рўи намудњои људогонаи он арзёбї карда шавад, ки дар навбати худ татбиќи самараноки на танњо чорабинињоро оид ба танзими бозори мењнат, балки стратегия ва барномањои рушдро низ дар маљмўъ дар кишвар душвор мегардонад.


боби 4

боби 4

соЊаи муЊоЉирати

меЊнатї


соЊаи муЊоЉирати меЊнатї

4


боби 4

Муњољирати ањолї (аз лотинї migratio) – кўчидан ва таѓйири макон карданро мефањмонад. Вале кўчидан ва таѓйири макон муродифи њам нестанд. мањз барои њамин муњољират дар маънии мањдуд ва васеъ шарњ дода мешавад. ба маънии мањдуд муњољират намуди анљомёфтаи таѓйири минтаќавии мањал мебошад, ки бо иваз шудани љойи истиќомати доимї амалї мегардад, яъне дар маънии аслии калима он кўчиданро мефањмонад.

Таѓйири минтаќавии мањал - шарњи нисбатан васеи муњољират мебошад. Зимнан, ба муњољират дар баробари муњољирати бебозгашт, инчунин дигар намудњои муњољирати ањолиро мансуб медонанд, ки барои баќайдгирї водор намесозанд ва ё ќайди муваќќатиро пешбинї мекунанд – муњољирати лањзавї, даргузар, мавсимї, тањсилї ва тиљорати бозориро.

Муњољирати ањолї - таѓйири ихтиёрии макон, кўчидани сокинон дар њудуди кишвар аз як минтаќа ба минтаќаи дигар (муњољирати дохилї), ё аз як давлат ба кишвари дигар (муњољирати байналмилалї) мебошад.

Муњољирати ќувваи корї. Зери мафњуми муњољирати ќувваи корї ё муњољирати захирањои мењнатї муњољирати ањолиро бо маќсади бо кор таъминшавї дар хориљи кишвар ё дигар минтаќаи кишвар барои манфиатњои шахсї дар назар доранд.

МанБаъњои МаълуМоТ

дар Љумњурии тољикистон баќайдгирии ањолї «аз рўи љойи истиќомат» љорї гардидааст. ин гурўњи таѓйири мањал муњољиронеро дар бар мегирад, ки љои истиќомати доимии худро иваз намудаанд. аз шумораи умумии муњољирон људо намудани гурўњи муњољирони мењнатї дар айни замон имконнопазир аст. доир ба ин омори расмї, бахусус дар доираи таѓйири дохилиљумњуриявии мањал ќариб ки вуљуд надорад. бањодињии таѓйирии муваќќатии мањал, одатан ташкили бањисобгирии махсусро пешбинї менамояд, ки он барои аниќ муайян намудани таъсири муњољирати мењнатї ба бозорњои мањаллии мењнат имкон медињад.

Вале, бешак, дар шароити инкишофёфта набудани иќтисодиёт, даромадњои пасти ањолї муњољирати мењнатии дохилї ва хориљї назар ба муњољирати марбут ба таѓйири љои истиќомат, њаљми васеи муњољиратро фаро мегирад.

Зимнан, оќибатњои чи кўчидан ва чи таѓйири муваќќатии мањалро арзёбї намудан муњим аст, зеро дар нињояти кор њайат ва сохтори ќувваи корї дигаргун мешавад.



МуњољиРаТи ДоХилї Ва ХоРиљии ањолї

муњољирати ба таѓйири љойи доимии истиќомат алоќаманд ва такрористењсоли ањолї ду ќисматро дар бар мегирад, ки аз миќёс ва таъсири мутаќобилаи онњо љараёни афзоиши ањолї, вазъ дар бозори мењнат вобастагї дорад. нишондињандаи ин ќисматњо дар љараёни афзоиши шумораи ањолї якчанд маротиба таѓйир ёфтааст (Љадвали 4.1).

Зимнан, дар интињои садсолаи гузашта ва ибтидои садсолаи нав афзоиши табиї бузургии мусбатро ташкил дода, афзоиши умумии шумораи ањолии љумњуриро таъмин намуд. Љараёнњои муњољирати вобаста ба кўчидан-таѓйири љои истиќомати доимї бошад, дар нимаи аввали солњои 90-уми ќарни гузашта дар натиљаи пошхўрии иттињоди шўравї ва нооромии сиёсї нисбатан зиёд буд, ки он дар навбати худ бо муќовимати шањрвандї дар љумњурї вобаста мебошад. ин пеш аз њама, эмигратсияи сиёсї буд, на эмигратсияи мењнатї.

дар солњои минбаъдина то ба имрўз љараёни муњољират дар сатњи манфї ќарор гирифта, тамоюли

пастшавї он боќи мемонад. мутобиќи маълумоти омори расмї шумораи шањрвандони љумњурї, ки љойи истиќомати худро иваз мекунанд, аз 3,2 % (соли 1991) то 0,8% (соли 2008) паст фаромадааст60 ва сабабњои асосї дар ин љо бештар маќсадњои мењнатї мебошанд.

дар маљмўъ, шумораи ањолии љумњурї аз њисоби афзоиши табиї зиёд шуда истодааст, ки он тавозуни манфии муњољиратро бартараф менамояд. бо вуљуди ин, сатњи афзоиши ањолї дар дењот зиёд мебошад ва дар солњои охир баќия (салдо)-и муњољират бузургии нисбатан баланди манфиро мањз аз рўи дењот дорад, ки он аз мављудияти андозаи калони муњољират аз дењот шањодат медињад.

дар соли 1992 дар љараёни умумии муњољират, муњољирати хориљї бартарї дошт. дар солњои минбаъда љараёни дар дохили кишвар кўчидани ањолї назар ба љараёни хориљии рафтуомад, ки ба таѓйири љои истиќомати доимї вобаста аст, зиёд буд (диаграмма 4.1).61

4.1. МуњољиРаТи (кЎчиДани) ањолї

Солњо афзоиши умумї афзоиши табиї афзоиши муњољират

њамагї дар давраи солњои 1991-1999

њамагї дар давраи солњои 2000- 2008





766,5

-50,6

817,1

1246,5

315,3

931,2

ањолии ШањРї

њаМагї, ањолї

ањолии ДењоТ

-607,3

-342,2

-265,13

1373,8

291,6

1082,23

-111,4

-10,1

-101,3

1357,9

325,4

1032,5

љаДВали 4.1 аФзоиШи уМуМї, ТаБиї Ва МуњољиРаТи ањолии љуМњуРии ТољикиСТон ДаР Солњои 1991-2008 (њазоР наФаР)59


боби 4

1991

1993

1995

1997

1999

2001

2003

2005

2007

2008

муњољирати дохилї

муњољирати хориљї

ДиагРаММаи 4.1 гаРДиШи МуњољиРаТи ањолии љуМњуРии ТољикиСТон, наФаР

0 20000 100000 120000800006000040000

2000

2001

2002

2003

2004

2006

2005

2007

2008

дењот

шањр

ДиагРаММаи 4.2 ТаВозуни МуњољиРаТ аз РЎи МуњољиРаТи ДоХилї

0-8000

-4237

-5790

-5974

-4403

3925

3073

-6974

-5482

3531

4028

3213

3363

-5856

-7123

-5719

2619

1272

2241

2000 4000-2000 -1000-4000 6000-6000

љаРаёнњои МуњољиРаТи ДоХилиљуМњуРияВї

Муњољират дар самти «дењот-шањр». самти асосї барои муњољирати дохилї то ба имрўз шањр боќї мемонад.

Љараёни муњољират аз дењот ба шањр њолати бўњронии соњаи аграрии љумњурї ва мављудияти нобаробарии сатњи зиндагиро дар шањр ва дењот инъикос менамояд. омили иловагие, ки ба фаъолнокии муњољирати сокинони дењот вобаста аст, чун анъана суръати нисбатан баланди афзоиши ањолї мебошад, ки проблемаи номутобиќатии миќдории захирањои мењнатиро ба таќозо нисбати онњо шадид мегардонад.

Муњољират байни минтаќањои маъмурї

дар доираи минтаќањои муттањид гардонидашуда, масалан, ба монанди вилоят ду самти асосї, яъне кўчидани байниминтаќавї ва дохилиминтаќавї људо карда мешаванд.

дар маљмўъ дар љумњурї таносуби њаљми кўчидани муњољирон аз рўи ин самтњо сол аз сол на он ќадар таѓйир меёбад ва умуман муњољирати байниминтаќавї бартарї дошта, њиссаи он на камтар аз 62% мебошад.62



ДиагРаММаи 4.3ниШонДињанДањо оиД Ба МуњољиРаТи ДоХилии љуМњуРии ТољикиСТон, њазоР наФаР

номутобиќатии маълумоти омориро нисбат ба омадани муњољирон ба минтаќа ва ё аз минтаќаи муайян рафтани онњо ќайд кардан зарур аст

аз бисёр љињат ин ба интизоми сусти баќайдгирї ва фаъолгардии љараёнњои муњољирати мењнатии хориљї вобаста аст. аз ин љост, ки системањои мављудаи љамъоварии маълумот дар бораи санљиши шумораи муњољирон, тавсифи сохтори онњо алалхусус барои тањлили мукаммали алоќамандии сабабу оќибатии онњо, иттилооти эътимодбахш намедињанд.

Њамин тавр, дар айни замон масъалаи бењтар намудани мањзани иттилоотї барои тањлили љараёнњои муњољират ба таври шадид ќарор дорад.

заМиМаи МаТни 12оЌиБаТњои МуњољиРаТ аз ДењоТ Ба ШањР

Њиссаи муњољирати дохилї њангоми омадан ба шањрњо нисбат ба шумораи ањолии шањрии љумњурї 0,7%-ро ташкил медињад (соли 2007). Вале бо дарназардошти љараёни њарсолаи ба шањрњо омадан, миќдори хеле зиёди одамоне, ки роњњои бо кор таъминшавиро дар шањрњо мељўянд, зам мегарданд. шањрњо бошанд метавонанд, барои ба кор таъмин кардани ќувваи кории омадаистода, зиёд кардани хизматрасонии соњаи маориф, тандурустї ва хољагии манзилию коммуналї омода набошанд. муњољират метавонад нобаробариро байни шањру дењот вобаста бо ду сабаби зерин тезутунд намояд:- аз љониби муњољирон пешнињод кардани хизматрасонињо метавонад проблемаи бекории шањрї ва рушди шуѓли ѓайрирасмиро пуршиддат гардонад. Кўчида рафтани ќувваи корї аз дењот метавонад аз як тараф ба рушди раќобат дар бозори мењнати шањр ва аз тарафи дигар ба нарасидани мутахассисони зиёд дар дењот оварда расонад. - таъсиси љойњои кории нав дар шањр раванди душвор ва гарон мебошад.

дар њаљми умумии муњољирати дохилї муњољирати байниминтаќавї дар тамоми минтаќањои калони љумњурї - ВмКб, вилояти Хатлон ва нтЉ бартарї дорад. танњо дар вилояти суѓд њиссаи зиёди кўчидани муњољирони дохилиминтаќавї ба ќайд гирифта шудааст. натиљаи бартарияти муњољирати дохилиминтаќавї мањдуднамоии маконии кўчидан аз мањалњо ва оќибатњои онњо, мањдудияти нисбии бозорњои мањаллии мењнат ба шумор меравад.

Минтаќањои гиранда ва минтаќањои мададрасон. Њолати муњољирати дохилї бењаракат намебошад, њаљм ва самтњои љараёни муњољират таѓйир ёфта истодаанд. Вале, дар маљмўъ дар давраи солњои 2000-2008 фаќат дар ш. душанбе тавозуни муњољират нишондињандаи мусбатро ташкил кард.

0,00

10,00

30,00

40,00

50,00

20,00

1991 19991992 20001993 20011994 2002

аз дењот рафтба шањр омад

1995 20031996 20041997 20051998 2006 2007 2008


боби 4

ХаРиТаи 4.1 љаРаёнњои азиМТаРини МуњољиРаТ аз РЎи њаљМи њолаТњои кЎчиДан ДаР ДаВРаи Солњои 2000-2007

гуРЎњБанДии МуњољиРаТ аз РЎи МинТаЌањои љуМњуРї63

минтаќањои Љумњурии тољикистон куллан аз рўи хислати иштирок низ дар муњољирати дохилиљумњуриявї фарќ мекунанд. аз 65 шањрњо ва ноњияњои Љумњурии тољикистон танњо 8 минтаќа (6-то аз ќатори онњо - шањрњои душанбе, роѓун, табошар, Ќайроќќум, Чкалов, турсунзода) ањолии худро дар рафти мубодилаи дохилиљумњуриявии муњољират зиёд менамоянд (љамъбасти соли 2007).

дар натиљаи тањлили кластерї, дар тадќиќоти мазкур бо маќсади аён сохтани омилњои «љалбкунанда» ва «дуркунандаи»-и муњољирати ањолї барои минтаќањои гуногуншакл ва дар заминаи ин тањия намудани тавсияњои асоснок дар бораи ба танзим даровардани рушди минтаќањо гурўњбандии минтаќањои љумњурї анљом дода шуд (Замимаи 3).

муќоисаи натиљањои гурўњбандї бо чунин омилњои ба љараёнњои муњољират таъсиркунанда, ба монанди зичии ањолї, сатњи миёнаи барќароргаштаи музди мењнати номиналї ва наздик будан ба инфрасохтори нисбатан инкишофёфтаи шањрї, нишон дод, ки дар асоси њолатњои кўчидани муњољирон сабабњои

дарозмўњлат нуњуфтаанд, ки бо кўшиши гирифтани маоши нисбатан зиёд ва пайвастшавї ба имкониятњои пешнињодменамудаи инфрасохтори нисбатан рушдёфта, ки бештар дар шањрњо љой доранд, алоќаманд аст.

Гурўњбандї нишон дод, ки чор ноњия аз њафт ноњияи ВмКб аз љињати муњољират ба гурўњи нињоят номусоид – кластери 5 мансуб мебошанд, вазъият дар се ноњияњои боќимонда низ начандон хуб мебошад. ин бори дигар эхтимолияти зиёди пуршиддат гардидани вазъро дар бозори мањаллии мењнати ВмКб дар оянда собит месозад.

дар гурўњи ноњияњои водии рашт, баъзе ноњияхои вилоятњои суѓду Хатлон низ вазъ номусоид аст. аз ин рў, тадбирњои сиёсати давлатї нисбати ин минтаќањо бояд бо кўчонидани муташаккилонаи ањолї аз минтаќањои кўњии дорои майдонњои нокифояи кишт ба минтаќањои киштзорњои азхуднакарда дошта, бо пеш бурдани сиёсати фаъоли иќтисодї, аз он љумла тањия ва татбиќи барномањои сармоягузорї ва додани имтиёзњои андоз ва субсидияњо (кўмакњои молиявї), инчунин рушди инфрасохтори минтаќавии иљтимої, наќлиётї ва бозорї њамоњанг карда шаванд.



заМиМаи МаТни 13наМунаи ТаДЌиЌоТи МинТаЌаВї (аз РЎи МаВоДи ВилояТи ХаТлон ТиБЌи МаълуМоТи Соли 2007) (замимаи 4) 64

барои тањияи сиёсати њамаљониба дар минтаќањои гуногун муайян намудани алоќањои мутаќобила дар байни нишондињандањои шуѓл, муњољират ва дигар нишондињандањои иљтимоию иќтисодї ањамияти калон дорад. Њисобњои коэффитсиентњои корелятсия байни 11 нишондињандаи тавсифкунандаи иќтисодиёти ноњияњои вилоят нишон дод, ки салдои муњољират бо таѓйирёбии миќдори кормандони кироя алоќаи мутаќобилаи мустањкам дорад, вобастагии љараёнњои муњољират љињати воридоти андоз ба буљет нисбатан суст ба назар мерасад, ки метавонад оид ба устувории молиявии андозсупорандагон ѓайримустаќим гувоњї дињад ва амалишавии худи љараёни иваз кардани љойи истиќоматро имконпазир гардонад. ба назар гирифтани чунин далел, ки зудњаракатї харољоти зиёдро талаб мекунад, зарур мебошад: дар он њолат сатњи пасти даромад одамонро барои кўчидан ба ноњияњои нибатан сатњи даромаднокиашон баланд водор менамояд, ки метавонад муњољиратро умуман мањдуд намояд. Чунин бармеояд, ки набудани заминаи молиявї имконияти амалї шудани хоњиши ивазкунии љойи истиќоматро намедињад. дар навбати худ, воридоти андоз аз њаљми музди мењнати дар ноњия барќароргашта, музди мењнат бошад, аз сатњи рушди истењсолоти саноатї вобаста аст. Вале, албатта ин маънии онро надорад, ки рушди исстењсолоти саноатї бевосита боиси иваз кардани љойи истиќомат мегардад, чунки барои тасмим гирифтан љињати таѓйири мањал, инчунин дигар омилњоро низ ба назар гирифтан зарур аст. тасмим гирифтан љињати таѓйир додани мањал раванди хеле душвор буда, тањлили нињоят љиддии на танњо бурдњои иќтисодї (фарќият дар даромад), балки имконпазирии бо кор таъминшавї, даромади пешбинишаванда дар љойи нав, дастрас шудан ба хизматрасонињои нисбатан босифати тањсилот, тандурустї ва хољагии манзилию коммуналиро дар назар дорад.

ХаРиТаи 4.2 гуРЎњБанДии МуњољиРаТи ШањРњо Ва МинТаЌањои љуМњуРї, аз РЎи љаМъБаСТи њолаТњои МуњољиРаТ ДаР Соли 2007 ШнТљ

1. Варзоб2. Вањдат3. Њисор4. Љиргатол5. нуробод6. рашт7. роѓун8. рўдакї9. тавилдара10. тољикобод11. турсунзода12. Файзобод13. шањринав

Вилояти Суѓд14. айнї15. ашт16. бобољон Гафуров17. Ѓончї18. Кўњистони мастчоњ19. Љаббор расулов20. Зафаробод21. исфара22. Конибодом23. мастчоњ24. Пенљакент25. спитамен26. истаравшан27. шањристон

Вилояти Хатлон28. Љомї29. балљувон30. бохтар31. Вахш32. Восеъ33. данѓара34. Љиликўл35. Колхозобод36. Ќубодиён37. Кўлоб38. Ќумсангир39. Њамадонї40. мўминобод41. н. Хисрав42. норак43. Фархор44. Панљ45. сарбанд46. темурмалик47. Ховалинг48. Хуросон49. шањритуз50. шњробод51. Ёвон

- Кластери 1







ВМкБ52. Ванљ53. дарвоз54. ишкошим55. мурѓоб56. рошќала57. рЎшон58. шуѓнон


боби 4

«ноБаРоБаРии МинТаЌаВї» њаМчун оМили МуњољиРаТ

муњољирати дохилї аз бисёр љињат ба сатњи даромад ва музди мењнат, бекорї ва пешнињоди хизматрасонии давлатї вобаста аст.

Тафовут дар музди мењнат. Чун ќоида, даромадњо ва сатњи музди мењнат њангоми тасмимгирї вобаста ба иваз намудани чойи истиќомат ба њисоб гирифта мешаванд. Вале сарфи назар, аз суръати афзоиши ммд ба сари њар нафари ањолї, дар сатњи музди мењнат байни минтаќањои љумњурї тафовут дар сатњи хеле баланд боќї мемонад. (диаграммаи 4.4)66

таќсимоти шањру ноњияњои љумњурї аз рўи музди миёнаи моњонаи мењнат, ки дар таносуби фоиз нисбат ба сатњи љумњуриявї (љадвали 4.2.) гирифта шудааст, нишон дод, ки дар аксарияти шањру ноњияњои љумњурї (48 аз 65) сатњи музди мењнат аз 75%-и сатњи музди мењнати миёнаи љумњуриявї баланд нест.

шањрњои инкишофёфтаистода, зиёдшавии зудњаракатии ањолї ва болоравии махсусгардонии истењсолот њамрадифи људонопазири рушд ба шумор мераванд.Љои истиќомат дар тамоми марњилањои инкишоф муњим мебошад – вале дар кишвари пешрафта назар ба кишвари сусттараќќикарда, ањамияти он камтар ба назар мерасад.ба таври дигар, бо рушди сатњи инкишофи кишварњо љойгиршавї барои оилањо ањамияти камтар ва барои ширкатњо ањамияти зиёдтар дорад. мусаллам аст, ки инкишоф барои мањали муайян имконияти истифодаи афзалиятњои иќтисодиро аз мутамарказонии рушдкардаистодаи истењсолот ва гирифтани бартариятњои иљтимоиро аз баробаргардонии сатњи истеъмол таъмин мекунад.65

ДиагРаММаи 4.4 њаљМи ММД Ба СаРи њаР наФаРи ањолї Ва коЭФФиТСиенТи ТаФоВуТи МузДи МењнаТ ДаР Солњои 2000-2007

0

0,1

0,3

0,4

0,5

0,6

0,2

0 100 200 300

Њаљми ммд ба сари њар нафари ањолї, бо доллар (бе дарназардошти ПЌХ)

Коэ

фф

итси

енти

таф

овут

и м

узд

и м

ењна

ти н

омин

алї

аз

рўи

58 н

оњия

и љу

мњу

рї

400 500 600

љаДВали 4.2 ТаЌСиМоТи ноњияњо Ва ШањРњои љуМњуРии ТољикиСТон аз РЎи СаТњи МузДи Миёнаи Моњонаи МењнаТ, ДаР % ниСБаТ Ба СаТњи Миёнаи љуМњуРияВї67

Солњо

ФоСила њаМаги ноњияњо

2001

2003

2005

2007

2008

3210

Камтар аз 50% 50-75% 76-100% бештар аз 100%

9 6514

2910 10 6516

375 11 6512

34

34

13

14

10 65

10 65

8

7



сатњи нисбатан баланди музди мењнат дар он минтаќањое ба вуљуд омадааст, ки дар он љо корхонањои саноатї ва муассисањои молиявию ќарзї мутамарказ љойгиранд. аз ин рў, муњољират аз дењот ба шањр ва асосан ба шањри душанбе фаъол гаштааст, ки маркази саноатї ва молиявии љумњурї ба шумор меравад. дар айни њол, сатњи пасти музди мењнат на танњо омили мусоидаткунандаи муњољират, балки омили боздорандаи муњољират низ мебошад, чунки мањдудияти маблаѓњои молиявї ба ањолї имкони таѓйири мањал, аз љумла љустуљўи корро дар дигар минтаќањо намедињад.

Вобаста ба ин дар худи мањалњо, яъне дар минтаќањо ба роњ мондани инкишофи истењсолот бо арзиши иловашудаи баланд ва инчунин фаъолгардонии соњибкории ањолии мањаллї басо муњим аст.

Тафовут дар даромади буљетњои минтаќавї муайянкунии вобастагињои нишондињандањои муњољирати дохилї бо нишондињандањои бозори мењнат робитаи мутаќобилаи нисбатан баландро байни воридоти андоз ба буљет ва навъи мањал нишон дод.

бартараф кардани фарќияти байни даромадњо аз андоз ва пардохтњо оид ба музди мењнат дар аксари њолат бо роњи додани кўмакњои молиявї – субвенсияњо ба буљети минтаќа аз буљети љумњуриявї ба амал бароварда мешавад. Кўмакњои пешнињодшаванда бояд талаботи љории минтаќаро ќонеъ гардонад.

ДиагРаММаи 4.568

алоЌаи МуТаЌоБилаи ВоРиДоТи анДоз Ва љои иСТиЌоМаТи ањолї ДаР 58 ноњияи љуМњуРї ДаР Соли 2008

0,4

0,5

0,7

0,8

0,9

1,0

1,1

0,6

0 20 40 60

Воридоти андоз ба буљети ноњия ба њисоби њар сар ањолї, сомонїКоэффитсиенти коррелятсия r = -0,6258

њисс

аи а

њол

ии д

ењот

дар

ш

умор

аи а

њол

ии н

оњия

80 140100 160120 180

ДиагРаММаи 4.6 алоЌаи МуТаЌоБилаи њаљМи СуБВенСияњо Ва љои иСТиЌоМаТ (аз рўи маводи 58 ноњияи љумњурї, соли 2007)

0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0 -20

20

40

60

80 100 120 140

160 180

200 220

0

Њаљми субвенсияњо ба буљети ноњия ба њисоби њар сар ањолї, сомонїКоэффитсиенти коррелятсия r = 0,4680

Њис

саи

ањол

ии д

ењот

дар

шум

оари

ум

умии

ањо

лии

ноњ

ия


боби 4

маќсади пешнињоди субвенсияњо аз буљети љумњуриявї, пеш аз њама барои пешгирии касри буљет дар минтаќањо нигаронида шудааст. Вале, набудани усули эътимодноки арзёбии талаботи воќеии минтаќањо дар харољот ба баландшавии таќсимоти объективонаи кўмакњои молиявї дар байни минтаќањои љумњурї ва инчунин барои арзёбии самараи баробаркунандаи чунин кўмакњои молиявї мамониат мекунад, зеро маълум нест, ки мањз кадом њаљми харољотро њадди аќал дар минтаќаи људогона зарур шуморидан мумкин аст.

МуњољиРаТи МењнаТии ДоХилї

имрўз дар кишвар вобаста ба муњољирати мењнатии дохилї проблемањои алоќамандбуда ба бањодињии оморї боќї мемонанд. дар њаќиќат худи ин раванд љой дорад ва дар рушди бозорњои мењнати ѓайрирасмии шањрї, муњољирати тиљорати бозорї69 ва муњољирати даргузар зоњир меёбад.

муњољирати даргузар ба сафарњои доимї (њаррўза) ба љои кор вобаста аст. Зимнан, муњољирати даргузар нисбат ба муњољирати вобаста ба љои истиќомат, бештар ањолии коркардаистодаро фаро мегирад.

аз рўи маълумоти тЌК-2004 дар ќисми сафарњои доимї ба љои кор 3,4%-и машѓулбудагон бо муњољирати даргузар фаро гирифта шуда буд, њол он ки њиссаи муњољирони дохилї аз рўи омадан аз 0,2 % нисбат ба тамоми ањолии љумњурї зиёд набуд (аз рўи љамъбасти соли 2004). дар айни замон, муњољирати даргузар дар вилоятњои суѓд ва Хатлони љумњурї нисбатан зиёдтар вусъат пайдо кард. лекин, дар вилояти суѓд ќисми зиёди муњољирони даргузар дар дохили вилоят таѓйири мањал, дар вилояти Хатлон бошад, бештар берун аз њудуди вилоят муњољирон таѓйири макон мекунанд.

муњољирати даргузар бештар ба дастрасии наќлиёт то љои кор вобастагии калон дорад. бо баландшавии нархњои хизматрасонии наќлиётї, вайрон шудани тартиби кори системаи наќлиёт бурд аз чунин шуѓл кам мегардад.

аммо, мањз муњољирати даргузар, на муњољирати ба иваз кардани љои истиќомат алоќаманд, метавонад роњи аз њолати бекорї баромаданро сабук гардонад, зеро бекорон ва шахсони дар бозори мењнат ѓайрифаъол бо эњтимолияти зиёд муњољирати даргузарро интихоб менамоянд.

агар сухан дар бораи муњољирати мењнатии дохилї равад, он гоњ кормандони баландихтисос, назар ба бекорон имконияти бештари пайдо намудани корро дар дигар минтаќањо доранд.

ВмКб

нЉт



дар њудуди вилояти дигар кор мекунанд

дар њудуди вилоят кор мекунанд

ДиагРаММаи 4.7МуњољиРаТи ДаРгузаР ДаР МинТаЌањои љуМњуРии ТољикиСТон ТиБЌи МаълуМоТи ТЌк-2004, Фоиз ниСБаТ Ба ШуМоРаи МаШѓулБуДагон

0,0% 1,0%

0,8%

0,2%

1,3%

3,2%

2,2%

1,4%

3,1%

0,8%

4,0%3,0%2,0%

дар байни чорањои мусоидат ба муњољирати даргузар, паст намудани харољоти наќлиёт ва баланд бардоштани самаранокии бозори хизматрасонии наќлиётї самарабахш буда, метавонанд бахши хусусї бошанд ва аз љониби давлат танзим карда шаванд. тањлили миќёс ва самтњои љараёнњои муњољирати дохилиљумњуриявї имкон медињад, ки онњоро ин тавр тавсиф намоем: - проблемањои зиёд бо бањодињии миќдории ин

тамоюлњо мављуданд, зеро маълумоти оморї, бахусус дар ќисми муњољирати мењнатии дохилї нопурра мебошад;

- аксаран ќисми зиёди муњољирон ба шањрњо, асосан шањри душанбе мекўчанд;

- вобастагињои мутаќобилаи коррелятсионии муњољират бо чунин омилњои он, ба монанди тафовути минтаќавї дар сатњи музди мењнат, таносуби байни љойњои кории холї ва бекорони баќайдгирифташуда ѓайримуњим аст, чунки тасмимњои муњољирон на фаќат бо саъйу кўшиши ба даст овардани музди мењнати нисбатан баланд ва эњтимолияти нисбатан баланди бо кор таъминшавї, балки бо пайвастшавї ба инфрасохтори шањрии инкишофёфтаи иљтимої ва бозорї вобаста аст.

имрўз дар кишвар кам намудани тафовут байни шањр ва дењот, байни минтаќањои маъмурии љумњурї аз љињати «муњити зист», бо таваљљўњ намудан ба проблемаи самарабахшии шуѓл ва таъмини дастрасї ба хизматрасонињои базавии иљтимої, зарур аст.



пРоБлеМаи оМоРи МуњољиРаТи МењнаТии ХоРиљї

барои тољикистон, ки ќаблан бо «кўчиданњои» оммавї дучор нашуда буд, мафњуми љараёнњои муњољират аз нуќтаи назари иќтисодиёт, сиёсат ва захирањои мењнатї вазифаи басо мубрам мањсуб меёбад. тољикистони баъдишўравї ба кишвари содиркунандаи ќувваи корї табдил ёфт ва проблемањои дар ин љо ба миёномада хеле ќобили таваљљўњ мебошанд.

омили фавќулоддае, ки ба муњољирати оммавии иљборї боис гардид, љанги шањрвандии солњои 1992-1993 ва давраи нооромии сиёсии то соли 1997 идомаёфта буд.

Кишвари љалбкунандаи муњољирон, пеш аз њама россия ба шумор меравад. сарфи назар аз он ки,

љараёнњои муњољирати мењнатї ва тањсилї ба россия пештар низ ба назар мерасиданд (масалан, бо кор таъминшавї дар корхонањои истихрољи нафти сибир, тиљорат, сафари љавонон ба сохтмонњои зарбдори умумииттифоќї, тањсил ва ѓ.), дар солњои 1990-ум дар доираи идм љараёни муњољирати мењнатї хусусияти васеъ пайдо намуд, аммо вазъият, аз љумла бо муњољирони тољик ба ангезандаи љиддии шиддати сиёсї ва иљтимої табдил ёфт.

бањисобгирии аниќи шумораи муњољирони хориљии тољикистон мављуд нест. бањодињии коршиносон дар њудуди аз 0,5 то 1 миллион нафар фарќ мекунад. Њамин тавр, аз рўи натиљањои пурсиши соли 2003, дар давраи аз соли 2000 то 2003 18 % сокинони калонсоли тољикистон барои музд ба хориљ сафар намудаанд.

4.2. МуњољиРаТи МењнаТии ХоРиљї

љаДВали 4.3 ТаЌСиМоТи МуњољиРони МењнаТї аз киШВаРњои иДМ70

кишварњо

њаМагї МуњољиРони МењнаТї ТаЌСиМоТ аз РЎи киШВаРњои аСл, Бо %

озарбойљон

арманистон

гурљистон

Ќазоќистон

Ќирѓизиcтон


Туркманистан

Ўзбекистан

њамагї дар кишварњои минтаќа

15,91365

њазор нафарбо % нисбат

ба ањолї россия дигар

кишварњои идм

украинадигар

кишварњои љањон

8,8 7,970,6 12,6

27,1813 8,5 18,667,9 5,0

24,0

5,2

23,3

11,8

3710

260

1025

797

8,8

12,7

9,2

5,4

6,3

10,5

15,0

4,8

78,4

76,0

70,0

84,4

6,6

0,8

5,8

5,4

11,7

8,1

14,3

615

2186

10770

6,3

14,7

9,7

7,1

8,7

8,8

84,1

50,5

70,9

2,5

26,1

10,7


боби 4

тибќи маълумоти Вазорати мењнат ва њифзи иљтимоии ањолї (дар асоси кортњои муњољират), њар сол барои пайдо кардани музди мењнат дар давраи солњои 2004-2006 зиёда аз 420 њазор нафар шањрвандони тољикистон ба хориљ сафар намудаанд, ки ќариб 11%-и ањолии ќобили мењнатро дар кишвар ташкил медињад. дар соли 2006 шумораи муњољирони мењнатї зиёда аз 460 њазор нафарро ташкил кард.

тибќи арзёбии бонки љањонї миќдори муњољирони мењнатї аз тољикистон ба 797 њазор нафар мерасад, ки 11,8% -и ањолиро дар бар мегирад.

тибќи маълумоти Хадамоти муњољирати ВКд Љумњурии тољикистон дар соли 2008 852,1 њазор нафар шањрвандон дар Федератсиияи россия дар ќайди муњољират ќарор доштанд. дар њолати 1 июли соли 2009 Хадамоти муњољирати љумњурї шумораи 452247 нафарро пешнињод кард, ки онњо аз минтаќањои зерин мебошанд: Вилояти суѓд: - 152911 нафарВилояти Хатлон: - 28775 нафаршањри душанбе: - 270561 нафар. аз нуќтаи назари коршиносони мустаќил шумораи

муњољирони тољикистон якчанд маротиба зиёд аст.

маълумоти омории Хадамоти федералии омори давлатии россия дар нимсолаи аввали соли 2008 низ аз воќеият дур мебошанд. тафовут байни маълумотњои агентињои иттилоотї зиёда аз 100 њазор нафарро ташкил медињад.

Њадди аќал шаш манбаъ мављуд аст, ки дар онњо бањодињии муњољирати мењнатии хориљї аз тољикистон пешнињод карда мешавад. барои муайян намудани стратегияи воќеии сиёсати муњољирати тољикистон, гузаронидани тањќиќи мукаммали хонаводањои кишвар ва таъсиси бонки ягонаи иттилоот зарур аст.

норасоии асосии њам омори россия ва њам омори тољикистон ва дар маљмўъ кишварњои идм оид ба муњољирати хориљї, ин љой надоштани системаи мукаммали бањисобгирї мебошад. дар аввали соли 2007 дар россия ќонунгузории нави муњољират ба роњ монда шуд, ва мутаносибан шумораи муњољирони ќонунї аз тољикистон аз сї њазор нафар дар соли 2006 ба зиёда аз 200 њазор нафар дар соли 2008 расид.

заМиМаи МаТни 14зиёДа аз 400 њазоР наФаР ШањРВанДони љуМњуРии ТољикиСТон ДаР РоССия ДаР ДаВоМи ниМ Сол ДаР ЌайДи МуњољиРаТ ЌаРоР ДоШТанД

ДуШанБе, 18 августи соли 2009 – «авесто». – Зиёда аз 405 њазор шањрванди тољикистон дар шаш моњи соли љорї аз љониби Хадамоти муњољирати Федератсияи россия ба ќайд гирифта шудаанд. Чи тавре ки ба «авесто» котиби матбуоти намояндагї оид ба муњољирати ВЌд Љумњурии тољикистон дар Федератсияи россия дилбар Хољаева хабар дод, чунин маълумотро раёсати ташкили раводид ва корњои баќайдгирии Хадамоти федералии муњољирати Фр меорад. барои зисти муваќќатї 23,2 њазор шањрванди Љумњурии тољикистон дар россия иљозат гирифтанд. ба 107 нафар тољикистонињо гувоњномаи иќомат дода шудааст. тибќи иттилооти ѓайрирасмї ба сифати муњољирони мењнатї ба Федератсияи россия то 1 миллион шањрвандони Љумњурии тољикистон мунтазам сафар мекунанд.

Њамагї

сол

и 20

09

ш. душанбе



ДиагРаММаи 4.8МиЌДоРи ШањРВанДони љуМњуРии ТољикиСТон, ки Ба ФеДеРаТСияи РоССия ДаР Соли 2009 СаФаР наМуДаанД72

0 100000 400000 500000300000200000

452247

152911

28775

270561



миќ

дор

и м

уњољ

ирон

и м

ењна

тї

натиљањои пурсиши с.олимов ва и.боск дар соли 2003

бањои коршиносон дар соли 2005

бањодињии бонки љањонї дар бораи шумораи муњољирони мењнатї аз тољикистон дар соли 2006

маълумоти Вазорати мењнат ва њифзи иљтимоии ањолии Љт дар соли 2006

миќдори муњољирони мењнатї дар Фр дар соли 2007 аз рўи маълумотњои Вао

маълумоти маљмўаи омории «Кишварњои евразЭс»

аз рўи маълумоти њадамоти муњољирати Љумњурии тољикистон ба 1 июли соли 2009

ДиагРаММаи 4.9БањоДињии гуногуни МуњољиРаТи МењнаТї аз ТољикиСТон

0 200000 800000 1000000 1200000600000400000

мувофиќи тадќиќоти созмони байналмилалї оид ба муњољират барои иќтисодиёти хурди кушоди Љумњурии тољикистон се навъи муњољирони мењнатии хориљї хос мебошанд:

• муњољироне, ки тибќи ќарордодњои расмї ва ѓайрирасмї бо корхонањои ба кор ќабулкунанда (ќариб 20% тамоми муњољирони мењнатї) кор карда, давомнокии корашон як сол ва ё зиёд аз он мебошад;

• муњољироне, ки дар сохтмони хусусї ва дар соњаи аграрї (ќариб 50%) кор мекунанд. одатан онњо берун аз њудуди кишвар аз моњи март то ноябр дар ваќти вусъати сохтмон ва корњои мавсимї дар соњаи аграрии россия кор мекунанд;

• муњољирони тиљоратї (ќариб 30%), ки дар байни муњољирони мењнатии хориљї нисбатан соњибмаълумот буда, берун аз њудуди кишвар дар фосилаи кўтоњи ваќт кор мекунанд.

сабабњои иќтисодї, ки асоси муњољирати мењнатии хориљї дар Љумњурии тољикистон мањсуб меёбанд, инњо мебошанд: • набудани миќдори кофии љойњои корї;• сатњи пасти даромадњо ва музди ками мењнат;

• дурнамои номуайян барои гирифтани касби зарурї;• муњити заифи иќтисодї, ки ба таври муносиб

тавонад ќобилияти соњибкории одамонро талаб намояд ва ѓайрањо.

муњољирати мењнатии хориљии Љумњурии тољикистон асосан хусусияти ѓайриќонунї дорад ва тибќи маълумоти Хба ќариб 60%-и муњољирон тахассуси касбї надоранд, ќонунњо, урфу одат ва анъанањои кишвари ќабулкунандаро, пеш аз њама забони русиро намедонанд. Вазъи ѓайриќонунии онњо имкон намедињад, ки ба њимояи њуќуќњояшон умед банданд ва аз хизматрасонињои системаи молиявии расмї барои амонатгузорї истифода баранд.

ХуСуСияТи МуњољиРаТи МењнаТї

Хислати фарќкунандаи муњољирати мењнатї аз тољикистон – хусусияти муваќќатї, мавсимї ва бозгашт доштани он мебошад, ки ба робитањои анъанавии мустањками оилавии тољикон вобаста аст.

имрўз нишондињандањои миќдорї ва сифатии ќувваи корї таѓйир ёфта истодаанд. аз як тараф, дар муњољирати мењнатии хориљї кормандони бетахассус ва ихтисоснадошта иштирок мекунанд, ки бори аввал ба бозори мењнат ворид мешаванд, аз тарафи дигар бошад, кормандони баландихтисос маљбуранд, ки бинобар сабаби набудани љойњои корї кишварро тарк намоянд. то ба имрўз, сарфи назар аз кўшишњои танзимкунї, њолати идоранашавандаи љараёнњои муњољират боќї мемонад. Њатто ќонугузории ќатъї муњољират дар россия фаќат ќисман ба ќонунигардонии муњољирати мењнатї оварда мерасонад.

дар айни замон, дар тољикистон љавонон бо баробари мактабро ба итмом расонидан барои дарёфти маблаѓ ба россия мераванд. рафтани љавонони синни 17-20 сола сол аз сол меафзояд. ин далел боиси нигаронї мебошад.

тамоюли мазкур пас аз зимистони ќањратуни солњои 2007-2008, ки дар натиљаи сардии шадид мушкилоти љиддї дар хољагии коммуналї ва барќ ба миён омад пурзўр гардид. имкониятњои мањдуди шуѓл ва душворињои маишї «рўњияи муњољиршавии» ањолиро таќвият бахшиданд.


боби 4

дар муњољирати мењнатї асосан љавонони синни 15-29-сола бартарият доранд, ки њиссаи онњо нисбати тамоми муњољирон ќариб 53% мебошад. шахсони синни миёна (30-49-сола) 44,4%-и шумораи умумии муњољирони мењнатиро ташкил медињанд. синни миёнаи муњољирони мењнатї дар соли 2007 30,6 солро ташкил дод.73

СаМаРањои МуњољиРаТи ХоРиљї

Самарањои мусбат

Паст шудани шиддат дар бозори мењнат. муњољират шиддатнокии бозори мењнатро аз байн бурда, њамчун омили устуворгардонанда дар љомеа баромад менамояд. барои бозори мењнати кишвар вазъе хос аст, ки мувофиќи он таќозо ва арза ба ќувваи корї аз соли 2003 сар карда якбора паст шуда истодаанд. Зимнан, агар таносуби таќозо ва арза дар соли 2001 1:6 бошад, пас дар соли 2007 он ба 1:4 расид. Эњтимол меравад, ки ин бо муњољирати мењнатии хориљии ањолї вобаста аст.

дар шароити сатњи баланди камбизоатї муњољирати мењнатии хориљї имконияти зиндагї ва дастгирии некўањволии оилањоро таъмин менамояд. муњољират барои пайвастшавї ба фарњанги кишварњо ва халќњои дигар, азхудкунии забонњои хориљї, таљрибаандўзї ва омўхтани технологияњои нав, барќарор намудани робитањоро бо дигарон имконпазир мегардонад.

Чорањои пешгирикунанда оид ба ташкили таълими босуръати касбии муњољирон дар кишвар хеле муњим мебошанд. расонидани кўмаки суроѓавї ба шањрвандон, аз љумла ташкили таѓйири љои зист барои кор чи дар дохили љумњурї ва чи дар дигар кишварњо, метавонад љанбаи муњими фаъолияти сохторњои давлатї гардад.

аз миёнаи соли 2008 Њукумати кишвар барои њифзи њуќуќи муњољирони мењнатї берун аз кишвар, бо дарки он ки бозгашти оммавии муњољирони мењнатї ба ватан метавонад боиси оќибатњои ногувор гардад, иќдомњои маќсаднокро андешид. миќдори зиёди муњољироне, ки дар Федератсияи россия њастанд, дар бозори сохтмон фаъолият доранд, вале бўњрон ба таназзули ављи сохтмон дар россия овард ва аксари муњољирон бе љои кор монданд. бўњрон нишон дод, ки аз худ намудани бозорњои мењнати дигар кишварњо барои паст намудани таъсири њолатњои ногувори берунї зарур аст.

Майдончаи таълимии касбї. имрўз кор дар иншооти сохтмонї ва саноатии россия ва Ќазоќистон «майдончаи таълимии касбї» барои муњољирони мењнатї мегардад. дар муддати кўтоњ љавонон касбу малакањои навро аз худ намуда, аз њама муњим љањонбинии худро васеъ менамоянд. Касбомўзии коргар вобаста ба азхудкунии технологияњои муосири истењсолї сурат мегирад, ки ба шароити технологї ва ташкилию иќтисодии корхонањои пешќадам мутобиќ мебошанд. омўзиши таљрибаи њамкории шабакавї дар фаъолияти биржањои мењнати кишварњои гуногун муњим аст. шиори «имрўз барои россия, фардо барои тољикистон» дар раванди тарбияи кадрњои миллї шакли воќеї пайдо мекунад.

рушди густурдаи љараёнњои муњољират ба кишварњое, ки дар онњо гирифтани малакањои касбї дар соњаи хизматрасонї мумкин аст, низ муњим мебошад.

санљишњои миллии коршиносон нишон медињанд, ки муњољирони тољик аллакай азхудкунии бозори мењнатро на фаќат дар кишварњои идм, балки дар кишварњои хориљаи дур низ бояд оѓоз намоянд. аз ин рў, давлат бояд дастгирии муњољирони мењнатиро ба ўњдаи худ гирад, то ин ки онњо фаъолияти худро дар хориља ќонунї ба роњ монанд.

интиќоли маблаѓњои пулї. самараи асосии мусбати муњољирати хориљї интиќоли маблаѓњои пули муњољирони хориљї ба кишвари асл мањсуб меёбад.

интиќоли маблаѓњои пулї унсури асосии рушди иќтисодї дар кишварњои дорои иќтисодиёти давраи гузариш мањсуб меёбад, ки сатњи пасти даромад доранд. интиќоли маблаѓњои муњољирони мењнатї манбаи устувори воридоти асъори хориљї ба иќтисодиёти кишвар мебошад, ки бевосита ба вазъи иќтисодии хонавода таъсир мерасонанд. тадќиќотњои гузаронидашуда, маълум сохтанд, ки интиќоли маблаѓњо ба оилањо барои зиндагї дар давраи душвор, сармоягузорї ба моликият, бењтар дастрас шудан

заМиМаи МаТни 15СиМои МуњољиРи Тољик

намунаи иљтимоию типологии муњољири мењнатии муваќќатиро бо аломатњои зерин тавсиф додан мумкин аст: ин марди (ё ки зани) синни аз 20 то 40-сола аст, ки аслан аз дењот буда, тањсилоти миёна дораду, тахассуси кофии касбї надорад ва вобаста ба ин ба мењнати дастии беихтисос розї мебошад.



ба тањсилот ва тандурустї, инчунин маблаѓгузории соњибкории хурд ва миёна кўмак мерасонад. азбаски маблаѓњои интиќолшударо асосан барои истеъмол истифода менамоянд, пас таъсири онњо љињати кам кардани миќёси камбизоатї хеле зиёд аст.

интиќоли маблаѓњои муњољирони мењнатї ба иќтисодиёти хурди кушоди љумњурї таъсири љиддии институтсионалї мерасонанд. онњо барои пурзўр гардидани раќобат дар байни муассисањои бонкї мусоидат намуданд. Чунончи, баъд аз соддагардонии расмиёти гирифтани маблаѓњои интиќолии бонкњо, ваќте барои гирандагони маблаѓњои пулї доштани њисобномаи бонкї њатмї намебошад, ба бонкњои ватанї лозим омад, ки на танњо байни худ, балки байни дигар миёнаравњои молиявї барои љалб кардани мизољон раќобат намоянд. Њаљми афзояндаи интиќоли маблаѓњо ба рушди системаи бонкии кишвар ва њамбастагии он таъсир мерасонанд. тадќиќотњо муайян намуданд, ки роњњои асосии воридоти интиќоли маблаѓњои муњољирони мењнатї (85%) дар айни замон системаи бонкї ба њисоб меравад. ин бештар ба паст гардидани меъёрњои хизматрасонии бонкї аз 10% то 1,5% вобаста аст. натиљањои тадќиќот нишон доданд, ки системаи бонкии тољикистон воситаи нисбатан эътимоднок ва бехатари интиќоли маблаѓхо аз љониби муњољирони мењнатї ба шумор меравад.

Самарањои манфї

Алтернативаи ягона. имрўз барои аксарияти одамон муњољирати хориљї њамчун алтернативаи ягона барои зиндагї боќї мемонад. танзими раванди муњољирати мењнатии хориљї дар кишвар хеле зарур ва муњим аст, зеро мањз сатњи рушди инсон, амнияти ў ва њимояи њуќуќњои вай аз ин вобаста аст.

Вазъи дар љумњури боќимондаистодаи сатњи пасти музди мењнат ва даромад њамчун омили њавасмандкунандаи муњољирати на танњо кадрњои мењнатии баландихтисос, ки ба корњои дарозмўњлат ё доимї моил мебошанд, балки љавонон низ, ки ягон ихтисос надоранд, баромад мекунад. «табларзаи муњољират» дар байни љавонон ба омили паст гардидани сатњи тањсилоти умумї ва давомнокии умр дар мамлакат табдил ёфта истодааст.

нарасидани мутахассисон. муњољирати мењнатии оммавї ба он оварда мерасонад, ки дар кишвар норасоии доимии мутахассисон ба вуљуд меояд. имрўз дар дењот аллакай обмонњо, чўпонњо, трактористњо ва ѓ. намерасанд. дар майдони бинокорї ва сохтмони роњњои мошингард мутахассисон намерасанд ва ин барои аз тарафи ширкатњои сохтмонии Хитой, Њиндустон ва россия овардани мутахассисонашон мегардад, ки ба самараи ивазшавї дар бозори мењнат

меоварад. дар тољикистон амсоли дигар кишварњои камбизоат, ба монанди Ўзбекистон, молдова ва Ќирѓизистон, ин њодиса ба захирањои мењнатї таъсири харобиовар мерасонад ва ба номувофиќгардии касбии кадрњо меоварад, ки умуман ба рушди устувори иќтисодї мусоидат наменамояд ва проблемаи тарбияи кадрњоро дар мадди аввал мебардорад.

Таѓйирёбии намунаи (модели) оила. муњољирати мењнатї ба таѓйирёбии вазъи иљтимоию демографї дар мањалњои ањолинишини кишвар, бахусус дар дењот мусоидат менамояд. нуќтањои ањолинишине ба миён омада истодаанд, ки дар онњо шумораи мардон ва занони синни ќобили мењнат хеле кам мебошанд. муњољирати хориљї барои тањкими оила аз љињати моддї мусоидат намуда, вале аз бисёр љињат оиларо ахлоќан (аз љињати маънавї) хароб менамояд. миќдори кўдаконе зиёд шуда истодааст, ки онњо дар оилањои яке аз волидайн ё њар дуи онњо дар муњољирати мењнатибуда тарбия мегиранд. ин гурўњи кўдакон дар шароити беназоратї, зўроварии оилавї ва берун аз оилавї ва амалнамоии сохторњои љиноятї ба гурўњи махсуси хавф (риск) табдил мегарданд.

Њангоми дар хориља барои дарёфти маблаѓ ќарор доштан, кўшиши њарчи бештар ба даст овардани музд ва ба наздикони худ ба тољикистон фиристодани пул, муњољирони мењнатї ба саломатии худ, хўрок, шароити маишї ва техникаи бехатарї нигоњ накарда, маблаѓхояшонро сарфа менамоянд. аз ин рў, њолатњои фавти муњољирони мењнатї, бардоштани љароњатњои истењсолї ва гирифтор шудан ба беморињои гуногун зиёданд. дар маљмўъ, дар натиљаи муњољирати хориљї «њади саломатии» муњољирони мењнатии тољик паст мешавад.

набудани асос барои соњибкорї. ташаббуси соњибкорї аз љониби шањрвандоне, ки аз хориља баргаштаанд, мисли пештара, дар сатњи паст ќарор дорад. илова бар ин, муњољират, чи тавре ки интизор мерафт, на танњо ташаббуси шахсиро њавасманд мегардонад, балки аз бисёр љињат шањрвандонро нисбат ба фаъолияти соњибкорї моил намекунад, зеро миќдори шањрвандони бевосита ба фаъолияти соњибкорї љалбгардида, баъд аз муњољират афзоиш намеёбад, баръакс мављи нави муњољиратро ба вуљуд меорад. сабаби ин шароити номусоид барои соњибкорї дар дохили кишвар, набудани љойњои кории дорои музди сазовор мебошад, ки ба арзиши доимоафзояндаи њаёт дар кишвар мутобиќат намояд. Поймол кардани њуќуќи мењнаткашон-муњољирон. Поймол кардани њуќуќи мењнаткашон-муњољирон дар соњаи шароит ва њифзи мењнат, тањаммулпазирї нисбат ба онњо ва њамгироии онњо дар љомеаи


боби 4

ќабулкунанда – тамоми ин проблемањо имрўз њалли худро наёфтаанд. ин раванд то њанўз мавриди тањќиќи амиќи олимони ватанї ва вазифаи рўзмарра барои сиёсатмадорон ва институти љомеаи шањрвандї ќарор нагирифтаанд.

маќомоти њифзи њуќуќ, аз љумла, маќомоти њифзи њуќуќи россия ба муњољирон, бахусус муњољирони ѓайриќонунї бо њисси нобоварї муносибат менамоянд. тибќи маълумоти хадамоти муњољирати тољикистон дар соли 2007 аз Федератсияи россия 1850 шањрванди тољикистон ба ватан баргардонда шудаанд. Фаќат барои риоя накардани ќоидањои будубош дар ќаламрави россия 37 њазор шањрвандони тољикистон ба љавобгарии маъмурї кашида шудаанд. дар солњои охир барои содир намудани њуќуќвайронкунињои гуногун дар россия зиёда аз 130 њазор тољикон љазоњои маъмурї гирифтаанд.

сарфи назар аз тамоюли ташаккулёфтаистода барои ќонунигардонии оммавии муњољирони мењнатї дар россия, аз рўи натиљањои тањќиќот, вазъ дар соњаи муњољират дар дањ соли охир амалан таѓйир наёфтааст. Чун ќоида, муњољирони мењнатии ѓайриќонунї дар шароити зиддисанитарї бевосита дар сохтмонњо, биноњои маишї, тањхонањое, ки барои зисти бригадањои коргарї ташкил карда шудаанд, зиндагонї доранд. аз њудуди иншооти сохтмонї, аз хавфи ба вуљуд омадани мушкилот бо маќомоти њифзи њуќуќ, онњо берун намебароянд.

Тољикистон бояд ба дигаргунињо омодагї гирад. давраи муњољирати стихиявї (ѓайримуташаккил), бесарусомон дар ояндаи наздик ба охир мерасад. россия ба интихоби зерини афзалиятноки муњољирони мењнатї мегузарад: аввал - ба захирањои мењнатии дохилиминтаќавї, сипас ба минтаќањои Федератсияи россия, баъдан – собиќ љумњурињои иЉшс ва нињоят – хориљи дур. ин чунин маъно дорад, ки тољикистон бояд ба ин гуна дигаргунињо бояд омодаги гирад. бањодињии тањлилии вариантњои њодисањо дар оянда зарур аст.

тањќиќоти дар кишвар гузаронидашуда собит менамояд, ки бинобар таъсири бўхрони молиявии љањонї аксарияти муњољирони мењнатї бозгашта истодаанд ва ин ба њамаи минтаќањои тољикистон хос аст.

тахминан зиёда аз 96%-и муњољирон аз россия ва танњо 1,9% аз Ќазоќистон бармегарданд. аксарияти кулли муњољирон дар давраи бўњрон аз моњи октябри соли 2008 то моњи марти соли 2009 ба ватан баргаштанд. Зиёда аз 76% муњољирони мењнатї, зимнан тахассусашон пасттарин, аз љумла коргарони њамакора (8,9%) дар соњаи сохтмон кор мекарданд ва мањз онњо ќурбони аввали бўњрон гаштанд. дар соњаи

савдо 5,8%-и муњољирони баргашта, 3,2% дар соњаи наќлиёт ва 6% дар дигар соњањо кор кардаанд. Чунин таќсимот ба њамаи минтаќањои тољикистон хос аст. аз тамоми муњољирони тањќиќшуда, камтар аз нисф зиёд (51%) дар хориља аз рўи ќарордод кор кардаанд. Ќариб 70% муњољирон дар рафти пурсиш ќайд карданд, ки сабаби баргаштани онњо ба ватан бўњрон мебошад.

санљишњои тањлилї нишон медињанд, ки баргаштани шумораи зиёди муњољирон ба пастшавии воридоти асъор ба кишвар оварда мерасонад. аммо, пас аз ба охир расидани бўњрон, муњољирони ба ватан баргашта ва тахассуси муайянро дар хориљї гирифта, метавонанд яке аз ќуввањои асосии њаракатдињандаи рушди ояндаи иќтисодї гарданд. имрўз кишвар ба ќабули барномањои махсус ва фароњам овардани шароит барои муњољирони мењнатии баргаштаистода ниёз дорад. дар сурати амалисозии маќсадноки барномањои кўмакрасонї ба муњољирон, љумњурї метавонад дар њалли проблемањои муњољират кишвари намунавї бошад.

заМиМаи МаТни 16МуњољиРони МењнаТї наФаЌа ХоњанД гиРиФТ

муњољирони мењнатии тољикистон, ки маблаѓхои худро ба љумњурї тавассути системаи бонкї интиќол медињанд, дар оянда метавонанд нафаќа гиранд. дар ин бора ба «азия Плюс» раиси Кумитаи давлатии омори Љумњурии тољикистон мирганд шабозов иттилоъ дод. «Њукумати Љумњурии тољикистон Вазорати рушди иќтисод ва савдоро вазифадор намуд, ки њангоми њисоби маблаѓњои интиќолнамудаи муњољирон, ба онњо нафаќаи дахлдор таъин намоянд»,-таъкид намуд вай. раиси Кумитаи давлатии омор зикр кард, ки њангоми дар хориља кор карда маблаѓ равон кардан, муњољирон на танњо оилаи худро таъмин менамоянд, балки суботи иќтисодиро дар љумњурї дастгирї хоњанд намуд. «охир баъд аз давраи начандон зиёд, метавонад чунин њолат ба миён ояд, ки муњољир имконияти љисман кор карданро аз даст медињад, вале худ ва ањли оилаи худро хўрондан зарур аст, аз ин рў њукумат зарур мешуморад, ки ба муњољирон нафаќа таъин намояд, зеро онњо дар баробари он шањрвандоне, ки дар дохили љумњурї кор мекунанд, иктисодиётро дастгирї мекунанд», - мегўяд ў.

Asia-Plus №43(510). 28 октябри соли 2009


боби 5

боби 5

оЁ нобаробарии

Гендерї

меаФЗоЯд?

Конститутсия (сарќонун)- и Љумњурии тољикистон баробарии мардон ва занонро дар тамоми соњањои фаъолияти зиндагї таъкид менамояд. мувофиќи моддаи 17 Конститутсия (сарќонун)-и Љумњурии тољикистон «њама дар назди ќонун ва суд баробаранд. давлат ба њар кас, ќатъи назар аз миллат, нажод, љинс, забон, эътиќоди динї, мавќеи сиёсї, вазъи иљтимої, тањсил ва молу мулк, њуќуќу озодињоро кафолат медињад». моњи марти соли 2005 Ќонуни Љумњурии тољикистон «дар бораи кафолатњои давлатии баробарњуќуќии мардону занон ва имкониятњои баробари амалигардонии онњо» ќабул гардид, ки тибќи он поймол кардани њуќуќи мардону занон манъ карда шудааст (моддаи 3). дар Ќонуни мазкур «давлат баробарии мардону занонро дар шохањои ќонунгузорї, иљроия ва судии њокимияти давлатї бо воситањои њуќуќї, ташкилї ва ѓайра таъмин менамояд» (моддаи 5). моддаи 17 Ќонуни мазкур бо маќсади тањлили вазъи таъмини баробарњуќуќї ва имкониятњои баробари мардону занон дар соњаи иљтимоию иќтисодї, пешгўии таѓйири вазъ, тањияи чорањои пешгирї ва рафъи далелњои поймолкунии њуќуќ мушоњидаи (мониторинги) доимї ташкил менамояд.


оЁ нобаробарии Гендерї меаФЗоЯд?

5


боби 5

сатњи фаъолнокии иќтисодии занон нишондињандаи муњим мебошад, ки аз як тараф афзалияти занонро барои шуѓли музднок нишон дода, аз тарафи дигар имконияти татбиќи ин афзалиятњоро, ки бозори мењнат фароњам меорад, муайян менамояд.

нобаробарии гендерї дар соњаи шуѓл дар тољикистон аллакай дар иштироки сусти занон дар бозори мењнат зоњир мегардад. ин чунин маъно дорад, ки даромади асосии ташкилкунандаи заминаи баландбардории некўањволии хонавода, сармоягузорї ба сармояи инсонии аъзоёни оила, барои ба вуљуд овардани пасандозњо ба маќсади устувории сатњи истеъмол дар оянда, бештар аз љониби мардон таъмин карда мешавад. дар натиља, занон дар шароити вобастагии иќтисодї аз мардон ќарор мегиранд, ки сатњи эњтиёљмандии на танњо худи онњо, балки фарзандони онњоро низ баланд мегардонад.

Проблемаи нобаробарии гендерї дар бозори мењнат дар шароити оммавї гардидани муњољирати мењнатии мардон хусусияти шадид пайдо мекунад. ин зуњурот номутаносибии вазъи демографиро пурзўр намуда,

хавфи афзоиши њиссаи оилањоеро зиёд менамояд, ки дар онњо занон сарвари оила мебошанд, чунки муњољирони мењнатї бештар аз оилањои худ људо гардида, онњоро аз љињати иќтисодї дастгирї намекунанд ва дар дигар кишвар оилањои нав барпо мекунанд. Њарчи бештар собиќ њамсарони муњољирони мењнатї бо фарзандонашон бе сарчашмаи анъанавии даромад (музди мардон) монда, маљбур мешаванд ба бозори мењнат бе тахассуси касбї бароянд. дар чунин хонаводањо сатњи истифодаи мењнати кўдакон баланд мегардад.

оќибатњои чунин вазъ аз он љињат хатаровар мебошанд, ки он мањдудиятњои иловагиро барои кўдакон љињати гирифтани тањсилот ба вуљуд меорад ва чун натиља, онњо дар оянда ба мењнати бетахассуси музди камдошта, яъне ба камбизоатї мањкум карда мешаванд. имкониятњои мањдуд барои маблаѓгузорї ба сармояи инсонї (тањсилот ва саломатї) дар доираи хонаводањо сабаби паст гардидани сифати ќувваи корї дар сатњи љомеа ва пастшавии њосилнокии мењнат дар иќтисодиёти кишвар мегардад.

аФзоиШи СаРБоРии ХонаВоДагї њаМчун Монеа ДаР Роњи БаланД БаРДоШТани Фаъолнокии иЌТиСоДии занон

дар натиљаи паст гардидани иштироки давлат дар маблаѓгузории як ќатор пардохтњои иљтимої, инчунин пешнињоди хизматрасонињои иљтимої (кам кардани шумораи муассисањои бепули давлатии кўдакона, муассисањо оид ба нигоњубини пиронсолон, кам гаштани имконияти аз љониби давлат таъминнамоии хизматрасонии тиббї дар хона ва ѓ.) ба занон вогузоршавии масъулият барои аъзоёни корношоями оила ба мушоњида мешавад.

ин ё ба афзоиши «вазнинии дукаратаи» ба занон вогузор шуда, кам шудани ваќти холи онњо, ё ба зан «вобаста намудани» наќши соњибхоназан оварда, имконияти дастрасиро ба кори музднок мањдуд мегардонад.

натиљањои тањќиќотњои интихобии якваќтаинаи аз љониби агентии давлатии омори Љумњурии тољикистон дар соли 2008 гузаронида шуда нишон доданд, ки занон барои кори хона нисбат ба мардон ду маротиба зиёдтар (44,24 ва 22,17 соат дар як њафта мутаносибан) ваќти худро сарф менамоянд.74 усули тсЗт дар системаи худ танњо масрафи ваќти занонро барои кори хона дар бар мегирад. муќоисаи натиљањои тсЗт дар солњои 2003 ва 2007 нишон медињад, ки сарбории занон дар хонавода мисли пештара зиёд буда, беш аз 32 соатро дар як њафта ташкил менамояд. дар давоми 4 сол сохтори масрафи ваќти аз љониби занон барои корњои хона истифодашаванда таѓйир ёфт. дар натиљаи фарсудашавї ва таназзули системаи манзилию коммуналї занон ваќти худро ќариб 1,5 маротиба зиёдтар ба овардани об барои эњтиёљоти хона ва зиёда аз 2,5 маротиба барои тайёр кардани хўрок, рўбучин кардани хона ва љомашўї сарф менамуданд.

5.1. наЌШи генДеРии МаРДон Ва занон ДаР ТољикиСТони МуоСиР



натиљањои тањќиќоти тсЗт собит менамоянд, ки дар маљмўъ бо дарназардошти корњои музднок ва бемузд (хона) занњо нисбат ба мардон бештар кор мекунанд. Вале ќисми зиёди кори занон пардохт карда намешавад. Чунончи, мардон 56,4%-и ваќти худро ба фаъолияти музднок ва 43,6%-и ваќти кори худро барои фаъолияти бемузд сарф мекунанд. Занон бошанд, ба фаъолияти музднок 27,3%-и ваќти кории худ ва 72,7%-и ваќти худро ба кори бемузд сарф мекунанд.

афзудани сарбории хона барои баромадани занон ба бозори мењнат монеа ба вуљуд меорад. дар натиља онњо собиќаи кории дахлдор ва кафолатро барои таъмини нафаќаи сазовор намегиранд, ки осебпазирии иќтисодї ва вобастагии онњоро аз дигар аъзоёни оила зиёд менамояд.

Чунин њолати кор њавасмандии занонро ба сармоягузории маблаѓњо барои ба даст овардани малакањои нави мењнатї ва захира кардани сармояи инсонї суст мегардонад, ки он гирифтани тањсилот ва интихоби стратегияи фаъолият дастрас мегардад, ки ба ташаккули тарзи њаёти солим меоварад. Кам шудани њиссаи духтарони ба тањсил фаро гирифташуда дар мактаб аз он шањодат медињад, ки механизми тавсифшудаи ташаккули нобаробарии гендерї аллакай амал карда истодааст.

оДаТњои генДеРї инТиХоБи ДуХТаРонРо БаРои гиРиФТани ТањСилоТ МањДуД МенаМояД

аксари муњаќќиќон ќайд менамоянд, ки пањнгашта будани ќолибњои анъанавии гендерї ба дастрасии воќеии тањсилоти олї барои духтарон њатто бештар нисбат ба соњаи тањсилоти миёна, таъсири манфї мерасонад. аз љумла, як ќатор тадќиќотњо собит месозанд, ки дар шароити пањншавии ќолибњои анъанавии гендерї сатњи баланди тањсилоти духтарон аз љониби атрофиён хамчун «арзиши манфї» арзёби карда мешавад.75 масалан, њатто дар оилањои шањрї, дењот он тараф истад, чунин аќида ба таври васеъ пањн шудааст, ки гўё барои духтарони дорои сатњи тањсилоти олї ба шавњар баромадан хеле душвор мебошад, чунки умеди онњо вобаста ба њаёти оилавї зиёдтар буда, худбањодињии онњо назар ба духтарони дорои тањсилоти миёна низ баландтар аст. Чунин тасаввурот ба сифати омили камгардонандаи хоњиши волидайн љињати сармоягузорї барои тањсилоти духтаронашон мањсуб меёбад.

натиљаи ба системаи тањсилоти касбї кам љалб гардидани духтарон он њолат мебошад, ки аксари љавонзанон барои шуѓл суст омода шуда мебошанд ва

дар натиља аз оилаи волидайн, дар њолати ба шавњар баромадан бошад, аз шавњар вобаста мегарданд. оилањои чунин тарзро пеш гирифта, духтарони худро зери хавфи баланди дар вазъи камбизоатї дучор шудан мегузоранд, зеро ба муњољирати мењнатї асосан мардони аз 20 то 45-сола сафар мекунанд ва 30% онњо дар кишвари бо кор таъминкунанда оилањо барпо мекунанд. инчунин, дар байни муњољирони мењнатї сатњи њолати људошавї баланд аст. дар натиљаи пурсиши 5,5 њазор нафар муњољирони мењнатие, ки тирамоњи соли 2008 баргашта буданд, 40,5% изњор доштанд, ки онњо аз њамсаронашон људо шудаанд.76 ба ибораи дигар, бинобар сабаби муњољирати оммавии мењнатии мардон, проблемаи «камчинии домодњо» ба назар мерасад. имконияти занон барои ба шавњар баромадан кам гардида, хавфи аз даст додани шавњар ва ба оилаи худ сарварї намудан зиёд мешавад. бо дарназардошти сохтори синнусолї ва љинсии ба амаломада дар кишвар, гузариш ба стратегияи сармоягузории хонаводањо барои тањсилоти духтарон хеле муњим гардида истодааст.

дар боло аллакай зикр шуд, ки дар љараёни пурсишњо аксари пурсидашудагон хусусияти аввалиндараља доштани мушкилоти иќтисодиро вобаста ба идомаи тањсилоти фарзандон таъкид намуданд. масалан, пурсиши духтарони мактаби миёнаро тарк карда нишон дод, ки яке аз сабабњои беист даст кашидан аз идомаи тањсил камбизоатї мебошад, зеро аксари оилањо имконияти харидории китобњо, либос ё пойафзолро надоранд. бо вуљуди ин, њангоми тасмимгирї дар бораи тарки тањсил аз љониби кўдак, оилањо чи дар асоси мулоњизањои хусусияти иќтисоди дошта, ва чи дар асоси ќолибњои анъанавии ба таври васеъ пањнгашта оид ба сарнавишти мардону занон амал менамоянд. мулоњизањои иќтисодї, ки заминаи ќатъ кардани тањсилро ташкил мекунанд, бо он вобастаанд, ки бозори мењнати тољикистон дар айни замон, бо барзиёдии возењи ќувваи корї тавсиф мегардад. дар ин шароит харољотњои мустаќим ва ѓайримустаќими вобаста ба идомаи тањсил, бахусус барои он гурўњњои ањолї, ки чун анъана њамчун кормандони «дараљаи дуюм» фањмида мешаванд, яъне барои духтарон баръало самараи кам дорад.

беш аз 70% ањолии тољикистон дар дењот зиндагї мекунад, ки сабабдори шакли патриархалии зист дар оилањои печ дар печи серавлод гардид. дар шањрњо низ дар хонаи волидайни шавњар истиќомат кардани оилањои љавон ба њукми анъана даромадааст. бо боварии комил метавон гуфт, ки дар њолате, ки агар дар тољикистон таљрибаи људогона зиндаги кардани оилањои љавон вусъат пайдо кунад, пас муносибати волидайн барои сармоягузорї ба


боби 5

тањсилоти фарзандон нисбатан аз рўи варианти гендерию мутаносибї сурат мегирад, чи тавре ки инро дар шањрњои калон мушоњида намудан мумкин аст, ки дар он љо људогона зиндагї кардани оилањои љавон љой дорад. дар ин њолат маблаѓгузорї барои тањсилоти духтарон на њамчун сањм барои некўањволии оилаи шавњаршаванда, балки сармоягузорї барои некўањволии оилаи духтар мањсуб меёбад. таќсими наќшњои гендерї дар оила, инчунин дар сатњи љамоатњои мањаллї ба таври ќатъї дар шуурї љамъиятї љой дорад.

боз як натиљаи (ва њамзамон нишондињандаи) вусъат пайдо кардани ќолибњои анъанавии гендерї васеъ гардидани амалияи бастани аќди никоњи барваќтї мебошад. мувофиќи натиљањои тсЗт-2007 њиссаи занони шавњардори синни 18-сола 15,5%-ро ташкил дод. Њолатњои бастани акди никоњ то синни 18-сола кам нестанд. Чунончи, њиссаи занони шавњардори синни 17-сола 4,7%, синни 16-сола бошад 0,8% мебошад. маълумоти овардашуда барои гуфтани он асос шуда метавонанд, ки анъанаи бастани аќди никоњи барваќтї яке аз омилњои љиддие мебошад, ки барои аз системаи тањсилоти миёна (тањсилоти нисбатан баландтар он тараф истад) барваќт рафтани духтарон мусоидат мекунад.

оДаТњои генДеРї иМконияТи зуДњаРакаТии МењнаТї Ва МинТаЌаВии занонРо МањДуД МенаМояД

дар шароити сатњи баланди таваллуд ва андозаи начандон калони бозори мењнат яке аз алтернативањои баланд бардоштани сатњи шуѓлнокї муњољирати мењнатї мањсуб меёбад. Вале имконияти зудњаракатии минтаќавї барои мардон ва занон гуногун аст.

Ќолибњои патриархалї дар бораи наќши зан - нигањбони хонадон - инчунин тафовутњои гендериро

Пурсиши 1120 мактаббачагони дењот (дар пурсиш духтарон ва писарон иштирок карданд) нишон дод, ки манфиатњоро барои мардон ва занон онњо ба таври гуногун мебинанд. барои мардон пурсидашудагон дар навбати аввал, манфиатњои иќтисодї, болоравї дар вазифа, инчунин баландшавии маќоми иљтимоиро дар љомеа (вазифаи хуб, эњтиром) медиданд. барои занон бошад, манфиатњо барои оила вобаста ба бењтар намудани сифати иљрои вазифањои репродуктивї (тарбияи фарзандон, нигоњубини беморон) дар навбати аввал буда, манфиатњои иќтисодї барои оила дар љои дуюм ќарор доштанд. Ягон нафар пурсидашуда ба манфиатњои вобаста ба рушди шахсї ё баландшавии маќоми иљтимоии занон ишора накард.

Тибќи маводи тањќиќотии «дастрасии духтарон ба тањсилот», САњА дар

Тољикистон, соли 2008

заМиМаи МаТни 17ТиБЌи МаВоДи ТањЌиЌоТии «ДаСТРаСии ДуХТаРон Ба ТањСилоТ», Сања ДаР ТољикиСТон, Соли 2008

дар дењаи мо танњо 26% духтарон ва 35% писарони синни мактабї ба мактаб мераванд. Волидайн шикоят мекунанд, ки фарзандони онњо зуд-зуд бемор мешаванд, чунки дар мактаб сардї бинобар набудани ќувваи барќ ва гармї дар ќисми зиёди соли тањсил њукмрон аст. аксари мактаббачагон худашон намехоњанд, ки ба мактаб раванд, зеро њар сол якчанд моњ ба онњо лозим меояд, ки ба љои тањсил ба пахтачинї машѓул шаванд. ба духтарони синфњои болої анъанањо таъсири манфї мерасонанд. дар айни замон, хостгорї намудани духтарони 14-15-сола расм шудааст. духтарони хостгоришуда бо ороишоти арўсї ба мактаб меоянд. ба назди онњо ба мактаб домодшавандањо омада, тўњфањо таќдим менамоянд. духтарони хостгоринашуда дар ин маврид худро хиљолатманд њис мекунанд ва барои рафтан ба мактаб шарм медоранд. аз ин рў, сатњи давомоти духтарон дар синфњои болої якбора паст мешавад.Волидайн низ чунин мешуморанд, ки духтарон бояд зудтар ба шавњар бароянд ва агар духтар ба шавњар барояд, он гоњ кор намекунад ва пас њољат нест, ки ваќти худро барои тањсил сарф намояд, чунки бе ин њам дар дењот корњои хона бисёр буда, ба калонсолон низ кўмак кардан зарур аст.

Љамоати ленинград, ноњияи Ховалинги вилояти Хатлон. Саломат Холназарова,

омўзгор



нисбати муњољират ба вуљуд меорад: муњољират - ин кори занона набуда, сирф кори мардона аст. тафовутњои гендерї нисбати муњољирон монеањои иловагро барои занон дар љустуљўи музди мењнати нисбатан муносиб ба вуљуд меорад. аксар ваќт занони муњољир мавриди мањкумнамої аз тарафи љомеа ва аъзоёни оила ќарор мегиранд. атрофиён на танњо муносибати манфии худро нисбати занони муњољир изњор менамоянд, балки њаматарафа ба муносибатњои оилавї дахолат намуда, шавњар ва аъзоёни оилаи ўро барои «шўронидан» (пеш аз њама хушдоман) бар зидди ин зан кўшиш мекунанд. бахусус ин ба заноне, ки барои пайдо намудани музди мењнат мустаќилона, бе шавњар ё хешовандон сафар кардаанд, дахл дорад.

на њамаи занон ба худ раво медонанд ва ба даъвати љомеа беэътиної карда, ба муњољирати мењнатї даст зананд. оќибати чунин тасмими занон фаќат бо «вайрон шудани» муносибатњо бо хешовандон ва аъзоёни љомеа мањдуд намегарданд. дар оянда ин рафтор метавонад ба фарзандони онњо таъсири манфї расонад. бо баробари «ном» баровардан, дар љомеаи мањаллї барои онњо љустани домод ё арўси сазовор барои фарзандон душвор мегардад. Њамин тариќ, зудњаракатии минтаќавї ва мењнатии занон дар љамоањо бо механизмњои иљтимоии патриархалї мањдуд мегардад, ки афкори манфии умумро нисбати он заноне ба вуљуд меоранд, ки кўшиши вайрон намудани тасаввуроти анъанавиро дар бораи наќшњои гендерї доранд,

занони МуњољиР ДаР БоРаи ВоСиТањои љоМеа оиД Ба МањДуДСозии зуДњаРакаТии МинТаЌаВии занон СуХан МеРонанД

«нисбати мардон бењтар, нисбати занон бошад бадтар муносибат менамоянд. ин пеш аз њама, бо он вобаста аст, ки зан нигањбони хонадон мебошад. аммо замона дигаргун шудааст. одамон ба проблемањои зиёд рў ба рў мешаванд, ва як мард наметавонад њамаро њал намояд» - зани муњољир, шањринав«дар мањаллаи мо нисбати мардон ва занон - муњољирони мењнатї њар хел муносибат мекунанд. масалан, ман ба хона баргаштам, њамоно аксарияти њамсоягонам аз ман кунљковона пурсон мешуданд, ки ман дар россия бо кадом кор машѓул мешудам ва бо њамроњии кї сафар намудам. оё ту ба шавњар баромадї ё не, барои чї ту ба он љо рафтї? аксарият бисёр саволњои соддалавњона медињанд» - зани муњољир, ш.турсунзода «албатта фарќият мављуд аст. ба мард њама чиз мумкин аст. Ў озод аст. Зан бошад, бояд оиларо нигоњубин кунад, кўдаконро нигоњ кунад ва агар ў сафар карда бошад, пас ў озодиро хостааст. Њамон замон аксарият ўро мазаммат мекунанд. агар либосашро иваз карда бошад, дар њамин љо тамом, даст ба даст шуда, ба шавњараш хиёнат мекунад, барои кор кардан нарафтааст, мегўянд» - зани муњољир, душанбе «масалан ман - бешавњар, фарзанд надорам. Вале аз ду сар пул намерасад, ман маљбур будам, ки ба россия сафар кунам. Вале бисёрињо маро мазаммат менамоянд. мегўянд, ки маълум нест, ки ман дар он љо бо чи кор машѓул будам ва ѓ. Вале ин њаёти ман аст ва чи хеле ки мехоњам ихтиёрдорї менамоям. ман худро ноњинљор эњсос намекунам. ман худро хуб њис мекунам» - зани муњољир, ш.турсунзода.

Тибќи маълумоти тањќиќотї: О статусе соблюдения прав женщин-мигрантов.

- ОО «Панорама, ЮнифЕМ, 2009г.


боби 5

ХуСуСияТњои СиннуСолї Ва генДеРии Шуѓл

нобаробарии гендерї дар бозори мењнат баробар дастрас будани мардон ва занонро ба тамоми имкониятњои фароњамоварандаи ин бозор дар назар дошта, инчунин баробарии натиљањои зоњиршаванда, аз љумла набудани номутаносибињои яќин ифодаёфтаи гендериро дар пардохти музди мењнат пешбинї менамояд.

нобаробарии гендерї имкониятњои занонро дар андўхти сармояи инсонї мањдуд намуда, дастрасии онњоро ба захирањои барои фаъолияти њаётї ва рушд зарур танг мекунад ва эњтимолияти ба миён омадани зўровариро дар оила баланд менамояд. дар натиља ба тамоми љамъият зарари љиддї расонида мешавад, чунки њосилнокии умумии мењнат паст шуда, миќёси истифодабарии иќтидори мењнатї кам гардида, сатњи даромаднокии ањолї паст шуда, имкониятњои истеъмол ва пасандозњо мањдуд мегарданд. азбаски дар тамоми љањон аз ду гурўњи гендерї занон дар бозори мењнат нисбатан осебпазир мебошанд, сиёсат оид ба таъмини баробарии гендерї чун анъана барои дастгирии мањз мавќеи онњо дар соњаи шуѓл нигаронида шудааст.

5.2. ТаъСиРи ноБаРоБаРии генДеРї Ба Шуѓл Ва ДаРоМаД

заМиМаи МаТни 18њаДаФи РуШДи њазоРСола ДаР БоРаи БаРоБаРии генДеРї ДаР Соњаи Шуѓл

Њадафи 3 дар доираи ЊрЊ њавасмандгардонии баробарии мардон ва занон, васеъ намудани њуќуќ ва имкониятњои занонро пешбинї менамояд. Яке аз вазифањои афзалиятнок, ки њалли он барои ба даст овардани ин њадаф дар Љумњурии тољикистон равона карда шудааст, зарурати расонидани кўмак барои бо љойи кор таъмин намудани духтарон ва занон тавассути омўзонидани касбии онњо эътироф мегардад. ба сифати гурўњи маќсаднок њангоми њалли ин вазифа духтарони наврас, ки мактабро тарк кардаанд ва инчунин занони бекор баррасї мегарданд. татбиќи бомуваффаќияти вазифаи гузошташуда дар соли 2015 ноил шуданро ба натиљањои зерин пешбинї менамояд:

- бо барномањои омодасозии касбї бояд то 30%-и духтарони наврас ва 5%-и занон фаро гирифта шаванд;

- тањсилоти касбии техникї бояд 20%-и талабагони мактаби тањсилоти миёнаи умумиро фаро гирад;

- 1,5%-и занон бояд ба ќарзњои хурд (микрокредитњо) ба андозаи $1000 дастрасї пайдо кунанд.

арзиши ин ќисмати барнома оид ба баробарии гендерї тахминан 47,0 млн долларро ташкил менамояд.

Манбаъ: Сармоягузорї ва рушди устувор: бањодињии талабот барои

ноилшавї ба њадафњои рушди њазорсола. њисоботи мукаммал.

– душанбе, соли2005

ДиагРаММаи 5.1Вазни ХоСи МаРДон Ва занони аз љињаТи иЌТиСоДї Фаъол ДаР ШуМоРаи уМуМии МаРДон Ва занон, Солњои 2001-200777

0,0%

5,0%

15,0%

20,0%

10,0%

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

мардон занон



сањми муњимро дар боло рафтани фаъолияти иќтисодии занон аз солњои 90-ум то соли 2004 ташкилотњои молиявии хурд (тмХ) гузоштанд. Гурўњи маќсадноки лоињањои ќарзии хурд занњо буданд. Гарчанде фарогирии ањолї бо ин лоињањо чандон зиёд набошад њам, бо вуљуди ин онњо дар паст намудани сатњи камбизоатї наќши назаррас бозиданд. ба туфайли Ќонуни Љт «дар бораи ташкилотњои маблаѓгузории хурд», ки моњи июни соли 2004 ќабул шудааст, шумораи ањолии ба ќарзхои хурд дастрасї пайдо карда, якбора афзуд. мувофиќи њолати моњи апрели соли 2009 љузвдони ќарзии бахши молиявии кишвар ба 1,078 млрд доллар расид, ки аз 86,7% он ба бонкњои тиљоратї ва 13,3% ба ташкилотњои хурди ќарздињї тааллуќ дошт. Зимнан ба њиссаи бонкњои тиљоратї 69% ва ба њиссаи тмХ – 31%-и мизољон рост омаданд. Яке аз вазифањои тмХ дастгирии табаќаи осебпазири ањолї, бахусус занон мањсуб меёбад. аммо њиссаи занон дар байни мизољони ин ташкилотњо кам шуда истодааст. мувофиќи њолати моњи апрели соли 2009 аъзоёни фаъоли тмХ 143,6 њазор нафар буданд, ки аз онњо занон 34%, мардон бошанд 66% њастанд. Чи тавре ки маълум аст, бе ўњдадорињои махсус дар хусуси риояи баробарии гендерї, занон камтар раќобатпазир буда, мавќеи худашонро аз даст дода истодаанд.

њисоботи Ассотсиатсияи ташкилотњои хурди молиявї

(њАТМХ), соли2009

бе тањсилот

ибтидої

миёнаи асосї

миёнаи умумї

миёнаи касбї

олї

ДиагРаММаи 5.2СаТњи ТањСилоТи ањолии аз љињаТи иЌТиСоДї Фаъол78

0,0% 30,0%10,0% 40,0%20,0% 50,0% 60,0%

0,7%

10,5%

24,9%

50,5%

6,4%

4,6%

0,5%

8,8%

16,9%

45,1%

15,0%

12,6%

мардон

занон

дар байни занон назар ба мардон сатњи тањсилоти касбї ба андозаи 2,5 маротиба пасттар (11,0% ба муќобили 27,6%). сатњи нисбатан пасти тахассус дар байни занон ба раќобатпазирии пасти онњо дар бозори мењнат меоварад.

бо дарназардошти он ки дар Кодекси мењнати Љумњурии тољикистон меъёрњое пешбинї шудаанд, ки њимояи иловагї ва имтиёзњои иљтимоиро вобаста ба таваллуди фарзандон, нигоњубини онњо барои занони коркунанда таъмин мена-моянд, љои тааљљуб нест, ки занон аз љониби корфармоён њамчун ќувваи кории нисбатан гарон дарк карда мешаванд. ин, аз љумла ба он оварда мерасонад, ки њангоми кироя корфармоён ба мардон бартарият медињанд.

аќибмонии зиёди суръати афзоиши љойњои нави кори аз суръати афзоиши захирањои мењнатї зимни сатњи умумии камбизоатї занонро ба бозори мењнат ташвиќ менамояд. Вале бартараф кардани ќолибњои гендерї аз љониби за-ноне, ки тасмими ба фаъолияти иќтисодї машѓул шуданро гирифтаанд, љидду љањди зиёдро талаб менамояд.

тибќи маълумоти тсЗт - соли 2007 њар як панљумин хонаводаро дар тољикистон занон сарварї менамоянд. Занон маљбур њастанд ќолибњои патриархалиро доир ба наќшњои гендерї дар оила ва љамъият бартараф намо-янд. Чунончи, тамоюли муњољирати мењнатї аз љињати гендерї нишон медињанд, ки шумораи мутлаќи занони ба муњољирати мењнатї љалбшуда меафзояд, суръати рушди шумораи муњољирон-мардон бошад, нисбат ба занон зуд паст шуда истодааст.

сарфи назар аз баландшавии эњтимолии зарурати иш-тироки занон дар шуѓли иќтисодї, инчунин саъю кўшиши давлат барои љалби духтарон ба раванди тањсил, шуури љамъиятии патриархалї муќовиматро ба раванди баланд-шавии маќоми тањсилотї ва маќоми иќтисодии духтарон ва занон идома медињад.


боби 5

ањолии љамоатро муњољирони ноњияњои кўњистон (Њоит ва Вахё) дар бар мегиранд, ки ба расму оини динї сахт пайравї мекунанд. Ќисми зиёди мардон дар шањрњои љумњурї ва россия дар муњољирати мењнатї ќарор дорад. таъсири сахти дин имконияти занонро барои гирифтани тањсилот ва ин ё он ташаббусро дар соњаи фаъолияти иќтисодї мањдуд месозад. маблаѓњои аз тарафи муњољирони мењнатї барои оилањояшон интиќол намуда бисёр нокифоя ва номунтазам мебошад. таъминоти озуќа танњо аз њисоби хољагињои ёрирасон амалї карда мешавад. дигар сарчашмањои даромад, ба ѓайр аз интиќоли маблаѓњои муњољирон, дар мањали ањолинишин нест, зеро музди мењнат дар дењот хеле паст ва дар баробари ин бо таъхири зиёд пардохта мешавад.

дар њудуди мањали ањолинишин мактаби миёнаи нопурра (9-сола) љойгир аст. дар давраи љанги шањрвандї (солњои 1992-1997) духтаронро ба мактаб рафтан намемонданд, зеро ин љо минтаќаи амалиёти љангї буд. духтарон то соли 2004 ба мактаб намерафтанд. Волидайн на танњо духтарони болиѓи аз њамсинфонашон калонтарро, ки дар машѓулиятњи дарсї дар солњои љанг иштирок накардаанд, ва акнун аз рафтан ба синфњои поёнї шарм медоранд, балки духтарони синни хурди мактабиро низ ба мактаб рафтан намемонанд, чунки мактаб пурра мардона гардида, аз нуќтаи назари аќидањои динї ин раво нест.

маро соли 2004 директори мактаб таъин карданд. ман бо волидайн корњои зерини маќсаднок бурдам, то ки кўдаконро ба мактаб љалб намоям: дар масљидњое, ки одатан тамоми мардон љамъ мешаванд, лексияњо гузаронидам,

ба хонањо рафта бо падару модарон сўњбатњо оростам. дар натиља, тамоми кўдакони синни мактабї, аз љумла духтарон, барои ба мактаб рафтан оѓоз карданд. ман њамаи омўзгоронро вазифадор сохтам, ки давомоти хонандагонро ќатъї назорат баранд.

маоши омўзгорон хеле паст мебошад. онњо ва инчунин дигар сокинони дењот, бояд ваќти зиёди худро барои хўрондани оилањои худ дар ќитъањои замини худ сарф намоянд. интизоми ќатъии мактаб ба бисёр омўзгорон маъќул нест, зеро имкониятњои онњоро барои машѓулшавї бо хољагии ёрирасони худ мањдуд месозад. дар мактаб омўзгорони тањсилоти олидошта намерасанд, баъзе дарсњоро талабагони синфњои болої мегузаронанд.

Волидайн низ бо тартибу ќоидањои нав чандон розї нестанд. онњо чунин мешуморанд, ки фарзандонашон ваќти зиёди худро дар мактаб мегузаронанд, њарчанд ки барои хона ва сањро кўмаки онњо зарур аст. онњо чунин мењисобанд, ки духтаронро бояд барои ба шавњар баромадан омода намудан лозим аст, тањсилот барои онњо зарур набуда, барои анљом додани кори вазнини сањро бошад, тањсилот лозим нест.

дар дењаи њамсоя мактаби тањсилоти пурра (11-сола) љойгир аст. дар ин мактаб баъзе писарон, ки мактаби 9-солаи моро тамом кардаанд, тањсили худро идома медињанд. лекин то њанўз ягон нафар духтар тањсили худро дар синфи 10-11 дар мактаби дењаи њамсоя идома надодааст.

Аз рўи маводи тањќиќотии «Тањсилоти духтарон», ЮнЕСКО, соли 2006

љаМоаТи ДењоТи МаРкСизМ, ноњияи БоХТаРи ВилояТи ХаТлон. СаъДулло РаљаБоВ, ДиРекТоРи МакТаБ



Пурсиши талабагони дењот нишон дод, ки њар як толибаи панљум рўњан барои иљрои тасмимњои шавњаршавандаи оянда омода аст. Ў агар барои кор кардан иљозат дињад, пас љињати сарф намудани ваќт ва кўшиш барои тањсил зарурат намемонад. Њар як дањумин толиба тамоман љавоб дода натавонист, ки тањсилот барои зан чи манфиат дорад. дар байни писарон њар як њафтумин чунин мењисобид, ки барои тањсилоти духтар кўшиш кардан лозим нест, аз ду сар ў кор карда наметавонад, чунки ба ў шавњараш иљозат намедињад. Њар як њаштумин писари пурсидашуда дар бораи манфиати тањсилот барои духтарон умуман посух надод. Њамин тариќ, ќариб њар як сеюмин толибаи дењотї вобастагии худро аз ихтиёри шавњаршавандаи оянда эњсос намуда, барои сарфи ваќт, маблаѓ ва кўшиши баланд бардоштани маќоми тањсилотї ягон манфиат намебинад.саволи асоснокнамої оид ба баланд бардоштани сатњи тањсилот, инчунин ба занони љавон (18-25 сола) дар њамон мањалњои ањолинишини дењот дода шуд: 23% чунин љавоб доданд, ки ў дигар роњ надорад, вазифаи вай нигоњубини шавњар ва фарзандон аст, 27% бошад ба як маънї изњор доштанд, ки онњо барои баланд бардоштани сатњи тањсилот эњтиёљ надоранд, 12% гуфтанд, ки онњо хоњиши идома додани тањсили худро доранд, вале дар оила ба ў иљозат намедињанд ва 13% љавонзанони пурсидашуда иброз доштанд, ки мехостанд соњиби ягон касб гардида, дар курсњои кўтоњмуддати касбї иштирок намоянд. Њамин тавр, дар байни љавонзанон, ки пас аз хатми мактаб аллакай каме таљрибаи њаётї доранд, њар як дуюмин барои кўшиши баланд бардоштани маќоми тањсилот ягон манфиате намебинанд.

Тибќи маводи тањќиќотии «дастрасии духтарон ба тањсилот», САњА дар

Тољикистон, соли 2008

аз тарафи дигар, набудани мисолњои намунавии баробарии гендерї дар бозори мењнат, дар шуури оммавии ањолии дењот ќолибњои патриархалиро дар бораи наќшњои гендерї пойдор менамояд. мањдудияти мављудаи гендерї дар бозори мењнат - аксарияти занон дар соњањои каммузд ва аз рўи маќоми вазифавї пасттар кор мекунанд - хонаводањоро маљбур месозанд, ки стратегияњои сармоягузории худро ба сармояи инсонї мутобиќ созанд, ваќте ки афзалият дар шароити буљети мањдуд барои баланд бардоштани имкониятњои писарон дода мешавад.

СегРегаТСияи генДеРї ДаР БозоРи МењнаТ

Ќонунгузории Љумњурии тољикистон њама гуна зуњуроти табъиз (њуќуќмањдудкунї)-ро нисбати занон манъ менамояд. бо вуљуди ин, сохтори гендерии шуѓл дар хусуси љой доштани сегрегатсияи гендерї, яъне оид ба нобаробарї дар таќсимоти мардону занон байни соњањо, касбњо, вазифањо шањодат медињад, ки он гувоњи ѓайримустаќим дар бораи он ки занон дар ваќти ба кор дохилшавї дар љойњои кории алоњида бо мањдудиятњо рў ба рў мешаванд.

Њангоми дар бораи сегрегатсияи гендерї сухан рондан, људо нишон додани сегрегатсияи уфуќї ва амудї маъмул шудааст. мањдудияти амудї дар сурати таќсимоти нобаробари намояндагони љинсњои гуногун дар чањорчўбаи иерархияи вазифавї љой дорад. Зери мафњуми мањдудияти уфуќї одатан мањдудияти касбї ва соњавї, яъне таќсимоти мардон ва занон аз рўи касб ё соњањо дар тамоми самтњои онњо фањмида мешавад.

Љараёни таѓйирёбии таќсимоти мардон ва занон аз рўи соњањои иќтисодиёт нишон медињад, ки дар давраи аз соли 2000 то 2006 сегрегатсияи гендерї пурзўр гардид. Чунончи, њиссаи занон дар соњаи музди пасттариндошта - кишоварзї аз 55,3% то 59,0%-ро ташкил медињад. дар чунин соњањои сердаромад, ба монанди саноат ва сохтмон, њиссаи занон зиёда аз 1,5 маротиба кам гардид. соњаи идораи давлатї ва ќарздињї истисно мебошад, ки шумораи дар он машѓулбудагон дар ин солњо бештар аз 35% афзуд ва њиссаи занон нисбат ба њиссаи мардон дар ин соњаи иќтисодиёт бо суръати баланд афзоиш ёфт. аммо,


боби 5

ин соњаи иќтисодиёт аз шумораи умумии ба тариќи кироя коркунандагон њамагї 4%-ро ташкил медињад. шохиси сегрегатсияи уфуќї аз 16,5% дар соли 2000 то ба 18,3% дар соли 2006 афзуд. Њарчанд шохиси сегрегатсия нисбатан зиёд набошад њам, бо вуљуди ин фарќияти гендерї аз њисоби афзоиши њиссаи занони дар соњањои каммузд машѓулбуда ва афзоиши њиссаи мардон дар соњањои сердаромади иќтисодиёт меафзояд.

Љамъ кардани занон дар кишоварзї ва тамоюли баамаломадаи афзоиши њиссаи занон дар ин соњаи иќтисодиёт боиси нигаронї мебошанд, зеро дар ин бахш яке аз пасттарин сатњи музди кор ба назар мерасад. таъмини даромади мунтазам бо доштани њуќуќ ба замин алоќамандии зич дорад. Воќеият чунин аст, ки соњибони аксари заминњои кишт мардон мебошанд.

дар омори расмї сохтори касбии шуѓл аз љињати љинс дода намешавад, ки мониторинги иљрои ўњдадорињои давлатро оид ба пешбурди баробарии гендерї дар

соњаи шуѓл душвор мегардонад. маълумот дар бораи сохтори касбии гендерии машѓулбудагон дар раванди тањќиќоти сатњи зиндагї дар солњои 1999 ва 2003 љамъоварї гардида буданд. шохиси сегрегатсияи амудї дар кишвар аз 14,3% дар соли 1999 то ба 15,7% дар соли 2003 афзоиш ёфт.

мављуд набудани маълумоти омории мунтазам дар бораи сохтори касбии аз љињати гендерї машѓулбудагон, барои мушоњидаи тамоюли таѓйироти нобаробарии гендерї дар бозори мењнат имкон намедињад. Гарчанде ин шохис барои хулосабарории меъёрї воситаи умумї мањсуб наёбад њам, ба њар њол мушоњидаи доимии таѓйироти шохиси мазкур таваљљўњи љомеа ва њукуматро оид ба мављудияти ин проблема љалб намуда, имконияти тањлили нисбатан амиќи сабабњои вусъат пайдо кардани нобаробарии гендериро дар соњаи шуѓл ва андешидани тадбирњои пешгирикунандаро оид ба аз байн бурдани оќибатњои сегрегатсияи гендерї фароњам меорад.

бештар аз нисфи занони коркардаистода дар соњаи кишоварзї мењнат мекунанд. Вале хаљагињои дењќониро њамагї 13,4% занон сарварї намудаанд. ин нишондињанда нисбат ба соли 2004 паст гардидааст. Хамин тариќ, занон дар соњаи кишоварзї асосан коргарони кироя мањсуб ёфта корњои вазнини каммуздро иљро мекунанд.

Ќатъи назар аз афзоиши начандон зиёди вазни хоси занон дар маќомоти ќонунгузории њамаи сатњњо, намояндагии онњо то њанўз барои расонидани таъсири љиддї дар ќабули ќарорњо нокифоя мебошад. бо тавсияњои смм намояндагии њар кадоме аз љинсњо дар маќомоти ќонунгузорї бояд на камтар аз 30%-ро ташкил намояд. дар њолати то моњи апрели соли 2005 (интихоботи охирин моњи феврали соли 2005 барпо гардиданд) занон 11,8%-и вакилони маљлиси миллї, 17,5% вакилони маљлиси намояндагон ва 15,4% вакилони маљлисњои вакилони халќњои вилоятї ва шањрию ноњиявиро ташкил додаанд.

мањдудсозии нисбатан амиќ дар маќомоти иљроияи њокимияти давлатї ба назар мерасад. дар байни роњбарони вазоратњо ва идорањо ягон нафар зан нест. намояндагии занон дар сатњи муовинон дар њолати паст боќї мемонад. дар давраи аз соли 2003 то 2009 вазни хоси занон дар сатњњои гуногуни идоракунї дар вазоратњо ва идорањо, ба ѓайр аз сатњи муовинони аввал амалан бетаѓйир боќї мондааст.

заМиМаи МаТни 19 њиСоБнаМоии МањДуДияТ (СегРегаТСия)-и генДеРї

нишондињандаи нисбатан васеъ истифодашавандаи сегрегатсияи гендерї дар бозори мењнат шохиси зерини диссимилятсияи дункан мањсуб меёбад:D=1/2 Σ|Fi/F-Mi/M|, ки дар он Fi и Mi – миќдори занон ва мардоне, ки дар соња (касб) ва i, F и M бошад – миќдори умумии дар иќтисодиёт машѓулбудагон мебошад. шохис сатњи сегрегатсияро аз 0 месанљад, ваќте ки бозори мењнат бо пурра аз байн рафтани сегрегатсия тавсиф мегардад, то 1 (ё 100%), ки таркиби мутлаќан мањдудгардонидашудаи шуѓлро инъикос менамояд.



то њанўз дар байни роњбарони маќомотњои вилоятї занон нестанд. намояндагии занон дар зинањои дигари мансабї кам буда, ба пастравї тамоюл дорад. Њамин тариќ, агар дар соли 2003 дар байни роњбарон ва муовинони авали онњо дар муассисањои шањру ноњияњо занон аз дањ як њиссаро ташкил дода, дар соли 2009 бошад, танњо аз бист як њиссаро ташкил намудаанд. сатњи муовинони раисони шањру ноњияњо, ки дар онњо намояндагии занон 38%-ро ташкил медињад, истисно мебошад. Зимнан, тамоюли камшавии тафовути гендерї дар ин сатњи њокимият мушоњида мешавад.

намояндагии ками занон, баъзан тамоман набудани онњо дар маќомоти ќонунгузорї ва маќомоти иљроияи њокимият ва дигар маќомотњо дар дењот, ки ќарорњо ќабул мекунанд, монеањои иловагиро барои дастрас шудани занон ба захирањои гуногун, ки барои љалби самараноки онњо ба шуѓл зарур аст, яъне ин дастрасиро ба замин, барасмиятдарории расмиёти гуногун, дастрасиро ба ашёи хом, ба таљњизот, ба иттилоот ва ѓайра ба вуљуд меорад.

љаДВали 5.1 СоХТоРи генДеРии МаЌоМи ВазиФањои РоњБаРикунанДа ДаР ВазоРаТу иДоРањои љуМњуРии ТољикиСТон ДаР Солњои 2003 Ва 2009 (ДаР %)79

Вазифа

Дар њолати то 01.04.2003 с. Дар њолати то 01.05.2009 с.

шахсони аввал

муовинони аввал

муовинон

0100 0100

496 1288

1189 1189

мардон мардонзанон занон

Должность

Дар њолати то 01.04.2003 с. Дар њолати то 01.05.2009 с.

раисони вилоятњо

муовинони раисони вилоятњо

раисони шањру ноњияњо

муовинони аввали раисони шањру ноњияњо

муовинони раисони шањру ноњияњо

0100 0100

18

9

82

91

18

5

82

95

9

34

91

66

6

38

94

62

мардон мардонзанон занон

љаДВали 5.2 наМоянДагии МаРДон Ва занон ДаР МаЌоМоТи Мањаллии њокиМияТи ДаВлаТї ДаР љуМњуРии ТољикиСТон ДаР Солњои 2003 Ва 2009 (ДаР %)80


боби 5

ДуШанБе, 17 августи соли 2009 - «авесто»

«мутаассифона, заминаи соњаи маорифи мо суст аст, тарбияи кадрњо, аз љумла аз ќатори занон, дар сатњи зарурї амалї карда намешавад. алњол дар љумњурї дар сатњи вазирон ягон нафар зан нест. онњо дар сатњи муовинон њастанд, фоизи на он ќадар зиёд дар парлумон иштирок дорад, вале фаъолияти онњо дида намешавад. шояд кори занон – вакилони мо хуб инъикос карда намешавад, шояд онњо дар он љо менишинанд ва беамалї зоњир менамоянд. махзани маълумоти мо дар хусуси кордонии занон инкишоф наёфтааст. Чунин њолат ба миён омадааст, ки тарбияи занон-роњбарон дар мадди дуюм меистад».

раиси Ассотсиатсияи занони олими Тољикистон Муњиба Ёќубова

«дар байни мо заноне њастанд, ки бо кордонии худ омодаанд ин ва ё он вазоратро сарварї намоянд. сухан дар бораи он меравад, ки дар ин маврид ба онњо масъулияти калон вогузор мегардад. ба зиммаи онњо вазифањое гузошта мешавад, ки барои њалли онњо салоњият лозим аст. ана дар њамин љо на танњо кордонї, балки сифатњои ќавииродагї, ки њар як роњбар бояд дошта бошад, лозим аст. имрўз дар љумњурї, агар ба зан вазифаи вазириро бовар намоянд, он њам бошад танњо дар бахши иљтимої, на бахши молиявию иќтисодї, маќомоти ќудратї он тараф истад. дар соли 1999 Фармони Президенти Љумњурии тољикистон «дар бораи баланд бардоштант наќши зан дар љомеа» ба имзо

расид, ки баъд аз он дар кишвар мављи таъиноти занон дар сатњњои гуногун шурўъ гардид. дар мо занон вазирони маориф, тандурустї буданд, вале вазироне набуданд ва нестанд, ки бахши молиявию иќтисодиро сарварї намоянд. ин ба он вобаста аст, ки мо асосњои омодасозии занњоро дар соњаи иктисод ва молия надорем. албатта, мехостем, ки занњои муосирро дар сатњи шахсиятњои аввали вазорату идорањо бубинем, вале бо дарназардошти кордонї ва салоњиятнокии онњо».

Сарвари Ассотсиатсияи занони тањсилоти донишгоњї дошта.

Гулљањон Бобосодиќова

дар ин гуна шароит баъзе занон, роњбарони ташкилотњои љамъиятї ва ѓайрињукуматї чунин мењисобанд, ки дар тољикистон занон-роњбарон њастанд, вале бо як ќатор сабабњо аз мадди назар дур ќарор доранд. «дар байни намояндагони «љинси латиф» шахсиятњое њастанд, ки ба вазифаи вазирї сазоворанд. масъала дар сари он аст, ки оё чунин имкониятро ба мо медињанд. дар шарќ чунин ќабул шудааст, ки њамаро мардон идора мекунанд, вале агар ба ягон мансаб зан таъин гардад, љамъият ба он номуносиб таваљљўњ менамояд. албатта, занонро ба вазифа таъин менамоянд, вале ба вазифаи нисбатан пасттар. баровардани ќарорњои асосї бо вуљуди ин, ба зиммаи мардон аст».

Сарвари иттињодияи љамъиятии «фонди ташаббусњои шањрвандї»-

Муаззама Бурњонова.

заМиМаи МаТни 20занон-РоњБаРон ДаР ТољикиСТон аз МаДДи назаР ДуР ЌаРоР ДоРанД

Њамин тавр, њангоми љамъбаст намудани тамоюлњои асосии марбут ба сегрегатсияи гендерї дар соњаи шуѓл, хулосањои зерин баровардан мумкин аст: • мутамарказонии занњо дар соњаи кишоварзї,

асосан дар мавќеи кормандони беихтисос, ки музди хеле камро пешбинї менамояд;

• мутамарказонии занњои тахассуси баланддошта дар соњаи маориф ва тандурустї, ки инчунин бо сатњи начандон баланди музди мењнат тавсиф мегардад;

• дар байни занон бартарї доштани касбњои ба иљрои кори беихтисоси камдаромад алоќаманд;

• сатњи баланди сегрегатсияи амудии гендерї дар соњибкорї ва сиёсат, ки доштани имкониятњои мањдудро барои занон љињати ќабули ќарорњо ифода мекунад.



Њаљми нокифояи сармояи инсонї ва сатњи пасти натиљаи истифода аз он, имкониятњои эњтимолии занонро барои мусоидат кардан љињати баланд бардоштани некўањволии иќтисодии давлат мањдуд месозанд, ки хавфи ба вуљуд омадани харољотњои љиддиро барои тамоми љомеа дорад.

муносибати нисбатан васеъ, назар ба инкишофи муќаррарии шабакањои муассисањои давлатї зарур аст, ки хизматрасонињоро барои нигоњубини аъзоёни ѓайриќобили мењнат пешнињод мекунанд. бешубња, сармоягузорї ба самтњои зерин, ба монанди рушди муассисањои кўдакона, хонањои пиронсолон, ташкили системаи нигоњубини тиббї дар хона, таъмини дастрасии хизматрасонии тиббї барои ањолї, бењтар намудани шароити коммуналї зарур аст. Вале кор кардан оид ба бартараф сохтани ќолиб нисбати наќшњои гендерї низ зарур аст, ваќте ки ба зан пешбурди хонавода вогузор гардидааст, њол он ки некўањволии оила ўњдадории мард мебошад. сармоягузорињо барои дастгирии самтњои дигар зарур аст, масалан, ба монанди кор бо мардон аз љињати он ки онњо низ бештар ташвишњоро оид ба нигоњубини фарзандон ва дигар корњои хона ба зиммаи худ гиранд. таваљљўњи махсус бояд барои зиёд гардонидани намояндагињои занон дар маќомотњои ќабулкунандаи ќарор, бахусус дар мањалњо додан зарур аст. ин раванд имконоти таѓйир додани ќолибњои гендериро дар бораи наќши занон дар љомеа ва мутаносибан паст кардани муќовимат ба раванди баробарии гендерї дар соњаи тањсилот ва шуѓл аз љониби љамоањои мањаллї фароњам меорад. афзоиши шуѓли занон, бахусус даромадњои занон, талаботро барои шуѓли кўдакон кам гардонда, шароитро барои фарогирии кўдакон бо тањсилоти мактабї фароњам оварда, барои идома додани тањсил љињати гирифтани тахассуси касбї имкон медињад ва дараљаи раќобатпазириро дар бозори мењнат баланд менамояд.

ТаФРиЌаи генДеРии МузДи МењнаТ

баробарии гендерї дар музди мењнат шарти зарурии баланд бардоштани маќоми занон дар оила мегардад, ки дар навбати худ, имконияти иштироки онњоро дар таќсимоти захирањои хонавода таъмин намуда, заминањоро барои устувории иќтисодии хонаводањо дар њолатњои ѓайричашмдошт, ба монанди фавти саробони асосї (бештар - шавњар), бемории вай, аз даст додани љои корї аз љониби шавњар, муњољирати тўлонї, људошавї (талоќ) ва ѓайра ба вуљуд меорад.

музди мењнати занон дар тољикистон аз музди мењнати мардон хеле паст мебошад. дар соли 2000 музди мењнати занон дар маљмўъ дар кишвар аз сатњи музди мењнати мардон 43,2%-ро ташкил дод. дар соли 2006 тафовути гендерї дар музди мењнат каме паст гардида, музди мењнати занон ба 55,3% сатњи музди мењнати мардон баробар шуд.

ба сатњи музди мењнат омилњои зиёди иќтисодї, иљтимої ва хусусияти институтсионалидошта таъсир мерасонанд. нуќсонњои мављудаи имрўза дар омори миллии гендерї имкон намедињанд муайян карда шаванд, ки то кадом андоза тафриќаи баамаломадаи гендерии музди мењнат натиљаи тафовут дар сатњи захира намудани сармояи инсонї, миќдори ваќти коркардашуда ва хусусиятњои љойњои корї мањсуб меёбанд. бо вуљуди ин, бо боварии том метавон таъкид кард, ки яке аз сарчашмањои асосии тафовут дар сатњи музди мењнати мардон ва занон сегрегатсияи гендерї дар соњаи шуѓл ба шумор меравад.

Чи хеле ки аз диаграммаи 5.3 дида мешавад, баландтарин вазни хоси занон дар маљмўъ дар тамоми соњањо, ки аз нишондињандаи миёна болотар мебошад, соњаи кишоварзї (52,5%), тандурустї (58,3%), маориф (49,3%) ва соњањои фарњанг, санъат ва илм (48,5%) ба мушоњида мерасад. мањз дар ин чор соња музди мењнат аз нишондињандаи миёна дар иќтисодиёт дар маљмўъ пасттар аст. Њатто дар соњаи кишоварзї, ки дар он сатњи пасттарини музди мењнат њаст, ќариб сеяки занон ба њисоби миёна назар ба мардон камтар музди мењнат мегиранд. дар соњањои дигари камдаромад, вале соњањое, ки дар онњо кадрњои баландихтисос (дар соњаи маориф, тандурустї ва фарњанг) машѓули коранд, музди мењнати занон нисбат ба мардон хеле паст мебошад.

Чунончи, дар соњаи тандурустї музди мењнати занон ба њисоби миёна камтар аз нисф, дар соњаи маориф, илм, фарњанг ва санъат бошад аз чор се њиссаи сатњи музди мењнати мардонро ташкил медињанд. ин аз он шањодат медињад, ки мардон њангоми баробар будани сатњи тањсилоташон бо занон, вазифањои нисбатан баландтарро ишѓол менамоянд, ки бо маоши нисбатан баланд тавсиф меёбад.


боби 5

ДиагРаММаи 5.3ТаноСуБи МузДи МењнаТи занон ниСБаТ Ба МузДи МењнаТи МаРДон аз РЎи Соњањои иЌТиСоДиёТ, Соли 200681

дигар соњањои таъминоти моддї


савдо

сохтмон

кишоварзї, љангалпарварї, моњипарварї

саноат

тамоми соњањо

ХмК ва хизматрасонии коммуналї


маориф

фарњанг, санъат ва илм,

идораи давлатї

0,0% 150,0%50,0% 100,0%

17,9%

35,9%

58,3%

49,3%

48,5%

28,5%

106,9%

79,4%

49,7%

74,2%

75,4%

96,1%

46,3%

30,0%

52,5%

10,4%

34,4%

25,8%

55,3%

63,5%

68,4%

71,3%

66,3%

78,8%

таносуби музди мењнати занон нисбат ба музди мењнати мардон

Њиссаи занон

тафриќаи гендерии музди мењнат хусусияти возењи минтаќавї низ дорад. Чунончи, музди миёнаи мењнати мардон дар пойтахт дар моњи декабри соли 2006, аз њамин нишондињандаи мардон дар вилояти Хатлон ќариб се маротиба, дар вилояти суѓд зиёда аз 2,5 баробар, дар Вилояти мухтори Кўњистони бадахшон ќариб 2 маротиба ва дар шањру ноњияњои тобеи љумњурї ќариб 1,5 маротиба зиёдтар буд. Ва њатто дар сурати љой доштани чунин тафовут дар музди мењнати мардон дар байни пойтахт ва минтаќањо, сатњи музди мењнати занон дар минтаќањо аз мардон боз бештар паст мебошад. азбаски дар пойтахт истењсолоти кишоварзї (соњаи аз њама мењнатталаби шуѓл) љой надорад, пас тафовути гендерии тафриќаи музди кор кам ба назар мерасад, нисбат ба дигар минтаќањое, ки дар онњо ќисми зиёди ањолии аз љињати иќтисоди фаъол дар соњаи кишоварзї машѓуланд. масалан, дар шањри душанбе музди мењнати занон 69,7%, дар вилояти Хатлон - 59,9%, вилояти суѓд - 52,3%, Вилояти мухтори Кўњистони бадахшон - 37,5%, дар шањру ноњияњои тобеи љумњурї бошад 51,5%-и музди мењнати мардонро ташкил дод.

тафовути гендерї дар музди мењнат њавасмандиро барои захира кардани сармояи инсонї, инчунин асоснокии ба бозори мењнат баромадани занонро паст менамояд. дар чунин шароит тафриќаи зиёди музди мењнат дар гурўњи љавонон наќши манфї мебозад. дар гурўњи синнусолии аз 16 то 24-сола музди мењнати мардон нисбат ба музди мењнати занони њамсолашон ба њисоби миёна 2,5 маротиба зиёдтар аст, ки барои шуѓли љавонзанон монеањоро ба таври љиддї бештар мегардонад.83 дар гурўњњои синнусолии нисбатан калонтар тафовути гендерї дар пардохти музди мењнат кам гардида, вале дар сатњи 1,8-2,3 баробар хеле баланд боќї мемонад.

ВмКб

ш. душанбе

нтЉ



занон

мардон

ДиагРаММаи 5.4МузДи МењнаТи МаРДон Ва занон аз РЎи МинТаЌањо ДаР Моњи ДекаБРи Соли 2006, Бо СоМонї82

0 50 250

130,41

352,77

68,49

134,62

72,86

182,6

253,03

245,85

70,46

121,6

200 400150 350100 300

истисно дар ду соња љой дорад, ки дар онњо сатњи музди мењнати занон аз њамин нишондињандаи мардон фарќ намекунад, ин соњаи идоракунии давлатї ва ќарздињї (96,1%) ва дигар соњањои истењсолоти моддї (106,9%) мебошанд. аммо дар ин соњањо њамагї мутаносибан 4,2% ва 0,8% ањолии машѓулбуда кор карда, вазни хоси занон мувофиќан хеле паст 28,5% ва 17,9% мебошад. тафовути зиёд дар сатњи музди мењнат дар соњањои дигар низ ба назар мерасад, аммо шуѓли занон дар онњо маъмул нест.



андозагирии нобаробарии гендерї бо воситаи нишондињандањои оморї аз соли 1995 љорї карда шуд ва ба давраи болоравии эътирофи муњимияти мониторинги дастовардњо дар љодаи аз байн бурдани нобаробарии гендерї дар тамоми соњањои њаёт рост омад, ки дар Конференсияи умумиљањонї оид ба вазъи занон дар моњи сентябри соли 2005 ќайд гардида буд. нишондињандањои хеле маъмул шохиси рушд бо дарназардошти омили гендерї (шроГ) ва нишондињандаи васеъшавии имкониятњои занон (нВиЗ) мебошанд. такмили усулњои њисобкунии нобаробарии гендерї њанўз идома дорад. Яке аз нишондињандањои охирини њисобкунии баробарии гендерї (ё норасоии он) шохиси рушди гендерї (шрГ) мањсуб меёбад.

ШоХиСи РуШДи иЌТиДоРи инСонї Бо ДаРназаРДоШТи БаРоБаРии генДеРї (ШРог)

шохиси рушд бо дарназардошти омили гендерї (шроГ) нобаробариро байни мардон ва занон аз рўи њолатњои зерин ба њисоб мегирад: • аз рўи дарозумрї, ки бо нишондињандањои

давомнокии умедбастаи умр њангоми таваллуд њисоб карда мешавад;

• аз рўи донишњо, ки бо сатњи саводнокии ањолии калонсол ва маљмўи коэффитсиенти умумии ба муассисањои таълимии ибтидої, миёна ва олї ќабулшудагон, њисоб карда мешавад;

• аз рўи сатњи сазовори зиндагї, ки бо нишондињандаи тахминии даромади бадастомада њисоб карда мешавад.

ба таври дигар, шроГ норасоии рушди инсониро ба инобат мегирад, ки дар заминаи тафовутњои гендерї дар нишондињандањо ба миён омадааст ва дар асоси онњо шохиси рушди иќтидори инсонї њисоб карда мешавад. Вале шроГ њисобкунандаи даќиќи нобаробарии гендерї намебошад. масалан, шрии ва шроГ барои тољикистон дар соли 2007 мутаносибан бузургињои 0,688 ва 0,686-ро ташкил доданд. тафовути гендерї 0,002-ро дар бар гирифт. Зимнан, коэффитсиенти умумии фарогирї бо тањсилоти ибтидої, миёна ва олї нисбат ба занон дар байни мардон ба андозаи 19,5% зиёдтар аст, сатњи даромади занон бошад аз сатњи даромади мардон њамагї 65,2% мебошад. ин тафовут дар нишондињандањои гендерї дар маљмўъ дар шроГ аз њисоби давомнокии умри пешбинишаванда баробар шуда истодааст, ки дар байни занон нисбат ба мардон ба андозаи 5,6 сол дарозтар аст.

шроГ љаримањоеро инъикос менамояд, ки ба нобаробарии гендерї вобаста буда, њиссаи ин љарима бошад ба тафовути гендерї аз рўи се љанбаи рушди инсонї алоќаманд аст. Чи тавре ки аз љадвал бармеояд, љаримаи гендерї дар давоми њафт сол 10 маротиба кам гардидааст.

Љараёни инкишофи нишодињандањои шроГ (шохисњои давомнокии умр, тањсилот ва даромади занону мардон) нишон медињад, ки тафовут дар нишондињандањои давомнокии умри занон ва мардон дар тўли ин солњо чандон ночиз боќї мемонад. тафовути гендерї дар шохисњои тањсилот нисбат ба дигар нишондињандањои шроГ аз њама зиёд буда, дар солњаи охир њатто якчанд

љаДВали 5.3ниШонДињанДањои ШРии Ва ШРог БаРои ТољикиСТон ДаР Солњои 2000-200784

Солњо ШРии ШРог љарима барои ноба-робарии гендерї

2000

2004

2006

2007

0,6280,648 - 0,020

0,6700,680 - 0,010

0,680

0,686

0,684

0,688

- 0,004

- 0,002

5.3. анДозагиРии ноБаРоБаРии генДеРї


боби 5

маротиба афзуд (барои муќоиса: -0,039 дар соли 2004 ва -0,046 дар соли 2006). Пастшавии љаримаи гендерї ба андозаи зиёд аз њисоби кам шудани тафовут дар сатњи даромади мардону занон сурат гирифт.

бояд тазаккур дод, ки нишондињандањои саводнокии ањолї дар њисоби шроГ дар давоми 10 сол бетаѓйир боќї мемонад, зеро ки онњо ба маълумоти барўйхатгирии ањолии соли 2000 асос ёфтаанд. азнавсозии нишондињандаи саводнокї пас аз барўйхатгирии соли 2010 љињати паст кардани нишондињандањои шрии ва шроГ метавонад тасњењоти љиддиро ворид созад. дар гурўњи синнусолии занон, ки дар давраи аз соли 1985 то соли 1992 таваллуд шудаанд, сатњи саводнокї метавонад хеле пасттар бошад, чунки ќабулшавии онњо ба мактабњои ибтидої ба солњои љанги шањрвандї (солњои 1992-1995) рост омада буд, ваќте ки духтаронро дар ноњияњои амалиёти љангї бо андешаи бехатарї ба мактабравї намемонданд.

Ќатъи назар аз тањрифи вазъи нобаробарии гендерї дар нишондињандаи муттањидгардонидашуда, шроГ ба њар њол воситаи универсалие мебошад, ки барои муќоисаи вазъи пешравии баробарии гендерї, љараёни инкишофи он дар сатхи байналмилалї истифода бурда мешавад. тољикистон аз рўи шроГ аз 155 кишваре, ки барои онњо шохис дар соли 2007 њисоб карда шуд, љои

107-умро ишѓол менамояд. дар рейтинги љањонї аз рўи шроГ тољикистон дар ќатори никарагуа (љойи 106) ва намибия (љойи 108) ќарор дорад.

ниШонДињанДаи РуШДи иМконияТњои занон (нРиз)

нриЗ барои арзёби кардани сатњи имкониятњои занонро аз нуќтаи назари намояндагии сиёсї ва сатњи иштироки онњо дар иќтисодиёт имкон медињад. ин нишондињанда барои арзёбии баробарии гендерї аз љињати сиёсї ва иќтисодї бо дарназардошти намояндагии нисбии занон нигаронида шудааст. дар нриЗ таносуби вазни хоси занон ва мардон дар намояндагии сиёсї, таќсимоти вазифањои касбї ва роњбарикунанда, даромадњои мењнатї ба назар гирифта мешавад.

норасоии маълумот оид ба нишондињандањои нриЗ њисоби онро дар бисёр кишварњо душвор мегардонад. Чунончи, дар Гузориши глобалї оид ба рушди инсон то њанўз нишондињандаи нриЗ барои тољикистон мављуд нест. Кумитаи давлатии омори Љумњурии тољикистон ин нишондињандаро танњо як бор, дар асоси натиљањои тЌК-2004 дар бораи таќсимоти вазифањо байни мардон ва занон, ба њисоб гирифт. дар соли 2004 нриЗ 0,492-ро ташкил дод.

љаДВали 5.4ниШонДињанДањои нРиз ДаР Соли 200485

нишондињандањои нРиз занон Мардон

Њиссаи ањолї, %

Њиссаи љойњо дар парлумон, %

Њиссаи шахсоне, ки вазифаи ќонунгузорон, мансабдорон ва роњбарони зинаи олиро ишѓол менамоянд, %

Њисса дар вазифаи мутахассисон ва кормандони техникї, %

нишондињандаи тахминии даромад, ПЌХ бо доллари има

шохиси даромад

0,498

38,0

0,502

62,0

15,5

641

81,5

1619

35,4

0,014

64,6

0,038



нриЗ бо шрии бинобар сабаби гуногун будани унсурњои таркибии ин нишондињандањо ќиёснопазир аст. арзёбии љараёни инкишофи нриЗ имрўз бо сабаби набудани ќаторњои динамикї имконнопазир мебошад. Љараёни инкишофи ин нишондињанда имкон медињад, ки тамоюли пешравии баробарии гендерї дар фароњам овардани ваколатњо дар соњањои сиёсию иќтисодї муайян карда шавад. инчунин арзёбии нишондињандаи миллї дар сатњи байналмилалї хеле душвор аст, чунки дар соли 2006 дар Гузориши глобалї оид ба рушди инсон нриЗ бинобар норасоии маълумот оид ба кишварњои боќимонда танњо барои 102 кишвар, аз љумла тољикистон ба њисоб гирифта шуда буд. Вале агар бо дарназардошти он ки, дар давраи аз соли 2004 то соли 2006 дар тољикистон нриЗ метавонист ба андозаи садяк бузургї аз њисоби камшавии тафовути гендерї дар музди мењнат зиёд гардад, пас тољикистон шартан љои 52-умро бо нишондињандаи 0,492, дар ќатори мексика (бо бузургии 0,603 нриЗ ), ки љои 51-ум ва умон, ки љои 52-умро (бо бузургии 0,434 нриЗ ) ишѓол намудаанд, љой гирифт.

ШоХиСи БаРоБаРии генДеРї (ШБг)

дар Форуми умумиљањонии иќтисодї њисобкунии миќдории нобаробарии њуќуќї аз рўи љинсњо пешнињод гардид, ки аз соли 2005 сар карда, њамчун шохиси баробарии гендерї (шбГ) барои аксарияти кишварњои љањон њисоб карда мешавад. Вобаста ба бузургии ин шохис рейтинги кишвар аз рўи сатњи бартарафнамоии тафовути байни мардон ва занон дар таъмини њуќуќњои воќеї дар соњањои иќтисодї, сиёсї ва иљтимої тартиб дода мешавад.

ба хилофи шроГ ба шохиси нав нишондињандањои усулан нав барои њисобкунии нобаробарии гендерї – ваколатњои занон ва мардон дар соњањои иќтисодї ва сиёсї ворид карда шудаанд. тафовути гендерї аз рўи чор меъёри нињоии зерини нобаробарии байни занон ва мардон арзёбї карда мешавад:• иштирок ва имкониятњо дар фаъолияти иќтисодї -

маълумотњои љамъбастї оид ба музди мењнат, сатњи иштирок ва дастраси ба шуѓли баландихтисос;

• имкониятњои тањсилот - маълумотњои љамъбастї оид ба дастрасии тањсилоти базавї ва олї;

• солимї ва давомнокии умр - маълумотњои љамъбастї оид ба таносуби давомнокии чашмдошти умр ва таносуби миќдорї аз рўи љинс;

• иштирок дар раванди сиёсї - маълумотњои љамъбастї аз рўи намояндагињо дар маќомоти роњбарикунанда.

бузургии шбГ аз 0 то 1 таѓйир меёбад: бузургии сифрї ба нобаробарии пурра ва бузургии 1 бошад ба баробарии пурра мувофиќат мекунад. баробарии пурраро аз рўи љинсњо њанўз ягон кишвари дунё ноил нагардидааст.

барои тољикистон шбГ аз соли 2007 њисоб карда мешавад. Вазъи баробарии гендерї бадтар гашта, аз бузургии 0,658 дар соли 2007 то бузургии 0,654 дар соли 2008 паст шудааст. шбГ аз рўи чор нишондињандањои он, чи тавре ки дар диаграмма дида мешавад, људо мегардад (Замиммаи 5).

ДиагРаММаи 5.5ШоХиСи БаРоБаРии генДеРї БаРои ТољикиСТон ДаР Соли 200886

иштироки сиёсї

Фаъолнокии иќтисодї

нишондињандаи миёнаи љањонї

тољикистон

саломатї

тањсилот

0,868

0,979

0,8

0,6

0,4

0,2 0,689

0,0810


боби 5



дар давраи аз соли 2007 то соли 2008 рейтинги кишвар дар байни кишварњои љањон аз љойи 79 то ба 89 поён фаромада, дар ќатори Кения (љойи 88) ва бангладеш (љойи 90) ќарор дошт.

тољикистон љињати кам намудани нобаробарии гендерї дар соњаи фаъолнокии иќтисодї (љойи 44), тандурустї (љойи 55) ба муваффаќиятњои назаррас ноил гардида бошад њам, вале аз нишондињандањои миёнаи умумиљањонї дар соњаи маориф (љойи 112) ва иштироки сиёсї (љойи 98) дар аќиб ќарор дорад.

дар асоси маълумоти ду сол дар бораи тамоюлњои муайянгардида гуфтан имконнопазир аст. бо вуљуди ин, бояд таъкид кард, ки вазъи нобаробарии гендерї дар соли љорї дар соњаи тандурустї, маориф ва иштироки иќтисодї бад гардид. ин аз хусуси аз даст додани мавќењои комёбгардида дар ин соњањо гувоњї медињад. тафовути гендерї дар соњаи сиёсї то андозае кам гардид.

нокифоя будани маълумоти оморї аз рўи љинс арзёбии раванди пешравии баробарии гендериро мушкил мегардонад. нишондињандањои оддитарини саломатї, тањсилот ва даромад дар шроГ камшавии тафовути гендериро нишон медињанд. Вале тањлили босифати (бе бањодињии оморї) вазъи гендерї аз он шањодат медињад, ки дар тољикистон аллакай заминањои тавсеаи нобаробарии гендерї њамчун оќибатњои пурзўр гардидани ќолибњои патриархалї дар бораи наќшњои гендерї мављуд мебошанд. нишондињандањое, ки тафовути гендериро дар сатњи ваколатњо (нриЗ ва шбГ) ба назар мегиранд, тамоюли муайяншудаистодаи омориро инъикос менамоянд. мутаассифона, бо сабаби мављуд набудани заминаи доимии оморї барои њисоби ин нишондињандањо ба суръат ва миќёси ин раванд бањои муносиб додан душвор аст.


боби 6 Хулоса


ЉаВобЊои

имКонПаЗир

ба даЪВатЊо

сиёсати ба нигоњдорї ва таъсиси љойњои корї, инчунин ба кулан баланд бардоштани даромад ва музди мењнати њадди аќал равонагардида, бояд ќисми таркибии стратегияи шуѓл дар кишвар бошад. татбиќи стратегия метавонад њам чорањои давраи кўтоњмуддат ва њам миёна ва дарозмўњлатро пешбинї намояд.


ЉаВобЊои имКонПаЗир ба даЪВатЊо

6



СиёСаТ ДаР СаТњи коРХонањо

сиёсати шуѓл дар сатњи корхонањо дар кишвар ташаккул наёфтааст, аз ин рў аз кор озодкунии кормандон ба доираи моделњои зерини мављудаи бозори мењнат мутобиќат намекунад: америкої - азкорозодкунї ва азнавтаќсимкунии ќувваи корї байни корхонањо ва љопонї - њаракати дохилиширкатии кормандон. сиёсати нисбатан маќбул дар соњаи шуѓл дар шароити бамиёномада љоннок гардидани истењсолот дар асоси диверсификатсия ва ташкили истењсолоти ба њам наздик бо таъсис додани љойњои нави корї мебошад.

татбиќи он дар корхонањои бахши хусусї, ки берун аз доираи танзими давлатии шуѓл ќарор дорад, нисбатан душвор мебошад. Њатто агар шартномањои коллективї дар баъзе корхонањо вуљуд дошта бошанд њам, бо вуљуди ин дар онњо масъалањои шуѓл пурра пешбинї нашудаанд. тезонидани њалли масъалањо оид ба баланд бардоштани масъулияти корхонањо барои истифодаи ќувваи корї, фароњам овардани шароит барои баланд бардоштани нуфуз ва љолибияти мењнат дар истењсолоти саноатї зарур аст.

тадбирњо оид ба дастгирии соњибкории фермерї ва хурд аз љињати таъмини шуѓл нисбатан самарабахш мањсуб меёбанд. бинобар ин, афзалияти муњими сиёсати шуѓл бояд танзимнамоии меъёрї, молиявї ва андозии фаъолияти корхонањои бахшњои расмї ва ѓайрирасмї дар бозори мењнат бошад. мањз аз њамин вазъи умумии шуѓл дар кишвар умуман ва раќобатпазирии корхонањо аз љумла вобаста аст.

тадбирњо оид ба таъсиси љойњои нави корї бояд ба љойњои кории «технологї» нигаронида шаванд. ин тадбирњо аз нигоњи мусоидат ба шуѓли ањолї инњоро дар бар гирифта метавонанд:

• машварат ва роњнамоии касбии љавонони бекор бо маќсади муайян сохтани доираи фаъолияти онњо, омўзонидани асосњои соњибкорї;

• тибќи квота људо намудани љойњои корї барои љавонон;

• амали кардани дастгирии иќтисодии ањолї дар ташкили хољагии фермерї (дењќонї), ба онњо додани ќарзњои имтиёзнок ва имтиёзњо барои андозбандї;

• таъсиси маркази байниминтаќавии љойњои кории холї ва љойњои корї бо маќсади баланд

бардоштани сатњи зудамалии минтаќавї ва касбии ќувваи корї;

• љалби васеи бекорон ба корњои љамъиятии муваќќатї бо роњи баланд бардоштани эътибор ва њавасмандии моддии онњо;

• мусоидат ба худиштиѓолии ањолї дар бахши ѓайрирасмии иќтисодиёт, тавассути ташкили мењнати хонакорї ва фаъолияти инфиродї дар асоси шаклњои чандирии шуѓл;

• мусоидат барои бо кор таъмин намудани шањрвандон тавассути баланд бардоштани раќобатпазирии онњо дар бозори мењнат (омўзонидан, бозомўзї, бењтарсозии иттилоотї оид ба таќозои ќувваи корї);

• њавасмандгардонии рушди соњибкории хурд ва миёна дар дењоти кишвар;

• таъмини дастгирии маќсаднок ва њимояи њамаи гурўњњои ањолї дар бозори мењнат, бахусус шахсони нисбатан ба њимоя эњтиёљдошта;

дар иќтисодиёти хурди кушоди кишвар ба роњ мондани љињати тањияи барномаи давлатии кўтоњмуддати «мањдудияти воридоти истеъмолї ва њавасмандгардонии истењсолкунандагони ватанї», бо маќсади паст намудани тавозуни манфии савдо, иваз кардани воридоти бесамар ва таъсиси љойњои иловагии корї, муњим аст.

инчунин коркарди барномаи миёнамўњлати дастгирии соњибкории хурд ва миёнаро бояд ба роњ монд, ки барои батартибдарории системаи андозбандии дукарата дар амалиётњои лизингї дар чунин соњањои афзалиятноки иќтисодиёт, ба монанди: а) кишоварзї; б) саноати нассољї, хўрокворї ва маснуотбарор; в) тањсилоти касбии техникї ва г) соњањои инноватсионї нигаронида мешавад. ин метавонад барои фаъолона љалб кардани соњибкории хурд ва миёна дар амалигардонии чунин барнома ва таъсис додани љойњои иловагии корї шароити мусоидро муњайё созад.

дар давраи бўњрон нигоњ доштани алоќањои мављудаи истењсолии ширкатњои ватанї (асосан ширкатњои хурд ва миёна) бо ширкатњои хориљї муњим аст. бо ин маќсад, яке аз чорањои пешгирикунанда љињати дастгирии бозори мењнат метавонад љалби фаъоли соњибкории хурд ва миёна дар раванди харидкунии давлатї аз њисоби маблаѓњои буљети давлатї ва маблаѓњои созмонњои байналмилалї бошад. Чунин тадбир бояд «таќсим намудани» лотњои тендерии

6.1. ТаљДиДи СиёСаТ ДаР БозоРи МењнаТ



фармоишњои давлатиро то он сатње, ки барои таъмини иштироки соњибкории хурд ва миёна дар системаи хариди давлатї имкон медињад, пешбинї намояд.

СиёСаТи МинТаЌаВї

минтаќањо дар сиёсати шуѓли ањолии кишвар бояд љои махсусро ишѓол намоянд. дар асоси бањодињии сатњи бекорї ва шиддатнокї дар бозори мењнат сариваќт муайян намудани минтаќањои вазъияташон мушкил дар соњаи шуѓл муњим аст. оид ба њар як минтаќа бояд чорањои мушаххас ва бо барномаи мусоидат ба шуѓли ањолї њамоњангкардашуда тањия карда шаванд, ки ба таъмини шуѓли ањолї ва паст намудани сатњи бекорї нигаронида шудаанд.

дар минтаќањои вазъияташон мушкил дар бозорњои мењнат, аз љумла дар ноњияњои људогонаи дењот, чорањои пешгирикунандаи зерин зарур мебошанд, ки ба сабукгардонии шиддатнокї равона гардидаанд:

• гузаронидани тањлили бозори мењнати њар як минтаќаи љумњурї (аз рўи намунаи тањќиќи бозори мењнати води рашт, Ки соли 2008 аз тарафи сбм гузаронида шудааст);

• гузаронидани ташхиси вазъи молиявии корхона ва ташкилотњое, ки ба таври оммавї кормандонро аз кор озод менамоянд;

• боздоштани љараёни аз кор озодшавии кормандон ё марњила ба марњила гузаронидани он, ки барои ин молиякунии иловагї аз фонди мусоидат ба шуѓл пешбинї карда шавад;

• ќатъи намудани муљозот нисбат ба роњбарони корхонањо ва корфармоён барои пинњон доштани љойњои кории холи;

• љустуљўи имкониятњои молиякунии барномањои маќсадноки љумњуриявї, ки татбиќи онњо ба сабук намудани вазъи душвор дар бозорњои мењнат ва ба тартиб даровардани муњољирати мењнатии ѓайрирасмї мусоидат менамояд;

• ташкили гузаронидани корњои оммавии љамъиятї дар давраи љамъоварии њосил, сохтмони роњњо, иншооти инфрасохтори истењсолї ва иљтимої, инчунин дар соњаи хизматрасонї ба ањолї;

• тањияи барномањои минтаќавии «мењнат», ки тањияи тавозуни захирањои мењнатии минтаќаро – аз сатњи вилоятї сар карда то њар як ноњия фаро мегиранд.

бо дарназардошти он ки иќдомњои маќсадноки аз љониби танњо хадамоти шуѓл андешидашаванда бо дастгирии маќомоти њокимияти иљроия дар мањалњо барои њалли масъалањои рафъи пастравии

сармоягузорї ва аз њолати бўњронї баровардани минтаќањо ќодир нестанд, тањияи барномањои махсуси зиддибўњронии минтаќавї зарур мебошанд. дар татбиќи чунин барномањо маќомоти мањаллии худидорї наќши муњим доранд, ки онњо ќобилияти љалби сармояњои хориљї ва амалигардонии азнавсозии маќсаднокро доранд.

дар минтаќањои аз љињати саноатї инкишофёфта истифодаи иќтидори мењнатии захирашуда таљдиди минбаъдаи сохтории истењсолот, замонавигардонии онро тавассути љалби сармоягузорињо таќозо менамояд. таъсиси љойњои нави корї бояд ба дигаргунињои сохторї, рушди инфрасохтори истењсолї ва иљтимої ва соњаи хизматрасонї вобаста карда шавад.

дар минтаќањои самти агросаноатидошта сиёсати шуѓл бояд бо ташкили корхонањои на он ќадар калон оид ба коркарди мањсулоти кишоварзї алоќаманд бошад.

Љалби фаъоли ањолї ба корњои љамъиятї оид ба сохтмони роњњо, дарахтшинонї ва ободонии шањру дењот метавонад шакли самараноки мусоидат ба шуѓл гардад. танњо дар шароити татбиќи чорањои ќатъии сиёсати фаъоли шуѓл дар њар як минтаќа бо дарназардошти шароити мањал, гирифтани пеши афзоиши бекорї, суръатбахшии ислоњоти бозорї ва нигоњдории вазъи устувор дар минтаќањо имконпазир мегардад.

сиёсати шуѓли ањолї дар минтаќањо бояд ќисми људонопазири сиёсати амалишавандаи минтаќавиро ташкил дињад. танзими шуѓл ва бозори мењнат бевосита аз дастгирии давлатии минтаќањои таназзулёфта тавассути људо намудани дотатсияњо ва кўмакњои молиявї, љалби сармояи хусусии миллї ва хориљї ва истифодаи онњо барои нигоњдорї ва таъсиси љойњои нави корї, ташкили корњои љамъиятї, омўзонидан ва бозомўзии кормандони аз кор озодкардашаванда, вобаста аст.

дар њар як минтаќа бояд афзалиятњои хусусї, бо дарназардошти вазъи баамаломада дар бозори мењнат ва хусусиятњои инкишофи иљтимоию иќтисодї ва демографї, имкониятњои воќеии иљрои вазифањои аввалиндараља дар ояндаи миёнамўњлат ва дарозмўњлат муайян карда шаванд.

дар сиёсати минтаќавии шуѓли ањолї таѓйири самт нисбат ба чорањои фаъоли пешгирикунанда барои татбиќи он зарур аст, ки ба зиёдшавии фарогирии бекорон, бахусус љавонон, омўзонидан ва бозомўзї, баланд бардоштани зудњаракатии минтаќавї ва касбии онњо нигаронида шудааст.



СиёСаТи Миллї

дар сатњи миллї сиёсати баланд бардоштани даромадњо ва шуѓл бояд самти асосии танзими давлатї гардад. сиёстаи шуѓл дар кишвар набояд фаќат њамчун ќисми барномањои иљтимої баррасї гардад. он бояд фавран бо таѓйироти инвеститсионї ва сохторї њамоњанг бошад, ки ба ислоњоти системаи даромад ва музди мењнати њадди аќал равона гардидааст. сатњи пасти нархи ќувваи корї ба омили сусткунандаи равандњои иќтисодї дар кишвар табдил ёфта истодааст.

имрўз кишвар ба шуѓли самаранок эњтиёљ дорад. ба манфиати кишвар танњо чунин баландшавии шуѓл мебошад, ки он тавонад ба рушди тахассуси кормандони соњаи истењсолот, баланд гардидани музди мењнат ва даромади онњо то сатње мусоидат намояд, ки он такрористењсоли васеи ќувваи кориро таъмин созад. сиёсати ба баландшавии шуѓли ањолї равонагардида, бояд ба инкишофи шахсияти тафаккури эљодидошта ва боздоштани љараёни гум кардани тахассус, донишњои касбии маљмўи ќувваи корї мусоидат менамояд. он бояд ба баланд бардоштани самаранокии истењсолот ва паст намудани сатњи таваррум нигаронида шавад.

Фароњам овардани имконият барои шуѓли самарабахш ва сарчашмањои устувори даромад дар шароити бўњрони иќтисодї ва ноустувории бозори мењнат вазифаи нињоят мушкил аст.

Ягон шакку шубњае нест, ки тољикистон дар оянда имкон дорад дар њаљми миќёсан калон љойњои нави корї таъсис дињад ва бекориро то сатњи табии он паст намояд. бо ин маќсад сиёсати сармоягузории кишвар инчунин бояд ба љалби афзалиятноки сармояњо ба истењсолоти мењнатталаб ва илмталаб равона карда шавад. дар мўњлати кўтоњтарин бартараф кардани монеањои дар назди соњибкории ватанї љойдошта нисбати таъсиси истењсолоти нав муњим мебошад. ба вуљуд овардани њавасмандињои муассир барои он соњибкороне зарур мебошад, ки онњо истењсолоти мењнатталаби ба тахассуси баланд эњтиёљдошта ва сатњи нисбатан баланди музди мењнат таъминкунандаро ташкил менамоянд.

сиёсати ба афзоиши музди мењнат ва даромад нигаронидашуда имконияти васеъ истифода бурдани чунин шаклњои шуѓл дар иќтисодиёти бозорї, ба монанди таќсимоти як љойи корї дар байни ду ва се кормандон, инчунин шуѓли муваќќатиро фароњам меоварад, ки барои паст намудани љалби занон ба љараёни шуѓли камсамар таъсир мерасонад. сиёсати ба баланд бардоштани музди мењнат ва даромад нигаронидашуда, метавонад њамчун чораи љиддии

пешгирикунанда баромад намояд, ки ба паст намудани талаботи баъзе гурўњњои ањолї ба кор, аз ќабили занон, хонандагон, шахсони синни нафаќа, маъюбони дар нигоњубини сарвари оила ќарор дошта равона мегардад.

Њалли самараноки проблемаи шуѓл дар Љумњурии тољикистон бо роњи хеле баланд бардоштани наќши давлат дар такрористењсоли захирањои мењнатї имконпазир мебошад.

давлат бояд боќатъият чорањои зеринро дар амал татбиќ намояд:а) инвентаризатсияи миќдори эњтимолии љойњои корї дар тамоми соњањо ва бахшњои иќтисодиёти кишвар;б) њавасмандгардонии њамаљонибаи худиштиѓолї ва бахши хурди иќтисодиёт;в) ба зудї барќарор сохтани истењсолоти калони мењнатталаб дар сатњи баланди инноватсионї;г) баланд бардоштани наќши мутахассисон ва кормандони баландихтисос дар тамоми соњањои иќтисодиёт;д) тањияи барномаи миллии «мењнат» дар Љумњурии тољикистоне) тадриљан дар њаёт љори намудани консепсияи «иќтисодиёти ба донишњо асосёфта».

бо дарназардошти таљрибаи дигар кишварњо, дар назди Вазорати рушди иќтисодї ва савдо таъсис додани гурўњи тањлилї барои гузаронидани «тафтишоти муњофизатии» махсус љињати тањия кардани пешнињодоти асосноккардашуда аз рўи меъёрњои бољњои воридотии гумрукї барои молњои истеъмолии ѓайриасосии воридотї бо маќсади ташкили истењсолоти мењнатталаби воридотивазкунанда, ба маќсад мувофиќ аст.

Ќисми асосии шуѓл дар бахши ѓайрирасмї имрўз ба шахсони ба худиштиѓолї машѓулбуда рост меояд. дар марњилаи кунунии рушди кишвар бахши ѓайрирасмї дар сохтори шуѓли ањолї наќши мусбат дорад. таљрибаи кишварњои дорои шуѓли оммавии ѓайрирасмї собит месозад, ки он бо тадриљан таъсис додани љойњои корї дар бахши расмї, худ ба худ аз байн намеравад. Чорањои манъкунанда нисбат ба бахши ѓайрирасмї, ќатъи назар аз њамаи камбудињои он, низ худро амалан собит намесозанд.

мањдудшавии бахши ѓайрирасмї дар натиљаи пурзўр гардидани сиёсати давлат нисбати шуѓли ѓайрирасмї ба якбора зиёдшавии бекорї оварда мерасонад, зеро аксарияти машѓулбудагони ѓайрирасмї наметавонанд бо кор дар бахши расмї таъмин гардад. барои шахсоне, ки дар бахши ѓайрирасмї дар шароити шуѓли дуюмбора кор мекунанд, чунин сиёсат ба якбора паст



гардидани сатњи зиндагї меоварад. илова бар ин, бахши манъкардашуда ва таъќибшавандаи ѓайрирасмї ногузир шакли криминалиро касб менамояд.

Чорањои манъкунї танњо нисбати зуњуроти нисбатан манфии шуѓли ѓайрирасмї асоснок њисобида мешаванд. бинобар ин, бояд ба назар гирифт, ки бахши ѓайрирасмї дар тољикистон дар ояндаи дур низ амал хоњад кард. Вале, дар ояндаи миёнамўњлат ва дарозмўњлат норасоии онњо метавонанд оќибатњои зерини љиддиро ба бор орад: љинояткорї дар љомеа, унсурњои паст (люмпенизатсия) дар байни ањолї, ба вуљуд омадани камбизоатї, таназзули иќтидори мењнатии љамъият. барои пешгирї намудани чунин њолатњо, алњол аз байн бурдани тамоюлњои манфии инкишофи бахши ѓайрирасмї, бо равона сохтани рушди он ба маљрои мутамаддин, зарур аст.

масъалаи њавасмандгардонии рушди соњибкории хурд - алтернативаи воќеии шуѓли ѓайрирасмї мебошад. маљмўи тадбирњои танзимкунанда соддагардонии расмиёти баќайдгирии корхонањои хурд, кам кардани андоз то ба дараљаи озодкунї аз он дар давраи ташаккулёбї ва дастгирии давлатии суроѓавии молиявиро бояд дар бар гирад. тадбирњои њавасмандгардонии соњибкории хурд метавонанд њамзамон ба ќонунигардонии як ќисми бахши ѓайрирасмї ва баландбардории дар зери назорат будани он аз лињози таъмини кафолатњои њадди аќали иљтимої оварда расонанд.

дар марњилаи њозираи рушди иќтисодии кишвар аз байн бурдани мењнати кўдакон вазифаи муњимтарин ба шумор меравад. Њамоњангсозии фаъолияти созмонњои давлатї, байналмилалї ва ѓайрињукуматї љињати аз байн бурдани мењнати кўдакон, метавонад барои тањияи механизми ба мактаб баргардонидани кўдакони коркардаистода ва инкишофи љисмонї ва маънавии онњо равона карда шавад. тадбирњои пешгирикунандаи кўтоњмуддат бояд пеш аз њама, барои аз байн бурдани шаклњои бадтарини мењнати кўдакон ва бењтарсозии шароити мењнати кўдаконе, ки аз рўи зарурат кор мекунанд, равона карда шаванд. сиёсати андоз ва молиявї бояд ба љалби мунтазами ањолии ќобили мењнат ба соњаи шуѓли самаранок ва расмї нигаронида шавад. таѓйироти системаи андоз метавонад дар рушди иќтисодии кишвар, афзоиши шуѓли расмї ва даромади мењнатии ањолї, паст кардани сатњи камбизоатї ва иќтисодиёти ѓайрирасмї дар тољикистон наќши љиддї бозад.

сиёсати маблаѓгузории хурд бояд ба баланд бардоштани шуѓл ва худиштиѓолии занон, бахусус гурўњи нисбатан осебпазир - занон ва духтарони дењот равона карда шавад. инчунин роњњои имконпазири њалли ин вазифа - мусоидат барои љустуљўи фаъолияти даромадоваранда, таълими касбї, дастгирии молиявї ва дигар навъи дастгирии давлатии фаъолияти соњибкории занон, хоса дар соњаи соњибкории хурд ва мењнати хонакорї мебошанд.

Принсипњои шарикии иљтимої њангоми њалли проблемањои шуѓл метавонанд дар кишвар наќши мусбат гузоранд. дар чањорчўбаи муколамаи иљтимої давлат бояд бо корфармоёни дар кишвар навташкилёфтаистода њамкории зич дошта бошад. муколамаи иљтимої бояд як ќисми љањонбинии роњбарони маќомоти њокимият гардад.



ноБаРоБаРї ДаР ФаРогиРї Ва СиФаТи ТањСилоТ

системаи тањсилоти миёнаи умумї барои ба даст овардани малака ва донишњои касбї тањкурсии базавї мегузорад. имрўз њукумати кишвар фаъолона чорањоро оид ба вусъат додани фарогирии љавонон бо тањсилоти мактабї ва саъю кўшиши баланд намудани сифати таълим андешида истодааст. бар замми ин, агар проблемаи фарогирї ба тањсилот дар кишвар њалли худро ёфта истода бошад њам, масъалаи сифати хатмкунандагони мактабњо бошад њалношуда боќи мемонад.

афзоиши фарогирии љавонон бо тањсилоти мактабї барои баландшавии дониш боис нагардида, шањодатномањои дар бораи тањсилоти миёна гирифташуда, на њамеша кафолати омода будан барои гирифтани касб шуда метавонанд. ин ба паст шудани самаранокии истифодаи захирањо ва ваќт дар зинањои нисбатан баланди тањсилот оварда мерасонад ва ба сифати мањсулоти «нињої» - мутахассиси ба бозори мењнат воридшаванда таъсир мерасонад.

Проблемаи консептуалии тањсилоти касбї - суст рў овардан ба бозори мењнат мебошад. дар доираи стратегияи миллии рушди кишвар дар давраи то соли 2015 аллакай номгўи амалиёти ба таљдиди сохторї ва баланд бардоштани иќтидор дар тамоми сатњњои системаи тањсилот равонагардида муайян карда шудааст. татбиќи ин амалиёт омода кардани мутахассисони нисбатан баландихтисосро имконпазир мегардонад, ки аллакай имрўз ба назар гирифтани воќеияти ба бозори мењнат вобастаро талаб мекунад.

мувофиќи маќсад аст, ки:• сифати тањияи дурнамоњои давлатї ва минтаќавии

талабот ба мутахассисон дар ояндаи кўтоњмуддат, миёнамўњлат ва дарозмўњлат баланд бардошта шавад. тањияи услуби тартиб додани дурнамоњои давлатї ва минтаќавии талабот ба мутахассисон дар ояндаи кўтоњмуддат, миёнамўњлат ва дарозмўњлат, бо дарназардошти талаботи бахши воќеии иќтисодиёт зарур мебошад;

• дар таљрибаи тањияи барномањои таълимию маърифатї, зарурияти љараёни муттасилї байни барномањои тањсилоти умумї ва касбї љорї карда шавад;

• амалияи баргузории ярмаркањои љойњои холии корї барои донишљўёни муассисањои таълимии миёнаи махсус ва олї, њамчун яке аз вариантњои

имконпазири мувофиќати калон ба талаботи корфармо васеъ истифода бурда шавад;

• њангоми тањияи барномањои таълимии тањсилоти ибтидої ва миёнаи махсус, бештар эњтиёљоти сокинони дењот барои аз худ намудани касб (косибї, кор дар ферма, фаъолияти истењсолии ба коркарди ашёи хоми кишоварзї алоќаманд) ба назар гирифта шавад;

• амалияи тарбияи мутахассисон аз рўи «квотаи президентї» бо дарназардошти эњтиёљоти иќтисодиёти минтаќаи мушаххас вусъат дода шавад. Зимнан, таъмини шаффофияти ин љараён ва ташкили мониторинги доимии натиљагирии чунин тарбияи маќсадноки мутахассисон муњим аст.

ДаСТРаСї Ба ТањСилоТи каСБї

таъмини дастрасии баробар ба системаи тањсилоти касбї бинобар васеъ пањн шудани таълими пулакї дар кишвар, бахусус дар зинањои нисбатан баланди тањсилот, муњим аст. азбаски омили асосї ва доимо афзояндаи нобаробарї барои гирифтани тањсилот тафовути даромади ањолї ва вазъи моддии оилаи хонанда мањсуб меёбад, њалли проблемаи дастрасии тањсилоти олї танњо тавассути ислоњоти худи системаи тањсилот имконнопазир аст.

дастгирии гурўњњои алоњидаи аз љињати иљтимої нисбатан осебпазири хонандагон бояд дар асоси тањияи стратегияи комплексии таѓйироти институтсионалї гузаронида шавад.

андешидани тадбирњои зерин мувофиќи маќсад аст:• инкишофи ќарздињї барои тањсилот;• нигоњдорї ва рушди минбаъдаи системаи

имтиёзњои давлатии дастрасї ба тањсилот ва дастгирии молиявї гурўњи хонандагони аз љињати иљтимої осебпазир дар ваќти тањсил;

• рушди фаъоли таълими касбї ва касбомўзии ибтидої.

МуВоФиЌаТ Ба ТалаБоТи БозоР

тањсилоти касбї бояд ба талаботи бозор мувофиќ бошад. Зимнан, сифати тарбияи мутахассисони љавон, мувофиќати барномањои таълимї ба талаботи муосири истењсолот, инчунин эњтиёљот ба хатмкунандагони муассисањои таълимї аз рўи њар як ихтисоси мушаххас дар бозори мењнат муњим мебошад.

6.2. СиёСаТ ДаР Соњаи МаоРиФ



имрўз системаи тањсилоти касбии кишвар ба талаботи бозори мењнат мувофиќати суст дорад, ки ба нобаробарињои љиддии сифатї ва миќдорї байни таќозо ба мењнати мутахассисони дипломдор ва арзаи онњо оварда мерасонад.

дар шароити муосир таъмин намудани хислати инноватсионии соњаи маориф муњим аст. Вазифаи афзалиятноки хислати инноватсионии рушди тањсилот метавонад дастгири мактабњои олие гардад, ки тадќиќотњои бунёдї (фундаменталї) ва амалї гузаронда, технологияњо ва барномањои тањсилотиеро тањия менамояд, ки ба њамгироии вазифањои лоињавї ва тањќиќотї дар раванди таълим нигаронида шудаанд. мактабњои олї бояд на ин ки марказњои тарбияи кадрњои боихтисос, балки инчунин тањрикдињандагони навоварињое бошанд, ки ба соњањо ва бахшњои иќтисодиёти кишвар намерасанд.

тасњењоти механизмњои молиявию иќтисодї дар соњаи тањсилот шарти муњими амалан иљро намудани чорабинињои ба баланд бардоштани сифати тањсилот равонагардида мањсуб меёбад.

андешидани тадбирњои зерин мувофиќи маќсад аст:• таъсис ва дастгирии марказњои илмї ва таълимию

истењсолї дар назди мактабњои олии пешќадами кишвар;

• баланд бардоштани љолибияти фаъолияти илмї барои олимони љавон тавассути зиёд намудани бурсия (грант)-њо барои фаъолияти тањќиќотї, ташаккули барномаи махсуси дастгирии гурўњњои тањќиќотии љавонон ва лоињањои тадќиќотии аз љониби олимони љавон ва гурўњњои эљодї татбиќшаванда, ки олимони љавон сарварї мекунанд;

• рушд ва такмили системаи аспирантура ва докторантура;

• тањия ва тасдиќи нишондињандањои самаранокии тањсилоти касбї ва рейтинги муассисањои таълимї дар сатњи давлатї;

• васеъ намудани амалияи эътироф (аккредитатсия)-и љамъиятии системаи тањсилоти касбї;

• босуръат љорї намудани амалияи маблаѓгузории меъёрии сарикасї, ки барои таъмини шаффофияти таќсимоти маблаѓњои буљетї ва пайваст намудани њаљми маблаѓгузорї бевосита ба истеъмолкунандаи хизматрасонињои тањсилоти имкон медињад;

• тањияи наќшаи миллї оид ба татбиќи барномаи тањсилот барои рушди устувор (тру) дар Љумњурии тољикистон.



МуњољиРаТи ДоХилї

дар шароити муосир муњољират нишондињандаи бењтарини фарќият дар рушди иљтимоию иќтисодии минтаќањои љумњурї мањсуб меёбад. имрўз муњољират назаррас ва баръало мебошад, ки нобаробарињоро дар бозори мењнат тавсиф менамояд. Њаљми асосии муњољират ба шањри душанбе ва марказњои вилоятї нигаронида шудааст. ин тамоюл, яќинан, шиддат мегирад, чунки нобаробарї дар инкишофи иќтисодї ва дар даромади ањолї байни минтаќањо дар сатњи баланд боќї мемонад.

таъсири муњољират ба бозори мењнат ва тарафњои гуногуни њаёти љамъиятї дар Љумњурии тољикистон мисли пештара дар сатњи нокифоя омўхта шудаанд. бо вуљуди ин, муњољирати дохилї метавонад ба баланд гардидани самаранокии љойгиршавии маконии захирањо ва ба эътидол омадани фарќиятњои минтаќавї дар даромад ва шуѓл мусоидат намояд.

тањлил нишон дод, ки агар сиёсати баланд бардоштани даромад ва музди мењнат дар дењот амалї нагардад, таъсиси љойњои иловагии корї дар шањр боз њам бештар муњољиронро љалб менамояд, ки сатњи бекориро дар шањрњо баланд менамояд. дар натиља проблемањо чи дар шањр (афзоиши шуѓли ѓайрирасмї), ва чи дар дењот (нарасидани кадрњо ва ќувваи корї) шиддат мегиранд. дар иртибот ба ин, амалї намудани сиёсати инкишофи њамаљонибаи дењот муњим аст, ки дар доираи он заминаи иќтисодии минтаќањои дењот бояд васеъ ва мустањкам гардонида шаванд.

дастгирии институтсионалии хољагињои дењќонї басо муњим буда, ба њавасмандгардонии тараќќиёти истењсоли мањсулоти кишоварзї ва баланд бардоштани шуѓл равона карда шудааст, ки он бояд осон дастрас шуданро ба захирањои замин ва молиявї пешбини намояд. Зимнан афзоиши даромади на танњо кормандони хољагињои дењќонї, балки тамоми ањолии дењот тавассути рушди истењсолоти хурди коркардкунанда ва косибї муњим аст. системаи тањсилот ва тарбияи мутахассисон бояд бо бањисобгирии эњтиёљоти минтаќањои дењот муайян карда шавад. бо маќсади њалли проблемањои муљањњазгардонии техникии истењсолот, тавсеаи таљрибаи додани имтиёзњои гумрукї њангоми воридоти таљњизот ва мусоидат барои таъсиси бозори хизматрасонии лизингї зарур мебошад.

рушди иќтисодї хеле кам мутавозин сурат мегирад, аз ин рў, саъю кўшиш барои мувозинатгардонии беасоси он метавонад ба пешрафт зиён оварад. Фарќиятњои минтаќавї дар даромад ва истењсолот ногузиранд. таљрибаи кишварњои пешрафта нишон медињад, ки сиёсати нисбатан самарабахш сиёсати минтаќавї мањсуб меёбад, ки баробарсозии территориявии нишондињандањои базавии сатњи рушди инсонро имконпазир мегардонад. сиёсати ба афзоиши даромад дар минтаќањои кишвар ва мутаносибан, ба баланд бардоштани сатњи зиндагї нигаронидашуда, бояд афзалияти минтаќавии сиёсати шуѓл гардад.

дар ноњияњои аксаран кишоварзї сиёсати оќилона оид ба замин, инчунин чорањои таъмини хизматрасонии базавии иљтимої барои тамоми ањолї, метавонанд заминаи бењтаршавии нишондињандањои рушди инсонї зимни таъсиси асосњои институсионалии шањришавї гарданд. агар дар асоси сиёсати минтаќавї, ки зудамалии муњољиратиро пешбинї менамояд, барномаи баробарсозии даромад ва музди мењнат гузошта шавад, пас ба њисоб гирифтан зарур аст, ки пеш аз њама аз љониби хонаводањо истеъмоли молњои ниёзи аввал баробар мешавад ва танњо баъдан дастрас будан ба хизматрасонињои базавии љамъиятї баробар мешавад.87

таѓйирот дар механизми пешнињоди кўмакњои молиявї ба минтаќањо (субвенсияњо ба буљетњои мањаллї аз буљети љумњуриявї) тавассути пайваст намудан бо нишондињандањои иљтимоии рушди минтаќањо метавонанд ќонунан зимни ќабули чунин ќонунњо, ба монанди «Ќонун дар бораи дастгирии давлатии территорияњои проблемавї» ва «Ќонун дар бораи минтаќањои баландкўњи љумњурї» асоснок карда шаванд. Зимнан асоснок кардани меъёрњо ва муносибатњо нисбат ба гурўњбандии минтаќањои кишвар на танњо дар сатњњои байниминтаќавї, балки дар сатњи дохилиминтаќавї (ноњиявї) низ муњим мебошад. муњољирати даргузар, чун яке аз шаклњои зоњиршавии муњољирати мењнатии дохилї, метавонад нобаробарињоро дар бозорњои мањаллии мењнат сабук гардонад. тадбирњо оид ба дастгирии муњољирати даргузар, њамчун роњи њалли проблемаи бекорї, нисбатан дар минтаќањое самараноктар мебошад, ки дар онњо зудамалии ањолї одатан паст ё ки сатњи камбизоатї баланд мебошад. дар байни чунин тадбирњо нисбатан самараноктар тадбирњое

6.3. СиёСаТи МуњољиРаТ



мебошанд, ки онњо ба паст намудани харољотњои молиявї ва муваќќатии дохилиминтаќавии наќлиётї, тавассути рушди инфрасохтори минтаќавї ва бозори хизматрасонињои наќлиётї равона гардидаанд.

МуњољиРаТи ХоРиљї

Тасмимњои пешбинигардида

муњољират аз тољикистон ин на танњо садњо њазор одамони берун аз ќаламрави Ватан коркардаистода, балки миќдори зиёди проблемањои калон ва хурди иљтимоиро низ фаро мегирад. Њар кадоме аз онњо хусусияти мушаххас дошта, мутаносибан, чорањои мушаххасро барои њалли худ таќозо менамоянд.

масъалањои муњољирати хориљї имрўз чунон хусусияти шадид пайдо мекунанд, ки баргузорнамоии саммити сарони давлатњои кишварњои аъзои саЊа-ро оид ба проблемањои муњољират ногузир мегардонад. имрўз тољикистон ба тањияи сиёсати нави давлатї нисбати муњољирони мењнатї эњтиёљ дорад.

Њалли проблемањои солњо замшуда дар љараёни вусъатёбии муњољирати мењнатии хориљї њамохангсозии саъю кўшишњои созмонњои њукуматї, байналмилалї ва ѓайрињукуматиро љињати ба ин љараён додани хислати мутамаддин дар тамоми ќаламрави собиќ иЉшс талаб менамояд. барои тољикистон баланд бардоштани маќоми муњољирони мењнатии тољик дар хориља масъалаи муњим мањсуб меёбад.

омўзиш ва тавсеаи васеъро дар тољикистон, бахусус дар шароити ташаккули модели миллии идоракунии муњољирати хориљї, таљрибаи байналмилалии идоракунии љараёнњои муњољират таќозо менамояд. бахусус, кишвар аллакай таљрибаи кофии љиддї ва аз љониби љомеаи байналмилалї эътирофшудаи амалигардонии созишномањои сатњњои гуногун, аз љумла, модели миллии комёбгардии созишномаи сулњ дар давраи муќовимати шањрвандиро дорад.

иќдоми нахустин дар ин самт метавонад таъсиси гурўњи корї оид ба тањияи назарияи илмии (доктринаи) сиёсати муњољират дар тољикистон ва тањияи Ќонуни Љумњурии тољикистон дар бораи муњољират бошад. барои андешидани чорањои пешгирикунанда дар соњаи муњољирати хориљї тањияи маърўзањо (гузоришњо)-и њарсолаи миллии тањлилї «дар бораи њолати муњољирати мењнатї» барои Президенти кишварњое, ки ба љараёни муњољирати мењнатї љалб гардидаанд, вазифаи муњим ба шумор меравад.

тадќиќотњо ва пурсишњои сершумори муњољирони мењнатї собит месозанд, ки бештари проблемањои муњољирон ба шарте аз байн бурда мешаванд, ки агар њукуматњои кишварњо на танњо созишномањои намунавї, балки созишномањои њамаљонибаи байнидавлатиро дар соњаи мазкур ба имзо расонанд. Њифзи њуќуќњои инсонии муњољирони мењнатї муњимтарин љанбаи раванди муњољирати хориљї гардида истодааст. Њалли ин масъала, моњиятан, ин њалли масъала дар бораи шуѓли муносиби шумораи зиёди муњољирон мебошад. Ќонунигардонї мисли пештара, њамчун проблемаи муњољирон боќї мемонад ва њалли он барои бартараф кардани проблемањои дигари ин соња мусоидат менамояд.

Љои муњимро дар танзими љараёнњои муњољират системаи тарбияи ибтидоии касбии кадрњо ишѓол менамояд. имрўз дар тољикистон омодасозии политехникиро дар мактабњои тањсилоти умумї барќарор кардан лозим аст, ки дар онњо гирифтани малака ва ихтисоси муайян унсури њатмии раванди таълим ба шумор меравад. системаи тањсилоти миёнаи касбї дар кишвар, хусусан дар самти таъмини шуѓли касбомўзї, аз љумла таъмини ањолии муњољираткунанда ба ислоњот ниёз дорад.

дастгирии давлатии муњољирони мењнатї метавонад фаќат дар њолати баланд бардоштани њавасмандгардонии иќтисодии муњољирон дар интиќоли расмии маблаѓњои пулї ба кишвари асл, самарабахш бошад. тадбирњои кўтоњмуддат дар ин самт метавонанд имтиёзњо барои муњољирони мењнатие бошанд, ки даромади худро ба кишвар тавассути роњњои расмии бонкї интиќол медињанд. ба чунин тадбирњо чорањои зерин мансуб дониста шаванд:• бепул иваз кардани шиносномањои хориљї бо

дарназардошти мўњлатнокї;• бидуни бољ ворид кардани амволи шахсї ба

маблаѓи то 1000 доллари има;• људо намудани квотањо барои фарзандони

муњољирони мењнатї, ки ба муассисњои таълимии кишвар дохил мешаванд;

• фароњам овардани шароити имтиёзнок барои дастрасї ба захирањои замин ва ташкили хољагињои ёрирасон;

• ташкили таъминоти нафаќаи мувофиќ.



панљ нуЌТаи назаРи СиёСї

дар шароити муосир таъминоти шумораи зиёди одамон тавассути инкишофи љараёнњои муњољират бо шуѓл, хусусияти сиёсї ва байналмилалї касб менамояд. давраи «ѓайритабии» муњољирати хориљии мењнатї аз тољикистон аз байн рафта истодааст ва имрўз иштироки љомеаи шањрвандии кишварњои ќабулкунанда ва интиќолкунанда дар танзими ин љараён зарур аст. ин алалхусус муњим аст, чунки масъалањои шуѓл дар бозорњои мењнати хориљї њар ќадар бештар тобиши сиёсї касб мекунад.

идоракунии демократии љараёни муњољират

арзишњои умумии демократї, њуќуќи инсон ва озодињои асосї, волоияти ќонун, ошкорбаёнї, тањаммулпазирї, набудани табъиз ва эњтироми якдигар бояд принсипњои асосї дар сиёсати дохилї ва хориљии кишвар нисбати муњољирони мењнатї гарданд. таъмини муносибати одилона ва муносиб бо муњољирони мењнатї, воќеан маънои эътирофи муњољирати мењнатии хориљиро њамчун унсури таркибии стратегияи шуѓл дар кишвар дорад.

њуќуќњои муњољир

идеологияи иќтисодии бозор - имконияти худтаъминкунии њар як инсони ќобили мењнат мебошад. дар шароити давраи гузариш афзоиши фаъолнокии муњољирати ањолї ањамияти махсус дошта, ба шакли зоњиршавии масъулияти њар як шахси ќобили мењнат барои худтаъминкунї ва зиндагї табдил меёбад. ин, њамзамон ба зарурати аз байн бурдани ќолибњои мављудаи дастнигарї дар бораи давлат њамчун кафили ягонаи таъминоти шуѓл вобаста аст. аз ин рў, дар марњилаи муосир таъмини њифзи њуќуќи муњољири мењнатї барои озодии интихоби фаъолияти мењнатї метавонад вазъро куллан дар соњаи шуѓл ва бозори миллии мењнат дигаргун созад.

Баробарии имкониятњо

баробарњуќуќї бояд ба чорањои ќатъї дар соњаи сиёсати иљтимої љињати таъмини имконияти дар амалия пайдо кардани имкони њифзи њуќуќњои худ

барои њар як муњољири мењнатї мусоидат намояд. Хартияи иљтимої ва Конвенсияи аврупої оид ба маќоми њуќуќии коргарони муњољир таъкид менамояд, ки давлатњои иштирокунандаи љараёни муњољират барои ќабули чорањое иќдом намоянд, ки тибќи онњо коргарони муњољир ва оилањои онњо, ки дар ќаламрави ин давлатњо истиќомат мекунанд, дар соњањои иљтимої ва иќтисодї назар ба шањрвандони ин кишварњо набояд њуќуќњои номусоидтар дошта бошанд.

Муколамаи тамаддунњо

ташкили фазо барои муколама хеле муњим аст, ки барои њама озод бошад. муколамаи тамаддунњо метавонад ба тањаммулпазирї, якдигарфањмї ва эњтироми мутаќобилаи миллатњо мусоидат намояд. баъзе ифодањои тањќиромез нисбати муњољирони мењнатии тољик дар сањифањои нашрияњои оммавии баъзе кишварњо то андозае хусусияти нодурусти тањќиромез ва бадномкунї доранд, ки ба худи фарњанги тањаммулгарої тањдид менамоянд. барангехтани бадбинї, ки ба тоќатнопазирї асос ёфтааст, ба эњтироми њуќуќњо ва озодињои асосие, ки Конвенсияи байналмилалї ва амалияи судї кафолат додаанд, мувофиќ нестанд.

дастгирии давлатии муњољират ва ташкили афкори умумии мусоид

маќомоти давлатї, фондњои байналмилалї ва љамъиятї, љамоањои динї ва воситањои ахбори омма дар соњаи аз байн бурдани ќолибњои мављуда нисбати муњољирони мењнатї метавонанд њамчун навоварон бошанд. дар марњилаи љањонишавї ќатъ кардани муњољират ѓайриимкон буда, фазои боварии љамъиятиро нисбати муњољирони мењнатї, чи дар бозори миллии мењнат ва чи дар бозори мењнати хориљї фароњам овардан зарур аст.



бўњрони молиявї ва иќтисодии љањонї таѓйироти калони сохториро ба тамоюлњои дар бозори мењнати тољикистон тайи дањсолаи охир ба вуќўъ пайваста, ворид месозад. Чи тавр онњо ба рушди иќтидори инсон ва имконияти шуѓли муносиб дар кишвар таъсир мерасонанд?

СенаРияи 1 (пеССиМиСТї) – паСТ каРДани СаТњи ШРии

дар шароити суръати мављудаи афзоиши ањолї ва сатњи пасти фарогирї бо тањсилоти касбї њиссаи кадрњои баландихтисос кам мегардад. Чунин камшавї аз њисоби ба таври табиї аз рўи синну сол ба нафаќа рафтани ќувваи корї, аз кишвар рафтани кадрњои боихтисос (муњољирати мењнатї) ва бинобар сабаби суръати нисбатан баланди афзоиши ањолии ќобили мењнат нисбат ба суръати афзоиши омодагии касбї ва шуѓл ба вуќўъ омада метавонад. Њамзамон, сарфи назар аз сатњи баланди бекорї, воридшавии коргарони боихтисоси хориљї сурат мегирад, ки омили иловагии афзоиши бекорї мањсуб меёбад. мутаносибан, пеш аз њама аз кишвар ба муњољирати мењнатї рафтани мардони синни фертилї (ќобилияти ба вуљуд овардани насл) зиёд мегардад, ки нобаробарии демографиро пурзўр менамояд.

тадќиќотњо нишон медињанд, ки оилањои муњољирон дар маљмуъ нисбатан осебпазир буда, ба рўзгузаронї назар ба рушди сармояи инсонї бештар таваљљўњ менамоянд. инчунин дар оилањои муњољирони мењнатї кўдакон бештар ба шуѓли даромадоваранда љалб карда шудаанд. аз тарафи дигар, ќариб аз се як њиссаи мардон, ки барои пайдо намудани музд муњољират кардаанд, минбаъд ба хона барнагашта оилањои худро бештар бе ягон дастгирї мегузоранд. Њамин тавр, шумораи оилањои осебпазир меафзояд, ки зери хавфи ба ќатори камбизоатон ворид шудан ва ё рањої наёфтан аз он ќарор доранд.

Њангоми чунин сурат гирифтани кор, зарурат дар зиёднамоии ќисми харољоти буљети кишвар барои дастгирии шумораи афзудаистодаи ќишри ањолии аз љињати иљтимої осебпазир, ба миён меояд. дар ин њолат, дастгирии иљтимоии ин оилањо аз љониби давлат фаќат барои рўзгузаронї, на ин ки барои рушди иќтидори инсонї равона карда мешавад.

Њамин тариќ, сатњи тахассус ва мутаносибан раќобатпазирии ќувваи корї чи дар бозори дохилї ва чи дар бозори хориљї паст мегардад. дар натиља, аллакай дар соли 2012, ваќте натиљањои барўйхатгирии соли 2010 пешнињод мегарданд, шрии аз њисоби нишондињандаи сатњи тањсилот (паст гардидани нишондињандањои сатњи саводнокии ањолии калонсол ва фарогирї бо тањсилоти касбї) паст мегардад. сатњи тањсилоти занон назар ба мардон бо суръати баланд паст гардида, дар муќоиса бо њамин нишондињандаи мардон, яъне љаримаи гендерї бо фарќияти нишондињандањои шроГ ва шрии меафзояд.

Паст гардидани сатњи тањсилот дар маљмўъ ба њосилнокии умумии мењнат ва дигар нишондињандањои макроиќтисодї таъсири манфї мерасонад. дар ин њолат, афзоиши даромад ва музди мењнати њадди аќал бешак ба раванди таваррум мусоидат менамояд.

Пурзўршавии нобаробарии гендерї дар нишондињандањои тањсилот, инчунин дар шиддатёбии сегрегатсияи гендерї дар бозори мењнат таъсир мерасонад, ки хавфи дар сатњи камбизоатї ќарор гирифтани шумораи бештари занон ва фарзандони онњоро зиёд мегардонад.

СенаРияи 2 (опТиМиСТї) – аФзоиШи ШРии

Чунин тарз сафарбарии захирањои давлатиро барои васеъгардонии фарогирии ањолї бо тањсилоти касбї ва либерализатсияи соњибкории инфиродї, хурд ва миёна пешбинї менамояд. он имкон медињад, ки раќобатпазирии ањолї нисбат ба ќувваи кории хориљї зиёд гардида, бозори ѓайрирасмї то андозае ќонунї гардонида шуда, афзоиши худиштиѓоли таъмин ва инчунин таќозо ба ќувваи корї аз њисоби таъсиси корхонањои хурд ва миёна зиёд карда шавад. аммо, барзиёдии ќувваи корї боќї хоњад монд.

дар ин маврид, муњољирати мењнатии хориљї њамчун зарурат боќї мемонад. лекин сифати нисбатан баланди ќувваи корї барои ба даст овардани кори нисбатан муносиб ва музди баланд дар хориља имкон медињад. раќобат дар бозори дохилии мењнат, бозори ќарздињї, бозори тањсилот ва њоказо баланд мегардад.

6.4. СенаРияњои ЭњТиМолии РуШДи иЌТиДоРи инСонї



ин тарз мављудияти љидду љањди муайянро барои пешравии баробарии гендерї пешбинї менамояд, зеро ки бе фароњам овардани шароити махсус барои занон, онњо бо мардон раќобат карда наметавонанд ва наќши онњо дар љамъият ва оила бо вазифањои репродуктивї, яъне кор дар хонавода ва нигоњубини аъзои оила мањдуд мегарданд, ки ба онњо гирифтани даромад, кўмакпулињои иљтимої ва дар пиронсолї бошад нафаќаро имкон намедињад.

нишондињандаи шрии аз њисоби болоравии сатњи тањсилот ва баландшавии шуѓл ва даромад афзоиш меёбад. аммо љаримаи гендерї меафзояд, ки њамчун фарќияти байни шрии ва шроГ њисоб карда мешавад, чунки занон дар бозори мењнат њамчун шахсони нисбатан раќобатнопазир боќї мемонанд. дар ин њолат, харољоти давлат ногузир барои љубронпулињо, пардохтњо, кўмакпулињо ва ѓайра меафзояд.

СенаРияи 3 - каМ каРДани анДозаи љаРиМаи генДеРї

ин тарз, дар баробари васеъшавии дастрасї ба тањсилоти касбї ва либерализатсияи соњибкории инфиродї, хурд ва миёна ва устувор боќи мондани муњољирати хориљї, мављудияти таваљљўњи махсусро ба масъалањои гендерї пешбинї мекунад.

ба масъалањои махсуси гендерї маљмўи чорабинињое марбут мебошад, ки барои ба таври чандири мутобиќ намудани фаъолнокии иќтисодї бо вазифањои репродуктивї имкон медињад. дар ин њолат, тањияи чорабинињо оид ба таъсиси боѓчањои кўдакон ва кўдакистонњои хусусї ва љамъиятї бе андозбандї бо ќисман дастгирї намудани маќомоти њокимияти давлатї дар минтаќањои кишвар зарур аст. Эњтимолияти ба боѓчањои кўдакон ва кўдакистонњо супоридани кўдакон, ба занон имкон медињад, ки на танњо ба фаъолияти даромадоваранда машѓул шаванд, балки он пешгири барои аз мактаб гирифтани духтарони синни калони мактаби мебошад.

тадќиќотњо нишон медињанд, ки духтарон-хатмкунандагони мактабњои тањсилоти умумї хоњиши баланд барои соњиб шудан ба ин ё он малакањои касбї (саводи компютерї, пухтупаз, дўзандагї, гулдўзї, бофандагї ва ѓ.) доранд, аммо имконияти барои ба шањр рафта тањсил кардан надоранд. мављудияти чунин хоњиш тасодуфї нест. Занони дењот агар тањсилоти касбї надошта бошанд, баъд аз хатми мактаби миёна асосан ба мењнати вазнини кишоварзї бо даромади ночиз машѓул мешаванд. бинобар ин њатто тањсилоти ибтидоии касбї метавонад натиљањои назаррас дињад, зеро занон ба фаъолияти нисбатан даромаднок метавонанд дар шароити нисбатан бароњат машѓул мешаванд.

Љалби занон ба фаъолияти иќтисодї имконияти кам кардани хавфњоро дар хонаводањо медињад, ки онњо ба муваќќатан аз даст додани даромад аз љониби яке аз волидайн вобаста мебошанд. дар чунин оилањо маблаѓгузорї ба сармояи инсонї – саломатї ва тањсилоти кўдакон меафзояд. Фаъолияти даромадоваранда ба занон кафолати пардохтњо ва кўмакпулињои иљтимоии гуногунро медињад, ки аз онњо занони бекор мањруманд.

сармоягузории давлат љињати фароњам овардани шароит барои љалби занон ба фаъолияти иќтисодї, имкон медињад, ки сол аз сол харољот барои дастгирии хонаводањои камбизоат кам карда шавад, чунки дар оилањое, ки дар онњо занон бо мењнати боихтисос ва баландихтисос музд мегиранд, стратегияњо на ин ки фаќат барои рўзгузаронї, балки бештар ба рушди иќтидори инсонї равона гардидаанд.

Зимни рушди њассоси гендерии сенария нишондињандаи шрии назар ба сенарияњои аз љињати гендерї ѓайрињассос бо суръати нисбатан баланд афзоиш меёбанд, чунки нишондињандањои сатњи тањсилот ва даромади занон нисбат ба мардон мутаносибан ва инчунин эњтимолан бо суръати баландтар афзоиш меёбад. Љаримаи гендерї байни нишондињандањои шрии ва шроГ кам карда мешавад.



дар солњои охир љомеаи љањонї барои ташкил ва рушди љойњои кории ба ном «сабз», яъне барои љойњои корие таваљљўњи калон медињад, ки шуѓл дар онњо ба муњити зист таъсири мусбат мерасонад,. баъзе муњаќќиќон чунин мењисобанд, ки мањз «иќтисодиёти сабз» ќувваи пешбарандаи инкишофи иќтисодии асри XXI мегардад.

ташаббуси иќтисодиёти сабз се асоси зеринро дар бар мегардад:• арзёбї ва дар мадди аввал гузоштани ањамияти

захирањои табиї; • таъмини шуѓли ањолї аз њисоби таъсиси љойњои

кории сабз ва тањияи сиёсати дахлдор; • истифодаи механизмњои дахлдор ва аломатњои

вазъи (конъюнктураи) бозор, ки ќобилияти тезонидани гузаришро ба «иќтисодиёти сабз» доранд.

ин стратегия ба натиљањои тадќиќоти ЭЭб, сбм, Конфедератсияи байналмилалии иттифоќњои касаба ва созмони байналмилалии корфармоён асос ёфта, ба ташаббуси ЮнеП оид ба таъсиси љойњои кори сабз алоќаманд аст.

дар гузориши «Љойњои кории «сабз»: барои мењнати сазовор дар љањони устувор бо сатњи пасти партовњо», ки ба таъсири иќтисодиёти нав ба вуљуд омадаистодаи «сабз» ба соњаи мењнат бахшида шудааст, ќайд карда мешавад, ки дар дањсолањои оянда саъю кўшишњо љињати муќовимат ба таѓйири иќлим метавонанд ба таъсиси миллионњо љойњои нави кории «сабз» оварда расонанд.88 тадбирњо оид ба пешгирии таѓйирёбии иќлим ба таъсиси чунин сохтори шуѓл ва фазои сармоягузорї оварда мерасонанд, ки зимни он дар аксари бахшњо, инчунин дар бахши иќтисодиёти бисёре аз кишварњо аллакай имрўз љойњои кори нав таъсис дода шуда, дар оянда боз таъсиси миллионњо љойњои нави корї чи дар кишварњои мутараќќї ва чи дар кишварњои рў ба инкишоф дар назар аст.

таѓйирёбии иќлим аллакай имрўз рух дода истодааст, ва ин љараён таъсири манфии худро ба кормандон ва оилањои онњо идома медињад, бахусус агар даромадњои онњо ба соњаи кишоварзї ва туризм алоќаманд бошад. мањз барои њамин, аллакай имрўз андешидани чорањои таъсирбахш оид ба мубориза бо таѓйирёбии иќлим ва оќибатњои он, бо такя ба таъсиси љойњои кори сазовор, зарур аст.

Љойњои кории «сабз» барои паст кардани таъсири манфии фаъолияти корхонањо ва соњањо ба муњити зист ва нињоят љињати ноилшавї барои паст намудани ин таъсир то сатњи маќбул нигаронида шудаанд. Љойњои кории «сабз», ки барои нигоњдорї ва барќарорсозии сифати муњити зист мусоидат мекунанд, пеш аз њама, метавонанд дар чунин соњањо, ба монанди кишоварзї, саноат, хизматрасонї ва идоракунї таъсис дода шаванд. ин љойњои корї бояд «мењнати сазовор» таъмин созанд, ки онњо ба паст кардани сатњи камбизоатї, њамзамон бо њифзи муњити зист мусоидат менамояд.

6.5. Шуѓли «СаБз» - ДаРкнаМої Ва иМконияТи ноилШаВї

«дар таърих лањзањое мављуданд, ваќте ки фурсати андеша (идея) пайдо мешавад – мањз ин њамон њолатест, ки бо ташаббуси иќтисодии сабз. ба вуќўъ мепайвандад. нуќтањои назар ва тадбирњои инноватсионї дар њолати кунунии хеле мураккаб зарур мебошанд, ваќте ки ба бўњрони бунёдии экологї бўњрони байналмилалии идоранашавандаи молиявї њамроњ шуд. ман амали ЮнеП-ро барои таваљљўњи зуд ва сариваќтї маъќул мешуморам - бахусус барои он ки ЮнеП якљоя бо созмони байналмилалии мењнат (сбм) иќтидори азими истифоданашударо дар соњаи идоракунии устувори сармояи табиї ва сарвати табиї намоиш доданд».

Эрик Солхейм, Вазири њифзи муњити зисти норвегия



аз рўи пешгўињо, бозори глобалии молњо ва хизматрасонињои экологї то соли 2020 аз сатњи њозираи 1,37 млрд. доллари има то 2,74 млрд. има дар як сол меафзояд. нисфи ин бозорро хизматрасонињо ва молњо дар соњаи самаранокии энергетикї ва устувории наќлиёт, обтаъминкунї, корезњо ва коркарди партовњо ташкил менамоянд. Чунончи, аз рўи пешгўињо дар соли 2030 соњаи технологияњои экологї дар олмон ба андозаи чор маротиба афзоиш ёфта, то 16 фоизи њаљми умумии истењсоли саноатии кишварро ташкил хоњад дод, зимнан шуѓл дар бахши мазкур назар ба соњаи мошинсозии калон ва саноати автомобилсозї бештар мегардад.

дар има технологияњои аз љињати экологї тоза аз рўи њаљми сармоягузории венчурї љойи сеюмро (баъд аз технологияњои иттилоотї ва нанотехнологияњо) ишѓол менамоянд. дар Хитой чунин сармоягузории венчурї дар солњои охир беш аз ду маротиба афзоиш ёфта, 19 фоизи њаљми умумии сармоягузориро ташкил дод.

дар солњои охир танњо дар соњаи манбаъњои барќароркунандаи энергия 2,3 миллион љойњои нави корї таъсис дода шуда, иќтидори афзоиш дар ин бахш хеле калон аст. дар соли 2030 шуѓл дар соњаи манбаъњои алтернативии энергия метавонад то 2,1 миллион нафар дар соњаи истифодаи энергияи шамол ва то 6,3 миллион нафар дар соњаи истифодаи энергияи офтоб афзояд.

манбаъњои барќароркунандаи энергия нисбат ба маъданњои навъи сўзишворї шумораи зиёди љойњои кориро таъмин месозанд. дар соли 2030 дар назар дошта

шудааст, ки сармоягузори дар манбаъњои барќароркунандаи энергия 630 миллиард доллари има-ро ташкил дода, таъсиси на камтар аз 20 миллион љойњои кории иловагиро таъмин менамоянд.

дар бахши кишоварзї дар соњаи истењсоли энергия аз биомасса, инчунин дар соњањои омехта то 12 миллион љойњои корї таъсис додан мумкин аст. дар чунин кишвар, ба мисли Венесуэла, илова намудани10% спирти этилї ба сўзишворї (ethanol blend of 10 per cent in fuels) дар соли 2012 метавонад як миллион љойњои кориро дар истењсоли найшакар таъмин созад.

дар тамоми љањон гузариш ба сохтмони иншооти аз љињати энергитики самарабахш имкон медињад, ки миллионњо љойи корї таъсис дода шуда, инчунин 111 миллион љойњои кории аллакай мављуда дар бахши сохтмон «нисбатан сабз» гардонида шаванд.

сармоягузори барои сохтмони иншооти аз љињати энергетики самарабахш танњо дар аврупо ва има метавонанд таъсиси 2-3,5 миллион љойњои кории «сабз»-ро таъмин намоянд, дар кишварњои рў ба инкишоф бошад ин иќтидор боз њам зиёдтар мебошад. имрўз соњањои коркарди такрорї (ресиклинг) ва коркарди партовњо 10 миллион љойњои кориро дар Хитой ва бразилия таъмин менамоянд. дар шароити баландшавии нарх барои молњо, ин бахш, чи тавре ки дар назар аст, дар аксарияти кишварњо босуръат рушд меёбад.



бозорњои «сабз» нисбатан босуръат инкишоф ёфта истода ва бо роњи ислоњот дар он кишварњое таљдид мешаванд, ки дар он љо дастгирии сиёсии муќтадир ва доимї дар сатњи хеле баланди сиёсї вуљуд дорад, њадафњо аниќ муайян карда шуда, системаи муљозот ва имтиёзњо амал менамояд, ќонунњо ва стандартњои дахлдори самаранокї барои биноњо ва иншооте, ки дар онњо тадќиќотњои самаранок гузаронида мешаванд, тањия карда шудаанд.

ташаббуси љойњои кории «сабз» (The Green Jobs Initiative) – шарикие мебошад, ки соли 2007 аз љониби ЮнеП, сбм ва мКП таъсис дода шудааст. соли 2008 ба ин шарикї сбК (созмони байналмилалии корфармоён) њамроњ гардид. Њадафи ин ташаббус вусъат додани имкониятњои нисбатан васеъ, баробарї ва шароити боадолат дар давраи ислоњот, љалби њукумат, корфармоён ва кормандон ба муколама оид ба масъалањои тањияи сиёсати самарабахш ва барномањо оид ба ташкили иќтисодиёти «сабз», љойњои кории «сабз» ва мењнати сазовор барои њама мањсуб меёбад.

мутаассифона, тољикистон њанўз ба рўйхати кишварњои дорои иќтисодиёти «сабз» шомил нест. ин соња дар кишвар чандон зиёд муаррифї нагардидааст. дар роњи инноватсияњои «сабз» монеањо дар шакли иттилоотонии нокифояи ањолї, норасоињо дар ќонунгузорї вобаста ба љорї намудани ин технологияњо, мављуд набудани механизмњои њавасмандгардонии соњибкорї ва маблаѓгузории нокифоя садди роњ мешаванд. бењтар намудани вазъ ва тезонидани ин љараён зарур аст, то ки дар баробари сањмгузорї дар мубориза бо проблемаи таѓйирёбии иќлим, шароити сазовори шуѓл фароњам оварда шавад.

дар барномањои стратегии худ тољикистон, ки ба масъалањои амнияти экологї таваљљўњ зоњир менамояд, аз имкониятњои васеъ барои ташкили љойњои кории «сабз» бархурдор аст. ин њамчунин дар доираи татбиќи лоињањои мрт (механизмњои рушди тоза)89 дар тамоми соњањои иќтисодиёти миллї имконпазир аст, чунки дар соли 2008 тољикистон Протоколи Киоторо ба тасвиб расонида буд. самтњои нисбатан ояндадор инњоянд – энергетика, кишоварзї,90 барќарорсозии љангалзорњо ва экотуризм. татбиќи онњо имконияти барои ба иќтисодиёти миллї љалб намудани захирањои иловагии байналмилалии сармоягузорї ва њавасмандгардонии љорї намудани технологияњои аз љињати экологи тоза ва сарфакунандаи энергияро фароњам меоварад.

илова бар ин, дар тољикистон, чунин шуѓли «сабз» дар соњаи рушди территорияњои махсус њифзшавандаи табиї, экотуризм, безараргардонии сўзишвории биологї ва паст кардани хавфи офатњои табиї дахлдошта имконпазир аст.

мавзўи мубрами экологии асри XXI љузъи људонопазири мавзўи мубрами рушди иќтисодї ва иљтимоии ин ќарн ба шумор меравад. барои тољикистон зарур аст, ки ба ин мавзўи мубрами рўз таваљљўњ зоњир намояд, зеро проблемањои партовњои хатарнок, пастравии сатњи экосистемањо, таѓйирёбии иќлим ва доираи васеи дигар масъалањои рушди устуворро њал карда, инсоният инчунин проблемањои нобаробарї, ки камбизоатї ба миён меоварад, мављуд набудани амният ва суботро, ки рафъ намудани онњо барои ноилшавї ба Њадафњои рушди њазорсола зарур аст, њаллу фасл менамояд.

заМиМаи МаТни 21љойњои коРии «СаБз»

танњо дар има дар соли 2005 дар соњаи экология, тибќи арзёбї, зиёда аз 5,3 миллион љойњои корї – 10 маротиба зиёдтар нисбат ба саноати дорусозии кишвар таъсис дода шуд.мутобиќи барномањои истифодаи манбаъњои барќароркунандаи энергия дар як ќатор кишварњои аврупо, ба монанди испания, њамагї дањ сол, вале дар чањорчўбаи онњо аллакай садњо њазор љойњои корї таъсис дода шудаанд. дар шањри дењлии Њиндустон дар хатсайрњо автобусњои нав ба роњ монда мешаванд, ки бо гази табии фишурда кор мекунанд, ки он ба муњити зист зарар нарасонда, барои иловатан таъсис додани 18000 љойњои нави корї мусоидат мекунад. бразилия барномаи истифодаи спирти этилиро, ки дар чањорчўбаи он ним миллион љойњои корї таъсис дода шуда буд ва барномаи истифодаи сўзишвории биодизелии махсус барои садњо њазор фермерњо-соњибмулкони хурдро амалї менамояд. дар соли 2020 олмон дар соњаи технологияњои экологї назар ба тамоми саноати мошинсозиаш бештар љойњои корї таъсис медињад. дар аврупо афзоиши 20-фоизаи самаранокии энергия барои таъсиси ќариб як миллион љойњои корї мусоидат менамояд. Њамин гуна њолат дар кишварњои дорои иќтисодиёти давраи гузариш ва кишварњои рў ба инкишоф сурат мегирад. Хитой дар соњаи истифодаи энергияи офтоб барои гармидињї дар љањон пешсаф аст. Зимни даромади умумї аз фурўш ба андозаи 2,5 миллиард доллари има беш аз 1000 истењсолкунандаи хитої дар соли 2005 зиёда аз 150 000 нафарро ба кор ќабул кардаанд. дурнамои иќтидорњои лоињавї нишон медињад, ки шуѓл дар ин соња метавонад ба таври љиддї афзояд.


иСТиноД

1 Tajikistan. Living Standards Measurement Survey 2007. Dushanbe 2009. 24 p.

2 таджикистан: обследование уровня Жизни. душанбе, 2004.

3 Вазъи иљтимоию иќтисодии Љумњурии тољикистон. 2008.

4 обследование рабочей силы. душанбе. 2004.

5 бозори мењнат дар Љумњурии тољикистон. Кумитаи давлатии омори Љумњурии тољикистон. 2009.

6 Экономические интересы россии в таджикистане: риски и возможности. душанбе. 2009.

7 рынок труда в республике таджикистан. статистический сборник - душанбе, 2009, с. 162.

8 DCI 0818 обзор рынка труда и миграционный профиль. обзор рынка труда в таджикистане. рабочий документ, июнь 2009, с.45.

9 Њамон љо, с.52.

10 Куддусов д. таджикские трудовые мигранты в глобальном финансовом кризисе: мнение мигрантов / рабочая версия документа - ииЦ «соцсервис», майи с.2009.

11 «бизнес и Политика» № 22 (611) 2 июни соли 2005

12 Показатели развития человека 2008. Проон; Human Development Report 2009. Overcoming barriers: Human mobility and development.

13 Human Development Report 2009. Overcoming barriers: Human mobility and development.

14 бозори мењнат дар Љумњурии тољикистон. Кумитаи давлатии омори Љумњурии тољикистон. с.2009.

15 Кумитаи давлатии омори Љумњурии тољикистон. с.2009.



18 Паёми Президенти Љумњурии тољикистон ба маљлиси олии Љумњурии тољикистон. 12 апрели соли 2009

19 буљети давлатии Љумњурии тољикистон барои солњои 2007-2009

20 демографический ежегодник республики таджикистан. - душанбе, Госкомстат, 2008, с. 21.

21 маориф дар Љумњурии тољикистон. - душанбе, Кумитаи давлатии омор, 2008, с.13,30,32.

22 демографический ежегодник республики таджикистан. - душанбе, Госкомстат, 2008, с. 21; таджикистан: 15 лет государственной независимости. - душанбе, Госкомстат, с. 49; образование в республике таджикистан. - душанбе, Госкомстат, 2008, с. 13.

23 Гендерные проблемы и развитие. стимулирование развития через гендерное равенство в правах, в доступности ресурсов и возможностей выражать свои интересы. Всемирный банк- 2002.

24 таджикистан. обследование по определению уровня жизни 2007 г, стр. 77, 80.


26 лоињаи бу дар бораи навсозии системаи маориф.-2003.

27 маориф дар Љумњурии тољикистон. -душанбе, Кумитаи давлатии омори Љт, 2009, с.32.

28 маориф дар Љумњурии тољикистон. -душанбе, Кумитаи давлатии омори Љт, 2009, с.36.

29 ањолии Љумњурии тољикистон аз рўи љамъбасти барўйхатгирии умумии ањолї дар соли 2000,- душанбе, 2005. Љ II, ќ.1., с. 268-269. бозори мењнат дар Љумњурии тољикистон . маљмўаи маълумоти оморї. душанбе, 2009, с. 158.

30 таджикистан: обследование уровня жизни. 2007.

31 Њисоб карда шудааст аз рўи: бозори мењнат дар Љумњурии тољикистон. 2009.

32 Њисоб карда шудааст аз рўи: бозори мењнат дар Љумњурии тољикистон. 2009.

33 Ќонуни Љт«дар бораи њадди аќали зиндагї», № 521 аз 19 майи соли 2009

34 Кумитаи давлатии омори Љумњурии тољикистон. бозори мењнат дар Љумњурии тољикистон с.2009

35 рынок труда в республике таджикистан. статистический сборник. душанбе 2009. с. 101.

36 аз рўи маълумоти њисоботи њарсолаи омори расмї

37 мувофиќи иттилооти дар сомонаи (веб-сайти) расмии мом буда.

38 Куддусов д. обзор рынка труда в таджикистане. рабочая версия документа. душанбе 2009.с.86.


40 бањои экспертии муњаќќиќони лоиња.

41 синявская о.В. неформальная занятость в россии: измерение, масштабы, динамика. научный семинар нисП. 2005.

42 аистов В.о. развитие некоторых форм занятости в россии в 1992-2004 гг. ВшЭ. 2005.с.186.

43 обследование рабочей силы 2004 и данные официальной статистики

44 обследование детского труда. нии труда и социальной защиты населения республики таджикистан. 2006.

45 таджикистан и страны снГ. стат.сб., душанбе, 2006, с. 88.

46 доклад о развитии человека. изд. «Весь мир», м., 2006, с. 352.

47 “непрожиточный” минимум. бизнес и Политика, № 22 (611) 2 июни соли 2005


48 бозори мењнат дар Љт. маљмўаи оморї с.2009.



51 Ќонуни Љт «дар бораи мусоидат ба шуѓли ањолї» аз 1 августи с.2003, № 44. моддаи 27.

52 Ќонуни Љт «дар бораи мусоидат ба шуѓли ањолї» аз 1 августи с.2003, № 44. моддаи 29.

53 обследование рабочей силы. 2004.


55 бозори мењнат дар Љт. маљмўаи оморї с.2009., душанбе, 2009, с. 87

56 манбаъ: межгосударственный статистический комитет снГ.

57 Њисоб карда шудааст аз рўи: бозори мењнат дар Љт. маљмўаи оморї с.2009.,душанбе, 2009, с. 234.

58 международная организация труда. исследование перехода от обучения к работе, душанбе,2007,с.91. Проект.

59 демографический ежегодник-2008, душанбе, Госкомстат, с. 14, 60-61.

60 тибќи маълумотномаи солонаи демографии Љумњурии тољикистон, душанбе, с. 14 ва 118. тањия гардидааст.

61 демографический ежегодник республики таджикистан, душанбе, с. 118.

62 тибќи маълумотномаи солонаи демографии Љумњурии тољикистон, душанбе, с. 120. тањия гардидааст.

63 Эзоњ – гурўњбандї дар шароити кўчидани ањолї аз рўи муњољирати хориљї ва дохилї анљом дода шудааст

64 матритсаи коррелятсияи байни нишондињандањои рушди вилояти Хатлонской дар Замимаи 2.

65 доклад о мировом развитии 2009. новый взгляд на экономическую географию. Всемирный банк. Вашингтон, 2008, с.3.

66 минтаќањои Љумњурии тољикистон. маълумотномаи оморї - душанбе, Кумитаи давлатии омор, 2008, с.55.

67 тибќи маълумоти маљмўаи омории «минтаќањои тољикистон», душанбе, с.2005-2008 тањия гардидааст.

68 аз рўи маълумоти Вазорати молияи Љумњурии тољикистон њисоб карда шудааст.

69 ниг. ба боб дар бораи шуѓли ѓайрирасмии њисоботи мазкур.

70 россия и страны содружества независимых государств. москва – 2008, с.30.

71 олимова с., баск и. трудовая миграция из таджикистана. международная организация по миграции. душанбе, 2003. с.122.

72 тибќи маълумоти фаврии Хадамоти муњољирати ВКд Љт.

73 Куддусов д. Влияние мирового финансового кризиса на трудовых мигрантов из таджикистана: мнение мигрантов. рабочая версия документа. ииЦ «соцсервис». май 2009.

74 Занон ва мардони Љумњурии тољикистон. Кумитаи давлатии омори Љт. 2007.

75 нушин Явари де Хеленкрт. образование девочек в таджикистане: всесторонний анализ причин отсева девочек из школ. – ЮнисеФ, 2005г.; инна мальцева. Гендерное равенство в сфере занятости. – ЮниФем, 2007г.; елена мезенцева. Гендерное равенство в сфере образования. – ЮниФем, 2007г.; маргарита Хегай. доступ девочек к образованию. – обсе, 2008г.

76 Куддусов дж. таджикские трудовые мигранты в глобальном финансовом кризисе: мнение мигрантов/ ииЦ «соцсервис», мот. – душанбе, 2009

77 бозори мењнат дар Љумњурии тољикистон. Кумитаи давлатии омори Љумњурии тољикистон. с.2009

78 оуЖнт – 2007, ЮнисеФ.

79 маърўзаи миллии Љт оид ба рафти иљрои Конвенсия «дар бораи барњам додани тамоми шаклњои табъиз нисбати занон».с.2005

80 маърўзаи миллии Љт оид ба рафти иљрои Конвенсия «дар бораи барњам додани тамоми шаклњои табъиз нисбати занон».с.2005

81 Занон ва мардони Љумњурии тољикистон. Кумитаи давлатии омори Љт.

82 Занон ва мардони Љумњурии тољикистон. Кумитаи давлатии омори Љт.

83 обзор гендерных вопросов в таджикистане. Всемирный банк, отдел социального развития. регион европы и Центральной азии. – 2005 г. с.33.

84 Занон ва мардони Љумњурии тољикистон. Показатели развития человека 2008. – Проон, 2008.

85 Занон ва мардони Љумњурии тољикистон. Показатели развития человека 2008. – Проон, 2008.

86 The Global Gender Gap Report/ World Economic Forum – Geneva, Switzerland, 2008.

87 доклад о мировом развитии 2009. новый взгляд на экономическую географию. обзор. Всемирный банк 2008.

88 Green Jobs: Towards Decent work in a Sustainable, Low-Carbon World. 2009.

89 механизми рушди тоза, ки тибќи протоколи Киото пешбинї гардидааст, барои амалисозии лоињањои гузариш ба истифодаи манбаъњои нисбатан тозаи энергия ва барќаророзии љангалзорњо дар кишварњои рў ба инкишоф метавонад то 100 млрд. долл. има сармояро равона созад.

90 Яке аз роњњои таъмини ањолии дењот бо љойњои корї ва паст намудани сатњи бекорї ва камбизоатї ба туфайли он, азхудкунии заминњои нав ва бекорхобида мањсуб меёбад. дар айни замон, дар љумњурї 57 њазор гектар замин истифода бурда намешавад.


Шумораи ањолии минтаќањо, њазор нафар

Таркиби минтаќии ањолї, њиссаи воњид

Фа дар минтаќањо

Минтаќањо

Солњо

2006 2007

ВМкБ 220,4 218,0



Шањри Душанбе 660,9 679,4

ШнТљ 1567,2 1606,9

Минтаќањо

Солњо

2006 2007

ВМкБ 0,031201 0,030212

Вилояти Суѓд 0,296682 0,295481


Шањри Душанбе 0,093562 0,094156

ШнТљ 0,221864 0,222695

Минтаќањо

Солњо

2006 2007

ВМкБ -28,5148 -21,41150547

Вилояти Суѓд -178,47 -134,31,6629

Вилояти Хатлон -268,323 -167,8194285

Шањри Душанбе 92,86221 143,7025652

ШнТљ -60,6209 23,14252948

заМиМаи 1

њиСоБи ТаСњењкаРДаШуДаи МММ Ба њаР СаРи ањолї ДаР МинТаЌањои љуМњуРии ТољикиСТон ДаР Солњои 2006 – 2007

ЌаДаМи 1. њиСоБи МММ (маљмўи мањсулоти минтаќавї) ба њар сари ањолї

ЌаДаМи 3. њиСоБи ФонДи азнаВТаЌСиМкунї (Фа) ДаР МинТаЌањо

ЌаДаМи 4. њиСоБи МаБлаѓи аРзиШи ФонДи азнаВТаЌСиМкунї

МММ, њазор сомонї

МММ ба сари њар ањолї

Фарќият байни МММ ва ММД

ЌаДаМи 2. њиСоБи ФаРЌияТи Байни МММ Ба СаРи њаР ањолии МинТаЌањо Ва ММД Ба СаРи њаР ањолї ДаР МаљМЎъ ДаР љТ

Минтаќањо

Солњо

2006 2007

ВМкБ 172992,8 232342,0

Вилояти Суѓд 2299500,4 2814266,0

Вилояти Хатлон 2384919,4 3366033,2

Шањри Душанбе 1778697,0 2242509,9

ШнТљ 2234145,6 3018433,6

Минтаќањо

Солњо

2006 2007

ВМкБ -28,51478241 -21,411505447

Вилояти Суѓд -178,4697698 -134,3106629

Вилояти Хатлон -268,3225856 -167,8194285

Шањри Душанбе 9286221014 143,7025652

ШнТљ -60,62087828 23,1425948

сумма -443,0658059 -156,6965021

Минтаќањо

Солњо

2006 2007

ВМкБ 784,9038 1065,788991

Вилояти Суѓд 1097,247 1319,950284

Вилояти Хатлон 946,5468 1305,018106

Шањри Душанбе 2691,325 3300,721077

ШнТљ 1425,565 1878,420312

Минтаќањо

Солњо

2006 2007

ВМкБ -913,8961887 -708,7110092

Вилояти Суѓд -601,5530658 -454,5497162

Вилояти Хатлон -752,2531672 -469,4818943

Шањри Душанбе 992,5254653 1526,221077

ШнТљ -273,2349158 103,9203124


Таркиби минтаќавии субвенсияњо

њисоби кўмаки гирифташавандаи минтаќањо

МММ ба сари њар ањолї, сомони

Маблаѓи мављудаи ДСа дар минтаќањои љТ дар солњои 2006-2007гг., сомонї

Минтаќањо

Солњо

2006 2007

ВМкБ 0,231150964 0,213626


Вилояти Хатлон 0,380902366 0,433435


ШнТљ 0,38794667 0,352939

Минтаќањо

Солњо

2006 2007

ВМкБ 784,9038113 1065,788991

Вилояти Суѓд 1097,246934 1319,950284

Вилояти Хатлон 946,5468328 1305,018106

Шањри Душанбе 2691,325465 3300,721077

ШнТљ 1425,565084 1878,420312

Минтаќањо

Солњо

2006 2007

ВМкБ 878,32 1099,26

Вилояти Суѓд 1097,25 1319,95



ШнТљ 1597,45 1933,72

Сумма 7388,65 9026,60

Сумма /5 1477,731 1805,319054

Минтаќањо

Солњо

2006 2007

ВМкБ -102,4150881 -33,4744


Вилояти Хатлон -168,7648136 -67,9178


ШнТљ -171,8859042 -55,3043

ЌаДаМи 5. њиСоБи кЎМаки гиРиФТаШаВанДаи МинТаЌањо

ЌаДаМи 6. њиСоБи МаБлаѓи ДаРоМаДи МаВљуДа

њаљми субвенсияњои гирифташавандаи минтаќањо

Минтаќањо

Солњо

2006 2007

ВМкБ 28343611 33411150

Вилояти Суѓд 0 0

Вилояти Хатлон 46706050 67789490

Шањри Душанбе 0 0

ШнТљ 47569819 55199852

ВСего 122619480 156400502


заМиМаи 2

Суръати афзоиши ШРии ва ташкилдињандагони он дар љТ дар солњои 2006-2007

њисоби ташкилдињандагони ШРии ва худи ШРии дар минтаќањои љТ дар солњои 2006-2007 (Ш-шохис)

с.2006 c.2007

c.2007

Дуу СТ

Минтаќа

Дпу, солССак,

%СФаТ, % СТ, %

Даромади мављуда ба сари њар ањолї

сомонї / долл. иМа

ШРии, њиссаи воњид

Сол Сол Сол Сол Солњо Солњо

2007 2007 2007 2007 2006 2007 2006 2007

ВМкБ 74,4 99,3 77,4 92,0887,3 1099,3

0,581 0,587268,9 319,6

Вилояти Суѓд 71,4 97,2 72,8 89,11097,3 1314,0

0,550 0,555332,5 383,7

Вилояти Хатлон 71,0 97,2 66,8 87,11115,3 1372,9

0,539 0,552338,0 399,1

шањри Душанбе 76,5 98,7 75,0 90,82691,3 3300,7

0,648 0,666815,5 959,5

шнтЉ 71,4 97,3 61,1 75,31597,5 1933,7

0,557 0,567484,1 562,1

ШВМКБ 0,79674,0-41,2

82,4-41,2= =ДУУ Ш

ВМКБ 0,93992,0-25,896,3-25,8

= =СТСТВМКБ 99,3 + 77,4 =2 1

3 3= 92,0%*

СТНТЉ 97,3 + 61,1 =2 1

3 3= 85,3%

СТСуѓд 97,2 + 72,8 =2 1

3 3= 89,1%

СТХатлон 97,2 + 66,8 =2 1

3 3= 87,1%

СТДушанбе 98,7 + 75,0 =2 1

3 3= 90,8%

ШСуѓд 0,72170,9-41,2

82,4-41,2= =ДУУ Ш

Суѓд 0,89889,1-25,896,3-25,8

= =СТ

ДУУШХатлон 0,71470,6-41,2

82,4-41,2= = СТШ

Хатлон 0,87087,1-25,896,3-25,8

= =

ШНТЉ 0,73171,5-41,2

82,4-41,2= =ДУУ

ШНТЉ 0,84485,3-25,8

96,3-25,8= =СТ

ШДушанбе 0,83375,5-41,2

82,4-41,2= =ДУУ

ШДушанбе 0,92290,8-25,8

96,3-25,8= =СТ

ШВМКБ 0,79974,4-41,2

82,4-41,2= =ДУУ

1

ШСуѓд 0,73371,4-41,2

82,4-41,2= =ДУУ

1

ШДушанбе 0,85776,5-41,2

82,4-41,2= =ДУУ

1

ШНТЉ 0,73371,4-41,2

82,4-41,2= =ДУУ

1

ШХатлон 0,72371,0-41,2

82,4-41,2= =

1

* ст дар асоси тЌЌ 2007 њисоб карда шудаастДУУ


c.2006 c.2006

c.2007 c.2007

ДСа ШРии

ШВМКБ 0,007log(268,9)-log(281,0)

log(75611)-log(281,0)= =ДСА ШрИИ

ВМКБ 0,5810,796+0,939+0,0073

= =

ШрИИНТЉ 0,5570,731+0,844+0,097

3= =

ШрИИСуѓд 0,5500,721+0,898+0,030

3= =

ШрИИХатлон 0,5390,714+0,870+0,033

3= =

ШрИИДушанбе 0,6480,833+0,922+0,190

3= =

ШНТЉ 0,097log(484,1)-log(281,0)

log(75611)-log(281,0)= =ДСА

ШСуѓд 0,030log(332,5)-log(281,0)

log(75611)-log(281,0)= =ДСА

ШХатлон 0,033log(338,0)-log(281,0)

log(75611)-log(281,0)= =ДСА

ШДушанбе 0,190log(815,5)-log(281,0)

log(75611)-log(281,0)= =ДСА

ШВМКБ 0,023log(319,6)-log(281,0)

log(75611)-log(281,0)= =ДСА

1ШрИИ

ВМКБ 0,5870,799+0,939+0,0233

= =1

ШСуѓд 0,055log(383,7)-log(281,0)

log(75611)-log(281,0)= =ДСА

1ШрИИ

Суѓд 0,5550,733+0,898+0,0343

= =1

ШХатлон 0,063log(399,1)-log(281,0)

log(75611)-log(281,0)= =ДСА

1ШрИИ

Хатлон 0,5520,723+0,870+0,0633

= =1

ШДушанбе 0,219log(959,5)-log(281,0)

log(75611)-log(281,0)= =ДСА

1ШрИИ

Душанбе 0,6660,857+0,922+0,2193

= =1

ШНТЉ 0,124log(562,1)-log(281,0)

log(75611)-log(281,0)= =ДСА

1ШрИИ

НТЉ 0,5670,733+0,844+0,1243

= =1


заМиМаи 3

Тавсифи кластерњои људошуда

Миќдори кластер-њо дар

минтаќа-њо

Тамоюли миёнаи

квадратїТаркиби кластерњо

нишондињандањо-омилњои муњољират (дар њолати то соли 2007)

зичии ањолїСатњи миёнаи музди

мењнати моњона

Масофа аз ноњия то шањри нисбатан

калон

Класте-ри 1

5 103,6 ш.турсунзода, ш.Хуљанд, ш.Чкаловск; ноњияњо- рўдакї ва б. Ѓафуров

нисбатан зиёд нисбатан зиёд Хеле наздик

- аз зичии миёнаи љумњурї зиёд

аз сатњи миёнаи љумњурї баланд, ба истиснои ноњияњои рўдакї и б.Ѓафуров

аз 11 км то 17 км

Класте-ри 2

9 54,52 ш.Вањдат, ш.Ќўрѓонтеппа, ноњияњо- айнї, исфара, Конибодом, Панљакент, бохтар, мир сайид алии Њамадонї, Фархор

нисбатан зиёд нисбатан кам наздик

аз зичии миёнаи љумњурї зиёд, ба истиснои айнї

аз сатњи миёнаи љумњурї паст, ба истиснои ш.Ќўрѓонтеппа

ба истиснои айнї, мир сайид алии Њамадонї ва Фархор

Класте-ри 3

10 17,7 ноњияњо- Њисор, ашт, Љаббор расулов, истаравшан, Вахш, данѓара, Ќубодиён, Кўлоб, мўъминобод, шањритус


аз зичии миёнаи љумњурї зиёд, ба истиснои ноњияи ашт

аз сатњи миёнаи љумњурї паст

ба истиснои ашт, дан-ѓара, Ќубодиён, мўъмин-обод ва шањритус

Класте-ри 4

4 24,55 ш.Кайроќќум, ноњияњо – Варзоб, Зафаробод, Љалолиддини румї


аз зичии миёнаи љумњурї зиёд, ба истис-нои ноњияи Варзоб


ба истиснои ноњияњои Зафаробод ва Љалолиддини румї

Класте-ри 5

20 14, 56 ш.табошар, ноњияњо- Љир-гатол, нуробод, рашт, Файзобод, шањринав, Ѓончї, мастчњ, спитамен, Восеъ, Ќумсангир, Панљ, темурмалик, Љомї, Ховалинг, Ёвон, Ванљ, дарвоз, ишкошим, шуѓнон

нисбатан зиёд нисбатан кам нисбатан дур

аз зичии миёнаи љумњурї зиёд, ба истиснои ноњияњои минтаќаи рашт ва ВмКб


ба истиснои ноњияњои шањринав ва Восеъ

Класте-ри 6

10 16,65 ш.роѓун, ш.Хоруѓ, ноњияњо- шањристон, Хуросон, Љиликўл, норак, сарбанд, шўрообод, мурѓоб, рўшон

нисбатан зиёд нисбатан кам нисбатан дур

аз зичии миёнаи љумњурї зиёд, ба истис-нои ноњияњои шўрообод, мурѓоб, рўшон

аз сатњи миёнаи љумњурї паст, ба истиснои норак, роѓун ва сарбанд

Класте-ри 7

6 11,8 ноњияњо- тавилдара, тољикобод, Кўњистони мастчоњ, балљувон, носири Хисрав, роштќалъа

нисбатан кам нисбатан кам нисбатан дур

аз зичии миёнаи љумњурї кам, ба истиснои тољикобод


ВСего 64

Кластери 1 - чи минтаќањои љолиб (ш.турсунзода), чи шањру ноњияњои дорои коэффитсиенти нисбатан баланди вазни холиси муњољират (-1,44), вазни ѓайрихолиси муњољират (22,7) ва самаранокии нисбатан мусоиди иштирок дар равандњои дохилиљумњуриявии муњољиратро муттањид менамояд (ба њисоби миёна ба њар 100 нафар ба љумњурї воридшаванда 123 нафар аз љумњурї хориљшаванда рост меояд).Кластери 2 - минтаќањоеро дар бар мегирад, ки маљмўи зиёди муњољират дошта, бидуни шиддатнокї ањолиашон кам гардида истодааст, вале самаранокии муњољират нисбат ба минтаќањои кластери ќаблї бадтар мебошад (ба њисоби миёна ба њар 100 нафар ба љумњурї воридшаванда 442 нафар аз љумњурї хориљшаванда рост меояд). Кластери 3 - минтаќањоеро аз љињати муњољират дар бар мегирад, ки ба њолатњои тамоман номусоид гузаштанашон мумкин аст. ба њисоби миёна ба њар 100 нафар ба љумњурї воридшаванда 768 нафар аз љумњурї хориљшаванда рост меояд. ба таври дигар, маљмўи муњољират аллакай ба суръути афзоиши шумораи ањолии минтаќањо таъсири калон мерасонад.Кластери 4 - аз минтаќањое иборат аст, ки бо муњољирати мўътадили ањолї тавсиф мегардад. ин кластер дар худ 4 минтаќаеро, ки дорои хусусиятњои наздики иљтимоию иќтисодї доранд, дар бар мегирад. барои намояндагони чунин навъ ба њисоби миёна коэффитсиенти вазни холиси муњољират ба –0,496, коэффитсиенти вазни ѓайрихолиси муњољират бошад ба

15,06 баробар аст. самаранокии нисбатан «пасти» муњољират таваљљўњро љалб месозад: ба њисоби миёна ба њар 100 нафар ба љумњурї воридшаванда 121 нафар аз љумњурї хориљшаванда рост меояд.Кластери 5 - минтаќањои аз љињати муњољират нисбатан бўњронии љумњуриро муттањид менамояд. барои минтаќањои навъи мазкур талафи нисбатан мутлаќ ва њадди аксари муњољират (–3,4) бо дарназардошти коэффитсиенти вазни ѓайрихолиси муњољирати –6,07 ва нишондињандаи самаранокии муњољират баробар ба 1216 нафар аз љумњурї хориљшаванда ба 100 нафар ба љумњурї воридшаванда хос аст.Кластери 6 - дањ минтаќаро муттањид менамояд. аз рўи хусусияти вазни холиси муњољират намояндагони навъи мазкур ба намояндагони минтаќањои навъи сеюм наздик аст ( ба њисоби миёна коэффитсиенти вазни холиси муњољират ба (–2,26) баробар аст, дар њоле ки аз рўи хусусиятњои миќёси љараёни муњољират ба минтаќањои навъи панљум баробар аст (ба њисоби миёна коэффитсиенти вазни ѓайрихолиси муњољират ба 6,5 баробар аст). ба њисоби миёна ба њар 100 нафар ба љумњурї воридшаванда 390 нафар аз љумњурї хориљшаванда рост меояд.Кластери 7 - минтаќањои гурўњи мазкур аз рўи коэффитсиенти вазни холиси муњољират ба гурўњи якум (-1,3), аз рўи коэффитсиенти вазни ѓайрихолиси муњољират ба гурўњи сеюм (5,17) баробар буда, ба њисоби миёна ба њар 100 нафар ба љумњурї воридшаванда 517 нафар аз љумњурї хориљшаванда рост меояд.


заМиМаи 4М

атр

итс

аи

ко

рр

ел

ятс

ия

њо

бай

ни

ни

шо

нд

ињан

дањо

и р

уш

ди

но

њи

яњо

и в

ил

оя

ти Х

атл

он

(аз

рўи

маъ

лу

мо

ти с

ол

и 2

00

7)

тав

озу-

ни м

уњо-

љира

т ба

1

њазо

р ањ

олї

тан

осуб

и б

екор

он в

а љо

йњои

кор

ии

хол

и б

а ќа

йд

гири

фта

шуд

а

тан

осуб

и м

узд

и м

ењна

ти м

оњон

аи

ном

инал

ї ни

сбат

б

а са

тњи

миё

наи

љум

њури

явї

Њаљ

ми

исте

њсол

и м

ањсу

лот

и ки

шор

варз

ї б

а ња

р са

р ањ

олї

май

-д

они

киш

т б

а ња

р са

р ањ

олї

Њаљ

ми

вори

дот

и м

уста

ќим

и ан

доз

и бу

љети

мањ

алл

ї ба

њис

оби

њар

сари

ањо

лї

Њаљ

ми

исте

њсол

и

мањ

сул

оти

сано

атї

ба

њар

сар

ањол

ї

Њаљ

ми

гар-

диш

и м

оли

чака

на б

а ња

р са

р ањ

олї

Кам

шав

ии

шум

ораи

ш

ахсо

не, к

и аз

рўи

кир

оя

кор

мек

унан

д

Зич

ии

ањол

їа

фзо

иши

таб

иии

ањол

ї (б

а 10

00 н

афар

ањ

олї)

тав

озун

и м

уњољ

ират

ба

1 ња

зор

ањол

ї1

0,22

0,38

-0,3

3-0

,30,

480,

360,

150,

560,

110,

09

тан

осуб

и б

еко-

рон

ва љ

ойњо

и ко

рии

хол

ии б

а ќа

йд г

ириф

та-

шуд

а

0,22

1-0

,21

0,15

-0,0

1-0

,16

-0,2

20,

560,

210,

010,

42

тан

осуб

и м

узд

и м

ењна

ти м

оњон

аи

ном

инал

ї ни

сбат

б

а са

тњи

миё

наи

љум

њури

явї

0,38

-0.2

11

-0,4

8-0

,43

0,85

0,92

-0,3

0,28

0,02

-0,3

6

Њаљ

ми

исте

њсол

и м

ањсу

лот

и ки

шор

варз

ї б

а ња

р са

р ањ

олї

-0,3

30,

15-0

,48

10,

85-0

,5-0

,5-0

,26

-0,0

6-0

,62

0,33

май

дон

и ки

шт

ба

њар

сар

ањол

ї-0

,3-0

,01

-0,4

30,

851

-0,5

7-0

,5-0

,36

-0,1

25-0

,63

0,1

Њаљ

ми

вори

до-

ти м

уста

ќим

и ан

доз

и б

уљет

и м

ањал

лї

ба

њисо

би

њар

сари

ањ

олї

0,48

-0,1

60,

85-0

,5-0

,57

10,

92-0

,07

0,4

0,11

-0,2

3

Њаљ

ми

исте

њсол

и

мањ

сул

оти

сано

атї

ба

њар

сар

ањол

ї

0,36

-0,2

20,

92-0

,5-0

,50,

921

-0,0

70,

360,

04-0

,35

Њаљ

ми

гард

иши

мол

и ча

кана

ба

њар

сар

ањол

ї0,

150,

56-0

,3-0

,26

-0,3

6-0

,07

-0,2

51

0,07

0,55

0,23

таѓ

йиро

ти ш

умо-

раи

шах

соне

, ки

аз р

ўи к

ироя

кор

м

екун

анд

0,56

0,21

0,28

-0,0

6-0

,125

0,4

0,36

0,07

1-0

,11

-0,1

1

Зич

ии а

њол

ї д

ар

1 км

мур

абб

аъ0,

110,

010,

02-0

,62

-0,6

30,

110,

040,

55-0

,11

10,

11

аф

зоиш

и та

бии

и ањ

олї

(ба

1000

на

фар

ањо

лї)

0,09

0,42

-0,3

60,

330,

1-0

,23

-0,3

50,

23-0

,05

0,11

1


Ташкилдињандагони ШБгРей-тинг

нишон-дињандаи

ШБг

нишондињандаи миёнаи љањонї

занон Мардон% занон

нисбат ба мардон

Фаъолияти иќтисодї 44 0,689 0,587

таносуби сатњи шуѓли мардон ва занон 67 0,75 0,69 49 66 0,75

таносуби пардохти музди мењнати мардон ва занон барои мењнати баробар

53 0,73 0,64 0,73

таносуби музди мењнати занон ва мардон 57 0,58 0,51 992 1725 0,58

таносуби мардон ва занон дар њайати ќонунгузорон, кормандони масъул, роњбарон

- - 0,28 - - -

таносуби мардон ва занон дар байни мутахассисон - - 0,72 - - -

Маориф 112 0,867 0,929

таносуби сатњи саводнокии мардон ва занон 49 1,0 0,87 100 100 1,0

таносуби фарогирии мардон ва занон бо тањсилоти ибтидої

113 0,96 0,97 95 99 0,96

таносуби фарогирї бо тањсилоти миёна 117 0,84 0,92 74 87 0,84

таносуби фарогирї бо тањсилоти олї 119 0,37 0,86 10 27 0,37

Саломатї ва дарознокии умр 55 0,979 0,958

таносуби љинс њангоми таваллуд 1 0,94 0,92 - - 0,95

таносуби дарознокии солими умри мардон ва занон 67 1,06 1,04 56 53 1,06

иштироки мардон ва занон дар сиёсат 98 0,081 0,163

таносуби љинс дар парламент 60 0,21 0,21 18 83 0,21

таносуби љинс дар вазифањои вазир 114 0,06 0,17 6 94 0,06

шумораи солњои дар сари давлат ќарор доштани занон (дар 50 соли охир);

40 0,00 0,13 0 50 0,00

заМиМаи 5

Шохиси баробарии гендерї (ШБг) барои Тољикистон дар соли 2008

Рейтинги Тољикистон аз рўи ШБг дар соли 2008 (аз 130 кишвар) – љойи 89 (0,654)Рейтинги Тољикистон аз рўи ШБг дар соли 2007 (аз 128 кишвар) – љойи 79 (0,658)

манбаъ:The Global Gender Gap Report/ World Economic Forum – Geneva, Switzerland, 2008

тољикистон, душанбе, к. айнї, 39VSAT тел.: (47) 241-36-929. Inmarsat тел.: (873) 382-420-321

тел.: (992-372) 21-06-70, 21-06-80VSAT факс: (47) 241-36-930. Inmarsat факс: (873) 382-420-322

Факс: (992-372) 51-00-21.Почтаи электронї: [email protected]

www.undp.tj

Тољикистон - human developmenthdr.undp.org/sites/default/files/tajikistan_nhdr_taj.pdf ·...

Documents