АНВАР ОБИДЖОН

АЛАМАЗОН ВА ГУЛМАТ

Хржвий циссалар, шеърий хапгомалар

Ш П К Е Й Т «МАЪЙАВЙЯТ»

Таницли адаПиётшувослардан бири уз маколасида Анвар Обиджоннинг 80-йнлларда битилган Мешполвон ҳақидагн цисса-

сипи « к а |т м давлатпинг болаларпга тарқатилгап озодлпк варақа- лари» деб баҳолаган иди. Адибнинг А ламазон туркумидаги қнс- саларп тўғрисида ҳам айпан ш у ф икрни айтнга мумкпп. Айниқ- ca, биринчп қиссада эш акпп «доҳий»га (дастлабкп қўлёзм ада

«Худо»га) айлантириб олган Исқпртлар салтанатпдагп еттп пуш - ти покиза халдни ю ксак маънавиятидан , ж онаж он қадриятодап я; у до қилиш йўлидаги ш аф қатсиаларча найра ш л а р усталик би- лан фош этилган. Кечаги мазлумлнгимиз ж ароҳатларини эслатиб, бизда бугуппмиз ва ёрқин келаж агим изга япада м уҳаббат уйго- тувчп бу асарлардаги бпроп-бир ж ум лага қалам тегпзптипп но- ж опз доб бил ди к

Цувноқ юмор па аёвсиз сатирага бой булга и ушбу йитобга маш ҳур У ста Гулматппнг ж уда тагдор, ўта сямпмпй қаҳқаҳаларп якуп ясайди.

0 - 1 4

О бидж он АнварА л ам азо н в а гул мат: ҲажВий қИСсалар, ш еъри^

ҳ ангом алар . — Т.: «М аънави ят» , 1998.—288 б.

к) У32

2 c un /»"б^Й2020^- ‘У- у?—оа ■■ I г (6) «М аънавпят», 1998 й.

М 25 (0 4 )—В8 * « »

Г М :™ К)

Она юртимнинг жасур фарзандларнга багишлайман

’Го in гп а қал и к қи л и ч баз* ёки м у қ а д д и м а

Т о ш тақ а қиш лоғн Е лкан тоғн и н г тик ва з а б а р д а с т қ о ял ар и билан уч т а р а ф д а н қурш аб олинган . Ю қори- д ан туриб қар асан ги з , қи ш лоқ аф сон авий д ев л ар тул- поридан туш иб қолган б аҳ а й б а т тақан и и г ўртаси да турганга ўхш аб кўринади.

Т ақ ан и н г очиқ қисмини Қўчқорсойнинг асов тўлқин- лар и кескир ш ам ш и рд ек тўсиб турар , бу сой кунчиқар* даги қоя устидан т а р ал и б ту ш ад и ган ш ар ш ар ан и н г давоми бўлиб,. куи ботардаги ў ркач остига етгамда айла- на ҳосил қи лган ча ш им олга томон бурилиб кетарди. Ж а и н а т а р и қ д а н оқадигаи бир тегирмон сув ш а р ш а р а бўлиб пастга туш гач , бирдан у лкан сойга ай л ан н б қо- лиши қи ш лоқ қа биринчи м а р та келганларпи қаттн қ ҳ а й р атга солар , ш ар ш а р а остидан би қи ллаб бу ло қ чиқиб туриш и ф а қ а т uiy ерда яш ай дн ган ки ш и ларгагин а маъ- лум эди.

4

Қ иш лоқн инг пастқам и м о р атл ар тобора си й раклаш и б борган ж ан у би й қи см и да Е л каи то ғ э т а к л а р и г а қадалув- чи б ар р а яйлов ўтхўрлар олдига ёйиб қўйилган улкан дастурхон дек ястаи иб ётарди . Тоғ ч ў ққи лари остига цўйилган и и ллаи оян и эслатувчи ў р к ач л ар и и н г биринчи- си пистазор бўлиб, унинг кун гай ж о й л ар и д а иси риқлар ғуж ғон бўлиб ўсар, бу ернинг ҳар бир гиёҳи ш иф обахш эди.

И ккинчи ўркач га кў тар и л а боргаш ш ги з сарн, ёлғиз- ёрти а р ч а л а р у ч р аётгаи д ек тую лади , лекин нафасни ростлаб олиш учун бир оз тўхталиб , атр о ф га н азар солган пайтингизда қалин ўрмон ичига кириб қолгании- гизни сезиб, бирдан ҳ ай р атга туш асиз. Э нгаш волиб ю қорига кўтарилиш нинг м ан а ш у н ақа ғал ати сеҳри бор.

Б у ў р к а ч л а р га қ ад ам босган кишй ср ю зида тобора к ам ай и б бораётган попукдор х и л о л к ак л н к л ар н и н г ти- ниқиб сай раш и н и эш итиб, ҳузур қилганича беихтиёр айи қтовоилар оғуш ига ястан ади . К екса овчилар бу иоёб п а р р а н д а гал аси Ж а н д а ғ о р д а қи ш лаб , ўш а ж ой да б о л а л а ш с а к е р а к деб тахм и н қи ли ш ар , чунки ғор ичида ҳ и л о л к ак л и к л ар н и н г рангдор п атл ар и тўзғоқд ск сочи- л и б ётарди.

У ндан кейинги ўркачни т о ш т а қ а л и к л ар «каш та» деб аташ ади . У рк ачд а қизил , сариқ , пушти л о л а л а р оила- оила бўлиб очилар , бодроқ дек гуллаган ч еч акл ар кўк м ато устига сочилган т у р ф а б ў ё қ қоғоз тан гачал ар н и эсл атар , ҳатто бу ернинг к а п а л а к л а р и ҳам ранго-ранг эди. Е лкантоғни нг ям -яш ил ў р к а ч л а р и узра қ а д кўтариб турган кум уш ч ў ққ и л ар «к аш та» даи ян ад а кўркам бў- либ кўринар , бу м а н за р а г а м аҳли ё бўлган кишининг кўз ўнгида сокин денгиз уфқини қ а м р а б олган сонсиз елкан ли қ а й и қ л а р тизм аси намоён бўларди.

М устаҳ к ам қ а л ъ а н и эслатувчи бу ж а н н а тм а к о н қиш- л о қ қ а ф а қ а т битта йўл о р қ а л и кирнш мумкин эди. Қўч- қорсой устига қури лган кўҳна осм акўпри к Т ош тақ ан и н г ф ахри й д ар в о зас и ҳисобланади .

Б и з ўзим и зни ў ш а о см акўп ри кд а турган дек ф а р а з қилайлик. К ўпри кдан бир оз н ари роқдаги япасқи хар- сан г устига ўтирнб олиб, кўпиктил тў лқ и н лар га оёқла- ринн об ж увоз т ў қ м о қ л а р и д е к г а л м а -га л чап и ллати б

у р аётган қийғнркўз бола қиссам изнинг бош қаҳрам он и А лам азондир .

«А лам азон» т о ш т а қ а л и к л ар ш еваси да гурки раб ёна- ётган гулханни англатади . Тўй ва б а з м л а р д а уйқусиз- л и кдан га н д и р а к л а б юрувчи қи ш лоқ б о л а л а р и учун

5

длвра ўртаси даги гулханга мой селилган чогда «ал ам а- зо-о-он, гулди рам азон » деб ч ап а к чали б и рги ш лаш дан ортиқроқ за в қ бўлмас, бу қи й қи р и қлар м унтазам равиш - да қиссамиз қаҳрам они нин г ж и ғи га тегиб келар , шу туфанли у бирон б аҳон а топиб, бу ан ъ ан ави й маросимии ом м авий ш ап ати бо зл и к ка ай лан ти ри б юбориш пайида юрарди.

А л ам азо н учта нарсани хуш кўради: биринчиси — ф утбол ўйн аб ч арчагач , ч ўзилволнб китоб ўқн ш ; иккин- чиси — китобда ў қ и ган лари ҳ ақ и да санғиб хаёл суриш ва хаёл суриш дан ж у н буш га келган туйғуларини қоғоз- га тўкиб ш еър м аш қ қилиш ; учинчиси — о қ қоғозга тсрмули ш дан кўзи тинганда дунёдаги б ар ч а таш виш - л а р д а н воз кечиб, силласи қуригунча яна тўн тепиш. Ленин киши ўз и стакл ар и га осонликча эриш ганини ҳали ҳеч ним кўрм аган . Б у ф икрни ж у м л а д ан А л ам азо н ҳам тасд и қ л аш и мумкин. У тўп тепавериб , туп роққ а бела- ниб қай тган пай тда аяси дан «қулоқчўзм а» олади ; ёши- га тўғри к елм ай д и ган ки тобларни ў қи гани учун акаси т и р а қ а й л а т и б қувиб қ олади ; х и л в атр о қ ж ой га пусиб олиб ш еър м а ш қ қилиш ва у зо қ р о қ қа чўзилган с а н ғи ш ' л а р эса дадасини нг ш им дан к а м а р суғуриш и б и л ан якун- ланади . Б у етмагани дек , б о лак ай н и н г ал л ақ а ч о н тўқ- сонни уриб қўйган бувиси ҳар у ч ал а ҳо л атд а ҳам «бу м аҳм адон ан инг тизгинини тортиб қўйиш керак», д еб тергагувчиларга д а л д а бериб туради . Узингиз сезиб турибсизки, қаҳрам они м изни иг м еъ даси га тегиб кетган нарса меҳрибонлари томонидап қи ли н ади ган таъқиб- ларди р .

Ҳ а м м а д а н ҳам о д ам л а р га ў х ш аб х о ҳлаган китобини тан л аб ў қи ёлм аслиги А л а м а зо н га ж у д а а л а м қиларди . Б ола ф ақи р Чиполлино, Б уратиц о , Том Сойср, Гек Финн, Р ав ш ан б ек , Алпомйш каби қ а ҳ р а м о н л а р билан «Алифбе»ни ёд олган дан буён олиш ади . «Робинзон К рузо» билан «М аугли»ни а зб арой и б ош қ а дурустроқ кнтоб йўқлигидан уч-тўрт м а р та л а б ўқиб чиқди.

Охири бир куни т а в а к к а л қилиб, акасин ииг китоб тахмоннга ҳ уж ум бош лади . Т ахм оннинг А л ам азо н учун т а қ и қ л а б қўйилган қн см идан «Утган кун лар» д еган ки- тобни ш ар тта суғуриб олди-ю, уч кун деган да м а за қи- либ ўқиб чиқди. Б у воқеа бундан роппа-роса икки йил бурун, у бешинчи синфни ту гал л аб , худди ҳозиргидек таъ ти лга чиққаи пайтда юз берган эди.

К ун л ар ўтаверди. У а к аси д ан ҳади ксирай -ҳадикси- рай «Сароб», «Ч олиқуш и» ва «Эл қизи»ни ўқиб чиқди.

6

«Анна К арспина»нииг биринчи қисмини ту гал л ай деб ту р ган да ниҳоят ўш а хунук воқса юз бериб, акаси бехос уни қўлга туширди. Б у — қаҳрам они м изни келгусида кутаётган ўн л аб кўргуликларнин г бош лаии ш и эди хо- лос.

Бол ал ар учун ёзи лган к и то б л ар дан А л ам азо н о д а м ­л а р га яхш и лнк тилаш н и ўрганган , ҳ а ҳ и қ а т ва эзгулик ёлгон ва о л чоқ ли к устидан ға л а б а қилнш и муқаррар- лигини туш униб етган эди. К а т та л а р г а а тал ган китоб­ларн и ўқи ган сайин у и д а о д ам л ар га бевосита яхши- л и к қилиш истаги кучая борди, ҳ а қ и қ а т ва эз гул икиииг га л аба қозониши учун ёлгон ва олчоқ ли кк а қарш и кура- шиш лозимлигини тобора ч уқурроқ ан гл ай бошлади. У о д ам л а р га илож и борича йирикроқ яхш и лн к қилнш ва унинг бу и ши кам деган да бутун бир м а мл а кат миқ- ёсида катта «шов-шув»га с а б а б бўлишнии истарди.

А лам азонни нг яна бир г а л ат и хислатн шу эдики, бирон-бнр китобни ўқн б чиққач, ундаги бош қаҳрамон- га беихтиёр т а қ л и д қила бош ларди . М асал ан , у «Гам- лет»ни ўқиб ю рган пай ти да бир оз париш онхотир ва босиқ бўлиб қолди. М у а л л и м л а р , « ш ум так ага инсоф ки рганга ўхш айди», деб севнниб ю ри ш ган да у «Ш ум бола»ни ўқиш ни б о ш л аб юборди-ю, ян а айн и б кетди. «С партак»н и ту гатган д ан кейин эса ёгоч қилич билан сиифдоши К арим кўчирмачининг бош и ни ёриб қўйгани ҳ ақ и да бутун қн ш л о қ қа «миш -миш » тар қ ал ди . Бун дан х а б а р топган м ак таб қи личбозлик т ў гар аги н и н г-р аҳ б а - ри, «менга м ана ш у н а қ а ти р и ш қо қ т а л а б а к ерак эди», д еб уни зў р л а б т ў га р а к к а аъ зо қилди.

Д а д и л л и к ва чап дастли к А лам азон н и н г туғм а қоби- ли яти эди. Кўп ў тм ай у ўзи истам аган ҳолда (унинг кўнгли ҳамон футбол ни тусарди) м актабд аги эн г моҳир ш ам ш ирчи бўлиб қолди. Б ош лангич син ф даги б о л а л а р уни кўри ш гаида , «ана, энг зўр қиличбоз келяпти», деб ў за р о ш ивирлаш иб қўйиш арди. Л еки н қиличбозликдан қан ча обрў-эътибор топган бўлмасин , рақ и бга «укол» санчиш ў зг а л а р д ар в о зас и га тўп ки ритиш чалик за в қ беролм асди унга. Ш у бои сдан бўлса керак , А лам азон б ора-бора тў гар ак даги м аш ғу л о тл ар га иом унтазам ке- л ад и ган бўлиб қолди. «Алвидо, қурол!» деган китобни ўқиб ч и ққан д ан кейин эса , қи ли чбозли к дан бутунлай воз кечиб, яна ф утболга берилиб кетди.

Я нгли ш м асам , снз билан биз ҳозирча Қўчқорсой усти- даги осм акўп ри кда турибмиз. Уёқ-буёқни кузатиш да д аво м этайлик . А л ам азо н д ан тўрт қ а д а м ч а нарида сўп-

7

пайиб ўтирволиб, сой ёқаси д а ш иғил-ш иғил пиш ган нт- узум ларн и к а ф т л а б ю таётган л а в о қ қ и н а б ола бош қаҳ- рамонимизнинг и н ж и қ пиёдаси Э ш м ат иш ма бўлади.

Э ш м ат ўзини ортиқча уринтириб ю радиган л а қ м а б о л а л а р д ан эм ас , ф а қ а т бмтта нарсани хуш лай ди ва бор-йўғи битта нарсани ги на ёқтирм айди . У яш аш ни тў- йиб-тўйиб о в қатл ан и ш дсб туш унади ва шу нуқтаи п а ­за рдан кавш апиш ни ҳ ад д ан зи ёд яхш и кўради.

М а к т а б га қ аб у л қи ли н м асдан ав в ал Э ш м ат бирон нарсани астойдил ёмон кўрм аган . Л енин синфга «А риф ­метика» ўқитувчиси кириб келган биринчи кун даёқ дунёда о д ам л ар н и н г асабини эговлаш учун ат ай л аб я р ати л ган ёвуз воситалар м авж удли ги н и у д ар ҳ о л ф аҳм- л а б етди. Қ итм ир ариф м ети к р а қ а м л а р м у ж м а л а л ­гебра и к бел гил ар га а й л а н а боргани сари Э ш м атнинг м атем ати к ага бўлган м уносабати тобора совуқлаш а бош лади, охири бу ф ан н и инсониятнинг д уш м ан и деб билди.

Энди осм акўпри кдан аста у зо қ лаш ай л и к -д а , кел гу ­сида гаройиб в оқеаларн и бош дан кечириши лозим бўл- ган қ аҳ р ам о н л ар и м и зн и ў з ҳол л ар и га қўяйлик.

Эшматнинг Френсис бўлгани— Н и м ал ар н и ў й лаяп сан , вей, А л ам азон ? — ит-

узумни каф тлаёти б сўради Э ш мат.— Хазинани.— Ие-ие, қ а н а қ а хазин а?— Қ а н а қ а бўларди , ростакам и -да , — оёғини сувдан

олиб шериги томонга ўгнрилди А лам азон . — Н им а , ки ­тобни ўқиб б ўлм адингм н ҳали?

— Уқиб кўрдим.— Ш ун дан кейин ҳам хазин а тўғри сида ўй лам аяп -

ман дегин?А л ам азо н таъти лн инг д астл абк н к у н лари да Ж с к

Л ондоннинг «Уч қалб» деган китобини ўқиб чиққан , қо- ронғу ғор ваҳи м алари н и за р р а ч а писанд қи лм ай ди ган , ҳатто ўлим д аҳ ш а т и д ан ҳам ти тр ам ай ди ган қувноқ ва қай сар хазина қидирувчилар ж асо р ати уни қатти қ ҳая- жонга солгандн. Ш ундан сўиг «Уч қалб»ни м ақтаб-м ақ - таб Э ш матнинг қўлига тутқазди . Қизиқ! У китобни ўқиб тугатибди-ю , барибмр итузумдан бош қа нарсани ўйла- маяпти.

— Й ў қ на р с а г а б ошим ни огритиб жинНи бўпман-

8

ми? — кавш ан ган и ча ж а в о б қилди. Э ш мат. С унг лун- ж и даги н и ютиб, қўш иб цўйди. — О чиғш ш айтсам , ўша х а зи н а ахтар ад и ғо н л ар и н г менга ёқм ади. Т илла топа- ман деб ўлиб кетиш ларига бир баҳ я қолди-я . Тагин оч қоп кети шга ни ни а йтм а йсаим и .

— Бир ўй л аб кўргин-а, — ж аҳли н и ичига ютиб, ило­ж и борича силлиқроц гапири ш га тирнш ди А л а м а з о н ,— ҳиндунинг ғорида хази н а бўлади-ю , ў збекни кида бўл- м айдим и? Қулоғимни гаровга тикиб айтам анки , ўзимиз- нинг Ж а н д а горда хам хази н а биж и б ётибди. Уни топа- д и ган одам йўқ, холос.

А лам азон н и н г оф тобда қорай ган ю з л а р и д а кулдир- гич ўйнади.

— Уша хазин ани топиб о л сак борми, ҳей-ҳей, о д а м ­л а р г а қан ча ях ш и л и кл ар қи лиш мумкин бўларди-я!

Кейин у, асоеан, қ а н д а й ях ш и л и кл ар қилиш мумкин- лигини с ан ай бош лади . Биринчи га л д а яйлов этагига ўн минг киш илик стадион қу р и л ад и ган бўлди.

— Ие-ие, — т а а ж ж у б д а н кўзлари: олай ди Эшмат-' нинг, — қи ш лоғи м и здаги одам ж а борса икки мингтадир. Бош ин гга у р асан м и м у н ақ а стадион ни?

— К ейи нчали к одам кўпайиб кет ад и, — сира икки- л а н м а й б аш о р а т қилди А лам азон . — М а с а л ан , О риф тоған инг ўн битта боласи бор. Унинг ҳар қайси боласи яна ўн б иттадан б о ла кўради. Б о л ал ар и н и н г б о лалари яна ўн биттадан . Ҳ исоблаб кўр-чи.

Э ш м а т ўзини м атем ати ка д ар си д а ўтиргандек ҳис этиб, аф тини буж м ай ти рди . А л ам азо н ўзича хомчўт қи- л и б кўрса , б у н а қ а д а одам ж у д а кўп айиб кетаркан . Қиш- л о қ д а эса ж о й тор. Ш у н да у топилиш и м ў л ж а л л а н а ё т - ган хазин а ҳисобидан бирмунча кў п қаватли уй қурпб т а ш л а ш к ер а к деган қ ар о р га келди. М а р м а р деворли каттакон чойхона қи ш лоқ қ а р и ял а р и кўп тўп лан ади ган гу зар да қ а д кў тар ади ган бўлди. Ҳ ам м а кў ч ал ар га а с ­ф а л ь т ётқйзилиб, Қўчқорсой устидаги кўприк янгилан и ­ши кер а к эди. К ўприкнинг п а и ж а л а р и соф кумушдам бўларм и ш . Э ш м ат шу тўполонда қи ш л о ққа битта ду- рўс.троқ ош хона ҳам қури б қўйиш кераклигиии қисти-риб ўтди.

— А хм адали отага атаб т е р ак буии ҳанкал урната- миз, — қатъ и й аҳд қилди А лам азон .

Бутун умри бош ланғич сн н ф ларга д ар е бериш билан утган А хм адали Обилий бунда и икки нилча бурун, пси- сияга чикишига бир оигина қ о л ганда қўққис вафот

этганди. Ўнинг соби қ ўқу вч и л ар и д ан иккитаси урушда9 .

қаҳрам он бўлган, биттаси ҳозирда вазир , я и а биттасинн ш аҳард аги ёғ заводи да директор дейиш ади . У зоққа бо- рнб ўтирм айлик , ш ахсан А л ам азо н н и н г ўзини ҳам би­ринчи синфда А ҳ м ад ал и ота ўқитгаи.

«Яна нима қилсам экан? — ўйлани б қолди А лам азон . Сўнг ўзича қўл си лтаб қўйди. — Ҳа, майли, хазин а то- пнлган дан кейин д у рустроқ ўй л аб кўрарм ан . М и р зақ ан д пиён вайсаганидек , пулинг кўп айгаи сари сар ф и н г ҳам ош иб бораверади».

— Б орам и зм и , ош на? — Э ш м атни нг кўзпга тикилди А лам азон .

— Қ а я қ қ а ?— Қ а ё қ қ а бўларди, хазин ани топгани-да.— Узинг боравур, — и як отиб м ин ғи рлади Э ш мат. —

Ғорда пишириб қўйибдими?— Қўрқоқ! Тағин сени Ф ренсис деб чақирм оқчн бў-

либ юрибман-а. Х айф сенга бу ном.«Уч қал б » даги хазин а қи ди рувчи лар о р аси д а икки

асосий қ аҳ р ам о н бўлиб, у л а р д а н бирининг исми Генри, иккинчисиники Френсис эди. Френсис! А гар имконини топса, Э ш м ат ўзининг « И ш м а» деган хосиятсиз л а қ а б и - ни ж он -ж он деб Ф ренсисга а л м аш ти р ган бўларди . У ўйланиб қолди.

Э ш м атга бу номнн в а ъ д а қи ли ш дан олдин А л ам азо н хам анчагина бош қотирганди. Унинг ф икри га кўра Э ш м ат на Генриликка л о й и қ эди, на Ф ренси сли кка. Ик- к а л а номга ҳ ам ф а қ а т А лам азонни нг ўзигина муносиб эди. А ммо инсоф ю заси дан биттасини бари би р Э ш м атга бериш га тўрри келарди.

«М айли, унга биттасини б ерам ан , — кўнглндан ўт- казди А лам азон . — Л еки н мендан ортганини олади».

У ав в ал Ф ренсисликни та н л а д и . Френсис — ақлли , ботир. Бунинг устига аслзода . Генри-чи? У ҳ ам мард ва ж асур бўлса-да , Ф ренсисдек сер м у л о ҳ аза эмас.

Ш у пайт китобдаги бир воқеа даб д у р у стд ан А лам а- зоннинг эсига тушиб қолди. Унда, енгилганнинг қулоғи- ни кесиб олиш ш арти билан бўлган о ли ш увда Генри Ф ренсисдан голиб келган ва у рақи би нин г қулоғини кес- май о л и ж ан о б л и к қилган эди. Б и рги н а шу нарса Фрсн- сиснинг аф за л л и к л а р и н и с а р и қ ч ақ ага чиқариб қўйди. А лам азон Э ш м атдан кўра м адан и ятси зр о қ бўлиш га чидаши мумкин эди, ам м о олиш увда келиб-келиб шу и ш к а м б а д а н м ағлуб б ўли ш дек иснодни ўз гар дан и да кўтариб юролмасди. Х уллас, у Генриликин тан лади . ^

— Д а р р о в ж и р р аки л и к қи л аву р м а-д а , — д аб д а б а л и10

л а қ а б н н ўзлаш ти ри б олиш умндида кескии м улойим лаш - ди Э ш м ат . — Ж а н д а ғо р и н гд а тилло бормикин ўзи?

— Бор. И ш онм асанг , қулоғимни гаровга қўям ан. Ғ орнинг охирида Зи м и стон сарой деган ж ой бор д ей и ш а ­ди. Х азин а ўш а ерда бўлиш и керак .

— Сен о л в олади ғон н арсал ар и м и зн н лўнда гапир- м аяп сан , — ғорга бориш га рози эканлигини билдириш б и л а н бирга, нафен учун қайғуриш нн унутм ади Э ш м ат .— Н им а , қорнимнз очмайднми?

— Т аш в и ш л ан м а , мсн п и ёдалари м н и н г ғам ини еб қўйганм ан. — А л ам азо н ш ундай дея х а р сан г устига чн- қиб, қаддиии ростлади . ■ Кейии бошини б ал а н д тутиб, т а н тан а в о р оҳаигда эълон қилди. — Т айёрлан , Ф р ен ­сис! М у қ ад д ас юришии бош лайм из . О лдннда — Ж а н д а - ғор!

У лар эртаси купи б ар в а қ т с а ф а р г а отлаииш ди. Пис- та зо р д а ги ч ан г ал л а р г а бет-қўлини т а т а л а т и б ю рм аслик учун А л ам азо н Э ш м атни кун чи қардаги қ о я л а р г а тирмаш - ган илоиизи сў қ м о қ қ а етак л ади . У л ар ш а р ш а р а ёиидаи ю қорига к ўтари ли б олиш гач , Ж а н н а т а р и қ ё қ а л а б Ел- к ан то қ қа чиқа б ош лаш ди . Б у а р и қ Ж а н д а ғо р н н н г шун- д оққи н а устидан оқиб ўтарди .

ЗимистонсаройҒорнинг ичи совуқ ва намхуш эди. У зи дан кучлироқ-

л а р г а ем бў лган ҳ айвон ларн инг қоқм оч су як л ар и оёқ остида қ а л а ш и б ётар , ҳ и л о л к ак л и кл ар н и н г тўзғоқ п ат ­л а р и киши н аф ас о л аётган пай тда гоҳ л а б г а келнб ёпи- ш ар, гоҳ бурунни қи тиқларди .

Т у гм ачи роқларн и ёқиб ол ган хазин а қидирувчилар ғорга с ар б о в л ар д ек кеккайи б кириш ган бўлса, бир оз ўтгач эн гаш иб , кейинроқ букчайнб юришга м аж б у р бў* лнш ди. Охири ци ркдаги қи зи қ чи лар га ўхш аб эм а к л а й б ош л ади л ар .

— Ке, ошна, пича та м а д д н қи лволай ли к , — анча эм а к л а ш га ч , туйнукнинг кенгроқ ж ой ида тўхталиб деди А лам азон . — Б ал к и б у н ақ а қулай ж ой бош қа учрамас.

Э ш м ат ҳ ан си р аган ч а , и н дам ай ёпбош лади. А лам а- з о и тугм ачироқни ёқиб, кавак даги токчага қўйди-да, осмақопчиқиин г оғзини очди. Қ атти қ нонга қўш иб оз- ги н ад ан кал л а гўшти ва тухум ейишди. Кейин сувдонга ёпишиш ди.

О в қатл аи и б бўлиш гач , ғорнннг тобора торайиб, туй-

11

нукка айлани б бораётганими н а за р д а тутган А л а м а ­зон осмақопчиқни шу ерда қолдириб кетиш к ер а к деган қ арорга келди.

— Сувдонни олиб, чў н так л ар га о згин адан қ атти қ нон солволамиз, — деди у буйруқ оҳангида.

Э ш м атнинг Ф ренсисликдан кунгли тобора совнб бо- раётганди.

Бу ерда бекордан-бекор э м а к л а б юриш гирт аҳ.моқ- л и к эканлигини очиқ гапириш га боти нолм аган Э ш м ат қ у р б а қ а га ўхш аб ўзимизни хор қи либ ю рамизми, деган м аънода гаи бош лади ва си ллиққин а қилиб ор қага қай- тиш ҳақи да т акл и ф киритди.

— Г алварс! — шу заҳоти уни ж ер к и б таш л ад и А л а ­м а з о н .— Б и з о р қ а га қай тсак , А хм ада ли отага ким ҳай- кал ўрнатади ? Стадион-чи?

— Ж и чча ш ош илм асанг , д ав л атн и н г ўзи бизга ке- лиш ган битта стадион қуриб берарди .

— Д а в л а т г а ўлигингни ҳам ортвол, — ўш қирди А л а ­м а з о н .— С ен д ақ а текин хўрлар кўпайиб кетса, д ав л ат - нинг уйи куйди деявер . Кимлигингни айтайм и ҳозир?

Э ш м ат «керакм ас» д еган дек нохуш қўл силтади . А гар А лам азон истаса , х о ҳлаган одамиии ҳар қан д ай йўл билан айбдор қи ла олиш ини у яхши биларди . «А» синф ­д а ўқийдиган Б ўтавой деган б олан инг бўйнига йўқ нар- садан айб қўйганини Э ш м ат ўз кўзи билан кўрганди.

У ш анда А лам азонни нг беҳига отган тоши қай ти б ту­шиб, д ар а х т таги да ' турган Б ўтавойнинг пеш анасини ғурра қилган эди. А гар суриш ти ради ган бўлсангиз, дево- надан тортиб д ониш м андгача гуноҳ А л ам азо н да деб айтади. А л ам азо н эса , Б ўтавойни ю патиш ўрнига бирдан унга д ағд а ға қилиб қолса бўладимн!

— Нега ф изикани ў қи м айсан? — дея д ў қ ура б о ш ­лади у Бўтавойга . — Н ега д а р с вақ ти д а анқайиб ўтира- сан?

Бўтавой д а р е пайтида ан қай и б ўтираднми, й ў қ м и — бунисини билмаймиз-у , лекин А лам азон н и н г ганидан кейин у ҳ а қ и қ а т а н ҳам ан қ ай и б қолди. Э ш м ат ҳам гурра бўлган бошга ф изиканин г қан д ай д ах л и бўлиши мум- кинлигини туш ун олм ай гарант эди. Ҳ ар ҳолда д ах л и бор экап.

— Уқишим била и нима ишинг бор? — кўзёшини а рта гуриб чийиллади Бўтавой. — Н и м а демоқчисан?

— Ф и зи кадан балони ҳам билм ай сан демоқчиман .— Б ек орларн и айтибсан! — ай таётган гапи ўз боши-

га кулф ат бўлиб хёғилиш ини хаёл и га хам келтирм ай12

ш ан ғи ллади Бўтавой. — «Беш »га биламан ўш а физИ- кангни. z

— Б ун дан чиқди, ернинг торгиш қоиунини ҳам би- л а р экаисаи-да , — б ат т а р д а н қнзиш дн А лам азон . — Вой, муғамбир! Вой, м уттаҳам! Теп а га отилгаи тошпинг ер га қай ти б ту шиш и ни биларкансан-ку!

Бўтавойн инг тили гў л ди р аб қолди. Бундан фойда- л ан ган А л ам азо н пўписани янаям кучайтириб юборди.

— Нега д ар ах ти и н г та гида и қочмадинг? Н ега мен отган тошнинг таги га қа с д д а н бурнингни ти қасан ? Е мени д ад а м г а к ал т а к л а т м о қ ч и бўлувдингми? Н иятинг шум иди хал и?

Б ечора Б ў т а в о й ўш ан да нима дейишини б ил май, кўзи гў л а й ганича туриб қолувди.

Э ш м ат ана ш уларн и ҳисобга олиб, А л ам азо н билан б аҳ сл аш и б ўтирмади.

— Ие-ие, д ар р о в қи зиш авурм а, — деди у юввошла* ниб. — Ш ундай... Бир айтдим -қўйднм -да.

Fop тобора торай и б борди. У л ар энди эчки эм ар син- гари қори нларини ерга и ш қаб эм а к л а й бош лади лар . Бунинг устига тоза ҳ а во кам ли ги туф ай ли н аф ас олиш анча огирлаш и б, хазин а ки ди рувчи ларн пнг кийим-бош- л а р и қуйилиб кел аётган тер дан шил та бўлиб кетди.

— Ке, энди қай то вр ай ли к , — яна и лти ж о қилди Эш мат. — Б у туриш да бирор ж ой да қиснлиб қопкетмай- л и к тагин.

— Қ ўр қ м а , туй ну к ҳ ал и кенг, — деди А л а м а з о н .— Х азина энди унча узоқ б ў л м а с а керак .

— М ен и хал иям анчаги на л а қ и л л а тд и н г , — ннҳоят кўнглидагини очиқ-ойдин тўкиб солди Э ш м ат . — М уна- қа сассиқ ж о й д а тилло б ўларканм и?

— Сен худбинсан!— Н и м а десан г диявур , мен қай там ан .— Сотқин! — А лам азон н и н г ж а з а в а с и тутиб қол-

ди. — Х айф сенга Ф ренсислик, ссн Э ш м а т иш масан!— Ф ренсисингни пиш ириб егин!— Ш у н ақам и ? Унда ж ўнайқол! — бакири б берди

А лам азон . С ўнг олдинга э м а к л а ш д а давом этар кан , қў- шиб қўйди. — Т езроқ кет, қорангни б о ш қ а кўрмайин. Узи ҳаво етиш м ай турибди, сен уни б аттар бузяпсан.

Э ш м ат ор қага қантиш ини ҳам, олдиига эм ак лаш и н н ҳам билм ай , и к ки лан ган ича анча вақт туриб қолди. О лдинга эм а к л а ш х атарли , ор қага ёлғиз қайтиш эса ва- ҳим али эди. У иочор олға сил ж иди.

Туйнукнинг охири ш у н ақаям тор эдики, калласини

13

Зимистонсарой томонга чи қаргани ча , з а м б а р а к к а со- линган ў қд ек қисилиб қ олган Э ш м атн и А л ам азо н зўр- б азўр и чкари га суғуриб олди. Б у ср киш ининг баҳр-ди- лини очадиган д а р а ж а д а салқи н ва баҳ аво эди. Э ш м ат тўйиб-тўйиб н аф ас о л ар каи , кал ам у ш н и н г инидек тор туйнукда ҳаво йўқлигидан бўғилиб ўлм аган ини нг саба- бини ниҳоят туш униб етди.

— Г уви ллаётган нима? — хавф си раб сўрадм у, ши- линган е л кал ар и н силаётиб . — Чироғингни ёқвор-чи. Меники анави торт-тортда м а ж а қ л а н и б кетди.

— Б у сувиинг гувиллаш и, — А л ам азо н тутм ачироқ нурини у л кан ғор ш нф ти дан гувиллаб туш аётган шало- л а га тў грн лаган пайтда, у кумуш н арвон дек яр қи р аб кеТди. Ғордаги оромиж он муҳитнинг сабабчи си — ана шу зилол ш ал о л а ҳосил қи лган серкўпик ҳовуз бирдек ли м и л л а б турар, о р тр қч а сув қаср га сизиб кетаётган ини билиб бўлм асди . Д с в о р лар и пўп анак босиб ётган бу ғор ўзининг ш ифтга бориб т а қ а л г а н арчаси м он тош устун- лари , х он аларн и эслатувчи сон-саноқсиз ковак-кандик- лар и билан ҳ а ш а м а т л и ва ҳ у в и л л аган саройга ўхш аб кетарди. Т ев ар ак -атр о ф д а я р қ и р ага н бирон нарса кўрин- магач, Э ш м атни нг д и ққ ати ошди.

— Тилло қани? — сўради у ҳовлиқиб.— Саройни топдик, униям топам из, — бспарво ж а ­

воб қилди А лам азон .Х азина қидирувчилар дуч келган кавак н и бир б о ш ­

дан тим и рск и лаш га тушишди. К а л л а су қ и лм аган кавак- лар сони к ам ай ган сари Э ш м атни нг тўйиб-тўйиб йиг- л а ш г а бўлган хоҳиш и шунча к уч ая борди. Охирги к а в а к ҳам д и қ қ ат билан титкилани б, безовта қилинган калта- кесакнинг зорлан и б чи ри ллаш и эш итилган пай тда унинг кўзлари дан ёш еиза бошлади.

— Ҳсч б ўлм аса , битта пачоқ қум ғон топганим изда- ям алам қи лм асди , — п и қи л л ад и Э ш мат. — Эиди нима деган одам бўлдик?

— Бунча пўнғи ллай сан , ҳей, ишма! — ўш қири б б ер ­ди А лам азон . Т ош ларн и титкилайвсри б кўчиб ва қонаб кетган тирн оқлари даги о ғри қ зўрайиб, шу топда унинг ж а ҳ л и чиқиб турганди .

Ш ундан сўнг у Зимистонсаройнинг чағи р деворлари - ии тугм ачироқ нури билан қ а й та д а н кў здан кечира б о ш ­лади . Туйнукнинг қ а р а м а -қ а р ш и том онидаги пастдаи ш иф тгача чўзилган ёр и қ қа кўзи тушиб, ЯқИнроқ борди. А лам азон чироқ иуринн ичкарига царатди ва бир қари ч кенгликдаги бу ёриқ икки қулоч ж ой гача торайиб бор-

14

i андан кейин эш и кдек ж н п слаш и б қолганини кўрдй. Ё ш ли ги да бу сиси д ан эш итган Али Бобо ҳақи даги эр так қў қ қи с сдига туш иб, икки-уч қ а д а м о р қ а га тисарилди-да: «Сим-сим, оч э ш и ги н гн и !» — деб қичқирди. Тош ўрнидан с и л ж и м а га н д а н кейин хам А л ам азо н ум ндсизлнкка туш- мади.

— Б и ласан м и , хазин а қасрда , — қай сар л и к билан Эш матни ш алола т а р аф г а етак л ади у. — Ана шу ҳовуз- нинг таги тнллога тўлиб ётипти. М шонмасанг, цулогимпй гаровга қўям ан .

Ҳ уж ум қи лувчиларни нг ф икрига кўра тах м и н ан Зи- мнстонсарой у р а м и д а ётган хази н ан и ў л ж а қилиш учун эрта тонгда Ж а н д а ғ о р огзидан бош ланган ж аи гу жа- д ал энди ховузда давом эттирилди. М азку р вази ят ўп- кага илож и борича кўпроқ ха во туплаб, мумкин қад ар чуқурроқ шўнғишии т а л а б этарди . Охири шу нарса аниқ- ландики , ҳовуз туби дан олиб чиқилган бир нсча ховуч «н ам ун алар» таш қи кўриниш дан Қ ўчқорсойдаги ш агал- л а р га ж уда ям ў х ш аб кетаркан .

М у зд ек сувга ш ўнғийвериб д и л ди р аб қолган хазина қидирувчилар ш ош а-пи ш а ки йим ларига бурканиш ди.

— Энди дорини иш га со л ам ан , — охирги ўқи қолган ж ан гч и д ек а саби й қи ёф ад а чунтагини к а в л а й бош лади А лам азон . — Б а л к и тогам мендан х аф а бўлар , лекин бош қа илож им йўқ.

М аш ҳ у р профессор О габ ек Т урконий А л ам азон га тога бўларди . П роф ессор дам олган и Ҳиндистонга кета- ётиб, синглисини й ўқлаб ўтиш учун кеча Т о ш тақ ага кел- ганди. Ч ам а с и , у э р т а га кечки- пайт ш аҳ ар аэропортига етиб боришим керак , д еяётган дек бўлувди.

А л а м а зо н кеча торга бориш ҳ а қ и д а Э ш м ат билан келиш иб ол ган дан сўнг, унга кайтиб, тогаси билан анча гап лаш и б ўтирди. Бир вақт профессор чўнтагидан ку­муш қутича чиқариб, уни аста тдкчага қўйди. А л ам азо н унинг нима эканлигини сўради.

— Д ори, — деди тогаси ва ж и лм ай ган и ча қўш иб қўйди. — Уни ичгаи киши худди э р т а к л а р д аги д е к ният- м ақсудига етади.

— Д ўхти р то ган гда ана ш унаца а жой и б д о ри лар бор, — кулди А лам азон н и н г ойиси. — Ш унинг учун ҳам иш лари доимо олдинга ю ради.

А лам азонни нг а л л а м а ҳ а л г а ч а уйқуси келМадн. Унинг м иясида , «ўша доринн ичиб олсаиг, хазинани , ал батта , топасан», деган сўз қ ай та-ц ай та так р о р л а н а р , ичига бир

15

ж уф т сарғи ш тугмаДори соДннган кумуш қутича кузИ олднда суратд ек қотиб турарди.

«Ҳар эҳтим олга қарш и д о ри ларн и о л в эл с а м м и к а н ? — ўйлади у. — ё сў р ам ай олган им учун тогам хаф а бўлар- микин? Бе-е, д ў х ти р лар д а нима куп, дори куп».

— Ие-ие, — к ў злар и ж о в д и р аб , А лам азон н и н г қў- лидаги саргнш т у гм а ч а л ар га тикилди Э ш мат. — Н им а бунинг?

— Д ори деяпман-ку . Бун и ичган ниятига етади.— З а п опқочасан-да.— И ш онм асанг , ўзингга. Мен хозир ичам ану ниятим-

га етаман .Бирон нарсани тотиб кўриш имкониятиии шу вақт-

гача қў л д ан бой берм ай келган Э ш м ат , т у гм а ч а л ар га суқлани б қаради .

— И кк ал аси н и ям ўзинг ичворасанм и, А лам азон ?— Биттасини сен ичасан, — кўнглиигдагини сезиб

турибман , деган дек унга мугам бирона куз таш л ад и А лам азон . — Чунки, и к кал ам и зн и н г ниятимиз бир.

У лар дориларни ичиб олиш гач , м у р о д-м ақсад л ар и га стиш дан олдин ҳовуз бўйида ёнбош лаб , бир оз ҳордиқ чиқарм оқчи бўлишди.

— Узи ям роса чарчабм из-ей , — пи ш и ллади Э ш м ат .— Чўзилиб ётиш бирам хуш ёқяптики.

Б у пай тда А л ам азо н хам ўзини сархуш ҳис қилаёт- ган эди. Унинг этл ар и ёқимли ж и м и р л аб , п а й лар и то­бора бўш аш иб борар , бутун вуж удини тўйиб-тўйиб ух- л а ш истаги қ а м р а б олаётганди .

Қ о н х ў р қояларМ о м ақал д и р о қн и эслатувчи гулди роқ товуш дан З и ­

мистонсарой л а р з а г а келди.— Ие-ие, — қулоғини динг қилиб, А лам азонни нг

пинж ига суқилди Э ш м ат . — Ер қи м ирлаяптим и?А л ам азо н тугм ачироқ нурини гулди роқ товуш к е л а ­

ётган томонга тў ғр и л ади ва боя ўзИ: «Сим-сим, оч э ш и ­гингни!» деб қичқирган ж о й д аги хар сан гл ар икки т о ­монга силж и б бораётганин и кўриб, донг қотиб қолди.

Х арсанг с и л ж и ш д ан тўхтагач, м о м ақ ал д и р о қ ҳам тиниб, унинг ўрнини зи р и л ло қ товуш э гал л ад и . Б у то­вуш бўш пақир ичига туш иб қо л ган сар ато н қўнгнзнинг зўр бериб қан о т қоқиш ини эсл атар д и .

Х азина қидирувчилар силж увчи х ар с а н гл а р га яқин*

16

роқ бор и ши б; бу ж ой да бир киши зўрға сиғадиган тор- гина й ў л ак па идо бўлганини кўришди. И ўлакн и н г ҳар икки том онидаги қ о я л а р д а к а м а л а к р а н г н у рлар жило- лан и б турарди.

— Г авҳ ар ш у н ақа товлан ади , — т а ж р и б а л и заргар - л а р д е к ишонч билан гапирди А лам азон . Сўнг ҳ аяж о н д ан товуш и титраб , Эш матни олга юришга д а ъ в а т э т д и .— М у қ ад д ас юриш давом этади , тўлпоқ ииёдам. О лди нда — хазина!

Э ш м ат оёғи тортиб-тортмай унга эргаш ди. У лар ол ­динга ю ргаи лари сари й ў л ак кенгайиб борди, айни чоғ- д а зн р и л лб қ товуш тобора ав ж га минаётганди.

«Ьу ўш а очкўз ўрманчик! — “ Уч қ а л б ’’даги қонхўр ўргимчакни эслади Э ш мат. — Товуш ига қ ар а га н д а , оғзи тан ди р дан кичик бў лм аса керак».

Й ў л а к ичидаги ҳ а р о р а т қ а д а м м а -қ а д а м ош иб бора- ётгани боис улар терга ботиб кетишди, б ора-бора иссиқ- л и к этни ачи ш ти ради ган д а р а ж а г а етди, ян а бир оздан сўнг ул ар сочлари ж и з и л л а б қуяётганини ҳис қилиш ди. Н а ф а с олиш ж у д а о ғи рлаш и б кетди.

— Я на ўн қ а д а м юрсак, са р ё қ қ а ўхш аб эри б кета- миз, — иссиқдан ю злари қи зар и б қичқирди Э ш мат.

А л ам азо н енги билан п еш анасидаги терларн и артиб, ю қорига — зи р и л л о қ товуш келаётган томонга қаради . Ч ам аси , иссиқлик ҳам ўш а т а р а ф д а н уф ураётганди . Д е- в о р л ар да товлан аётган к а м а л а к р а н г н урлар гавҳ ар лар - д ан эмас, б ал к и ж у д а б а л а н д ж ой да зи р и л лаб ёнаётган қан дай д и р н ар сад ан тар ал аётган и н и у бирдан ан глаб етди. Д ево р т е р ак бўйи ю к сакл и к кач а тик бориб, кейин ўнг томонга огиб кетгани туф ай ли нур та р ата ё тга н н а р ­сани п астдан туриб кўриб бўлм асди . А л ам азо н умид- си зли кд ан бўш аш иб, аста деворга суянди ва шу заҳоти «уҳ» деган ча елкасин и ч ан гал л ад и . Д ево р оф тобда д ол ­ган тем и рдек ж изғин эди.

— Б у ж а ҳ а н н а м д а н тезроқ ж и л и ш керак , — ж изғин ва тап -тақи р ж а ҳ а и н а м ҳ ақ и да бувисидан эш итган гап- л ар н и эслаб, Э ш м атни нг дилидагини айтди А лам азон . — Ж а ҳ а и н а м д а гавҳар бўлмайди.

Ш у пай т зи р и л ло қ товуш кескин сусая бошлади. Д ево р даги ж и локор нурлар ҳам аста-секин хиралаш иб, иссиқлик пасайиб б о р аётган д ек туюлди. Х азин а қиди- рувчилар нима воқеа юз бераётганини ан гл аб улгурмай , яна м о м а қ а л д и р о қ бош ланди. Т еп ад ан м айда то ш ч ал ар д ў лд ек қуйила бош лади . Э ш м ат сувдонни т а ш л а б юбо- риб, и к к а л а қўли билан бошини тўсди. Д сворн и н г юцори

Цйсмй унг томонга огиб кетгани учун тош ём гирлари ф а қ а т чап девор бўйлаб ёғнлаётганди . Б у қ у л ай л и к д ан ф о й д ал ан ган Э ш м а т биринчи бўлиб ўнг девор ё қ а л а б цочншга тушди.

Л а н д а в у р л и к киш ига ҳар қ а д а м д а п ан д беради . О л ­динда дуппа-дуруст ш ат а л о қ отиб бораётган Э ш м ат бирдан тош га қоқилиб кетиб, ерга ч ал п ак бўлиб йиқил- ди. Бунинг устига ш ош и ли ш да, А л ам азо н унинг қо қ б е ­ли д ан босиб ўтди-ю, эндигина ўрни дан қў зғал аётган Э ш м ат яна ерга қап иш иб қолди.

— С енга нима бўлди, Э ш м ат? — А л ам азо н тугма- чйрогини ерга қўйиб, унинг қўлтиғидан к ў т а р д и .— Қани, турақол . Ҳ ад ем ай З и м и стон сарой га етволамиз.

Э ш м ат и н қи ллаб ўрнидан тургач , бир қўли билан бошини пана қилиб, иккинчи қўлини ж а р о ҳ а т л а н га н тиззасига тираган кўйи оқсоқланиб олдинга юрди. А л а ­мазон энгаш иб, тугм ачи роққа қўл чўзди-ю, ҳ ай р атдан серрайиб қолди. Д ев о р га ц ад ал и б турган тугм ачироқ тош қуй қум ларин и сурганича аста судрали б бораётган- ди. А л ам азо н дево р л ар га д и қ қ а т билан разм солди. И кк и з а б а р д а с т қоя бир-бирига тобора яқи н лаш и б кс- лаётгани ни кўриб, юраги ор қага тортиб кетди. Й ўлак- нинг боши ал л ақ ач о и беркилиб қолганлигини п ай қаган- д ан кейин ю раги б аттар гупиллаб , «нима бўлсаям , ич­карига, ичкарига қ а р а б юриш керак», деган ф икр боши- да қую ндек чарх ура бош лади .

—- Э ш м ат , қай т орқага! — ж о н -ж аҳ ди билан қичқир- ди у. — Қайт! Уласан!

«У ласан!» деган сўздаи қат т и қ т аъ си р л ан гап Э ш м ат ҳ ак к ал аган и ч а д ар ҳ о л ортга қайтди.

— Вей, нима деяпсан? — сўради у гезариб. А л а м а ­зон вазиятни лўнда қилнб туш ун ти рарк ан , икки т а р а ф ­дан қисиб келаётган қоя Э ш м атни нг кўзига б аҳ ай б ат оғзинн им и лл аб ёнаётган қонхўр м ах л у қ бўлиб кўринди.

Улар ҳа лл осл а га нл а р и ч а яна ичкарига қ а р а б юрнш- ди. О қсаётган Э ш м атнинг қўлтигига кириб олган А л а ­мазон уни судрагудек бўлиб ж а д а л ю риш га ундар , тез- роқ ха р а кат қилиш лозим эди.

А л ам азо н ерда ётган сувдонни кўрм ай д ан ги л л ати б тепиб ўтар кан , боя- ўзи ж а ҳ а н н а м деб а т ага н ж ойга етиб келиш ганини англади . Бун дан бир нсча Д ақйқа о л ­дин бу ерда а р а в а сн қ қули к й ўлак бор эди, энди эса бир қулочча ж ой қо л Ганди холос.

Х азина қидирувчилар чан гдан й ўтала-й ўтала тўх- товсиз олға интилиш ар, қ а е қ қ а б ораётганларини ў зл ар и

18

ҳам б и л й ш м ас эди. У л ар дунёдаги ж ам и к и л а з з а т л а р д а й м ин г м а р та ш и ри н роқ бўлган ҳаёт илинж ида бутун онг ва в у ж у д л а р и билан олдинга, ф а қ а т олдинга интилиша- ётганди.

Ажал панжасидаКутил м аган д а , ю қоридан ̂ д ў лд ек қуйилиб турган

то ш ч ал ар оқими аста-секин тўхтаб , м ай д а-м ай да илиқ сув том чилари тома бош лади ва бир о зд ан сўнг расм а- на ём гирга айланди. Ч ан г сепсилиб, наф ас олиш анча ен- ги л л аш ган ш арои тда хази н а қидирувчилар я н ад а ж а ­д ал роқ ҳ а р а к а т қила бош лади лар .

Евуз қо ял ар эса ҳамон уларни икки т а р а ф д а н қисиб келаётганди . Енм а-ён юришнинг илож и қолм агач , Э ш ­м атга ёрдам бериш имкониятидан м аҳрум бўлган А л а ­м азон подачидек о р қ а га ўтволиб, «чаққон роқ юр, чақ- қонроқ!» д ея яр адор пиёдасини қи сташ га тушди.

У лар йўл-йўл а к а й ум нд билан олдинга тикилиш ар, л еки н йўлакн инг охири кўринмасди . Б и р-би рига жу- д а я м яқи н лаш и б қолган қ о я л а р о р аси д а кў н дал ан г ю ришга м аж б у р бўлиш ган пайтда, «эиди тамом бўл- дик», деб ўй лади А л ам азо н ю раги дукиллаб .

— Ғ орда ўлади ғон га ўхш аймиз! — наф аси бўғзига тиқилиб хирқ иради Э ш м ат ва бўғин-бўғи нларидан бў- ш аш иб, ўзини ерга таш л ади .

— Н ега ётволдинг? — Э ш м атни нг ел каси д ан тбртиб қичқирди А лам азон . — Турсанг-чи, тўнка!

— Т и ллолари н гга қўш или б гумдон бўл э н д и ,— Э ш м а т бйр силтаниб, унинг қўли даи чиқиб кетди. — М енга тегма! Тегма!

А л ам азо н йи ғлам ас , лекин ўлим д аҳ ш а т и уни ҳам анча м адорси злан ти ри б қўйганди. О м адси з Генри ём-е ғирлар совитиб қўй ган деворга суяниб, ж он талвасаси - д а ҳ и қ и л л аб ётган сохта Френсисга дил-ди ли дан ачин* ганича туриб қолди. Б у пай тда ш ундай инам ж у д а х и р а ­л аш и б кетган к а м а л а к р а н г нурлар б атам ом сўниб, горни қорон ғули к қоп лади . Б у ян ад а ваҳи м алн эди.

А л ам азо н тугм ачироқнн ёқиб, ўзинннг поёнсизлиги билан у л арн и ўли м га м аҳкум этаётган бераҳм йўлакка мунгли н а за р таш л ади . Ч ироқ нури қо ял ар ости ни ёрит- ган д а м д а унинг қийғир кўзлари сўнги ум ид учқунидан олм осдек ч ақ н а б кетди. Б ир-бирига яқи н лаш и б к е л аёт ­ган қояларн и н г пастки кием и ш увш иган бўлиб, бу ковак

19

Ц адам м а-қадам юқорига кенгайиб, ичкарига чуқурлаш и б борганди. А л ам азо н бир қ а р а ш д а ё қ қ о я л а р ж и п слаш ган - д а уларнин г остида туйнук ҳосил бўлишини ан гл аб етди.

«Бу ерда ҳосил б ўлади ган туйнукка одам с и г м а й- ди, — ўйлади у, — т езр о қ олдиига си лж и ш керак».

— Биз тирик қолам из , ошна! — бутун горни бошн- r a кўтариб қичқирди А лам азон . — Ж о н и н гд ан умидинг бўлса, олдинга юр!

Э ш м ат ж он и д ан умидвор эди. У яр адо р га хос бул- м аган чақ қон ли к билан ў р н и дан туриб, тўпиғига чиқиб қолган сув ни ш ал о п латган и ч а олдинга х ак к ал ад и .

— Тезроқ, тезроқ! — унинг ел к аси д ан тинм ай турт- килай бош лади А лам азон . — Л ал л а й м а с ан г -ч и , ишма!

Б у б ў р ал а ш л а р ўз ф ой даси га айтилаётган и н и хис қилган Э ш м ат т у р тк и л ар д ан х аф а бўлм ай , ж он -ж аҳ- ди билан ликоиглаб борарди. Қ о я л а р хази н а қидирув- ч иларнииг кў к р а к ва ку р а к л а р и га яқи н лаш и б қолган чогда А л ам азо н Э ш м атнинг ел каси га қатти қ муш т урди.

— Кт! 'Э ш м ат гурсиллаганича ўзинн ерга таш л ади .— Нега ч ал п ак бўлиб олдин г? — ян а кую кди А л а ­

м а з о н .— Э м акла! Бош ингни кў тар м ай э м а к л а , тўнка!У л ар тобора кенгайиб бораётган н овак лар бўйлаб

эм а к л а й кетишди. Н ихоят м о м ақал д и р о қ кучайиб, и к ­к ал а қоя қар си лл аган и ч а бир-бирига урилди. Ёмгир т ақ қа тўхтаб , ҳ а м м а ёқ бирдан ж и м ж и т бўлиб қолди. Ш у сукунат ичида ўзининг тирик эканлигини ҳис қил- ган Э ш м ат севинганидан яма й и глаб юборди.

Туйнук кенгая бориб, охири киши тик юрса бўла- диган торга ай ланди . Бир оз юриш гач , горнинг бир ч е ­ти дан тар нов бўлиб туш аётган су вин кўриш иб, чаиқов- бости қи лиш га ош иқишди, лекин сув негадир қай н оқ эди. У ларнинг ҳ аф сал аси пир бўлди. А л ам азо н чўнтагини кавлаш ти ри б уч дона қат т и қ ион қал ам часи н и топди, иккитасини Э ш м атга берди.

— М енимча, Е лкантоғ орқаси даги биронта д а р а д а н чиқсак керак , — деди у ионии ҳузур қилиб сўраркан .

— Бу то м о н л ар даям чўпон-мўпонлар б о р д и р ,— энди унча о қсо қ л ам ай б ораркан , огзи сувлаш и б мингир- л а д и Э ш м а т .— Бир пишлоқх^ўрлик қи ладиғон бўл- дик, а? . -

А лам азон насия га пл ар га ҳеч қачон «ха» деган эмас- ди, бу саф ар ҳам индам ади.

«Бу и ш кам б ага о в қ а т бўлса бас, — нонни ш имиб бо-

20

раёти б , хаёли дан ў тказд и у. — Ш ундан бош қа ш ерик қуриб кетувдим и менга?»

А л ам азо н кўпинча Э ш м атдан нолиб юришига қара- май, бўш вақтин инг т а л а й қисмини у билан бирга ўтка- зарди . Бунга сабаб , биринчидан, А л ам азо н яш ай ди ган он л а қи ш л о қ м а р к а зи д а н анча четда ж о й л аш ган етти хо- надоннинг бири бўлиб, бу атр о ф д а унинг Э ш м атдан бош қа тенгдоши йўқ эди. И ккинчидан , сп ар так л н к к а иш тиёқн б ал а н д қ аҳрам он и м и з ўзининг итоаткор пиё- д ал а р и га эга бўлиш ни туну кун орзу цилар , Э ш матнинг гўл ва бўйсунувчанлиги унинг учун айни м уддао эди.

Э ш м ат иккинчи қ ал а м ч а н и ҳам ям л аб бўлган пайтда гор ёр у гл аш а бош лади . Бора-бора тугм ачи роқ ёқиб юришга ҳ ож ат қолм ади. Б ал о и қ а зо л а р д а н омом қолиб, •бу мудҳиш ғордан сог-салом ат чиқиб бораётганига қа- рам ай А лам азонни нг кўнгли ғаш эдн.

«Тайёр ғордан хазин а топо л май қай тяп м и з-а , — алам билан ўйлади у. — Ҳс, аттанг, энди ҳам м а иш д а в л а т ­нинг гардан и га туш адиган бўлди».

Тиртиқ ва ШилпиқУ лар ғордан чиқибоқ, ҳай р атдан ан грай ган лари ча

тўхтаб қолиш ди. А л ам азо н ўзини ю злаб прож екторлар нури қ а л а ш и б кетган у л кан саҳна қар ш и си д а турган дек ҳис қилди . А гар бу чинданам саҳна бўлса , у ш унчалар зўр м аҳ о р ат билан безати лган эдики, кўриниб турган н ар сал ар н и н г ҳ ам м аси _ табии й эк ан ли ги га кишининг ишонгиси келарди . У ф ққа илоҳий ту с бериб турган қиз-

ғиш туман, тум ан остидан сийлиқиб чи ққ ан пастқам адир- л а р ва бу ади р л ар қурш овида ястаниб ётган кўм-кўк водий киши ни о ҳ ан раб одек бағри га чорлар , А лам азон ўзи сезм аган ҳолда бу фусункор оғуш га тезр о қ отилиш- ни истаб турарди.

Ғордан бнр оз четроқдаги б аҳ а й б а т х арсан г устидан туш аётган ш овванннг гувиллаш и, ш овва остидан бош- ланиб , адирнинг бир парча к а м а л а к р а н г тум ан бутунлай тўсиб қўйган қисмига сингиб кетувчи cofi сувининг жи- м и рлаш и ҳам табиий эди. Ф а қ а т саҳн а устида ч а р а қ л а б турган сон-саноқсиз ю лдузларннн г сохталиги яққ ол се- знли б турар, бу ю лдузлар орасида ойнинг йўқлиги но- м аъ лум саҳна безатувчннинг бирдан-бир хатоси эди.

С еҳ р л ан ган д ек қотиб қ олган хази н а қидирувчилар ногаҳон ш илди рай б о ш лаган то ш лар товуш и дан сеска-

21

ниб ўзлари га кслишди. Ғорнинг ўнг та р аф и д а ги ж ар - ликдан қ у р о л л ан ган икки сипоҳи чиқиб келди ва най за ў қ т а л га н л а р и ч а уч-тўрт қ а д а м н ар и да тўхталиш иб , улар- га бош дан-оёқ разм солишди.

« Қ аер га кеп қолдик ўзи? — б аттар ҳай р атл ан и б ўй- л ади А лам азон» . — “ Урта а с р л а р т а р и х и ” -ку бу!»

С ип оҳилардан бири д ев си ф ат қом ати борлигидан т алтай ган и ча б о л а к а й л а р га ғўдайиб боқар , унинг оёғи таги да ў р а л а ш и б қ о л м асл и к к а ти риш аётган п ак ан аси эса , қи зил чопон ичида килдираб , каттакон с а р и қ сал л а остида букчайиб турарди. Н овчаси нин г л аби тиртиқ, паканасининг кўзн ш илпиқ эди.

— Хих, тфу!У чраш ув маросими ҳеч бир м иллий л у ға тд а қай д

эти лм аган , лекин б ар ч а 11 м иллатга б и рдек туш ун арли бўлган ан а шу « х а л қ а р о сўз» билан очилди.

— Қ и м и р лам а , хўп-па! — тупуриб бўлгач , тумш уғи илгакдск қай тар и лган этигини cp ra д ўп и ллати б буйруқ бсрди Тиртиқ.

— Хўп-па! — т а к а д е к нрғиш лаб , чийи ллади Ш ил- пиқ ҳам.

— А ш қол-даш қолингни таш л а , хўп-па!— Хўп-па!А лам азон гаи унинг қўлидаги ту гм ач и р о қ устида

бораётганини ф аҳ м л аб , «қурол»ини аста ерга т аш л ад и .— К им сан и ккаланг? Хих, тфу! Н и м а қи либ юриб-

сан л ар бу ерда?— Н им а қилиб ю ри бсанлар , ж ун бош лар?Р ан ги бўздек оқари б кетган Э ш м а т м унғайгани ча

ғўлдиради:— Ш ундай, айланиб...«Қ очоқлар! Еш болал ар н и қўрқитиб, х у м ордан чи-

қишмоқчи, — ғиж иниб ў й л ад и А лам азон . — С ен ларга м айна бўлиш учун а т а й л а б ғордан ўтиб келад и ган аҳм оқ энди туғилади».

Кир-чир уст-бош ларга буркан и б олган иркит сипо- ҳиларнинг аҳволини кўриб, б улар ўрдан и та ш л а б қоч- ган а с к а р л а р бўлса керак , дсн ўзича тахмин қилиб қўйганди у.

— Б ун даи б ал ан д р о қ д ў қ л ар и и ҳам э ш и т г а н м и з ,— сипоҳиларнинг кўзига тик боқди А л ам азо н . — У злари н г ким б ў ласи злар ?

Тиртиқ б ар о қ қош ларини Hai\ тўрт энли ю қори кў- тариб, муш укнинг дум и дек келад и ган узун мўйловини силаганича А л ам азон га ўқр ай и б қар ад и . Ш илпиқнинг

22

қизғиш кўзлари Т иртиқ билан б о лал ар ўртаси да ти- нимсиз ғилди рар , чам аси у шеригининг ҳукмини кута- ётганди.

Ч а қ ч а й га н кў злар бир оз қисилиб, б ар о қ қош лар том дан пўстак таш л а га н д ек яна ўрнига қай ти б т у ш ­гач, Т иртиқ «хсҳ» деб кулиб қўйди. Б у ерга келгандан бсри расм и ятчи ли кка кўн иколм ай бето қ ат ж и л п а н гл а б турган Ш и л п и қ қа кўнгил ёзиб олиш учун ниҳоят баҳо- на топилди.

— Хих-хих хий-й-й, — А л ам азо н га барм оғини бигиз қи либ қийқирди у. — Б у ж унбош бизнинг кимлигимизни сўраяпти . Энди сен сав о л га ж ав о б бсриш инг керак . Ва- а-а...

У қорин қучиб куларк ан , б ақ атў н босган ҳовузни эслатувчи кў з л а р и д а н итбали қдек л и п а н гл а б ёш тома бош лади.

А л ам азо н эса қўққпс бери лган иккинчи зар б а билан уларнин г хаш аги ни очиб та ш л а ш г а уринди.

— И к к а л а н ги з ҳам қочоқсиз!Ш илпиқнин г кулгиси томоғида тиқилиб қолди. Л е ­

кин Т и рти қ бу саф ар пинагини ҳам бузиб қўй м ади. У, «ҳийла овсар борсан-ов», д еган дек А л ам азо н га д и қ қ а т билан пича тикилиб турди.

— Я хш иям ки, қорним тўқ, — бурнини ж и йири б, мас- х ар ао м у з ran бош лади у. — Й ўқса , ссн зу м р аш ан и сихга тортарди м -да , бир ўтириш да хом талаш еб таш - л ар ди м . Вох-хох-хо...

— Қорним оч б ўлган да , мен ҳам битта-ярим тангни еб қўярдим , — тўтиқуш ликни давом эттирди Ш илпиқ. Сўнг ўзини ваҳш ий кўрсатиш га тириш иб, аси р л ар га тиш ғи ж и рлатди . Ранги ўчиб кетган Э ш м атни нг кўзига боқиб кўнгли сал таскин топган бўлса, А лам азонни нг ҳам ои гердай иб турганини кўриб хўрлиги кслди.

— Сеига ran таъси р қи ладим и , сурбст? — қўрқм а- гунингча қўй м ай м ан деган дек ж и р р а к и л и к билан Ала« м азонга яқи н лаш д и у. — Ҳ азн л л аш я п ти деб ўйлаяп- сан-да , а? Ш ар тта еб қўйсам, аттан г қилиб ю рмагин тағин.

— Э-э-э, — бсп арво қўл силтади А лам азон , — б ар и ­бир еёлмайсиз.

Ш и лп и қ найзасини ж а ҳ л бнлан e p ra д ўқи ллати б , сур- най дай ш ан ғиллади :

— Н ега еёлм ас эк ан м ан , жунбош ?— О д ам ода мни ем айди-да..Чиндан ҳам одамни еёлм аслиги Ш и л п и қ қ а ж у д аям

23

ал а м қилди ш скилли, асаби й типирчилаб , айю ҳаннос солди:

— Мен... одам маем ан! Мен... ей май бдамни! Мен... мен...

— Юм оғзингни, хўп-па! — кал вакли ги н г билан ме- нинг обрўйимни хам икки пул қилдинг дегандек, ше- ригиии ж ерк и б таш л ад и Тиртиқ. Сў.нг ўш а ж аҳ л билан А л ам азон га ю зланиб, ж и дди й қ и ёф ад а сўради:

— Қ а ё қ д а н келяп сан л ар , яр а м ас л а р ?Тиртиқнинг совуқ кў злар и да ҳ ақи қий ёвузли к бел-

гиси яққ ол акс этиб турарди. А л л ақачо и тиззаси қал- тирай б о ш лаган Э ш м ат , «ж он ош наж он , ш улар билан ўчакиш м агин», деган дек А л ам азо н н и аста туртиб қўйди.

«Робинзоннинг Ж ум авой и н и тириклай ин емоқчи б ў лган л ар ҳам о д ам л а р эди, — ўйлади А лам азон . — Ҳ арҳолда сал-пал эҳтиёт бўлиш керак».

У бирдан м улойим лаш иб, Т и ртиққа самимий жил- м айиб қаради .

— М ан а , сиз билан яй р аб га п л аш са бўлади , — «no- хол солиш»ни б ош лаб юборди у, — чунки анави чийил- л о ққ а ўхш аган п ан давоқи эмассиз.

Ш и лп и қ а л а м д а н увл аган и ч а кўк белбоғига қисти- риғлиқ турган х а н ж ар га қўл чўзди-ю, . шеригининг «Кишт!» деганини эш итиб, д ар р о в ш аш ти дан қайтди. Т иртиқ ўз ш ахсига қ а р а т и л га н м ақтовнинг давомини эш итиш м ақ сад и д а А л ам азон га ум и д во р л и к билан кўз қадади . . .

— Зў р одамлигингизни ш унданам билса бўладики...«М аугли»даги л аган б ар д о р чиябўри Т абоқига тақ-

лид қи ла б ош лаган А л ам азо н Тиртиқни зўр бернб шн- шириш га тушди. Тиртиқ бош идан д ўлд ек ёғилаётган пой- ма-пон м ақтовларн и ҳеч бир ў н ғай си зл ан м асд ан қабул қи лар , Ш илпиқнинг эса ҳ асадд ан к ў злар и сузилиб бо- раётганди. У «кўрмайин ҳам, куйм айин ҳам» дегандек, м ақтовхўр ш еригидан аста у зоқлаш иб , т е в ар а к д а бир зум ивирсиб юрди. Эш матни секннгииа ёнига имлади. Э ш м ат оёғи қалти р аган и ч а унга яқинлаш ди.

— М ендан қў р қасан м и , йўқми? — кўзларннн соққа- дек ўйнатиб, паст товуш да ў д аға й л а д н Ш илпик.

Э ш м ат елкаси ёнидан А л ам азо н т а р аф г а м ўралади .У ав в а л л а р и ҳам , яъни м атем ати к а ўқитувчиси қалтнс- роқ савол берган пайтда, А л ам азон га ана ш ундай умнд- ворлик билан қ а р а б қўярди . Ҳ амроҳининг Т иртиққа «похол солиш» билан овора эканлигини кўрган Э ш м ат , бўйнини ь^исганича аста м инғирлади:

24

— Қ ў р қ ам ан .У н дан хам қў р кади ган о д ам борли гидан севнниб

кетган Ш и лп и қ ш ош а-пиш а яна бир погона юқори кў- тарилди .

— Сени еб қўАсаммикнн?— М ени еманг, жон тогаж он!— М айли , ем аим ан , — д ар р о в м урувват қила қолди

Ш илпиқ.— Р аҳ м ат , тогаж он . Ж у д а я м яхши одам га ўхш аяисиз,А лам азон н и н г Т иртиққа ти н м ай у зати б турган «ма-

салли ги»га нисбатан анча т а ъ м си з бўлса-да , бу ҳам ҳ а р ҳ о л д а м ақтов эди. Ш илпиқнинг чеҳраси ёришди.

Яхши ra n билан итиинг огзидан суякни олиш мум- кинлигига ишонч хос и л қи ла б ош лаган А л ам азо н бу в ақтд а Тиртиқни ҳадд ан зиёд ял п ай ти р и б таш лаган ди .

— Ёмон бол а га ўхш ам ай саи , — м ам нун л а б ялаб қўйди, м а қ то в л а р д а н қорни тўйган Тиртиқ. — Лекин, х а ф а бўлма-ю , бари би р сизларн и хуфия иш лар бошлнғи Ф исқиддин М акр у М ар азн и н г ихтиёрига топшириши- миз керак . В а зи ф а м и з ш ун ақа , хих, тфу!

— Нега энди?— Чунки и к к а л а н г А ж д а р о б о д д ан ю борилган жо-

суссанлар . А й тм асан гл ар ҳам ақлим етиб турибди.«А ж д ар о бо д яна қаер б ў л д и ? — ў й л ад и А л а м а з о н ,—

«Урта аср л ар тарихи»да бун ақа жой йўқ эди ш екилли».— Яна уч кундан кейин ўрним изга бош қа соқчилар

кели ш ади , — д аво м этди Тиртиқ. Кейин горнинг куйи- рогндан бош лан ган ч ак а л ак зо р ўртаси да э л ас -эл ас кўз- га т а ш л а н и б турган кулба томонга қўл чўзиб деди:

— У нгача ҳў ў ш а ҳ у ж р а д а , Ҳумо Хартум билан яш аб тур асан лар .

— Ким у... Ҳумо Хартум?— Ж и н н и р о қ бир чол, — хиёл ти р ж ай и б қўйди Тнр-

тиқ. — Бир п ай тл ар ҳам м а унга эгилиб салом б е р а р ­ди. Кейин, ом ади кетди-ю, х ам м а уни м асх ар а қила- диган бўлди. Хих, тфу! С енларни унга қ ў ш м асл и к керак эдн-ю, бош қа и л о ж йўқ. У жиннининг ал ж и р а ш л а р и га қ у л о қ сол м англ а р.

Т иртиқ шеригини пойлоқчиликда қолдириб, тут- қун дарн и сўқм оқ дан пастга бош лади .

— Қани. кетди к, хуп-па!— Хўп-па! — қувлик билан унинг r a n ини такрорла-

ди А л ам азо н ва Э ш м атга қ а р а б қичқирди:— Ш имни б а л а н д р о қ кўтар , тўлпоқ, пиёдам. М уқад-

дас юриш давом этади . О лди н да — Ҳумо Хартум!

25

Ҳ у м о Х а р т у м

Ҳумо Хартум деган лари м и рзатер акд ек новча ва ингичка бнр чол экан. Унинг ноксимон к алласи бўйин устида эмас, е л к а л а р и о р аси д а қн стириғлик турганга ўхш арди. Сипоҳи болал ар и и эргаш ти ри б ҳ у ж рага кириб борганда у қан дай ди р ж у л д у р китобни ш ош а-пнш а тах- мон устига қўяётган эди.

— Қ а л ай сан , |Чол?,;— д ў р и л л ад и (Тиртиқ. — А ж д ар - о бодлик ж осусларни уш ладик . К улбан гда кун кўриб туриш ар. Кейин буларн и Т аидирга олиб кетамиз.

«Тандир» сўзини эш итиб к а п а л аги учган Э ш м ат кўзи ж о вд и р аб А л ам азо н га қар ад и , унинг бепарво тур- ганини кўриб ғаш и келди.

Чол ж о су сл ар га разм солмоқчи бўлди-ю, лекин очиқ эш икдаи тушиб тургаи нурдан кўзи қам аш иб , уларнинг афт-ангорини ту сл аб ололм ади.

— Сенга айтиб қўяй, б у ларй н г ж у ф так н и ростлаб қоладиган бўлиш са, кетидан қувиб ю радиган аҳволим йўқ, — ж аво б гар ли кн н бўйнидан соқит қилди Ҳумо Хартум.

— Қ а ё қ қ а қочиш арди , — «хих» деб қўйиб, қ аё қ қ а тупуриш ини бплм ай тургач, бир ютиниб, сўзда давом этди Тиртиқ. — И ссиқғорнинг оғзида биз турибмиз. А ж д ар о бо д га борадиган биттаю битта йўл— Қ оратуйнук. У ерни пош ш оликнинг кам о н чи л ар и қўри қлаш яп ти .

Чол қовоғини уйиб, бошини қуйи солди. Ч ам аси , ж осусларни с а қ л а б берн ш дан кўра з а р у р р о қ иш лари кўп эди.

Т иртиқ болалари и та ш қ а р и ға чиқариб юбориб, чол- ra тугмачироқни узатдн.

— Ж о с у с л а р д а н ў л ж а олдик. С ан д и қ қа сопқўй.Сипоҳи чиқиб кетгач, чол тугм ачироқни қизиқнб

кўздан кечира бош лади . Уии ав в ал қулоғига яқин тутиб силкиб кўрди, сўнг ш иш асини а в а й л а б чертдм, охири ботиииб-ботинмай тугм ачани босди. Ҳ уж ра деворида чақм оқ ч ақ н аган д ек бўлди-ю, чол чироқни қўлп дан таш- л аб гоборди. П ича ў й лан и б тургач, мнясида қўққнс иайдо бўлган ф икрдан қатти қ ҳ ая ж о н га тушиб, ҳаллос- л аган и ч а та ш қ а р и г а чиқди. У болал ар н и синчковлик била и бош дан-оёқ кў здан кечирди, кела солиб Э ш м ат- нииг к ў й л ак ва шимини сийпалади , унинг оёғидаги б о ­тинка га бутун диққатини бериб тикилди.

— Қа!ёқдан келдиларинг? — ^ м а т г а м у р о ж а а т2G

қ и л аётган он да унинг хира тортган кўзлари бир л а ҳ за ёрқи н ч ақ н а б кетгандек бўлди.

' — Биз... биз... — ғў л ди р ад и Э ш м ат . — Ш уи дай...— С и зга айтиш ди-ку , — Э ш м атнинг ж он ига оро ки­

риб, гапга а р а л а ш д и А лам азон . — А ж д ар о б о д л и к жо- суслармиз.

— Ёлгон! — А л ам азо н га ўгирили б қичқирди чол.А л ам азо н Т и рти қ бил а и суҳбатлаш и б ўтиргап пайт-

д а ё қ ўрта аср тим солидаги қан дай д и р бош қа бир олам- га келиб қолиш ганини ан гл аб етган, м асала р а в ш ан р о қ бўлгунга қ а д а р ўзи м и з ҳ а қ д а ҳеч нарса гап и р м ай туриш к ерак деган қарорга келиб, буни йўл-йўлакай Э ш м атга ҳам ш ипш итиб қўйганди.

— Б ў л м аса , қаер д ан м и з? — наҳотки бу телба бирон нарсани п ай қ аётган бўлса , д еган дек хаво ти р л ан и б сў- ради А лам азон .

— ё л ғ о н гапирянсан! — узун в а қ ал ти р о қ бармо- ғинн А л ам азо н га бигиз қилди чол. — С и зл ар ёруғ дунё- нинг одам ларисиз!

— Қ изиқ-ку, — ж и л л а пинак бузм ай , зар б ан и д аф қи лди А лам азон . — Еруғ дунё деган ингиз иимаси?

Э ш м ат ҳам қ ато р д ан қо л м асл и к учун «ие-ие» деб қўйди, сўнг кўзини чолдан олиб қочиб, устма-уст бурун тортди.

— С алламно-о-о! — ёқа у ш лаб А л ам азо н га термил- ди чол. — Ш у ёш ингда-я? Б ош ин г омон бўлса, сендан ё номдор арбоб, ё бедаво каззоб чиқади. Т о ш асаб ва сур- бет лиги нг ш ундан д а л о л а т бериб турибди.

А лам азон н и н г ал л ақ а ч о н тўқсонни уриб қўйган бу- виси, «бу м а ҳ м а д а н а қи р қ ёш ли одам н инг ran и и и гапи- ради-я» , деб куйикиш ида ж он бор эди. К ексақ ар и бу бол а кай «тақ и қ л ан ган » ки то б л ар дан бирмунчасини ўқиб чиқишга улгургани , хатти -ҳ ар ак ати ва иутқида ўша ки- т о бл ар д аги қ а ҳ р а м о н л а р г а т а қ л и д қилиш ни ёқтиргани учун бўлса ксрак . кўпинча ўзини вазмин, сал о батл и ту­та р, ёшига хос б ўлм аган б ал а н д п а р в о з гапларми кўн иш латарди . Л еки н ўй и н қар о қ л и к в а х а ё л п а р а с тл и к бар и бир унинг болалиги ни ош кор қилиб қўярди.

Ҳумо Хартум қовоғини уйиб, еекин ор қага бурилди. Ту яде к л ў к и л л а б ҳуж расн га кири.б бора р ка н, остонада бир зум тўхтали б я на ортга ўгирилди-да, а л а м з а д а л и к билан дед и:

— Мар.хум отампп ч аки мчи сп ф ати да ҳам м а ёмон кўрарди. О там қолдирган м ерослардан ф а қ а т унинг шу хислатиннгина о л м аган м аи . Я ш и рги лари н г келаётган

27

бўлса, мснинг ҳ а м ҳеч кимга ин дам аганим бўлсин. Л е ­кин сизларнинг ёруғ дунё о д ам л а р и эканлигин ги з Она- ю лдузиинг боқийлигн каби ҳ ақи қатди р .

Ш ун дай дея, у и чкарн га кирди ва қоронғи ҳуж ра ичида бир л а ҳ за кўзга чалиниб тургач , тош девор қаъ- рига ш арп а мисол сингиб кетгандек туюлди.

— Вой, жинни-ей, ёруғ дунёдан келган си злар дсй- ди-я, — м ингирлади Эшмат. — Н им а , ҳозир у дунёда юрибмизми?

— Биз томонларни б улар «ёруғ дунё» деб аташ са керак , — деди чолнинг кетидан париш онхотир тикилнб қолган А лам азон . — Л еки н бу чол жннни эмас.

— Г ап и расан -да , .— қўл силтади Э ш м ат , — кўрм а- дингми, сал бўлм аса ботинкамни ечволарди.

--- Тўнка! — Э ш м атни нг аи қ овли ги дан аччиқллидИ А лам азон . — Гамлетни ҳ ам эси кўнлиги учун ж янни дейишган. Ч олдан кечирим сўраш керак , билдингми?

У шеригининг ж авобини кутиб ўтирм ай , ҳ у ж р а га қ а р а б юрди. Э ш м ат ш ум ш айгани ча унга эргаш ди.

— Бизни кечиринг. Ҳумо Хартум, — деди А лам азон , остонадан ҳ атлаётган Э ш м атни ҳам қаторга қўшиб. — Биз... . 'i

— Мени исмим Ҳумо Хартум Али А б д у р а ҳ м о н ,— уни гапини бўлди чол. — Сен мени « ҳ а зр а т Ҳумо» деб чақир. Чунки мен шу м а м л ак а тд а ги ж ам и к и ў р м а л а га н зоту уларнин г подш оҳидан ҳ ам минг к ар р а ақл л и м ан .

Э ш мат, «айтмовдиммн», деган дек А л ам азо н га маъ- нодор қ а р а б қўйди.

' — Биз ёруғ дунёиинг ф а р за н д л а р и м и з , — ф ахр б и ­лан м аълум қи лди А лам азон . — Сиз тўғри топдингиз, ҳ а зр ат Ҳумо.

Чол я р қ этнб б о л а л а р г а қ ар ад и . Ч ам аси қай сарп а- д ар л ар н и н г б у н чалар тез ннсофга келиш нни кутмаган- ди. Ҳ аяж ондан к ў зл ар и га ёш келган ҳ азр ат Ҳумо тутқун- ларни қ а й та -қ ай та қучоқлаб , г а л м а-гал ўп а кетди. У ёруғ дунё, қуёш, ой, кўм-кўк осмон ва чиройли булутлар ҳақи да п ал а -п ар ти ш саво л лар берар , гоҳ меҳр тўла кўз- ларини б о л ал ар га қад аган и ч а б ирпас ж им иб қолар , ора-сира, «ишқилиб, мен миясн суйилган қ ари ян и алда- м аяпсизларм и» , дея сўраб қўярди.

— Ш у гордан бир кунмас бир кун ёруғ дунё о д а м ­лари келишини б иларди м , — чол кўз остидаги ’ажин- л ар га тўпланиб қолган тиниқ ёшни артиб, мунгли ж ил- майди. — Ш у боис, қувғинди б ў лгаи и м даёқ тўғри шу ерга — И ссиқгорга яқи н роқ ж ой га кўчиб келдим. Л еки н

28

ёруғ дунё о д ам л ар и н и кўриш менга насиб қи лм ай қо- лиш идан цўрқарди м. Дхир неча за м о н л а р д ан бери бу ғордаи биз томонга ҳеч ким ўтиб келм аган .

— М ан а , биз келдик, — б о ш қ а л а р эп лай о лм аган ишни биз у д д а л а д и к деган оҳангда ran қотди А лам азон .

— Д оҳий э ш а к к а саллам н о , — деб қўйди чол то­ну ш и қ а л т и р а б ва шу заҳ о ти ёқ қўл силтади. — Тил қур- ryp ўрганиб қолган-да . М ен хам б о ш қ а л а р д е к аҳмоқ- бўлйб, бир ум р шу зоти паст м ах л у ққ а сиғиниб келнб- NiaH-a:

— Қ а н а қ а м а х л у қ қ а ? — А л ам азо н чолнинг оғзига тикилди.

— Э ш акка-да .Ҳ азр ат Ҳумонинг эс-ҳуши ж он и дали ги га ҳаиуз шуб-

ҳада бў лган Э ш м ат , унинг бу гапидан кейин «эпди ишон- гандирсан» деган дек А л ам азо н га зим дан қ а р а б қўйди.

— Э ш ак ка дейсизми? — Э ш м атни нг иш орасига п а р ­но қилм ай , т а а ж ж у б л а н и б сўради А лам азон .

— Бизнинг Ю лдузистон да ҳ ам м а эш акк а сиғинади,— аф сус-н адом ат била и бош тебратди чол. — Бизнинг бо- б о к ал о н л ар и м и з д ас т л а б бу ерга кириб келиш ган пайтда ўз дини ва худосини чала-ч улп а таиий диган ёш да бў- лишган...

Чол ran и ни тугатм ай , ўрни дан қўзғалди .— - Ҳа, майли, бу тўғрида кейинроқ гапириб берар-

ман. А ввал сизларни меҳмон қилиш им керак . А тайлаб ёруг дунёдан келиб, Ҳумо Хартум Дли А бдураҳмоннинг зи ёф ати да б ў лм асл и к — уят.

М еҳм онлар ҳам бу маросимни орзиқиб кутишаёт- ганди. Д асту р х о н га нон, яхна гўшт, т у р ш а к ва мева қоқи торги л и б, учта бўш коса билан ж и г ар р а н г сую қлпк тўл- д и ри лган кўза келтириб нўйилди. Ҳ азр ат Ҳумо чой деб у затган совуқ ичим лик лим онли қандчойни эслатарди .

З и ё ф а т д авом и да м еҳм онлар чурқ этм ай ўз вазиф а- лар и н и сидқидил ва кутилганидан бирм унча тез удда- лаш ди . У ларни узлукси з р ави ш да чой билан таъмин- л а б турган мезбон б олаларн и н г исм -ш ари ф лари н и сўраб олиш га зўрға ботинди. Бнр оздан сўнг дастурхонда ушоқ, суяк ва д ан а к л а р ги н а қолди. Еруғ д у н ёл и кл ар мевақоқи- л а р н и ҳеч бир чиқиндисиз тан авву л қилишди.

— Ҳ а зр а т Ҳумо, иш қилиб, бор-шудингизни тала- мон-тандир қи лм адикм и? — корни тўйгандан кейингина чолнинг иқтисоднй аҳволи билан қнзиқди А лам азон .

— Ж у л д у р чопонда бўлсам ҳам, си зл ар га ўхш аган меҳм ондан яна ўнтасини боқиш им мумкин, — косадаги

29

чойнн ҳўплаётиб кулиб қўйди чол. — Ҳозир сйзлар ни ўзимнинг х ў ж а л и г и м би лан т а н и ш ти р а м ан . Кейин Юл- дузнстон тўғрисида г а п л а ш с а к ҳам бўлади.

Б о л а л а р чолга эр гаш и б т а ш қ а р и г а чиқишди. Ул ар ч ак а л ак з о р о р а л а б бори ш ар к ан, ҳ а з р а т Ҳумо ш ак ар- қами шга ўх шаган ўсимликни кўрсатиб, унинг чой зкан- лигини айтди. Б у ўеимликнииг бир парчаси совуқ сувга т а ш л а б қўйилса, буту нла й эриб, тап-тайёр чой ҳосил бўларкан.

Пича юрншгач, ч а к а л а к з о р тугаб, буғдойзор бош- ланди. Қизиғи шундаки, бу м а м л а к а т д а экин суғориш, дон сочнш деган га пл ар йўқ экан. Бу ғд о й л ар ўзи уииб чиқиб, ўзи пишиб ёт авераркан.

О р қ аг а қайтиб ке ли ш ғанд ан кейин чол ҳ у ж р а ёни- даги қўлтегирмонда буғдой тортиб кўрсатди. Қўлте- гирмондан бир оз на ри да қа й но қ булоқ бўлиб, юлдузис- тонлик лар гўштни тўғрндан-тўғри шу булоқда пиши- ришар, хамирн н ҳам унинг еувида қо ри ша рк ан . Булоқ- нинг суви салгина шўр бўлгани учуи масалли ғн ин г ту­зи ни ўзи ростлаб қўя қоларкан.

— М а м л а к а т д а юз ла б мана ш у н а қ а було қ лар б о р , — изоҳ берди чол. — Б у л о қ қа ерда кўп бўлса, ў ш а ж о й д а о д ам л а р зич яша шади .

Бу лоқнин г ёнгинасига қўй илг ан кўктошнинг ажо- йиб хусусиятн бўлиб, у кечқу рунла ри или -милн қ rypaj . кундузи эса ҳ а дд а н зи ёд қизиб кетар, юлдузистонлик- лар нонни шу тошга ёпар эк анл ар . Б у н д а й тош лари и ўша Иссиқғорни нг тспа қи см ид ан кўчириб кел ишаркан.

«Бу тошга гўшт ёпиб есанг, росаям м а з з а бўлади- да», деб ўй л аб қўйди Эш мат , сўнг ўш а масалли ғни нг манбаини суриштирди.

— Гўштни қа ттан оласиз , ҳ а з р а т Ҳумо?— Чо рвам йўқ, — ж а в о б қилди чол. — Л е к и н бу

ерда п а р р а н д а л а р кўп. У л ар га ту зо қ қўяман.Чол қўли била и сой т а р аф н и кўрсатиб, қў ш иб қўйди:— Б у том онл ар мевазор. Б е к ор чи ли кд а бир айлани б

кел арсизлар .— Б у ерда ҳеч ким оч қ о л м ас экан, — атрофга ҳа-

вас билан қ а р а б қўйди А ламазо н. — Ф а қ а т қишга кўп- роқ Дон г а м л а б олишингиз керак, ҳ а з р а т Ҳумо. Хоҳла* сангиз, биз ёрдам берворамиз .

— Қиш ? Н и м а у? — сўради чол.«Наҳотки, бу ерда қиш ҳам бўл маса?» — дея т а а ж ­

ж у б л а н и б ўйл ад и А л а м а з о н ва дар с бераст ган муаллим*

30

дек ўзини эркин тутиб, з а в қ - ш а в қ билан тушунтира боШ- лади:

— Қиш , бу — қаҳрат он. Ҳаво совиб кетади, ер м у з ­л а иди, экину м а й с а л а р қурийди, д а р а х т л а р ёппасига б а р г та шла иди. О д а м л а р беш қ а в а т д а и кийим кийиб о лйш саям , тишла рн ни т а к и л л а т и б дилд и ра йв ер иш ад и, д ил ди ра йв ери ш ади .

— Б и зд а совуқ ва иссиқ сув бор, аммо совўқ ҳаво йўқ, — ўз мам л а кати номидан тапира б ош лади чол ҳам ,— Ю лдузи сто нда ҳеч бир экин ёппа қуриб кетмайди, ҳеч бир д а р а х т буткул я л анғ очл ани б колмаиди. Б уғдойзо рда битта поя қуриса , ёиидан бош қа си уииб ч и кади, дарах т- д ан қ о в ж и р а б узилган б а р г ўрнини эндигина ниш уриб ке лаётган янги ку ртак эгаллайди.

« З а п ғ ал ат и м а м л а к а т экаи-да, — ў йл ади Алама^- зон. — Еруғ дунё о д а м л а р и буни сезиб қолгудек бўлиш- са, қулоғимни гаровга тикиб айта манки, ёпирилиб ке- лиш ади . Ана ў ш ан д а ҳатто меҳмондўст ҳа зр а т Ҳумо ҳам бир иа й тл а р гор оғзид а улар ни н г йўлини пойлаб ўтирг ани да и қ аттиқ пуш аймон бўларди».

А л а м а зо н бу гаройиб м а м л а к а т ҳа қ и да тў л а р о қ та- с а вву рг а эга бў ли шга ошиқа р, чол айтиб беришни ваъда қилган Юлдузистон мав зу ид аги ҳикоянинг бошланишини са бр си зл и к би л а н кутарди.

Ҳ а з р а т Ҳумо ёруг дун ёл и кл ар ни ҳ у ж р а г а такл иф қилди.

Қ ў т и р л а р с у л о л а с и н и н г инқирозиҲумо Хартум ш аҳ а н ш о ҳ Қўтир Тўртиичининг ҳукм-

ронлик д ав р и да тугилиб вояга етди. Унинг отаси саройда бош айғоқ чи л а в о зи м и н и э г а л л а б тургани учун, улар маш.ҳур л а ъ л қа срн ннг шин ам хон а л а р и д а н бирида исти- қ о м а т қ и ли ш ар ва ш аҳ а н ш о ҳ л и к томонидан яра ти лга н қа тор имт иё зл ард ан б а ҳ р а м а н д эдил ар . Ҳумо ҳукмдор- нинг я к к а ю ягона ўғли Қўтир Бсшинчи бидан тенгдош бўлиб, у лар саройд а бир устодда н таъли мЛ)л иш ар, бўш в а қт ларии и доимо бирга ўт ка за р д и л ар .

Қўтир Бешинчи йигирма бир ёшга тўлга н пайтда отаси оғир к а с а л л и к д а н ваф от этди, ўғил тахтг а ўтир- д и в а э р т а с и куниёқ Ҳумо Хартум Али Абдураҳмон бош в а з и р л и к манса бига тайпи лаи ди. Под шоҳ кўпчилик бил ан кенгашмаЙ туриб, м а м л а к а т миқёсида ҳеч бир ишни а м а л га оширмасди. Узининг мулоҳазали лиг и ва

31

тадбиркорлиги билан кейинчалик ҳ а з р а т Ҳумо деб ном олган бош вази р унинг биринчи м а с л а ҳатчиеи эди. .

Қўтнр Беш инчининг қ и р қ йи лли к ҳу км дор лик д а в ­рида юрт фар ово нл ашиб , вил о я т ла р к ў рк ам лаш д и , ил му ф ан соҳиблари қа д р топиб, м а ъ р и ф а т юксалди, маъмур- чилик ошиб, қ у ри ли ш ла р а в ж олди.

Юлдузистон икни йирик внл оятда н иборат бўлиб, ш у ла рд ан бири — Тандир ўзининг олтин сарой в а л а ъ л ка срларн, кў рк ам кумуш бинолари, г авҳар ф аввора- лари, сон-саноқсиз м а р м а р ҳ а й к а л л а р и билан а ж р а л и б турарди.

Икк ин чи вилоят — А ж д а р о б о д эса асосан Қўтир Бе- шинчинйнг ҳук м д о р л и к д ав р и да кенгайди ва ободон- лашди. Б у х у ш м аи з а р а жой даг й па стқа м т о ш к а п а л а р ўрннда я р а қ л а г а н кумуш ва м а р м а р бинолар қ а д кўтар* ди. Яйлов в а ч а к а л а к з о р л а р д а т а р қ о қ ҳолда я ш а б к е л а ­ётган о и л аларн ин г асосий қисми м а р к а з атрофида тўп- ланиб, вилоят аҳолиси кескин кўпайди.

Б а л а н д ва сип-силлиқ қ о я л а р ти зм аси д ан иборат ба ҳа й ба т дсвор Тандир бил ан А ж д а р о б о д н и бир-бирн- дан а ж р а т и б турар , вил оятда н-в ило ят га ф а қ а т Қора- туйнук деб атал увч и у лка н туйну к о р қа лиг и на ўтиш мумкин эди.

Дон, гўшт, мева ва канон м а м л ак а тн и н г асосий бой- лигини т аш к ил этиб, асосан Танд ир ш аҳ ри атрофида уйилиб ётган ла ъ л , олтин, г ав ҳ ар сннгари йирқи роқ тош лард ан сарой ва қ аср л ар н и безаш, тақ и н чо қ ла р ясаш учунгина ф ой д ол ан ил ард и . Юлдуз истон нин г энг қад р л и моли канон эди. Кано н А ж д а р о б о д ва Тандир вилоя тла ри нин г ж у д а кичик қисмида ўсар , бирор ўсим- ликни кўчириб экиш, экин майдонини кен гайтириш бу м а м л а к а т д а хали о д ат туеи га кирмаган ди . Бў зч нл ар канопдан- юпқа ва қа л и н г а з л а м а л а р тўқишиб, ул арни турли гиёҳлар ёрдам и да ҳар хил ранг ларга , ж у м л а - дан , оқ рангга ҳам бўяр эдилар .

Аҳолининг асосий қисмини деҳқон, чорвадор ва со- ҳиб кор лар т а ш к и л этар, бу юртнинг косиб-ҳ ун арман дла - ри бўзчи, меъмор, наққош , мисгар, дурадг ор , кулол, этикдўз, бичиқчи к а б и л а р д а н иб ора т эди. Соз анд а , хонан- да, шоир, су р атк аш , ҳ ай к алтар о ш , айниқса т а б и б л а р эл нчнда энг нуфузли к и ши лар ҳисобланиш арди .

Қўтир Бешинчи узоқ вақт га ча ф а р з а н д кўрмади. Унинг хоти ни м алика М асто н бош л а ш к а р б о ш и Бурбу- лит Идрис Ибро ҳи мни н г опаси бўлиб, ж уд а ям устомон ва мугамбир бнр аёл эди.

32

Ш а ҳ а н ш о ҳ охири А ж д а р о б о д вилояти ҳокимй Но- дн мни нг ёш ва сулув сйнглнси ма л и к а Рузво нга уйлан- ди. С а р о й д а ёш келин пайдо бўл ганд ан кейин, та қдир- нинг тақозоси би лан м а л и к а М асто н ҳам к у тил м аганд а ҳо м и л ад о р бўлди ва ма л и к а Ру зво ннинг кўзи ёриш ид ан уч кун авв а л уни ҳам тўлғ оқ тутдй. Ш унд ай қилйб ша- ҳ а н ш о ҳ бирин-кетии иккнта ўғил кўрди. Каттас ини Ф о ­ну с, кичигини Ф еру з деб а та и бошл ади л ар .

М а л и к а М астон ш унд ан кейин бошца ф а р з а н д кўр- мади, м а л и к а Рузвон эса яна битта қнзлик бўлди. Ун­га Хазин а деб исм қўйишди.

Қ а р н ва ж оҳи л м а л и к а М астон нин г ҳ а д д а н зиёд Талта нгл ат иш и н а т и ж а с и д а ш аҳ з о д а Фонус ншёқмас , н н ж иқ ва овсар бўлиб у л ғ а я бошл ади . У юз-қўлйнй ювйш, счиннб-кийиниш, ҳатто , буриига келиб қўнган п а ш ш а н и ҳ а й д а ш г а ҳам эр и на р , м у а л л н м л а р д а н юз дим оғ-фи роқ билан сабоц олар , камои отиш ва қилнч- бозл ик м а ш қ л а р и д а н уму ма н бош тортарди.

Ш а ҳ з о д а Феруз, аксиича, босиқ, одобли ва тирнш- қ о қ эди. Унинг сухандонлиги ва зс.хн-фаросатининг ўт- кирлиги сарой ол и м л ар и н и ҳ а й р а т г а соларди. У ўн ёши* д а ё қ камои ўқини ҳ а л қ а г а бехато санч адиган бўлди, ўн бир ёш и да қили чб озл ик санъ атини пухта эг ал л аб , усто дл арин и ҳам қойил қолдирди. Унинг а н и қ в а чақ- қон ҳ а р а к а т л а р и бнр на й тл ар Юл дуз истон даг и энг шоввоз қиличбо з ҳис об ланг аи Б а р р и Бар ака1шнг так- рор л а н м а с ус луб ларин и эслатарди.

Сннглнси Х а зи н а эса ўзининг қў ғи рчо қда й ёқнм- тойлиги, ширннсуханлиги ва покиза хулқ-атвори би­лан сар о й д а ги л ар меҳрини қозонганди.

У ғ и лл ари ўн икки ёшга т ўл ган да Қўтир Бешинчи қў қ қ и сдан ва фот этади. Ш унд ан сўнг то ж -т а х т та ла - ш и ш ла р бошланди. Ш а ҳ а н ш о ҳ тахтни Ф ер узга васия т килиб қо лд ирг ан бў ли ши га ца р а м а й , бош л а ш к а р б о ш и Б урб ул ит И д р и с Ибро ҳи м ўз ж и ян ин и ёц лаб чиқиб, Феру з Фо нусдан уч кун лик кичик, м а м л а к а т тақдири- ни муш тде к б о лага ишониб топшириш а қ л д а н эмас, деган даъ в о н и илгари сурди.

Б о ш в ази р Ҳумо Хартум Али Абдураҳмон, А ж д а ­робод вилояти ҳокими Нодим Улуг в а шу вило ят лаш- к арбош ис и П а л а х м о н полво нла р шаҳ ан шо ҳн ин г васия- ти бузилмаслиги ке ракл иг ин и т а л а б қилншди. Леки н х уф ия и ш л а р бошлиги Фисқиддин М а к р у М а р а з , бош айғоқчи Исом Итту И с к абто п ар , Танд ир вилояти ҳоки- ми Ҳошим Ҳезиддин Хум в а ана шу вилоят лашк ар бо -

3—148 33

шиси Ш ал а м о н Ш ил ди р к а б и л а р д ан иборат нуфузли кучларни ўз атро фига тў п л аб олган Б ур бул ит охири ғолиб чиқиб, тахтни ш аҳ з о д а Фонус эг а л л а й ди ган бўлди.

Вундан ^а т т й қ ранЖиган Нодим УлуЬ синглиси ва жи ян лари и и олиб А ж д а р о б о д г а жўн ади . П а л а х м о н пол- вон ўз л а ш к а р л а р и билан унга эр гаш ди . Ш у тар и қ а Юлдузистон уз та р и х и д а ил к бор икки ҳо ки млик к а бў- линиб, Танд ир ва А ж д а р о б о д в и лоятла ри ўртасиДа қў- риқлаиаДНгаН чсгара пайдо бўлди.

— М ан а, икки йилдирки, кунимиз ў ш а и н ж и қ гў- д а к к а қолган, — чуқур хўрсиниб қўйди Ҳумо Хартум. — Б у давр ичида оддий авомнинг аҳволи ж уд а оғирла- шиб кетди. Янги подшоҳ энг серҳосил м евазор ларни , энг серўт яйло вларни, энг бў ли қ буғд ойз орл арни ўз ар 'боб-уламоларнга т а қ с и м л а б берди. Са ро йд аги бир тўп л а г аи б а р д о р м а ш ш о қ ва ш оир ларн и ҳисобга олма- ганда , плму фан ахли хор бўлиб, са н ъ а т к о р л а р н и ҳеч ким қ а д р л а м а й қўйди. Юрт ими зн инг пок ўтмишини ўзида м у ж а с с а м л а ш т и р г а н шоҳона с а н ъ а т а с а р л ар и н и ўқиш ва ўқитиш т а қ и к л а б қўйилди. Ю р т ифлос хандақ- қа , стти пуштн покиза ўтган х а л қ иркит ма.хлуққа ай- ланди. Хуллас, И сқ и р т Биринчининг по й қ а д ам и эл-юрт учун қутлуғ келмади.

— И сқи рт Биринчи дедиигизми? — сўради А л а м а ­зон. — K i m у?

Бу ўша Фонуснииг янги д а б д а б а л и исми, — за- ҳ а р х а н д а л и к бил ан сўз қотди чол. — М а м л а к а т н и н г то- бора гу л ла б -яш н аш и га сабаб чи бўлган Қ ў т и р л а р суло- ласи тугаб, юртга ф а қ а т пуштси злик ва иснод келти- рувчи И с к и р тл а р д ав р и бошланди.

— Етти пушти покиза ўтган халқ! — чолнинг бояги гапиии алоҳида ургу билан та ъ к и д л а б , ўйлани б колди А л а м а зо н .— Етти пушти покиза.. .

Исқиртлар м а м л а к а т иТож- тахт учун б ош лаиг ан м о ж а р о Б у р б у л и т тараф-

д ор лар и фойд аси га ха л бўлг ан кунн қувончдан ўзини саройга сиғдиролмай қолга н м а л и к а Мастон ом адли шаҳзода Фонусни ўпиб-я лаб э р к а л а ш г а тушди.

— Эртага э р т а л а б санга т о ж кийднриш ади , ши- рингинам, — рўмол час и билан э н дил и кд а Қўтир Олтин- чига ай лан ган Фонуснииг бурнини арт а туриб r a n бош-

34

ЛаАй м а л и к а ,— д н дй ол^ингда ҳдмма етти букилиб таъ зи м қилади, сан бўлсанг ке кка йи б тураверасан . Кек- ка й иб тургин, хўпми?

— Т о ға м ҳам манга т аъ зи м қ и л ад и м и ? — з а в к л а н и б м ин ғир лад и Фонус.

— Б урб ул и тм и ?— ўз укасининг номини назар-писанд- сиз тилга олди м а л и к а . — Буюрсанг , оёғингни ялайди.

Ш у нд ан сўнг м а л и к а унга ҳ а м м о м д а ях ш и л аб юви- ниб олиши лозимл иги ни айтди. Фонуснииг к а п а л а г и учиб, бунга ўлса ҳам рози эмас лиг ини маъл ум қилди. М а л и к а о д ам л а р н и н г кўзига шу аҳволда кўриниш уят эканлигин и уқтириб, ҳеч б ў л м а г а н д а юз-қўлингни ювиб олиш инг керак , деб туриб олди. Фонус малик ан ин г юраги га ғ ул ғу ла солиб, «ювинадиган бўлса м, подшоҳ- лик қи лм айм ан» , дей иш гач а борнб стди. Б у можар о- нинг устига Б у р б у л и т кириб қолди.

— Ювин д ег а н да и кейин, ювингин-да , — хотин билан эр к акн и н г гапи ўр таси да от билан эш а к ч а ф а р қ бор- лигини опасига кў рсат иб қўйиш учун жи ян ин и дабду- рустдан ў д а ғ а й л а ш г а тушди у.— Э рт ага тож киясан-а , тирмизак! ,

Бор , тошингни тер! — к ути лмаган да унга шанғил- л а б берди Фонус .— Т о ж кийга ним дан кейин санга оёқ- л ар и м н и я л а ш н и буюр аман.

Б у л б у л и т И д р и с И бр о ҳ и м д ек та к а б б у р ва совуққон б ан да бу гапни эшитиб, ҳи й ла д о в ди р а б қолди. У ўзи- нинг қ а р ш и с и д а т и р м и з а к бўлишига қ а р а м а й , а гар ис- таса , эр тага чиндан ҳам кир осқл арини ялати ши мум­кин бўлган ҳукмдор турганини чуқур ҳис қилди.

— Н и м а л а р деяпсиз , жи ян ? — т е з д а ё қ ҳовридан тушиб, жи ян ин и ум рид а биринчи м арт а си зл ай б о ш ­л а д и Бурбулит . — Ш ун ча к и ж и г ар ч и л и к қи либ айтдик- қўйдик-да . Хо ҳласангиз ювининг, хоҳламасангиз . . .

— Хоҳламайма н!— Б а л л и ! М а н а бу ҳақ и қи й ш аҳан шоҳн ин г зард а-

си, — Б у р б у л и т со.хта т и р ж а й и ш билан ма л и к а Мас- тонга юзланди. — Ҳ али кўра си з , она , ж и я н и м д а н шун­д ай бир ҳук мдор чиқадики, бунақас ини ҳал и кўҳна Ю лдуз истон кўр маг аи, қа й ти б кў рм ай ди ҳам.

Б у гапдан сўнг Фонус анча юмшади.— Сизни бош вази р қилиб ол сам ке рак , —деди у

Б у р б у л и т г а нописанд боқиб.— Вой, «олсам керак» дегани нг нимаси, ширинги-

нам? — ўғлини енгил-елпи тер габ қўйди м алика . — С а ­ни тахтг а ўтқизгунча тоғаиг озмунча куйиб-пишдими?

35

Ювиниб ол, "дегани — санга жон тортишгани. С а р о й д а ­гилар ж и ян им ни нг исқиртлигидаи кулишма син деяп- ти-да.

— Кул иш ади ? — хонаии бошига кўт аргуд ек бўлиб шан ги л л ади Ф о н у с . — Унда май ў ш ал а р и и и г ўзл ари- 1шям ёппасига ис қирт қиламан!

Эртаси купи у ишни ш унд ан бош лади . Т о ж кийди- риш маросими тугагач , тахтг а д ур устроқ ў р н а ш и б ул- гурмай, ўзининг д а с т л а б к и фарм он ин и эълон қилди. Ф ар м о н ж у д а қисқа бўлиб, унда: «В ил оя тда ги ҳ а м м а ҳ а м м о м л а р а я м ас д а н м а ж а қ л а б ташлансин!» дейилган эди. Ц1аҳаншоҳликнинг бу кескин та дбири туфа й лн м а м л а к а т г а ке ладиг ан па ф н и м ад ан иборат э к а н л и г и ­ни тушу н ол май қолга и а р бо б -у л а м о ла р ўза р о висир- висирни б о ш л а б юборишди.

— Ж и м ! — та хтд ан йиқйлгудек бўлиб қичқирд и я н ­ги хоқои. — Ҳ а м м а н г билиб қўй, бугунча ин дам айм ан, э р т а д а н бо ш л а б кир-чир юрмаг ан од ам саройд а кўзим- га кўриимасин. Бу — биттаси. Иккинчиси — ман энди шаҳзо да Фонус ҳам, Қўтир Олтиичи ҳам э м асм ан. М ан — И сқи рт Биринч има н. Ҳ а м м а н г шу нақа деб чақир а- сан. Хўш, қайсинингда ra n бор?

Ҳеч ким чурқ этмади. Энд ил ик да бош в а з и р л и к л а ­возимини э г а л л а б турган Б у р б у л и т Идрис Иброҳим ранги оқ а р и бр о қ кетган бўлишига қ а р а м а й , хоқонга си- нолик б и л а н т а ъ зи м қилди.

Са ройиинг эртанги кунидаи кўнгли тў қ хоқон энди м а м л а к а т д а г и авомни та р ти бга солиш ха к и да қа й ғу ра бошлади. Бир оздан сўмг ўн лаб ж а р ч п л а р бозор ва г у з а р л а р д а ш ахаиш охл пкпииг янги фа рмо и пи и овоза қилиш га тушишдн:

— Ҳе-ҳе, ҳе-е-е-ей! Э с лил ару нодонлар, х а ф а л а р у шодо нла р , гўнг ҳидлагап чўиоилар, гул ҳ и д л ага н жу- вонлар, эш итмади м демангларо-о-в! И сқи рт Биринчи на да ри ол ий лари м а м л а к а т аҳолисига ка т т а ғамхўр- л и к кўрсатиб, бугуидан эътибор-ан у ларн и ювиниш ва чўмилишдск м уш кул отд аи буту н ла й озод қи л ад и л а р . Авомга бсрилгаи бу ул гу ржи имтиёздан б а ҳ р а м а н д бўлмай, ўзииннг пок б ада ни билан шаҳ ан шо ҳл ик ни нг саховатиии ха к о р а т кил ган юрт ға н и м л а р и дар хол қ а м о қ қ а олиниб, т,авбасига таянгунича дўпнослана ди , Қ ас дд а н ювииаётган ёки ч ўм ил аёт ган найтда қўлга туши рил ган б а л и к п а д а р л а р эса х а в ф л и ғ а л а ё н ч и си- ф ати да ачиган зиндонга т а ш л а н а д и л а р . Хе-хс хе-с-ей!!!

С арой а р бо б лар и туии б ил ан у х л а м а й чиқишди.

36

Улар шошилинч рав иш да ил ож и борича дуруст роқ ир- к и тл аш иш чораларин и кура бош л ади л ар . Чунки у лар ў з л а р ими қ а н ч а л а р расв о л аш ти р и ш са , хоқон олдида шунча куй эътибор козонн шл аринн сезиб туриш арди. Би ри ти н м а й қум -тупр оқ қа ю м ал ар , иккинчиси бадаии- га ел им суртиб кейин устида и чан г тузгитар. яна бош- қа бирови у қ а л а и а д и г а н қорато ш билан вужуд ии и иш- қ а л а ш г а киришганди. Дел и да , авв а л сувга шўнғиб олиб, сўнг қо ра то ш суртилса, иш анча 'осои кўчгаи бўларди. Лекин у ҳа л и қо ра то ш суртишга ул гурм ан туриб қўл- га туш гуде к бўлса , ч ўми лаётг ан х а в ф ли ғалаёнчи си* ф а ти д а зиндонга т а ш л а н и ш и турган гаи эди. Ш аҳ а н - шохлик д ас турхони дан тег а ди га и у л г у р ж и р о қ сарқи т э в ази га ўз онасини бадном ки лиш да н ҳам қай тмай ди - ган сотқин айғоқчи лар ҳар қ а д а м д а изгиб юришарди.

Арб об-уламЬл ар эртаси купи ах л а т титиб ч арч аган и ў м қ а р ғ а л а р д а й к аторлаши б, хоқои ҳузурига кирпб келишди.

— М а н а энди ҳ а м м а м и з бир хилмиз, — тумшуғини юқори чўзгаича, бўриде к у в л а б ку ла б о шлад и Исқирт Биринчи. — Энди бир-бирим изд ан ку лад иг ан жойимиз қо лм ад и. Ув-ув-ув-ув.. .

Т аом и лга кўра , ке либ оқ хоқониииг ўнг ёнбошидан жой олга н Б ур бул ит Ид ри с Иброҳим қо ра то ш тимда- лаган дў р д о қ л а б л а р и н и иш шайтир иб , т авозс билан бош эгди. Б о ш қ а л а р ш а т м о қ буру нла рини ерга теккиз- гудек бўлиб т а ъ зи м қилишди. Ш унд ан сўнг бир кеча- д а ё қ қ о р а я л о қ қ а а й л а н и б улгу ргаи сарой шоири Ду- торий уч-тўрт қ а д а м олдинга чиқиб, ш аҳан шоҳга қай- т а д а н та ъз им б а ж о келтиргач , хсзлаииб деди:

— А гарким ж о и з д есал ар , сумаиру хсор шаҳаиш о- ҳимизнинг иусрати ҳу ва й д о л ар и га б а ғ и ш л а б х и ж о қил- гаи г а за л и м н и ўқи б берурдим.

— Қани, ўқи-чи, — т а лт а й г а н и ч а рухсат берди Ис- қирт Биринчи.

Д уторий ҳошиядор с ал ласи га цистириғлик қогозни олиб ўпгач, г а з а л н и ўқишга киришди:

« Ю ви лм а га н бетингиз м унча чиройли...»У

Шонр ўз од ати га кўра бир оз тўхталиб, четдан ёги- ла ди га н р а г ба т л а р н и кутди. Леки н бу ҳа қо ратом уз мисра арб о б л а р н и н г энсасини қотириб қўйган бўлса керак , у л а р миқ эт май туришав ерди . Биринчи бўлиб ҳушини йигиб олган Б урб улит: «Офарин!» дея хитоб

37

қи лар к ан, д а д и л р о қ бў лсаларинг-чи, д еган дек пастда- гил арга ўқ ра й иб қўйди,

Д утори й иккинчи мнсрани ў қ и д т

«M orop босган этингиз м ун ч а чиройли ...»

— Б а р а к а л л а ! — хири лла ди бош айгоқчн Псом И т ­ту Искабтопар .

— Ҳай-ҳай-ҳай! — дсб те бр анд и л а ш к а р б о ш и Ш а л а ­мон Шилдир.

Бу ндан кўнгли кўт арил ган Д у то ри н кейинги байт- ни з а в қ - ш а в қ билан куйлади:

<У ён и н ги з кир эрур , б у ён и н ги з кир,О лд и н ги з ва кет ингиз м унча чирой.ш ...»

Арб об лар бу с а ф а р анча у ю ш қ о қ л и к ва д а д и л л и к билан хитоб қилишди:

— Офарин!— Тасанно!— Ҳай-ҳай-ҳай!А сил зо дала р янги та рт и бг а ж у д а тез мослашиш ди .

Аммо ўша к и бо рл ар « қа л а и ғ и - қа с a'i i ғ и л а р подаси» дсб атовчи оддий авомни иркитликка кўниктириш анча мушкул кўчди. « М а дан нй лаш ти ри ш »ни н г дас тл а бк и п а й тл арид а қ ам оқ хона ва з и н до н ла р маҳ бу с л а р га тў- либ кетди. Тавб аси га т а я н г а н л а р зу д л и к би лан озод қилиниб, уларнин г ўрнига қ а й с ар л а р н и н г янги турку- ми ҳайд аб келинар ва беаёв к а л т а к л а н а р д и .

О р а д а н бир йилча в а қ т ўтгач , аҳолининг асосий қисми ш аҳ ан ш оҳ ли к н и н г янги им ти ёзи да н тўла-тўкис ф о й д ал а н а бошлади. Д у ч келган т а қ д и р г а тан бсравср- м айд иг анл ар тоиф аси эса ҳану з қ а м о қ ва з и н до н ла рда а зо б ла н иб ётишарди.

— Сиз Нодим Улуғ билан А ж д а р о бо д г а кетсангиз бўларди-ку, — т а а ж ж у б л а н д и А ламазо н.

— К ет авурмабсиз -д а , ҳ а з р а т Ҳумо, — гаи қистирди Э ш м а т ҳам.

— Б и рг а кетамиз, дсб Ферузиинг мепга ёпишиб ол- ганини кўрсангиз эди, — ўш а сонияни ғамгин ёдга олди чол. — Мен бўлса м, унга бу ерда қол аёт ган им нн нг са- бабини ай толма й қи йна лардим.

Чол ўрни дан туриб, токч ада ги сарғайи б ва титнлиб кетган ж у л д у р китобни олдн. Кит обнинг в а р а қ л а р и ўта дағ аллиг иг а қ а р а г а н д а , у к и ши лар ҳа л и д уруст роқ қо- ғоз ясашни б и лм ага н д а в р л а р д а ёзилган эди.

38

— Мени бу ерда қолишга м а ж б у р этган нарса мана шу кйтоб, — дея чуқур ҳо муза тортиб қўйди чол. — Буни ёруғ дунёдан илк м ар та Юл дуз истон га кириб келган боб о к а ло и ла р и м и зд а н бири М а ж и д д и н Р а в ш а -

ний ёзган.

БиринчиларҚўтир Бешинчининг в а ф оти да н бир ҳ а ф та олдин,

Ҳумо Хартум сарой ҳ а м м о м и д ан чиқиб ке лаёт ган чоғ- да гўлах унга м ан а шу ж ул д у р китобни /у тқа зд и.

— Эски т о шк апа ни бузаётиб топиб олдим, — деди гўлах . — Ж у д а қадим ий китобга ўхшайди.

Бош вазир Ҳумо Хартум Али Аб ду раҳ мон китоб ­нинг д ас т л а б к и бетига кўз югуртибоқ: «Салламн-о-о!» деб қўйган бўлса , эртаси купи гўлахни чақиртириб, ун­га cap по кийдирди.

Ҳумо Хартум д ас т а в в а л китоб билан б ата фси л та- нишиб чиқиб, пухта му ш оҳад а қилиб олгач, ўзини ай- рим с а в о л л а р г а ж а в о б қа й та р и ш г а қодир деб билган- д а н кейингина , бу ноёб топил ма ҳ а қ и да ш аҳ а н ш о ҳ г а гаи очишни м а қ с а д қилган эди. Б с в а қ т ўлим туфа й ли Қўтир Бешинчи бу сирдан воқиф бўло л м ай қолди.

Бу китоб тоиилгунга қ а д а р б ар ч а юлдузис тонли кл ар каби Ҳумо Хартум ҳам ўзи туғилиб ўсган м ан а шу у л ­кан горни ол ам деб тушун арди. Ке йи нчали к у ўзини ба ҳ а й б а т қўйхона ичида ивирсиб юрган бефаро'сат мах- л у қ д е к ҳис қи ла бошлади.

Б о л а к а й л а р билан ёруғ дунё ҳақи да , уларнин г Ж а н - дағ ор оғ зи д ан бошла ниб, Иссиқ ғорда давом этган сар- г у з а ш т л а р и тўғр ис ида г а и л а ш г а н д а н сўнг чолнинг бу китобга бўлган эътиқоди я н а д а ортди. Еруғ дунёнинг таби ати, Ж а н д а ғ о р н и и г тузилиши, иссиқғордаги сил- жувчи х а р с а н г л а р ҳақи да б о л а л а р берган м аъл ум от М а ж и д д и н Р а в ш ан и й н и н г китобида баён этил ган ган- л а р г а д ея р л и мос туша рдн, лекин ёруғ дунё одам лари- нинг турмуш шарои тн тўғрисидаги янги ва эски маъ- лу м о тл а р ў р т а си да ж у д а катта та фо вут бор эди.

Р а в ш ан ий н ин г «Ғ ур батн ом а» китоби тинч ва обод Т о ш т а қ а қишлоғига бир гал а очкўз х ор иж ий лэр н ин г бегона ти.гда шовқин-сурон к ў тар ган л ар и ч а қ ў қ қ и с б о с - тириб кириши та фсил от и билан б о шланг ан эди. Унинг д ас т л а б к и са .ҳифаларида ўр ка ч устида пода боқиб юр ­ган қи шл оқ и б ол а л а р н и н г босқинчилар т а ъ қ и б и ости-

39

Да Ж а н д а ғ о р г а қ а р а б қочганл иклари, кура к в а оёқла- рига камон ўқи санчил иб йики лганл ар ин иг зо р л ан и б ч инқиришлари, у л а р д а н бор-йўғи тў ққ из н а ф а р и ғор- га соғ-омон етиб кела ол гани тасвирлан ганди .

Кейинги с а ҳ и ф а л а р д а баён килннншича, ёвнинг та ъ- қиби да вом этаётган ини сезган б о л а л а р д аҳ ш а т да н эс- лар и оғгудек бўлиб, тобора ғорнинг ичкариснга қ а р а б қоча бошлашибд и. Гор туйнукдан ўтиб, бир томонда ш ал о л а гувил лаб турган улка н торга киришгач, девор- л а р и д а к а м а л а к р а н г ну рлар ж и л о ла н у в чи йўлакни учратишибди. Қ ае р д а н д и р кел аётган зи р и л ло қ товушга бирпас қ у л о қ солиб туришгач, жо н и л ин ж и да яна о л ­динга қ а р а б югуришибди.

Омон қо л ган л ар н и н г йўл бошловчиси ўн бир ё ш лар чамаснд аги Ж а б р о и л исмли бола эди. У ўз тенгдоши, Р уқ ия деган қизнинғ тўрт ёшли укаси М а д у м а р н и опич- л а б олган, қ о л г а н л а р — ёш л а р и тўққиз-ўн а т ро фи да ги ўғ ил -қи злар эса иссиқдан н а ф а с л а р и бўғилганича унинг кетидан чопиб боришарди.

Яна бо шқ а бобл а р да ҳикоя қилинишича, Юлдузис- тонни к а ш ф э т г а н л а р д ас т л а б к и ой л а р д а ж у д а қийна- лишибди. Ул ар асосан мсва, хом буғдой ва ёввойи п а р ­р а н д а л а р тухуми билан о в қ а т л а н и ш а р , т а нд и рд ан янги узилган нон тез-тез туш лари га кириб турарка н. Оиа- сининг ке н жа тойи бўлгани учун ханузгача эм иб ю р ­ган М а д у м а р : «Бу ви мга бораман , бувимга», — дея ҳар куни тиқилинч қи ларка н.

Б о л а л а р қ а й н о қ б у л о қ ва кўктошнииг хусусиятини билиб олганл.аридан кейин иш л ар и бирда н юришиб ке- тибди — уларни нг дас турхоннга пиширилган гўшт, қай- иатилган тухум ва энг муҳими нон келиб қўшилибди.

Шунга к а р а м а й у лар а л л а қ а ч о н култепа га а й л а н ­ган қ и шлоқ ла ри ни соғинишар, в а ҳ ш и й л а р ч а қириб таш- ланган ота-о н ал ари ва б о л а л а р н и эс л а ш н б эзи лиш ар, бундай пайтда эл-юртни д у ш м а н л а р д а н сақ л ай о л м а ­ган лан д а в у р под шоҳларини а я м ай қ а р ғ а ш г а туши шар- ди.

— Б и з н и н р пошш оми з ҳам йўқ, — дсб колнбди бир куни б о л а л а р д а н б и р и . — Д у н ё д а бу на қа м а м л а к а т бўд- м аса керак.

Шунд а тили чучук М а д у м а р гердайиб туриб: «Мен пошшоман», — дебди. Ҳ а м м а кулиб юборибди

Бир ва қт Ж а б р о и л га л ат и та к л и ф кирнтибди.— Келинглар , шуни пошшо қилиб қўя қо лайл и к, —

дебди у. - - Б ар и бир уни боқишими з ксрак.

40

Ш у н да н кейин ҳ а м м а га э р м а к топилиб қолибди. «О, подшоҳим, тустовуқ о в л а ш г а и ж о з а т бер салар!» — унинг қа р ш и си д а тиз чўкиб ёлғ ондан ил ти ж о қилард и бири. «Б а л и қ н и хомича ейсизми, пиширибми?» — бош эгиб сў рард и бош қа си ва шоҳнинг: «П и ш н р и б бер», — деган ж авобини эшитиб, қотиб-қотиб кулншарди.

Қ и зл а р б а ъ з и д а уни ха р с а н г устига ўтқизиб, а т р о ­ф ид а ҳолдан тойгунча ра қс т у ш и шар, сўнг, «энди пича д ам олсак майлнми, шохим», дея қи қ и р ла ш г а н и ч а рух­са т с ў р а г а н л а р и д а туғм а овсар М а д у м а р қовоғиии оч- м асдаи аста бош қ и м ир лати б қўярди.

Охири ҳазилнинг таги зил бўлиб чиқибдн. М а д у м а р ўз нонини ўзи топиб еидиган ёшга етгандан кейин ҳам та х тд а н тушишни истамабди. Т о ш т а қ а д а ё қ муштум- зў рлиги билан донг т ар ат ган Ж а б р о и л унинг опаси Р у қ и я г а уй лан ган д ан кейин эса, б о ш қ а ла р н и н г под- шоҳга тобелиги ян ад а ортиб, н а т и ж а д а Юлдузистон- нинг биринчи ҳақиқи й ш аҳа н шоҳ и пайдо бўлибди.

Р а в ш а н и й бундан кейинги с а ҳ и ф а л а р д а Ю л ду з и с ­тонга келгани га йигирма йилдан кўпроқ вақ т ўтгач, ўттиз белгид аи иб ора т ҳ а р ф л а р м аж м у а с и н и тузиб, ўзи- нинг ва б о ш қ а ла р и и н г ф а р з а н д л а р и н и саводл и қилиш- га бел боглаганини айтиб ўтгаи эди.

Улар бунга қ а д а р ёруғ дунёга қайтиш умидида Юл- дузистоннииг бар ч а к ов ак -к анд ик лар и ни тимирс килаб чпқишибди. О зо длик дан ум ид лари ни узишиб, тақд ир га та и бер г а н ла р и д а н сўнг, к е л а ж а к авлод бу срдан чи- қ о л м а г а н и ҳо лда нура фшо н о л ам га армон билан тал- пнниб я ш а м а с л и к л а р и учун б о л а л а р и г а ёруг дунё х а ­с и д а с ў з л а м а с л и к к а онт ичишибди.

М а м л а к а т д а қ а ч о н л а р ди р ёруг дунё сари йўл оча ола ди га н цудратл и кучлар юзага келишига ум и д қил- ган Р а в ш а н и й ўзннинг узо қ зурр иётига а тал ган бу к и ­тобни Юлду зи сто н да н т а ш қ а р и д а инсои орЗусидск бс- поен о л а м борлиги, у лар я ш а б тўрган юрт эса ўша чексизликнинг буғдой донасидек кичик бир з арра си эканлигини маъл ум қилиш билан яку н ла га н эди.

М а ж и д д и н Р а в ш а н и й йи лла р ўтиб тириклик, севги ва хоҳиш за м и р и д а ву жу дг а ке ладиг ан ю з ла б о и л а л а р эҳ тиёж и учун бу митти Маска» то рли к қилиб колиши- дан жи дд ий та ш в и ш л а н га н , Юлдузисто н ф а р з а н дл а р н - нинг к е л а ж а г н учун қа йғ урган биринчи инсон эди.

41

Эшмат ишманинг кашфиёти— Д е м а к , ёруғ дунё сари пул хозирча битта , —

М а ж и д д и н Р а в ш ан ий н ин г «Ғурбатнома»синн ёпиб, у н ­га чўмди Ҳу мо Хартум. — У ҳам бўлса — Иссиқғор.

— Тўғри, йўл бор э д й , — ноумид бош силкиб деди Аламазон. — Энди бер килиб қолди.

— Иссиқғор р а в ш а н и й л а р ўтгандаи кейин ҳ а м б ер ­килиб қолга н эди, — деди чол. — С и з л а р г а қ а й т а д а и очилди. Б у йўл ўн икки йилдан кейин яна очилади.

Эшм ат ни нг энсаси қотиб, кўзлар и оланнб кетди.— Вон, ву-у-й! Яна икки ойл ард а биз м а кт абг а бо-

радиғонмиз-ку, ҳ а з р а т Ҳумо.— Қ а ё қ қ а ш ошиля пса н? — мий иғида кулди Ҳумо

Хартум. — Ун икки йилдан кейин Иссиқғор очилди ҳам дейлик. Аммо бу ёруг дунёга йўл тайёр деган r a n эмас-да .

Иссиқғор устидаги кўктош ҳар ўн икки йилда бир м арт а куярди. Бу ҳодиса рўй берад иг ан кунни сарой олим лари «М аж и дд и н ж а д в а л и » г а асослани б ан и к а й ­тиб бери шар , лекин аҳоли кўктош куядига н кунн и ол имл ариин г ж а д в а л и с и з ҳам яхши бил а рди. Чунк и тошкуйди б о ш лани ш ид ан пича олдин м а м л а к а т д а г и борлиқ ҳ а й вон ва п а р р а н д а л а р жоп ҳа лпи да ўз ларини п а н а ж о й л ар г а ура бошл арди . Ул-ар д ан ў р н а к олган о д а м л а р зуд лик билан уй -уйла ри га т а р қ а л и ш и б , бу бс- з а р а р ёнғиннинг тугашини б етоқат кутиб ётишарди.

М а м л а к а т осмонидагп энг ну ра фшо н юлдуз — Она- юлдузнинг нур уступи од ат д а сойнинг юқори қисми то- мои с и л ж и б бориб, ш о в в ад ан бир оз юқори кўтарил- ган пайтда бирда н сўниб қолар ди . Кўктош куядиган кунда эса, бу нур ян ада ю қ орир оқ кўтари либ , Иссиқ- ғорнинг устки қ атл а мигача етиб борарди. Ш у н да н к е ­йин м а м л а к а т ш у н а қ а я м чароғон бўлиб кетардики, бу ҳодисани биринчи м арт а ку з ат аётга н ёш б ол а л а р н и н г ай р и мл ар и борлиқни бирда н а л а н г а қо п лад и деб ўй- лаб , д о д л а б юбор ишарди . Бир неча д а қ и қ а д а н сўнг Юлдузистон ни қа м раб олган ну р а ф ш о н л и к аста-секин сўна бошларди.

— Йссиқғор устидаги кўктош нега ф а қ а т нўр тущ- ган п а л л а д а куяди? — т а а ж ж у б л а н д и Ҳумо Х а р т у м . — Қ о я л а р н и икки т а р а ф г а суриб юборад ига н куч наҳот- ки ўш а кўктош бўлса?

— Тўғри! — қи чқирди Аламазо н. — У иссиқдан кен-

4й

гаяди. Қулоғимни гаровга қўйиб айтишим мумкинки, т аги дагн қо я л а р н и ў ш а кўктош силжитади.

— И сси қ дан кенгаяди? — ҳ а й р а т л а н д и чол.— Ҳа, кенгаяди, — т а к р о р л а д и А ламазо н. — Кейин,

совуқдан тораяди. М а с а л аи , т ах та ч а га орасида н танга б ем алол ўта диган қилиб мих қоқамиз . Кейин тамгача- ин қиздирсак , у бояги ми хл ар ора сиг а с и гм а й қолади.. .

Ҳумо Хартум «Ф и зи ка »д ан бнр оз таҳсил кўргач, унинг қар ш ис ид а ёруг дунёиинг бол акай и, лекин Юл-

дузистоннинг стук олими ўтирганини па й қа б қолди.К ек са в а ёш олим а л л а м а ҳ а л г а ч а қизгин суҳба т қу-

риШди, ёруг дунё ф ани ют уқ лари га та ян г ан ҳо л д а ай- рим гаройиб ход иса ларни нг сирини очиб, Юлдузистон ҳа қи да иложи борича аниқ таса в в у р ҳосил қилишга м у в а ф ф а қ бўлишди. Э ш м а т эса мат ем ат ик а да рейда ўтирганд ск а в в а л эснай б ошлади , сўнг п и ш и лл а б уй- қуга кетди.

Ке йи нчали к Юлдузистон номини олган бу улка н горда инсонлар кириб к е л м а с д а н бир неча а е р л а р и л ­гари ҳа м ҳаёт м а в ж у д бўлиб, бунда й муҳитнинг юзага ке ли ш иг а асосан Он а ю лд уз в а сув сабаб чи эди. Она- ю лд уз — гор ш и ф ти да қа ч онл арди р ҳосил бўлган туй- иук, у торга қуёш нурини олиб кирган. Туйнук қуёш йўн али ши га нисбатан тасо диф ан ж у д а ям цулай жой- д а н ўпирилга н бўлиб, ун дан туши б турган нур Ю л д у ­зистондаги сой сувл ари юз асидан Иссиқғор т а р а ф г а ка р а б бир неча соат д ав о м и д а ҳ а р а к а т қи лар ди ва ҳар га л тепадаг и кў к тош лар қ а т л а м и г а я қ и н л а ш г а н па й т ­да бирда н йўқолиб қоларди.

Туйнук торга қуёш ва ой нурини олиб кирг ан бўлра, сой уни ёруг лик ка айлантирд и. Он а юлдуз нури сув са тҳ и да ж и л о л а н и б турган маха л да Юлдузистон шиф- тидаг и йирқироқ м а ъ д а н л а р д а (балки, ол м осларди р)

'м ингл а б -призм а ла р ҳосил бўлиб, ўша куче из нур қуд- рат ли ёруглик д а р а ж а с и г а ста рди.

О и а ю л ду з д а н қуёш нури тушиб тургаида м а м л а к а т уфкн цизгиш то влаи ар , ой нуридан эса ку лранг тусга кирар , ёруг дунёда тимкороиғи бўлг аи пай тда Исспқғор устидаги кўктош ўзида тўпла нга н ёругликнн юрт билан б аҳ а м кўрарди.

Еруглик ка ўта таъс ир ча н б ўлган бу нбм аъ лум маъ- дан — кўктош ўзига и л к бор ёруглик нурини қа бул қилгап д а в р и д а ё қ бениҳоят ка т т а куч б ил ан «керишиб», атрофи даг и тош қ а т л а м л а р и н и қат тиқ л а р з а г а солгаи-

ди. Қ уё ш нури сўниб, тора я бошлаган д ам д а устки

43

қ а т л а м д а н а ж р а л и б , остки ха рсан гг а дўипидек кийилиб цолган эди. У ёнига кенгайган п ай тд а ў ш а остки хар- самгни таре иккига бўлиб юборгап, н а т и ж а д а табиат - нинг м ў ъ ж и з а с и била и м а ъ л у м бир в а қ т д а очилиб-ёпи- либ турадиган б аҳ а й б а т тош д а р в о з а хосил бўдгамди.

Тош да рв оз а очилган т а қ д и р д а хам бу ёқд ан ёруг дунёга ўтишнинг ил ож и йўқ эди. Чунки кўктош дарвр- занинг Юлдузистон т а р аф д а ги цисмига ж ои лаш гаи бўлиб, бу томонда и борган киши ҳа л и ғорга кириб у л - гурм аёқ ж и з ғ а н а к бўлиб кол иши турган гаи эди. Пру г дунёдан келувчил арни ҳ а л о к а т д а н с а қ л а б қолад ига н ом или инг биринчиси кўктошнииг узоқлиги бўлса, ик­кинчиси — А л а м а зо н билан Э ш м а т а ж а л ч ан гал и да н ну­ту л иб нолганДан кейин уч рат ган гор девор идан т а р ­ное бўлиб тушаётг ан ўша иссик сув эди. Ч ам аси , кон- ларнин г с ил ж и ши на ти ж ас и да юкоридан, хар санг лар оралиг идаги асрий т а р н о в ч а л а р д ан ензиб келиб, Иссиқ- гор ёиидаги ш о в в ад а бирлаш увчи ў н л а б ир м о қ л ар д ан бири беркилиб но л а Р ва қа е р д а д и р у лка н ҳавза бўлиб тўпл ана бошл арди . Тош д а р в о з а ё п и ла ётганд а эса тўп- лан иб но л г а н сув тошкин ҳосил нилганича кўктош ус­тига ёпр ила р ва унинг одатдагидам те зр оқ совушига саба бчи бўларди. Бу тошниннннг бир қисми тош д а р в о ­за дсв орларини ювиб оқа бошл ар , қизиб ётган харсанг- да пеш ма-пе ш бугла наё тг ан сув н0ЯНИНГ пастки қис- мига ёмгир томчилари сиф ати да ги н а етиб келарди. Х а м м а нарса ўз ўрнига кайтгач, ирмок яна аввалги ўзани ни топиб оларди.

Бо си риқиб қолга н Э ш м а т чўчиб кўз очган онда Ҳу- мо Хартум билам А л а м а зо н нуёш нури кўктошга нега Фа Нат ҳар ўн икки йилда бнр марта у рил иши устида б о ш қо т и р и ш а ё т г а и д и.

— Б у в а м ра ҳм атл и одам ҳар ўц икки йилда бир мучал я ш ай ди деб айтувди, — уйн усираб туриб r a n нис- тирди Эшмат . Сўнг «бор гапим шу, ўртоқл ар», д е г а н ­дек яна бошини бур ка б олди.

Алам азо н ярн этиб Э ш м а т т а р аф г а ўгрилди в а бе ­гам шеригининг н а ф а с олишига монан д кўтарнлиб- паст лаётган кў рп ача га тикидганича бир зум ўйлани б колди. X бундан бир неча ой олдин ёруг дунёдаги бир Н ў ш п и с и гузарда ўтиргаи чо лл арг а мучал ҳаннда ни- маларнидир унтираётгаиими тасодифан эшитиб нолУв * ди, ҳозир ўш а гапни э с л а ш г а ҳ а р а к а т нилди.

«И л га риги о д а м л а р хам а ной и б ў ли ш м ага и, — де- ганди ўш ан да кўш и пси, — ул ар мучал ни хар ўн икки

44

йилда так р о р л а п а д и га и т арт и бд а тузишган. О р а д а н юз й и лл ар ўтиб маъ лум бўлдикн.. .»

— Сен ка тт а к а ш ф и ё т қилдинг , Эшм ат! — кай та дан х у р р а к ота бо шл ага н ш ер и п ш и турт к ил аб қичқирдн Ал а м а зо н . Сунг, шоша -пи ша ку зларни и иш ца лаётг ан Э шм атга парно қилмай, Ҳумо Хартум га юзланди. — Ҳар ўн икки йилда Юпитер Қуёшнин г атрофида бир марта а й л а н и б чиқади. Тушуняпс изм и, ҳ а з р а т Ҳумо?

— Тушундим ҳам дейлик, унинг еузини булгнеи келмай ж а в о б қилди чол. — Хўш, кейин нима!*

А л а м а зо н пешанасини тириш тнрганича С о т қаши б Кўйди.

— КўктоШнНнг Хар ўн икки йилда куй иши шундан- микин, деб турибман. Тагин, ким билади, балки бош- қа с а б а б и бордир?

Ёти шдан олдин А л а м а з о н т а ш к а р и г а чиқиб, бир оз сайр қилди. Ой- нурииинг кичик бир парчаси*билан у л ­кан горни чар ог он ла ш тир нб турган Он а юл ду зга терму- либ, ёруг дунё иафасини хис этди-ю, б а д а и -б а да н л а р и ёқимли ж и м и р л а б кетди. Юлдузистон даги м а в ж у д тош- л арни н г ҳа ммаси ни бир жойга қ а л а г а н д а ҳам бу олис туйнукка етиб бўлмасди.

« Н ахо тки ёруг дунёга борадиган бошқа йўл йўқ? — ўй лади Аламазон . — П а р р а н д а л а р бу ерга Он а юлдуз ор қ а л и кириб келишг ан дсб тахмин қилайлик. Лекин қўй-эчкилар , айниқса , э ш а к қ аер д ан пайдо бўпколдий- кин? Б а л к и бир за мои л ар ка т т а роқ ғор-йўл м а в ж у д бўлиб, кейин ча лик з и л з и л а л а р на ти ж ас и да беркилиб цолгаидир. . .»

Сой томонидан бал и қ л ар н и н г шапир- шупур сакра ш- л а р и эшитилди, ҳ и л о л к а к л и к л а р тиниқиб сайра й бош- л ашди .

Эшакнинг доҳий бўлганиҲумо Хартум ме.хмоилари би лан нонушта қилиб

ўт и р г анд а т л ш қ ар и д а н Тиртиқнинг анъ ан ав и й «хих, тфу»си эшитилди.

— Те зро қ йигиштирининглар , з у м р а ш а л а р , — ховлида туриб буйруқ килди у, — ҳозир Тандирг а жўнаймиз .

А л а м а з о н билан Э ш м а т битта д а и тугун о р к а л а б таш- қ а р и г а чикишди. Уларни нг кетидан китобларни қўл- т и қ л а б олган Ҳумо Хартум кўриндн.

Меи Та н д и р га кўчпб ке таяпм ан, — дея ўз мақ-

45

садинн тант ана вор эъл он қилди чол. Энди унинг Йссиқ- ғор яқинида қиладиган иши қолмаганди.

Тирт иқ ж о с у с л а р да н олинган ў л ж а н н (тугмачироқ- ни) суриштирган эди, чол, «тагин бу одамни з а ҳ а р л а й - диган н арса бўлмасин», деб ўйЛаб, уни сойга т а ш л а б юборганйни айтди.

— Хих, тфу! Ш у н а қ а я м қ ў р қ о қ бўласанми, чол?— ж а ҳ л билан тўнғи лладн Тир тиқ ва уларни олдинга ўтишга им лади .— Қани, кетдик б ў лм аса , хўп-па!

— Хўп-па! — ш ан ғи л л ади Ш и л п и қ ҳам.Улар сой ё қ а л а б йўлга тушишди. Ч а к а л а к , мевазор

ва буғдойпояларнн ортда қолдириб, Қ о ратуйнук яқи- нига ке лиш гач, ш о х ла р и т а р в а қ а й л а г а н чинорсимон букри д а р а хт ости га ўтириб, ҳорд иқ чи қа ра бошлашди.

Шуи да Э ш м а т Тирт иққа м у р о ж а а т қилиб, аста ми н ­гирлади: '

— М а й л и ми, анави дўнгликнинг орқаси га ўтиб кел- сам?

— Дўн гли к н и н г о р қ а с и да пишириб қўйибдими? — же р к и б берди Тиртиқ.

Э ш м а т кўз ларин и бўзрайтнриб, т арв узн усха қорни- ии силади.

— Майд а-чу й да ишим бор д ем ай са н м и, жу н бо ш , — унга қ а р а б ти р ж а й и б қўйди Шилп иц .— Бо р а қ о л , хўп- па.

Э ш м а т дўнгликнинг орқасига ўтиб у лгу р май, хум- дек бошига могор с а л л а чандиган л а к а н а киши қилич- нинг учини ерга судрагани ча ул ар ни н г ёнига келди. У Кор а туй ну к яқинидаги ка м он чи-че гарач ила р сардо ри Канд ир К а л т а эди. Сип ох ил ар д ар х о л ўр и н лар и д ан туриб, унга т а ъ зи м қилишди-да , а ж д а р о б о д л и к ж осус ­ларни Та нд ир га олиб кетишаётг ани ни айтишди.

— Халиям тирик э к а н л а р -д а , — б ем алол ё нб ош лаб ётган Ҳумо Хартумга қ а р а б бурнини жи й и р д и Ка нд ир К ал та . — Киши х а з а р қилад иг ан тоза о ё қ л а р билан қ а ё қ қ а кетяптилар? Зиндонга ми? Унда , кўрпа -ёст иқ ор- ти қч ал ик қи лмасм и ка н?

Ҳумо Хартум чег ар ачил ар сар до ри га масхара ом уз на за р ташл ади .

— Товушинг анча таниш, — дея гаи б о шлади у . — А д аш м а с а м , бундан икки йил . олди и оёғимии у қ а л а б ўтириб, мени роса м а қ таган эдинг.

— Ҳси, чол! — қиличининг con и га қўл югуртиб қич- қирди Кандир К а л та , лекин иегадир уни қииидан су-

46

ғйришга ж у р ъ а т этолмай, л а б л а р й титрага нича сўзсиз туриб қолди.

— Ш у ж 1Гинн билан ў ч ак иш иб ни м а қиласиз , сар- дор ,— Ка нд ир К а л т а г а хуш омад гўйл ик билан таскин берди Тиртиқ, сўнг «хих тфу» деб четга бўййн чўзди.

— Ж и н н и — жи ин и -да , — ялто ғланд и Ш и л п и қ ҳам.Кандир К а л т а ўзини босиб олиш учун қўпнидан

носқовоқ чнқариб, нос к а ф тла ди, «ма, чсквол», дея қо- воқни Тир тиқ қа узатди. Тнр тиқ носни от и и олгач, ат- рофига кунгурадор с а д а ф қ а д а л г а и қовоқпи з а в қ би ­ла н кўздап кечирди.

— Уста Х а л и л безагаими дей ман буни? — сўради у гўлдираб.

— Ҳа, яқи нда я саб берди, — унинг гапини тасдиц- л а д и сардор. — Аввалгисини қў ли мда н сойга туширнб юбо рсам бўладими.

А л а м а зо н худди шунга ў х ш аг а н носқовоқни илгари ҳам қ а е р д а д и р кўрган эди. У яна бнр оз ўй лаис а , қа- ерда кўрганини аниқ эс лаб олиши мумкин эди, лекин ч ег а р а ч и л а р да н бирининг ж о н холат даги қичқириғи унинг фикрини бўлди.

— О гай н и ла- а -а р , қ а р а н гл а р , қа р ан гл ар ! — қўли билам дўнг томоинн кўрсатнб, айюҳаннос со л а кетди чегарачи. — Доҳ ий и и миниб юр и бди!

Ҳ а м м а дўнг томонга қ а р а г а н и ч а донг қотиб қолди. Э ш м а т дайди э ш а к л а р д а н бирининг ёлига маҳка м ёпи­шиб олг анича устида зў р- базў р и л а ш и б турар , бундай ҳ а қ о р а т г а к ўн ик маган «доҳий» эса ўзини ш ак к о к бан- д а д а н хо р и ж қилиш м а қ с а д и д а тинмай ш а т а л о қ ота рди. Охири Э шм атни нг оёги осмондан бўлиб, гурсилл а гани ­ча ерга йиқилди. У л а т еган чиганогини силаб , аста ўрнидан турарка н, пастдан ўзига х а й p a r ва г а з а б би ­л а н тик ил и б турган ўн л аб к и ш и л ар г а кўзи тушди-ю, ж ой и да серрайиб колди.

— Ушла игл ар муттаҳамни! — қатъи й буйруц берди Ка нд ир К а л та .

Шунд а Ш и л и и қ бир қ а д а м олдинга чициб, қўллари- ни икки томонга ёйганича қнчқирди:

Т ў хтанг ла р , хўп-па! Б и з уни ж а н о б Фисқиддин М а к р у М а р а з н и н г қўлига тирик топ ш ир иш им из керак.

Хуфия и ш л а р бошлигининг исм-шарифи тилга о лин ­ган дан сўнг, К а н д и р К ал та ш аш т и д а н қайтди.

— М айл и, унга тегман глар , — дея қў л силтаб қўйди у. — Унинг ўзи парвардигор нин г қа ҳри га учрайди.

Энди бу ерда узоқ туриб бўлмасди, яна йўлга ту-

47

шишди. Кўм-кў к яйлов бо шланиб, у лар сиилиб юр5 б о ш л а ш га н пай тда А л а м а з о н Ҳумо Хартумни четрок- қа имлади.

— Э ш а к қ а н а қ а с и г а доҳий бўлиб қолган ўзи? — ел- касидаги тугунчани бир силтаб олиб сўради у.

Чол кннояли ж и лмай и б , мошкичири соқолини сила- ганича бир неча қ а д а м индам ай йўл босди, сўнг аста ҳикоя қи ла бошлади.

М а ж и д д и н Равш ан ий н ин г «Ғ урб атн ома »сн да баён этилишича, улар Юл дузистонга кириб келган д а с т л а б ­ки к у н лар дан бирида ёш М а д у м а р н и н г яйл овда ўтлаб юрган i^apii эш ак н и эм аётга ни нй кўриб қолишибди-ю, бола к айн и нг хам, эшакн инг ҳам роса та ъз ир нн й бсри- шибди. М а д у м а р улғайиб, подшоҳ бўлгач, бу йснод- дан қутулпш учуй эш акн и Доҳий деб эълон қилибди ва муштумзўр поччаси Ж а б р о и л н и н г ёр да м и да бо ш ^ алар - нн ана шу мах л у қ к а сигинишга м а ж б у р этибди. Э ш а к доҳий бўлгач , уни эмган М а д у м а р н и авлиё дсб атай бошл аб дил ар .

Ҳумо Хартум хикоясини ту га л л а г а н м а х а л д а минг- л а б ю л д у з л а р да н ҳосил бўлган н ур лар тумани аро де- ворлари турли ра нг да я р а к л а б турган м уҳ таш ам сарой ва бинолар ғир а -ш ир а кўзга чалина бошлади. Улар Танд ирг а ж у д а яқ н н л аш и б қолншганди.

И ў л о в ч и ла р ш аҳ а р г а кириб бориш дан олдин яна бир марта д а м олволиш учун ч ўпо нла рдан қолган таш- л а н д и қ т ош к ана ёнига чўзилишди.

— Бу ахво лда сизлар ни саройга олиб б ори шгая м у я л а д и киши, — тўн ғил лади Тирт иқ .— Ба Д анл ари н г топ- тоза . Сал од ам га ў х ш а б олсанглар-чи. К и р л и к л а р и н г ҳур мати балк и зиндонга т а ш л а ш м а й , ш унчак и қ а м а б қўйишар. Хих, тфу!

— Зиндон нималигини бил а с ан л ар м и , ж у и б о ш л а р ? — ваҳим али оҳангда ra n қотди Ш и лпи қ . — Айтиб қўяй, ҳов, зиндон — з а х ва қоп-қоронғу бир жой.

— Ш а ҳ а р г а яқин қолдик. Узимни қ а н а қ а с и г а дар- ровда кир қ н л в о лам ан ? — зпндонни кўз олдига к е л т и ­риб, пў кнллаб қолга н Э ш м а т А л а м а зо н бил ан мас- л а ҳ а т л а ш и б ўтирмай, ўз жони учун қ ай ғу р а бошлади.

— Б у қийиимас, жунбош , — жон ку ярлик ни дав ом эттирди Ш ил пиқ . — М а н а бу м а й с а л а р н и бадан ингга иш қа ласаиг , бир зу мда биздап ҳам чиройл иро қ бўп қоласан.

Э ш м а т озгина майса юлиб олиб, уни билагиг а сур-

48

тиб курган эди, билагин инг бир қисми пў п ала н г бос­ган ош қ о в о қ тусида товланди.

— З и н д о н д а ов қа тни ям мунд ай ро қ б ер и ш м а с а ке­рак, — мунгли қ и ё ф а д а А л а м а з о н г а юз ла н ди у. — О з ­гина т а с қ а р а б ў л в о л с а к нима қипти? Хўп десанг , сенга ўзим майса сур к а б қўярдим.

« Б у қ ў р қ о қ бари бир у л а р г а сотилиб кетади, — йиг- л а м с н р а б турган Э ш м а т г а боқиб ўйла ди А л а м а з о н . — И ш қ и л и б , мени сот май турса бўлди. Усиз хам бнр ку- ним ўтар».

— Б и л а м а н , сен о в қ а т ем а с ан г ж у д а я м қийна либ кетасан , — ач ч иқ лан ган ини сезди рмай r a n бош л ади у. — Сен суркайвер . Мен.. . Қани , курамиз-да .

Э ш м а т бир оз ик ки лан иб турди, сўнг кўйлагини ечиб иш г а киришди. С а л д а н кейин ку л р ан г маймун қиёфа- сига кириб олгач, А л а м а з о н г а қ а р а б , «хоҳламасанг , ўзи нг дан кўр», дея иўн ғи лла б қўйди. Ал амазо нн и нг кулгиси қистадн, айни най тда негадир унинг Э ш м а т ­га ра ҳми келди.

Ул ар йўлга чиқи шга ш ай л а н и ш г а н чоғда Ҳумо Х а р ­тум Та нд ир га бор май, м ан а шу т о ш к а п а д а қо ли шг а қа рор қилганлигини билдирди.

— Бир куним ўтиб турар , — деди у А л а м а з о н билан хўш ла ш аёт и б. — А ж а б м а с к и , яхши кун лар н и кўриб ўл- сам.

Еруг дунё фарз ан ди н и н г руҳи б а л а н д эди.— Яхш и кун лар н и кўра си з , ҳ а з р а т Xj m o ^— қувлик

билан ж и л м а й д и у. — Қ улоғим ни гаровга қў йи б а й т а ­манки, етти пушти покиза х а л қ н и к и рл ик дан мен қут- қ а р а м а н .

Ҳумо Ха рт ум соф дил ва д о в ю р а к б о ла к а й г а бир д а қ и қ а меҳр бил ан тикилиб турди.

— Қ1ийин ва х а т ар л и бўлса ҳам, сени бу йўлдан к а й та р и ш г а ҳа қ қ и м йўқ, — А л а м а з о н г а умидвор боҳиб га и и рди чол. — Энг авва ло , нима қилиб бўлсаям, а в о м ­нинг ол ди да И сқи рт Биринчининг обрўйини тўкиш ке­рак . Уз хоконини м а с х а р а л а ш г а ботинган х а л қ уни та х тд а н а ғ д а р и б т а ш л а ш д а н ҳам тойма йдига н бўлади.

Ма йл и, ишни ш унд ан б о ш лайм ан, — Юлдузистон аҳли ўнинг ф а р м о н л ар и г а мунтазир тур га н де к бамай- лихотир сў зл ад и болак ай. Сўнг Ҳумо Х артум билан қу ч оқл аш иб хай р л аш ди . ̂ -

« О д а м л а р н и зў р а в о н л а р д а н қ у т қ ар и ш қ а н да й яхши н ар са -я ,— й ў л :й ў л а к а й юр аги т ў лқ ин ла н йб ўй л аб бо-

4— 148 49

рарди А л а м а зо н .—Мен энди ҳақи қи й С п а р т а к бў ла - ман. М е н — Спитаменман!»

Қ алби н и с а р к а р д а л и к на ш ид аси чулғ аб олган А л а ­мазон бутун бир х а л қ н и озо длик к а олиб чиқиш қан- дайди р х а з и н а л а р билан бир тўп ки ш и лар га ях ш и лик қ и л и ш д а н миллион к ар р а ф а х р л и р о қ эканлигини у м ­рида биринчи м арта ю р а к -ю р а к да н ҳис этаётганди.

— Бошингни б ал а н д р о қ кўтар , ш а т м о қ пиёдам, — хомуш од и м л аб бораётган Э ш м атни нг елкас ига турти б қўйди у. — М у қ а д д а с юр и ш дав ом этади. Ол дн нд а — Тандир)

Исқирт Б иринчиА ж д а р г о р л и к икки жосуснинг ҳибсга олингани тўғ-

рисидаги х а б а р Фисқиддин М а к р у М а р а з н и беҳад қу- вонтириб юборди. Чунки, энд ил и кд а м а м л а к а т аҳолиси- нинг асосий қисми и р к и т л а н и б ‘ бўлган, айрим покиза- ларн ин г майда-чу йда х у р у ж л а р и ҳ а қ и д а г и х а б а р л а р хоқонни ортиқча т ашвиш га солмай қўйган, хуфия и ш ­л а р бошлигининг ф аоли ят и тобора эът иб орд ан четДа қолиб бораётганди.

— М а н а бу бошқа ran , — қ ў л л а р и н и бир-бирига иш- қа ди Фисқиддин.— С а л т а н а т ха вф си зл иг и учун н а қ а - д ар кер ак ли одам эк анли гим ни ф а қ а т хоқонга эмас , бутун сарой аҳ лиг а ҳам билдириб қ ўям ан энди.

Ҳозир бу ишни а м а л г а оширишнинг айни пайти эди. Са ро йд аги иш р атх о н ада ш аҳ а н ш о ҳ г а о з и қ т иш чиққа- ни муносабати билан катта баз м бўлаётганди.

У шош а-п и ша иш ра тхон ага кириб келган д а м д а шоир Д у то ри й ш аҳ а н ш о ҳ г а а т а б ёзилган га з а л н и н г сўнгги байтини ўқиётган эди:

«Эй Д ут орий, о н ан гга с уй к а н м а ги л кўп ,С енинг пуш т ипаноҳинг — Исқирт Б иринчи».

И ш р ат х о н а атрофи га ёзилган д ас ту р х о н л ар д аги ноз- не ъ м а т л ар н и тинимсиз к а в ш а б ўтирган сарой а р б о б ­лар и — г аза лни э ш и т г а н л а р у эш ит ма й қ о л г а н л а р т а о ­милга кў ра «Офарин!» , «Тасанно!» дея бир-бир ж а в - раб қўйишди.

Хуфия и ш л а р бошлигининг , «юрт бошига ка тт а фа- л о к а т тушиб турибди-ю, с и зл ар айш -и ш ра тд ан б ў ш а - майсизлар» , деган маънон и англату вч и з а р д а л и қиёфа- да шоҳ сари йўналган ин и кўриб, дут о р -ғи ж ж аги н и но-

50

л а г а ш а й л а г а н созандалар , . шўхи-кофар хониш олдидан томоқ қириб турган х о н ан да лар , хиромонга эндигина қ а д а м ж у ф т л а г а н р а қ қ о с а л а р бир'дан тис аридиб _ қо- лишди. А р б о б-у л а м о л ар о вқа т ч ай на ш да н тўхташиб, Фисқиддин М а к р у М а р а з н и н г на вбатд аги совуқ хаба- ри дан огоҳ бўлиш учун қ у л оқ лар и ни динг қилишди. Ж и я н и н и н г ёнида гердайиб ўтирган Б у рб ул ит Идрис Ибр оҳи м сил ам оқч и бўлган мўйловининг бир томонини б а р м о қ л а р и орасига қистирганича ҳ а р а к а т с и з туриб қолди. У хуфия и ш л а р бошлиғига : « Н аҳотки менинг иштир оки мсиз ш аҳан шоҳг а бирон янгиликни айтишга ж у р ъ а т қи лга н бўлсанг», д ег ан дс к хўмра йи б қ а р а б турарди. Бош вази р бил ан зи м д ан кўз уриштириб ол- ган Фисқиддин унннг нигоҳидаги а н а шу та ън ан и дар- ров уқ и б олди. У тах т ол дидаг и пи лл ап ояг а қовоқ бо- шини текки згуде к бў либ хоқонга т а ъ зи м б а ж о келтир- гач, кўз ла ри ни чақ ча й ти рга н ич а бурро-бурро қилиб r a n бошла ди :

— С а л та н а ти м и з бо бо к ало н ла ри бўлган ж а м и к и ҳукм д о р л ар н и н г энг одили ва энг доноси Сиз на да ри ол ий лари га М у қ а д д а с э ш а к д а н о м а д тилаб , бир неча ка л и м а сўз айтишга и ж о з а т сўрайдурм ан.

— Ма йл и, — деди И сқ и р т Биринчи, бурнини снгига а р т а туриб. — Гапир-чи.

— М а м л а к а т и м и з оройишининг буюк ж о н ку яри бош вазир Б ур булит Идрис Иброҳим ж а н о бл а р и н и н г мах- фий топшириғига биноан .\ар эҳтимолга қ арш и Иссиқ- ғор яқи ни га пистирма қўйган эдим. З у к к о ва тадби р- кор бош вазир ни нг А ж д а р г о р д а н Иссиқ гор т а р а ф г а л а ҳ и м қ а з и л и ш и мумкинлиги тўгрисидаги тахмини ис- ботлан иб , айнан ўш а ж о й д а икки х авф ли жосу с ҳибсга олинди.

Хуфия и ш л а р бошли ги гапни тугатиб, Бур б ул ит га муғам би рон а қ а р а б қўйди. Кўнгли таскин топиб, ни-' ҳоят мўйла бини сила й б о ш л аган бош вазир унга мин- натдорчилик билан кўз сузди. Бу ндан: «Мен учун шу ёғи етади, энди ўзингни ўйла йвс р», —дсган маънони анг- л а г а н Фисқиддин М а к р у М а р а з бў ртти рма ни я н а д а кучайтирди:

— Алоҳид а таъл и м ва т а й ё р г ар л и к кўрган икки фидойи сипоҳи ўта му ғамби р ж ос усларни устомонлар- ча қўл га тушириб, м а м л ак а тн и б ес ар ан ж о м қилиши мумкин бўлган ка тт а офатн инг олдини олгани ва ша- ҳ а нш охлик йўлида мислсиз қа ҳ р а м о н л и к кўр сатганли-

51

ги учун ул ар ни н г ҳар бири ўттиз бо ш дан қўй бил ан муко фот ла н иш га ло йи қ деб ҳисоблайм ан.

И сқи рт Биринчи кў з ла р и ж а в д и р а б Бур булйт га қа- ради. Б урб ул ит хуфия иш лар бошли ги и к к а л а «ф и­дойи» сипоҳига бит тад ан қўй бериб, қо л га н л а р и н и ўз подасига қўшиб юборишини п а й қ а б турган бўлса ҳам, розил ик берган м а ъ н о д а бош иргади.

— Бўпти, бер амиз , — бурнини тортиб қўйди И сқи рт Биринчи.— Уш а ж осус ларни кўрсат-чи бизга.

Хуфия и ш л а р бошлигининг иш ора си билан сарой ясо ву ллари ж осус лар ни ту р тк и л аган ч а и ч ка ри га олиб киришди. И с қ и р т Биринчи у лар ни қизиқ иш бил ан кўз- дан кечираркан, Э ш м а т г а боқиб чеҳраси очилгандек бўлди ва ундан сўради:

— Кў ри н иш да н дуруст бол а га ўхш айс ану , нега уна- қа... ж о с у с л и к қилас ан ? Б о ш қа иш қуриб кетувдими сайга?

Э ш м а т д ам А л а м а зо н г а , д а м ш аҳ а н ш о ҳ г а қ а р а б тили ғў лди раб турган пай тда Б у р б у л и т уни ж ерк и б берди.

— П а д а р и о л и йл ари сенга сўз исроф қ и ляп ти лар . Ж а в о б бер, ҳароми!

— Ҳал и шуни жос ус деяп си зл арм и? — Э ш м атга бармо ғи ни бигиз қилиб, б ир да н қа ҳ -қ а ҳ отиб ку ла б о ш ­л а д и Аламазо н. — Б у Э ш м а т ишма-ку! Ш ат м о ҳ л и г й би­л а н А ж д а р о б о д д а ҳ а м м а г а м а с х а р а бўлиб горарди. Юв- вош бола бўлг ани учун ра ҳм кил и б, ўзибоп мамлак ат* га е т ак л а б келдим.

— Айтдим-ку , биттаси яхши бол ага ў х ш ай д и деб,— билағон лиг идан ф а х р л а н и б чийи лл ад и Исқирт- Б и р и н ­ч и . — Н им а , мани к а л л а м пш лам ай ди м и?

Ш аҳ ан ш о ҳ н и н г а ҳм оқ он а му рувва ти да н безовтала-3 на бощл агаи Фисқиддин М а к р у М а р а з , «бйттасини қўл - дан ч йқаргани м ҳам етар», деган дск шош а-п и ш а А л а ­мазонга д а ғ д а ғ а қи ла кетди:

— Хўш, ҳали ўзим ҳам жосус э м а с м а н дерсан ? Сен­га ишониб бўпмиз, а б л а ҳ покбадан.

— Мен жосус май, бу — тўғри.Хуфия иш лар бошлиги енгил н а ф а с олиб қадд ини

ростлади ва айн и п ай тд а Бу р б у л и тга умйдвор қ а р а б қўйди.

Фисқиддин ж о с у с л а р д а н бирннинг қў л д ан чиқиб кетганига қ а т т и қ ачи наётганини сезган Б урб ул ит ша- ҳ а н ш о ҳ -т ар аф га эгилиб, уз рўмолчаси биД-ан унинГ' бур 1- нини ар тар к ан , Э ш м а т н и кўрсатиб деди:

— Б у сурбет бизни л а қ и л л а т а ё т г а н бўлмасии тағин. Ж о с у с л а р ж у д а я м т у л л а к бўлишади.

— Унинг .кирлигини қаранг , тоға, — Э шматни ё қл аб и н ж и қ л а н ди И сқи рт Биринчи. — Кў ри н иб турибди, у ўзи ми зн ик ил ард ан .

Ян а пича ж а ҳ л и н и ч иқарса , ж и ян ин и нг ҳўнгра б йиғ- л а б юбо риш ид ан чўчиган Б у р б у л и т тезда тўнини тес- ка ри кийди.

— Гапингиз тўғри, н ад ар и олийлари . Ҳар ҳолда бир синаб кў рай ли к дегандим-да .

— Ҳа, бўпти, уни синаб кўр амиз , — И сқ и р т Б и р и н ­чи тоғасига ро зи ли к билдириб, Э шм атни нг кўзига ти- килди. — Қани, манга айт-чи, Э ш м а т И ш м а , ҳалиги. . . Н од им Улуғ қ а н а қ а одам?

— Ум и? — ер ости да и А л а м а з о н г а қ а р а б , бирпас ч ай н али б қо лд и Эш мат . Ал амазо нни нг , «буёғини бон­д а йвер энди», д егаи дек боқиб турганини кўриб руҳи кўтарил ди . — У... У — ҳ а м м о м га тушган така!

— Ув-ув-ув-ув, — тизз асига уриб ку ла б о шлади Ис- қ и р т Биринчи.

Сарой а р б о б л а р и бирин-кетин унга ж ў р бўлишди:— Ҳи-ҳи-ҳи-ҳи.— Ваҳ-ҳаҳ-ҳаҳ-ҳа .— Хўх-хўх-хўх-хўў.— Қий-ёв!-И с қ и р т Биринчи кулги дан ўзини баз ўр тўхтатиб,

г ерда й га н и ча сўради:— Энди айт-чи, ман кимман, ман?— Сиз... Сиз —- Юлдузистон даги энг зўр, энг эси

кўп, энг яхши боласиз, — д ас тл а бк и м у в а ф ф а қ и я тд а н я н а д а руҳланиб, б а р а л л а сай ра й кетди Эш мат . Сиз менга ўх ш аг ан мусоф и рл ар га од ам га р ч и л и к қиптура- сиз. Акамсиз!

— I I има дедннг , хароми? — ҳали ҳам ишни чаппа- сига ай л ан ти р и б юбориш мумкинлиг ида н умид қилиб, Э ш м а т г а ўшқи рд и Бур булит . — З а б а р д а с т за ко ва ти би­лан буту к бир м а м л а к а т н и тебра тиб ўтирган шаҳан- шохга сен яланг оё қ ўзингни ука қилиб кўрсатмоқчи- мнсан ҳали?

Л е к и н Э ш м а т ҳ адд ан зи ёд расво аф т-ангори билан ш аҳ ан ш о ҳ н и ўзига там о м а н мафтун қи либ олганди.

— Т сгм ан гла р мусофирга! — ў ж а р л и к билан чин- қирди И сқи рт Биринчи. — Беч ор а манга суяняпти. Шун- д а й а ж о й и б болани зиндопга т а ш л а б бўладими?

53

)

— Сйз ғоят мурувватлисиз , офарин! — яна те здан шарои тга м ослашиб олдй Бурбулит .

Те в а р а к д а н ҳам «Офарин!» , «Тасанно!», «Ҳай-ҳай ҳай!» деган хитоб лар янгради.

— Ке буёққа , Э ш м а т И ш м а , — ка р а м и беқиёелиги би лан бош қ алар н и я на ям қойил қол дир и шга тиришиб, Э ш м а т г а қучоқ очди шаҳ ан шоҳ . — Ке, о ш н а бўламиз .

Э ш м а т А л ам азо н га ў н ғай сн зл ан и б роқ қ а р а б қўйган- дан сўнг, қўпол ҳ а р а к а т л а р билан ш аҳ ан шоҳн ин г бар- рига отилди.

— Ф ақ ат , ўпи шм айм из , — Э ш матни огоҳлантирди И сқ и р т Биринчи. — Бе ти миз даг и ки р л ар эри б кетмасин тағин.

Хоқон мусофир ошнасини оёғи оетидаги гнламча - нинг бир четига ўтқазиб, чап қўлини унинг ўнг елка- сига тира ганич а ху фия и ш л а р бошл иғига юзланди.

— Энди анови жосуснннг ниятини билайлик-чи.Фисқиддин М а к р у М а р а з терговни жосуснинг исм-

ш ар и фи н и сўр а ш д а н бошлади. Унинг исмини билиб ол- гач: «Қонун бўйича т ўл и қ айт!» деб ўшқирди.

— А лам азо н- гул ди рам азо н , — ўйл ан и б ўтирм ай ж а ­воб қилди қув болакай.

— Ҳа-а-аш, на да ри л а ъ н а т и А л а м а зо н Гулди рам а- зон, — тиш ла ри ни омбу рд ек ғ и ж и р л а ти б сўр ади хуфия ишлар бошлиғи Фисқиддин, — ювиниш ва чўми лиш да н озод этилган бах ти ёрлар м а м л а к а т и г а қ а н д а й ёвуз н и ят лар билан келгансан?

— Мен шаҳ ан шо ҳн ин г то ж и н и ў ғ и р л а ш и м к е р а к эди, — бир зу м д а «ният»ни ҳам тўқиб т а ш л а д и А л а м а ­зон,

— Бупи сснга ким буюрди?— Ш а ҳ з о д а Фсруз.— Ферузга. . . Ф ер узга — чўпоннинг қ а л п о ғ и ! — ир-

шай иб чийиллади И сқи рт Биринчи. — Ув-ув-ув-ув!Дас ту р х о н атрофи да ў т ир ганл ар шу заҳоти унга

ж ў р бўлишиб, қн йқири қ к ў т а р г а н л а р и ч а м а з а қилиб кулйшди. Хуфия и ш л а р бошлиғи ҳам кўпчиликка қў- шилиб и л ж ай и б қўйган бўлса-да , яна дар р о в жиддий- ла ш и б , жо сусни т ср га ш д а давом этди. У А л а м а з о н д ан бу ншни қ а н да й ам а л га оширмоқчи бўлганини сўради. А лам азо н ҳ а м м а ширин уй қ у да ётган пай тда с а рой ясов улларнн инг кўзини ш а м ғ а л а т қилиб, тож н и ўма- риб кетишни м ў л ж а л л а га н л и г и н и айтди.

— Ж осусни нг нияти н а қ а д а р хат ар л и эканлигини энди анг лаб етгандирсиз , ж а н о б а р б о б -ул ам ола р , — ғу-

54

рур би лан қ о ш лари ни кериб, а т р о ф д а ги л а р га м у р о ж а а т қи лди Фисқиддин М а к р у М а р а з . — Б а х т и ё р л а р мамла- кат и ҳукмд ори т о ж е из қолишининг ўзи ол ам ш у м у л ф ало к атд ир . Ле ки н бу ўша мудҳ иш кечада рўй бериши мумкин бўлган бо ш қ а бир ф о ж и а ол ди да ҳеч r a n эмас. Б у писмиқ жосус , ҳатто, ш аҳан шоҳн ин г ўзини...

Фисқиддин гапни шу ерда пича тўхтатиб, шаҳа н- шоҳга зи м д ан бир қ а р а б қўйди. Сўнг яна арбоб-ула- м о л а р га юзланиб, с ў з л а ш д а давом этди.

— Ҳа, у ҳатто шаҳ ан шо ҳн ин г ўзини ч а в о қ л а б кети- ши мумкин эди.

— Зиндонга! — д а ҳ ш а т д а н кў зл ари олайиб, асабий ҳо латд а чинқирди И сқи рт Биринчи. — Те зро қ зиндонга т а ш л а н г у ни!

А л а м а зо н икки б ар з ан ги ясовулнинг н а и з а л а р и ора- сид а иш рат хо н а эш иг ид ан чиқиб борарк ан , унинг орти- д ан термулиб қолган Э ш м а т й игл а б юбориш дан ўзини зў р ға тийиб турарди. Уни қа нча б а л о л а р г а гирифтор қилган бўлмасин, у ўш а ж а с у р дўстини б ар и бир яхши кўрарди.

Аламазоннинг сағир пиёдалариЯ с о в у л л ар арқоншо тиии и ш лати б ўтиришга эрини-

шиб, зиндоннинг и а н ж а р а қопқоғини очибоқ А лам а- зонни пастга ита ри б юборишди. У гурсил лаган ича нам- хуш похолнинг устига тушди ва бир оз қа й иш иб тур- гач, л а т еган тиззасини аста и ш қ ал ай бошлади.

А л а м а зо н н и н г кўзи қор он ғуликка кўникиб улгур- май, ш ундо ққи на ёнгин аси дан хир илл оқ товуш эши- тилди.

— Кимс ан, вей турхат?А л а м а зо н б у тун Юл дузистонга машҳ ур номни тилга

о л а ё тг а н д е к ке ккай и б ўз исмини айтди.— Войвў-ў-ўй, ўзинг зиндонда бўлсанг ҳам бурнинг

осмонда-ку , — деворга чап лан иб турган ш ар п ан и н г к а л ­л а қисмида бир ж у ф т кўз чақнади. — Қани, ма.ҳмадана- чилик қи лм ай , берироқ кел-чи. Айтмоқч има нки, уви- шиб кетган о ёқл ари м н и бир у қ а л а б қўйсанг.

— Аввал ўзимнинг тиз за мни у қ а л а б олай, — қай- с а р л и к билан бам ай ли хо ти р ж а в о б қилди Аламазон.

Қо рон ғуда мушукни кид ек ёниб турган к ўз ла р ости- да энди т и р ж а й и ш ш а к л и д а йи лти ллаётга н тиш ла р ха м пайдо бўлди.

55

— Қ ўн иш ни бил масанг , учиб нима қилард инг?Зи нд он да қи йқириқ кўтар илд и. Энд ил ик да қоронғу-

л и к к а кўзи анча м ос лашиб қолган уХламазон ортга ўги- рилиб, бу т а р а ф д а ҳам икки маҳбу сн инг чўзилиб ёт- ганини кўрди. Б у ер даги лар н и н г ҳам м а си тахм и на н ўзи қат ори б о л а л а р эканлигини сезган А л а м а зо н улар- га қўшил иб бирга-бирга кула бо шлади. С а л ўт м ай апоқ-чапоқ бўлиб кетишгач, А л а м а зо н ул ар ни н г исмини суриштирди.

— Е ти м ч ад а исм нима қи лад и, — деди боя оёғимни у қ а л а б қўй деган бола. — М ени ёшли ги мд ан Ш а л п а н г деб чақ ири ша ди . Чунки, бурним пучуқ бўлсаям, қулоқ* лар и м каттагина . Б у л а р ака- ук а с о за н д алар . Ка ттаси- нинг л а қ а б и Ш и п п ак , кичкинасиники — М а с а л а н . Ҳам- м ам из етимчамиз .

Б у е т им ча лар тўйма-тўй юр ад иг ан с аёқ я л л а ч и л а р бўлиб, т а ш л а н д и қ т о ш к а п а д а бирга я ш а ш и б , топган- лари ни ў р т а да б аҳ а м к ўр и шарк ан. Бир куни б ад а н л а - ри ҳ адд ан зи ёд қи чи ш қ оқ бўпкетиб, сойда ҳам бирга чў милишаётган пай тда ҳар ерда ҳозиру нозир айғоқчи- лар у ларн и қўққис тутиб олишибди.

— Бизни зиндонга т а ш л а ш г а н м а ҳ а л д а бу ер одам- л а р г а л и қ тў ла эди, — иж ир ғани б э слади Ш а л п а н г . — Айтмоқчиманки, оғзинг су вл ашса , ўрни нгдан туриб ўзинг ўтирган ж ой га тупуришга тўғри келарди. Хай- рият, у лар бирин-кетин т а в б а қилишиб, бизга жой бў- шатиб кетишди.

— Сизлар-чи? — сўр ади Ал амазо н. — Н ега т авб а қи- л и б қў я қо лм ад ил арин г?

— Эши тиши миз га қ а р а г а н д а , И с қ и р т Биринчининг оёғини ўпмасанг , т а в б а н г и ж о б а т б ў лм асм и ш , — дея четга т у ф л а б қўйди Ш ал п анг . — Уша ифлос мушукнинг терисини я л а ш бизга зар ур кептими!

Б о л а л а р н и н г қ ай са р ва дов юр акл и ги А л а м а з о н г а ёқ и б қолди. « Б у н а қ а пи ё да л а р билан ҳеч қачон доғда қол- майсан», деб ўй л аб қўйди у. Айниқса . кичкинтой М а ­салан ниҳоятда ёқимтой бўлиб, ҳ а қ и қ а т а н а м ҳар иккн гапнинг биттасида « м а с а ла н » деган сўзни қў ш и б га- пирар, қувноқ ва очиқкўнгил эди. У захга кўн ик ол май , бир оз бетоб бўлиб қолга н , т у н л а р и ўқчиб-ўқчиб йў- т ал а р , шунга қ а р а м а й шер и кл ар ин ин г биркесарлиги- дан нолишни хаёлига ҳам келтирмасди.

Ш и п п ак б ад қ о во қ бўлса ҳам, д ад и л ва тўғрисўз эди. Ш ал п ан гн и н г айтишича, унинг бирон д а в р а г а келиб қў шил га ни ёки туриб кетганини ҳеч ким п а й қ а м а й қо-

. 56

лар , ш ар п а с и з юр иш га од ат л а н га н и ту фай ли Ш и п п а к деган л а ц а б орттирган экан.

А л а м а з о н туни билан ўйл ан и б чиқди. Қ а н д а й бўл- масин, бу м а м л а к а т н и н г содда ва бўйсунувчан аҳоли- сини те зр оқ оёққа турғази ш, ас рлар д ав о м и да ф а р и ш - т а л а р д е к пок ва ҳ а л о л я ш а б келган эл атни н г қонига и р к ит лик мик ро бл арин и гоқтира б о ш л аган з ў р а в о н л а р с а л та н а т и н и таг-томири би лан қўпориб т а ш л а ш лозим эди. А л а м а з о н бу ҳолни содд агин а қилиб, «етти пушти покиза ўтган ха лқн и к и р л и к д а н қут қар иш », деб таър иф- л а р д и ўзича.

«Энг олдин И сқи рт Биринчининг обрўйини тўкиш. керак , — Ҳумо Х артумн инг ху ш лаш у в олдидаги наси- ҳатини э слади А ламазо н. — А вв ал о д ам л а р н и унга қар- ши қ а й р а б кўрайлик-чи, қол гани бир r a n бўлар».

Э р т а л а б у ўзининг сағир д ў ст лари га бир и л о ж то­пиб бу ердан қочиш зар ур лиг ин и айтди.

— Қкэчганинг билан қ а ё қ қ а борардинг? — А л а м а ­зоннинг т акл иф ин и нохуш қ арш и олди Ш а л п а н г . — Узоғи билан бир ҳ а ф т а д а а й ғоқ чи ларг а ем бўласан. А йтмоқчи манки, м а м л а к а т д а яш и ри на д иг ан дурустоқ жо й йўқ.

— Нега бер к ин ад иг ан жо й йўқ дейсан? — гапга ар а - л а ш д и кичкинтой. — М а с а л а н , хў ҳалиги ўрақудуқчи?

— Ақлингга б алли, Ма салан вой ! — бирдан севиниб кетди Ш а л п а н г . — Д а р р о в эсимга ке лма гани н и қара-я!

С а ё қ я л л а ч и л а р бир куни тўйдан қа йтиш аётиб, сой бўйидаги т о ш л о қ ж ой га ке лиш ганд а Ш ип п ак ни нг бир оёғи қ а н д а й д и р т еш и к ка тушиб кетибди. Қ а р а ш с а , бит- та од ам зў рға сиға диган бу тешикнинг таги беш-олти киши б ем ал ол у з а л а туши б ётиши мумкин бўлган ўра экан. Б о л а л а р ў ш ан д а ў р а қ у д у қ тешигини ка т т а чағир тош билан ёпиб ке тг ан лари ча , у томонга қайти б йўл- л а р и тушмагандн.

— У ш а н д а й зўр ж о й ту рга н да , бу оғи лхона да нима қ и л ам и з ? — ш ер и кл ари н ин г юр агига ўт т а ш л а д и А л а ­мазон. — Зи нд он дан те зр оқ кав уш ни судр аб қо ли ш ке­рак.

Улар қ а н да й қилиб қочиш ҳ а қ и да бош қотиришди. Т и р н о қ л аб лаҳим к а в л а б бўлмасди. М аб о до бирон ас- боб топилган та қ д и р д а ҳам бу ж у д а у з о қ вақт га чўзи- л а д и га н иш эди.

К у т и л м а г а н д а А л ам азо нн и нг к а л л а с и г а ғ ал ат и бир ф икр келиб қолди,

— Т о п д и м ! — деб қичқирд и у Ш ал п а н г н и н г биқи-57

лиг а туртиб. — Сен Ш и п п ак полвоннинг елкасига мина- сан, мен сенинг елка нгг а минаман.

— М ақс ади н гга тушун аёт ган бўлс ам ўлай а г а р , — дея анграйиб боқди Ш алп анг . — Айтмоқчиманки, нега энди менинг е л к ам га минарк анс ан?

— Хоҳласанг , мени е л к ам га минақол, — кулди А л а ­м а з о н . — Леки н, билиб қўй, к ан ча б а л а н д д а бўлсанг, шунча ш а л о п л а б йиқиласан.

Бун и кесатиқ деб тушун ган Ш а л п а н г ж и л м а й и б қўй- ди. Аслида, ғаройиб ҳ ў қ қ а б о з л и к ўйинини б о ш л аш га ш ай л ан аётг ан А л а м а зо н унга гапнинг тўппа-тўғрисини айтиб қўя қолганди.

Б у — ж а з о л а н у в ч и л а р кўпайи б кетган п ай тл ар д а шошилинч қу ри лга н қў ш им ча зи н до н ла р д ан бири бўл- са керак , ун ч алар чуқур эмасди. А л ам азо нн и нг мўл- ж а л и г а кўра , а гар уч киши ҳ ў қ ^ а б о з л а р д е к бир-бири- нинг елкасига миниб олса , энг те п а да ги од амн инг пан- ж а р а - қ о п қ о қ қ а б ем алол бўйи етиши мумкин эди. Я с о ­вуллар уни зиндонга т а ш л а ш а ё т г а н д а п ан ж ар а -қ о п қ о қ- нинг ҳеч қ а н а қ а қулфи йўқлиги ва п а н ж а р а гирдига боғлан ган арқон шо ти қопқоқнинг ш ун до кди на ёнига т у р м а к л а б қўйилганини А л а м а зо н яхши эс л а б қол- ганди.

— Энг тепадаг и ҳ ў қ қ а бо з арқ он шотини п а н ж а р а - дан секин ичкарига тортиб олса , бўлди, — уқтирди А л а ­мазон. — Кейин шотига ўр н аш и б олиб, п ан ж ар а -қ о п -қоқни бемалол кўт ариш мумкин.

Ҳ ў қ қ а б о з л а р ўйинини том оша қилиш ж у д а я м ҳу-зу рбахш эса-да, ҳ ў қ қ а бо з бўлиш, аксинча бениҳоят ма-ш ақ қ а т л и иш экан. Д а с т л а б к и м а ш қ л а р бо ш л а б юбо- рилгандан кейин ор адан бир соат в а қ т ў т м аё қ банди- л арни н г аъзойи б адани м о м а та л о қ бўлиб кетди. Улар деворга суяниб туриб, бир-бирлари нин г устига чиқиб ол иш ган дан сўнг зиндон шифтининг қоқ ўрта си да жой- л а ш г а н туйнукка қ а р а б юра бош л а р ди л а р . ЛеКин уч қ а д а м юрмаёқ , учга бўлиниб кетишарди. Б у н д а й па й т ­д а энг тепада ўтирган А л а м а зо н кў п роқ ж а б р л а н а р , ўрта ҳ а л қ а д а г и Ш а л п а н г эса Ш и п п ак да н бал ан др оқ - д а эка ни дан ош кор а нолиб, А л а м а з о н д ан па ст роқ да эканл иги дан пйнҳона севинарди.

Кечга яқин у лар м ув оза н ат с а қ л а ш н и анча ўрганиб олишди. Ян а бир неча бор ҳ а р а к а т қилинса , туйнукка- ча йи қи лм ай бориш га эр и ш и ш л а р и мумкиндек туюла бошлади. Ле ки н ҳ адд ан зи ёд ш ал п а й н б қо лган ҳўққа- бозл ар ҳ а н с и р а г а н л а р и ч а похолнинг устига чўзилишди.

58

— Қулоғимни гаровга қўям ан , яна пича м аш қ қил- с а к , ҳ ам м а Иш ж о й и д а бўлади , — ж аб р д и й д а л а р н н н г руҳини кўтарн ш га тириш ди А лам азон . — Б и з озодлик- к а чиқам из , с ағи р пиёдаларим!

Ш у тобда у л ар га четдан қ а р а г а н киши за х ва бад- бўй зин дон да сулайиб ётган бу м аж о л си з б ан ди л ар о р а ­д ан кўп в а қ т ўтм ай бутун бир м ам л ак атн и остин-устин Қилиши мумкинлигини хаёлига ҳам келти рм аган бў- ларди .

Д ут о р и й н и нг х а вф л и рақиблари

М а л и к а М астонни кўпдан бери а зо б л а б келаётган кўкйўталнин г бир оз тийилиш и ш ар аф и га сар о й д а к а т ­т а зи ёф ат берилиш ини эш итиб, Э ш м атнинг а в в а л ишта- ҳаси, кейин чеҳраси очилди. «Б урн им дан чиққунча бе- д а н а к а б о б ейман», дся с ў л а к ютиб ўйлади у. Кейин ш аҳан ш оҳн инг қабулхон аси га кириб, о д атд аги дек унинг о ё қ л а р и остидаги ги лам ча четидан жой олди ва зи ё­ф а т ҳ ақи да хаёл суриш ни давом эттирди. Бир маҳал , кал н и н г кўнгли т а р о қ тусабди д еган лари дек , б азм д а мен ҳам ўзимни кўрсатиб қўй сам бўларди , деб ўйлаб қолди. У на соз чертишни, на қў ш и қ айтишни билар , ҳатто, ўйин тушишни ҳам у д д а л а й олмасди . Охири мия- си га келган бнр ф и к р д ан қувониб, ш аҳан ш оҳга ю з­л ан д и . .

— П адц р н олийлари , — аста ш и ви рлаб м у р о ж а а т қи л ди у, — бугун зи ё ф а т ва қ т и д а битта ш еър ўқивор- са м , қ а л а й бўларкин?

И сқи рт Биринчи икки том онда қ ақ қай и б турган ясо- ву л л а р га кўз қи рида қ а р а б қўйиб, Э ш м атнинг қулоғига пичирлади:

— Ш еъ р ёзишни эп лар экансан , нега олди нроқ айт- мадинг? М ан га ҳам ўргати б қўйсанг-чи, Э ш м ат И ш ма.

— М ай ли , — сира и к ки лан м ай розилик билдирди Э ш м ат . — Етоқхонага б о р ав у р ай л и к б ўлм аса .

И сқи рт Биринчи Э ш м атга ўз ётоқхонасидан жой аж- р атган эди. У лар хонага кириб келибоқ , қ о ғо з -қ алам га ёпиш иш ди, кейин ифлос к ў р п а л а р га чўзилиб олишиб, ш оирона қ и ё ф а д а х аёл га ч ў м ган лари ча ж и дди й бош қо ти р а бош л ади л ар .

— Мен айтиб ту р ам ан , — барм оғи билан қоғозни

59

кўрсатиб , беихтиёр ёш хоқонга буйруқ қилди Э ш м ат .— Сиз ёзнб тураверинг.У шу пайтгача ўзида намоён б ў лм аган оташ ин ис-

теъдод билан ш аҳан ш оҳга ту м та р о қ бир ш еър ўргатди . Сўнг ўзи учун бундан ҳам ту м та р о қ р о қ м и ср ал ар би- тиб, у ни И сқи рт Б и ринчига б ағи ш л а б қўйди. ■

— А йниқса, м аники зўр чиқди, — қўли даги ш съ р га қ а й та -қ ай та кўз ю гуртираркан , оғзи қулоғиг.а етгудек бўлиб севинди ‘ И сқн рт Биринчи. — Бун и ўқи б бериб, Д утори й н и роса ям ўсал қ и лам ан .

А р б об-улам олар ҳар галги дек зи ёф атга ўз ва қ т и д а етиб келиш ди. С о зан д ал ар н и н г ғат-ғути, х о н ан дал ар - нинг оҳ-воҳи, р ақ қ о с а л а р н и н г тўс-тўполони, томоша-, бинларнипг қий-чуви иш ратхон а деворлари ни ян а лар - з а га солди. Ч а н н ал а ^ тга н о вқатл ар н и н г ч ап и л л аш и , ғ а ж и л а ё т ган суякларн и н г ғар чи лл аш и , сим ири лаётган ичим ликларн инг хўри ллаш и ҳам ўзига хос бир оҳанг касб этган эди.

И кки киши гап лаш и б турганннн кўрса, ўзининг янги битилган ға зал и билан суҳбатга ф ай з киритиш п ай ида б ўладиган шоир Д утори й б у н д а й к а тта ан ж у м а н д а н четда қолиш и мумкин эм асди . У ҳар с аф ар ги д ек сую- либ ж и л м ай ган и ч а ў р тага чиқиб, ша.ҳаншоҳнинг ижо- зати билан сал ласи га қи сти риғлиқ қоғозни о л а р к а и , энсаси қотган арбо б -у л ам о лар унга сохта илтифот би­лан кўз қад аш д и . Ш оир паришон қ и ё ф а д а бнр оз шифт- га тикилиб тургач , янги тўқи лган ғазали н и қн роат би­л а н ўқий бош лади :

«Ҳ ам м ом ингга кирм айм ан , виж доним бордир,У лд и р са нг ҳа м кўнм а й м а н , им оним бордир...»

Ғ азалнип г охирги байти қуйидаги янгроқ м и с р а л а р билан я к у н лан ган эди: : •

«К ечиб со вун -лун ги д а н , м енм ан бахтиёр,Э й Дут орий, аж ойиб зам оним бордир».

О д атд аги дск чор атроф дан қ а л б а к и р а ғ б а т л а р ёғил-Ди:

— Ҳай-ҳай-ҳай!— Офарин!— Тасанно!Б а зм д а ўтп рган лар Д у то р и й д ан қ у т у л га н л а р и га

шукр қилиш иб, эндигина эркин наф ас оли ш аётган и да ш аҳанш оҳ: « Н а в б а т — дўстим Э ш м а т И ш м ага » ' — дея

60

д а ф ъ а т а н янги хуруж н и бош лади . Д а в р а д а г и л а р ўлга- нининг кунидан қийқириб қўйишди.

Э ш м ат илож и борича о л и ф тан ам о қ а д а м т а ш л а б ў р т а га чиққач, т ар ти б бўйича И сқи рт Биринчига т а ъ ­зи м қи лди -да , чўнтагидан буклоғли қ қоғоз чиқариб, уни ш ош и лм асдан очаркан:

— Ш аҳ ан ш о ҳ и м и з ва паноҳимиз И сқи рт Б и р и н ч и га . б аги ш л ай м ан ! — деди.

Я на снгнл-елпи қий-чув к ў тар и л д и , Э ш м ат қўлида- ги қоғозни очнб бўлгач , «ие-ие» деб уни д ар ҳ о л қўйни- га тиқди ва чўнтагидан бош қа қоғоз олиб, ниҳоят шеър- ни ўҳиш га киришди:

«Я ш асин Исқирт Б иринчи ,Б и р и н чи Исқирт яш а си н ли р !Т оза ю рган хум б о ш ла р н иҚ а м о қ қа , гу л д у р гу п , т аш ласинлар!ЯшасинларН!»

А рбоблар Д утори йни нг ҳ асадд ан куйиб ўлиш ини ис- т а ш аётган д ек , Э ш м атнинг бош идан а я м ай р а ғб а т ёғ- дирйш ди . О лқи ш ва м ақто вл ар тўлқини пасайгач , Э ш ­м а т тан тан авор оҳангда эълои қилди:

— П а д а р и о л и й лари ҳам бўш қ о л ган л ар и д а ш еър- nep ёзнб ту р ад и л ар . М аи а энди н ав б ат И сқи рт Б и ри н ­чининг ўзларига!

Гулдурос олқиш тўс-тўполонга айланди. Ш аҳ ан ш о ҳ ўтирган ж о й и д а ж и л м ай ган и ч а ю қорига қ ў л узатиб , с а л л а с и га карн ай қи либ қистирилган қоғозни суғурар- Кан, ф ахр билан устма-уст бурун тортди. У қоғозга син- ч и клаб кўз қ а д а б тургач : «У зимга б ағи ш л ай м ан !» дсди ч ай н ал и б ва биринчи м исрани т а т а л а й кетди:

;.r .«Битта зу р б о ла бор...», : П1Щ...

— О ф ари н , офарин! — рўм олча билан ш аҳанш оҳ- нинг бурнини ар та туриб , хитоб қи лди Б у р б у л у т И дрис И б ро^и м . l’ ; '

<гУша б о ла — ш аҳанш оҳ...»

— А ж аб-бо-о! — « та к р о р л а н м а с гўзал» м и ср ал ар дан ҳ а й р а т л ан д и л а ш к а р б о ш и Ш ал ам о н Ш илдир.

у «У .дрим ки р ю ради,. д : : . ' Щ Щ №/п ' &-воҳ...»

h b W v .1/ : ;И> . .

К<:61

— Ҳ ай-ҳай-ҳай! — р о ҳ а т л а н ^ б кўзини юмди бош айғоқчи Исом Итту И скабтоп ар .

«У ш а б о ла соғ б ўлси н ,Т о за ла р н и н г ю раги доғ б ўлси н !»

Х уфия иш лар бош лиғи Ф исқиддин М а к р у М а р а з билан эн дили кда қозикалон бўлиб олган Ҳошим Ҳ езид- дин Хум б аб -б ар а в а р и га н а ъ р а тортишди: «Тасанно!»

Гарчи: « Б а ғ о я т гўзал! Б а ғ о я т нафис!» дея қичқириб қўйган бўлса ҳам, шоир Д утори йни нг ю раги тобора зил кетаётганди. Б у икки сурбет ш ахс қ а л а м и ўткир- лиги билан эм ас , ўз м ав қ ел ар и билан ҳар қан дай ном- дор шоирни оёқости қ и л а олар , зеро у л ар н и н г бири ш аҳан ш оҳн инг ту вакб ар д о р и , иккинчиси эса ш аҳан ш оҳ- иинг ўзи эди. « Б а г о я т хавфли!» д ея ичида ў й л а б қўйди Дуторий.

И сқи рт Биринчи х аш аки ш еърни п и й п алаб ч и ққач , саройда' кўтарилган ом м авий қийқириқ у зо қ -у зо қ л ар га акс-садо бериб, ҳатто Қ о р атуй н ук яқинида турган чега- рачи ларн и ҳам бир зум безовта қилди. Б у қий-чувни сойдан кечйб ўтиб, ў р ақ у д у қ қ а я қ и н л аш аётган А л а м а ­зон ва унинг сағи р п и ёдалари ҳам эШитишди.

Х авф ли ж осус ва уч н аф ар тар ти бб у зар н и н г зиндон­дан қочиб кетгани ҳ ақи даги х аб ар И сқи рт Би ринчин инг қулоғига б азм охирлаб қолган д а етиб келди.

— Л ап аш ан г ! — йи ғлагудек бўли б, хуф ия и ш лар бошлиғи Ф исқиддин М а к р у М а р а з г а ў ш қирди ш аҳ ан - шоҳ. — М ан га бун ақа и ш лари н г кетмайди!

— М ен у л арн и тутиб келтирдим , — балон и ўзидан соқит қилиш га ш ош илди Ф исқиддин. —- У ларни чуқур- роқ ж ой да с а қ л а ш бош айғоқчи ж ан о б И сом И тту Ис- кабтопарнин г м асъ у л и га киради .

— И к к а л а н г ҳам меровсан! — чинқирди И с қ и р т Биринчи. Энди қиднриб топ и ккаланг . Топ май кўринг- лар-чи!

А л ам азо н ал л ақ ач о н ж у ф такн и ростлаб қолгани ни эшитиб, Э ш м атнинг беихтиёр кўнгли ёриш иб кетди.

„Бай-бай-бай“ ансамбли

А л ам азо н бош лиц с ағи р п и ёдал ар ў р а қ у д у қ қ а ки- рибоқ, ҳ а н си р аган л ар н ч а ў злари н и ерга отишди. Су- р ун к али ҳ ў қ қ аб о зл и к м а ш қ л а р и ва зиндондан ч и^н б

62

олган д ан кейинги тинимсиз ю гури ш лар уларнинг т и н - ка-м адорнни қуритиб таш лаган ди .

— И к к а л а зиндонбон ҳам уйқуни ж а за п л а р к а н д а , — за в қ л а н и б ra n бош лади б ад ан и га тобора р о ҳ а т қуйи- л аётган Ш алп анг. — А йтмоқчиманки, б у н а қ а л а р бурни­ни кссиб кетганингни б о ш қ ал ар д ан эш итиб билиш ади.

— А гар М асал ан в о й ҳалиги пахм оқсоқолнинг оёғи- га ч али ш и б кетм аган д а , у л а р шу тобд аям туш кўриб ётиш ган бўларди , — кулиб қўйди А лам азон .

Ш ипп акни нг эса ж аҳ л и қўзиди:— О д ам деган ш ар п аси з юришни билиши керак-да

энди!У рақ удуқ , ҳатто, т еп адаги туйнук очиб қўй илган

п ай тда ҳам зиндондан беш баттар қоронғу бўлса-да , лекин зиндондек за х ва сассиқ эм асди . Б о л а л а р бир қучоқдан буғдойпохол олиб келиш иб, т а гл а р и га тў ш аб олиш гач, бу м ахфий ку л б а ян аям ҳузуриж он бўлиб кетди.

Исом Итту И скабтоп арн и н г ай ғоқчи лари инига кесак отилган ар и л а р д ек ҳ а м м а ж о й д а тўзиб ю риш ар, у л а р ­нинг товуш ва ш ар п а л ар и гоҳи ў р ақу д у қ атроф и да ҳам эш итилиб қо л ар , ўш а и сковучлардан бири, ҳатто, туйнук оғзига суриб қўйилган тош ни д ў қи л л а ти б босиб ўтганди. Бун дай чоғда б о л а л а р с о атл аб ў р адан чиқмай ётиш ар , яқин о р а д а айғоқчи йўқлигига тўла ишонч ҳосил қи л ган л ар и д ан кейингина аста т аш қ ар и га чиқи- шиб, тирикчилик таш виш ига туш и ш арди . Ш ал п а н г сой- даги к а м а р л а р г а қўл тиқиб, зоғо р абал и қ л ар н и тутиб ол ар ди -да , у л арн и яқин о р адаги қай н о қ б у л о қ л ар д ан бирида пиш ириб келарди . А л ам азо н д и қ қ а т билан ат- р оф га а л а н г л а б мева-чева тер аётган д а кичкинтой М а ­с ал ан тустовуқларн и ҳуркитиб, уларнин г тухумини йи- гиш га кириш арди.

Ш ипп ак н и н г узоқ йўқ бўлиб кетганидан хавотир- л а н а б ош лаган б о л а л а р унинг бир д аста нон қ ў л ти қл аб келганини кўриб, қувониб кетишди. Улар нонни ж у д а соғиниб колиш ганди. Ш и пп ак вилоят четидаги м аҳал- л а л а р д а к бирига бориб, о д ам л ар н и н г кўктош га ёпиб қўй ган тайёр ку л ч а л ар и д а н бир қисмини йиғиштириб келганини айтди.

— Б и з о д ам л ар н и вақтинча та л а я п м и з , — Ш иппак- нинг х атти -ҳарак ати н и оқл аб , нонга биринчи бўлиб қўл урди А лам азон . — Қулоғимни гаровга тикиб айта- м анки , биз у л арн и бахтиёр қилиб, қар зи м и зн и узамиз.

А лам азон , асосан, пусиб £тиш билан ў таётган бу

63

-кимматли в ақ тл ар н и беҳуда к етказм ад и . И сқи р т Би- ринчини м асхараловч и «Б ай -бай -бай » деган ш еър ёзиб, уни п и ёдалари га ёд олдирди. А ка-ука со за н д а л ар таш - .л а н д и қ ,т о ш к ап ад а қолиб кетган чирм анда ва сурнай- ни олиб келиш гач, ш еърни куй га солиш иб, ай ғоқчи лар таъ қи б и д ан хори ж п ай тл ар и д а паст товуш да ку й л аб ў р ган а бош л ади л ар . Қ ўш иқн и Ш ал п а н г айтар , А л а м а ­зон билан М а с а л ан эса унинг «бай -бай -бай» деган қис- мига ж ўр бўлиб туриш арди: Ш и п п ак қўш иқнинг ана шу н ақ ар о ти да сурнайни я н а д а чинқиртириб ю бориш и к ер а к эди.

— А нсам бли м изни қўш иқнинг номи билан а тай қо- л ай л и к , — қў ш и қ тайёр бўлгач , т а к л и ф киритди А л а ­м а з о н .— «Б ай -бай -бай » ансам бли . З ў р , а?

— А ж д ар о б о д л и к лар н и н г кийими ға л ат и десам , га- пиям б о ш қ а ч а р о қ қ а ўхш айдим и? — тўн ғи ллади Ш иппак . — А нсам бул деганинг нима?

— Я л л а ч и л а р бир " ж ой га тў п лан са , а н с а м б л - д а ,— ў й л аб ўти рм ай ж а в о б қи лди А лам азон .

Ш ун дай қилиб , И сқи рт Б и ринчига д ас тл а б к и ру- ҳий за р б ан и беришга аҳ д қи лган А л ам азо н ўз пиёда- л ар и н и биринчи ж ан гга тай ёр л ай бош лади.

Б ош айғоқчи И сом И тту И скаб то п ар соҳилдан то­пилган қ ал п о қ ч а га асослан иб , ҳолдан тойган ж осус ва унинг ш ери клари ш ош и ли ш да ўзлари н и сойнинг ни- ш аб ж ойига отиб, м у ш укларча чўкиб ўлган л и кл ар и н и к а р о м а т қи лган куннинг ў зги н аси да « Б ай -бай -б ай » а н сам бли куппа-кундузи вилоят бо зо р л ар и дан бирига кириб келди. Улар зин дон да қ и ём и га е тк ази л ган ҳўқ- қ аб о зл и к ўйинини бозор ўртаси даги суп ада давом этти- ришди. Бир зу м д а оломон йиғилгач, М а с а л а н «б ак -бак а , бўм-бўм»га уриб турган ч и рм ан д а оҳангини «дака-дун г, дака-дун г»га ўзгартирди . Унинг ёнига сурнай овози қў ш и л ган д ан кейин, Ш ал п а н г ёқи м ли товуш д а куйлай

■бошлади:- -

«А на Исқирт Б и р инчи ,А ҳ в о л и н и кўр и нг-чи ,Б ай-бай-бай!

Б ош д а иф лос са лла си ,И ш ла м а см и ш к а лла си ,Б ай-бай-бай ...»

Д а с т а в в а л о д ам л а р уёқ-буёққ а ж а л а н гл а ш и б , хаво-

64

т н р л а н га н л а р и ч а бир оз серрай и б туриш ди, кейин ас- та-секин и л ж а я бош лаш ди. Қ ў ш и қ эса д аво м этарди :

«Ш оҳнинг битта сири бор,Етти қават к и р и бор,Б ай-бай-бай!

Б урбулит га улфат дир,Э л бош ига кулфат дир,Бай-бай-бай!..»

О лди н да ту р га н л ар д а н бири қ а ҳ -қ а ҳ уриб кули б юборди. Б о ш қ а л а р ҳам анча ж он лан и б , «ҳиринг-ҳи- рин г»лар эш итилди. Б у н да и руҳи кўтари лган Ш ал п ан г ян а д а б а р а л л а куй лай кетди:

« К ер и ли б га п сотармиш,Б у р н и н б иров артармиш,Б ай-бай-бай!

Ҳ а д д а н ош ди тирмизак,У н гла н м а й д и урм асак,Б ай-бай-бай!»

Қ ў ш и қ қ а бери либ кетиб, ай ғоқ чи лар ҳ а қ и д а ўйла- м ай қўй ган оломон энди қи йқириб кула бош лади . С а ё қ я л л а ч и л а р бирдан қа ё қ қ а д и р ғойиб бўлиб қолган лари - д ан кейин ҳам о д ам л а р т а р қ а л и ш м ай , бу ф ав қ у л о д д а том ош ани ҳази л -м утой и ба сў зл ар билан м уҳокам а қи- ли б туриш ди.

Ш ун дан сўнг « Б ай -бай -бай » ан сам бли ўз гастрол- л ар и н и сурункали давом эттирди . А йғоқчилар қари йб икки ҳисса кўп ай ти ри лган и га қ а р а м а й , с а ё қ я л л а ч и л а р ку ти л м аган ж о й д а пайдо бўли ш ар ва ж у д а у стал и к билан изни чалғитиб кетиш арди .

Кўп ўтм ай бу қў ш и қ м а м л ак а тн и н г ички ва таш- Қи сиёсатини с ар и қ ч ақ а га о лм ай дн ган ж и р р а к и бола- л а р г а бутун лай ёдак и бўлиб кетди ва ул ар к ат т а л а р - нинг кулгисини қистатиб , кў ч а -кў й лар д а м ин ғи рлаб ку й л аб ю р и ш а р д и . .

С а л т а н а т ва унинг ш аҳан ш оҳи ни таҳқирловч и ҳа- қо р ато м у з цўш иқ сарой ар бо б л ар и н и н г тобора ғазаби н и ош ириб, уни м а м л а к а т репертуари дан бутун лай чиқа- рнб т а ш л а ш ю заси дан кескин ч о р ал ар кўри ла бош- л а н г а н ку н л ар д а с аёқ я л л а ч и л а р би рдан зи м -зи ё бўлиб кетиш ди. Т у л л ак и л ар н и н г туллаги ҳи собланган Б у р б у ­л и т И дрис И броҳим нин г таъ би ри ча , бу ж у д а ш убҳали

6 -1 4 8 65

бўлса ҳам, И сқ и р т Биринчининг кўнгли анча таск и н топди. И сом И тту И скаб то п ар н и н г ай ғоқчи лари ш а ҳ а р кў ч ал ар и д а к а м р о қ изғийдиган бўлиб қолиш ди. Ф а қ а т Э ш м атгина ку ти л м аган д а ж и м и б кетгаи А лам азон н и н г тақ д и р и д ан х ав о ти р л ан а бош лади . А лам азон н и н г са- ғир п и ёдалари бу п ай тд а и р к и тл ар сал та н а ти га қ а р ш и қ а қ ш атқи ч з а р б а ҳо зи р л аётган и д ан у бутунлай беха- б ар эди.

Ж а с о р а т г а ундовчи хат

А л ам азо н то ш к ап а остонасидан ўтибоқ чолга салом бердн. Х ира кўзлари н и пирпиратиб турган Ҳумо Х ар ­тум уни товуш и дан таниб , ў зида йўқ қувониб кетди. У лар қую қ кўриш иб, б и р -би р л ар и дан ҳол-аҳвол сўраб бўлиш гач , кў р п ачага ён б о ш л а га н л а р и ч а гурунгга зўр беришди. А л ам азо н Т ан ди рга келиб кўрган-кечирган- л арини бир бош дан сўйлаб берди.

— С алламно-о-о! — деди Ҳумо Хартум ҳай р атдан ёқа Ушлаб. — Б ун дан чиқди, к а л а м у ш л а р н и н г инига ҳ ам чўп суқиб юрган ай ғоқчи лар си зл ар н и ахтари ш ган экан- да?

— Улар бу ергаям келишДими?— Кунига ўн м а р та л а б т у м ш у қ ти қи ш арди . Ҳайрон-

ман, кейинги в ақтд а д а р а к л а р и йўқ.— Сизни...Т озалигингиз учун нега сизни қ а м а б қўй иш м ади , деб

сўраш га А л ам азо н н и н г тили бормади.— С изга тегиш м адим и?— М енга тегиш м айди, — кинояли ж и л м ай и б қўйди

чол. — Ахир, у л ар н и н г н а за р и д а мен ж инним ан-ку! Б изнинг м а м л а к а т д а ж и н н и л ар ги н а ўз покдам онли ги билан со ғл ар д ан а ж р а л и б туриш ади.

А л ам азо н чолнинг а л а м н о к қ и ёф ад а ж и м и б қол- ганини кўриб, гапни унинг қалби н и кем и рм ай дн ган м авзуга кўчирди.

— О лди нгизга битта иш бнлан келувдим , — деди у. — М енга ёрдам и н ги з кер а к бўпқолди, ҳ а з р а т Ҳумо.

Б у гап дан кейин чолнинг чеҳраси ёриш иб кетгаи- д е к бўлди. Ч ам а с и , о д а м л а р учун бутун лай яроқсиз ж у ссага ай л ан и б қо лм аганин и шу тобда қ а й та д а н ҳис қилганди.

— Хўш?

66

— Сиз менга арвоҳларн и н г б аш а р а с и қ а н а қ а бўли- ш ини айтиб беролм айсизм и?

— Буни М у қ а д д а с дохи и билади , — кулди чол.— Уша д о ҳ и й в ач чал ар дан биттаси тош кап ан и н г ор-

қ а с и д а турибди, — у л а р д а н бир иш чиқарм иди, деган- д ек қўл си лтаб қўйди А лам азон . — М ен уни миниб к е л ­дим.

А л ам азо н ҳ а қ и қ а т а н ҳам бу м а м л ак а тд а ги эркатой э ш а к л а р д а н бирини ўзига бўйсундириб оли ш га муваф- ф а қ бўлган , унинг 'сағи р п и ёдалари эса яна ўи тача «улуғ доҳий»ни тў п л аб олиб, уларни дум и д а икки бог- д ан похол судраб ю риш га ў р гати ш аётган эди.

— Унда, ҳеч йўқ, сал ваҳ и м ал и р о қ г а п л а р д а н беш- олти таси ни ўр гати б қўйинг менга , — ж и дд и й қ и ё ф а д а илтимос қилди у. — М асал ан , М а д у м а р авлиёнинг ар- вохи хозир шу к а п а га кириб келса , гапни қа е р д а н бош ­л а г ан б ўларди ?г

Ч ол А л ам азо н н и н г гап лари н и к у л а -к у л а тинглагач , о д ам л ар н и н г ар воҳлар ҳ а қ и д а тўқиб ч и қар ган ривоят- л а р и д а н бир нечтасини сў зл аб бсрди. Кейин: « Б у л а р сенга нега к ерак бўлиб колдн?» — деб сў р ади т а а ж ж у б - паниб.

— Бун инг таъ р и ф и узоқ, — ҳ у ққ аб о зл и к д ан ҳам аж о й и б р о қ ўйин б о ш л аш га ш ай л ан аётган и болакайни нг к ў з л а р и д а н яққ ол сезилиб т у р а р д и .— Я қинда ўзингиз ҳ ам м аси н и кўрасиз.

— Ш ош м а, — қай ти ш га та р ад д у д л а н га н А л ам азо н - ни тўхтатиб , то ш к ап а к а в а к л а р и д а н бирини тимирс- к и л ай бо ш л ади чол. — О монатингни олиб кетсанг бў- ларди .

Ч олнинг қў л и да я р қ и р аб турган тугм ачироқни кў- риб, А л ам азо н н и н г севинчдан к ў злар и ч ақ н аб кетди.

— Д а р ё г а т а ш л а б ю бордим дем аганм и дин гиз? — тугм ачироқни қўли га о л ар кан , ҳовлиқиб сўради у . — Тиртиқни л а қ и л л а т г а н экансиз-да?

— Б у чақм оғингни ўзинг о р қ а л а б кел ган кўрпанинг астари га тиқи б қўю вдим, — чол о д ам зо д га х и зм ат ки ла б о ш лаган доҳийни ўз кўзи билан кўриш учун А л а м а ­зон билан бирга та ш қ а р и га қ а р а б юрди. — Қ ан и , бўл- м аса сени к у зати б қўяй-чи.

А л ам азо н ў р а қ у д у қ қ а қай ти б келгач , унинг сағи р п и ёдал ар и тугм ачироқни қи зиқиб томош а қилишди.

— И сқи р т Биринчини с у в а р а к к а ош на қилганим из- д ан кейин, м асалан , ш у нарсан и менга беролм айсан - ми? — сўради кичкинтой.

67

— М айли , ўш ан да сенга совға қ и лам аи , — қатъий ваъ д а берди А лам азон . — Л еки н олдин сен битта зўр топш ириқни б аж а р и ш и н г керак.

— Н им а , яна э ш а к тутиб к ел ам ан м и ? — А лам азои - нинг кўнглидагини топиш га ҳ а р а к а т қилди М асал ан .

— Й ўқ , бу с а ф а р э ш а к м и я л а р яш ай ди ган саройга борасан , — деди А лам азон . — У ер д а битта ш и л ди р воқи ош нам бор. М а и а бу х атни ўш анинг қ ўли га ту тқ аза - сан.

- К ечки пайт сарой олди даги м айдоида ивирсиб ю р ­ган Э ш м ат ўзига ўхш аб б адан и н и м ай са суртиб ки рлат- ган гадой б о лага йўлиқди.

— М ен ҳ а м м а нарсани б и л ам ан , — кем ш и к т и ш л а ­рини кўрсатиб и л ж ай д и гадой. — Сен Э ш м а т шилдир- воқисан.

— й ў л и н г д а н боравур! — ўш қирди унга Э ш м ат . — Сенга айтиб қўяйин, аччнғим чиқса , ичагингни ара- лаш ти рворам ан !

— Н ега мени ҳай д аяп сан ? — овсар л и к билан бурни­ни ж и йирди г а д о й .— М а с а л а н , сенга хат олиб келган бўлсам-чи?

Гадой Э ш м атни нг қў л и га эхтиёткорлик билан қис- тирган м акту б д а қ у й и д аги л ар баён қнлинганди:

«С алом , ошна! О хири сенга ҳам ишим туш и б қолди. Қ ўш инларим н инг ҳ уж ум га ўтиш и учун чойшаб, д а с ­турхон си н г ар и м ато х л ар етиш м ай турибди. Сен бу- л ар н и сар о й д ан ўм ари ш и и г керак . М ато ҳ лар илож и борича р а н г -б ар ан г бўлсин. Хатни олиб борган пиёдам х изм атин гда бўлади . К ўриш гунча хайр , деб : дўстинг А лам азон».

А лам азонни нг соғ-салом атлигини билиб, Э ш м атнинг қувончдан тили осилиб кетди.

— Саройнииг орқаси га ўтиб, к ак л и к д ек пусиб тур- гин, — уёқ-буёққа ж а л а н г л а б , гадой қи ёф асидаги М аса- л ан га уқтирди у. — Мен сенга қу б б а ёнида ги олтин дар- чада н тугун итқи там ан . Туш ундингми, пиёда?

Кейин у с ал о б ат билан қ ад ам т а ш л а б , саройга қа- раб юрди. Қ а ер д ал и ги в а сон ж н ҳ ати дан қан чали ги н ом аълум бўлган қўш иннинг ҳуж ум га ўтиш -ўтм аслиги хозирга келиб Э ш м атнинг қ а ҳ р ам о н л и к кў рса тиши га боғли қ бўлиб қолган , у м ри да илк м а р та « катта ж а- сорат»га бел боғлаётган Э ш м ат эса бундан ҳ ақли ра- виш да ф ах р л ан аётган эди.

68

М а д у м а р авлиёнинг арвоҳиА л ам азо н бет-қўлига ун чап лаб , я сам а соцол-муй-

ловни иякдан бош ига тортиб б оғлаб олгач, устига оқ чойш аб ёпиниб, бўйнига ҳарир кўк рўмол чандиди. Ш а л п а н г каттакон о л а -бу л а дастурхонн и д и д билан унинг бош ига ўраб , сўйилган так ан п н г узун б у р ам а Ш о ­

хин и сал л а н и н г икки четига м аҳ к ам қистириб қўйди.— Сен эш акн и ясантир , — Ш н п п ак к а қип-қизил ҳа-

рир матоҳни у зати б буюрди А л ам азо н . — Бун и устига ёп. Кейин тў р тта л а почасига с ар и қ л а тт а ура.

— М асал ан , ж уда қи зи қ том ош а б ў л ар к ан -д а , а? — А л ам азо н н и н г ҳ ам ваҳи м али , ҳам кулгили қи ёф асига з а в қ билан тикилиб сўради М асал ан .

— А влиё била и дохий том ош а кў рсатм айди , — кич- кинтойни тергад и Ш алп ан г . — А йтм оқчим анки, ул ар том ош а кўришади.

Буни эш итиб, м а м л а к а т д а ўзини «авлиё» деб эълон қи ли ш а р а ф а с и д а турган А лам азон кули б юборди. К е ­йин п и ёдалари га тайин лади :

— К ў п р о қ тем и р-терсак йиғиб қўйиш керак . Эрка- т а л т а н г эш а к л а р дум ида енгилгина похолни судраб ю риш га ни етар. У қднларингм и, сағир пиёдаларим ?

С ағир п и ёдал ар А лам азонни нг ф а р м о н л ар и га хеч қачон бўйин то влаш м ас , бу т о п ш и р и қ л ар о д ам л а р но­ми д ан бери лаётганин и доимо ю р ак д ан ҳис қилиб т у ­риш арди.

* * *

О наю лдузн инг сим обранг нур уступи ҳ ад д ан зиёд х и р а л а ш и б кетган, сойнинг боя сутран г ҳим арилаёт- ган тў лқ и н лар и эн ди ли кд а қ о р а м т и р то влан аётган , на- риги соҳилдан унча узоқ б ў лм аган Қ о р атуй н ук кўзга э л а с -э л а с чали наётган сокин кечада ч егар ач и л ар қарор- го.ҳи ёнида д аҳ ш а т л и бир ш ар п а пай до бўлди. Уни бн- ринчи бўлиб букри д а р а х т остида ётган қоровуллар кўри ш ди ва «Бувн!» деб б ақири ш га ҳам м а ж о л л а р и стмай , ж о й л ар и д а сў л ж ай и б қолишди.

Б о ш д ан -о ёқ оппоқ товлан иб турган шохдор м ахлуқ қизғиш тум ан га ў р а л ган сариқпоча Улуғ доҳийнинг устига миниб олиб, у л а р г а тобора яқи н л аш и б кслар , унинг бўйнига иломдек ў р а л а ш и б олган кў к тум ан эса туғ каб и ҳ и л п и р аб турарди. Ш охдор м ах л у қ қоровул-

69

л а р д а н бор-нўги беш қ а д а м ч а н ари да тўхтали б , тус- товуқнинг оппоқ тухумига ёпи ш тирилган с а д аф н и эс- латувчи кў з л а р ш ш ч ақ н атган и ч а хитоб қ и л д и :

— Ҳей, сиз — тўппа-тўғри йўлдан а д аш ган кир-чир б аи д а л а р , таниб қўйинг, мен М а д у м а р авлиёнинг ар- воҳиман. Уғри м уш укдан т а р қ а г а н И сқ и р т Б и ри н чи ­нинг ноғораснга ўйнаш ни тў х татм асал ар и и г , қулогим- ни гаровга қўйиб ай там анки , қўли м даги м ан ави юлдуз- нинг нурларн бнлан кў злари нгизн и ўйиб о лам ан .

У ш ундай дея , оппоқ қўллари н и олдинга чўзиб, туг- м ачи роқ нурини қоро ву л л ар н и н г кўзига тўғри лади . У такаси ёри л аёзган қо р о ву л л ар ю зларини ш ош а-пиш а четга буришди.

Ш ун дан сўнг арвоҳ ота эс-ҳуш лари ни йиғиб олиб, И сқи рт Биринчига хи зм ат қи ли ш дан воз кечиш лари , тоза қўнгил ва иок б ад ан билан яш аш га қай ти ш л ар и учун у л а р г а тўрт кун м уҳлат бернб, кўзлари н и мўлтил- лати б турган сариқпоча доҳийни й ў р ғал атган и ч а кўз- дан ғойиб бўлди.

Ч е га р ач и л а р қароргоҳи да э р т а л а б д а н бош лан ган ш ов-шув кечга яқин ваҳ и м ал и в ас в а с ага айланди . М а ­дум ар авлиёнинг арвоҳи ҳ ақи даги ҳикояни у билан тў қ н аш ган л ар н и н г ўз оғзидаи эш итиш га иш тиёқм анд- л а р сони кў п ая боргани cap и тобора цадри ош аётгаи тунги қ о р ав у л л ар ўзларини я н а д а вазм и н р о қ тутиш га ҳ а р а к а т қ и л и ш ар , бу ҳикоя қ а н ч а кўп т ак р о р л ан са , ш унча узайиб ва в аҳ и м ал аш и б бораётганди.

— К ўзим илинай деб турган эк ан , бир пайт ан ави дўнгликнинг тепасидан каттакон , оппоқ н ар са отқулоқ- дек ўсиб чиқаётганини п ай қ аб қолдим, — дея ҳикоя қи ла бош лади биринчи соқчи. — Б у ўнгимми, ту ш им­ми — ан гл аб улгурганиТм йўқ эдики, ҳалиги ш арп а қўқ қи сдан устим изга юриш бош лади . Ш ун дан ' кейин Тўйчи билан Ж у м а н н и уйғотдим.

— Я хш иям Х абар у й ғо қ экан , — д ея гапни илиб кетди Тўйчи. — Бнр м а ҳ а л сон им д ан ч и м чи лаб • колди. К ўзим ни очиб қ а р а с а м , тўрт бош ли кўм -кўк а ж д а р - ҳони бўйнига ўраб олган қўш м угузли м а х л у қ қўли да- ги юлдузни ўйнатгаии ча , бизии ю тиш га чоғлаии б ту­рибди. Б у М а д у м а р авлиём изи инг арвоҳи эканлигин и унинг ўз оғзидан эш итиб билдим.

— А влиё о т а ҳ а зр а т и о ли й лари т а б а р р у к эш акн инг елкасига миниб олган эд и л ар , — д ся сиполик билан ҳикояни давом эттирди Ж у м а н . — Қ ип-қизил ту м ан га буркан и б олган бемисл доҳиймиз м у қ а д д а с думини ел-

70

пуғичдек тебратиб , сар и қ почалари ни ерга уриб-урм ай ,ҳ а в о д а текис сузиб келарди.

Улуғ эш акн и н г елкаси га миниб олган М ад у м ар а в ­лиё отанин г арвоҳи эр таси куни ярим к еч ада Тандир- нинг қо қ м а р к а зи д а пай до бўлди. У ҳеч бир тап торт- май л а ш к а р л а р ўрдаси нин г соқчиларига яқи н лаш ди -да , у л а р г а ҳ а м узун дан -узоқ м а ъ р у за айтди. Ж у м л а д а н , ў р д а л а ш к а р л а р и н и н г эс-ҳуш лари ни йиғиб олиб, ҳақ й ў л га ў ти ш лари учун уч кун м уҳлат берилиш и ҳ ақ и да гап и р ар к ан , қу л о қ л ар и н и чимириб олган зукко доҳий- вачча со қч и л ар га бу г а п л а р қай д а р а ж а д а таъси р қи- л аё тга н и н и д и қ қ а т билан к у зати б турарди.

И ндинига худди шу пай тда эса сур авлиёнинг арво- ҳи ви лоятдаги б а д а в л а т х о н ад о н л ар дан бирида бўла- « тган тўйга бостириб кирди.

— Я на икки кун д ай кейин ўш а қ а с м о қ босган Ол- тинсаройнинг кулини к ў к к а совурам ан , — гапни тантан а- л и в а ъ д а бери ш дан бош лади у. — Ю вуқсиз арбоб-улам о- л а р н и я х ш и л аб с а в а л а ш д а бизга ёрдам бериш учун ҳ а м м а о д ам б иттадан та ёқ йўниб қўйиши керак . Тагим- д ан сизга қ а р а б турган М у қ а д д а с зотнинг номидан а й та м а н к и , бизга э р га ш м а га н и кки ю зл ам ачи лар н и бир қ а р г а ш д а кўзини кўр, оғзини м ай м о қ қи либ таш л ай - миз.

У зоқдан қ о н до ш л ар и д ан бирининг овозини эш итиб к о л г а н бўлса керак , қи^дл чойшаб ёпинган э ш а к ер депсиниб ҳан гр ай бош лади . А тр о ф д аги л ар икки қў л л а- рини кўксига б о сган лар и ча итоатгўйлик билан таъ зи м б а ж о келтириш ди.

М ад у м ар авлиёни нг арвоҳи билан б оғли қ миш-миш- л а р оғиздан-оғизга , қ у л о қ дан -қ у л о қ қ а ўтиб, м а м л а к а т ­д аги борли қ тирик ж оннинг ю рагини така -п у к а қилди, ў зининг аҳм оқон а иш лари билан д оҳи й лару азиз-ав- л и ёл ар н и ҳам безовтал ан ти р аётган И сқи рт Биринчи о лом онни нг ом м авий қар ғи ш и га дучор бўлди. С алта- и атга қарш и ж а н гг а авлиё отани е л к а л а б олган д аҳо зотнин г ў зи ш ахсан бош чилик қи лиши ни эш итган халқ , арвоҳни нг васи яти га кўра , д ар ҳ о л т а ё қ йўниш га ки­ришди.

И р к и тл а р сал тан ати н и ж и г-ж и ги дан л а р з а г а солиш- га м у в а ф ф а қ бўлган А л ам азо н ва унинг сағи р п и ёда­л а р и сўнгги — ҳ а л қилувчи ж а н гг а ж и дди й тай ёр гар л и к кўра бош л ади л ар .

71

Нотинч кунИ с қ и р т Биринчи сар о й д а хонам а-хона қочиб юр-

ганмиш , ёппасига т а ё қ билан қу р о л л ан ган оломон уни зи н ғи ллати б қувиб келаётган м иш . Бир қ а р а ш д а , одам- л а р ж у д а и м и лл аб чопиш аётганга ўхш ар , лекин ёш хо- қон қ а н ч а л а р ж о н -ж аҳ ди билан ю гурмасин , бари бир у л а р д а н оли слаб кетолм асм и ш . О хири у и ш ратхон ага кириб, эш икни ичкаридан т а м б а л а б олибди. Бир пайт о р қ а га ’ў ги р и л с а , қў ш м у гу зл и ў ш а ар во ҳ цип-қизил ту м ан га ў р а л ган эш аквой н и мин.иб о лганича , унннг қ арш и си д а ваҳ и м ал и ти р ж а й и б турганмиш . Б у о р ад а оломон эш икни п а ч а қ л а б таш л аб , «ур-ҳо, ур!» билан ичкарига ёпирилибди.

— Ш о ш м ан гл ар , одам л ар ! — дея оломонга қ а р а б қичқирибди арвоҳ. — Л в в а л мен уиииг кўзлари н и ўйиб о лам ан , ана ундан кейин сав а л а й в е р ас и зл а р .

У ш ундай дея , қўли даги ч ақ н о қ ю лдузнинг нурини унинг кўзига тутибди.

И сқи рт Биринчи томоғи йиртилгудек бўлиб, «Буви- жо-о-он!» деб қи чқ и рган эди, «мен бувингиз эм ас , ош нангиз Э ш м ат И ш м ам аи » , деган товуш дан уйғониб кетди.

Қ а б у лх о н ага л а н ж ва м о там сар о қ и ёф ад а ки риб келган И сқи р т Биринчи ҳ ал и тахтга ўтириб у лгурм ай , Б урбули тга қ а р а б ўш қирди: 'л

— Н ега хўш ш айяп си з, тога? А влиёларинги з мени тинч қўядим и, йўқми?

— Б у л ар н и н г ҳ ам м аси қуп-қуруқ васваса , — ш а- ҳанш оҳни ю п ата бо ш л ади Бурбулит . — Мен олди-қочди r a n т а р қ а т аё т га н л а р н и ҳибсга олиш ни, у л а р г а ишона- ётган ҳ аром и ларн и а я м ай к а л т а к л а ш н и буюрдим.

— Яна-чи? — бу т а д б и р л а р д а н кўнгли тў лм ай сўра- ди хоқон.

— Қ о л авер са , ўш а авлиёнинг бевош арвоҳини гум- дон қилиш чораларии н кўряп м и з, — таи то р тм ай га- пирди Бурбулит . — Б у ҳ а қ д а хуфия и ш лар бошлигм Ф исқиддин М ак р у М а р а з г а , бош айгоқчи И сом И т ­ту И скаб то п ар га , л а ш к а р б о ш и Ш ал а м о н Ш и лди рга махсус топ ш и ри қ лар бсрдим. Канд-нр Қ а л т а г а м ахф н й хат ж ўн атдим .

Ч егар ач и л ар сардори К андир К а л т а бош в а з и р ­нинг мактубиии эрта то н гдаёқ олгаи эди. М а к т у б д а бундай дейилганди:

72

« М ад у м ар н и н г арвоҳи қароргоҳи нгга ян а тумш уқ, су қ ад и ган бўлса, кам о н чи л ар и н г билан д ар ҳ о л қурш аб , у безбетни ғал ви р қилиб таш л аш и н гн и б ую рам ан . У ту л л а к н и н г ёнини олиб тўполон қ и лган ёки қ ат т и қ ҳанг- р аган т а қ д и р д а , с а л та н а ти м и з ш авк ати йўлида А ҳм оқ доҳийни ҳ ам д ан га л қ и ли чдан ўтказ . А йтганларим ни б аж а р с а н г , м а р та б а н г улуғ бўлади.

Б урбулит И дрис И брохим ».

С ардор м актубни ўқй б бўлиб, ўйлани б қолди. Бур- булитнинг А влиёга қўш иб доҳийии ҳам қатл этиш га ундовчи совуқ гап л ар и унинг энсасини қотирди. Л еки н « м а р та б а н г улуғ бўлади» деган охирги ж у м л а ю рагига д а д и л л и к бағи ш лади .

« Б ал к и бош айғоқчи б ўларм ан , — тўлқин лан иб . ўй- л а д и у. — Э, бор-е, д ей иш са , л а ш к а р б о ш и бўп кетиш им ҳа.ч ҳеч гапмас».

М а н с а б п а р а с тл и к К андир Қ ал тан и н г ту ғм а касал и эди. Ҳозир у ў ш а к а с а л л и к йситм асида ал аҳ си р аб ўзи шу д а м г а ч а сиғиниб келган илоҳий сий м оларга бўлган ҳурм ати ни н а ф р а т билан ал м аш ти р д и ва қиличнинг сопидан ч ан гал л аган и ч а : «У лди рам ан уларни», деячираниб қўйди.

Б у пай тда тўрт кундан буён ҳ а л о в а т нималигини б и лм ай қ олган чегар ач и л ар ўр таси да б аҳ с тобора ку- чайиб бораётганди. Ҳ а қ йўлга ўтиб олиш учуй у л ар га

авли ё отанинг арвоҳи томонидан бери лган м уддат бу­гун кечқурун тугаш и к ер а к эди.

— А рвоҳ билан ж а н г қи лсак , обрўйим из икки пул бўлади , — дерди бириичи камончи, — унга қнлич ҳам- ўтм айди , ў қ ҳам.

— Борди-ю , авл и ём и зга отган ўқнинг хато кётиб, М у қ а д д а с зотнинг ўзига тегадиган бўлса, унда н ақ энангни к ў р асан , — дея , ш ош и ли ш да юз бериши м ум ­кин бўлган ф о ж и а л и ха тони олди ндан к ар о м ат қилди иккинчиси.

Б ош қаси эса у л арн и к а л т а б и н л и к д а ай б л аб деди:— К ам онни м ў л ж а л г а олгунингча ар во ҳ бечора ла-

л а й и б ту р ар кан -д а ! Қ ўли даги ю лдузнинг нури билан кўзингни ўйволади , ҳов!

— К андир Қ ал тан и н г гапига кириб, ўлиб кетади ган аҳ м о қ йўқ, — ниҳоят дадиллИ к билан биринчи бўлиб м а қ с а д га кўчдп Х абар . — Ж о н и д а н тўйган бўлса, ар- воҳ бнлан подш оҳнннг ўзи уришсин. Б и зга ўзн нима кераги бор ўш а И сқиртнинг? Тўгримн, Ж у м а н ?

Ж у м а н икки лан ган и ча пича ў й лан и б қолди. Кейин бош и н и қаш и б туриб ғўлдиради:

— Гапинг тўғрику-я , Х абар... Л еки н нонкўрл-ик бўл- м асмикин? Н и м а б ў лган д аям ; И сқ и р т Биринчи п ад ар и

юлийЛари ҳозиргача қорним изни оч қолдиргани йўқ. М а ­с а л а н , ўзимни олайлик , бола-чақалар-им тўқ яш аяп ти .

— Ш у н ақ а дегин? — келиб-келиб д ар д и м н и сенга гапирдим м и деган дек Ж у м а н г а ҳ а ф са л а с и зл и к билан қ а р а д и Х абар . — А гар биз ф ақ атги н а қорнимизнинг т ў қ л и ги д ан қувон ади ган бўлсак , унда эч к и л а р д а н ф ар- қим из йўқ эк ан -да? Ҳ ай вон ларн и н г қорнини тўйдириб қўйсанг бас, ш илта гўнгнинг устида ётиб ҳам м аъ р аш - м айди .

Кейин атр о ф д аги л ар га ю зланди:— Бир ўй л аб кўрсаларинг-чи , б и р о д ар л ар , — зорла-

ниб м у р о ж а а т қилди у. — Н аҳоткн қ ўй -эч ки лард ан аф- за л р о қ ж ой им из б ў лм аса? А гар биз ҳ а й в о н л а р га Ка­р а г а н д а кўпроқ нарсани х о ҳ л ам асак , нега ун д а ўзи- мизни одам д еб атаяп м и з?

П ойтахтдаги ў р д ад а ҳ а м в асваса а в ж и га минганди. Б у ту н л ай т а р қ а л и б кетиш га ю раги б етлам ай , ҳ аяж ои - л а н г а н л а р и ч а ивирсиб юрган сип оҳилар: «У луғ эш а к ҳ а м м а нарсани кўриб-билиб туради , биз унга ў қ от- м асак , у биринчи б ў л и б ^ и з г а ём онлик ки лм ай ди » ,— дея ў зар о ш ивирлаш иб қўй иш арди . Л а ш к а р б о ш и Ш ал ам о н Ш илдир ў р д ад а интизомни м у с та ҳ к а м л а ш учун ж он к уй ди раётган д ек кўри нса-да , а сл и д а нодон сипоҳилар- нинг авлиё отага ҳ а м л а қилиб , ишнинг пачаваси ии ч иқари б кўй иш лари м ум ки нлигидан к а т т и қ хавотир- л а н а ё т г а н эди.

Д у ч келган васвасачи н и д ар ҳ о л зиндонга тиқи ш га в а кола тли ай ғоқ чи лар ўз б о ш л и қ л ар и Исом И тту Ис- к аб то п ар д ан ў р н а к олиш иб, с а л та н а т муҳри кимнинг қўли га ўтиш и н ом аълум бўлган бу алғов -д алғов куида бнровга озор бери ш дан ў злари и и тийиб туриш арди. У лар х ў ж ак ўрси н га кўча ай л ан и б ю риш ар, ҳатто, у л а р ­ни эр м а к л а б , о р қ а л а р и д а н ҳ у ш та к ч ал и б қ о л га н л а р га ҳ ам парво қи лиш масдй.

А йғокчилариинг бир гуруҳи Ч и л то н ар и қ кўпригига яқи н л аш и б қолғани да , ти р ж ай ган и ч а у л ар н и кутиб турган Ҳ о ж и м ат ж инни ни кўриш иб, э н са л а р и қотди.

— К елинглар , қ у вл аш ў й н а й м и з ,— о д атд аги хуру- ж и ни бош лади жинни. — Ҳей, эш иттиларингм и?

Ҳеч ним ин дам агач , у л ў к и л л а га н и ч а бориб, айғоқ- ч и л а р д а н бирига суйканди.

74

— Ке, ку вл аш ўйнайм из. Қ ў л га туш санг, бурнингга чертам а н. Ваҳ-ваҳ-ваҳ.. .

— Н а р и тур-чи, — уни четга туртиб, йўлида давом этди айғоқчи.

Ҳ о ж и м ат эеа унинг кетидан эргаш иб, и н ж и қ л ан га - ни ча қистай бош лади . «У йнаисан, ўйнайсан...»

— Й ў қ о л кўзнмдан! — унинг к ў кр аги д ан итариб т а ш л а д и айғоқчи.

Ҳ ож и м ат ар азчи б о лад ек бўйнини қисиб ортга қай- т ар к ан , унинг қи л н қл а р и д а н и ч акл ар и узилгудек бўлиб к у л аётган о д а м л а р г а й п ғлам си раган қи ёф ад а ю зланиб, м и н ғи л л аган и ч а айғоқчининг устидан ш икоят қплди:

— Уйнамади...А йғоқчилар кўп рикдан ўтиб, Ж а н ж а л м а ҳ а л л а г а ки ­

риб бориш гач, бу ерда пи ғайритабиий осойиш таликдан т а а ж ж у б г а туш иш ди. Ч унки бу м а ҳ а л л а д а муш тла- ш ув б ў л м а га н кунни яқи н -атроф д аги бирон-бир қар и я ан и қ эслолм асди . К ўчанинг ўнг ва чап т а р а ф и д а яшов- чи ларн и н г иккига булиниб ж и қ қ ам у ш т бў л иш лари учун кучани иг у том онида яш овч и лард ан бири бу томондаги- л а р д а н биттасининг ж и ғи га тсгнши кифоя эди. Ш ап а- л о қ б аз м и д а м а ҳ а л л а н и н г етти ёш дан етмиш ёш гача бўлган ^ҳолиси тў ли қ иш тироқ этар , го.ҳ чол болани, гоҳ бола чолнн ю м д а л а р , а ё л л а р эса бундай пай тда то м л а р га чикнб олишиб, « ў зл ар и н и ки » лар га қий-чув- л а р билан д а л д а бериб туриш арди . У р-й иқи тлар б аъ зан ярим к еч агач а чўзилиб кстар, охири у ёки бу томоннинг м ағлу б бўлиш и билан я ку н лан ар ди . Ғолиб келган т о ­монда гил а р м абодо ё к а л а ш и б хал и хум ордан чиқм аган бўлн ш са , ш ар тта иккига бўлиниш иб, ў за р о м у ш тл аш а б о ш л а р д и л а р . У заро о л а та с и р д а н ҳам қон икм агап охир­ги ж а н ж а л к а ш эса ўзини ўзи д ўппослаш га туш арди.

Бугун кўчанинг ҳар нкки т а р а ф и д а г и л а р м аҳ ал - л и й низони в ақти н ча унутиш иб, бутун м а м л а к а т миқё- сида б ў лад и ган к атта ж а н ж а л г а иш таҳа с а қ л а б тури- ш ар ва бу «сол-сол»ни б о ш л аб б ер ад и ган М а д у м а р ­нинг етиб келиш ини сабр си зл и к бйлан кутиш м оқда эди. М а м л а к а т д а г и б ар ч а аҳоли сингари у л а р хам авлиё отан и н г ам рига кўра б иттадан т а ё қ йўниб қўйиш ган , ай р и м эҳтн ёткорлар бу илоҳий куролни э р т а л а б д а н о қ бел б о ғл ар н га қистириб олиш ганди.

Х оиасида п и ш и ллаган и ча б ем алол ух л аб ётган Э ш м атни ҳисобга о л м а га н д а саройдаги муҳитии ҳам осойи ш та деб бўлм асди . Б у п а л л а д а ш ахсан И ски рт Биринчининг ўзи, « ав ли ёларн и н г м а н д а қ а н а қ а кас-

75

ди б оракан» , дея м а л и к а М астоннннг п и н ж и да й и ғл аб ўтирарди .

Қ озикалон Ҳошим Ҳ езиддин Хум с а ҳ а р д а ё қ иш га кириш иб, я х ш и л аб йўнилган т а ё қ ва деҳқонча кийим- бошни а л л а қ а ч о н т а й ё р л а б қўйганди. У тўс-тўпо- лонда кўпчиликка қўш илиб, авли ё ота қўли даги юл- дузнинг ш аф о а т и д ан б а ҳ р а м а н д бўлнб қолиш ни мўл- ж ал л аётган д и .

А рбоблар ичида энг т у л л а к л а р д а н ҳ и со б л ан ган хуфия « ш л а р бош лиғи Ф исқиддин М акр у М а р а з в л о ­жи борича саройдаги и ш л а р га а р а л а ш м а й туриш нин г энг осон йўлини топди. У кеча кечқурун даи б о ш л або қ ўзини б етобликка соли б олган ва ишнинг ним а би л ан тугаш ини ўғри муш укдек пойла б ётарди.

Ш оир Д утори й эса хонасини ичкари си дан т а м б а л а б олмб, янги га за л битиш билан о вор а эди. У э р т а га шу пайтда сар о й д а бош қа бир хоқон зи ё ф а т бериш и эҳти- м олдан холм эм аслигин н бор вуж уди билан ҳис қи л и б турар , ёзиб ту га л л а н а ё т ган оташ ин м адҳи я ў ш а но- м аъ лум зотга а т ал га н бўлиб, қуй идаги м и с р а л а р б и ­л а н бош ланарди :

« К елд и пок, г у л г у н зам он, ҳа м м о м га б о ш л а н гл а рм е н 11у

ё суви ли 'м -лим ҳо вуз , ё ж омга б о ш л а н гл а р м ени...»

Л еки н бош вази р Б у р б у л и т И д ри с И броҳи м ҳ а р қачонгидек совуққон ва д ад и л кўринар , унннг қат т и қ асаби й л аш аётган и н и хонада тип май уёқд аи -б ускқа юриб туриш идан гина п ай қ аб олнш мумкин эди. У М ад у - м арнинг арвоҳн ҳ ақ и даги ваҳ и м ал и га п л а р га ҳозир ҳахг иш ончсизлик бнлан қ ар ар , бу гаройиб и ш ларн и н г ҳам- маси қан дай ди р м угам бирн инг ж у д а устали к билан қи- л а ё тга н н ай р ан глар и эканин и ф а қ а т угина сезиб т у ­ра рди.

Тандирнинг ишғол қилиниш иЧ едарачилар сардори К андир Қ а л т а ар воҳлар ф а қ а г

кечалари изгий олиш лари ни н а за р д а тутиб, О н аю л д у з х и р ал аш а бош л аган д ан кейингина кам он чиларин и ило- ҳий ж ан гга саф л ад н .

— Д а д и л бўли нглар , а з а м а т так ал ар и м ! — бир учи ерда судрали б юргаи қиличининг сопнни уш лаб , кам он-

76

ч и л ар га д а л д а берди у. — Уш а ар во ҳ кўзнм га кўрин- ди дегунча, сомсабои қилиб қ и й м а л а б таш л ай м ан .

Қ ам ончилар , «қўйиб бери нглар , ўзи дан кўрсин», де- г ан д ек б и р-би рлари га м аъиодор кўз қад а ш д и . С ардор с а д а ф г у л қовоқдан нос к а ф т л а б олгач , к ам он чи лар са- ф и бў й л аб у ёқд ан -б у ёққ а ю ра бош лади . О ра-си ра : « Б у ­на қа ар в о ҳларн и н г кўпини кўрганмиз» , «Мен уни шун- д а й ш ар м а н д а қилайинки», — дея к ў к р а к кергани ча ғўл- д и р а б қўярди .

Ғазотга чи ққ ан авлиё отанинг ш ам ой или намоён б ў л и ш д ан илгари борли қн и унинг ваҳммаси қ а м р а б олди . Д ў н гл и к ортндан д а с т а в в а л ж ан ги р а-ж у н ги р о во зл ар эш итилиб, кейин унга сурнайнинг қай ғу ли но- л аси ва ч ирм андан инг «дака-дунг»пи қўш илди. Бирон- б и р марднииг биринчи бўлиб қочиш ни б ош лаб беришига м унтазир ту р ган кам он чи лар ён -вери дагн ларга умидвор ж а л а н г л а й б о ш л а д и л а р . К у ти л м аган да сардорн инг тиз- з а с и га ҳам қ а л т и р о қ кирди. Л ен и н « М а р т аб а н г улуғ б ў лад и » деган сеҳрли сўз унинг м иясида тинимсиз так- рор л ан и б турар , ўзини илож и борича д а д и л р о қ тутишга ҳ а р а к а т қиларди .

Ш овқин-сурон борган сарн кучайиб, охири дўнг ор- т и д а и ў ш а шохдор м ахлуқн и н г оппоқ ж уссаси аста-се- кин б ал қ и б чиқа бош лади . Унинг кетидан дум и да алла- м арсаларн и судраб келаётган заигбоз доҳи й вач чалар саф и кўринди ва ниҳоят, бири сурнай пуф лаб, иккин- чиси ч ирм анда урганича , пиёда келаётган ян а и к к и та оқ а р в о ҳ пай до бўлди. Ҳ анги д аҳ о бош чилнгидаги бу тўпо- лончи гал а а р а л а ш -қ у р а л а ш сад о л ар остида дўнгдан п а с т л аб к еларкан , м ақтан ч о қ К ан д и р К ал тан и н г ияги ш ақ и л л а б , илигидан м адор ке-1ди ва аста-секин ор қага тисарилиб , кам он чилар са ф и га чаггланиб қолди.

М а д у м а р авлиёнинг арвоҳи бир-би рига қап иш иб ту р ган к ам он чи лар тўдаси га яқин келиб, с ал о б ат билан доҳий ҳ а зр а т л а р и н и н г юганини тортди. О р қ а д а ги занг- б о з д о ҳ и й вач чал ар ҳам ҳ а р а к а т д а н тўхтаб , сурнай ва ч и р м а н д а садо л ар и би рдан тинди.

— Н ега қа т о р л а ш и б ту р и б си зл ар , м уш уклар? — гапни ж у д а қ ал ти с бош лади арвоҳ. — С и зларн и менга қ а р ш и қа й р а га н б ар о қ қан и?

Ҳ ам м ан и н г нигоҳи беихтиёр К андир К а л т а г а қ а д а л - ди. В а ҳ и м а л и сад о л ар эш и ти ла б о ш лаган п ай тд а оғзи- д аги нос ни т у ф л а ш ҳам эсига к ел м ай қ олган сардор , уни «ғўлқ» этк ази б ютиб юборди.

77

— Т ап п а босинг уни! — қи чқирди авлиёнинг а р - вохи.

А л а м за д а Х абар биринчи бўлиб ўзини сар до р н и н г устига отди. Кейин б о ш қ а л а р ҳам М ў ъ т а б а р а зи з-ав - лиёнинг кўзи о л ди да савобга қўл ури ш га ш ош илнш - ди. К андир К а л та х аш -п аш дегунча қуролсизлан ти ри- либ оёқ-қўли чандиб бўлингач, унинг оғзига л а тт а ти- қиб қўй и ш лозим лиги ҳ а қ й д а М а д у м а р д а н қў ш и м ч а буй руқ олииди.

Бир неча д а қ и қ а д а н сўнг ўз кўш инини юз н а ф а р камончи ҳисобига м у с та ҳ к а м л а б ол ган Ал ам азо н шў- ру-ш ар садод ар остида Т ан д и р га юриш бош лади .

«Қ ад ам н и к а тта р о қ олинглар , пи ёдаларим , — ён-ве- рига кўз қи рида мамнун боқиб, ўэича ш и ви рлад и А ла- мазон. — М у қ ад д ас юриш д аво м этади . О л ди н д а — жанг!»

Б у п ай тд а ал л ақ а ч о н Қ о р ату й н у кдан ўтиб олган Ш ал п а н г А ж д ар ғо р м а р к а зи томон ч о п қи лл аб борар , у Н одим Улуғни сўнгги янгиликдан т езр о қ х а б а р д о р қилиш га ш ош и лаётганди .

Ш аҳ а р четидаги я л а н гл и к д а тўпланиб турган ж ан - ж а л м а ҳ а л л а л и к л а р М а д у м а р авлиёнинг арвоҳини би­ринчи бўлиб кутиб олиш ди. А в в ал и га у л а р асир туш - ган кам он чиларни авлиё ота бизга к а л т а к л а т и ш учун ҳай д аб келаётган бўлса кер а к деб ў й лаш и б , ж у д а се- виниб кетишди. В ази я т о й д и н лаш ган д ан кейин, ка - мончилардан ҳ ам олди нроққа ўтиб олиш иб, т а ёқ л а р и н и қилпчдек ўй н атган л ар и ч а ш аҳ а р га қ а р а б юришди. й ў л - й ўл акай у л ар га бош қа м а ҳ а л л а л а р н и н г о д а м л а р и ҳ а м қўш и ла бориб, б ақ и р -ч а қ и р л а р куч ай ган д ан кучайиб кетди. Т а р а ф д о р л а р н и н г тобора кўиайиб б о р аётган и д ан руҳланган арвоҳ со за н д а л ар я н а д а ш ўхроқ куйни б о ш ­л аб юборишди. Э ш а к л ар н и н г дум и га б оғлаб қўй илган тем и р-терсаклар эса ш аҳ ар н и н г тош лоқ к ў ч а л а р и д а м ай сазордаги га нисбатан ўн б а р а в а р кучлироқ дан ғил- л а й бош лади.

Д еҳ қ о н ч а кийиниб олган Ҳошим Ҳезиддин Хум ж а н - ж а л м а ҳ а л л а л и қ л а р д а н бирийинг бўш рқолган ҳовли- сига кириб олиб, кўча д ар в о з ас и ортида биқипиб турар , у тобора яқ и н л аш и б келаётган оломонга қўш или б ке- тиш учун қу л ай ф урсат п ой лам оқда эди. Ш у в а қ т ел ка- сига кимнингдир оғир п ан ж аси туш ганини сезиб, сес- кан ган ича о р қ а га ўгирилди. Т и р ж ай и б турган Б урбу- литни кўриб, тили гу л ал а бўлиб қолди.

— С арупо м уборак бўлсин, — Б у р б у л и т унга бош -

78

дан -оёҳ м ас х а р ао м у з н а за р солди. — Қ ар ан гк и , ни яти- миз бир бўлгани учун, иккимиз ҳ ам битта ҳовлига б ер -К И Н 'И бм И З.

— Қ а н ақ а . . . Қ а н а қ а ннят? — ғўлди ради қозикалон .— Ф ароғати м и зн и бузиб, обрўйим изни оёқ ости қи л -

гани учун зоти паст М а д у м а р д а н қасос олиш ингизни б и ларди м , — боси қлик би л ан м уғам би р о н а қи ё ф а д а ra n қотди Бурбулит . — А збаройи сизга бўлган зўр ҳурм а- тим туф ай ли ж а с о р а т кўрсатиб , к ат т а ш у ҳ р ат қозони- ш ингизга х а л а қ и т б ерм ай м ан . И стасан ги з , ҳатто кам о- ним дан ф ой далан и ш и н ги з мумкин.

— Сиз... н и м ал а р деяпсиз , ж а н о б Б урбулит?— Д ем о қч и м ан ки , авли ёл ар н и қўли нгиздаги т а ё қ

б и л ан уриб ў л ди ри ш ж у д а муш кул. Ж он н и гаровга қў- йиб, оломоннинг қурш овига кириб юрасизми?! М а н а , яхш иси кам он им ни ола қолинг.

— Қ ўйсангиз-чи , — Ҳошим Ҳ езиддин Хум к ў злар и ко сасидан чи ққ удек бўлиб, кам онни ўзи дан нари итар- ди. — Ахир, бу...

— М енга қ а р а , Х у м !— Б у р б у л и т қозикалонн инг ё қ аси д ан тутиб, х а н ж ар и н н унинг бўғзига қад ади . — К ам он н и олиб, д ар р о в томга чиқ. М а д у м а р етиб кел - гунча пусиб ёт. У ёнингдан ўтиб бораёдган да салта- натим из иомидан ў қ узасан . Туш ундингми, ҳаром и?

Ҳошим Ҳ езиддин Хум бошини қ и м и р л атса х а н ж ар ' б ўғзига кириб кетиш идан қўрқиб , «ҳа, тушундим», д е ­ган м аъ н о д а кипригини пирпиратди.

— М ан а бу бош қа ra n , — Б у р б у л и т қозикалоннинг ёқасин и қўйиб юбориб, унинг қўли га камонни тутқ аз- ди. — Н иш онга о л аётган и н ги зд а қўлингиз қ ал тн р ам ас - лиги керак , м уҳтарам қози. С из отаётган пайтингнзда авли ё ота ҳ а р а к а т д а бўлади , шу т у ф а й л и м ў л ж ал н и бир қ ар и ч ол ди р о қд ан олинг. М ен анави о р қ а д а ги т о м ­га чиқиб олиб, гу м баз ортидан сизни дуо қилиб тура- ман. М абодо, ўқингиз хато кетса, ун да м анави х а н ж а - рнм сизни қувиб етади.

Б у р б у л и т И дрис И броҳим отган х а н ж а р нишонга бехато санчилиш ини Ҳошим Ҳ езиддин Хум б о ш қ алар - д ан кўра яхш и роқ биларди . У х а н ж а р г а қўрқа-писа кўз қирини т а ш л а д и ва Бурбулитнин г ёр дам и да инда- май томга кўтарилди.

Т ом га қап иш иб олган к о зи к ал о н кўча бошига кнриб кел аётган мугуздор арвоҳиииг оппоқ ж уссаси га д а ҳ ш а т билаи н а за р солган ича м и қ этм ай пусиб ётар , гоҳи- гоҳида о р қ а д а ги том нинг гу м бази га хавоти рлан и б қ а -

79

раб қўярди. Е вуз Б урбулитнин г ал л ақ а ч о н ж у ф т а к ростлаб колгани дан у т а м о м а н хабар си з эди.

Оломон я қи н л аш ган сари Ҳ ош им Ҳ езиддин Х умнинг ю рагига туш ган гул гул а орта бош лади . Т а ё қ у ш л а га н о д ам л ар ва ҳамон саф н и б у зм ай текис келаётган ка м о н ­чилар у турган том ёнидан ўта б о ш л аган д а қозикалон- нинг ю раги б еж о уриб, ўзини беҳол ҳис қилди. Ш у тоб- д а у дуч келган том онга қ а р а б қочиш им кониятидаи б аҳ р а м а н д одам дунёдаги энг бахтиёр зот эканлигин и англади .

Б у п ай тд а М ад у м ар н и н г арвоҳи у турган томнннг ■ёнига яқ и н л аш и б қолганди. Ҳошим Ҳ езиддин Хум ҳ ал и эам он орқаси га келиб санчилиш и мумкин бўлган х а н ­ж а р нинг совуқ тиғини х а ё л а н т а са в в у р қилиб, бадан - л а р и увиш иб кетди ва қўли ти тр аб кам онни ўқлади . У м у қ ад дас арвоҳни нишонга олганича бир оз туриб қолди. Ипни қўйиб юбориш га юраги бетлам ас , авлнё отага ў қ теккан заҳоти ёқ қозикалонн инг эгнидаги ки-

*- й и м лар ўт олиб, уни бир зу м д а ж и з ғ а н а к қи либ таш-л а й д и га н д ек ту ю лаётганди .

Айни ф у р сатд а х а н ж ар н и отиш га ш ай л ан аётган Бурбулитнин г ёвуз б аш а р а с и унинг кўз ўнгида намоён бўлди-ю , бош вазирн и ш аҳ д и д ан қ а й та р и ш м ақсад и д а камоннинг т а р ан г т о р ти л 1 ан ипини қўйиб юборди. Уқ М а д у м а р н и н г к ал л аси га бориб санчилганини кўриб, ваҳ и м ад ан к ў злар и олай и б кетди, н аф аси бўғзига ти- қи лган и ча ўзини том дан т а ш л а д и . У ш ал о п л а б қан дай - дир сую қ алан ган и н г ичига туш ган дек бўлди ва жизил- л а б куя б ош лаган б ад ан и д аги оғриқнинг зў р и д ан тел- б а л а р д е к қи чқира кетди. «Авлиёнинг л а ъ н а т и г а учра- дим, тириклай ин ж а ҳ а н н а м г а туш дим», деган ўй унинг хаёл и д а тинимсиз т а к р о р л а н а р ва ж о н -ж а ҳ д и билан ўзини уёқд ан -б уёққа уриб, бор овозда д о д соларди.

Т ом дан сакраб , ш ош и ли ш да ҳовлидаги қайноқбу- лоқнинг ичига туш ган Ҳ ош им Ҳ езиддин Хум бир зум- д а ё қ қай н ати л гаи гўш тдек ғ у ж а н а к бўлганича қотиб қолди. Энди у на а в л и ёл ар н и н г қаҳри дан , на Б у р б у л и т ­нинг х а н ж а р и д а н қў р қ ар , энди уни ҳеч ким, ҳ е ч н а р с а бе- зовта қ и л о лм ас эди.

М ад у м ар мугуздорнинг арвоҳи с и ф ати д а оломонни Тандирга е так л аб бораётган А л ам азо н н и н г боши нога- ҳоний бир за р б а д а н қат т и қ силкиниб кетди. У ю қорига қўл узатиб , саллаои га санчилган ўқ-ёйнй силтаб суғу- риб олди. С а л л ан и ҳ ад д ан зи ёд к ат т а қи либ ўраган и учун шу топда у Ш ал п а н гд а н ж у д а миннатдор эди.

80

У ғри м уш укдек ҳар том онга ж а л а н г л а б юриш а в ­л и ё ота арвоҳин ннг ш аъ н и га тўғри келм асди . Ш у т у ­ф а й л и А л а м а зо н ў қ уз ил га н т а р а ф г а ўгирилиб қараш - д а н ўзини тийиб, гердай ган ича олди нга юришни давом эттирди . Л еки н иккинчи ў қ унинг о р қ а кураги га сан- чили ш и эхтим олидан холи эм асди . Ш уни ўй лаб , юраги с а л ж и м и р л а б кетди.

«М уҳими — ў қ теккан пай тда қичқириб ю борм асам бўлгани , — ўзини ч и д ам л и р о қ бўли ш га ундади А л а м а ­з о н . — О ғр и қ қ а чидаш им, ҳеч н ар са б ў лм аган д ек олди н ­га боравери ш и м керак . Сарой га етиб олгунча йиқил- м а сдан боролсам , қ олган л ш н и п и ёдалари м менсиз ҳ а м б оплаш ади» .

Х айриятки , ун га иккинчи м а р та ў қ узиш м ади .Сипоҳларини сарой о лди даги кенг м айдонга тизиб

қўйиб, т а л в а с а г а туш ганини сезди р м асл и к учун г о в о ­ри ни униб олганича а с к а р л а р саф и о л ди да айлани б ю рган л а ш к а р б о ш и Ш ал ам о н Ш илди р узо қ дан келаёт- ган ҳ ай қ и р и қ ва «дангир-дунгир» садо л ар н и эш итиб, қулоғин и динг қилди. Б и р оздан сўнг у л а р г а т а ё қ дў- л ай ган и ч а олд-кети га қ а р а м а й ёпи рилиб келаётган оломон кўринди. Оломон тўлқи н и у зр а авлиё отанинг ваҳ и м ал и оппоқ ж уссаси кўзга ч али н ган м а ҳ а л и у а в ­в ал и га бир оз икки лан иб ту рди, кейин л а ш к а р сафини .чақ қон ли к билан ёри б ўтиб, н о м аъ л у м том онга қ а р а б пойга қўйди. Унга доим о соди клик билан эргаш и б к е л ­ган сип оҳилар бу с а ф а р ҳ ам қўм он дон лари ни ёлғиз қолдири ш м ади .

— У л ар қочиб кетиш япти, оғайни лар! — кую киб қич- қ и р а кетди Ж а н ж а л м а ҳ а л л а н и н г оқсоқоли. — У лар би­л а н м у ш тл аш м асд ан қай ти б кетади ган аҳ м о қ йўқ.

— Ана, қочиш ди, — севиниб ч ап а к чалди оломон ичида ў р а л а ш и б ю рган Ҳ о ж и м ат ж инни . — Энди ҳам- м а қ у в л а ш ўйнайди, ваҳ-ваҳ-ваҳ.. .

О лом он ю злаб т а ёқ л а р н и ҳаво да ўй н атган и ча , л аш - кар н и н г кетидан қувиб кетди. «Ур, сол!», «Ур-ҳа, у-ра!» д еган б ақ и р и қ-ч ақ и р и қл ар бутун м а м л ак а тн и л а р з а г а солди.

Ш и п п ак х а б а р етк а зга н п а л л а д а ё қ ж а д а л йўлга чи- қиб, авлиёнинг п и ёдал ар и билан изм а-из ш аҳ а р га к и ­риб келган П а л а х м о н пол вон бош лиқ А ж д ар о б о д қў- ш инлари Т ан ди рн и ҳеч бир та л а ф о тси з ишғол қилиш - ди.

6— 143 81

Ҳ о ж и м а т ж иннининг таклифиП о к п а д а р юрт иркитлик иснодидан бутун лай ха-

лос бўлган қутлуғ кун тонгида О н аю л ду з ҳ ам од атд а - гидан р а в ш а н р о қ ч ақ нади . Т ан ди р ш аҳрининг қуйи қис- мидаги И и л т и р о қ д а л а д а ш ағ а л д е к ёйилиб ётган дур- ж ав о ҳ и р лар н и н г к а м а л а к р а н г ж и лоси уф қни ян а товус патидек тўсиб қўйди.

О лти нсарой саҳнидаги м ар м ар майдон э р т а л а б д а н о қ о д ам га л и қ тўлиб кетди. О лом он м айдон ў ртаси даги шоҳсупа остида чумчуқдек ҳурп ай и б турган И сқ и р т Б и ­ринчи ва унинг ар б о б -у л ам о л ар и га м уш т ўқ тал и б , аса- бий қ и ёф ад а ти н м ай ҳ а й қ и р а р , б у н д ан сал олдин ўз ж и ян л а р и билан б и р гали кд а ш аҳ а р г а етиб келган Н о ­дим Улуғ, кўзи тириклигида яхш и кун ларн и кўри ш га м уяссар бўлган Ҳумо Х артум А ли А бдураҳм он ва дов- ю рак с а р к а р д а П ал ах м о н полвонлар ш оҳсупа устида ш ш а н и д и р ў за р о м уҳокам а қи либ ўтириш арди .

Ч ам аси , бу тан тан ан и н г асосий қ а ҳ р а м о н л а р и ҳисоб- л ан га н ж асу р б о лак ай л ар н и н г кеча тўполонда би рдан ғойиб бўлиб қо л ган л ар и ч а ҳ ан у з б е д а р а к ю рган лари , ш унингдек, ҳибсга олинган сарой а р б о б л ар и о р аси д а бош вазир Б у р б у л и т И д ри с И броҳим нин г йўқлиги ул ар - ни ж и ддп й таш в и ш га солаётгаиди.

Б у о р ад а шовқин-сурон я н а д а кучайиб, х алой и қ ар- боб-улам оларн инг қ ат т и қ ж а зо л а н и ш и н и т а л а б қи л а бош лади.

— У ларни тош бўрон қи л ам и з , тошбўрон! — қичқнр- ди кимдир.

— У злари қурган зин дон да ў зл а р и сулайиб ётиш са яхш и бўларди, — ш ахси й ф икрини билди рди я н а бош- қа биров. — Бир ачиган ювинди ичиб кўришсин-чи!

— Яхшиси, у л арн и бизга қўйиб бери н глар , — ма- ҳ а л л а д о ш л а р п номидан гапирди Ж а н ж а л м а ҳ а л л а оқ- соқоли, — ў ш а бўйни йўғонлар билан я к к а м а -я к к а со- лиш ам и з .

О қсоқолнинг невараси эса бобосшмшг пи нж и да ту- рнб, ўзи дан бир-икки ёш к а ттар о қ бўлган И сқи рт Бн- ринчига қ а р а б хўм рай ган и ча чинқирди:

— Б и т т а г а битта чиқасанм и ?— Хей, о д ам л а р , келин глар , у л арн и қу влайм и з, —

дўпписини ярим та қилиб, қулоғига х а ш а к қистириб о л ­ган Ҳ о ж и м ат ж н нни ҳ ам ўз н авб ати да т а к л и ф кирит-

82

ди. — Унисини у ш л а б бурнига чер там яз , бунисини уш ­л а б бурнига чертамиз.. . М а зза , а? Ваҳ-ваҳ-ваҳ.. .

О д ам л а р н и н г ф икри ҳ а р хил бўлиб, Ҳ о ж и м ат ж ин- н и дан торти б Ж а н ж а л м а ҳ а л л а оқсоқолигача — ҳ ам м а эн г тўғри такли ф н и мен ки ритяпм ан д еб ўй л аётган эди. Нодим У луг а ста Ҳумо Х ар ту м га ўгирилиб: «Узингиз бирон н ар са денг энди», — дея ундан илтимос қилди. Ч о л супанинг четрогига - бориб, бир қўлини юқори кў- тар ган и ча ғал а-ғо ву р босилиш ини бир оз кутиб турди, сўнг салм оқли қи л и б r a n бош лади :

— С и зларн и туш униб турибм аи , сизга қ и й и н ,— о д ам л а р га мунгли қ и ёф ад а терм ули б қолди у. — Х алқ- қа ж у д а қийин. Ш уи и иг учун қийинки, у муш типар она, м а м л а к а т эса унинг йўргагидаги гўдакдир. У ўзи х о л дан тойиш и мумкин, лекин гўдагини б ар и бир бағ- ри да опнчлаб ю раверади . У ўзи оч қолиш и мумкин, л е ­кин гўдапини б ари бир эм и завер ад и . У ўзи юпун юри- ши мумкин, лекин гўдагин и б ари бир я сан ти раверади . Х ал қси з қолган м а м л а к а т онанинг сути ва меҳридан ж у д о бўлган гў дак каби ўли м га маҳкумдир. Х ал қси з қо л ган м а м л ак а тн и н г хоқони ҳам, арбоб-улам оси ҳам , м айда-чуйда ам ал д о р и ҳ а м гў дак в у ж у д и д аги кичик а ъ зо л ар сиф ати да у билан бирга ҳ ал о к бўлади . З е р о а м ал д о р м а м л а к а тн и н г қўл-оёғи, кўзи ва қулоғидир. Н ош уд а м а л д о р л а р м а м л ак а тн и н г кўзини кўр, қулоғи- ни кар , қўл-оёғини ш о л 'қ и л и б қўяди ва бу ногирон гў д а к к а она қ а н ч а л а р меҳр қўйм асин, уни қ а н ч а л а р тўйдирм асин, у б ар и бир ти р и к м урдали ги ча ту р ав ер а - ди. Б у тирик м урдан инг вақтин ча юраги у р аётган и дан ҳам чексиз з а в қ л а н а о л ади ган она, қ а н ч а л а р ногирон ва бенаф бўлмасин, ўз гўдагини ҳеч қачон бўғиб ўл-

• д ирм айди , бегуноҳ гўдакни унинг з а и ф а ъ зо л а р и ҳ ал о к қи лади .

Ҳумо Х артум ш оҳсупа остида бош ларин и қуйи сол ­ганича ҳурпай иб турган ар б о б -у л а м о л а р га ға забн о к кўз қад аб , сў зл аш д а давом этди:

— М ан а бу теки н хўрлар там о м ан бен аф лиги билан гўдакнин г за и ф а ъ зо л а р и г а ай л ан и б қолиш ганди. Б у би л ан у л а р бутун бир м а м л ак а тн и ҳ а л о к а т ёқаси га кел- тириб қўйиш ди. Л еки н б ах ти м и зга ,гўдак ҳ а л о к бўлм а- ди. Энди у қ а й та д а н оёқ-қўли бут, кўзи р а в ш а н гў д ак ка айламди , она х а л қ меҳри унга ш йфо берди. О қ и б а т д а , м анави гў р сў х тал ар гўдак нин г б ар м о қ л а р и д а н кесиб т а ш л а н га н ортиқча тирн оққа ай лан и б қолиш ди. М ан а ш унинг ўзи б улар учун энг д а ҳ ш а т л и ж азо д и р .

83

Ҳумо Х артум Ф ерузни ёнига ч орлади ва қ ў л л а р и н и унинг е л к а л а р и г а қўй ганича ян а х а л қ қ а ю злан и б , м аъ- рузасига якун ясади:

— Янги ш аҳ ан ш о ҳ бир нарсани ум р бо д ёди да сақ - л аш и ни истардим. О на қ а н ч а л а р тў қ ва бахтиёр бўлса , гў дак ш ун чалар к ў р к ам ва соғлом у л ғаяд и . Г ўдаксиз қолган она ғам -ғу ссад ан адо бўлади , онаси з қ о л ган гў- д а к эса қар о вси зли кд ан нобуд бўлади .

К ў зл а р и д а ёш том чилари й и лтиллай б о ш лаган Ҳумо Хартум олом онга тик-илганича бир зум туриб қолди.

— М инг қ а т л а ш у кр о н ал ар бўлсинким, гў дак ва гў д ак д ек а зи з туп роқ она билан она халқни нг мислсиз м еҳридан абад и й б аҳ р ам ан д д и р . Ҳ а м м ам и з учун а.р- зан д а бўлган бобомерос м а м л ак ати м и зн и н г м ав ж у д л и - ги ва боқийлиги ҳам ан а шунда.

— Бу аж ой иб сўзларни бир умр эсдан ч и қ ар м ай м ан , ҳ а з р а т ]Ҳумо, — қ а с а м ё д қ и л аё т га н д е к чолнинг кўзла- рига қ атъ и й л и к билан термулди Ф еруз, сўнг хал о й и қ қа қ а р а б қичқирди:

— О на халқим , а зи зл ар и м , мен сизни яхш и кўра- ман!1

Х алой и қ тўлқ и н лан и б ҳ ай қ и р а кетди ва м инглаб ю р ак л ар риш таси ни л а р з а г а солган бу ҳ ая ж о н л и со- н и яда майдоннинг бир четидан сурнай ва ч и р м а н д а ­нинг шўх садоси япгради . Б у таниш оҳангни эш итган ки ш и ларн инг л а б и га беихтиёр табассу м қўниб, аста ж и м и б қолишди, ҳибсга олинган ар боб -улам оларн и н г эса аф ти буришди.

Д а р з кетгаи м уздек икки т а р а ф г а а ж р а л и б , у л арн н қизғин ол қи ш л ай б о ш лаган оломон ’ ўртаси дан тўғри ш оҳсупа сари йўл олган « Б ай -бай -б ай » ан сам б л и ўзи- нинг маш ҳур қўш иғини сўнгги бор ку й л аб келаётган- Ди:

« А н а И сқирт Б и р и н чи ,А ҳ в о л и н и кур и н г-чи ,Б ай-бай-бай!..»

Ш у пайт дурустгин а кийиниб олган л а в о қ юз бола- кай халой и қ ичидан оирғалиб чиқиб, «А ламазо-о-он!» дсб кичирганича ўзини қувн оқ я л л а ч и л а р д а н бирининг б ағри га отди. Бу узоқ ай р и ли қд ан сўнг қ аҳрам он юрт- доши билан қай та дийдор кўриш иш га м уяссар бўлган бахтиёр Э ш м а т эди.

84

Бурбулитнинг қасосиИ кк и вилоят ўртаси даги чегара йўқолиб, Ю лдузистон

ав в а л ги д е к яхлит м а м л а к а т г а айланди . П а л а х м о н пол- вон А ж д ар о бо д га , Нодим- У луғ эса Тандир вилоятига ҳоким эти б тайин лан ди . Ҳ ум о Х артум Али А бдураҳмон я н а бош в а зи р л и к л а возим и ни э гал л ад и . С ар о й д а бош айғоқчи ва хуфия и ш лар бош лиғи деган м а н с а б л а р бе- кор қилинди. С арой учун ясовуАлар а ж р а т и б олиниб, қолган л а ш к а р та р қ а т и б юборилди.

Ш аҳ з о д а Ф еруз тах тга чиққан д ас т л а б к и к у н д а ё қ х а л қ қатор и м ти ёзл ар д ан б аҳ р а м а н д бўлди. И сқ и р т Би- ринчининг ар бо б -у л ам о лар и э г а л л а б олган ер л ар о д а м ­л а р га бўлиб берилди , яйлов ва - м ев азо р л ар ҳам м ан и н г мулки га айлантири лди , м а м л а к а т д а кўПлаб ҳам м о м лар қуриш учун у лгу рж и м а б л а ғ аж р а т н л д и . Т уғи лган дан бери ювиниш нималигини бил май у л гаяётган гўдак л ар - нинг эркини бўғиб, у ларн и м а ж б у р а н ж о м га ботириш га тўғри келганини ҳисобга о л м а га н д а , ирюит авом пок б ад а н га тоза кийим кийиб, қи чиш қоқ азобидан б атам ом хор и ж бўлди. Б у л а р ни а м а л га ош и рн ш да ёруғ дунё ф а р за н д и берган м а с л а ҳ а т л а р Ф ерузга ж у д а қўл келди.

А л ам азо н сарой аҳли билан б и р гали кд а П ал ах м о н полвонни А ж д ар о б о д га кузатиб қўйгач, ў зининг сағир п и ёдалари н и е так л аб , сарой иш ратхон аси га олиб кирди.

— М ан а шу хона энди си зларга , — деди у д ан ғи л л а - ма кош онани а н қ ай и б том ош а қи лаётган б о л а л а р га қа- раб. — Ш ал п а н г си зл ар га бош лиқ бўлади , м а ҳ а л л а л а р - д а н ял л а ч и л и к к а иш қибоз б о л ал ар н и топиб, катта тў- г а р а к ту заси зл ар . С арой я л л а ч и л а р и эн ди ли кд а ш а ­ха нш оҳга эмас, авом га том ош а к ў р сатад и ган бўлади .

— Ш у лар н и н г ҳ ам м аси бизгам и? — и ш о н қ и р ам ай сў- ради Ш алп анг. — А йтмоқчиманки, о л тин дево р л ар у зум- р ад д а р ч а л в р г а тегиш м айдим и?

— Д е в о р л а р н и бузиб, д ар ч а л а р н и кўчириб кстиш а- диган бўлса, сен я л ан гд а қоласан-ку , гал вар с , — Ш ал- паигнинг п еш ан аси га чертиб қўйди А лам азон .

— Тўғри. Д а р р о в эсим га келм аган и н и қара-я!С агир п и ёдал ар янги қ ар о ргоҳлари н и и г ж авоҳн р

ш ифтини кў здан к еч и ри ш аётган да Э ш м ат ўртоғини турт- ки лаб , аста м а с л а ҳ а т сўради :

— Сен нима дейсан , ш у л а р га қўш илиб ги ж ж ак-п и ж - ж а к и ш қ а б ту р аву р ай м и , а?

— Ғ и ж ж а к н и ўйн аб нима қи л асан ? — ҳ ази л л аш д и

85

А л а м а з о н .— Қ улоғим ни гаровга қўйиб ай там ан ки , сен- дан оғир вазн ли аж о й и б кар найми чиқади.

Ш у м а ҳ а л т а ш қ а р и д а н кнмнингдир: «Аҳ, баттол!» — деган товушш ва гурсиллаб ерга йицилгани эш итилди. А л ам азо н ю гурганича зу м р а д дар ч ан и н г ёнига бориб, т а ш қ а р и га қ а р а д и ва сарой ортидаги м ай сазо р д а орқа- сига х а н ж ар санчилган Ҳумо Х артум н инг м у кк а туш и б ётганини, у зоқда — м ай сал ар бўлн қ ўсган ж ой да к и м ­нингдир эн гаш волиб қочиб борастганин и кўрди. А л а ­мазон чаққон сакраб , д ар ч а д а н т а ш қ а р и г а чи ққ ан дам - да ю қоридан ш аҳ зо да Ф ерузнинг: «Н им а ran , ҳей А л а ­мазон», — деган овози эш итилди.

— Қиличингни б у ёқ қа т а ш л а , Ф еруз, — қичқирди А лам азон , — ҳ а з р а т Ҳумони пи чоқлаб кетишди.

У ёш хоқон т а ш л а г а н қилични \а в о д а ё ! \ илиб олиб, « ҳ а зр а т Ҳ умога пой идам бўлинглар» , д еган и ча сой т а ­р а ф га қ а р а б чопиб кетди.

Бу п ай тд а ал л ақ а ч о н И и л т и р о қ д а л а га чиқиб ол ган қотил оёқ остида қ а л а ш и б ётган ж а в о ҳ и р л а р н и ғир- чи ллатган и ч а сой ё қ а л а б қочиб борар , гоҳ м арварид- л а р ую мига дуч келиб, си рғали б йи қилар , у ни та ъ қ и б этаётган л ар и н и кўриб турган и учун ян а т е зд а оёққа қалқи б , ю гуриш да давом эта рди. У олтин х ар сан гл ар орасига кириб борган в а қ т д а қ а д а м о лиш и я н ая м суст- лаш ди , та ъ қ и б этувчи эса х а р с а н г л а р д а и ч аққон -чаққон с а к р а га н и ч а тобора унга яқ и н л аш и б келаётганди .

Сой туга б, олди нда Ю лдузистон о с мр ни г а туташ и б кетган л а ъ л девор пайдо бўлгач , қ а ё қ қ а қ а р а б қочишни б ил май қолган қотил п отирлагудек бўлиб н ои лож орқа- га ўгирИлди.

— М ан а , котил ким экан! — енгил ҳаи си раб қичқир- ди, изм а-из етиб келган А л ам азо н . — Ж о н и н гд ан уми- динг бўлса , ўзингни ҳим оя қил, Бурбулит!

— Э ш а к к а минг қ а т л а ш укрки, ў з и н г . п а н ж а м га тушдинг, — атроф га а л а н г -ж а л а н г боқиб, қиличини қи- нидан суғурди Бурбулит. — Қани, бери роқ кел-чи, ҳа- роми..

А л ам азо н қиличнни ҳ а в о д а , бир-иккн ви зи ллатиб қўйгач, хо ти р ж ам л и к билан Бурбули тга яқи н л аш д и . И к- к а л а р ақи б бир-би рлари нин г кўзига тики либ олганла- рича 'бир ж о й д а д а в р а қури б ай л а н а бош лаш ди.

— Б и л ам ан , бу ғ а л в ал а р н и н г ҳам м аси га Ҳумо ж и н ­ни билан сен сабабчи сан , — р ақи би н и чўчитиш учун хомаки ҳ а м л а қилиб, тиш лари н и ғи ж и р л атд и Бурбу-

86

лит. — М уғам би р к а л л а н г т а н ан гд ан алоҳи да қи либ қў- йилса, сен ж осус ж у д а б езар ар бўлиб қоласан .

У ш ундай д ея , з а р б билан қилич селпиди. А л а м а ­зон ҳ о зи р ж ав о б л и к кўрсатиб ўзини ҳимоя қи лган чоқда, и кки қилич ўр таси дан ч ар си лл аб учқун сачради . А л а м а ­зон биринчи за р б ан и у с т а л ик билан қ а й та р га н 5ўлса- д а , р ақи би га ни сбатан ж и см он ан кучсиз эди. Унинг с у як -су якл ар и зи н ғи л л аб кетди ва м у в а ф ф а қ и я т қозо- ниш учун кейинги з а р б д л а р г а и л о ж борича чап бе- риб, а в в а л рақи бн и б атам о м чарчатиб олпш л о зи м л и ­ги ни англади . Ш у н д а н кейин у олтин х ар сан гл ар усти- д ан с а к р а б -с ак р а б қоча бош лади , Б у р б у л и т «ан а санч- дим , м ана янчди м » билан уни қ а д а м м а -қ а д а м та ъ қ и б қ и л а кетди. Л еки н ани қ м ў л ж а л билан селпиган қили- чи ҳар с а ф а р рақи би нин г бирон ж ой ини ял агу д ек бўлиб ў тар , бундан м увозанатини йўқотган Б у р б у л и т гоҳ ўрни- д а ч ирпи рак бўлиб а й л а н а р , гоҳ м уккаси билан ерга йи- қ и лард и . У ў р н и дан туриб, қ а й т а ҳ а м л а га та ш л а н а р к ан , бу с а ф а р уни а л б а т т а чопиб т а ш л а й м а н деб ўйларди-ю , ян а ноумид қоларди.

А л ам азо н аста-секин чекина бориб, сой^суви в а р а қ - л а г а н и ч а л а ъ л девор остига кириб кетаётган гирдоб ё қаси д аги олтин х арсан г ўстида тўхтади . Я на бир қад ам о р қ а г а ю ргудек бўлса, томоғи т а қ и л л а б турган гирдобга ем бўлиш и м умкинлигнни тушунди.

— О хири қўлга тушдинг-ку, ҳароми, — ўпкаси оғзи- га т и қ и л аёзган Б урбули т ти р ж ай ган и ч а унга я қи н л аш а бош лади . — Я н а я м о р қ а га с а кр аб кўр-чн.

У бор кучини ж а м л а б рақибининг қан ш ар и га қа- р а б қилич тортди. А л а м а зо н бу с а ф а р ҳам совуққонлик би л ан ҳим ояланиб , боши устида в и зи л лаган қилични осонликча четга оирпантириб юборди. Л еки н к у т и л м а ­ган д а қ и р р али х ар сан г устида м увозанатини йўқотиб, бир д а қ и қ а ҳимоясиз қолди. Б у — б о лак ай н и н г бутун ж а и г д а во мида йўл қўйган бирдан-бир хатоси эди. М а ­на шу бир л а ҳ з а л и к қ у л а й имконмятпи кўпдан буён зо р и қ и б кутастган Б у р б у л и т бор диққ ати н и рақнбининг кўк р аги га ж а м л а б , ў л ж а г а т а ш л ан аётган йиртқич ҳай- вонга хос ўкн рик билан олди нга отилди ва қнличнни з а р б билан м ў л ж а л г а ниқтади . Қ или ч қ оби рғаларн и м а ж а қ л а б ўтиб, «ҳаёт, ҳаёт, ҳ.аёт», дея тинимсиз зорла- ниб турган ў ш а бегона ю р а к к а санчилиш и кер а к эди, негадир санчилм ади . Ҳ им оясиз ў ш а к ў к р ак қиличдан т и л к а бўлиш ига бир баҳ я қолганда , Бурбулитнин г кўз ўнгидан қ ў қ қ и с ғойиб бўлди ва Б у р б у л и т қан дай ж оду-

87

гар л и к рўй берганини ан гл аб у л гурм ай , ўзини ёвуз гир- добнинг ч ан гал и д а кўрди.

Б о л ак ай н и н г н ав б атд аги н ай ран ги га л а қ қ а туш ган Б у р б у л и т бор бает и билан олди н га сапчиган пай тда А л ам азо н қуш дек енгил сакр аб , ён том ондаги х а р с а н г устига ўтиб олди -да , м ақтан ч о қ рақи би нин г сойга қан- д ай к а л л а таш лаётран и н и б ем алол к у зати б турди. Д аҳ - ш атдан к ў злар и олайиб кетган собиқ бош вазир кич- қи ри қ қа оғиз ж у ф т л а г а н онда унга а л л а қ а ч о н б ўғм а илондек чирм аш и б ол ган гирдоб уни зудлик билан до- мига тортди, кейин гўё ҳеч нарсд кўр м аган д ек , ян а ў з м а ром и да б у р ал и б-б у р али б ўйнай бош лади.

«Тапир-тупур» қ а д а м то в у ш л ар и н и 'э ш и ти б , А л а м а ­зон кеск-ин ортга ўгирилди, ё р д а м г а о ш и қ қ ан л ар и ч а ҳ ар си л л аб чопиб кел аётган сарой ясовуллари н и кўр.иб, беихтиёр ҳ а м л а га ш ай л ан ган қиличини аста пастга ту- ширди.

— Қойил, ж ан о б А лам азон , б а р а к а л л а ! — э н ди л и к­д а ясовулча кийиниб олган Т и р ти қ кечагина эски гина- кудуратлари н и унутиб, у билан пича ч ақ ч а қ л аш и б олган эски тан и ш и д ан бир оз н ари да тўхтали б , п и ш и ллаган и - ча ҳ ай р ат изҳор қилди. — Х их,.тф у! Б из югуриб кел аё - тиб, бари ни кўриб турдик. Қойил-е!

— Ҳа, кўриб турдик, — гирдоб т а р а ф г а бўйланиб , о д атд аги дек кўпира кетди Ш илпиқ. — С из у ж ун бош ни бош ингиздан ошириб, сойга улоқтирдингиз. Ҳатто, маш - ҳур қиличбоз Б ар р и Б а р а к а ҳам б у н а қ а ж а н г қ и лолм а- ган бўларди.

Учинчи ясовул н аф асини ростлаб олиш учун хар - сан гл ар дан бирига ўтириб, қўйнидан с а д а ф гулли нос- қовоқни чнқарди-да , зўр иш таҳа билан нос каф тлад и . У, Қ о р атуй н ук ёнидапи ун ути лм ас тў қ н а ш у в д а авли ё ота арвоҳининг ам ри билан ўз сардори К андир К а л т а ­нинг устига биринчи бўлиб от ил га н ўша ш ад д о д к а м о н ­чи эди. А л ам азо н унинг қўли даги носқовоққа ян а қи- зиқиб қ а р а д и ва «бир кўрса.м майлими», дея аста қўл узатди . Б у пайтда ним анидир ўй л аб ўти рган ясовул унинг гап л ар и н и эш и тм ай қолдн.

— Ҳей, Х абар , — унга қ а р аб ў ш қирди Т и р т и қ ,— ж ан о б А л ам азо н носқовоғингни сў р аяп ти л ар . Қ ани , ир- ғит-чи, хўп-па!

— Хўп-па! — ш ан ғи л л ади Ш и лп и қ ҳам.А л ам азо н гулдор носқовоқни ҳ а в а с билан кў здан

к ечи раркан , а в в а л ҳам худди ш унга ў х ш аган қовоқни

88

қ а е р д а кўрганинм э с л а ш г а ҳ а р а к а т қилди. Э сл ад и -ю , би рдан ю раги ҳ ап и р и қи б кетди. У лар ҳали Ж а н д а ғ о р г а ю риш б о ш л а м а с л а р и д а н бир неча кун илгари Қ ў ч қо р - сойда чўмилиб ю рган б о л а л а р сувдан худди ш унга ўх- ш аш носқовоқ у ш л а б олиш ганди.

— Буни қа е р д а н олдингиз? — ясо ву л дан сўради А лам азон .

— К андир К а л т а д а н э с д а л и к бу, — нос ачиш тираёт- ган тилини ки лди рати б ж а в о б қи лди Х абар . — Очиғини' айтсам , қовоқни ундан ш илиб олганм ан . У ч ал а с а в о д га б у н а қ а чиройли н а р с а л а р хайф.

Ш у н да К ан д и р К а л тан и н г битта носқовоқни эҳтиёт- оизлик қи либ сойга туш ириб ю боргани ҳ а қ и д а илгари Т и р ти қ қ а айтган га п л а р и ҳам А лам азон н и н г ёдига тушди.

«Б у н дац чиқди, Қўчқорсой м ан а ш у гирдобнинг да- воми экан-да» , дея , ҳозир шу ердан шўнғиса, зум ў тм ай Т о ш тақ а ш ар ш а р а с и остидаги булоқ дан ч и қад и ган д ек қувониб ў й л ад и у.

Б у ёруғ дун ёга олиб чиқиш и мумкин бўлган учинчи. йўл эди.

Е р у ғ дунё ҳ а қ и д а қўшиқА л ам азо н савол ^ а з а р и билан тики либ турган Н о ­

дим У луғга ҳ а м м а иш ж о й и д а деган м аъ н о д а бош қи- м и рлати б қўйиб, Ҳумо Х артум ётган ўриндиқ ёнига тиз- з а л а д и . Ч ол зўриқиб-зўриқиб и а ф а с олар , т аб и б унинг я р аси га гиёҳ сувини то м и зган чоғда зо р л ан и б ихрар , д а м -б а д а м кўзини очиб, а т р о ф д а ги л а р га м аъносиз н а ­з а р тащ л ар д и . Унинг ю з л а р и д а н тинимсиз қуйилиб ке­л а ё тга н терпи м ал и ка Р у зв о н пеш м а-пеш артиб .қўяр ва п еш ан аси га б ар м о қ л ар и н н босиб, унинг иситмасини ч а м а л а б кўрарди.

Б у ерга к и р ган дан бери ф икру ёди чол билан бан д б ўлган А л ам азо н мунчоқкўз Х азин анин г а н ч ад ан буён м и қ этм ай унга тики либ тургани, ҳар бир ҳ а р а к а т и н и д и қ қ а т билан к у затаётган и н и сезм ади ҳам.

— Ж а р о ҳ а т ун ч али к х авф ли э м а с , — деди табиб , Ҳумо Х артумн инг ярасини б о ғ л а б бўлиб, — лекин кўп қон кетган. Қ ар и я буни ку тар а о л ар м и кан ?

Сўнг, д ори -дарм он лари н и йиғиш тириб х а л та ч а г а со- л а р к а н , «унга М у қ а д д а с зотнинг ўзи ш ифо берсин», дея и л ти ж о қилди . Б еч о р а таби б ў ш а олий зотнинг энг яқин-

89

.л ар и д ан бири бўлган М а д у м а р авлиёнинг арвоҳи ўзи- д ан бор-йўғи бир қ а д а м н ар и да ту р ган ли ги д ан б ехаб ар эди.

А л а м а зо н л о ҳ а с одим т а ш л а б сарой дан т а ш қ а р и га чиқиб бораётган пайтда «А лам азон» деган и п акд ай ма- йин ва ёқи м ли товуш ни эш итиб, сеҳрлан ган дек тўхтаб қолди.

— А лам азон , — Х азин а қўнғир сочларини сел к и л - л а тга н и ч а д и р к и л л а б келиб , унинг ён-ида тўхтади . — Ҳ а з р а т Ҳумони ким ч ав ақ л аб д и ? Т утди лари нгм и уни?

«Қ анийди, шу қиз яқи н ўртогим бўлса», — м айин то- вуш идан сам им ий ли к, порпироқ к ў з л а р и д а н меҳрибон- лик ак с этиб турган х у ш таб и ат қи зга бир л а ҳ з а т и к и ­ли б ў й л ад и А л ам азо н . Х ази н а ўзининг нозик ж у ссаси , гулдай юзи ва б еж и ри м хулқ-атвори билан А л а м а ­зоннинг ёруғ д у н ёдаги синфдоши А зи зага ж у д а я м ўх- ш аб кетар , ф а қ а т м а л и к а л а р г а хос башаНг кийим-бо- шию, я р қ и р о қ т ақи н чо қ лар и билангина ф а р қ л а н и б ту- рарди .

— Қ отилни уш лолм адик , — ю риш да д ав о м этиб, но- хуш ж а в о б қи лди А л ам азо н , — нариги дунёга қочиб қолди.

У л ар сарой м айдонидан чиқишиб, м а р м а р ҳ а й к ал - л а р қ а т о р л а ш и б турган м ай сазо р томон ю ра бош лади -

.лар .— Н ега хаф аси з , А л ам азо н ? — боядан бери нима-

•нидир ўйлаб , ж и м о д и м лаб келаётган А л а м а зо н га синч- ковли к бнлан кўз қ а д а д и Х ази н а . — Соғиняпсизми... ёруғ дунёни?

— Ҳа! -Х ази н а ёруғ дунё ҳ а қ и д а унга турли -тум ан савол-

л а р бера бош лади . Унинг с а в о л лар и ш у н а қ а я м содда, ш у н а қ а я м ж ў н эдики, Ҳумо Х артум н инг аҳволи оғир- л и г и д а н кўнгли ғаш л ан и б ту р ган А лам азон н и н г беих­тиёр кулгиси қистаб кетди. А йниқса , Х азин а: «Еруғ дунёга чиқсак , акам ў ш а ёқ д а ҳам ш аҳ ан ш о ҳ бўлади- ми», — деган и да , у қ а ҳ -қ а ҳ отиб ю бориш дан ўзини зўрға тийиб қолди.

— Ф еруз ж у д а эсли бола, — сир бой берм ай ж а в о б қ и л д и А лам азон . — Б а л к и кей иичалик министр бўпкетар. Л ек и н д ас тл а б к и п ай тл ар д а м а ҳ а л л а г а о қсоқолли к ҳам қи лолм ай ди .

Ш унда Х азин а министрнинг кимлигини сўради . А л а ­м азон министрнинг катта одам эканлигини, телеф онда у зо қ -у зо қ л ар га буйруқ бериш и мумкинлигини тушун-

90

тирди. Буни эш итиб, Х азин ани телефон қизиқтириб қол- ди. Охири унинг фикри а й қ аш -ч у й қаш бўлиб кетиб, ёруғ дунёда ғарой и б тнлсимотнинг кўплигидан таш - в и ш л а н а бош лади .

— Еруғ дунёга чиқсак , росаям бош имиз қотиб қол- м асм и кан , А л ам азо н ?

— З а р а р и йўқ, ўқи там и з , ўргатам и з.— К е р ак м ас , — з а р д а билан ц ул си лтади Х а з и н а .—

Кейин сиз анқ овларн и биз д онолар одам қи лди к деб м ақ тан и ш га т у ш аси зл ар

— Қўйсанг-чи, Х азин а , — ран ж и б , ю ри ш дан тўхтаб к о л д и А л ам азо н . — Н амотки сен би зларн и ш у н а қ а п^ст- кад! о д а м л а р деб ўйласанг?

Ш у в а қ т сар о й т а р а ф д а н Ш ипп акни нг д ў р и л л аган овози эш итилди:

— Ҳў-ҳўй, А лам азон!— Н и м а ? — гапнинг бели га тепдинг-ку, д еган дек

ж а х л билан ж ав о б қи лди А лйм азон .— Ке, бизнинг иш имизни ҳал қи либ бер.А л ам азон : «Сен ҳ а зр а т Ҳ умога б ирпас пойидам бў-

ли б тур, мен кейинроқ ки рам ан » , — дея Х ази н ан и к у з а ­тиб қўйиб, сағир п и ёдал ар н и н г ёнига йўналди.

— «Б ай -бай -бай » энди эскириб қолганм иш , — А л а ­м азон ҳ ал и етиб к ел м ай туриб ж а в р а ш н и б ош лаб ю бор­ди Ш алп ан г . — А йтм оқчим анки , булар ансам булн инг номини ўзгар ти р и ш к ер а к дейиш япти.

— Янги ном топдиларингм и? — сўради А лам азон .Ш ал п а н г «йўқ» д еган м аъ н о д а бош қи м ирлатгани ни

кўриб, М асал ан н и н г ж а х л и ч п щ б кетди.— Сен топм асанг , м ана мен топганм ан , — қичқир-

д и у гердайиб. С ўнг А л а м а зо н га ю злан ди : — М асал ан , ш у н д ай д еб атасак -чи : «Авлиё отанинг арвоҳига э р г а ­шиб, м а м л ак а тн и ки р л и кд ан к утқ ари б қ олган ш оввоз ансам бул» .

— Йе-ис, — сиполик билан и л ж ай и б қўй ди Э ш м ат , — ч ал а с а в о д одам м у н ақа номни бир йил ўқийди-ку.

— Унда, қ и с қ а р о қ номни ўзинг топ, — А л ам азо н совға қ и л ган тугм ачироқни қ ў й н и д а . п ай п асл аб туриб гапирди М а с а л а н . — М енга деса « Ш а р а қ а п а ч а қ » деб атагин.

Кейин у Э ш м атн и н г кўзлар-ига м асх ар ао м у з тикилиб , қувлик" билан пичинг қотди:

— Еки, м асалан , «Ш йлди рвоқи» д ссакм и кан ?— Утгаи с а ф а р хат бераётган и н гд аям ж и ғи м га те-

гувдинг, — кичкинтойни қорни билан туртиб, ж и р и л л ай

91

кетди Э ш м ат . — С енга айтиб қўяйин, ян а аччиғимни чиқаради ғон бўлсанг, сулайтириб қўям ан.

— Топдим, топдим! — бош лан и б келаётган ж а н - ж а л г а б ар х ам бери ш га интилиб, ш ош а-пи ш а гапирди А лам азон . — А нсам би ли м и зга «Еруғ дунё» деб ном қўя- миз.

— Туш унмадим, — қулоғини динг қилди Ш ал п ан г . Сўнг Ш и п п ак билан М асал ан н и н г ҳам кўзи гилди- раб қолгани ни кўриб, энди кўпчилик номидан такр о р - лади :

— Т уш унм адик! А йтмоқчиманки, нима у... ёруғ дунё?А л ам азо н Э ш м атга з и м д а н кўз т а ш л а д и . У сти­

д а қуёш ч а р а қ л а б турувчи бепоён олам н и н г номини Ш ал п а н г ҳеч бир ҳи.с-ҳаяжонсиз ти лга а т а ё т г а н и Э ш м атга оғир ботган бўлса кер ак , унинг яна аф ти бу­ришди.

А л ам азо н содиқ п и ёдалари га бор ҳ а қ и қатн и айтиш лозим лигини, а й тм аса кейинчалик ул ар ўз қўмондон- л а р и д а н қат т и қ р а н ж и ш л а р и мумкинлигини ҳис қилди. Л еки н ҳозир л а қ и л л а б ўтириш ни нг вақти эм аслиги- * ни сезиб, иш ни бир оз кечроцка суриш ни м а ъ қ у л то п ­ди. У Ҳумо Х артум н инг аҳволидан х аб ар олиш и к ер а к эди.

— Е руғ дунём и? — ҳ а қ и қ а т га я қ и н р о қ ж а в о б то- пиш учун хиёл ўйлани б қолди А л а м а з о н .— Е руғ дунё, бу — О наю лдуз! М ен yjira а т а б битта ш еър ёзиб бе- рам ан .

У пи ёдаларини эндигина ин карига бош лам оқч и бў- л и б ту р ган да «Ҳей!» деган мул ой им’ товуш ни эш итиб, аста ор қ ага ўгирилди. Ю лдузистоннинг энг қувноқ бан- д аси бўлган Ҳ о ж и м ат ж инни у л а р д а н пича н ар и да бар - м of и ни т и ш лаган и ч а ти р ж а й и б турарди?

— Ю рин глар , қу вл аш ўйнайм из, — бол ал арии қи- зиқтириш учун турган ж ой ида бир ш ат а л о қ отиб қўйди у. — Ким и и у ш л а с а к , б у р н и га чертамиз. Ваҳ-ваҳ-ваҳ.. .

Б о л а л а р к у л ган л ар и ч а и чкари га қ а р а б юришди.Соғиичдан илҳоми ж ўш и б кетганидацм и , А л ам азо н

ёруғ дунё х аки даги ш еъ рни ж у д а тез ёзиб тугатди . Уни б о л а л а р га ёд олдириш ни Э ш м атни нг зим м аси га ю клаб , ўзи Ҳ ум о Х ар ту м д ан х а б а р олгани ж ўн ади .

Ҳумо Х артум ҳ ан у з беҳуш ётарди . Ш ун дай бўлса ҳам, унинг бояпидан анча текис и а ф а с олаётгани ни кў- риб, А лам азон н и н г кўнгли сал таскин топди. Б у о р а д а хонага сарой таби б и кириб келиб, бем орнинг ж ар о ҳ ати -

92

г а я н а м а л ҳ а м қўя бош лади . У ҳам ^ о л н и н г аҳволи ях- ш и л ан аётган и н и м ам нун т а ъ к и д л а б ўтди.

Т аби б чиқиб кетгач , А л ам азо н олтин д ар ч а п ард а- л а р и н и кенг очиб қўйиб, Й и л ти р о қ д ал ан и н г к а м а л а к ­р ан г уф қи га сингиб кетаётган суронли сойнинг шовул- л а ш и г а қу л о қ солган ича у зо қ -у зо қл ар га термули б т у ­ри б қолди.

— Н н м ал ар н и том ош а қиляпсиз, А л ам азо н ? — унга яқи н келиб, ў ш а ёқи м ли товуш д а сўради Х азина.

— Ҳў, сой ту гаган том онга қар аги н -а , Х а з и н а ,— қ ў л и би л ан ў ш а ёқни кўрсатди А лам азон . — Л а ъ л де- ворни кўряп сан м и?

— Ҳа, кўряп м ан , — а в в а л д а ҳам минг м а р та кўрган ў ш а йилтироқ қ о я л а р га бу с а ф а р негадир д и қ қ а т билан т и к и л ди Х азин а . *

— Қизиқ, а?— Вой, унинг нимаси қизиқ?— Ш униси қизиқки , ў ш а деворнинг о р қ аси да л а ъ л

ва ж а в о ҳ и р л а р д а н ҳам чиройлироқ Е руғ дунё бор. Л е ­кин яр қ и р о қ то ш л ар уни кў зим издан тўсиб турибди. — Ҳумо Х артум бир пай тлар М а ж и д д и н Равш ан и й н и н г «Ғ у р б атн о м а» китобидан ўқи б берган ж у м л а н и такрор- л а д и у.

Х азин а бир оз ж и м и б қолди. К ейин уларнин г бу м а м ­л а к а т г а нима с а б а б д а н келиб қ о л ган л и к л ар и н и сўради. А л а м а зо н ғорлар ичида бекиниб ётган хази н ан и топ- моқчи бўлган л и кл ар и н и айтди. Х азин а дей и лган да Ю л- д узистонда ф а қ а т одам н инг исми туш ун иларди . Ш у т у ­ф ай л и : «Ким у... Х ази н а?» — д еб савол берди ки з ва би р­д ан қи зар и б кетди. А л ам азо н ўз ёнида турган қизнинг исми ҳам Х азин а эканлигин и ш у н д аги н а эсл аб , аста ж и л- м ай ган и ча , «у — сенсан», деди.

— М ени ал даяп си з , А лам азон , — қувониб кетгандек кўри нган бўлса-да , А лам азон н и н г лофчилигини аван- л а б юзига солди Х азина. — С из мени илгари кўрм аган - сиз-ку!

— К ў р м аган м ан , тўғри , — том м аъ н о д а рост, кўчма м а ъ н о д а ёлғон га пир а б о ш л ади А лам азон . — Л еки н Х а ­зи н а ш у т а р а ф д а бўлса к ер а к деб тахм и н қи лган м ан . И ш о н м асан г , Э ш м атдан б у ёққа нима учун келгани- мизни сўраб кўр. А гар у: «Х азин ани қи ди риб келган- миз» , — д ем аса , қ у л о қ л ар и м д а н кечганим бўлсин.

— Е руғ дунё ҳ аққ и га қ а с а м ичинг-чи.— Е руғ дунё ҳ а қ қ и га қ а с а м ичиб ай там ан ки , мен

б у ёқ қа хазин ани топиш учун келганм ан .

93

Х азин анин г ҳ а я ж о н д а н к ў злар и пи рпираб кетган пал- л а д а п астдан ёқи м ли м усиқа садоси я н г р а б ч унинг ал - л а л о в ч и оҳанги бутун сарой х о н ал ар и буйл’аб т а р а л а бош лади . А л ам азо н н и н г ш оввоз п и ёдалари ўнинг ёруғ дунё ҳ ақи даги ш еърини б а стал аб бўлишиб, энди уни ю рак -ю рак дан б а р а л л а куй лаётган эдилар :

О ли сд а ги чақинсан ,Ҳ ей , Ё р у ғ д ун ё!К ў н гли м и зга яқи н са н ,Ҳ ей , Ё р у ғ д унё!

Ғ о р ла р га нур тутиб тур,Ҳ ей , Ё р у ғ д унё!Б и зн и бир о з кутиб тур,

Ҳ ей , Ё р у ғ дунё!..

Новб дори ёки хотимаҚ иссани нг д ас тл а б к и бо бл ар и д ан бирида А л ам азо н

би л ан Э ш м а т профессор О ғаб ек Турконийнинг сеҳрли дорисини и ч ган л ар и ч а З и м и стон сарой да ух л аб қолиш- ганди. Яна ў ш а ж о й га қай ти ш га тўғри келади.

Ш ирин таб ассу м билан аста кўзини очган А л ам азо н ўзини Зи м и стон сарой ичида кўриб, сесканиб кетди.

« Б у ерга қан д ай келиб қолдик , — би рдан ю раги хи- ж и д тортиб, а троф га ал а н гл ага н и ч а ў й л ад и у. — Б о ш - қ а л а р қани?»

Д ун ён и су в босса менга нима, д еган д ек б ем алол пи- ш и л л аб ухл аётган Э ш м атн и н г тинимсиз оғиз ч ап и лла- т аётган и унинг б аттар ж а ҳ л и н и чиқарди . Э ш м а т лун- ж и ни ш иш ириб я м л ан ган и ч а , «энди кавобни опкелавур» , деб ҳ и р қ и р аган пайтда , у ортиқ чидаб туролм ади . « М а ­бодо ш а п а л о қ е с а л ар қ а л а й бўларкин» , д ея ғиж иниб ўй л ад и А л ам азо н ва Э ш м атни нг б ўғзи дан уш лаб , қат- ти қ силтай бош лади .

— Қани, тур ўрнингдан , тур д ея п м ан сенга! Улиб қолган м и сан ? К ўзингни оч, ҳей! К ўзингни очсанг-чи, ишма!!!

Кўзини ғи р а-ш и р а очган Э ш м ат би рдан ал аҳ си р аб в а л д и р а ш г а тушди:

— А? Н и м а? Қўйвор! Н и м а г а бузяпсан , ярамас?- Б у зм а ошхонани!

— Ҳ алиям "овқатнинг д а р д и д а юрибсанми, иш кам - ба? — уни с и л таш д а д аво м этди А лам азон . — Ф еруз би­лан Х ази н а қан н? Ҳумо Х артум-чи?

— Н и м а л а р д еяп сан ўзинг? — к ў злар и олайиб ў ш қирди энди анча ўзига келиб қолган Э ш м ат . — Қан- д а қ а хартум ?

— М а н а б у н ақ а хартум деб га р дан и н гга қ а р а б тор- тай м и ҳозир?— кую киб кетди А л ам азо н .— Н и м а , та- ни м ай қолдингм и уни? Сен би л ан қў ш и қ ай таётган са ғи р л а р и м қани? Ҳ а л и уларни ҳ ам б и л м ай м ан дер- сан?

— Қ и л а р ишни қип қўйиб, гапни б о ш қ а я қ қ а б у р м а . О лдин менга айт-чи, нимайчун ош хонам ни бузиб т а ш - л ади н г?

95

У лар бир-бирига б ақ и р а -ч а қ и р а , туйнукдан соғ-омон ў т и б олишиб, бу ерга д а с т л а б ки р и ш аётган д а яри м йўл- д а т а ш л а б кетиш ган осм ақоп чи қ лари н и унутиб қолдир- ган лари ча Ж а н д а ғ о р д а н чиқиб кел и ш аётган да ҳ а м бир- б и рлари н и б ў р ал а ш д а давом этишди.

Д о м -д а р а к с и з кетган бу икки дай ди ни қидириб, туни билан м и ж ж а қ оқ м ай чиққ ан қ и ш л о қ аҳлининг бир қисми бу м а ҳ а л д а тогда и зн л лаб ю риш ганди, б о л а л а р -

нинг товушини эш итиш иб, ҳ а л л о сл а га н л а р и ч а у л а р том он­га югуришди. Б о л а л а р эса у л а р г а парво ҳ ам қилм ай , ж а н ж а л л а ш г а н л а р и ч а қи ш л о қ т а р а ф г а бориш арди. Я й ­лов этаги д а ивирсиб юрган о д а м л а р ҳам у зо к д а н улар- нинг қорасини кўриш гач , ғала-ғовур билан ю қорига қа- р аб чопишди. И к к а л а саеқ бир зу м д а оломоннинг қур- ш овида қолди.

Фиғони ф а л а к к а чи ққ ан о т а -о н ал ар б есар ан ж о м бўл- ган бутун қ и ш л о қ аҳли номидан бу икки бевошни боп- л а б таъзи ри н и бериб қўй иш га ти р и ш аётган д а ҳам А л а ­м азон билан Э ш м атн и н г ўртаси даги д а ҳ а н а к и ж а н г қизғин д аво м этаётганди .

— М енга тегм ай туринг, — ал л ақ а ч о н кам ар и н и шим- дан суғуриб олган д адаси н и н г қў л и дан си лтан и б чиқиб, Э ш м атга бўйин чўзди А лам азон . — Б у и ш к ам б а , ҳатто, ҳ а з р а т Ҳумони тан и м ай қолганм иш .

— М у н ақ а ту ҳ м ат қиладиғон ни биринчи кўриш им,— и к к а л а муштини кўксига ти р аб қичқирди Э ш м ат . — У каттакон ош хонам ни бузвориб, энди гапни айлантир- япти.

— Сотқин! — унинг сурбетлигига т о қ а т қи лолм ай , ж о н -ж аҳ ди билан ўш қи рди А л ам азо н . — И с қ и р т Би- ринчининг ювиндихўри!

П роф ессор О ғаб ек Ту р ко ни й бу лар га тегм ан глар , ҳ ам м аси ўтиб кетади, д еган д ек о д а м л а р г а м аъ н оли қа- раб қўйиб, ўзи ж и ян ини нг ел к аси д ан у ш л аган и ча бо- си қ ли к билан сўради:

— Хўш, ж иян , қ а ё қ л а р д а сайр қилдинг? Н и м а л а р - ни к ў р д и н г ? '

А л ам азо н дунёда ҳ а қ и қ атн и суриш ти ради ган одам ҳам бор экан-ку , д еган д ек тоғаси га ю вош ланиб кўз қ а д а д и ва ж и дд н й қ и ёф ад а , а л а м з а д а л и к билан деди.

— М ен Ю лдузистон да бўлдим, то ға , У ердаги о д а м ­л а р қуёш нималигини билм ай яш аш яп ти . У лар тўқ, ҳам - м аёқд а д у р -ж ав о ҳ и р л ар сочилиб ётибди, лекии у ер д а қуёш йўқ. Д ў с тл а р и м га сизларн и Б р у ғ дунёга олиб чи-

96

қ ам ан , деб в а ъ д а берган эдим. У лар қорон ғу ғорда қоли б кетиш ди. М ен ёлғончи бўлиб қолдим. У л ар га яхш и ли к • қи л о лм ад и м , тоға.

А л ам азо н гапни тугатиб , тоғаои ва о д ам л а р д а н се- . кин-аста у зо қ л а ш а бош лади . У бошини д ар о з тутганича »»

қ и ш л о қ кўч аларн н и кесиб ўтиб, тўғри сой т а р а ф г а қа- р аб юрди. Соҳил яқи нида қўй боқаётган Усмон пода- чининг ёнида тўхталиб , «мабодо, со й д ан биронта ў л и к . 'оқиб ўтмадими», деб сўради.

— Иўғ-э, йўғ-э, — ш ай тон лагудек бўлиб ж а в о б бер- 'ди Усмон подачи. — Л екин; худо ёлғончи қилм асин , ҳа- ром ўл ган қўйнинг оқиб ўтганини кўрувдим.

— А л даётган бўлсам , қулоғим гаровда т у р и б д и ,— подачи ни нг кў зл ар и га совуқ нигоҳ т а ш л а д и А л ам азо н .—С и з Б урбулитнин г ўлигини кўргансиз. У лган дан кейин ҳ а м м а одам ҳам қўйга ў х ш аб кўри нади , деганди А ҳ м ад гўрков. • ;

Т утуриқси з бош лани б, м у ж м а л тугаган бу совуқ гап- л а р д а н Усмон подачининг эти ж у н ж и к и б , ш а р щ а р а т а ­р а ф га қ а р а б йўл олган А л ам азо н н и н г ортидан хўш ш ай- ган и ча к узати б қолди.

А л ам азо н ш а р ш а р а остига етиб боргач , ти ззаси гача сувга туш иб, ю лдузистонликларнинг ҳайқ и ри ғн дек бе- тиним ш ар қ и р аётган у лкан б улоқ қа терм улгани ча узоқ сукут с а қ л а б турди. Қейин м у қ а д д а с ж ой га сиғинаётган каби аста ш и ви рлай бош лади :

— М ен сизни оғир пай тда т а ш л а б кетдим, мени ке- чиринг, ҳ а з р а т Ҳумо! Ф еруз, Х ази н а , менинг қадрдон- л а р и м , си зларн и н г олди н ги зда ёлғончи бўлиб қолдим, мени кечиринглар . Х у ш чақч ақ сағи р пи ёдаларим , си з­л а р г а Еруғ дунё ҳ а қ и д а гапириб бери ш га улгуролм адим , к ечири нглар мени.

С ўнг янгроқ товуш д а қи чқира кетди:— А зи злари м , менга ишонинг, мен бари бир с и з л а р ­

ни ёлғиз қ о л д и рм ай м ан . С изларн и , сиз билан бирга Ю лдузистондапи ҳ ам м а о д ам л а р н и қоронғу ғордан е т а к ­л а б ч иқам ан . Ҳ ам м ан ги з қуёш ни кўрасиз, қуёшни! Ҳе- ҳе, ҳе-е-ей, эш и тяп си зл ар м и , мен Е руғ дунё номидан гапиряпм ан !

Унинг л о ж у в а р д б у ло қ қ а армон би л ан тики либ ту р ­ган чақн оқ кў з л а р и д а н б ола қ ал б и д ек топ-тоза ёш то м ­ч и л ар и қуй илиб кела бош лади . Б у к ў зёш л ар асов Қўч- қорсой сувлари га тонг ш аб н ам и дек я р қ и р аб -я р қ и р аб том чи лар ва д а л л и тў л қ и н л а р га қўш илиб ғал аён кўта- рарди .

7— 148 97

А лам азон н и н г тайини йўқ д у р -ж ав о ҳ и р л ар ҳ а қ и д а а л ж и р а га н и ч а сой т а р а ф г а қ а р а б ж ў н а б қолгани , Э ш ­м атнинг қан дай д и р бузиб т а ш л а н га н ош хона тўғриси- д а тўхтовсиз вал ди р аётган и ҳ а м м а н и л о л , қи либ қўй- ганди.

— Вой, худо-ей! — бошини ч ан гал л аб , й и ғлаш га ту- тинди Э ш м атн и н г онаси. — Д о н оги н а болам га л д и р бў- либ қолса , нима қи л ам ан ?

— В аҳ и м а қилм асангиз-чи , ахир! — бир оз асабий- л а ш и б илтимос қилди О ғаб ек Турконий. — А йтаяпм ан- ку, ул ар дори ичиш ган, ҳадем ай ў зл а р и г а кели б қоли- шади.

П роф ессор Т урконийнинг археолог дўсти А фросиёб- д а қ а з и л м а иш лари олиб бораётган п ай тд а нам хуш тупроқ ичида безавол я р қ и р аб турган к у м у ш қ у т и ч а топиб олган эди. Гугурт қутиоидан сал к а т т а р о қ бўлган бу м ў ъ ж а з безакни нг қоп қоғига ўйиб ёзи л ган ҳ а р ф л а р унинг эътиборини ж а л б этиб, лупа ёр д а м и д а .ҳиж ж алаб ўқий бош лади : «И чгилу, мақс...гил». Қ утича қопқоғи- нинг бир четига ў ш а қад и м в а қ т л а р д а қан д ай д и р нар- санинг зар б и теккан бўлиб, ўйиб битилган ҳ а р ф л а р н и н г бир қисми ч ап л аш и б кетганди. Ш унга қ а р а м а й , кей ин­чалик у қоп қоқ устига ёзи л ган сў зл ар н и тў ли қ т и к л а б олиш га м у в а ф ф а қ бўлди ва бу сирли сўзлар д аъ в а т и билан қутичадаги тўрт дон а д ори дан биттасини ўзи ичиб кўрди. И чиб кўрди-ю, ғаройиб с а р и қ т у гм а ч а л ар ж оду- сидан ҳ а й р а т га туш иб, уни ўзининг энг яқи н дўсти бўл- миш профессор О ғаб ек Турконийга кўрсатишга, аҳ д қилди.

А гар кекса археологнинг гапи рост- бўлса , бу сар и қ т у гм ач ал ар яқин к е л а ж а к д а бутун медицина олам ини л а р з а г а солиш и мумкинлигини туш унган профессор Турконий табобатн инг н ом аъ лум а л л о м а с и бундан бир неча аср илгари каш ф этган ноёб дорининг хусусиятнни к а тта қизиқиш билан ў рган а бош лади . У дорини нг тур- л и касбдаги о д ам л а р га қ а н д а й таъси р қилиш и м ум ки н­лигини текш ириш , қо л авер са , унинг сеҳрига қатъ и й ишонч ҳосил қи лиш учун т у гм а ч а л ар д а н бирини ис- теъдодли ёш архитекторга ичириб кўрди. Архитектор ўн беш соатдан кўп роқ м и қ этм ай у х л ад и ва уй қудан уйғонибоқ, ҳал и сархуш ли ги т а р қ а м а й туриб, кей инча­лик м еъморчиликнинг мислсиз ютуғи д еб тан олинган у л к а н ва ш инам зам он ави й бинолар суратини чизиш га киришди.

М а ъ л у м бўли ш и ча, дори ни ичиб уйқуга кетган ар-- . ■ 98

хитектор м и н глаб гаройиб бинолар ц а д кў тар и б т у р ­ган н ом аъ лум ш а ҳ а р д а гўё бир неча ҳ а ф та сайр қ и л - . ганм иш . У ш а би н о л ар д ан бир нечтасининг м у к ам м ал тузи ли ш и унинг хотирасида м устаҳкам с а қ л а н и б қол- ган ли ги а ж а б л а н а р л и ҳол эди.

— Б у ер ю тгурлар ш ундай қ и м м атб аҳ о дори ни ин- д а м а й ичиб қўй иш ган ига куяймй, — та қ д и р га тан бериб уйга қай ти б келиш гач , дорининг н о ж ў я исроф бўлгани- га ачи на кетди А л ам азо н н и н г ойиси.

А л ам азо н н и н г акаои эса бошини ч ай қ а б туриб: «Уни дори эмас, ки тоблар хароб қи лди » ,— д ея китобтахмон т а р а ф г а зи м д ан н а за р солди.

Туқсбнни уриб қўйган кам пир ҳам о д атд аги хуру- ж и ни бош лади :

— Б олан и эр к а л а т с а н г , м ана ш у н ақа бўлади. У маҳ- м адон анин г ал л ақ а ч о н тизгйнини тортиб қўйиш керак эди.

— Б и знин г А л ам азо н горда қан дап ди р о д ам л а р бор д еган д ек бўлдим и ? — қ а й та д а н ш им га ў ткази б олган к ам ари н и бир п ай п асл аб қўйиб, проф ессордан сўради А л ам азо н н и н г д ад аси . — Я на, ти л л а -м а р в а р и д л а р со ­чилиб ётибди дейдими-ей. Е униям гапида ж он борми- кан , а?

— О д ам л а р хусусида бир нима дейнш қийин, — бир оз ў й лан и б ж а в о б қи лди профессор. — Л еки н олти нлар м ас а л а с и га келсак... Геологлар Ж а н д а р г о р атрофини я х ш и л аб текш ириб кўри ш са чакки бўлм асди .

— Б у н дан чиқдики...— Ҳа, рост бўлиш и мумкин, — поччасининг сўзини

бўлди О га б е к Турконий. — М асал ан , археолог дўстим ўш а д оридан биттасини ичиб олгач, туш и д а навқирон А ф росиёбга бориб қолибди, ҳатто, қўққи с бостириб кел ­ган д у ш м а н л а р га қ а р ш и ж а н гд а ҳ ам иш тирок этибди. Бир пайт у зар р и н чопонга буркан ган к ексароқ о д а м ­нинг сарой девори остига қан дай д и р сандиқча кўмаёт- ганини кўри б қолибди. Д ўсти м уй қудан уй ғонган дан кейин археолог ш ер и кл ар и га туш и да кўрган ўш а ж ойни кав л аш н и буюрибди. Х ар о бага ай л ан ган сарой девори о сти д ан зеб -зийн атга л и қ тўла сандиқча топилганда , у ҳ а й р а т д а н беҳуш йиқилаёзибди.

Яна бирпас суҳ батл аш и б ўтириш гач, профессор Т у р ­коний ш оф ёрига м аш и нани йўлга ҳозирлаш ни буюрди.

— Ҳ индистонга отлан иб турган эдим , — д еб қўйди у костю мин и кияётиб. — Мен ўш а дорин и ниш опурлик

99

Дўстим доктор Р а д ҳ а К р и ш ан га кўрсатиб , фикрини бил- моқчи эдим. * .

— Б у бевош бола биздан кўра кўпроқ сизни куй- дирди, — ноёб д о р и ларн и н г исроф бўлганй га ачи ниш да давом этди А лам азонни нг ойиси. — Энди бун ақа дорини топиб бўлм ай ди дснг?

— И ўқ, — а ста бош тебратди профессор. — Б и з унинг таркибини а н и қ л а б улгуролм адик .

П рофессор О габ ек Турконий ш ляп аси н и бош га қўн- дириб, эш ик сарн й ў н алар к ан : «-Бу м ен дан А л ам азо н га эсдалик», дея кум уш қутичани токчага қўйиб қўйди. Бўм -бўш бу қутича эн ди ли кд а ўзининг ноёблигини йўқо- тиб, одднй бир безак ш ак л и га кирган, унинг қопқоғига ўйиб ёзи л ган ж и м ж и м а д о р сузларн и н г ҳ а м ҳеч қан д ай сеҳри цолм аганди . Қ оп қоқ устига «И чгилу, м а қ с а д га етгил» деган сў зл ар битилган эди.

1976— 1978 й и л л а р , О лт иариқ.

Ш аҳар бед а р во за эм ас.У збек м ацоли.

Таваккал ҳ у ж у м ёки м уқ а д д и м аЖ у м л а и ж аҳ о н н и зир ти тратган соҳибқи ронлару

соҳибқи ронликка даъ во гар л и ги ча арм он да кетган ҳад- ҳисобсиз х аш а к и за б т к о р л а р ў зл ари н и н г д а ғ д а ғ а л и юриш ларини буғдой ўрим и дан кечикти рм ай бош лаш н и м ақбул деб бн л ган л ар . Ш ахсин м улоҳазаоига кўра на- ф а қ а т м а ҳ а л л а с и д а , б ал к и қўш ни қ и ш л о қ л а р га ч а донг тар ати б улгурган ва энди вақтни ви л о ятда тан и лм оқ- қа исроф қилиб ўтирмай, ш еъ р п а р а с тл а р қалби н и бир йўла тарихий М овароунн аҳр миқёси да ишғол этиш га бел б о ғл аган А лам азонни нг ни сбатан б еға л в а с аф ар и эса 1976 йилнинг кеч кузига тўғри келди. Б ухоро а ми­ри Н а ср у л ло ҳам бир пай тлар Қўқонни турп гшшиғида қ а м а л қи лгаш ш и ҳ и с о б г а 'о л а д и г а н бўлсак , бу — юқо- рида айтиб ўтнлгам кўҳна ан ъ ан ан и н г сўнгги бир ярим аср м обай нида иккинчи м ар та бузил и ши эди.

— Ҳечқиси йўқ! — ўзига ўэи т асал л и берди А лам а- зон. — М енда на совуқдан қи р и л ади ган л а ш к а р бор, на лойга ботадиган за м б а р а к л а р . Ҳатто, охирги пиёдам ниям қи ш л о қ қа т а ш л а б кетяпман.

Унинг мнжиқ ва. содиқ пиёдаси Э ш м ат иш ма шу тобда уч ғилди ракли «М уравей» мотодиклпни ўттегир- мон янглиғ ғал д и р ати б текис ҳ ай д аб борар , д ам о-д ам ортга ўгирилиб, кузовда бирдай ғўдай иб келаётган «қў- мондон»ига маъноснз и л ж ай и б қўярди . Б у м а н за р а н и

102

у зо қ р о қ д ан ку затган киши, ўта эҳтиёткор ҳайдовчи мо­тоцикл кузовида , о д ам д ан кўра, биронта т а р и х музейи учун А лнм қул ш ернинг ҳ ай к али н и олиб кетяпти, деб ў й л а ш и ҳ а қ и қ а т г а яқи н роқ эди.

М отоцикл во кзал майдонини ярп м дои ра ш ак л и д а кезиб чиқиб, четрокдаги б а қ а т е р а к остида тўхталган чоғда, тутунпуркагич т а р ат га н п ақ и л л о қ товуш дан шох- л а р д а г и охирги я п р о қ лар дув тўкили б тушди. Бир қис- мида «...таянч пуикти» деган сў зларги н а қолган оиниқ н ом лаги ч ёнидаги очиқ эш и кка эндигина ту м ш у қ суқа- ётган са ё қ кўп п ак бир потирлаб олиб, темир ахлатдон- ни д ар а н г л а т и б а ғдар ган и ча ура қочди.

— К олхоздан я н ги роқ а р а в а ч а ундирсанг-ч«, — А ла- мазон виқор билан ерга тушиб, ял ти р о қ тугм али курт- каси га қўн ган нам хуш га р д л а р н и р ў м олчаси д а қоқа бо ш л ади . — Т ўртта боқч ага омборчисан, ахир.

Ч и й и л л аб зо рлан и ш н и ёцтирадиган Э ш м атга б аҳон а топилди.

— М атасек и л н и гап ирасан-а . Б ош и м да раисникидан кўп роқ ғ а л в а борлигини билиб туриб, м оянам ни кўпай- тириш м айди-ю .

— Хуноб бўлм а, тўлп оқ пиёдам, — о д атд аги дек бо- л о х о н а д а туриб гапирди А лам азон . — К атта г а зетага ўрн аш волай , раисингга бир оғиз ш ипш итсам , ишинг ю ришиб кетади .

«Қўмондон»и, ҳатто, мотори а ж р и қ билан иш лайди- ган э ш а к н ам о автобус ихтиро қ и л ам а н д еса ҳам , бунга миқ этм ай ишониш «содиқ пиёда» учул қ и см ат эди. Э ш м а т за р р а икки лан иб ўтирм ай , м унғайиб бош қимир- л а тд и .

— Б и ттаю битта та ян а д а ғо н и м сенсан. Б и л асан -а ўзинг?

— А гар би л м асам , ў ш ан да сени Ю лдузистонга т а ш ­л а б кетворм асм идим . Ҳе, галварс!

— Я н а эски эртагингни гапнряпсан м и? — хўм райиб л и ш қи рди Э ш м ат . — К а л а к а қ и л ав у р м а ги н мени.

А л ам азо н л а б и га сигарет қистириб, м исчақм оқда тутатгач , с ал м о қл и одим лаб , в окзал биноси сари юрди. Э ш м а т кузовдаги каттакон қора ж ом адонии олиб, зуд- л и к билан унга эргаш ди . Ф анер ж о м ад о н зил -зам бил эди — ни м а бало , м а ш қ қ и л ад и ган т о ш л ар н и ям хур- ж у н га урганм и бу хумпар?

В о к зал биносининг п и лл ап о яси га етган лар и да Э ш ­м ат юкни гурс этк ази б ерга таш л ад и , у лкан ойнали д е р а з а л а р д а н бирига оғзи очилгудек бўлиб тикилди.

103

— Ие-ие!..А лам азон а в в а л ж ў р аси га , сў иг унинг нигоҳи қ а д а л -

ган томонга қ ар ад и . Д е р а з а кесакйсига суяниб ол ган А зиза кў к м уқовали ки тобч ага терм и лган ича, иш қий м актуб ў қи ётган Л а й л и д е к п ари ш онлан иб турарди.

Я на ў ш а китоб! « Е ш ли к девогш». Д у н ё д а б ош қ а ки- то бл ар ҳам борлигидан х абар д о р м и ки н бу қиз?

Э ндигина қош қ о р а я б о ш л аган и га қ ар а м а й , бино ичидаги чиро'^лар ёппасига ёқи б та ш л а н га н , билет дар - д и д а ғи м и р л аб ю рган йўловчилару д и қ қ и н а ф а с бурун ж ийириб турган кутувчилар т а ш қ а р и д а и рангли кино- даги каби р а з ш а н кўзга ч али нарди . «Э кран» ичкариро-

. ридаги ж и н с ва б а ш а р а л а р тез-тез ал м а ш и н а р , ф а қ а т д е р а з а супасида .таш қарига орқа қи либ ўтирган бола- кай билан м у то лаад аги А зи заги н а ҳ ан у з миқ этиш - масди.

— Оббо-о...А л ам азо н шу тобда ўзини м уҳаррирни нг захчи л ^о-

насида, хулқи м уҳокам а эти л аётган м аж л и сд а ўтирган- дек ҳис қилди-ю , қовоғини уйиб, п а й сал л ан ган и ча ту р и б қолди. Э ш м а т сал хушёр тортди, к ў з л а р и синовчанлик- д ан чақчайиб. л у н ж и б аттар шишди.

— Ҳа, вей, нима бўлди?А л ам азо н ин дам ади . Устма-уст т а м а к и тортиб, бор

дардин и тутунга а р а л а ш т и р и б ҳай д ам о қч и дек , жа.ҳд билан пуф лади . Э ш м ат эса О табекн и н г йўқ гуноҳини фош этиш га ш ай л а н га н М усулм онқул қи ёф аси га ки р и б ундан ж а в о б кутаётганди .

— К а л л а н г зўр-да , Э ш м ат , — деди А л ам азо н за ҳ а р - хан да қилиб. — Б и зга ў х ш аган п а н д а в а қ и л а р севгн- певги деб ў тк а за д и га н вақтни сен бола кўри ш га сарф - л а б қўя қолдннг.

Э ш м ат ним анидир ғира-ш и ра а н гл а ган д е к бўлиб сес- каниб кетди, ф еъ ли Бекобод ш ам оли син гари тез ўз- гар ад и ган «қўмондон»'Ининг кўзига энди ж а в д н р а б боқди.

— Вей, менга қ а р а . А зиза минан... м у о м ал ан г айни- ган бўлм асин тағин?

— Д унённ иш лари ч ал к а ш , — А л а м а зо н шу гапни айтдй-ю, бирдан осойиш та тусга кирди. — Мен шоир- ман, у — м аш инистка . М ен ихтиро қ и л ам ан , у нусха кўчиради . К ўряпсанм и , биз бо ш қ а-б о ш қа с а й ё р а л а р - миз. С а й ё р а л а р тўқн аш и ш и мумкиндир, ам м о би р л аш - майди.

— Б и р л аш асан ! — гўдакчасига з а р д а қилди Эш-

104 "

Л

мат. — М або д о , Ж'индек а р а з л а ш и б қ о л ган бўлсанг , ни­м а , ҳ а м м а с и т ам о м м и энди?

— Т ам ом и н г нимаси? — гезари б боқди А л а м а з о н .— Илгари .. . бирон н ар са бош лан ган м и ди ўзи?

Э ш м а т су рраи и б қолди. П еш ан аси дан чиққан совуқ. терни енгида артиб, ш ал в и р аган и ч а юзини секин четга ўгирди.

— Х аф а бўлмагин-у, сенда инсоф йўқ, А л а м а з о н ,— деди у йиғламсираг.удек б ў л и б .— А зиза сенга и лаки ш и б, бош буғолтиримизни ў ғл и гаям тегм ади . Тегса масковуч м ош инда к атай са қиб юрган бўларди . Сени деб пиёда қолса-ю , шуми оқиб.ат?

О қи бат? Ҳа, д ар во қе , оқибат! Ҳ ам м а ra n ш унда-да!Р а ҳ б а р л а р билан ора-си ра ў чакиш иб келгани тўғри.

Х оди м лар билан эса оға-инйдек эди ч ам аси — у л ар га бирон м а р та хусум ат билан қ ар аган м и д и ? Й ўқ! Бирон м а р та ёр д а мини аяган м и ди ? Й ўқ! У л ар б ўлса , на саф са- тачи ўри н босарга қар ш и бир оғиз сўз айтиш ди, на му- ҳаррирн инг юзаки бетарафлипини п ай қай олиш ди. Гўё ҳозир кимдир усти л ар и д ан совуқ сув қўйиб юборади- гандек, қун и ш ган л ар и гача ж и м ўтиравериш ди.

Азиза-чи? Ахир у А лам азон н и н г редак ц и я га қ а н ч а - л а р хизм ати сингганини б о ш қ а л а р д а н кам билм асди-ку . Н ах о тки уям А л ам азо н н и н г н аф р ати дан кўра , муҳар- рирнинг қ аҳ р и д ан кўп роқ қ ў р қ са? Н аҳ о тки ў р т а м и ё н а бир л а в о зи м д а н ай ри ли б қолиш А л ам азо н н и «дўл»га як к а т а ш л а б қочнш дан д аҳ ш а т л и р о қ тую лса унга? Л о а - қал м а ж л и с д а н кейин таскин бериш га я р ам ад и . Вахр- л ан ки ў ш а пай т А л а м а зо н д а на бугун қ ў л д ан кетган. курсичанинг захм и , на эртанги саргардон ли кн и н г таш- виши бор эди, у ф а қатги н а кимнингдир, «барибир сен ҳақсан» , дейиш ини, биргина шу сўзнинг пичирлаб бўл- са-да , айтилиш ини кутаётганди .

Энди б и л са , А лам азон н и н г ў ш а купи ў зг а л а р д а н м а ҳ та л бўлиб кутгани «оқибат» деб аталувчи одмигина нарса экан . М а т ем а т и к л ар тили билан айтган да , « Б А ­Р И Б И Р С Е Н Ҳ А Қ С А Н » деган узундан-узун ж у м л а н и н г

•умумий йиғиндиси м азку р в а зи я т д а «О Қ И Б А Т » га тенг экан . Б у теорем а к аш ф этилиш ига Э ш м атн и н г навбат- даги в ал д и р а ш л а р и д а н бири с а б а б бўлиши кимнинг хаёлига келибди дейсиз? Т ўки либ ту р ад и ган оддий о л м а л а р д а н бири ниҳоят Н ью тоннинг бош ига тушди!..

— Сен... Н ью тон бўлиш инг мумкин эди, — дея Э ш ­м атнинг елкасига урди А лам азон .

— Э, бор-э, ҳал и Ф ренсис дейсан , ҳ ал и Н уютон дсй-

105

сан... — Э ш м а г бир силтаниб, елкасини п а н ж а д а н ха- дос қилгач, ш и л қ этиб ж о м ад о н га ўтирди, каф ти билан пеш анасини иш қади. — О таси й ў қ -бир етимчани хор қи ляп сан-а? У рсанг ҳам ай таву р ам ан , сснда инсоф етишмайди.

— Биринчидан, Э ш м ат , — туйқус тутақиб кетган А лам азон гапимни эш'итяпсанми дегандек, ж ом ад он н и тў қп л л ати б тепди, — севги бу... етим чага бериладига№ с а д а қ а эмас. И ккинчидан , Э ш м ат , — пиёдаси тум тайга- нича ҳануз бош эгиб турганини кўриб, ян а ж ом адонни тепди у, — н и м ага х аф ал и ги м н и айтганим билан, сен гал в ар с икни д у н ёд аям туш унмайсан .

Э ш м ат тиззаси га ти р ал ган қ ў л л а р и к ў м аги д а сапчиб ўрни дан турди.

— Вей, мени мунча кам ситавурдинг? Би зни бўйин- га ош қовоқ уланибдим и? О ш қ о во қ д ан соч чиқм айди, вей! — бир л о в и л л а б кетди-ю, А л ам азо н н и н г ў қ д с к қа- д ал и б турган нигоҳига дош беролм ай , ҳи й ла ш аш ти- д ан тушди, кўзини четга олиб, т а ъ н а қ и ли ш да д аво м э т д и : — А зиза сени мин г йи лдан бери яхш и кўради. М а к т а б д а я м м атем ати каси н и битта сенга кўчиртирар- ди , мен ёнғоқ берам ан д есам ам унам асди . Ҳ ар би й га кет- ганингда аян гга қ а р а ш и б юрг^н ким? Г а зетгая м сенга илаш иб ишга кирди. А гар да ш уларн и билмасанг...

— Кўр бўласан , дем оқчим исан? — унинг гапини илиб кетди А лам азон . С ўнг ян а сокин к а й ф и ятга кириб, Э ш ­матнинг бўйнига дўстона ш а п а ти л аб қўйди. — И ш кам - балигингга қ ар а м а й , ж у д а оқкўнгилсан-да . Э ш м ат . Шу- н а қ а пай тда сени я н ая м яхш и кўриб кетам ан .

— Қўйгин энди! — х а ф агар ч и л и ги бу с а ф а р анча ж и дд и и ^ эк ан л и ги н и билдириб қўй иш га тириш ди Эш,- м ат . — Мени ёш бола қ и л ав у р м а .

А^чамазон эса ў см о қч и л аш д ан тийилм ади.— Оббо, ч атоқ бўлди-ку. Б и л ам ан , қ ат т и қ ранж и-

дингми — тамом , бир-икки соат овқ ат ем аям қў яверасан .— А гар да мени ҳурм-ат қилсанг , — А лам азон н и н г

бўш кела б ош лаган и д ан ҳаволаниб , ўз кўк р аги га мушт уриб чиранди Э ш м ат , — а г а р д а ҳ ақи қий ош нам бўл- санг, А зизан и ўксинтирм а. Ҳеч б ўлм аса , мени олди м да б у н ақа қи лм а. У қдингми?

— Ш у холосми? — кули м си раб боқди А л а м а з о н .— Б у иш телевизорни иккинчи п р о гр ам м ага бураш дек ran .. . Қани, ўпкангни босвол-чи.

У бир чертки билан сигаретини чирпиратиб улоқ- тиргач , с аҳ н а га чиқмокчи бўлган артистдек сочини сий-

106

п а л а д и , курткаси нин г ёқаоини тузати б , енгларини та- ран гр о қ тортди, ниҳоят карн айпоча ш имини ҳилпира- т и б пи лл ап о яд аи кў тар и л а бош лади . Э ш м а т ж ом адонни бели м айиш гудек аҳволда ердан узиб, яна унйнг орти- д а н юрди.

ё з г и са ё ҳ а тл а р мавсуми ал л ақ а ч о н тугаган , кутиш з а л и д а о д ам анча си й р ак эди. Ш у боне эш и к дан п ар ад м ай дои и да мгГНутига бир юз йигирма қ а д а м таш л аёт- гаи аскар д ек та р си л л а б кириб кел ган ял ти р о қ тугм али д а р о з йиг-ит д ар ҳ о л кўпчиликнинг эътиборини тортди. Н а в б а т д а г и м иж озни а в р ам о қч и бўлиб турган л ў л и хо- тин уни кўри боқ қў л и даги фикон кўй лакни шошиб қўй- н и га тиқдц , б урчакроқ да д ав р а қурган йи ги тчалар ол- д и л а р и д агй ш аш қолн и эҳтиёт ш ар тд ан йиғиш тириб қў- йишди.

А л ам азо н ў р а т ар о қ д а тўхтаб , к у р аш чи ларн и н г «биз­га т а р а ф борми», деб туриш ини эслатувчи сиёқда ат- рофга а л ан гл ад и . А зиза билан кўзи тўқнаш гач , унинг бу ердалигини эндигина кўрган дек , т а а ж ж у б л а н и б чи- мирилди, ш ош и лм асд ан оди м лаб , ўш а т а р а ф г а йўналди. А зи за ҳам китобни б агри га босганича унинг истиқболи- га икки-уч қ а д а м юрди-ю, яна ти сари лгудек туриб қолди .

• — А зиза? — А л ам азо н атай ин узо қ р о қд а тўхтаб , у н ­г а бош дан-оёқ р азм солди. — Салом! И ў л бўлсин ўз- л а р и г а ?

— А лам азон .. . — А зиза ж у р ъ атси зги н а одим таш л аб , ун га яқи н л аш д и . — К етаётганин гизни эшитиб...

— Ие-ие!— юки оғир п аровоздек пи ш и ллагани ча етиб келган Э ш м ат ж ом адонни бу гал а в а й л а б ерга қўй- ди . — А зизабонуям кел и б д и л ар -да? А л ам азо н и к кал а- миз ҳозиргина эсл аб ўтувдиг-а. Тўғрими, вей?*

— М енга қ ар а , Э ш м атж он , — ички чўнтагига қўл югуртиб, си поли к билан м у р о ж а а т этди А лам азон . — П а т та н и ўзинг таш к и л қ и лворасан м и дейман-да...

Э ш м ат қўлини қ ал қ о н с и ф а т кўтариб, астойдил ран- ж и ган бўлди:

— К ав л ан м а! К а в л а н м а деяпм ан! Ш уми оқибат?У ки р за этигини попиллатиб касса т а р а ф г а кетгач,

и к к а л а с и гапни н и м ад ан бош лаш ни билм ай , бир оз ка- л о в л а н и б турнш ди, Ҳ айтовур А л ам азо н биринчи бўлиб т и л га кирди:

— Н и м а қи ларди н г овора бўлиб?— О во р аси борми? Энди... қачон келасиз?

107

— К атта р е д а к ц и я л а р д а бирон й ил сиз отпуска тег- м аса керак .

Ш у чоқ яғир п а р п аш а б еқ а с а м га бурканиб, к а в к а з - ча кепканинг айвонини ўнг қулоғига бостириб ол ган м аш ҳур М и р за қ а н д пиён г а н д и р а к л а га н и ч а келиб, о р а га т у мшу қ суқди.

— О й л и к кач а йигирма тийин қ ар з берилсин энди! — д ея ш иф тга ғи л ай л ан и б боқди у.

А лам азон , ав в ал мени дурустроқ кўриб ол. цемоқ- чидек, ундан озгина чекиниб, нам ойи ш короиа қ а д р о с т - . лади.

— Кузпнгни катта оч! Н ахотки чўнтагида ч а қ а ю ра- д и ган одам га ўх ш асам ? — сўнг пиёнистага ш ар тта о р қ а ўтириб, А зи зага юзлднди. — Х уллас, редактор и нгга ким- лигимни кўрсатиб қ ў я м а н ҳали.

— Н уқул «редактор» дейсиз. Ахир, бу галвани...— Ҳа, ўринбосар бош лади , — м а ъ қ у л л а д и А л а м а ­

з о н . — Л енин ундан х а ф а я м бўлгани м йўқ, аксинча р а ҳ - мим келди. Т ирикчиликни деб б о ш л и қ қ а қўғи рчоқ бў- л иш осонмас.

С уҳбатни я н а бўлиш га тўғри келди . Қ адри н и ўта б а л а н д тутувчи бир п ўри м ваччан инг обрўйига я р а ш а r a n айтм ай , қ ал ти с Хатога йўл қўй ганини ниҳоят а н г л а б етган М и р за қ а н д гшён толеини қ а й т а син аб кўри ш га аҳд қилганди.

— Худо ни йўлида зан гори си дан узатво р си н л ар , хо­та мтой.

Б у м у о м ал ад ан қониқиш ҳосил қи л гаи А л ам азо н бар- моғига т у ф л аб олиб, ички чўнтаги га қўл ти қаётган вақт- д а А зиза билаги даги с у м к ач ад ан бнр сўмликни суғу- риб, безбет тиланчига узатди .

— З ан гори си дан сўралувди ш екилли? — л у ч ч а к ш аф - толидек бўлиб ти р ж ай ди М и р за қ а н д пиён.

- С абрп тугай б ош лагаи А л ам азо н унга бир д а қ и қ а ҳаф сал ао и з тики либ тургач, к ў к р ак чўнтаги даги қизил м уқовали телеф он д аф тар ч аси н и хиёл суғуриб, қирини кўрсатди .

— М абодо , қ и зи л и д аи керакм асм п ?— Биз тасли м м и з, — и к к а л а қўли ни кўтариб ҳи'-

р ин глади М и р за қ а н д пнён, сўнг о ёқл ар и чали ш гудек бўлиб нари кетди.

А л ам азо н суҳбат қ а ер д а узилгайи ни эсл а ш га урин- гандск, бир м уддат ч ай н али б турди ва л о қ а й д л и к билан пичинг отди:

— Ш ўн дай қилиб, редакторн и н г адво к ати сифати- д а ян а н и м ал ар дем оқчисан?

Ю8

А лам азон ! — А зизан и н г кў злар и ч ақн аб , бир лаҳ - з а донг қотиб қолди. — Н ах о тки сиз мени...

Т а ш қ а р « д а н тепловознин г чўзиқ чинқириғи янгра- ди. Т ош кент поезди п ўлат изни д ў м б и р а қи лган и ча стац- ц и яга кириб келаётган ди .

А л ам азо н купе эш игига қўл у за тга н онда ичкари- д а н итнинг зўр бериб а к и л л а ш и эш итилди. «Ие-ие», деб қўйди ор тда турган Э ш м ат . Н а р и р о қ д а ги купедан корни ти ззаси га оси л га н сўқимнусха киш и чиқиб йў- л а к д а келаётган н авб атч и га ўш қирди:

— Ҳў, пр.авадний ука . В агон да итга ним а бор?! Қ улоқн и б ат а н г қилворди-ку! М инистрга ҳисоб бергани к етяп м ан мен.

— Т уш унган о д ам га ўхш аяп сиз , акахон , — бепарво ж а в о б қи лди навбатчи. — Ҳ озир ни м а кўп, сўққабош од ам кўп. Хотиндан безган э р к а к ни м а қи лади , ит бо- қади . Қўй-инг, ўш а ш ў р п е ш а н а л а р га тенг бўлм ай ли к .

Қия бчиқ эш и к дан ич кари даги воқеан и кўриб т у р ­ган А л ам азо н бу гапни эш итиб, ж и л м а й и б қўйди. У лар купега кн р и ш ган да ' ҳозиргина б ем авр и д ҳуриб қўшни- л а р н и безовта қи лган те п а к а л «кўппак» п и ёлага лим ил- л а т и б қуй илган а р ақ н и ю тиш га ш ай л а н м о қ д а эди. У н - " д а н тў рроқд аги о л а к ў з қи з қ а р т а г а ш илов берар , қар- ши том оидаги ж и н гал ак ео ч йигит эса қ о қ б а л и қ парчаси- ни сўриб ўти рарди .

— Х онада биттагина бўш ж о й бор, ж и гар л ар и м , — ичим ликни д астурхон га қўйиб, мулойим т а р з д а га п и р ­ди тепакал .

— Т ош кан га борадиғон м анави , — дея бош м алдо- ғида А л ам азо н н и кўрсатди Э ш м ат . — Б и зга узр энди.

У ж ом ад он н и эш ик тепасидаги к ан д и кк а ж ой лагач , поезднинг аста си лки н ган и дан безовталаниб , хайр-м аъ- зурни қи сқа қи лган ича т а ш қ а р и г а йўналди. А лам азон хон адан чиқиб, ой н акдан перронга бўйланди, ош наси- в и н г ерга эсон-омон кўниб олганиии кўриб, унга с ал о б ат билан каф тини қи м ирлатди . Э ш м ат ҳам бай роқчан и ҳ и л п и р атаётган б о лад ек ж ў ш и б қўл силкитди, кейин кую нчак қ и ё ф а д а ўзидан н ар и р о ққа иш ора қилди. А л а ­мазон ў ш а т а р а ф г а ю зланиб, қуниш иб турган А зизани кўрди . У вагон о й н алар и га м аъ ю сл ан и б боқар , ҳатто, этагини нг енгил ш а б а д а д а н ҳидпи раш ида ҳам а л л ақ а н - д а й мунг яш и р и н ган д ек эди. Вагон о й н ал ар и д ан туш аёт- ган нур қи зн и н г юзини га л м а -га л ёритиб ўтар , унинг қую қ ки п р и кл ар и д а ним адир й и лтираб -йи лтираб қўярди .

109

Ш оирга азоб бериш ади-ю , я н а й и ғлаш ади . Ш о и р азоб чекади-ю, йиғламайди...

С танци я тез ортда қолиб, яр и м ялан ғоч ғў за п о я л а - ри қорон ғиликда қ ақ қай и б кўри наётган д а л а л а р бош- ланди .

Бор-ш удини бериб бўлиш ди ш ўринг қурғурлар!А л ам азо н кириб ж ой ига ўтириш и би лан оқ о л а к ў з

қиз у ни га ига тутди:— «Дур.ак»ка тобингиз қ а л а й ? Т а р а ф м а -т а р а ф ўй-

насак , қи зи қ роқ бўларди.— Унда сиз шсрилим бўласиз, — кўнгли ға ш р о қ эка -

нига қ а р а м а й , д а в р а г а тезр о қ м ослаш иш га ҳ а р а к а т қил- ди у; — М ени от им А лам азон .

— Мен О дилм ан , — "балиқ сўриш дан тўхтали б дў- риллади ж и н галак соч йигит. Сўнг қиз т а р а ф г а иш ора қилди: — Б у — Э й сед о р а . Кейин, «меҳмонга қуй м ай- санми, Л акй с» , дея бир йўла т е п а к а л н и ҳам таниш тир- ган бўлди.

Қ ар таво зли к у з о қ қ а чўзилм ади . Бир з у м д аё қ А л а ­мазон билан Э йседоранинг қўли б а л а н д келиб, қи з қу- вониб чап ак урди:

— Ҳозир эш акн инг ҳанграш ини эш и там и з , А л а м а ­зон.

Одил қўли даги қ ар тан и кек кай гаи и ча четга отиб, Л ак и с га кўз қирида сузилиб боқди.

— Б и л асан , ангинам бор. Ҳ ан гр аш соғлиғим га тўғ- ри келмайди.

— Ҳай, бунисициям ў зим и з қ о й и л л а т а м и з ,— ил- ж ай д и Л аки с . — Ас ли ўзи и тли к дан э ш а к л и к к а ч а бир қ а д а м холос. Пх-х-х...

Л а к и с м уш укнам о м ириқиб кулиб олгач, п а н ж а л а - рини боши устида қулоқдек д иккайтириб , кўзини ола- кула қп лган ича ҳан гр аш га тушди. К ўнгилхуш том ош а тугаб , н авб атд аги ўйинга ки ри ш и лаётган д а эш ик з а р б б илан очилди, бояги сўқимнусха киш и қорнига эр гаш га- нича ичкари кирди.

— Э ш а к шу х о н ад а ҳ ан град и , правадн и й ука, — дея кўз ўйнатиб х и ри ллад и у. — Н и м а , бу обший ва- гонмидики эш а к чиқарилса!

Н авбатч и унинг ёнидан зў р -б азў р суқи ли б кириб, п аст -бал ан д га ж а л а н г л а б боқди, сўнг ў т и р га н л а р д а н сўради :

— Э ш ак н и овози м аш у ж о й д а н чнқм адим и?— Э ш а к шу хонада , — пинагини б узм асд ан ж а в о б

қи лди А лам азон . — Л екин... уни п аттаси бор.

ИО

Ғойибдан келган ассистентВ аго н д а ги м удраш нечоғлик у зо қ қа чўзилм асин^

ҳеч қачон уйқунинг ўрнини босолм айди — ху р р ак ота- ётганиигда ҳам миянг бозордан келти ри лаётган қа- тиқдек ч ай қал и б туради , поезддан туш гач , уззукун га- рангсиб ю расан . Буни кўп бор бош дан кечирган А л а ­мазон м еҳм онхонага ж о й л аш и б бўлибоқ, ўзини кўрпа- га урди . Ш унчаки мизғиб олиш қари йб уч соатга чў- зилди.

Ғ ира-ш ира очнлган к и п ри к лар ораси дан ш увалаш и б кў рн наётган қизил қан ди лга уйқусираб б о қар кан , ав - вали га у қЗ ерда ётганини д ар ҳ о л и л ғаб ололм ади . Ил- ғагач , кўзи я р қ этиб очилди, эсноқ а р а л а ш кериш ди, туриб бориб духоба п ардан и сурди. Қ а л л а и с а ҳ а р л аб поезддан туш га н чоғида ҳ ал и ю виниб-тараниб улгурм а- ган тан н оз ш аҳ а р олис қ и ш л о қ дан келган х о м там а забт- корни дурустроқ таниб олмоқчидек, энди зеб олан и б де- р а з а д а н м ў р а л а б турарди.

А л ам азо н лоҳасгмна ортга бурилиб, б аш ан г ва ҳай- батл и хонани ш ош и лм ай кў здан к еч и рарк ан , ўзини суи- қа с д д а н чўчиб, қаср д аги ҳ а ш а м а т л и х и лватхон ада ёл- ғиз у х л аш га м а ж б у р бўлган А б д у л л ати ф д ек ҳис этди-ю, юраги увиш иб кетди. Умр бўйи сербола ҳовлида яш аб , тақ д и р н и н г тақозбси билан гоҳ гавж у м к а з а р м а , гоҳ кар ав о тзо р и ж а р ах о н а , б аъ за н ғала-ғовур ум ум ётоқда кун кечириб кўрган киши учун ҳ а ш а м а т и чра танҳо қолиш в аҳ и м ал и т у ю л ар экан.

Кеча А л а м а зо н йўлдаги с тан ц и я л ар д ан бирида а р а қ олиб чиққач, текинини кўри боқ м а з а х ў р а к кучукдек ж и л п англ а б кол га н О дилнинг қўли дан ш унақа н ш лар келиш и кимнинг туш ига кирмбди дейсиз — ў ш ан инг вок- з а л д а г и д втом ат-телеф он дан айтган бир оғиз ran и билан до вр у ғл и м еҳмонхона ноиби уни би р о дар л ар ч а қучоқ очиб кутиб олди. Қ ўлига алоҳн да хонанинг калитини тут- қ азаёти б , баҳосн қи м м атлиги учун кечирим ҳ ам сўради.

Қизиқ, ш унча у л ф а т ч и л и к қилиш ибди-ю , бир-бирла- рининг касб-кориниям суриш ти риш м абди . О дил: «Ҳў. ком ан дировкачи , биронта ҳ у ж р а ч а г а ж о й л а б қўяйми?» —д еб сўраган и га қ а р а га н д а , улар А лам азон н и ш унчаки келиб-кетувчилар тоифаоига қўш ган кўриниш ади.

Ҳ а р қ а л а й , ким бўлди эк ан ўш а О дил? Н аҳотки меҳ- м он хон алар б о ш қ ар м аси д а и ш л аса?

А л ам азон ювиниб келгач, бугун-эрта қиладиган и ш -

l l l

лар и н и х аёл и д а р е ж а л а б олмоқчи бўлиб, гилам ни те- п алаган и ч а уёқд ан -б у ёққа юра бош лади . Биринчи нав- б атд а университетга бориш им, қи ш лоқдан ёзиб ж ун ат- ган синам а и ш ларн и н г н ати ж аси н и билиш им керак , д е ­ган қ ар о р га келди у.

Уф-ф, сиртқи ўқи ш и ям қури б кетойн!Хўш, ундан кейин-чи? Кейин, р ед ак ц и я га бориб...

Д а р в о қ е , қайси р е д а к ц и я д а и ш л аса эк ан ? Буни кеч- қурун б а ф у р ж а ў й л а б кўргани дуруст.

У бош и ни кўтарнб, д ер азан и н г қ а р а м а -қ а р ш и томо- нидаги деворга осилган каттак о н суратга тикилди . Ун- д а г и чипор този дунёдаги б ар ч а хом сут эм ган бан да- л а р н и э р м а к қ и л аётган д ек и р ш ай ган и ча тилини осил- тириб турарди . А л ам азо н ҳам тиш ини ти р ж ай ти р и б , то- зига и ри лл ай бош лади-ю , «биров четдан ку затаётган бўлса-я», деган ўй*миясига урилиб , х и ж о л ато м у з аланг- л а б қўйди. Хона ав в ал ги дек ҳу ви л л аб турар , ҳ а ш а м а т ичра у ҳ ан у з ёлғиз эди. А ста бориб, д и ван га . ястанди.

Е тавба! Қ ап -к атта йигит ит билан тенг бўлиб ўти- рибди-я! '

Энди унинг диққати ни диван ёнидаги қутича устида турган телеф он тортди, бенхтиёр .д ас т а к н и кўтарди . Н и м а м а қ сад д а қўлга ол га ни ни ту ш ун олм ай пайсал- л а н и б тургач, мийигида кулиб, уни қулоғига тутди. Б арм бғи н и худди номер т ер аётган д ек п а р р а к устида сирғантириб, дим оғида сўзланди:

— Алло... М инистрликм и бу? Ҳ а м м а га билди риб қў- йилсин — овч илар ж ам и яти н и н г аъзоси А л а м а зо н пой- т ах тга келди. Ҳ озирча л ю к с д а оч ўтирибди. Қ а б у л вақ- ти соат йигирма тўртгача . В ассалом !

У дастакн и қўяётиб, деворга ў р н ати л ган м ў ъ ж азги - на с а р и қ ту гм ач ага кўзи туш ди, «умм» дея л а б ж и - м ирди — буниси нима бўлдийкнн энди? Х онани иситади- ган а п п ар а т шу ердан у л ан ар м и к и н ? Б алки .. . Ҳай-ҳай! Уни босишинг билан хонанинг бирон к а в а ги д а н катта аш ула бош лани б кетса-я : «... т а р ал л о -о қилгани-и кел- дик». Ҳа, дўст!

А л ам азо н сеҳрли ш ам ч и р о қ қ а ду.ч келган Оловнд- диндек эҳтиёткорлик билан қўл чўзиб тугм ачан и босди, қутича гирдида турган н а м а х т а ж о н п аш ш а л а п а н гл а - ганича учи б келиб унинг бурнига урилгани ни ҳисобга о л м а га н д а , ҳеч қ а н д а й м ў ъ ж и за рўй бермади.

Ш уям тилсим бўлди-ю! Л о а қ а л сигаретингга гугурт- пугурт чақворса экан...

112

Ҳ а-я , о л а м д а сигарет деган у л ф а т ҳ ам бор — аса- бингни а л л а л а б туриб ж онингни кемиради.

У д и ван четидаги ку рткаси нин г чўнтаги дан «Ту- 134»ни олиб, ичи бўм-бўш эканлигини кўргач, ҳаф са- л а с и пир бўлди. У ни ғи ж и м л аб , қ а ё қ қ а та ш л а ш н и б и л­май турган пайтида тўсатд ан эш ик т а қ и л л а б цолди.

— Б ем алол! — овозини илож и борича с а л о батл и р о қ чиқари ш га уринди А лам азон . Сўнг кўҳли ккина ж увон л о в и л л аган и ч а кириб келганини кўриб, ирғиб ўрнидан турди. — М ар ҳ ам ат , м арҳам ат .. . Қани, м а н а буёққа ўтир- синлар...

— Р а ҳ м а т , безовта бўлм ан г, — ш ам ч и р о қдан чиқ- қ а н ф а р и ш тад ек итоаткорона қўл қовуш тирди ж у в о н .— Х изм атдам и з.. . ҳозирча.

— Ахмр... б у н ақ а тик туриб...Х изматчи ж увон наф ис имо билан с ар и қ ту"м ачани

кўрсатди .— Ч ақи рди н ги з ш екилли? Н и м а б у ю р ад и л ар ?— А-а... — r a n ни м ада эканини эндигина п ай қаган

А л а м а зо н ав в ал и га к ал о вл ан и б .қолди . К ути лм аган да қў л и даги ғн ж и м л о ғл и қ қоғоз ж он ига оро кирди .— Шу... си гар ет топилм айдим и?

— Қ ан ақ аси н и хоҳлай ди лар?— М асалан . . . «БТ» дейлик.Бую рди-ю , «бундақасини топиб бўпсан», деб қўйди

ўзича . Ж у в о н эса r a n гўё т ар н о в дан оқиб турган сув ҳ а қ и д а бораётгандек , «ж оним билан», дея б ам ай ли хо- тир ж а в о б қилиб, ў ш ан д ай л о в и л л аган и ч а хон адан чи- қиб кетди.

— Ана тилсимнинг қудрати! — қойил қоли б бош қаш - л а д и А л ам азо н , — д ем а к О сиёдаги энг йирик наш риёт директорин и ҳузурим да кўриш учун с а р и қ тугм ачани ян а бир м а р та боси ш дан эри нм асли гим керак .

Тушл'икни университет ош хонасида қи ли ш га тўғри келди. Ш а ҳ а р д а й ўл -й ўлакай т а м а д д и л а н и ш з а ҳ м а тл а - рини о р қав о р атд ан эш итиб юрган киши Тош кентдек ти- қилинч м а с к а н д а о в қатл ан и ш бу қ а д а р ар зо н га туш ади- ган ж ой борлигини асло тасавву р это л м аган бўларди. Айни пай тда , бу ерда о в қ а т л а н га н киши ха мири ўта бўш л ағм о н қ ан д ай та ъ м га эга бўлиш ини ҳ ам ани қ б и ­л и б олиш и мумкин эди.

Ю борган си н ам а и ш ларини нг биронтасигаям қони- қ а р с и з баҳо қўй и лм аган и н и эшитиб, методист ҳузуридан кай ф и чоғ ч и қ қ ан А лам азон н и н г и ш таҳаси очилгандан- очиЛиб бораётганди. Л а ғм о н д а н сўнг гўштнинг м азаси

8—148 113

сезилиброқ турган бир л и коп котлетни ҳам пок-покиза тушириб, компотни м ириқиб симирди, с т ак а н га ўрта бар - моғини тиқиб, ивиган о л ч ал ар н и битта қо л д и р м ай териб еди.

Т а ш қ а р и га чиқиб, кўнгли я н ая м ёриш иб кетди — бад қ овоқ ку л р ан г булутлар у зо қ -у зо қл ар га чекиниб, А л ам азо н учун а за л д а н ж у д а -ж у д а севимли бўлган қуёш ж он ти л л о соатдек я р а қ л а б турар , ў й и н қ ар о қ чум- ч у қл ар а к а с ш о хлари да ёздаги каби б азм қуриш ганди.

У л а б и д а ги «Б Т »д аи кўкимтир д у д тар ати б зин апоя- дан битта-битта босганича туш иб боргач, ўнгга бурил- ди, ёвуз қиш ни қилич я л а н ғо ч л а б қар ш и о л аётган яп- роқсиз д ар а х т л а р оғуш и даги й ў л к ад ан ўш а м ар о м д а юриб кетди. М узсарой ёнига етган да пича тўхтали б , хоккей эълон и га ч ал а -ч у лп а кўз таш л ад и , ам м о фигу- рали учиш м усобақаси ҳ ақи даги суратли аф иш ан и оин- чи клаб кўздан кечирди. Кейин кўчани кесиб ўтиб, бе- к а тд а турган зангори ҳош ияли ўн олтинчи т р а м в а й с а ­ри я қи н л аш а бош лади.

Ҳ а д р а д а эса айни шу ф у р сатд а телевидениенинг умидли р еж и ссёрлари д ан бири д ас т л а б к и йирик иш га қўл уриш а р а ф а с и д а турар , бетиним ҳ а я ж о н л а н а р , бу ҳ аяж о н ҳадем ай ўтиб к етаж аги н и олди ндан б аш о р ат қ и л аё т га н .б ў л са -д а , тез о р ад а ном қозониш га орзум ан д бош қа бир тенгдоши ш алоғи чи ққ ан т р а м в а й д а ўзи сари аста-секин яқи н л аш и б келаётган и , етиб келгач, барча р еж а л а р и н и остин-устун қилиб ю б о р аж аги д ан хали б ехаб ар эди. Уз н ав б ати д а А л ам азо н ҳам ш унчаки сан д и р о қл аб юриш учун нега айн ан шу қўн алған и тан л аётган и ҳ а қ и д а бош қотириб ўтирм ай , Ҳ а д р а д а т р а м в а й д а н туш гач , сал н ари роқда аж аб то в у р тасо- диф га й ў л и қ аж аги н и х аёли га кел ти рм аган ҳолда цирк бнноси томон йўл олди. Ф а қ а т ф ав в о р ага я қ и н л аш ган п ай тдагина майдондаги ғала-ғовурн и кўриб, нимали- гидан қатъ и н азар , бу ер д а содир бўлаётгаи воқеага ш ахсан унинг иш тироки етиш м ай турганини тезда ҳис қилди.

У згаларни нг ишига а р а л а ш и ш учун, энг аввало , улар- нинг нима қи лаётгани ёхуд нима қилмоқчи эканини а н и қ л аб олиш лозим бўлади . А л ам азо н ҳам ишни шун- д ан бош лади — суриш тириб кўрса , маш ҳур «Дутор-ги- тар» ансам бли ҳ ақи да ф ильм -концерт суратга олинаёт- ган экан. Д ем ак ,. м асалан и н г бир томони р авш ан , энди иккинчи томонини ўйлаб кўриш к ерак — хўш, бу хайрли

114

т ад б и р н и а м а л га ош ириш да А лам азон н и н г бирон фойда- си теги ши мумкинми ёки и н дам ай йўлидан кетавер- синми?

П и ча м у л о ҳ аза юритгач, нихоят узил-кесил бир қа- рорга келиб, то м о ш аб и н л ар девори га ортдан ҳуж ум бо ш л ади — «кечирасиз, ойимқиз», «узр, гр а ж д а н л а р » , «э, м ундоқ турсангиз-чи», дея ҳ а р кимИинг ўзига я р а ш а м у о м ал а қилиб оломонни ёриб ўтди, олди ндаги м и л и ­ционер йи гитларга , «салом, ш оввозлар» , деб қўйиб ас- боб-анж ом ини созл аётган а н сам б л ь т а р а ф г а одим лади .

Узини м айдончанинг м у т л а қ ҳокими деб билиб, со- з а н д а ва х о н ан д ал ар га т а к а б б у р л и к билан йўл-йўриқ к ў р сатаётган ёш реж иссёр ёнгинасида я н а д а ғўдайган- роқ соя пайдо б ў лган и дан ғаш и келиб, тум тай ган и ча о р қ а га қай ри лди , я лти роқ тугм али нотаниш оли ф та у н ­га бурнининг учидан боқиб турган ини кўриб, баттар ж а ҳ л и чиқди.

— Кимсиз? С изга нима керак?— А ксинча, — ғам ем ай ж а в о б қи л ди олиф та , — бу

ерда ў зл а р и га мен ке р а к к а ўхш ай м ан .Реж и ссёр «суҳбат»га ш ар тта нуқта қўй иш га ошиқ-

ди:— Б и р о дар , иш им га х а л а қ и т беряпсиз?!— Ш у н ақ ам и ? — оли ф та энди унга солинчоқ сочла-

ри ораси дан к ў з қад ади . — У нда, б илган инги здан қол- манг. Ш ундоққи на кўриниб турган кам чиликни вақти да ту зати ш д ан эри н аётган бўлсангиз, на илож , фикримни м атб уотда а й т а р м а н .— С ўнг реж иссёрнинг бир л а ҳ за икки лан иб қол ган и дан ф ой д алан и б , к у ти л м аган д а ун ­га сам и м и ят билан қўл у затди : — Тани ш иб қ ў я й л и к —• А л ам азо н . Ж урн али стм ан .

Қ изғин т а р з д а ўтган қи сқа ф икр а л м а ш у в д а н кейин у л а р оф тобда қа т и қ я л а ш г а н қа д р д о н л а р д е к аҳил и ш ­га кириш иб, ю закилиги я ққ о л сезилиб турган кую нчак- ли к билан қан д ай д и р р е ж а л а р ту за б ош лаш ди . Ч етдан қ а р а г а н киши у л а р д а н қай бири бош лиғу ким -ким га ақл ўргатаётган и н и ф а р қ л а б олиш и муш кул эди.

О хири бир битимга келиш ди, иккови тенгдан бош ли к и л л ати б , хуш нуд ж и лм ай и ш ди .

— А нсам бль сиз айтгандай , биринчи п ланда қола- веради , — д еди А л ам азо н , — ам м о фонда бугунги ҳаёт гуркн раб туриш и керак .

— Бўлди, бўлди... келиш дик, — дея ян а бош ликил- л а т д и реж иссёр. — Ф ақ ат , об^ективн и олди да ўзингиз- ни табиий тутолсангиз бўлгани.

115

F an о р аси д а то м о ш аб р н л ар т а р а ф г а ж а в д и р а б -ж а в - д и раб қў яётган А лам азон н и н г нигоҳи кўчм а прож ектор- нинг ёнгинасида турган а т л а с кўй л ак л и х у ш қо м ат қиз- га кел ган д а тў х тал и б қолди. Я ш ил ж у н к а м зу л к ў й л ак к а ш у н ақая м яраш ибдики!

— М ендан т а ш в и ш л ан м ан г , — д ея ҳ ан у з қи здан кўз у зм ай реж иссёрни тинчлантирди у. — И ш қили б, ёрдам - чиларим панд бериш м асин-да. — Кейин то м о ш аб и н л ар томонга иш ора қилди. — Х уллас, сиз м иллий роқ кийин- ган қ ар и ян и ах тар и б кўринг. Қизни ўзим топам ан .

Б у о р ад а бекор қолган а н сам б л ь в ақтн и беҳуда ўт- к азм аётган ди . Г и т а р а ч и 'й и г и т л а р бир т а р а ф г а , дутор- чи қи зл ар иккинчи томонга туриб олиш иб, бир оздаи сўнг и ж р о эти л ад и ган қўш иқни п аст овозда хиргойи қи ли ш аётган эди.

— Б о гд а гу л и м очи лд и , читтигул,Е р га иси сочи лд и , читтигул.— Б и л с а қ а л а м қо ш ли ги м , читтигул,Г у л д а я ш а р ёш ли ги м , читтигул.— Ҳ а й ю в, читтигул!

Ҳ а й ю в , читтигул! . . '

Ьийронгина Байрон— Ҳ айю в, читтигул! Ҳайюв... Ие-ие!!!Ҳ ануз кун и кеча телеви зорда кўрсати л ган фильм-

концертнинг гаш ти билан яш аётган Э ш м а т мотоцикли йўл ёқаси даги ар и қ қ а кириб кетганини ғўла гавдаси руль устидан учиб ў таётган чоғдагина пай қади . Сувга ш ал о п л аб тушгач, пича и н қи ллаб ётди, яқин атроф да ёр д ам га келиш и мумкин бўлгаи киши й ўқлигига ишонч ҳосил қи л ган и д ан сўнг но и ло ж ў р н и д ан туриб, оғзидаги лой қан и туф лади .

А ри қ хийла чуқур бўлнб, Э ш м атни нг ф и л дек кучи билан ҳам м отоцикл ни қи рғоққ а судраб чиқиш амри- маҳол эди. «М анави ҳ ақ и қи й авари я! — ўзининг соғ қол- ганини ўзига бўрттириб кўрсатиб , «М уравей»нинг олд томони м а ж а қ л а н га н и г а ортиқча к ую н м асли к ка ти р и ш ­ди у. — Қ и ш л о қд а б у н ақаси ё бўлган , ё б ўлм аган» .

Ҳ аво ҳар кун гидан илиқроқли ги га қ а р а м а й , зум ўт- м аёқ Э ш м атнинг тиш и тищ ига тегм ай қолди. Э р т а л а б у с т ар а д а қи рди рган хум дай к а л л ^ с и эи нғиллаб қ а қ ш а й б о ш лаган пайтда ш ош а-пиш а атр о ф га ж а л а н г л а д и . Қуён-

116

тер и телп аги қ ай и қ д ек тўн к ар и лгаи и ча у зо қ д а оқиб бо- раётгани ни кўриб, у в л а б ю бораёзди.

Я хш иям ки бу ф а л о к а т м а ҳ а л л а г а яқин ж о й д а рўй берди, агар д а л а р о қ ердаги зовурга а ға н а га н и д а қиш- лоқн и н г ярим й ў л и д аёқ пальтоли м у зқ ай м о ққ а ай л ан ар - ди қоларди . Унда ш ўрли к боқча б о лал ар и н и н г ҳоли н и ­ма кечарди — ахир, тў р тта омборнинг калити унинг чўн- т а ги д а бўлса!

Э ш м а т у зоқ ў й л а б ўтирм ай , м а ҳ а л л а г а киравсриш - д аги биринчи хонадои — А зиза’л ар н и н г уйи т а р а ф г а қа- р аб югурди. Этигини ш алоп -ш улуп қи либ етиб боргач, д ар в о з ан и тепиб очиб, ичкарига отилди.

Т ом орқа ёқ д ан чиқиб келаётган кам п ир қировли оп- поқ кийимга бурканпб, қирмизи кал л а с и н и ялти ратгани - ча ўзи сари яқ и н л а ш а ё тга н м ахлуқпи кўриб, қўли дан обдастаси туш иб кетди, «э, қудратингдан» , дея ор қага тисарилди.

— Ас-с... ассалом алайкум .. .-— Ҳой, Э ш м атм исан? — товуш ни таниб , хира кўзла-

рини пи рпиратганича тикилди кампир.— Ж у д а к а тта авар и я бўлди. Сувга йиқилиб, соғ

қолдим.— Ҳа, ш ўринг қурсин-а, — кам п и р л ў к и л л а б бориб,

д ар в о з а ёнидаги меҳмонхонанинг эшигини очди. — Тез- роқ буёққа кир.

Бир пай тлар Э ш м ат , «ёнида газ печка турган да , бу т о ш б а қ а га бало борми», дея кам п ирни м асх ар а қилган- ди, энди ўш а с ан д ал ўзига асқотиб қолди. У қи я очиқ эш и кдан кийим ларин и бирин-кетин та ш қ а р и г а улоқтир- ди-ю, ҳ а я л ўтм ай энг ибтидоий кўриниш га кириб, роҳа- тиж он кўрпа остига кўмилди.

К ам п и р ш ал а б б о уст-бош ларни четроққа олиб қўя- ётган д а м д а А зиза иш дан келиб қолди. У ҳайрон бўл- гапича: « Б у л а р нима?» деб эндигина ra n б о ш лаган эди- ки, и ч кар и дан Э ш м атни нг чийи ллоқ овози эш итилди: «Х олаж он, бобом издан иштон-пиштон қо лм аганм иди?» К ам пир: «И ўғ-а , болам*, дея товуши ти тр аб ж ав о б қилди.

— Вой, нима бўпти Э ш м атга? — ҳ а я ж о н л а н и б сўра- ди Азмза.

— Сувга йиқилиб тушибди, боёқиш.— Б у сенмисан, А зиза? — қизнинг товуш ини илғаб

олди ш екилли, и ч кари дан Э ш м атнинг навбатдаги чин- қириғи янгради .

— Ҳа, менман.

117

— Бориб, к ели н аян гга х абар қип қўй.А зиза ж и л м ай ган и ч а бошини сарак л ати б ; и н дам ай

кўча томонга йўналди. Бир оздан сўнг қай ти б келиб, дер азан и н г ёнига борди-да, «келин ая»си болан и етак- лаб , онасини й ў қ л аш га кетганини айтди.

— М ендан бир оғиз сўрам айди ям ! — ж а ҳ л қ и лган бўлди Э ш мат. — Ҳ али келсин, кунини кўради.

Унинг хотини «кунини кўриш » учун етиб келгунича о р адан икки соатча ва^ т ўтди. А зиза қў ш н и л ар га аҳ- волни туш унтириб қўйгани учун, унинг қў л и да каттакон тугуии ҳам бор эди.

Хотини и ч кар и да пайдо бў лган ҳамонн Э ш м атни нг заҳри қай н ади . « Қ а е ^ л а р д а сан ғи б юрибсан, вей?» д е я қўлини д ас к а л л а д е к ўйн ати б беихтиёр ўрнн дан к ў т а ри ­л а бош лади . Хотини: «Вой ўлай!» д еган и ч а деворга қа- пишиб қо л ганидан ўзига келиб, тезда ж ой и га ўтирди, бели га кўрп а тортди: «Тугунни чўз буёққа! Ҳе, дайди!»

« К а т та ав ар и я» баҳона бўлди-ю, А зизанинг уйида бир-икки пиёла чой ичиш га тўғри келиб қолди. Кўп' ўт- май, ran мавзуи «Д утор-ги тар» ансам бли нин г концерти- га бориб тақал д и .

— М а ъ р а к а д а н кеч келиб, ш уни кў рол м ай копман- да, — аф суслаи д и кампир. — А л ам азо н чиққанм иш м и?

• Э ш м атнинг бирдан л у н ж и ёйилиб кетди.— Ч и қ қан д а қан доқ , холаж он! Б и р м аҳ ал қ а р а с а м ,

ўзимни ош нам юрибди... тугм асини чар ақ л ати б . Тош- кан ниям теп алавор-е , а за м а т , деб бақирвори бм ан .

— У м ид билан кетувди, боёқиш, — астойдил қувои- ди кампир. — И лойим иши ўн ги дан келсин.

Хотини: «Қ ўлтиғида десангиз қ а й м о қ д а й бир қиз...»— дея ran б о ш лаган пай тда А зизан и н г тў сатд ан ранги оқар и б кетганини кўриб Э ш м ат: «Э, нимаси қай м оқ? Ш унчаки, уи а-эли кка бўяли б ю радирғон ар тист-да» ,— деб уни ж ер к н б таш л ади .

К ам пир Э ш м атга тан беҳ берган бўлди::— У н дақ а дем агин , болам . А рти стлар ам бир б ан д аи

мўминга ф арзан д .— Тўғри, у л ар н и ям хар хил и бор, — деди бундан

кўнгли кўтар и л ган Э ш м атни нг хотини. — С из валди ра- май туринг, д ад аси . О ш н ан ги з ў ш а қизни е т ак л а б кеп қолса , нима деган одам бўласиз?

А зиза бир қ а л қ и б кетган д ек бўлди. Қ ўли тн трага - нича чойнакни олиб, шошиб ў р нидан турди: «Мен ҳо- зир... чой сов и б қопти», — д ея та ш қ а р и г а йўналди.

— Ч ой ни қўявур энди, — унинг ортидан қичқирди1 1 8

Э ш м ат , сўнг хоти и ига бир чақчайиб қўйнб, кам п и рга ю злан ди . — Б и з энди т у р сак девдим, холаж он .

— К о р р екто р л и к денг? — А лам азонни нг д а ф ъ а т а н п еш анаси тириш ди. — Б еш юз ч ақи ри м ж о й дан шу мар- т аб ан и ах тар и б кеп м ан -да? Кулгингиз қи стам аяптим и?

— С ираям ! — боси қли к билан кесатди муҳаррир ўринбосари. — А ввало , r a n обрўли г а зетад а и ш л аш ус­ти д а кетяпти. Қ о л ав ер са , т а ж р и б а н ги зга ишоииб, сиздан диплом т а л а б қи л аётган и м йўқ.

— З а п ў й л а б топиш ган-да шу қоғозни. Ундан кўра ким н и м ага қодирлигини б и л адн ган компьютер ярати ш - са, ҳ ам м а ж о й д а иш юришиб кетарди . •

М уҳарри р ўрии босари бу ғудран иш га ортиқча эъти- бор берм ай , « ях ш и л аб ўйлаб кўринг, йигитча, бугун битта ўрин бор, эртага .. . билм адим », деб қўя қолди.

— Тўғри, ўй л аб кўриш к ерак буни, дастурхонни ту га л а й й и ғи ш тираётгани унинг авзой и дан ан и қ сези ­л и б т у р а р д и .— М еҳм онхон ага бориб, сари қ тугм ани босамиз-у , оли м ларн и тў п л аб м асл аҳ атл аш ам и з . . . Яхш и қолси н лар .

М уҳарри р ўриибосари бундай ш ар ттаки л ар н и кўра- вериб дий даси қотган ш екилли, беп арво ж и лм ай ган и ч а секи н бош қи м и рлати б қўйди.

Ҳ а р қ а л а й , буниси сал одам и ж он экан. Ярим соат и л га р и бир қ а в а т ю қоридаги р едак ц и яга ки р ган да бош м уҳаррир унинг т а р ж и м а и ҳолини ч ал а-ч у лп а эшити- боқ, «шу ку н л ар д а би зд а олий м аъ л у м о тл и л а р га я м ўрин йўқ», дея суҳбатга ш ар тта ар р а тортганди. Ҳа, илму ф ан и м и зн и н г б еқиёс т а р ақ қ и ё ти билан м ақтанам из-у , ш иринсўз к и ш и ларн и етиш тириб берувчи ту ғруқхон алар яр ати ш га ҳануз ож и зм из. Ш у гапни си лли қ роқ қилиб ай т с а ям бўларди-ку . Сотти сатанг, «молни олгинг келма- са , ундан ка м ч и л и к қи ди рм ай , нархини п астл атво р сан г бас» , дерди.

Ш о ш м а, ш ош ма! А нави ўринбосар худди ш у усул- ни ўзгин ан гга қ ў л л а га н бўлм асин тағин?

А йтгандай , А л ам азо н нега унга з а р д а қилди ўзи? Я л ти р о қ тугм али йигитга атаб дурустроқ лавози м н и с а қ л а б ту р м аган и .учунми?

У х аёл га чўмганича зина ва остонани ортда қолди- риб та ш қ а р и г а чиқди, т р о тў ар д ан астагин а одим лаб , йўлида давом этди. Бир пайт ўзини Н авоий те а три қар- ш исида кўрди-ю, бу ерга қ а ё қ д а н кириб келганини аниқ- л а б олм оқчидек, ён-верига а л ан гл ад и . Н ар и ги чети чор-

119

р а ҳ а га бориб қ а д а л га н чўзиқ супа остидаги узункурси- л а р д а н бирида ёлғиз китоб ўқи б ўтирган қизни кўргач, бу ерга беж и з келм аган и н и англади : Бийрон билан шу ж ой да учраш м оқчи бўлишувди. С оатига бир қ а р а б олиб, китобсевар қи здан бсри даги узункурсига бориб чўкди, м исчақм оқда сигарет тутатди.

Я нам и? Кейинги в а қ тд а нам унча кўп чекади ган бў- ли б қолди? .

Шуни ўйлаб , бир и ж и рған и б қўйди, ам м о сигаретни улоқтири ш га саботи етмади.

Ие, ан ави аёлни қаер д а к ўрган эди? Эҳа, ў ш а ар- тист-ку, б аъ за н телеви зорда чўзиб хониш қип туради . Қ ом атни қаран г! Шу ерда и ш лар эк ан -да? Л еки н тсатр- ниям ж у д а ўхш атиб қуриш ган-да. О пера ва балет! Н а ­воий!

Ж у р й а л л а р н и н г рангли с а ҳ и ф а л а р и д а сурати тез- тез босилиб туради ган м аш ҳур ф авво р ан и н г энди суви тўхтаган , ҳовуз кўп дан ю ви л м аган сопол косадек чат- наб турар , ёз чоғида ярим кеч агач а гав ж ум ли ги н и йў- қотм айдигаи майдоннинг чайир узуикурсилари бугун бўм-бўш эди. Китобсевар қиз билан А л ам азо н тротуар- д ан ўтиб б о р аётган л ар га ш у бўш лиқнинг м удроқ соқчи- л а р и г а ўхш аб кўри наётган бўлса а ж а б эмас.

Н а ға л и бўш аган туфлининг ш иқи рлаш и н и эш итиб, А л ам азо н супа т а р аф г а ўгирилди. Ч о р р аҳ а яқи нидаги зин апоядан тушиб келган о л а б а й р о қ куртк али йигитча м утолаадаги қизга тики либ пича тўхтали б қолди, ат- рофига бир а л а н г л а б олгач, ж и н си ш имининг олдинги чўнтагига қўл тиққанича унга яқи н л аш д и , узункурси четига ж ой лаш и б , м азм ундор том оқ қирди . Қ из эса шу тобда сел кел саям китобни в а р а қ л а г а н и ч а о қад и ган кай ф и ятд а эди. И игитча бундай ҳ у р м атси зл и кд ан ран- ж и ган дек , олдин бурун ж ийирди, сўнг туйқус хоксор қн ёф ага кириб, илтиж о қилди:

— Бунча қийнайсиз одамни?Қ из унга ҳайрон бўлиб боқди, е л к а қисиб қўйиб, яна

м утолаага берилди.— Т ани м адин ги з-а? Мен. бўлсам , биринчи кўрганим -

даёқ... Ш ундан бери ҳар куни ўй л ай м ан сизни.Қиз китобдан кўз у зм аган ҳолда унга орқа ўгириб

олди.— Уша куни ж и н н и дек эргаш и б юрдим, — б ари би р

бўш келм ади йигитча, — гапири ш га юрагим б етлам ади . Кейин ш у н ақ ая м аттан г қилдим...

120

Қ и з китобни ёпиб, ўрии дан қ ў зғал и ш га чоғланганда,. йигитча ш ар тта туриб, йўлини тўсди.

■ — Кетманг! Я на йўқотсам, қай ти б тополм ай м ан , — сўнг, қиз ҳануз талп ини б турган идан безиллаб , тиз чў- ки б а р з қи лм оқчи дек ўнг тиззаси н и узункурси устига букди. — С изсиз яш олм ай м ан . У лай агар!

Қ из у ни ту ртки лагудек бўли б т а ъ қ и б д ан қутулиб чиқди-ю, чорраҳа яқинидаги ў ш а зин апоя томонга ош иқди.

— Ш ош м асангиз-чй , ахир! — қаддини ростлаб зор- лан д и йигитча. — М айли , ака-сингил тутинамиз.

Қ и з ҳеч нима эш и тм аган д ек узо қ лаш и б бораётга- нини кўргач, ш аш тидан тушиб, ти ззаси д аги чангни қоқ- ди, бир л а ҳ з а д а бояги дек х о н тақли д қи ёф ага кирди. О ртга бурилиб А лам азонни нг ёнидан ўтиб б о р ар к а н , ' ў зича ғўдранди:

— Ж у д -д а я м уста экан паразит. И линм ади .А л ам азо н унинг кетидан за р р а ч а а ж а б л а н м а й бир

қ а р а б қўйгач, ян а соатига кўз т а ш л а д и — Бийрон ке- чикяпти. А тайл аб кечикади булар.

Тасодифни қ аран гки , А л ам азо н ўш а кунги съём ка- га худди олди ндан таии й ди ган дек арти стли кка ўқиёт- ган қизни тан лабд и . Исковуч бўпкет-э!

Б ийрон ў ш ан да А лам азон н и н г бирон ж ой да ўтириб пича су ҳ батл аш и ш б ораси даги такл и ф и н и кескин р а д этди. Кейин уни ортиқча х аф а қилгиси келм ади ше­килли : «Б угун и лож им чатоқ, истасангиЗ пятница куни у ч р аш сак» , — деб чиройли ж и л м ай д и . А ртист-да, ж и л м а - йиш ниям қотиради , ж о зи б а д о р қилиб . гапириш ниям. У ш ан да у «илож им чатоқ» деган гапни ш унацанги иш ва билан айтдики! Бунисиниям қўйиб туринг, одим лаш ин и к ў рм аб си з — бам и соли какликн инг ўзгинаси . Қанийди, к и зл а р ҳ а н д а л ак н а м о нарса бўлса-ю , ш у н ақал ар и н и н г уругини олиб, ҳ а м м а ё қ қ а экиб таш ласан г .

Т оқати тоқ бўла б о ш л аган А л ам азо н секин ў р нидан қўзғали б , май дон ё қ а л а б кези ш га туш ди. Енгил совуқ ш а б а д а эсиб турар , пурвиқор чинорга борли қ кўркини б ах ш и д а этиб бўлган қувғинди я п р о қ лар энди т акабб у р - л и к д а чи нор л ар билан баҳслаш са баҳ сл аш гу дек йигит- нинг хром пой абзали атроф и да ў р а л а ш и б ю рар, баъ - зи л а р и буткул то п тали ш д ан чўчиётгандек пи зиллаб қо- чар, четдаги бута л ар остига я шири и и б улгуриш са-да ҳ а мон қ а л т -қ а л т титраш арди .

«Аслида, пўстииимниям олиб келсам б ў лар к ан , —

121

ж у н ж и к и б 'ўй лади А лам азон . — Я қи н -орада қ и ш л о қ қа б о р о л м айдиганга ўхш ай м ан» .

Пўстинни унга овчилар ва б ал и қ ч и л а р ж а м и я т и сов- т а қилганди. Б ўри отиб келгани ёки кўпроқ ту лки тери- си топш иргани учун эмас, тум ан газетаси да овчилик қо- нун -қоидаларини ёритиб тури ш даги х и зм а тл а р и эвази га!

Узига қолса-ку , ўш а пўстинни бун дақан ги беҳ ар о р ат ку р тк ал ар н и н г тў р ттаси гаям а л м а ш т и р м а га н бўларди . Б ун га уни ш аҳ ар м а ж б у р қиляпти . Б у ерда товуқни эмас, товусни о л қи ш лаш ад и .

— Сало-о-м!А л ам азо н ортга ўгирилди, к ў з л а р и га иш онм ай қар-

.тлисидаги қизга қ а й та -қ а й т а бош дан-оёқ н а за р солди — ў ш а Бийронми шу? П истонли вилвет шим, ўсиқ тивитли кам зул , чап чўнтаги га лотинча ҳ а р ф л а р битилган қун- д у зё қ а нимча, нозик қи р р алар и н и н г бир чети тим -қора холга туташ ган бурунчаси устида з а н ж и р л и кўкиш кў- зойнак. Уша куни нафис қи либ т у р м ак л а н га н соч энди е л к а с и билан битта бўлиб, бели га қуйилиб турибди.

— А ҳволлар қан дай , артист йигит? — Б ийрон кў- зойнагинн олиб, аста қўйиб ю борган эди, у бўйнидаги за н ж и р г а ооилганича туриб қ о л д и .— Ш у н а қ а ч ақирсам , ха_фа бўлм ай си зм и? Еки бош қа ч инлари борми?

А лам азон шу заҳоти бош иргади:— Бор! О вчилар ж ам и яти н и н г аъзосим ан .Бийрон иягини юқори кўтариб , ў ш а-ў ш а т а р о в ат б и ­

л а н ч а р а қ л а б кулди.— Тўғрисини айтинг, мени а в в а л таним адингиз .— Қўйсангиз-чи, — э ъ ти роз билдирди А л а м а з о н .—

А гар битта соч толангизни кўрсати ш саям , д а р р о в д а та- нирдим.

— Всй-вой-вой, — хуш ом адга ж а в о б а н барм огини л и к и л л а т и б к а р а ш м а л а н д и Бийрон. — Ж у р н а л и с т л а р ос- собенно х ав ф ли бўлади.

А л ам азо н бир кулиб қўйиб, гапни ж и дд и й р о қ то м о н ­га бурди.

4 — Очигини айтсам , тунов куни там о м ан б о ш қ а ч а кўринувдингиз.

— У ш а куни п ап аш кам н и автостан ц и яга кузатдим ,— изоҳ берди Бийрон. — У киши б у н ақ а турсам , қулоғим- д а н чўзади.

— Унда, бу ки й и м ларн и ким олиб берди сизга?— М ам аш к аж о н и м ! Р есто р ан да буфетчи, таниш и

н а в а л о м .— Р есто р ан да? — у «Тошкент» меҳмонхонаси ёнида-

122

ги ресторан т а р а ф г а бир қ а р а б қўйди. — Қ айси ресто­ран д а?

— Г азл и д а . Б и з ў ш а ёқдан .А л а м а зо н унинг т а р а л л а б е д о д сарупосига ян а бир

к а р р а н а за р та ш л а б , ҳ ази л н ам о оҳангда ў д ағай лад и .— Д а д а н ги зн и ў р н и да бўлсам , оизни эмас, м ам аш -

кан гизни қулоғидан чўзарднм .— У чўзолм ай ди , — ҳ и ри н глади Бийрон. — У лар д а в ­

но аж р а л и ш га н .— Ҳм... — А л ам азо н • а троф га эл о в л аб боқди, сўнг

Б ийроннннг ти рсаги д ан тутиб ж и л м ай д и -д а , ресторан т а р а ф г а и м о қилди. — Бир м ам аш к ан ги зн и эсласак-чи .

— Ну-у, А лам азон! — Бийрон эр к а л а н и б ортга т и ­сар и л д и . — Қўйинг шуни. Кеч борсам , хозяй кам сочим- д ан юлади.

— Узим т а кси д а элтиб қўям ан . Қ ани , ф а р о ға т қўй- нига олға!

О хирги сўзни у шу қ а д а р кўтарин ки , шу қ а д а р ш а в қ б и л ан айтдик-и, ҳозир Бийроннинг ўрни да Э ш м ат бўл- ган и д а , «ура-а!» д еган ича ю гургилаб кетарди.

Бойвуяча о й иУ ғилу н евара , қизу к е л и н л ар и охир-оқибат зўр

келиш иб, Бойвучча ойини қ ав атд о р уйга кўчириб ўтиш- ди. «Б у п ақаси о л а м д а йўқ, д а в л а т сизга а т аб алоҳи да х о н ал ар қурди, биз бор-ш удимизни с ар ф л аб , уни му- зей д ек ясантирдик», деб чуви ллай кетди улар .

Уйни бориб кўргач, ҳ а қ и қ а т а н а м , ҳ ай р атд ан ёқа уш- л а ш и г а оз қолди, ам м о ўзини босди, сир бой бермади. Э ш и к -д е р а за л а р ганж -ёғочдан бўлиб, хоналарни нг шиф- ти ойнак, д ево р л ар и ғо зғо н м ар м ар д ан эди. Х оитахтадан тортиб, қутию ж а в о н га ч а аскарни нг этигидек ярқирай- ди. К о са -л аган у чойнак-н и ёлаларн и н г ҳ ам м аси хитойи чиннидан. П атнису ликоп, кў заю обдаста , ҳатто, хокан- дозниям кум уш даи қую ш ибди кам б ў лм ағу р л ар . Энг ан грай ти ри б қўяди ган ж ойи кап гиру чўмич, муроббоя-* л о ғу қан ддон , ош қош иғу санчқи — барибир топ-тоза ти л л о д ан эди. Бой вучча они бундай хулосага келиш учун ш унчаки ю заки қ а р а б қўйиш билаи қ ан о атл ан га - ни йўқ, ал б атта . У бо ш қ алар н и н г кўзини ш а м ғ а л а т қи- л и б секингина ч о й қо ш и қ л ар д ан бнрини олди-да, якк ам - д у к к а м ти ш лари билан унинг сопини қатти қ ти ш лаб кўрди — тўғри соф тилло!

123

— Қ ай н о тан г тирик б ў л ган л ар и д а , яри м кунини м ан а шу к а т а л а к д а ў тказард и , — хо н ал ар н и кези б чиқи- ш аётган в а қ тд а ҳож атхонани кўрсатиб , тўнғич келини- га ш ивирлади Бойвучча ойи. — М ендан яш ириб , бош қа қ а е р д а я м ичарди?

Н иҳоят ул ар дастурхонга ўтириш ди. Ҳ ом иладор қи- зи сарриш сам оварнин г буғини т ар атган и ч а б и л ан гл аб келиб, хонтахта ёнига чўкди. «Бу энди тоза эмас, — са- моварга зим дан кўз т а ш л а б ўй лади Бой вучча ойи. — Ш унчаки тиллонинг сувини югуртишган».

Ч а қ ч а қ л а ш и б ўтириб, ярим чойии ичиб бўли ш и бди ҳамки, сам овар туш м агур ҳануз қай н аш д ан тийи лм ас- ■ Ди: вар ақа -ву р у қ , варақа-вуруқ .. . билқ-билқ-билқ...

Бойвучча ойи босинқираб уйғониб кетди. Х айриятки , кўз оч'иб кўрган келин лик уйида ётарди . Эрининг та- ж овузкор п ан ж аси теккан м у қад дас сопол л а ган и ю од- ■ мигина идиш -товоқлари ж о й -ж о й и да турибди.

— В арақ-вуруқ .. . билқ-билқ...У қулоғини динг қилиб, атрофни тинглади .Б у товуш т а ш қ а р и д а н келаётган эди. Зи л гавдаси-

ни зўриқиб кўтарганича аста ўрнидан турди. А йвонга чиқди-ю, кўзи атроф и даги а ж и н л а р ёзилиб кетди — ҳов- лини нг қо қ ярми яхоб б ери лаётган дек кў л л аб ётарди.

— А лам азон! А ламазон-ув! — бел-ига қўл тирагани- ча «дарё»нинг, н арёғидаги ҳ у ж р а га қ а р а б қичқирди у. — А л ам азо н дейман! Улиб қо лганм и сан , ҳой!

П а с та к эш ик сурнай чали б очилди. А л а м а зо н кўз- л ар и н и и ш қал ай -и ш қ ал ай , т а ш қ а р и га м ўралади .

— Ҳа, нима?— Б у ё қ қ а чиқ-э! Тезроқ, ч и қм асан г ў р д ак б ў лам и з .А лам азон ҳовлидаги аҳволни кўриб, бир зум да ен-

гилгина кийиниб чиқди. П оча-енгини ш им аргач , муз- муз сувни ирғиш лай-нрри ш лай кечганича бориб, бирин­чи н ав б атд а ариқчани нг ўзадини топиш га тириш ди.

— Қ увурга ,а л л а н н м я б ал о ти қи ли б қопти. — Бой- вучча ойи б арм оғи бил а и у злукси з б и л қ и лл аётган ж ой- ни кўрсатиб, ишни қ аер д ан б о ш л аш кераклиги ҳ ақи да ан и д кўрсатм а б е р д и .— Ана, в а р а д л а б турибди. Уш а ерга дўлингни суд.

Қ ан д ай д и р телп ак одиб келиб, тидилиб долган эк ан . А л ам азо н уни сугуриб олиб, айвон т а р а ф г а улодтирган заҳоти дувур Э ш м ат и ш м анин г том огига ай лан ди - долди.

— Ю р энди, чой д а мл а б берай, — буйруд оҳан ги да

124

сўз қотди кўнгли тинчиган Бойвучча ойи. — Ш ам о л л аб ,1 с и л к а с а л бўп қолм агин тағин.

А л ам азо н иш билан овора бўлиб ту р ган да кам пир айвон даги тоғорага илиқ сув қуйиб, ёнига кўрп ача ва

' ш ипп ак келти ри ш га улгурган экан , к ў р а ч а д а ю з-қўлини ювиб, оёғини то ғо р ад а чайиб олгач, ди л ди р аган и ча ич­к а р и кирди. Устида доимо каттакон чойдиш турадиган таби и й га зли п ечкадан т а р а л а ё т г а н или қли к тан аси га м ўм иёдек ёқиб туш ди. Ҳузур қилиб кў р п ачага ёнбош ла- ди , к ар ах т оёғини темир қопқоқ сари чўзди, ам м о ҳа- роратни ҳис этм ади .

Бойвучча ойи дастурхон ёзиб, чой д ам л ад и . Гумбаз- д ек бўлиб А лам азон н и н г қарш и си га чўкди.

— Худо етказиб , кеча сенгина келиб турганингни қ а р а , — чойни иш тиёқ билан қ а й т а р а туриб, тақд и р га ш укрона айтди у. — Б ў л м а с а қўш н и ларн и уйғотиб чи- қиш учун киртоғорани қ а й и қ қи лардим . У ч аки ш гандай ан ав и я м бугун ж уж урнойли ги ни кўрм айсанм и.

«Анави» деган и бу — А лам азон н и н г ҳовли этакро- ғидаги ҳ у ж р аси га туташ хонада яш овчи и ж ар ач и . Ут ўчирувчи бўлиб иш лайди. А л ам азо н ёзги сессияга келган п ай тд а бирдан шу ҳовлида пайдо бўп қолувди . О иласи б у зи л га н ш екилли.

— М ен га қ ар а , А лам азон , шу п аж ар н ў й л ар н и ой- лиги қ а н а қ а ўзи? — Бойвучча ойи новвот солинган то- воқчани унга яқ и н р о қ сурди.

— Н им айди?— У ндан ар зи м а га н и ж а р а ҳ а қ и о л ам ан . Ш униям

тулкин и думи дек чўзади. М ен-ку, минг қ а т л а ш укр, уни қўли га қ а р а б қолгани м йўқ. М а с а л ан , к а тта ўғлим...

Ана, тағин бош ланди!К ам пир туш м агур ж у д а ал о м ат-д а . Б у хонадонга

< кел ган ҳар бир янги и ж а р ач и г а катта ўғли ҳ аф таси га х а р а ж а т келтнриб туриш и, кичиги «қуруғи»ни бериб қўя қоли ш н и а ф з а л кўриши, қи зи эса унинг кийимини ипи- данчигнасигача б у тл аб қўйиши ҳ а қ и д а ф ахр билан сўз- л а б берар , м абодо янгн суҳбатдош то п и лаверм аса , «эс- к и л а р » г а вақт -вақти билан т а к р о р л а б ўтарди . А л а м а ­зон бу уйга сурункаси га тўрт м ар та келган бўлса, м ана ш у ҳикояни тўртинчи м ар та эш итиб ўтирибди. «Мен! бировни пулига з о р м а с м а н ,— дея ҳикояоига якун ясар- ди у, — ёлғи з зер и ккан и м дан и ж а р а қўяман».

Ш ундай дей иш га дерди-ю, м абодо кимдир ҳисоб- китобни сал кечиктирса, бирон б аҳон а топиб, ётиғи би л ан ш ам а қи ларди . М асал ан , бундоқ: « Н е в а р а м га

125

в а л а са п и т о б ерам ан деб катта кетворувдим. Кеча м а г а - 4 зинга бориш дан олдин м ундоқ ҳам ённи ти тки л асам , ф ало н сўм етм ай турибди-ку». Ш униси қизиқки , ў ш а «ф алон сўм» қай миқдорда айтилган бўлм асин , и ж а- рачининг ва қ т и д а у за т м ага н қ а р зи га ш ундоқ мос ту- - ш арди-қоларди .

— П о ж арн и ги н ги з али м ен т т ў ласа кер ак -да , — чой- га солинган новвотни нон билан атал ай ту р и б , бояги гапга қай тди Ал ам азон . — Б у н а қ а д а пул ни б ар ак аси қолм айди. ' .*•

— И ч ад и у гумдон бўлгур. И ч ган одам н инг чўнтаги ям оқдан бош қа нарсан и кўрмайди.

А л ам азо н « хўж ай ка»сини нг м а т а л г а у стал и ги дан зав қ л ан и б , ж и л м а й и б қўйди.

— Сен кулм агин , бола, — боби ллаш н и д аво м эттир- ди Бойвучча ойи. — Р а ҳ м а тл и х ўж ай ини м гурзибоздек йигит эди, ичкилик охири бош -ш ига етди.

Ш у вақт ҳовлидан бу хонадонга кунора э р т а л а б сут олиб к ел ад и ган ўспириннинг ингичка овози т ар ал д и :

— Бойвучча ой-йи-и-и...Бойвучча ойи и н қ и л л аб -си н қ и л лаб ўрнидан туриб,

айвон томонга йўл олди.Бойвучча ойи! Я қ м н -атроф даги лар унинг ҳ ақи қий

исмини буткул унутиб ю бориш ган, бу д а б д а б а л и ном унга қачон ва ким том ондан қўй илганин и б еш қай р а- ғочликларнинг биронтаси ани қ айтиб беролм ас , кам- пирнинг ўзи ҳам бунга а л л а қ а ч о н л а р кўникиб кетган эди.

— Ш ўр п еш ан ам га ш у н а қ а кирчимол н евара бит- м ади -би тм ади , — у ш и ш а идиш даги сутни кўтар ган и ч а ҳаср атл ан и б кириб келди . — Ҳ озир сенга сут қ ай н ати б берам ан.

— Ш уёғиям етар-э... ч . ' ^— Қ и м и р л ам ай ўтир, — ф арм он берди Бойвучча

ойи. — Сен бола кат т а иш қилдинг. Х айри ятки , қувур ўзингни тортиб кетмади.

Б а р ч а г а доим о кўн гли ям , дастурхони ям очиқ бўл- ган бу полвоноғиз кам п и р ra n и ж а р а ҳақи га бориб та- қ а л га н д д а нима с а б а б д а н туйқус зи қ н а л а ш и б қолиш и- ни А л ам азо н сира туш униб етолмасди.

Ҳе, аттанг, ш ундай бегидир ж ой ту р ган да , т а л а й пул ни беҳуда совуриб юришни ким қўю вди унга? Одил- га кўнгнл учун хўп деб, тўғри ш уёққа к е л ав ер са ў л ар- миди? Ф а қ а т чўнтаги ен ги л л аб қ олган даги н а ҳушини

126

йиғди, ақ л и пеш индан кейин кирди. Д ои м аҳвол m y ўзи.

П улни кетганиям бош дан с а д а қ а , аммо Бийрон би­л а н бирга кечган ш ирин д ам л ар и н и ҳисобга олмаса,. ш унча кунни санғиб беҳуда ўтказди . Ҳ али биронта иш- нинг тайини йўқ.

Ш ер и кл ар и н г кўри нм айди? — сўраб қолди Б о й ­вучча ойи, сутни печка устидаги қозончага қуяётиб.

— К ел и ш л ар и га ҳ а л и бор, — А л ам азо н беихтиёр курсдош лари н и эслади . — У қиш имиз кечроқ бош л ан ад и бу йил.

— Ун да , сен нега л и к и л л а б етиб келдинг?— Ш у н а қ а бўп қолди, Бойвучча ойи. Энди Тош кент-

д а и ш л асам м и к ан д еб турибман .Бойвучча ойи ўзича гапираётгандек , товуш и паст-

л а б ғудранди:— Т ош кан н и за п кўзи учиб турган эк ан -да сенга.

М омонгни у граси га ўт қ а л а -а -б ю р авер м ай сан м и ?— к е ­йин, бор-е, менга нима д еган дек қўл си лтаб қўйди. — Э-э, ҳозирги лар б ари бевош. М ан а , и к к а л а ў ғл и м ам , д ў м д а т у р м ас а м ў л ам ан , деб ота қасрини т а ш л а б кетди. Б а т т ар бўлишсин...

М у а л л и ф л а р куннинг иккинчи яр м и д ан қабул қи- линишини яхши билган А л ам азо н н аш риётга туш дан кейин кириб келди. А чқимтир « Л а й к а » сигаретини зи- н ап о яд аёқ э зғи л а б та ш л а б , узун коридор сари қадам^ қўй ган пай ти да чап том ондан огоҳлантирувчн йўтал эш итилди. Ч етдаги б есўн ақай эски стол ортида кафти- га ияк ти р а б ўти р ган чўққибош қоровул м и н ғи рлаб ran отди:

— Қ а ё қ қ а кетяпм нз ўзи?— Д иректорга .. .— У-ў, х ў ж ай и н гам и ? — нидоланди қоровул,- сўнр

қош и билан бўш стулни кўрсатиб , ўтириб туринг д е ­ган д ек имо қилди. — Ҳ али-зам он кеп қ о л ад и л ар .

А л ам азо н стул га ўтирди, қўли даги «Советский спорт»ни ёйиб ўқий бош лади .

— Қ а е р д а н келдик э н д и ? — чамаси , қоровул ёлғиз- л и к дан ж у д а зери к кан , директор туш л и к дан қайтгунга қ а д а р текин суҳбатдош нинг «сувпни сиқиб ичмоқчи» эди. Унинг м ақсадини ф а ҳ м л а г а н А л ам азо н газетан и б у к л аб столга қўйди-да, солинчоқ юз, негов бурун, бўр- тиб чиқцан к ў з л а р г а астойдил тикилди.

— Л а б б а й ?

127

— Т аг-зотларин и суриш тиряпм из.Қ оровул унинг қаёқ дан л и ги ю қ а ер д а ўқиши, оила-

вий аҳволию Тош кентга қ а н а қ а транспортда келгани, хўроз уриш тириш га муносабатию . қайси ж а н р д а ёзи- ш игача эри н м ай сўраб чиқди. Қейин «ҳмм» дея пича сукут с а қ л а б тургач , «бизниям танирсиз , ҳойнаҳой», деб м а с а л а таш л ади .

А л ам азо н унга б о ш қ атд ан р азм солди, ам м о га зета - ж у р н а л л а р д а босилиб ту р ади ган су р а тл а р орасида бу- н а қ а турқ-атворга дуч келганини эс л а й олмади .

— Ш еъ р ё зар ди н ги з ш екилли? — ночор гапни кав- л аш ти р д и у.

— Э, йўқ! — нодон суҳбатдош га й ўл и қ қан м утаф ак- кирдек м ий иғида сипо ж и л м ай д и қоровул. — Т а р ж и м а қиптурам из. Топганимиз — Ш а р қ классикаси . Б у — қўл е тм ас бир хазин а .

— Қ ўлни-ку етказса бўлар , — л у қм а т а ш л а д и А л а ­мазон, — ақ л етиш и қийин.

— У-ў, ана энди ўзим изга келдик . А на бу гапни я х ­ши айтдик.

Э ш и к очилиб, п ак ан аги н а киши ш ляп аси н и қў л и да ўйн атган и ча аста-секин юриб ичкари кирди. Қ оровул А л ам азо н га боягидек қоши билан имо қилиб деди:

— Ана-е, х ў ж а й и н а м келд и лар , — сўнг х ўж ай инга ю зланди . — Сизни кутиб ўтирибмиз-да .

— Х изм ат, қўчқор й и ги т? — А л а м а зо н га синчиклаб тикилди директор.

— С изга гапим бориди.— М ай л и гап л аш ам и з .Д и ректор миқти ж уссаси га мос б ў лм аган я с а м а са-

л о б а т би л ан битта-битта босганича тўрга қ а р а б йўнал- ди. А л ам азо н унга энди эргаш м оқчи бўлгани да , қоро- вул «пича ш ош м ай турай ли к , х ў ж ай и н ечиниб-нетиб олсинлар», д ея уни я н а йўлдан қолдирди.

« Б у ям Қ ал ен д ар и й дом л ан и н г сал у н д ай р о қ кўри- ниши экан», деб ў й л а б қўйди А лам азон .

О ғзаки гап д а ҳ а м м а « К ал ен д ар и й » деб атай ди ган .ш оир Қ а л ан д ар и й н и н г и ж од м аҳсули вилоятдаги бар- ча тум ан га зетал ар и , ҳаттоки, в и лоят газетасин инг ўзи- д а я м бот-бот кўзга чали ниб турарди . Гоҳи-гоҳида У с ­м ирена ишқий ф арёд , ё б ў л м а с а м а ҳ а л л а оғ^соқолининг п ан д-н аси ҳатлари д а р а ж а с и д а г и «ахлоқий » ға з а л л а р и ҳ ам учраб туриш ини ҳисобга о л м аган д а , у ўз умрини асосан к а л е н д а р ь в о қ е а л а р га а т а б ш е ъ р л а р ёзиш га ба- ғиш ларди . К а тта р о қ б ай р а м л а р п и ш а р а ф л а ш м азкур

128

м узоф отдаги ундан о брўли роқ ш о и р л ар дан ортм аган и т у ф ай ли ўз иззатин и билиб, Қ урувч и лар ёки С авдо ходим лари кунига атаб м а д ҳ и я л а р тўқи ш д ан н ари га ўтм ас , м а ш қ л а р и д а «бўстон — гулистон», «кам тарин — оф арин» , « қаҳ р ам о н — бўл омон», « з а ҳ м а т — минг раҳ- мат», «аҳдга ваф одор — бахтиёр» син гари қо ф и ял ар ш а ф қ а т с и зл а р ч а э к сп л у атац и я қи ли н ар эди. П а х т а те- рими қизиган п а л л а д а эса унинг « П ай к али н и н г сайқали - дир агрегатим ч ай қалиб» , деб бош ланувчи ш еъ рига бас- т а л а н га н қўш иқ р а диода тез-тез ян гр аб турарди...

Д и р ек то р Ал ам азон и и креслога е л и м л ан ган бир тарз- д а кутиб олди. Ҳозиргина қоровулга бери лган м аълу- м о тлар га қўш им ча р ави ш да одам зодни нг беихтиёр қи- тиғини қў зға та д и ган «қачон — нега» п а й р о в и д а ш яна бир неча с а в о л л а р га ҳам т о қ а т билан ж а в о б қай тари - ш и га тўрри келди.

— Ҳа, қийин, мусофирлик ўзим и зниям бош имиздан ўтган , — бу жойни эга л л а гу н га қ а д а р кў р м аган куни- миз қолм ади , д ем оқчи дек креслонинг ён таян чи ғи га бар- моғини ти қ и л лати б туриб гапирди директор. — Х уллас, би зд а битта иш бор... а гар тўғри келса .

А л ам азо н н и н г юрапи ҳ ап ри қи б кетди, директорнинг ю п қа , хуш бичим л а б и га умид би л ан термилди.

— Б и зга чаққон бир куръ ер керак.Курьер! Н и м а ўзи бу? Қ айси дир кинодами , китоб-

д а м и «К урьер поезди» деган сўзга дуч к ел ган д ек бўлув- ди. Б у нимани ан гл ати ш и ҳ а қ и д а бош қотириб кўрм а- ган эди.

— Тўғри, м аош и сал ан д акр о қ , — директор А лам а- зо н д ан кўз у зм ай , уни ҳануз синчиклаб к у затар д и ,— А гар коллектив билан чиқишиб кетсангиз... Қисқаси , уёғи ўзингизга боғлиқ.

Қ аер га борм а, сенга б о ғ л и ғ и —■ уёғи. Буёғи-чи? Б у томони ким га б о ғл и қ ўзи?

— С из ни ш о ш и лтирм айм ан , қўчқор йигит, — инсоф қи лган бўлди директор. — М айли , э р т а га ч а бир муло- ҳ а з а қилиб кўринг.

А л ам азо н ю м ш оқсўз директорнинг ф еъ л-атвори га я р а ш а у билан қую қ х ай р л аш и б , эш и к д ан чиқаётган в а қ тд а остонада оппоқ сочли, қўнғизм ўйлов шоир С а л а й Козим билан тўқнаш ди . Ншини эъти борга олиб, унга йўл бўшатди...

Бу ш оирнинг исм -ш ариф и и л гар и тдан қулоғига ч а ­ли н и б кэрган бўлса-да , ўзини яқи н да м атбуотчи лар ош- хонаоида кўрувди.

9 -1 4 8 129

Уш а куни А л ам азо н ҳ а ж в и й ж ур н алн и н г м асъ у л ко- тиби билан четроқдаги столда овқ атл ан и б ўтирганди. Бир пай т котиб: «Ҳай, бў лм аса том ош а кур ай лн к э н д и » , - дея эш ик том онга м аънодор боқиб қўйди. А л ам азо н ўгирилиб, бо лач о қл ар н и н г велосипедини ҳ а й д а ё тга н д а й ти ззал ар и н и икки ёнга кериб о д и м лаган и ча ичкари ки­риб келаётган қўнғизмўйлов ки ш и га кўзи тушди.

— Не! К елсинлар , келсин лар , — қўшни столда ўтир- г аи л ар д ан бири — ғилдиракю з киш и унга бўй лан и б , ю закироқ х у ш о м ад билан қулоч ёйди. — Қ айси ш ам ол учирди ўзи, К озимий? \

— Б у ё қ қ а ўтинг, С а л а й Коэим, б уёққа , — ғи лди рак- юзнииг биқинидаги м ал ласо ч одам и лтиф отдан кўра кўп роқ м а с х а р ал а ш г а ў х ш аб кетувчи йўсинда уни юқо- рига т а к л и ф этди.

— К ўрганим и з — кўриш ганим из, — С а л а й К озим не- гадир ҳири нглаганича қўлини кўксига босиб, кўрсатил- ган ж ой га ўтирди.

— Х урсанд к ў ри н ад и лар , К озимий? — унга ўш а юз аки х уш ом ад билан тикилиб сўради ғ и л д и р а к ю з .— Кито б чиқдими дей м ан?

— Э, йўқ, — ўзини ж и дд и й тути ш га интилди С а л а й Козим. — Ш ундай... ўзимизча.. .

— Б и р ra n бор, — дея ш еригининг гапини м аъ қу л - л ади м алласоч . — Б и з д а н яш иряпти .

С а л а й К озим ян а ҳири н глаб кулди.— Д а р р о в сезаси зл ар -а . П рем и алн и й олувдик.— Ш у холосми? — дея л аби н и бурди м а л л а с о ч .—

М ен бўлсам , кечаги рўй хатга сизниям қўш иш ибди деб ўтирибман.

— Қ а н а қ а рўйхат?— Ун вон олади ган ларн и ки . Кеча ёзувчи лар ую ш м а-

сида рўй хат тузиш иб, т а сд и қ қ а юборишибди.— К и м л ар борлигини билм адин гизм и?Бунга ж а в о б а н м ал ласо ч ел ка қи сган ича бошини

сар ак л атди .— Мен билганим битта Тўпавой, — К озим и йга чой

у затаёти б сўз қўш ди ғилдиракю з. — Б о я уни т а б р и к л а - ш аётган д а сезиб қолдим . /

С а л а й К озимнинг ранги қув ўчиб кетди:— Тўпавой? Т ўпа Т урғунми? Ғирт чалассавод-ку!

Бнзни уч-тўргта китобимиз боси лган да , у ёзган ш еър га зе та д а я м 'зўрға чиқарди.

— Мен қа е р д а н билай энди? — нега менга д ў қ ура-

130

сиз д еган дек з а р д а а р а л а ш гапирди гилдиракю з. — Б и ­ронта х и зм ати бордирки...

— Қ а н а қ а хизм ати бўлиш и мумкин? — С а л а й К о ­зимнинг б ат т а р фигони ошди. — М асал ан , мен йигирма уч йилдирки битта н аш р и ётдам ан . Хўш, Т ўпа қ а ер д а ёлчитиб иш лабди? Ҳатто, проф сою згаям яқи нда аъзо бўлган и н и билам из.

«М инбар»ни ян а м алласоч эгал л ад и :— У тирволиб кую ни ш и м и здан нима ф ойда? Ке-

л и н гл ар , б ош қ а гапдан гап л аш ай ли к .С а л а й Козим қў л и даги чой ни тез-тез ҳўплаб , типир-

чил а ганича ўрни дан турди.— Й ўл бўлсин, Козимий?— Бир ж о й д а озгина иш им бор эди.У х ай р л аш у в маросимини кечроқ м у дд атга суриб,

о ш х о н ад ан зи п и л л аб чиқиб кетди. Қ ўш ни столдан пи- қир-пиқир кулги эш итилди. М ал л асо ч кишй: «Ш у ке- тиш да тўғри у ю ш м ага бориб, рўйхатни суриш тиради»,— дея ҳиҳилаб қўйди.

— Кунора к а л а к а қи лиш ади , — ачи нганнам о қиё- ф а д а А л ам азо н га сўз қотди котиб, — омон бўлгур л а қ қ а туш иб ч ар ч ам ай д и -да . Узига хослик томониям шу холос.

Қ и ш л о қд а ҳ а р бир одам ҳисобда, ҳам м ан и н г дав- р а д а ў з сўзи, тў й -м а ъ р а к а д а белгилан ган ўрни бор. Ким бу? Ф алончининг ўғли ю писмадончининг невараси .

Б у ерда эса... Ш а ҳ а р ўз номи билан ш аҳар . Куни босиб туриш ади...

Б у ер д а эса... Ш а ҳ а р ўз номи билан ш аҳар . Куни кеча Л о н д о н д а м а ъ р у за айтиб қай тган ака д е м и к ёнпи- н ан гд ан ўтиб кетади , сен бўлсан г уни бирон-бир рес- торанни нг бош ош п ази билан а даш ти р асан . Б а ъ за н , акси нча — қай сиди р театрн и н г чироқчнси зи н ап оядан ғўдай ган и ча тущ иб келнб, сендан гугурт сўраган и да , м аш ҳ у р артистнинг иси бурқсиб турган бу зотни шу в ақтгач а т а н и м аган и н гд ан қат т и қ х и ж о л ат чекканинг- ча там а к и с и га д ар ҳ о л ўт тутасан .

Қ и ш л о қд а битта ш еъ ринг б о си л саёқ ш оирсан. Ш а- ҳ а р д а эса йипирмата китобинг чиқиб ҳам С а л а й Ко- зим ли ги н гча қолавериш ин г мумкин. Ш ун дай экан , А л а ­мазон деган о д ам ч а б у лар учун ким бўпти? Қ ан д ай д и р ч ар м к у р т к а л и нусха қ и ш л о қ дан келиб, бир ойдан зиёд д ай ди б ю'рганини эш итиш дан бу ерда кимнииг иш таҳа- си бўғилади-ю . л а в о зи м га м ин ган ида ким теп ароқдан ж о й к ў рсатади ? Ш ундан бош қа таш в и ш йўқми у л ар д а?

Н аш р и ётд ан т а р в у зи қўлтиғидан туш ганича қайтиб

131

чиққан о м адси з заб тко р қайси кўча ё қ а л а б одим лаёт- гани, қ а ё қ қ а бораётганин и ўзи ҳам б и лм аган ҳолда ал- л а м а ҳ а л г а ч а ўйчан тентираб юрди.

Доцент ҳ у з у р и д а гастроль

Қ иш ки сессия А лам азон н и н г картм они дўкондаги вазни га қайтиш а р а ф а с и д а ту р ган д а в р г а тўғри келди. Қ артм он бундан хурсандми, х а ф а м и — бирон нарса де- йиш қийин-у, ҳар ҳолда , эгаси уни сўнгги п ай тл ар д а тобора к а м р с қ безовта қи лаётганди .

«Бийроннинг о л ди да нима деган одам бўлдим э н ­д и ? — боя уйғонган бўлса-да , ҳануз кўр п адан чиққиси келм ай , бош қа томонга а ғд а р и л и б олди А лам азон . — З и қ н а бўп кетяпти деб ўйлаётган ди р?!»

Тўйингга қ а р а б карн айчи айт, деган лар и дек , ўзи бош ида б ал а н д д а н к ел м асл и к к ер а к экан . Д а с т л а б к и таниш увни ресторан оф ици анти дан қайтим о л м ай қўз- ғалиш ва қизни т а к си д а кузатиб қў й и ш дан б о ш лаган эди. Б о р а -б о р а ҳотамтойликнинг бурди кетаверди . Сўнг- ги у ч р аш у в л ар д ан бири иш чилар ош хонасида овқатлан и б , шу қиз шўрликни оломонбозор автобусга зў р -б азў р ти- қиб ж ўн ати ш ш ак л и д а яку н лан ган бўлса , кечаги гал « п ан о р ам а» д ан чиқиш гач, сую клисини со сискахон ада типпа-тик тургизиб қўйиб, бир стак ан кофе билан сий- л а ш д а н н ари га ўтолмади.

Х айриятки , купедош таниш и О дил сигарет олиш учун бу ерга тасоди ф ан кириб қолди-ю , у л а р би л ан бирпас ч ақ чақ л аш и б , А лам азонни нг п астлаб бораётган обрўйи- ни тўрт-беш поғона кўтариб қ ў й ган дек бўлди. Тошкент- да уиинг бун ақа зўр оғай н и лари борлиги Бийроннинг х а ёл и гаям кел м аган бўлса керак .

— И ш лар и н г қ а л а й ? — сал о м -а л и к д ан сўнг ўзини яқин тутиб ҳол сўради А лам азон .

О д ам зо д деган и бирон ж ой да иш лайди-да , ахир!О дил сигаретини б ам ай ли хоти р тутатаёти б , деворга

қоцилган кўкиш т а х та ч а га алоҳи да эҳтиром ' билан кўз қ а д а д и — т а х та ч а га папирос сурати солиниб, устидан қиэил чизиқ тортилган эди.

— Би ласан -ку , биззи иш доим беш, — тутунни те- пага пуфлаб, у ҳам эски қ а д р д о н л а р д а й ж а в о б қил- ди. — А ммо сенгаям беш кетиб турибм ан , н ақ паризодни топибсан-а . В аҳ-ҳаҳ-ҳа .

132

Бийрон к а р а ш м а билан ж и лм ай и б , ав в ал О дилга, сўнг А л ам азо н га эи м дан кўз таш л ади .

— Қ и зл а р н и кўп талтай ти р м а! — бармоғини ниқтаб, ҳази лом уз ў д а ғ а й л а д и А лам азон .

О дил эса қи тм и рликн и д аво м эттирди:— Буниси ҳолва. Хўп десанг, битта я н ги ли к айта-

ман-у, хонимингни т у га л а й типи рчи латиб қўям ан , — у ш ундай дея , А лам азон н и н г розилигини кутиб ўтирм ай , ир ш ай и б Би йронга қай рилди . — Б угу и б азам и зга товар келди. О чсак , бари аёлларн и ки : итальян этиги, го л лан д пўстини, ҳинд кўй лаклари .. . — у хиёл сукут сақ л аб , қизнинг к ў зл ар и га синчковлик билан т и к и л д и ,— японча сви терлар , а р а б р ўм оллари , чех су м кал ар и , костю мли вилвет ю бка — «М онтана!..» — Ш у ерга кел ган д а у тил- л а тиш лари н и ч ақ н атган и ч а ш а р а к л а б кули б юборди.— Қ а р а , қ а р а , А лам азон ! П о ти рлаш и н и кўряп сан м и? Ваҳ- ҳаҳ-ҳа.

У л ар т а ш қ а р и г а чиқиш гач, О дил йўл ё қаси д а ту р ­ган за н гор и «Ж и гули » ни кўрсатиб , тан тан аво р оҳангда деди: ^

— Қ ани , к ем ага м а р ҳ а м ат қилинглар! Ҳозир трап к ўтарилади .

А л ам азо н м ин натдорчилик б н л ди р ган дек бош қи- м ирлатди .

— Бийроннинг йўли яқин, — дея Ш айхонтовур т о ­монга иш ора қилди у. — Мен... уни кузатиб қўям ан.

О дил м аш и н ага бош суқиб ручка билан д а ф т а р ч а олди, иккита в а р а қ н и йиртиб, а л л а қ а н д а й р а қ а м л а р н и ёзди -да , бирини А л ам азо н га , иккинчисини Бийронга тутқазди .

— Бу — б азам и зд а ги телефон... Бирон нарса зар у р бўп қолса , бемалол.. .

Т а ш қ а р и д а н қуруқш оқ йўтал а р а л а ш ға р ғар а д о р то- вуш эш итилди.

— Ҳў, акаси , бир секундга буёцқа қар а .А л ам азо н эри нибгина бош кўтариб , деразаД ан таш-

қа р и га м ўралади .Қ о во қ лар и ш иш иб кетганидан тум тайи б кўринаёт-

ган ўт ўчирувчи Бой вучча ойига сут олиб келган қўш ни ўспиринни б ар м о қ ўйн атгани ча ҳузурига чорлаб т у р а р ­ди. Успирин яқи н р о қ келгач, унга пул узати б , ян а ға- ри ллади .

— И лтимос, я ри м та а р а қ опкелгин.

133

— М енга бери ш м ай ди-да , ока , — о д атд аги дек майин овозда қимтиниб гапирди ўспирин.

— Б ер и ш м аса , мени номимни айтасан... Л ей тен ан т а к а м г а де...

Успирин истаб-и стам ай пулга қўл чўзди.— А р а қ бўлм аса-чи ? Вино опкелайм и?Ут ўчирувчииинг тиш • ч ўткаси га ў хш аган қ о ш л ар и

бирдан юқори кўтарилиб , ботиқ кўзлари сўлкавой т а н ­га д ек чақнади.

— Қ а т ъ и я н |м а н қилман! — дея б ақирди у.Қ он-қонига сингиб кетибди шу ran...Езги сессия чоғи эди. Ут ўчирувчи бир куни уни ўз

хонасига т а к л и ф қилиб, чой-пой қуйиб берган бўлди. К у затаёти б беш сўм қ а р з сўради. У в а қтд а беш-ўн сўм деган нарса А л а м а зо н га чўт эм а с эди, қайтм оғи амри- маҳоллигини кўнгли сеза туриб, янги қўш нининг сазаси- ни ўлдиргиси келм ади.

Б ади и й д у р д о н а л а р га ҳеч қ ан дай а л о қ аси бўлм аса- д а , о л а м д а «Енғин хавф си злиги қ о и дал ар и » деб ном- л а н г а н қ ал и н м уқовали китоб ҳ ам м авж удлигпни А л а ­мазон ў ш ан да биринчи м ар та кўриб билувди. Уқилиш и зе р и к ар ли бўлган бу рисоланинг д и қ қ а тга сазовор ж о- йи ш унда эдики, ундаги ж у м л а л а р н и н г а к с а р и я т қисми « .. .қатъиян м ан қи липади» д егаи сўзлар билан якун ла- нар эди.

А л ам азо н д е р а з а токчаси да бетиним пи чи рлаб ту р ­ган соатига қ а р а д и — б еш такам ўн. Қ а л л а с и д а ай ла- ниб қ олган ҳ а ж в и й ш еъ рни қ о р а л а й м а н д еб уй қуга ан- ча кеч ётувди, р осаям ухлабди-да .

У ўрни дан туриб л о ҳ а с к ер и ш ар кан , столдаги бўя- ли б кетгаи қоғозга хўрсиниб боқди.

Л ҳ во ли м н и т уш унмас ётлар.... С аводсиз б у муҳт арам зотлар

М ен ш ў р ли к н и(Қ а р а н г к ў р л и к н и )

Г о ҳ «илон», го ҳ «иғвогар» дейди.(У зл а р и панада ҳа р б а ло ейди!)Т уш ун и н г , ахир!М ен и н г касбим — билиш ,

вақтида м а ъ л у м қ и ли ш !Б а ъ за н эса ён и қ сатримда И и ғл а й м а н ў з қадрим га .М а са ла н ,

134

У қт алган-чун м енга м у гу зи н ,Қ айнат ам нинг ҳ ў к и з и н

уст идан ёздим .Ҳ и ҳ -ҳ и ҳ -ҳи !

Ҳўҳ-ҳдҳ-ҳўИҲ аҳ-ҳаҳ-ҳаШ

Ҳ а м м а ёқ н и м олдўхт ир босди...

Б у ер д а ш у н ақа ш еъ рларн и н г бозори чаққон роқ эк а н : ҳар қайси г а з е т а д а ҳ а ж в и й р уб ри ка , ҳар бир ж ур- н ал д а ҳ ази л саҳиф а , ради о билан телеви ден и еда ало- ҳи да сати рик эш иттириш лар.. .

М айли , ж и д д и й л а р и ёқ м аса , кулгили си дан сотамиз. И ш қили б, х а р и д қи ли ш дан ч ар ч а м а с ан ги з бўлди, но- ш и р ж о н лар . И ннайкейин, у л ар н и босаётган п ай тд а Ш ал - монов деган о д ам га мендан салом айтиб туриш ни унут- м англар .

Етм иш иккинчи йилмиди, етмиш учинчимиди... х у л ­л а с , бундан тўрт йилча олдин тум ан га зетаси д а А л а ­м азоннинг ў р там и ён а ҳазил ш еъри бооилди. Э ртаси га ту м ан прокурори Ш ал м о н о в уни ҳузурига чақириб қолди.

— Хў-ў-ш... — у столдаги газетан и олиб, охирги бе- ти га хўм райиб боқди. — «Қ ар о қч и би л ан порахўр». Ҳм...

Кейин у газетани четга қўйиб, гарчи ш еър о д ам л а р ҳ а қ и д а бўлса ҳам : « Б у м асал ў зларини ки м и ?» деб сў- ради . А л ам азо н бош қи м и рлати б тасдиқлади .

— Ким... бу порахўр?— Бир сарқи т-да .— Ф ам илияси ?— Езиш биздан , топиш сиз д а и.— Ҳўв, қ а ер д а ўтирганингизни унутманг!..У ш а Ш алм он ов ҳозир қ а е р д а и ш лаётган экан? Ш у

о д ам д а н зўр қассоб чиқарди-да.. .А л ам азо н ювиниб келгач , енгил-елпи там ад д и л ан и б ,

йў л га отланди . Б а р ч а ф а н л а р а р а л а ш -қ у р а л а ш ёзила- вер ади ган қа л и н д аф тар и н и (бекорга «обший тетрадь» д ей и л м ай д и -к у ) ш имининг бўғзига қистириб, курткасини кийди.

Ҳ овлидан ш и п и лл аб ўтиб б о р аётган д а Бойвучча ойи д е р а з а н и и чкари дан ти қи ллати б , каф тини д ўлай ган и- ч а ни м ал ар д и р деб д а ғ д а ғ а қилди. Б а л к и тунда алла- м а ҳ а л га ч а чироғи ў ч м аган и д ан норизодир (б ан д ал а - ри м ^ а м м а ишини осой битирсин д еб кундузии, ҳорди қ

135

олеин д еб кечани яр ати б қўйибди э г а м ) , б ал к и ю пқа кийинганидан яна таш виш га туш гапдир ( сен б о ла охи­ри си лкасал бўласан .. .) .

Ҳ ақи қ а та н а м , бугун ҳаво анча изғиринли эди. Й ўл- ка ёқасига бир саф д а эк и л ган ол чал ар н и н г д и к р ай ган ш о хлари да чумчуқлар кўринм ас, чамаси , ул ар ҳам и л и қ жойини тар к этгиси келмай, б ў ғо тл ар да биқиниб ёти- ш арди . Қ ечаги н аям ш охлар учида б у ж м ай ган и ч а қоли б кетган м евал ар н и ж а н ж а л -с у р о н билан тер и б юри- шувди.

— Н ега ғирром чилик қиласиз?— Узинг ғирромсан! Виждонсиз!А л ам азо н м ую лиш дан бурилибоқ, ҳозиргина эш итил-

ган товуш э га л а р и га боқди — мўйловига о қ о р а л а га н сўлоқм ондай киши билан сакк и з ё ш л а р ч а м а с и д а щ бо­л а бир-бирига бўйин чўзиб турганини кўрди.

— Беринг тангамни!— Т анга , танга дейсан! А в в ал ўнг-терси қ а ё қ д а л и -

гини ўргапвол , ҳў!— Ҳой, қўйсангиз-чи к ап -к атта одам , — А л ам азо н

тўхталиб, сўлоқм онга енгил тан беҳ берган бўлди.— Энди сен бормидинг? Ж ў н а , бошни қотирм а! —

А л а м а зо н га кўзини в аҳ и м ал и олайтирди сўлоқмон.Ҳимоячи топилгани дан руҳи кўтари лган б ола уёқдан

яна тиқилинч қилди.— Ю т қ а зга н д а н кейин чиданг-да!— Ме-е-н ю тқаздим м и? С енга-я? — дўпписини пе-

ш ан аси га суриб ўш қирди сўлоқмон. — Қ и р қ йилдан б е ­ри ўйн ай м ан бу ўйинни. Ҳе, виждоноиз!

— Б ери нг тангасини!— Й ўлингдан қ о л м а ! — сўлоқм рннинг олай ган кўз-

л а р и бу с а ф а р п и лдироқдек ўйнай бош лади .— Я хш иликча бер деяпм ан! — мушт тугиб, р ақи би га

ел ка бурди А лам азон .С ўлоқмон туйқус ш аш ти д ан тушди. Икюита ўн ти-

йинлик тангани ж а ҳ л билан боланинг оёғи остига отди.— Ол-э, г а з а р и паст. Теш иб чиқсин.У А л ам азон га бир ўқр ай и б қўйгач, ж у н п ай п о ққ а

кийган кенг калиш ини ш ал п и л л атган и ча у л а р д а н узоқ- л а ш а бош лади . Н ар и р о қ д а ортга ўгрилиб, А л ам азо н га ж а ғ силади.

— Ш ош м ай тур, қи ш лоқи . И игитл 'арга айтиб, сени бир талқои туй ди қилдирмасам м и!..

— Б и зниям суянади ган и м и з бор, — унинг ортидан

136

м а с х а р ао м у з б ақ и р и б қолди А лам азон . — Э ш м а т и ш - м ага айтсам , йигитларингни д и м л аб еворади-я.

— Р а ҳ м а т , амак-и!А л ам азо н я р қ этиб, б о лак ай га қаради .— А маки? — у афтини буриш тириб қўйди . — М а л о л

кел м аса , бундан кейин мени «шоир ж а н о б л а р и » деб ч ақи рси н лар . Бўптими?

— Бўпти, шоир ж ан о б л ар и .А л ам азо н б олан инг телпапини си й палаб , уни э р к а -

л а т г а н бўлди.— Қ и м орбоз э к а н л а р -д а ? Ж у д а я м у ятли касбни т а н -

лабд и л ар -ку .— М а р ў ж и н а г а кетаётсам , бу а м аки олдимни тўс-

волди , — ўзини о қлай бош лади бола. — Қе, қи зи қ ўйин ў р г а та м а н , деди.

— М у зқ ай м о қ деганни ё зд а еса-да одам.— М енга бари би р , шоир ж ан о б л ар и . П ул туш иб

қолса , қи ш д ая м еб қўяверам нз .А л ам азо н аста чў ккал аб , бурротил болак ай н и н г и к ­

к а л а елкаси га қўл л ар и н и таш л ади .— А қлингизга тасанно, пирим! Сизни ш ундай десам

м айлим и ? Х уллас, ж у д а тўғри айтдинпиз, б аъ зи н ар са пулга б оғли қ ш екилли.

— П ул б ўлса , ч ан гал д а ш ўрва, — қ а е р д а д и р эш и т- гаи гапини сира и к ки лан м ай та к р о р л а д и бола.

А л ам азо н кули б юборди.— С изга тобора ихлосим ортиб боряпти, пирим,—

деди кулгиси босилгач. — Л еки н , шуниси "чатоқки, ў ш а савил қолгур пул сиз би л ан менга ҳ ад е га н д а йўлиқа- в ерм ас экан . М ан а ш унга догман .

А л а м а зо н ф аку л ьтетга келиб, ишни сиртқи бўлим методистига у ч р аш и ш д ан бош лади . Б о си қ ва ройиш ли бу йигитнинг д ек ан у р ек то р л а р д а н ягона устун томони шу эдики, қайси курс қ а ер д а м аш ғулот ўтказаётган и н и и с т а л га н пай тда а н и қ айтиб бера оларди .

— Д и қ қ а -а -т ! С ъём ка!З а л д а н текис од и м лаб келаётган А л ам азон н и кўри-

ши би л ан о қ а н д и ж о н л и к ҳ а зи л к аш Ш ар и ф аудитория эш иги олди да ғу ж бўлиб ту р ган л ар н и н г д и қ қ ати н и торт- ди. Т ў п д аги л ар А л ам азо н т а р а ф г а боқиб, бир-бир ж и л ­майиб қўйишди.

К урсдош ларин инг д еяр л и ярм и имтиҳонни б ар в а қ т топш ириб, а л л а қ а ч о н т а р қ а б бўлиш ган экан.

— А л ам азо н ака , имтиҳонга бирга ки рам из, а? —

137

ҳи р и н гл аб ra n отди Ш ари ф . — А ктёрликни-ку ўрганиб- сиз, энди менга су ф лёрли к қип кўрасиз.

А троф да кулги кўтарилди .Ш ари ф ўз сўзида м а ҳ к а м туриб, имтиҳонга у билан

бирга кирди.— М енга бир б ал л қў ш ад и ган бўлдингиз, д ом ла , —

билетни олгач, кули м си раб уни доцентга кўрсатди А л а ­м а з о н .— Б ун и қ а р а н г — ўн учинчи номер. Ғирт бахт-

•снз.Д о ц ен т кўзойнагининг устидан м улойим лани б боқ-

ди.— Аксинча, йигит, аксинча. И р и м ч и л ар га баҳони бир

б алл п асайтирам из .А л ам азо н билетга анча м а ҳ а л беиш тиёқ тикилиб

ўтирди, сўнг ҳ а ф са л а с и зл и к билан н и м аларн и ди р ёза бош лади . И мтиҳон бериш гали келгач , ж ав о б и ҳам ш ун­га я р а ш а бўлди.

— Б у дейм ан , йигит, китоб ўрнига кино кўри бди лар чоғим?

— Тўғри айтдингиз, д ом ла , — бу с а ф а р ҳорғин кай- ф и я тд а ж а в о б қилди А л ам азо н . — Шу... съ ём ка кўп вақтим ии олди.

— Қ а н а қ а с/ьёмка? — кўзойнагин и ечиб, астойдил с ў р а д и доцент.

В аҳим ани ям , б ўрттирм ани ям зум да қотириб таш л ай - диган Ш ари ф о р қ а д а н туриб r a n қистирди:

— Т ел еф и льм д а бош ролни ўйнаяпти .— Уҳў-ў! — Ш ар и ф га бир қ а р а б қўйгач, эндигина

сўз қотмоқчи бўлган А л ам азо н н и н г ш аш тини қай тари б , ҳ а й р а т изҳор қи лди доцент. — Ч ак к и м а-а -с . М ен сизга айтсам , йигит, ж у р н ал и сти к а билан кино асл и д а Ф ар- ҳоду Ш и ри н дек бир-бирига яқин . А йниқса, публицистик ф мльмларни ол ади ган бўлсак...

— Ҳ ақ гапни айтяпсиз, д ом ла , — унинг сўзини тас- д и қ л ад и А лам азон .

— Н а илож , бу с а ф а р ч а сизга ш а ф қ а т қ и л ам и з чо- ғим.

— М и н натдорм ан , дом ла .Ш ари ф ҳам имтиҳонни о д атд аги дек б азўр «пийпа-

л а б » чиққач, четроқда йигитлар билан чекишиб турган А л ам азо н га кссатиқ қилди:

— А л ам азо н ака , ўзи имтиҳонга келувдингизм и, гас- тролгам и?

У лар уч-тўрт ки ш и лаш иб т а ш қ а р и г а чиқиб келиш а-

138

ётган пай тда ш аҳ р и саб зл и к курсдош и Ш ари ф н и турт- ки лаб , ни м ади р деб д ў р и л л аб қўйди.

— М еҳм ондорчи ли кка тобингиз қ а л а й ? — Ш ар и ф шу заҳ о ти А лам азон н и н г енгидан тутди. — М а н а , оғайнимиз з и ё ф а т бермоқчи бўляпти.

— Б и р ж ў р а м и з д а холи к вар ти р бор, — энди ўзи му- р о ж аат , қилди «мезбон». — Б а ч а л а р г а бир гурунг б е ­р а йлик.

Ш ар и ф н ав б атд аги гапга оғиз ж у ф тлаёти б , қитмир- л ан ган и ч а яна ҳири нглаб қўйди.

— Ҳалиги... балет ҳ ақи даги ш еърингизни тағи н бир эш и там и з-д а .

Б у галги сессияда А лам азон н и н г боши ўтирш илар- д а н чиқмай. қолди. Й и ги рм а кунлик ў қ и ш д ан имкон бо- рича ҳорди қ ўрни да ф ой д алан и ш н и кўзлаб , чўнтагини қ ап п ай ти р и б келган ку р сд о ш лар и кунора турли и ж а р а - х о н ал ар га т а к л и ф қи лиш ар , уни' ўз ҳ ам ю р тл ар и га , энг а в в а л о , ф ильм -кон церт иштирокчиси си ф ати да таниш ти- р иш ар , охирида эса б ал ет ҳ ақи даги ш еърни ўқиб бериш- ни сўраш арди .

«Қ ечки овқатни нг х а р а ж а т и ян а ёнга қ о л ад и ган га ўхш ай ди , — ў й лади А лам азон . — У муман, п аловхўрлик- к а нима етсин. Кетдик, вассалом !»

— Э, нимасинй ўйлайоиз буни? — унинг пича ж им т у р и б қолганини б о ш қ ача туш унган «мезбон» қи сталан г ҳ и л и б ти рсаги д ан тортди. — Б о р и б , б а ч а л а р н и н г ди- моғини чоғ қилай лик .

У л ар автобус б екати га .қ а р а б йўл олишди. А л а м а ­зон, ҳар эҳти м олга қарш и , «А ф андининг балетга ки рган и » номли ш еърини ичида т а к р о р л а б , хотирасига .мустаҳкамроқ қуйнб бораётган эдн.

Ч и қ д и қиз, к ў й л а ги са н д и қд а қолиб ,С а ҳна д а қ и зи л -к ў к н у р л а р туташди.Б и р б о ш л и қ қ ў л и га таёқни олиб ,М а ш ш о қла р о лд и д а к ў п ўр а ла ш д и ...

„Овчи“ ва Овчилар ж амият и аъзоси

О д ат д а , А л ам азо н , сессия якун лан иш и билан ҳам- м а син ам а и ш ларн и бир ойга қо л ар -қ о л м ас ёзиб т а ш ­л а б , кўнглини х о т и р ж а м л а б оларди -да , сўнг и ж одга ш ўнғиб кетарди . Б у гал , курсдош лари билан хай рлаш -

139

ганига йигирма кундан ортиқ в а қ т ўтган бўлса ҳам , д ар сл и к ти тки лаш га ҳануз қўли бормаётганди. Ваҳо- л анки , энди у қи ш л о қдаги д ан қ у л а й и м кониятга эга бўлиб, ш ундоқ тр а м в а й га ўтирса , йигирма м инутдан кейин ўзини университет кутубхонасида кў р ар , зарур д ар сл и к л ар н и осонгина олиб, кўпи билан ўн беш кунда барч а « қ а р з» л а р и д а н б и р атў л а қутили б қўя қолиш и мумкин эди.

Утган куни ҳам, кеча ҳам, бугун ҳам ш ундай қилм оқчи бўлди-ю, бари би р кўнгли чопмади. Б у н ­д а й ҳол, ал б а т т а к ай ф и ятд ан келиб чиқади. Кейин- ги в ақтд а ю раги га уя қури б олган ға ш л и к кун сайин а в ж олиб, ф еъл-атвори тўн гли к ва т а ж а н г л и к к а тобора м ойи ллаш иб бораётганди.

Ю п қ а қорни қўн ж ли ботинкаси билан ғи ж и р -ғи ж и р эзиб, институт ҳовлисида уён-буен о д и м лаб ю рган А л а ­мазоннинг д и қ қ ати ошиб, яна курткан инг чўнтагига ёпишди. «П рим а»ни олиб, сигаретни иккига бўлгач , бир қисмини мўридай қоп -қора м у н д ш ту к ка тиқиб, иккинчи қисмини қ ай тар и б қутига солди. М и сч ақ м о қ ҳ адеган д а ён аверм агач , уни бир-икки бор силкиб қўйиб, яна кетм а-кет ш ақ и ллатд и . У ри на-урин а ёқи ш га эриш гач, сигаретини тутатиб олибоқ, м исчақм оқн и чет- га улоқтирди.

У тум ан р едак ц и яси д а доимо ишнинг тиғизлиги дан нолиб, босим и ж од қилиш и учун кўп роқ бўш в а қ т топишни о рзулаб ю рган ч оғлари д а сурункали бек ор- чилик бу қ а д а р зер и кар ли бўлиши, ҳатто, ф ож и ави й туе олиши мумкинлигини си ра тасав в у р қи лм аган ди . Б у н дай аҳволга туш ган одам боласи, ҳатто, қай си ж а м и я т д а яш аётганин и унутиб ю бориш иям ҳеч ran эм ас экан . А троф и нгдан ўтиб бораётган ю р тд о ш л ар и н г кўзннгга гоҳида чет эл ф у қ а р о л а р н га ў х ш аб кўрина б ош ласа , қўрқиб к етар кан сан киши. Б а ъ з а н бунинг с абаб и ни м ада экан , деб ўйлаб қоласан .

— С оат борми?А л ам азо н бошини кўтариб , қундуз ё қ а л и йигит

қўли даги диплом атиии ай лан ти ри б ў й н аган и ча қ а р - ш исида ж а в о б кутиб турганини кўрди. Енгини қай и- риб, соати га кўз таш л ади .

— Ун бирдан ўн беш та ўтяпти.— Тўчний айтинг, ака.— Ун тўртта ўтибди.— Р а ҳ м а т . Б ун дан чиқди, ян а ўн олти минут с з -

л а н г л а б ю рамиз.

140

У д и п л о м ати ки ҳ ан у з ўнг-сўлга ай л ан ти р и б ўйнага- нича би тта -б и тта босиб, пари кетди.

Д а с т л а б к и п а й тл а р д а корректорлик, соанш тнрув- чилик, курьерли кни т акл и ф этган ки ш и лар ў ш ан да унга ни сбатан кат т а одам гар ч и л и к қи лм оқчи бўлиш гаи э к а н чам аси . А л а м а зо н эса у л ар га з а р д а қилди , мас- х а р а л а ш д а н ҳам тойм ади . Қ ай си ди р қи ш лоқдан келиш эҳтимоли бўлган я л ти р о қ ту гм али заб тк о р учун д ў р р о қ д а н курси ҳ о зи р л аб туриш ҳ а қ и д а ул ар ҳеч ки м дан ҳеч қ а н д а й топш ириқ олм аган ли кл ар и н и ў ш ан д а А л ам азо н тушуниш и к ерак эдими?!

Хўш, шу тобда нега э с л а б қолдин г б уларн и? Тўғри, сен м агрур эдинг, т а к а б б у р эдинг. Энди аттан г қиляп- санм и? А ф суслан аётган бўлсанг, ана, бориб у л ар дан кечирим сўра, аҳволингни тушунтир. З о р а ўш а жой- л а р д а н биронтаси ҳ а л и я м бўш турган бўлса . Ш у билан кўн гли нг тинчийдими, ахир? Унда, бораверсанг-чи, сени биров у ш лаб турган и йўқ-ку!

с . .М е н дед им ғурбат да Фуркат бор эк а н т ақдирида-а».Ч у қу р х аёл га толган А л а м а зо н қулоғига чалина

б о ш л а га н бу қў ш и қ қ а е р д а куй лан аётган и н и ан гл аб ул гурм ай , тр ан зи сто р л и йигит яқ и н л аш и б келиб: «Си- га р е тд а н топиладим и?» д ея унга безрай и б тикилди. «И ўқ» , дей иш га сурлиги етиш м ай , чўнтагидан сигарет чиқари б, и н дам асдан унга узатди.

А ш ула бандаси! Д у н ё д а н и м ал ар бўляпти , шоир- л а р н и н г аҳволи қ ал ай , деб ў й л аш йўқ. Р адиоси бир ум р « М а ш ъ а л » га с о зл ан ган и ч а ўтиб кетади.

. . .Р ад и о даям уч ҳ а ф т а ч а ў р а л а ш и б юрди. Б у ерда о д а т ш у н а қ а эк ан — а в в а л синаб кўриш ади.

Синов д ав р и д а ў зи ям роса елиб-югурди-ей. Қ и сқа в а қ т ичида битта ради оком позици я тай ёр л ад и , учта л а в ҳ а ёзди, уруғлик чигит сиф атини ях ш и л аш ҳ ақи да о ли м л ар н и н г д а в р а суҳбатини ую ш тирди. Ш унча иш - д а н ортиб, ян а ж а м о а т ч и м ух би р л ар дан кел ган хат- л а р н и я м ш ар ҳ л а б турди.

Н ега тириш м асин? Гарчи қи ш лоқ х ў ж а л и к бўли- м ида б ўлса ҳам, ҳ а р қ а л а й м у ҳ арри р д еган ном олади. У нга қан дай д и р курьер-п урерли ки и т а к л и ф қилиш аёт- гани йўқ, ахир.

Ҳ а м м а иш м ар о м и д а кетаётган эди. Гап паспорт проп искасига бориб тақал ад и -ю , шу қ а д о қ қ а қад ал и б қ олаверди . Анча ю гуриб-елиб , Т ўйтеп адаги бир тани- ш ини кига - зўрға «м уҳрланиб» олган эди, буниси ўт-

141

мади. «Тош кент вилояти Л ихтенш тей н д а в л а т и д а н кат- т а р о қ бўлса а ж а б эмас. П ропи скани ш аҳ ар н и н г ўзига! қилиш ингиз керак» , дейиш ди.

, « Р ад и о даги лар , ақа л л и , гонорарни тезроқ юбориш- сайди, — орзиқиб ўй лади А лам азон . — К а м и д а эл л и к - олтмиш сўм қўйиш са кераг-ов».

Ш у чоғда у м уқовдсига м аш ҳур артистканин г ж и л - майиш и туш и ри лган кар тм о н д аги охирги уч сўм ликка , та я ни б қол ганди.

Д а р в о қ е , ян а иккита оқ, битта сар и қ тан гаси ҳам бор. О қ л а р и йирикроқмиди иш қилиб?

А л ам азо н атр о ф га а л а н г л а б қўйиб, секингина чўн- таги даги т а н г а л а р н и олди, к аф ти га кўз қи ри д а н а за р таш л ади — иккита ўн беш, битта уч тийинлик. Уттиз уч — чиройли рақам !

Уттиз уч сўм я н ая м чиройли кўринса керак . А гар чўнтагингда ҳар куни н а қ д турса, аслида, уч сўм ўттиз уч тийиннинг н аф о сати ям чакки м ас .

М еҳмонхона ноиби, ресторан официанти , такси ҳай-, довчилар , тунги бар б у ф етчи лари га к ар тм о н д ан су- гуриб отилаётган йирик-йирик п у л л ар унинг кўз ўнги« д ан поезд в аго н л ар и д ай пеш ма-пеш ўта бош лади . К о ш ­ки бу поездни ор қага ю ргизиб бўлса!

А л ам азо н т а н г а л а р н и қ а й та р и б чўнтаги га т а ш л а д и : «жиринг».

Ж иринг... жиринг... ж иринг... Е р д а ё зи ғл и қ ту р га н белбог... Унга б ар м о қ л а р д а н си ргали б туш аётган cap - ғиш чақ ал ар . . .

Қ аер д а кўрувди ўш а тан гал ар н и ? У қувчилик пай-- тида та н га ю т а р сопол мушугини син дирган чоғидам и? И ўқ , ў ш а куни ж а м ғ а р м а с и н и гулдор п атни сга тўк- кан эди. Б ел б о ғд аги т а н га л а р н и у б ош қа ер д а к ў р г а н ..

Эҳа-а .. . м ан а ниҳоят эсига туш ди. У н да ҳали ж у д а ёш эди, м а к т а б г а эндигина ёзиб кетиш увди.

Б и р куни д ад аси уни бозорга е т ак л а б бордч . О лдин йўл ёқаси даги ой н аван д м агази н га ки риб ж и лд , қ а л а м - д а ф т а р олишди. Кейин х а р а ж а т қилиш учун бозорга ' қ а р а б юришди. Д а р в о з а д а н кириб б о р и ш аётган д а бо- ш ига оппоқ с ал ла ў р аган кўзи о ж и з қ ари яи и кўрди. У бир ж у м л ан и тинм ай т а к р о р л а гаи и ч а четроқда ж а в р а - ииб ўтирарди . О л ди да ё зи ғл и қ белбоғ, белбоғда эса с а р и қ ч ақ а л ар . Унга тики лган и ча тўхтаб қолган А л а ­м азоннинг л а б л а р и беихтиёр пн чирлай .бршлади* қ а р и яга ж ўр бўлиб, унинг сўзларинп нчида т а к р о р л а ш - га тушди.

142

' » — Э-э, қ а ё қ д а қоп кетдинг анқайиб?Д а д а с и қў л и дан м а ҳ к а м у ш лаб олганича расталар -

ё қ а л а б б ош лаб б о р ар к ан , унинг л а б и ҳануз пи чи р- л а ш д а д аво м этарди :

Э л и н г битта, қо н и н г битта,Ҳ а са нд ур са н , Ҳ усанд урсан .Қ и ё б о қм а й утиб кетма,

А ка м д ур са н , ука м д ур са п ...

« А ш ула бандаси»нинг қўли даги транзистор тўсат- д а н ж и м иб , бир л а ҳ з а д а н кейин «тут-тут...» овоз т а р а т а б о ш л аган и А л ам азо н н и н г эътиборин и тортди: «Тош ­кент вақти билан соат ўн би рдан ўттиз минут ўтди . « М а ш ъ а л » тўлқ и н и д а — сўнгги ахборот...»

Сўнг аёлнинг нозик товуш и эр к а к ч а д ў р и л л аш би­л а н ал м аш д и : «Тош кент метросининг биринчи н авба- тини О ктябр ь инқилоби олтмиш йиллигига со вға қи ли ш учун к у р аш аётган а з а м а т қурувчилар...»

Т екин там ак и н и ҳузур қи либ сўраётган « аш у л а бан даси » ш у заҳ о ти ёқ «ш ирқ» этк ази б транзисторни ўчирди. Гўё сокин ш арои т ю зага келиш ини кўп дан бери кутиб турган дек , институт биноси ичра қўн ғироқ овози янгради .

Т а н а ф ф у с га а ж р а т и л г а н в а қ т м аш ғулотникидан тўрт ярим б а р а в а р қи сқа бўлиб, М аори ф нозирлиги о ш и қ-м аъ ш у қ л ар суҳбати учун ўта ч ега р а л а н га н муд- д а т бел ги л аб қўйган эди. Ш у туф ай ли А лам азонни нг т акл и ф и н и эш итибоқ, Бийрон гапни чувалаш ти ри б ў ти рм ай , д ан гали н и айтиб қўя қолди.

— Д а р с л а р ҳозир м а н а бундоқ, — қўлини томоғига а р р а қилди у. — В иходной даям тай ё р л ан м а с ам , иш им ч ато қ бўлади . И ўқ , А лам азон , кинога бориш қийин- эр тага .

А л ам азо н н и н г қ о р а м а ғи з ю зига тун дли к қўнди.— Бўпти-да.. .— Ана, к ўряп м ан , — Б ийрон эр к ато й ли к билан

қ и қи р лад п , м ом иқ бар м о ғи -л а А лам азон н и н г иягидан ту р тки л аб , уни ўзига қ ар атд и , — дўстидан х а ф а А л а ­мазон. Д ў сти бўлса х и ж о л ат чекяпти... яна бир ҳаф та . у ч р аш о л м ай м ан деб.

— Бийрон...— Тамо-о-м, — кўрсатки ч барм оғи ни бу с а ф а р А л а ­

м азоннинг л а б и га босиб, бошини муқом қи лаётган д ек чиройли қи м и рлатд и Бийрон. — Ш ў р ли к дўсти ҳар»

143

куни А л ам азон н и кўргиси келади . О днако , ўқиш... с ё ғи д ан б оғлаб қўйган.

— О лдинлари .. . — « айтилган п а й т д а ё ^ п и зи л л аб ке- таверарди н г» д еган еўз А л ам азо н н и н г тили учида туриб қолди.

Энди қиз ҳам сал р а н ж и га н қ и ёф ад а бўёқли лаби ни чўччайтирди:

— Ну-у, А лам азон! Еш б о лага ўхш ай сиз. Ҳ ам м а- д а бўлади-ку — кеча ундоқ, бугун мундоқ. Буни сизга ай тм ад и м — иккита им тиҳондан ҳали қар зи м турибди.

Қ арз! Ж у д а бош оғри қ н ар са -д а шу. Т ағи н ту р лар и кўплигини айтм айсизм и: м асъ ули ят , в а зи ф а , бурч... Т о тн р и к эк ан сан узавер асан , у заверасан .. . Ш у н д аям бир қисми қопкетса керак .

Бийрон узун ж у н ш ар ф н и бўйнига б о ш қ а тд а н маҳ- к ам р о қ чандиётиб, А л а м а зо н га зи м д ан қ а р а б қўйди, Унинг сўник кай ф и ятд а тики либ турганини кўрди-ю, д ар ҳ о л кўзини олиб қочди.

«К еча ундоқ, бугун мундоқ» эмиш! — х а ё л и д ан ўт- казди А л а м а зо н троллейбуснинг о р қа бурчагига суян- ганича хом уш б ораркан . — Гапни а й л ан ти р м ай , дунё- нинг иш лари ч ал к аш , деб қўяверм айсанм и !»

У муман олганда , ҳ а м м а иш к ўн ги лдаги дек бўлди. Қ а й т а г а бир ҳ а ф та ф икри ч ал ғи м а й р о қ ю ради. Б у о р ад а р ади одаги қ а л а м п у л и я м қ ў л га тегиб қолса аж а б м а с .

Воҳ, ҳали буёқда и ж а р а ҳақи ҳ ам бор, ой ян а охир- л а б қоляпти . А слида-ку, аҳволни туш унтирса , Б ой вуч­ча ойи «солиқ»ни бир-икки ойга чўзиб туриш и мумкин. Айниқса, А л ам азо н га йўқ д ем ай ди . А м м о кам п ирга қ ан д ай қи либ айтади буни?

Н а в б а т д аги б ек атд а троллейбуснинг эш иги ян а очи­либ ёпилди. К и м ди р чиқди, кимдир туш ди. Т р о л л ей ­буснинг эса бу б и л ан иши йўқ — Ер ўз ўқи атр о ф и да ай л ан авер ган и д ек , у ҳам «кўрсатм а» бўйлаб ғи зи ллаб турса бас.

Уф-ф! О ш қозон деган н а р с а д а на ф а ҳ м б ў лар экан, на фаросат . Э гаси нима аҳволда-ю , бу хум парни нг ж и зи л л аш и н и қаран г .

А л ам азо н туш ликни қ а е р д а қ и л ган и м аъ қу л л и ги ҳ ақ и да ўйлай бош лади . И л га р и л а р и « м аъ қу л » дейил- ганда у, энг аввал о , овқатни нг таъ м и н и н а з а р д а тутар эди, энди бўлса бу сўзни н архга нисбатан қ ў л л а ш га ўтганди.

144

«Ҳа, ал батта -д а ! — нйҳоят ўзича қатъ и й қарорга келди у. — Энг зўри — б ед ан акабо б . Д е м ак , курс — йигирма градус ўнгроқдаги Беш ёғочга!»

Б еш ёғочда троллей бусдан туш аётган А л ам азо н би- қи нида ш убҳали ш ар п а п ай до бўлганини сёзиб, қўлини чаққон ли к билан қўлтигига дўзди , п ан ж а с н га ким- нингдир совуқ билаги илинди. Б у б и л ак олд тугм аси очиқ курткан инг ш ундоққина ички чўнтаги яқинида ҳибсга олинди.

— Қ ўлни қ ў й в о р ! — секингина, а м м о д аг д а г ал и оҳангда м у р о ж а а т қилди кигиз ш ляп али киссавур. Чап қулоги чиноқлигига К араганда қўли эгрилиги учун б о лал и ги д аёқ кимдир уни ёш и га мос т а р зд а ж азо - л а й м а н деб озгина эҳ тиётсизликка йўл қўйгандн ч а ­м а с и ;

Б у нусха нимаси биландир ўш а маш ҳур М ирза- қ а н д пиёнга ўхш аб кетарди . Б ал к и сурланиб боқи- ш идандир...

Ш у пайт бир нима тап этиб срга тушди. А л ам азо н киссавурни пастга тортқилаёти б , йўл -йўлакай инлла- пояда ётган картм они ни ҳам олиш га улгурди.

— Қўйвор, сенга нима ём онлнк қи лди м ? — кўз қи ри д а уён-буён а л а н гл аб , бояги оҳангда д ў қ урди кис­савур. — К им сан ўзинг?

—■, О вчи лар ж а м и я т и га а ъ зо м а н , — б а ш қ а aiapca- л ар и м ж о й и д ам и кан деган дек чўнтак лари н н п ай н аслаб кўраётиб , б ам ай ли хоти р ж а в о б қилди А лам азон . У к ў к р ак чўнтагидаги қи зил м уқовали д аф тар часи н н хиёл сугуриб, яна ж ойига ти қаётган в а қ тд а пан ж аси- д агн би лак с а р о си м ал и ти тр аб кетгаидек бўлди. А л а м а ­зон ялт этиб чиноқяинг кўзига қ ар ад и .

— Кечиринг, ўртоқ начальник , — п а й лар и бўша- шиб, бошини қуйи солди чиноқ. — Қ а ё қ д а н билибм ан мен...

— Қ и м и р л а м а й тур! — янги унвондан руҳланган А л ам азо н шу унвонга м ослаб пўписа қилди. Сўнг картмонини очиб, ичига н азар т а ш л а д и — уч сўмлик ўз ж ой ида л а ъ л д е к п орлаб турарди . К артм онни ёпа- ётиб, к а л л а с и га келган ёрқин ф и кр д ан юраги дукн ллаб кетди. — П улнин г қолгани қани?

Чиноқнинг к ў злар и олайди.— Турибди-ку пул!— М ен қолганиии сўраяпм ан , — қатнга тўртга ги-

лам н и н г чанги яш и ринган п альто сқасиии гиж им лаб ,

10— 148 145

уни бир силтаб қўйди Ал ам азо н. — Қани чўнт акл арни ағдар-чи.

Ч ин оқ шимининг киссасига қўл тиқиб, титилиб ке- таёзган иккита бир сўмликни чиқа ри б кўрсатди.

— Бори шу. Майл и, тинтиб кўринг.А л а м а зо н пулни ундан юлиб олиб, курткасинииг

к ўк рак чўнтагига тиқди.— Аблах! Г р а ж д а н л и к номусинг қолмабди!— Узр, ўртоқ начальник. . .— Ўласанми. . . за водга кириб ишлас анг ?— К и рам ан , заводга! — А л а м а зо н н и н г кў зи га тик

боқди 'ihhoiv — Энди ҳалол я ш а й м а н дсб кечагина қ асам ичгим келувди. Тамом, бугун қ а с а м ичаман. Пиво. . . яхшиси, л и м о н а д цехига ишга кираман . Сура- тимни бир й и лд аёқ «Ҳурма т та хтаси» га осишади, Мен айтдимми — тамом!

Кимдир А л ам азо нн и нг ел ка сиг а гурс этка зи б қўл ташл ади . У сапчиб ортга ўгирнлди-ю, посздда бирга келган т еп ака л ил ж ай и б турганини кўрди. Л а к и с ?

— Бу ўзингмисан, ж и г ар ? — қўл бериб к ў р и ш а р к а н , ялт оқ лаи иб кўз сузди Л а к и с . — Ж у д а аж ой иб отинг бўл а рд и ... А л а ига мид и-ей?

— Аламазон.— Ҳа, ха, Аламазо н, — дея бар моғ н ни юқорига

бигиз қилди у . — Ким эди ана ви м агза ва ?Алам азо н шоши б ортга ^а ра д и. О м адс и з «овчи»

а л л ақ а ч о н ж у ф т а к ростлаганини кургач , хеч нарса бў лм аганд ек хо ти р ж ам ж а в о б қайтарди:

— Қайдам. . . Гугурт сўраётувди.

Бек Б ў р и е в и к н и н г аж абт овур жавони

— Менга ка ра , Ла ки с , бир б е д а н а к а б о б есак-чи. Д и л кетувди-да .

— Бе д а н а к а б о б? Шу тобда қ а е р д а н топасан уни?Алам азо н йўлнинг нариги юзидаги х арид и ч ақ қ о н

бўлиб тур га н ёғоч дўкончани бурый билан кўрсатди.— Ana. йигирма қ а д а м ю рсак бас.Бу дў ко нч ада ҳар куни тушлик пайти, айниқсл ,

т а л а б а л а р орасид а алоҳида ҳ у р м а т қозонган ўрама- хамир сотилар эди. Баҳоси бор-йўги тўрт тийину ўзи бирам хуш таъм , б ир ам тўйимликп!

140

— Номиниям зап топибсан-да, — одатига кўра пй- х и л л а б ку лд и Ла ки с . — Бе дана ка б об -а !

— Юр, ўнта-ўнта ту ш и р ай л и к шундан.— Яхшиси менга ё р д а м л а ш в о р . Кейин битта зўр

ж о й да қ о ш и қ уриш тириб о в қ атлана м из . Ш ах с а н Бек Бўриевичнинг уз и бизга таом тутад ила р .

Л а к и с уни Бешёғоч бозори томонга бо шлади. А л а м а ­зон истаб-и ста май унинг ортидан қўз ғолгаи чогда, б а л а н д бино устидаги у лка н ҳ а р ф л а р беихтиёр э ъ т и ­борини тортди: «Пул ларин гиз н и ом он а т к асса да сақ- лангиз!» Ра ҳм ат! Ҳозирч а ч ўнт ак ка ям сиғиб турибди.

— Ҳ а л и я м ўша к а м а н д и р о в к а м и ? — сўрадн Л а ­кис. — Е шўтта и ш лаяп санм и?

— И ш а х т ар а я п м а н , — з а р д а а р а л а ш ж а в о б қилди Аламазон.

Л а к и с унинг бирон ж о й д а ўқи ган-ўқимаганини су- риштирди. Қ а н д а й д и р Б е к Бўрисвичнинг нас и я зие- ф ати ҳа қ и да ў й л а б бораётган А л а м а зо н т уг аллйн м аг ан сиртци ўқиш тарихини чў зғи лаб ўтиргиси келм ай, «йўқ» дег ан мазм унд а бош те братнб қўя қолди.

— Улай агар, бир кў р га н и м да ё қ ўзимизданлигинг- ни сезувдим, — ил ж ай иб , унинг елк а с и д а н қучди Л а ­к и с . — Ҳа, айт гандай, бояги та ни ш ин г кимлигиниям би- ламаи. . . Пх-х...

— У мендан гугурт сўрастувди! — ўқрай иб қар адн А л а м а зо н .

Л а к и с м а с х а р ао м у з бурун тортиб қўйдн.— Б ўл са борднр.. .У лар бозор ичидаги - д ў к о н л а р д а н бирига кириб

боришди. Л а к и с н и кўри боқ оғзининг таноби қочган дўкончи: «М арҳам а- а- т , мсҳмонла р , марҳа -ма-а -т» ,— дея ик ка ласин и омбор ичка ри сиг а етаклади .

Яп асқ и бурнининг пастки қисмн чўтнр юзини эгал- л агу дек бўлиб т а р в а қ а й л а б кстган, кенгпешана , писта- кўз Бек Бўриевич айни шу сонняда бо шқ а бир зотни с и й л а ш билан б ан д эди. Унинг қ а н ш а р и д а г и қон то- мир лар и бўртиб турган яғриндор шериги сўйлоқ т и ш и ­пи йи рқи ратиб к авш ан ган и ча дас турхонни бир четдан « то за лаб » кел аётганди. Ниҳоят , меъдас и қонди т е ­ки ллн, гавдасини о рқа га та ш л а б , ўхчигудек бир аҳвол- да кет ма-кет кекирди, лаби ни иштиёқ билан чўпил- латиб, сочиққ а қўл чўзди.

— М а н а энди дар динг ни гапнр, — шу д а м г а ч а сабр- т о қ а т бил ан томош абин бўлиб ўтирган Бек Бўриевич

147

фурсат келиш и биланоқ меҳМоннйнг нйятийи суриш- тирди. . . . . . .

— Ҳў кунги айтил ган нарса. . .— Ш у холосми? — унинг гапини бўлди Б е к Бўрие-

вич. — Сенга ў з б е к ч ал а б уқтирувдим-»ку, бўлар-бўл- масга эшигимни к о к ав ср м аг и н деб, тасаддуқ .

— Ии! Телефонии қўйиб, б ўё қ қа кел деган ким? — ўш ш ай и б б 01VIи сўйлоқ.

— Телефон ўйинчоқмас. Б ун да н кейин Телефонда вайса шни бас қил. Шуни айтгани чақирувдим.

— Во, во, бу гап тўғри! — бир да н ҳушёр тортди сўйлоқ. — Б а ъ з и д а номер териб, иккита од амн инг гапига у лани б қо лган и ай тл ари м бўлган.

Бек Бўриевич уни м а ъ қ у л л а б бош қимирлатди.— Б о ш қ а л а р г а я м айтиб қўй, уйимни ёнида ўр а л а -

шиб юришмасин. А трофд а хар хил к ў з ла р бор.— Ахир...— Биринчидан, хал и молии олга ним йўқ, — та ғи н

унинг гапини кссди мезбон. — И кк ин чи д ан, кел ганда - ям уни ўз им и з эл тиб берамиз . Бу о л а м да нима кўп — ночорлару югу рд акл ар .

М а с а л а ойдин лаш иб , сўйл оқ енгил н а ф а с олди.— Ж у д а эхтиёткорсиз-да, Бек ака . Айн иқса анави

ёқдан, — у п а н ж а с и н и ҳ а л қ а қи либ кўрсатди, — қай- тиб ке л га н д а н кейин я н аям уста бўп кетдингиз-э .

— Ҳе, лодонлар-а! , — ҳомуза то р ти б қўйди Б е к Бўриевнч. — Ус талик қилсам, сенла рни ўй л а б қил а м а н ­да. Ҳ а м м а н г д а бола -ч ақа бор.

Сў йл оқ тутиб ке лаёт ган ҳиқичоғини босиш ниятида бор важ о ҳ а т н би лан чойга ёпишди, у ни хўрил латиб- хўр ил лат иб ича бошлади. Бир вақт , к а м п ир ларн ин г к а р а ғ а й сандиғини эс латувчи ж а в о н устида rypra i f гилофли ф о то ап на ратг а кўзи тушиб, я на «Ии!» деб қўйди.

— Анави турган ф ото ап па ратм и , Б е к ака?— Э, шу ни ям битта тани ш им из илтимос қилувди.

Бу н ақа си кам.чилроқ экан.Сўйло қ би ғил лаб кулди.— Мен эски ка сб дан хал и ям бор экан- да , деб ман .У ш анд а сўйло қ макт абн и эндигина битир аётг ан д а в р

эди. Уртокларн би лан кў ч ада ч и л л ак ўй н ашиб турган чоғда кўлт иғи да ёғоч учоёқ, бўйнида ф о то а п п а р а т б и ­л а н Бек ўтиб қолди. Н а р и р о қ д а тўхтаб , сўйлоқни имлаб, иақирди. Боргач: «Саводннг дурустроқми ўзи? »— деб сўради. «Ҳа», деган ж а в о б н и эшитиб, «унда қоғоз-

148

қ а л а м олиб мен билан юр, озгина пул иш л а б кела- сан», деди. С ў й л о қ суюн ганича унга эргаш ди.

Уша куни в о к з ал д а тум она т одам йигилган экан ўзиям. Кейин билса , тош ке нт ли к бир қа ича ё ш л а р Қозоғистон чўлини ў з л а ш т и р и ш г а кет иш аётг ан экан. Б ек улар ни н г раҳ барин и сури ш ти ри ш га тушди. Бош- л и қ л а р и ҳам ёшг ин а йигит экан . Б е к унга аллан и м а- л а р н и уқтириб, чўнтаг идаи қа н да й д и р ҳ у ж ж а т чи- қа р и б кўрсатдн. Б о ш л и қ м а ъ қ у л деган дек бош қимир- л а тд н в а а т р о ф д а ги л а р га юзланиб, ч ап ак урди:

— Д и қ қ а т , ўртоқл ар , диққат! С урат га тушишни хоҳ ловчилар перронга чиқсин. Тошкент в окз ал и да н эсдалн к. С у р а т почта ор қ а л и юбориладн.

Бир зу мда иш юр и шк б кетди. Б ек ф ото ан па ратн ин г ғилофини олиб та ш л а б , уни учоёқнйнг уста га ўрнатди. Сўйлоқ эса д а ф т а р қ а л а м ни ш ай л а га н и ч а ерга чордопа қур иб ўтириб олди.

Т а л а б г о р л а р н и н г сон-саноги йў қ эди. Бири суратга ёлги з тушди, бошқ аси — ўртоги билан. Тўрт-бсш к и ш и ­л а ш и б тушишди , гуру ҳ бўлиб тушишди , вагон зина- иояс ида тушишди, д е р а з а д а н м ў р а л а б тушишди. . . Хуллас сўйлоқнинг д а ф т а р и а др е с л а р г а ли қ тўлиб, киоска да н сем из роқ блокнот оли ш га тўгри келди.

Улар ишни ту гати б қ а й ти ш а ё т г ан д а Б ек анхор устидаги кўп рик да тўхтаб, с ўй лоқ қ а бир сиқим пул тутқазди.

— Д а ф т а р л а р н и нима қилай? — сўради у.— Қ а н а қ а д а ф т а р ? — т а а ж ж у б л а н и б боқди Бек.Сў йл оқ и н дам ай д а ф т а р л а р н и уз а т га н пай тда у,

«ҳа бу ларн и айтяпсанми», деб кулди-да, қ ў л и да н олиб шар т т а анҳорга улоқтирди. . .

— У ш а н д а ҳайрон бўлувдим-а, шунча раем олди-ю, бирон м а р т а пл ёнкани а л м аш ти р м ади , деб.

Б ек Бўриевич сўйлоқнннг бу сўзига мийигида кулиб қўя қолди.

— Ана ш у в а қ т л а р д а н ақ олов эдингиз, Б ек ака. Ҳозир сизга қ а р а б туриб ёқ амн и у ш лаги м келади.

Б и р да н телеф он ж и р и н г л а б колди. Б е к Бўриевич трубками а в а й л а бг и н а қулоғига тутиб, мул ой им овоз­да ж а в о б қилди:

— Л а б б а й , тасаддуқ. . . Ҳа, сен ми дин г? Уйдаман. Ке л а вер.

У лар т уш ган такси Юн усобод бозори яқинидаги д а ҳ а г а кириб, эг и з ак да й ў х ш а ш у й л а р д а н бирининг

149

ёнида тўхтади. Чўя нд ек оғир я ш и қ иккинчи қ а в а т г а олиб чнқилиб, эшик биқинидаги хонага ж о й л а б бў- линган дан ксйингина ҳа де м а й ҳи м м ат кўрсат иши ло- зим бўлган Бек Бўриевич б и л а н та нишу в маросими бошланди. У а вв ал и га А л ам азо нн и ўта синовчан т и ­килиб қ арш и олгап бўлса-да , қовоғи даги кичик чан- д иқ қ а кўзи тушгач, чеҳра си да бирдан илтифот 6api \ уриб кетгандек туюлди.

Алам азо н Л а к и с н и н г таништириш ини кутиб ўтир- май, қа д ростл а ганича ўз исмини айтиб, бош ирғаб кўйди. Л а к и с эса бу о л и ф т а н а м о расмиятчилик ни шу оннинг ўз ид аёқ мазах қилди: ў рта аср Рим бо ёнл арид ек мағрур сузилиб, оёқл арин и п а ла -иа рт иш ўйнатди-да , бош эгиб, иа ст да н м ўлта йиб боқди.

— Бизния м таниб қ ў й с и н л а р — Л а к и с Кальман!Бек Бўрисвич н к м та бассу м билан қўл силтади.— А йт масан г ҳам кўриб т у риб ман каллигингни.Б у топқирона аскияда н Л а к и с г а қў шил и б А л а м а ­

зон ҳам ж ў ш и б кулди. Ошхона т а р а ф д а н ке лаётган хушхўр ҳидни ил ға б о лгани дан буён унинг кайфи яти ж уда очилиб кетувди ўзи.

Б ек Бўр ие вич «ўтириб туринглар. . .» дея ичкари хонага ўтди, с а л д а н кейиноқ унинг ж а р а н г д о р томоқ қиргани эш итилди. А л а м а з о н г а қувноқ кўз қисиб қўйнб, Л а к и с ҳам ўш а ёқ қ а кирди. И к к а л а с и ғўнғир- ғўнғир қилиб н и м ал арн ид и р г а п л а ш а бошлашди.

Столда ф а қ а т туздону қи р қ и лган нонга л и қ тўла тунука идишгина турарди. А л а м а зо н столни айл аии б ўтиб, диванг а ўтирди, ҳозирча нонни хуморбости қи л ишга кнришдн.

Ниҳоят Л а к и с «озодл икк а қайтди». А ламазон ни нг ёнига суқулиб, костюмининг чўнтагидан олган «Интер»- ини столга ташл ади . И к к а л а с и мири қиб чека бошла ш- ган д а м д а Б е к Бўрисвич уларнин г нима билан маш- ғуллигини кўриб турга н да й и чка ри дан кулдон кў тариб чиқди.

— О в қ а т ҳам пишиб қолар . Ҳозирч а ж а в о н да г и д а н хомаки кип ту р сан глар бўлармидн.

У кулдонни столга қўйиб, ошхона т а р а ф г а кириб кетди. Л а к и с эса фурс атни бой бермай, шу захоти қа- рағай ж а в о н сари интилди. Б ор и б т а б а қ а л а р и н и оч- гач, ортга ўгирилиб пихиллаб кулди, Алам азо нн и им лаб чақирди.

Ни м а бало , энди б и р г а л а ш и б сичқон ту та мнз ми дейман?

130

А л а м а з о н яқинро қ боргач, Л а к и с ғаройнботни кўриб қўй, д еган дек и к к а л а ка фт ини ж а в о н томоига танта- навор чўзди. Ж а в о н н и н г ичида биринчиси иккинчи- сидан, иккинчиси учинчисидан к а т т а р о қ бўлг ан яна учта ж ав о н ч а бор эди. Ҳ ар қайси ж авон ча ни нг устки қнсмида на қш ин дор ёгоч ғалад он, цаст ида оппоқ пластм асса эш икча бўлиб, ғ а л а д о н л а р г а гугурт қутиси ҳ а ж м и д а г и қо ғо зч ал ар спиштирилган, ул ар ни н г бирин- чисига «обрўли мсҳмон учун», иккинчисига «ёр-биро- д ар учун», учиичисига «ипринд илар учун» дсб сзиб қўйилганди.

— Д у н с бўйича бир нусха холос! — отасининг ор- денини кўр са таётг ан m онердек м а ғ р у р л а н и б гапирди Л а к и с . — Буии очишни оқсоқол битта менга ишонади.

У биринчи жав он ча ни нг ғалад они ни тортди: листа, бодом, анор, майиз , хурмо, асал. . .

— Па стк и т о м о н н — чузлатгич.Л а к и с ғ алад он остидаги п ластм ас са эшикчани очи-

ши билан совуқ ҳ а в о уфурди. У-ҳў! «Н аполеон» конья- ги, қази , лимон, қора икра , ка мёб шоколадлар . . .

Иккинчи бў ли м да эса ерёнғоқ, ш ў рда н ак , конфет, мураббо, колбаса , ар ақ , яхна гўшт к а б и л а р дав р а суҳбати қур иб туришард и.

Ё р -б и р о да р л а р г а оқиба т шунчал ик бўлар-да!А л а м а з о н д а бо ш даёк кў пр оқ қизиқ иш уйғотгани —

бу... учинчи ж ав о н ча эди. Н и ҳ о я т бунисигаям н авб аг етди. Ушб у бўлимдаги ға л а д о н д а атиги бир ликон оққ ан ду қу рт лаган ту рш ак , музл атг ичда эса икки бан ка коисерва бил ан ярим-ёртиси ичилган « Ч а ш м а » виноси тургаиини кўриб, А л а м а зо н к а ф т и д а оғзини ч ан гал л аган и ч а п и қи рл аб қўйди.

Ул ар столни «ёр-бнродар» т а р з и д а без аш а ё т га н чоғ- да, Л а к и с : «Бе к Бўриевич ж а ҳ л қи лга н и д а нима дсб қа рғани шн ии би ласан ми ?» — дся ён томондан чўққи со- қо л га ўх ш аб кўринувчи чўзиқ жа ғин и қи йш айт ири б ти р ж ай ди . Сўнг яқ и н л а ш а ё т га н қ а д а м товушини эши- тиб, «м ан а , ҳозир кўр асан», деб э ш и к к а юзланди. Мезбон остонада пайдо бўли ши б и л а н о қ қув льн иб ran та ш л а д и :

— Суюнчи беринг, хўжай ин. Умрингиз уз оқ бўлар- кан.

— Хўш, хўш? — Б е к Бўриевич чеҳ раси ёришганич а тўхта либ қолди,

— Т уш им да қизил т ра мвай ни н г та гида ўлиб ётган- мишсиз.

151

— На ф ас и нг ни иссиқ қил, — бирда н ўқчайиб, жер- киб т а ш л а д и Бек Бўриевич. — Ҳу, кунинг учинчи жа- вончага қолгур!

Л а к и с билан А л а м а з о н бирин-кетин қа ҳ -қ а ҳ отиб юборишди. Гап ни мад алиги ни п а й қ а г а н Б е к Бўриевич тезда ўзини босиб, майин бош тсбратди.

— Ҳа, эсипаст! Ж а в о н н и т а ъ р н ф л а ш д а и бошқа ишинг қо л м а д и м и дейман.

Ч а м а с и Л а к и с ҳам ўлгудек оч иққ ан экаи. Биринчи пислани бўшат ишгач , А л а м а з о н д а н ўрн ак олиб, кера- гидан ортиқ роқ м и қ до рда г а з а к қи л и ш га тутинди. Б ек Бўриевич қ а тор дан қ о л м а с л и к учун ерёнғоцни шун- чаки э р м а к қилиб ўтир арк ан , А л а м а з о н г а боқйб: «А ска рл ик ка ям бо рган мил ар , т а с а д д у қ ? » — деб сўради.

— Ҳа! — А л а м а зо н шу тобд а имкон қ а д а р кам ra- пириб, кўи ка вш ан иш ни нг пай ид а эди.

— Ҳм...Б е к Бў ри евич оғзига ерёнғоц солнб, ш о ш м а с д а н

чайнай бошлади.— Погон ни ранги қ а н а қ а эди ўзи?— Қора , — гў л ди р аб ж а в о б қилди А ламазо н. Лун-

жида ги н и эсон-омон ютиб олгач, қў шиб қўйди: — Сапёр бўлганман.

— A -а... яъни ерни та ги да н бўмба ахтариб. . .— Мина! — яҳна гўштнинг на в б а тд а ги бўлагига

Қўл чўзаётиб ту за ти ш киритди Аламазон.Л аки сни н г бир да н қулоги диккайди.— Вино дедингми?Бек Бўриевич биди рлоқ Л аки сни н г сўзини эътибор-

сиз қолдириб, А л а м а зо н н и қ а й т а д а н саволга тутди:— Ян а қ а е р л а р д а бўлгансиз , т а са д д у қ ? Ч с к к а р о қ

томонларни айт аман- да ,Ҳеч нар сага ту ш у н м ага н А л а м а з о н ч ай на ш да н тўх-

талиб, унга терс ай иб роқ кўз қадади.— Ҳа, мусофирлик қийин, — гапни дар р о в бошқа

ёқ қ а бурдн мезбон. — Е л г и з қ ў л л и к я н а я м огир.. . Ай- ниқса, қ а р н г ан и н г д а . . . '

А л а м а з о н б ар м о қ л а р и н и я л а б қўйиб, эндигина«кампирннгиз. . .» дея сўз б о ш л а г а н чогда Л а к и с қат- т и қ томоқ қириб, ма ъио дор кўз сузди. Б ек Бўр ие вич бўлса, « ш ўр вая м пншганднр-е», деб аста ўрии да н қўзғалди. Ал амазо нн и нг гапини эш ит май қо лд и чоғи. Еки э ш и т м а га н г а олди.

Бойвучча ойининг «қа сри»га олиб борувчи торгнна кўча қор онғилик бағри да я н а д а сокин ва хн лват кў-

132

ринарди. Икк и ёқдаги жул дир во қ и о л ча л а р энди қоп- қорайиб, бир-бирига ч и рм аш и б ўсган б у т а л а р г а ўх- ш аб қолган, с у м ё ғочл арда хира мил тил лаёт ган як- к а м -д у к к а м чиро қл ар бўлм аса , киши узин и тўқайз орг а к и раётг ан дек ҳие қи лиш и табиий эди.

З и ё ф а т д а н т е та п о я л а н и б қа й та ё т га н А л а м а зо н қайсидир л а п а р оҳа нгнга мо слаб ўзи тўқиган қўшиқни паст товуш да хнргойи қилганича , туртнниб-суртиниб о л ға бораётганди.

Бийронгинам, бийронмисан?Фойдамисан, зиёнмисан?И ищ ингда мает булдпм, десам,К улыб дединг: «Пиёнмисан?»Ҳа, ўргилай , Бийронгинам,Қочиб юрган қуёнгинам...

Велосипе дл арини ш а р а қ а - ш у р у қ қилганнча пойга- л а ш н б келган м а ҳ а л л а б о л а л а р и қ ў н ғ и р о қ л а р н .1 бас ма- баси га ж а р а н г л а т и ш и б , уён-буёндан возира-воз ўта бош л аш ди . А л а м а з о н бўйин қисгудек бўлиб ж о й и д а туриб қолди. Қий-чув т о ву ш лар уз оқ лаш иб , тегирмон- д ан бутун чнққа ниг а ишонч ҳосил қ и лга н ид ан кенин, г а н д и р а к л а б ортга ўгрилди.

. — Ҳе, ўш а шайтонаравангни. . .Кейин ж и м ги н а йўлида да во м этди. Рақ сбоп ашу-

л а я м бўғз ида ч ала қолиб кставерди.О б бо Л а к и с тушмагур-эй! З ў р одам бил ан таниш-

тириб қўйди-да. Б ек Бўр ие вич деган и н ақ ти лло экан. Сен мусофирга од ам га р ч и л и к қ и лиш им из керак , дейди- я. Е тти ёт бегонага , «қийналсанг , олдимга келавер» , дсб ким а йт адн ҳозир? Қ а е р д а бор буна қа мард? Ким к ў р с а т а ди бошқасини?

С ў қ қ а б о ш м а н , малол ке л м а с а қ а р а ш и б тургин, д ей ­ди. Нега малол к е л а р к ан ? Бу н а к, а м а р д л а р г а ким ёр- д а м бермайди!

— Со малайкум. . .А л а м а з о н т а қ қ а тўхтаб , товуш келган т о м о н г а —

осмонга ка ради. Ос мон д а эса ҳатто, юл дуз хам' кўрии- масди. Ҳайро н бўлг ани ча т с в а р а к к а ж а л а н г л а д и . Д а - р а х т л а р ортида қа н да й д и р ш ар п а сезилди. Ни мали- гинн а н и қ л а б ул гу р м аг ан ҳам эдики, иогаҳонда «гуп» этган товуш эшитилиб, па к а н а ги н а ит о л ч а л а р орасидан а н гил лагани ч а чопиб чиқди. А л а м а зо н орқа га аланг- л а й -а л а н г л ай , беихтиёр қоча бошлади. И т уни қувиб

163

ўтиб, кўздан ғойиб бўл аётган и ай тд а я на тўхтаб, сига т у ф л а б қўйди.

— С ал о м и м г а нега а ли к о л м ай сан деб илигимдан ғ а ж им оқ чи м и дсбман-а .

Қизиқ! Агар бу ҳ а қ и қ а т а н а м ит бў лса , нсга иоча- снга ёпишмади! Еки қор онғида мушукни итга ўхшат- дими? Е тавба ! Ж у д а ғал ати иш бўлди-ку — ит нега ти ш ла м ад и у ни?

Айтганди бир девона Ит ҳ а қ и д а афсона:Итлар нега а к и л л а р ?Итлигини таъкидлар!..

— Кўнглим учун «вон» деб қўймади-я , — қинғир- қнйшиқ од и м л а ш д а давом этиб, саба бини ўзи ҳам бил мага и ҳолда дили ғ а ш л а н и б ғ ўл ди рад и у. — Ш у я м итми?!

А в т о б у с д а текин ю р и ш н и н г ў н егпти у су ли

Ю кса к тоғла рн инг икки т а р а ф и д а яш аётган бў- ли ш л ар и г а қ а р а м а й , Э ш м а т билан А л а м а зо н гўё м а с ­л а ҳатл а шиб олгандек бугун айни бир п а л л а д а уйқу- д а н туришди.

Эш м а т эти д и л ди р ага н и ча кўзини очиб, шоша- пиша кўрпани ти мир ск ил ай б о ш л аган пай тда осма соат сўнгги м арт а б он г ураётганди. Уйқусираб девор т а р а ф г а қ а р а д и — роппа-рооа стти бўлибди.

— Вей! Қ а ё қ д а с а н ? — кўр п ада н чнқмай овоз қилди у. Хотини д а ҳ л издан кириб келиб остонада тўхтагач, ара зч и б ол адек л а би ни буриштирди. — Н и м а г а ёнимга ётқнзиб қўйдинг болангни? Қ а р а , томоғим гач а ҳўл қилворибди.

— Д о и м «боланг. боланг», дейсиз. Н им а , битта меникими?

Эшм ат ни нг бирдан бурни чўччайди:— Гапни кў п ай ти равурм а. Б о ш қ а кийим бер мен­

га! — кейин ш овқ индан чўчиб кетиб и н ж и қ л а н а б о ш ­л а г а н ўғлига энгаш ди-да , и л ж а й г а н и ч а н а п ал а ш г а тушди. — Бубу-бубу, туту-туту. Ҳаҳов, тойчоғим! Бир ш а т а л о қ отиб турворинг.

154

О р а д а н кўп ўтмай, олд томонига бўёғи бошқ ача ка п от ўрн атил га н «М уравей» бир маром да тар и л л ага - нича йўлга чиқиб, м а ҳ а л ла н и н г тупроқ том уйлари ни бирин-кетин ортда қо л д и р а бошлади. Телпагини ғаввос- л ар н и к и га ў х ш а ш кў зо йн ак ка бостириб кийган Э ш м а г м а й д а л а б ёга б о ш л аган қ о р д а я о л а ч а л п а к тус олган ш а ғ а л кўчанинг ўйдим- чуқур лариг а чап бсрншни ҳам унутиб, ўзича хаёл суриб борарди.

Э, кимларни к ў р м а г а н бу кўча. Ч о л л а р баъ за н эс л а б қўядига н Усмон нодачию Едго рбойв ач чая м, Тсша «тўртинчи»ю Қоравой қў рбош иям шу йўлдан юрган. К а н а л қ а з и ш г а я м , даш тни ў з л а ш т и р и ш г а я м , у р у ш га я м шу йўлдан кетишган. Д ўпп и бир айлан- гунча, мана энди, Э шм атни нг гали кеп турибди. Ҳа, айт гандай, унинг улоқчи опоқ отасиям шу йўлдан минг м а р т а от чоптириб ўтгандир-ов . Иўқ, отни доим чоп- тириб ўтган дейиш нотўғри. Соврин ол олмай , шум- шайиб қа й тга н к у н л ар и я м бўлга нди р ахир...

Яна «катта авария » юз бери шнга бир баҳя қо л д и — Б ў т а в о й л а р оиласи т о м о р қ а г а а р и қ д а н қувур ўтказ- моқчи бўлиб, тунда кўчанинг я рм и гача чуқур қа зи б қў йишган экан. Хайриятки Э ш м а т рулни ўз в ақт и д а буришга улгуриб, ҳ алок атни н г олдини олди.

Б ўт аво й деган и ҳам а ф ан ди га ў х ш аг ан бир одам. Қайс и г ал вар с то м о р қ ага қи шд а дах а н а очади? Ер метиндек бўлиб ётгандир.

М а ҳ а л л а о х и р л а б бораётганди. У д а л а йўлига етай деган ид а А зи з ял ар н и н г д ар в о з ас и олдида мут- л а қ о нотаниш «Москвич» маши иа си турганини кўриб, газни пас айтирди: «Ие-ие!»

Мотоцикл четда тўхта б ул гу рм аси дан, Азиза оқ хал а тл и л о р с и л до қ аёлга ҳ а м д а м бўлиб кўчага чиқиб келди. Аёл унга ниманидир тайинла б. маш инага ўти- риб ж ў н аб кетди.

— Н и м а гаи, Азизабону ? — ҳа л п и л л а га н и ч а яқин- л а ш и б кс ларк ан , кўзойнагини ечиб, Азизага ҳадикли нигоҳ қ а д а д и Эшмат .

— Уш а эски д ар д л а р и -д а , — деб уй т а р а ф г а қ а р а б қўйди Азиза . — Қ и ш д а а с тм а л а р и қўзиб туради.

Э ш м а т ҳ а м д а р д л и к би лан сл ка чаиқади:— Холамизни кўп қийнади-да шу д ард . С а л ду-

рустми, ахир?— Укол олиб, енгил тортд ила р . Ҳ ад ем ай ўтиб ке-

тади.— Майли, ҳозир безовта қилмай ин бўлмаса .

Joo

Эш м а т б ор ли қ зеҳиини юз фойиз ншга солнб, Ази- занинг руҳиятини ч а м а л а б кў ри шг а уринди. Қизнинг жун рўм ол да ян аям хушбичим кўринаё тган юзнга яра ш и қл и т а р а н г псшанаси, сйсимон ингичка қошла- ри, ж а в д и р а б боқуичи ш а ҳ л о кўз лари, кўримли ингич­ка бурни, кирмизи ёноғига рангд ош ж а ж ж н оғзню нозиккина иягигача бир-бнр кў з да н кечириб чнқди. Б ул арн и нг бар ч а с и д а м аҳз ун ли к а л о м а т л а р и бордск эди.

— Вей, менга қа р а ги қ , Азиза , — о д ат д аги дек тў- иориланиб м у р о ж а а т қилди у , — м або до А л а м а з о н д ан хат-пат олмадингм и? — Қн з «йўқ» дсга н м а ъ н о д а бош тебратгач , ^ у т а қ и б р о қ ' д а в о м этди: — Сенга ё зм аса , уйига ёзм аса , ҳатто, менга ёзмаса . . . Шуми оқибат? Тир и км ик ан ишқилиб, деб турганинг да , лоп этиб газетда ш еъри кўриниб қоляпти.

— Иши кўпдир-да , — дея четга кўз т а ш л а д и Азиза.— Тунов купи борсам, аяси йиғлаг удек б ў ли бў т и -

рибди... пўстининиям о лм асда н кетувди дсб. Қ а ҳ р а - тонда т а р а ш а бўп қол масин дейди-да шўрлик. . . Онаи- зор-да.

Ази зан инг чеҳрасини хавотир қ ои лаг ан де к бўлди.— Кийимни.. . посилка қи л и ш са я м бўларди.— Адриси бў лса қ и л ас а н м и посилкани! — зорлан-

гудек чннқирди Э шм ат . — Вей, унд ан -б ун дан суриш- тириб, шуни адрисини топсанг-чи. Топгин! Ж а бўлма- са, Т ош кан га ш ар т т а ўзим бориб, шу саёқни. . .

, Унинг А л а м а з о н г а нисбат ан қ ў л л а й д и г а н чорасн иложи борича ваҳима ли, айни чоғда, ҳозир Азизани бунга ишонтира ол а ди га н р о қ бир ш а к л д а бўлмоғи ло- зим эди. Э ш м а т ана шу м у р а к к а б ш ак лни к а ш ф этол- май, ду ду қ ла и га и ич а туриб қолди.

Ҳар кунгидан кечроқ уйғонган Бойвучча они обрез- да бет-қўлини ювиб, т а ш қ а р и г а чиқди. Туни билан тинмай с қ қ а н кор айвоннинг бир кисмиг ача кириб улгурган , э р т а л а б к н аёз пучуқ бурунни н ч ка ри да н ачи ш ти р ар л и д а р а ж а д а эди.

У ш олрўм олга б у рка нг ани ча пас тга туши б, Тони б ке тм асли к учун эҳтиёткорона од им лаган ич а , Аламазо и- нинг ҳу жр асиг а яқи н л а ш и б борастг ан м а ҳ а л д а айвон- даги ра ди ода н К р ем л ь курантининг т а н т ан а в о р жа- ранги янгради.

— Ҳой, кўзингни оч, ғофил! — д ер а з а н и кет ма-к ег такиллатиб, қу ру қ пўписаснни б ошлади Бойвучча

156

ойи..— t y p , чиқиб й ў л а к л а р н и 6ч, қор кекиртакнй к ў м ам ан дебетурибди.

А л а м а з о н «О добн ом а»г а а м а л қи либ ишни « х у - ж ай ка » си н и н г ан вонн дан бо шлади. Анвон т о з а л а б . бў- лингач , пиллапоя олдидаи кўча д ар в о з а т а р а ф г а нўл очишга киришди. Егоч кур ак ни н г сопини қорнига тира б: «Др-, пат-пат-пат! Др- , пат-пат-пат!»—дся овоз чиқариб, чопқи ллагапича қор лар ни бульдозе рдек сура кетдй:

Кейин н авбат ҳовлн этагидаги шийпон томои чў- зилгац йў л а к к а келдн, У иккинчи ҳ у ж р а ёнидан ўтиб бо раётг ан д а м д а , томоғига д о ка бо ғл аб олган ўт ўчи- рувчи отилиб т а ш қ а р и г а чиқди. Б а р м о қ с а р а к л а т н б сўзга огиз жуф тла шИ билан бирда н йўталИ тутди. У тинмай ўхчир, б ар м о к л а р и эса хануз с а р а к л а б , А л а м а з о н г а ў д а ғ а й л а ш д а да во м этарди. Ни хо ят Путали тийилгач , товуши беркилиб кол га ни учун огзини каг- т а- к атта очганича қи й н али б ҳирқиради:

— Учинчи смена да и келдим мен. I I ам ун ча «дир- дир » кил асан?

— Ие, турумингизни т о з а л а б қўйсам-у. . .— Ксрак ма с! — афти ни б у риш ти рга н ич а қўл сил-

таб , унинг гапини бўлди ўт ўчирувчи. — Ургилдим сен- д а қ а скрейпердан.

У ян а й ў т а л а -й ў т ал а ҳ у ж р а г а кириб, эшикни ич- к а р и да н т а р а қ л а т и б ёпди.

« С ўқ моқ қу ри ш» иш лари м у в а ф ф а қ и я т л и туга л - л ан ган и ш а р а ф и г а бери лган нонушта чоги Бойвучча ойи шу т ўғ ри да r a n очиб қолди.

— Анав и гўрсўхта ни м ал а р деб а л ж и р а ё т у в ди сем­га?

— Чиқиб, «бу йилги қа л и н қор билан табр иклай- ман». деди, — мип игида кули б ж а в о б қилди Ал ам азо н.

Бойвучча ойи л а б буриб деди:— Бо... Узн-ку с а . \ард а ишдан келди. Уйқуни бузиб,

т а б р и к л а ш г а чиққанини қа ра . Вой қуруғ-ей!А л а м а зо н н и н г қо в о қ л а р н солиниб, ж и дд и й тортди.— Тоби йўғроқца ўхшайди. Кў ри б ра ҳ м и м келди.— Кеча оғзи бурнига етиб, роса қусди ўзиям.

Ҳ а й д а б чи қ ар ай десам, уволид ан қў рқ ам ан . Ҳайда- май десам, шу ерда ўлиб-нетиб қолса.. .

— Қўйииг-э, те ра к дс к -к у хали.— Ичи чириган терак бу, — кўз лариии б ақ рай ти рд и

Бойвучча о н и . — Й ў т а л и ш и хунук, кў зл ари сарғайи б ётибди. А ра қн и камайти ргин , пулига қў ш н и л ар д а н

157 .

Натиқ обериб тураЙ десам, «қатиғингии ман қнлаМан!» деб аиюҳанно с тортворди. . ж а з а в а н г минан кетгур.

Бу гапни эшитиб А л а м а з о н қ а ҳ - қ а ҳ отиб кула бошлади.

— Мима деганини яна бир қайтаринг .; . Ҳа-ҳи-ҳа. . . Б алк и «қатЪиян май қи л ам ан » дегаи дир? Ҳа-ҳа-ҳа, ҳа-ҳа-ҳа. . .

Бир оздан кейин у кийиниб олиб; йўлга отланди. Ҳ у ж р а д а н чиқиши б и л а н о қ бўғзигача л а т т а ўроғли:^ а р тез и ан д ан сув олиб турган Бойвучча ойи яна бобил- л а б бсрди. «

— Ҳу, ш и л д и р а м а й қолгур. Ш у аёзд а чарм кастум* га бато барм и? Сил бўласам охири, сен бола.

«Шунча яшаб, Ял анғоч полвон сил бўлмади-ю, Мен нсга б ў ла р к а н м а н ? » дея ха ёлид ан ўтка зд и А л а м а ­зон.

М а ҳ а л л а л а р и д а юнГдор кўкраги сан д и қ д ек келадп- ган, танаси чўянга ўх ш аш те лб а киши бўлгучи эди. Қишин-ёзин биргина иштонда юргани учун уни ҳам- ма Ялонгоч полвон деб атарди.

Бир купи А л а м а зо н м а к т а б д а н қайтиб ке лаётга н да ял аиг оёқлари билан қорни «ғарч-ғурч» босганича ёни ­дан Яланғоч полвон ўтиб қолди. Б у с а ф а р у эгнига йиртиқ тўр майка кийиб олган эди. И ў л ё қ а с и д а суҳ- бат л аш и б турган қ а р и я л а р д а н бири соқолини динкай- тирнб ил ж ай ган ич а : «Сарупо қутлуғ бўлсин, полвон!»— деб 'чинғиллади. Яланғоч полвон эса ҳар доим гид ек сипо боқиб ж а в о б қилди:

— Қиш қ аттиқ келди. И с с и қ кийин маса к бўлм а- яптн...

А лам азо н Бойвучча ойига я қи ир оқ бориб, курткаси- нинг тугмасини ечиб кўрсатди:

— Мана, ж у н к а м з у л и м бор. Ҳаммом қилворад! ' .— Бошинг-чи, бошинг?— Бош чиниқиб кетган, Бойвучча ойи.— A -а? — м а з а х л а г а н д е к сохта ил ж ай ди Бойвучча

ойи. — Хўш, яқ и н да нега ж а ғ и н г д ў м б и р а бўлди, б и ­ласанм и? Б о ш и н гд ан совуқ ўтганига! Қани, буёқ қа юр, — у А л ам азо нн и уйи т а р аф г а бошлади. — Юр деяпман! Топтан тслпагингии кийвол. Э си м д ан чиқай дебди-я.

— Қ а н а қ а т елп ак? — т а а ж ж у б л а н г а н и ч а айвон пилла по яси да тўхта б қолди Ал ам азо н.

— Ҳў бирда қу вурдан топувдинг-ку. . .— Э, нима қ и л а м а н ўш а пўстакни?

158

— Пў стакмиш! — хўмрайд и кампир. — Яқ инд а Jia j - т а -луттал арии титкилаётувдим, орасид ан чиқиб қолди, дуппа-д уруст нарса экан. Ана, бир кўргин, ж ун лар и - ни қайчи лаб , т а р а б қўйибман.

Век Бўрисвич тайи н лагани дек , А л а м а зо н аввал te- лефон қилиб кўриб, сўнг уиикига йўл олди.

Си здац хаба р д о р бў ли б тура ман , деб ўша куни зиё фатга мос қую қ в а ъдан и бери шг а берди-ю, бировга баҳона қ и л и ш га ар зи м а й д и г а н с а б а б билан, мана , ўн кунча вактни ўтка зиб юборди. Би ргина Б ек Бўриевич- га эмас, Б и йр онг аям бебу рд бўлди.

Б ун до қ Караганда , А л а м а зо н ҳам ил о ж си з эди-да— л у н ж и п у ф а к д е к бўп турса-ю, қайси юз билан қиз бо- лани сайи лг а т а к л и ф қилгани боради? Гарчи ўш ан да ёнида пули бўлсаям — етти сўм!.. Б о л а л а р журна- линин г гонорари! Ж у д а в ақт и д а келди, чўнтагида охир- ги етмиш беш тийини қолувди.

Хутигим бор — футболчи,О дат и сал чатоқ-да.Ту пни у н бир метрдан Те пар о р қа оёқда.

Д а р в о з а б о н го л қуйиб ,Етар ерни таталаб.Хўтик қ у р ғ у р буёқда Щ о д о н ҳ а н гр а р шатталаб.

Бор гап мана шу. Ш уги на га — етти сўм. Д е м ак , ёзганл ари ни пешма-пеш босиб ту равер и ш са , куни га етмиш сўмча иш л аш и мумкин б ў ларк ан. Ана-е, ўрта- ча э л л и к хам деяйлик.

У « Б о л а л а р дунёси» магазин и олди да т р а м в а й д а н тушиб, Юнус ободга йўлни қ и сқа р о қ қмлиш учун а в т о ­бус бекатига ўтди.

Б о л а л а р журн али . б о л а л а р магазини. . . З у м р а ш а - л арни н г яна алохида кинотеатрию спорт мактаби, с а р о й л а р и ю а н с а м б л л а р и бор. Ҳар қайси нстироҳат боги и ииг тенг ярми шул арники. П ул тоиилса бас.. . Бу- л а р г а ф а қ а т бир на р с а е т иш м ай ди — яхши китоблар . Ях ши китобларни кўпайтириш эса ж у д а кийин, ос мон- ўпар б о см ахон ал ар қуриш би лан иш битмайди.

С у ғу р ти риб т а ш л а н г а н озиқ тишнинг ўрнн бехос санчий бошлади. Унга Ал амазо нн и нг ж а г и н и шоши-

159

ЛИНЧ р ав н ш да ИзғИриндан қ у тқ ар и ш +опшНрИлГанДек, етмиш и к к и н ч и автобус ғиз и лл дгани ча етиб келди.

Утган гал Б е к Бўр ие вич н ик ид ан қа й ти б ке либ оқ ка равот га гурсил лаб а ғ а н а г а н и ч а донг қотиб қо лган Алам азо н э р т а -с а ҳ ар д а инграгу дай бўлиб унғониб ке т­ди. Ми я том ирл арини кимдир беаёв чимдиб бураётган- дек туюлди. Б у оғриқнинг сабабчис н ж а ғ и д а пай до бўлган ж и з и л л о қ эканини пича ўзига келг анп дан кейингина ан гл аб етди. Аста юзини с и й п а л аб чап л у н ­жи шиш иб қолганини п ай қа гач , д а р ҳ о л токча даг и кўзгучани олиб, ун га с а р о с и м а л а н и б қ а р а д и — а н а аф ту ана б аш ар а!

Д о к т о р л а р н и н г одат и — шинг цайтмагунча тишни суғури шмас экан. Ш иш эса, Бойвучча ойи тез-тез ш ўр пах та босиб туришига қ а р а м а й , ҳаде га нд а қай- тавермади. . .

Аламазон , «ншқилиб, м а н з и лд а н ўтиб кетм адимми», Дегандек ой на кдан ' т а ш қ а р и г а / х а в о т и р л а н и б боқди. Афтобу с эндигина « Ғ а л а б а » богига етиб келгандн.

Тошканб ойн инг ж ус саси ям т ў ли ш г а н д а н тўлишяп- ти-да. Я қ и н ги н а да я м бор гавдас.и эскн ш а ҳ а р у янгн ш аҳ а р бўлса, энди боши Юну со бодд аю оёғи Чилон- зорда , ўнг қўли Қ о р а қ а м и ш д а ю чапи Қ ўй л и қ д а . Хўш, М о с к в а д а н қ а е р и кам?

О й н а к к а елка ёпиштириб ўтирган чол А л ам азо нн и нг фикринн уқ и б олиб у ни та сд иқ ламо к чи де к , кампирини туртиб, боғ биқинидаги ялангликни кўрсатдн.

— Ш у жойга антийна қ ур и шарм и ш.— Қ а и а қ а антийна?— Тил ивизўрники-да . М ас к о в д а г и да н тў рт қарич

тикро қ бў ларми ш. М а с к о в д а г и д а н к и б а л а н д қур илса , шуни билгинки, дунё да энг узуни ўз б а к н и к и бўп қо- лади.

— Э, борми сиз ўзи? — Б е к Бўрневич Ал ам азо нн и ҳ а й б а р а к а л л а бнлан қ арш и олди. — К ў р и н м а й кетди- лар , т аса ддуқ?

А л а м а зо н 'бошидаги те лпа кни қ оз и ққ а нла ётиб, ахволини қисқа ча тушун тириб ўтди. Б е к Бўриевич оқс аганича уни ич кар ига б о ш л а б кириб, диванни кўрсатди.

— Қани, буёцқа , — ўзи эса стулга ўтирди. — Биз- ни ям тобимиз с ал андакр оқ . Эеки ремати зм ху р у ж қип турибди. . . Ҳай, мен чой қўяй.

У яна оқсагани ча ошхонага кириб кетди.

160

Стол ўтган галги дек «ёр-биродар» ш ак л и д а безатиб Нуйилганди. А л а м а з о н ш ў р д а н а к л и лик опчан и олдн- роғига суриб, «енгил машғу лот»ни б ошлади

— Ха во тир лани б ў т и рувди м -да 4— қа й ти б чиқнб, ўнғ сонига қўл ти р аган и ч а оҳиста с т у л г а , ў т и р д и Бек Бўриевич. — Телефонда-, «ҳозир бор ам а н», деб қўйиб намунча кечикдилар , т аса ддуқ?

— Аввал т р а м в а й кутдим, кейин — автобус, — ма- ғизни ҳузур қилиб чайнаётиб из оҳ берди А ламазо н. — Б у ет магандек , автобу сдан туш а ё т ган и м д а тутволишйб анча сур-сур қилишди. П ат та олиш хаё лим да н кўта- рилибди денг.

Бск Бўриевич кўз ларини муғамби ро н а қисиб, бош тебр атг ан ич а тилини чўлпиллатди.

— Э-воҳ, анча х и ж о л а т п а з л и к бўпти-ку! Бу деймаН* ус ул лар бўйича таҳсил кў рмаган эк ан л ар -да?

— Қ а н а қ а усул?— Мен сизга айтсам, т асадд уқ , автобусда текин

ю ришнинг ўн еттита усули бор, — олим она гердайиб м а ъ л у м қилди Б ек Бўриевич. — Ҳозиргача к а ш ф этил- ғани шу.

А л а м а з о н қ а й р и л м а к и пр ик ларин и пирпиратиб, мезбоннинг оғзига д и қ қ а т билан тикилди.

— Қани, қани.. .— Биринчиси — энг оддий усул, — з а р р а х и ж олат

торт ма сд ан туш ун тир иш га кириш ди Б е к Бўриевич. — Яъни чўнтакда доим чети йи рти лга н абонимен т олиб юр илади. Хоҳи кондуктор суриштирсин, хоҳи ҳайдов- чи, «ҳозир йиртиб узатдинг-ку», деб бездек туриб олинади.

— Буни қаранг-а! — ўтирган ж о й и д а бир типир< чилаб қўйди Аламазон .

— Иккинчиси я н аям бехишав а , — «дарс»ни да вом эттирди Бек Бўрневич. — Бу н да эски билетни т аш л а- масда н с а қ л а б юрсангиз бас . й ў л о в ч и л а р қў лм а-қўл қилиб кас сага ё бўлм а с а кондукторга та нга узати- шади. Тўғрнми? Кейин у томондан билет оқиб келади. Ш у л а р д а н биттасини йўлда у ш л а б қолиб, ўзингиздаги эскисини б о ш қ а л а р г а уза творсангиз , олам гулистон. Б у билет келаси с а ф а р яна асқотади. . .

Л е к ц и я чўзилиб, r an ўн олтинчи усул ҳақи да бо ­раётган ва қт да ош хон ада ги чойнакнинг қопқоғи «та- кира-ту ку р» р а қ с ту ш и ш га киришди. Бек Бўриевич қи й ш а н г л аб о д и м лага н ич а чой д-амлаб чиқди.

— Охирги усул анча қалтис, — суҳбатни эътибор

11—148 161

бериб тинг лаш бй лан бирга Мой y e t и ha Ьоҳ ко лб аса , гоҳ яхна гушт қўйиб ейишни ҳам уну тмаётга н А л а ­мазонг а чой узатиб, гапга якун ясай б ошлади у. — Худ- ди бугунгидай па р и ш о н л и к к а берилиб, юқоридаги усу л л ар д аи фойд ал ани ш н и эсдаи чиқар дингиз дейлик. Автобусдан тушеангиз , олди нг из д а на зо ратчи лар т у ­рибди. Хўш, нима қнлиш керак? Б у н да сўнгги чорани ишга солиб, бирда н г а н д и р а к л а б тўхтал асиз , к ў к р а к т уг м аларин гиз ни ечиб; ўқч имо қчидек бўғзингизни чан- галлай сиз , кўзни гил айл ант ири б, тнлни санги лл атаси з . Н а з о р а т ч и л а р н и н г ўз лари қ ў л т и ғ и ф и з д а н суяб чет- ро ққа ўтқиз иб қўйишмаса , мана , мендан ўпкаланг .

А л ам азо нн и нг ҳам ф а й л а с у ф л и г и қўзиб, «нодир ус ул лар»га қўшим ча ки рит иш га ошиқди.

— Яна битта йўли бор.,.Б е к Бўриевич қизиқсиниб қош керди:— Хўш, хўш?— Бир куни кассаг а та нг а узатиб юборувдим,

ш ун дай ича б е д а р а к кетди. Яри м й ў л д а ё қ эплаштири- шибди.

— Ҳай-ҳай! — и к к а л а кафтини ундов қилиб, д ар ҳ о л эътироз билдирди Бек Бўриевич. — Б ун да й усул сиз билан бизга тўғри келмайди. Бу энди гирт шпаналик .

А лам аз он кетиш олдидан: «Мабодо, бизга хи зм ат йўқми», — деб сўради. Б ек Бўриевич қ а р а ғ а й жа во н устидан тортга, ў хш ат иб канон ип б огл ан ган иккита қогоз қутичани олиб, уларни «ёл ғи зқ ў л » л ар орзикиб кутишаётганнни айтдн.

— М у ҳ т о ж р о қ л а р озгина о брўйи миз да н фо йд ал а - ниб, гоҳ уни илтимос қилиш ад и, гоҳ буни. Й ў қ деёл- майсан. Қ олаверса , бизгаям савоб керак.

О р қ а қисми ш а л в и р а г а н телпагини бошга қўнди- риб, эшикни очмокчи бўлиб турган А л а м а з о н куртка- сининг чўнтагига бегона қўл кириб-чиқ қаиини сезиб, норози қи ё ф а д а ортга ўгрилди.

— Ҳаво совуқ, т асадд уқ . Та к с и да бора қ о л и н г , — дея унинг елка сиг а уриб қўйди Бек Бўриевич.

Ўт ўяирувчининг аибномасиБир купи А л а м а зо н к ўчада н қайти б келиши билаи

Бойвучча ойи уни тўхтатиб, уйдан ш ап а л о қ д ек к и н а ^оғоз олиб чиқди.

162

— М а, сенга повуска кепТй.А л а м а зо н н и н г аъзойи бад ан и ж и м и р л а б кетдй.

Қо ғозни ш ош а-п и ш а қў ли га олиб, р а қ а м л а р г а кўз югуртди. Радиодан! Хазинани нг ўзи эк ан- ку радио дегани! Ш у н ч а л а р мўмай ҳ ақ қўй иш ади деб с ир аям ў й л а м а г а н эди.

— Н и м а деб ёзи ш иб ди повускага?А л а м а зо н ҳа я ж о н и н и я ш и р и ш га тир иш аёт ган бўл-

са-да , б ари би р бунинг уд дас идан чиқолмади.— Ю ҳ о р и д а н буйруқ юборишибди, — кўзида қувонч

б ал қ нб , Бойвучча ойига ҳазил қилди у. Сўнг қоғозга д й қ қ а т билан тикилиб, ёзу влар ни ўқи ётг анд ек қилиб

'к ў р с а тд и ў з и н и . — Уртоқ Аламазон ! Я н в а р га белгилан-ган и ж а р а ҳақини ҳ у рм атл и Бойвучча ойига олтинчн ф ев р ал д ан , яъни э р т а д а н ке ч иктирм ай т ў ла б қўйишин- гизни сўраймиз. . .

Эр та си да н бо ш л а б А л а м а зо н қора мундштугини т ок ч ага ирғитиб, яна булғори сигарет чекишга ўтди. Бензин исини бу рқс ати б ю рм аслик учун га зл и мис- ч ақ м о қ олди. О р а д а Би йронниям , Б е к Бўриевичниям йў қ лаб туриш ни уну тмага н ҳ о л д а / ўн кунга қо лмай барча си н ама иш л ар и н и ёзиб т а ш лади . Энг муҳими, шалвироь; телпагини бош к и йи м лар устахонасида б о ш қ а тд а н қолипга солдириб, бинойидек ш а к л г а кел- тирди.

М а н а сизга ўш а оддийгина , кам тарг ин а раднонинг қудрати! . .

Сенга айтган эдим-ку,Б у к у н л а р ҳ а м ўтар, деб..С увдаги , эй, тунд аксим,Б о и ш н гн и с а л кўтар, деб...

Уч қисмдаи нб ор ат ғаройиб ж а в о н «саховати»га энди у н ч а л ар эҳ тиёж и қ о л м аган А л а м а з о н тушликни м ў л ж а л л а б ўтирмай, бугун Б ек Бўр ие вичникига бар- в а қ т р о қ кириб борди. Мезбон унинг т а ъ м и р л а н г а н т е л ­пагини тан и ёл м ай , « қ а л н о қ м у бо ра к бўлсин», дея о д а т ­д аг и д е к и л и қ кутиб олди. А л а м а з о н ш о ш и бр о қ Тургани­ни айтгач (д ар с л а р т у га м а с и д а н Бийроннинг олднга етиб боришии ў й лаёт га н ди ) , унинг қў ли га боғичли ёғоч яши қчаии тутқ ази б, Чорсуга т а ш л а б ўтишини тай ин лад и. Сўнг а в в а л л а р д а г и д а н б ат т а р р о қ оқсага- нича келиб, эшик ёни да ку з ат иб қ олар к ан, юқори қа- ват да н тапи ра -т упу р югуриб тушг ан б о л а л а р ортидан

163

боқнб: «Ҳа, кунинг учинчи ж а в о н ч а г а қо лмагурл ар-а» , — лея и л ж ай и б қўйди,

Алама-зон айтилган адрес га бориб, тор кўч ада ги па ст акк ина д ар во з ан и н г зу лф ини қоқди. С ўйл оқ кнши чиқиб келиб, юкни қабул қи либ олгач, чой-пойга ш а м а қилиб ўтирмай, да рҳ ол эшикни ёпди.

«Ялтироқ тугмаларим ёцмади шекилли», дея ўзича ж и л м а й д и Аламазой.

Кў ч ад ан қайти б чиқцач, ми сгар лик д ўк онч алар и бўй лаб Чорсу май до ни сари йўл олди.

Умуман, кейинги пай тда Бийронга ж у д а я м серқат- нов буи кетмадими? Сотти сата н г бир куни, « қ и зл арга ка нча и л а к и ш а в е р с а ш 1, шунча бурдинг кетавсради», дег ан эди. Ш у иа н дав оқи ния м гапида ж он бормикин? Бийрон уч ра ш ув га чиқишнй негадир тобора т ара н г киляпти. Ҳатто, ширин г а п л а р и д а я м қ ан да йд ир с о х т а - л и к бордек.. . ё унга ш ун ақа туюляптими кин?

Майдонга етиб келган А л а м а зо н нк килан ган ича тўхта б цолди. Ба р и би р Бийронни кўргиси, ўзбекчаии бузиб-бузиб а й тади ган сўзл арини қ а й та -қ а й т а эшит- гиси келаётган ди (б аъ з и д а унинг: «Ха фа бўлмайсиз . Б издан узбек м ак таби узо қ да бўлган. . .» — дея кечирим сўраб кўйишининг ўзия м бир ж о з и б а эди) .

— С алом бердик!А л а м а з о н чўчиб бошини кўтарди. Қ ар ш и с и д а товуш

ч и қ ар м ай ку лаётг аи дай огзини ка п па очиб Ш а р и ф турарди.

— Бет лар ни бир я л а ш а й л и к энди, — дея юмуқдек кўринувчи қо воқ лари ор асид ан кў з ла ри ни йилтират- ганича қулоч ёйди у.

— Шари ф! — А л а м а з о н п а к а н а г и н а курсдошининг бўйнидан куч и б, бошини б а грига босди. — Омонми- сан? Қ а н д а й ш ам о л учирди?

— Отпуска олувдим. Б и р ҳаво а л м а ш ти р ги м келди. Ба хон ад а си н ам а и ш л а р н и я м чала-чулп асини битир- воламиз .

Ш ар п ф н и н г собиқ ҳ ам қи шлоғи М а ш р а б Қосимович за вод да к асаб а союз раиси ла в о зи м и д а шил ар экан. Улар тўшл ик ка яки и етиб бо ришгани учун кўр и ши б бўлибоқ, тўғри за в о д ошхонасига бошлади.

— А л а м а зо н а кам менга курсдош, — д ея унга Ала- мазонии та ни ш ти рд и Ш ар и ф. — Университетдан чиқиб буёққ а келаётувдим, бирдан у ч ра ш и б қолдик.

— Ж у д а соз бўпти, — огир гавдас ини л ар за н гл ати б ,

164

ай и қ юриш қи либ бораётган М а ш р а б Қосимович А л а ­мазонга с ам им ия т б и л а н боқиб қўйди.

Ш ар и ф : «Отаигнз сизга бир ra n айтворувдилар . . .»— дея гап бо ш л аган чоғда А л а м а з о н ул а р г а х а л а қ и т б ер м аслик учун ўзини четга олди — ошхоиа биноси- нинг бу рчакр оги да ж и л д и р а б турган арт езиан томонга бурилди. К а л е н д ар ь бўйича бундан тўрт кун аввал баҳор кнриб к-елган бўлса-да , ҳаво ҳануз қиш измида т урган дек игнадор, од ам н и ч ан қа тад и га н авзойи йўқ эди. Ш уиг а қ а р а м а й А л а м а зо н артезиандан—мирпқиб сув ичди, қўлини чайиб, батис рўмолчаснни каф тига боедн.

У ш о ш и лм а с д а н одим лаган ич а ошхонага кириб борганида и к ка ла ҳ а м қ и ш л о қ а л л а қ а ч о н овқатни олиб бўлиб, уни кутиб ўтиришарди.

О в қ а т л а н и ш а ё т г а н чоғда М а ш р а б Қосимович гоҳ- гоҳ зи мд ан син чиклаб қ а р а б қўяётганини сезиб турган ' бўлса-да , А л а м а зо н ин да май к а р а м ш ўрв а б и л а н . « ҳ и - соб-китоб»ни да вом эттираверди . Ш а р и ф қў ли га гугурт 'Гў-п олнб, усти қ а т қ а л о қ л а н г а н қа лампи рдо ннинг кўзини очиш бил ан овора эди. Т е ш и к ч а ла р тозалан - гач, идишчани тўнк ари б овқат га силкий бошлади, аммо ундан ҳеч н арса ту шм ад и. Қани энди, шу пай тда бу гўсхўрни яй р а б э р м а к қи лиш га имкон бўлса!

М а ш р а б Қрсимович, т ик и ла- тик ил а А л а м а з о н д а н бо шқ а д у ру ст ро қ хусусият топол мади шекилли, ком- потдан бир симириб олиб, сўради:

— Қов оқ қа нима бўлган, жиян?А л а м а з о н беихтиёр қошининг пастроғини силаб

қўйди.— Ча нд иқ ни айтяпсизми?— Ш а в л а н й н г устида суяк т а ла ш и л г а н д и р -д а , а ? —

ҳ а з и л л а ш д и М а ш р а б Қосимович ва гавдасини силкитиб кула бошлади. — Виҳ-вшҳ-виҳ...

— А л а м а зо н а к а м — боксёр! — чцмрилиб, т а н т а ­навор оҳангда эъл он қилди Ш ар и ф.

— Э-э. ж у д а соз, ж уд а соз, — Ш а р и ф кутганидек М а ш р а б Қосимович энди А л ам азо н га б ошқ ача нигоҳ билан боқди. — Рисқиев чиқди-ю, Узбскистонда бокс- r a ишқивоз кўпайиб кетди. Тунов куни йиғилишда, «қачон бокс тўга ра ги очамиз» , дсб ё қ а м г а осилишди ёш лар. А вва л спорт з а л и м и з битсин, деб зў рға қутул- дим. Аслида-ку , битта тренер топилса, бола л а р н н хозирча югуртириб-нетиб турармиди. . .

165

— Ма на тренер, — Ш а р и ф кулгисини бўғзнга ютиб, қўлидаги қош нқ билан А л ам азо нн и кўрсатди.

А л а м а з о н ҳам бўш келмади.— А л оҳида к вартир а в а ъ д а қилинса , ўила б кўрар- '

дик.— Ана шу масала бизда чато-о-қ, — м у т ла қ о ж и д ­

дий т а р з д а аф сусл ан ди М а ш р а б Қосимович. — Кичик о и л а л а р ётоғида-ку ж ой топилади-я. . .

Пат рон ини иўп ан ак босиб ётган юз щ а м л и чиро'<; а трофида гир-гир ай л а н и ш д а и т оли ққ ан парвона энди па стлаб уч аркан, қўниш учун б ех а т а р р о қ майдон қи- дираётг анд ек , стол уз ра уёқда н-б уёқца моккилана бошлади. Ч а м а с и унинг кўзига сопол товоқд аги қовур- ма — вулқон, ликопчад аги «чим-чим» — тиконзор, м у р а б ­бо — ботқоқлик, новвот — сир п ан чи қ қоя, • чо йнак — ж и з г а н а к саҳро, а р а қ — ачиган бал ч и қ к ў л бўлиб кўринди-ю, охири энг ишончли ж ой топиб , ноннинг устига қўнди. А м м о за р у р миқдо рда кислород билан « з а п р а в к а ы а н и б улгурм ай, шу ндоқ боши устида ур иш ти рил ган пи ё ла л а р ж а р а н г и д а н чўчиб, дозорда турган қирувчидек яна юқори кўтарилди. Қ ирқ инч и й и лл ард а русумга кирган я р қ и р о қ п а н ж а р а л а р и бу- р а м а қа лиок ча б и л а н м а х к а м л а н а д и г а н к а р а в о т те- п асид ан ўтиб, оҳ акл ари шувши ган сомон сувоқ девор ё қ а л а б учганича ра н гп ар қоғоз ёпи штир ил ган шифт- га я қ и н л а ш а борди, сўнг уер-буерда ш а л в и р а б ётган ў рг и м ч ак т ў р л а р и д а н хади кс ир аб , б у р ча кд аги о х о р - t сиз новча жа вон нин г гир дига бориб тирмашди .

Тинч ж ой ҳам топ ил ар эк ан- ку бу ола м да ?Ул ар пи ёлалар ни бў шатиб эн дигина г а з а к қила

б о ш л аган эдики, э ш и к қ аттиқ очилиб, эски вел оси- педнииг г ил дир агид ек л а п а н г л а г а н и ч а ўт ўчирувчи кириб келди.

— М у м.-.. мумкинми ўзи? С-лом, қўшниларим !У тир ган лар на у, на бу сузга ж а в о б кай та рга и

б ўл салар -да , у ин да май келиб, Ш а р и ф н и н г ёни дан — столга ёндош ка р ав о тн и н г чет идан жо й олди. Бир кўзини зў рға очиб, дастурхоннинг м у н д а р и ж а с и б и ­л а н таниш иб чиққач, остки лабини осилтирганичи пинакка ҳозирланди.

— О в қ а т д ан олинг. ака , — дея уни с ал туртиб қўйди Ш ар и ф.

П иёниста бир хи р и лл а б аста гавдасини ростлади. қўли ўл ж а с и н и а вра ётг ан илондск б и л а н г л а б сопол

1G6

т о во ққ а я қ и н л а ш а бошлади. М а қ с а д г а етдим дег ан ида олдннга мункиб кетди-ю, боши ш и л қ этиб стол четига тушди, шу кўйи миқ эт ма й қолди.

— Капут! — қўл си лтаб қўйди Аламазон.К у т и л м а г а н да пиёниста сапчигу дек бўлиб бош

кўтарди:— А? Ким канут?! — ўқ еган од амдек деворга

бе^ол суяниб, б ў ш л и қ қ а ўқ рай иб тикилди у. — Мен... ме-е-н!.. И ч иш ам ан! С ен лар минан! Ким к а п у т — кейин кўрамиз . Қуй! М - м а р д бўлсанг , қуй^

А л ам азо нн и нг «қўйсанг-чи, аҳволини ц ара » дегам маънони англату вч и ишурасига ж а в о б а н Ш ар и ф секин кўз қисиб, ш и ш а д а қолган арақни учга бўлди. мўлроғини янги ул ф а т г а узатди. Ут ўчирувчи ичимлик қўлига теккан заҳоти, д астурхо н э г аларин и ш а р а ф л а б ўтирмай. пиёлани хумдондац ч и қ қ а н д ек т о з а л а б қай- тарди. П а н ж а с и н и д и м л а м а устида тебратиб қўлига ҳеч н арса илинтиролмагач , б ар м о қ л а р и н и бирма-бир ял а ш г а тушди.

*— Шў.. . шўр-ку овқат! — у ниманидир еганига бош- қ а л а р н и ишонтирмоқчи бўлди. — Е-еманглар ! Қ атъ и яи май қиламан!

— Бир д а м о л с а л а р бў ла рм и ди ? — дея кесатди тоқати тугаган Аламазон.

— Майл и, ёс-с-тиқ борми?А л а м а зо н энди м у л о за м атг а бутунлай б ар ҳ а м берди.— Туринг, уйингизга кириб ётинг! Вассалом!— Сс... сеникимас уй, — сурлан ди пиёниста. — Бой...

Бойвучча ой им ники бу. Ҳе, бродяга!А л а м а з о н гиж инг ани ча ўрни дан турди.— Ях шили кча чикасаими, ё...— Сенсирама!— Й ў қ о л дея пман! <Пиёниста бирда н ж и м и б қолди. К ў зл а р и н и ю м г а ­

нича пича қотиб тургач, ўзи билан ўзи гапл ашаётган- дек , паст товушда с ўзл ана бошлади:

— А ра қн и ичирдинг. . . зў рлаб . Р - р а с в о қилдинг . Энди.. . ҳ -ҳайдаяпсан. By, м а р а з л а р ! — У яр адо р илон- де к бир тўлганди-ю, иргмб ўрни дан туриб к е т д и — Туф... иккаланг га ! М-мени нима қип қўйдинг. . . иккаланг . . . ҳамманг? . . Ме-е-н!.. а р- р- мия гача ичмадим. Ар-р-мия- д ан келднм.. . ичмадим. Иккаланг .. . - ҳамманг .. . зўр-рл аб ичирдинг-ку! Ул... ул фатч и л н кд ан қ-қочма, дединг-ку! Уг... ўғ... ў гил болам иса н, дединг-ку. . . иккаланг . . . ҳам- манг! Ичдим.. . «яш-ша», дединг иккаланг . . . Ян-на

167

ичдим... қ - қ арс ак чалдинг. . . ҳамманг . Босиб-босиб ич- сам.. . «хўр-розсан», дединг.. . ҳам манг . Ян-на ичамиз, десант. . . пул топдим-ку , қ ар зга . Қ-кўзинг тўнмади. Тағин ичамиз, дединг.. . иккаланг . Қ - қ а р з сўр ади м яна.. . Бе-беришмади! П-пулни барибир топдим-ку. . . х от и ни м - ни уриб. Ян-на урдим! Тепдим! . . .Иккалангни деб. К-кейин.. . — унинг '"товуши кескин маъюслашди. ' , — кейин...- хотиним кетди... . Кетворди! Қ-қизим. . . шири- ним... уям кетди. Уғлим к-кетди.. . тойчоғим, қоп-қора к-кўзи мўлтил лаб . Оёқч аси кичкина. . . дўмбоқ. А... ама- лим ни ям олдинг-ку. . . иккаланг . Кич... ки-и-нчкина ама- лн.мни... Ох-хири кулдинг*. орқ а м д а н , д-дўстингга. К-кул ма десам, дўппосладинг-ку. . . т -тнши мга тепдинг- ку! Н и м -м ага урдинг? Қач.. . қач-чон гача урасан? Н-нн- ма қип қўйдинг мени?., Энди.. . т -томоша қилавер . . . иккаланг . . . ҳамманг. . .

Ут ўчирувчининг ш и л л и қ л а н и б к'етган қип-қизил к ў з ла р и да н д у в и л л аб сш қуйилди. Ҳ а м м а о д а м л арники сингари топпа-тоза , типпа-тиниқ кўзёшл ар .

Бокс цўлқопидаги боғбонБ а ъ з а и ўзимизнинг т а н б а л л и г и м и з ёки режасиз-

лигимиз туфа й ли бирон ж о й д а қоқиниб қо л ам и з у айбнп дар р о в пулга тўнкаймиз , «ҳамён семизроқ бўлса, ш у иш дар р о в битиб кетарди-я», деб қўямиз . О л а м д а пул деган нар санинг ўзи борлигига шукр қилишни, уни ўй л аб топган д аҳ о га р а ҳ м а т айтишнн эса унутиб қўямиз . Агар м уо м а л ад а пул б ў л м а с а қан- да й ахволга тушиб қо ли ши ми з мумки нли гин и ҳеч тасав вур қйлиб кўрганмисиз?

. . .Якшанба. Ш аҳ арн и н г тенг ярмин и э г а л л а г а н м а р ­ка зий бозор ч у моли уясининг бир неча минг марта к а т т а л а ш т и р и л г а н ^кўринишини э е л а т ад и . Кол хоз раИси қўлини дў мп айг ан қорни устида чат иш тирганича тарозининг шайни га зоғ дек ҳушёр т ик и либ турибди. Одимловчи э к с к а в а то р г а ў х ш а б т у ш ад и ган у л к а н т а р о ­зининг бир п а л л а с и д а — пахта тойла ри, иккинчиСи- да — з а н ж и р л и трактор.

Н арир оқ дл эса геол огразведка нинг соқолдор бош- лиғи Неф ть ва газ саноати нозирлнги в а к и л л а р билан уз оқ са вдо лаш иб , қа н да й д и р бел ги л ар т у ши рнл ган х ар ит ач ан н ниҳоят уч вагон пўлат куву рга айир бош қилиш га зўр-б азўр рози бўлди. Энди ҳамма r a n қувур-

1118

ла рни иш чи лар га халол т а қ с и м л а б бер и ш да қолганди. Кейин ул ар би лган ларии и қилиш аверсин. Теги шли қувурингни олдингми, хоҳ ласан г мотоциклга алм аш- тир, х о ҳ л а с а н г — чу чварага .

Қ и р о л и ч а л а р д е к ҳ а ш а м д о р кийиниб, тақи нчоқ ла- рининг кўплигидан бўйни м айиш иб қолга н пўрим -аёл бир қоп юкни о р қ а л а г а н и ч а и н қи ллаб борарк ан , йўлда учраган дугонаси уни гаига тутди.

— Ҳой, қаёққа? . .— Анави м агазинга чет эл э тик лар и келганмиш.

Ж ўхори га а л м а ш т и р г а н и кетяпман. . .Р а с т а л а р ҳам еўфи домл асин и та нимайд нг ан д а р а ­

ж а д а гавжу м.—. Вей, қа нча бу? Вей, хўрозинг қа нча ўзи? ч— Бир қоп ошқо воқ сўраб турибман. . .— С отила дими бу этик?— Сен ўтавер, ука . Мен эчки е т а к л а г а н л а р билан

гапла шам ан. . .— Шу ипакнинг пуштисидаи ке рак эдн-я.— Иеси қ роқ сомса бўлса , пуштисидан топамиз ,

қизим.. .— Соқолни қ и р д и р с ак девдим, уста ака.— Қў лин гда ҳеч в а қ о йўқ-ку. Ҳа майли, тўрт-бсш

чеким нос берарсан. . .— Ҳўў, опахон. . . Ҳўў, оиахон.. . дўппини б о д р и ш т а

а л м а ш т и р а й л и к энди...— Итингни олсанг-чи, итингни! Би тт а ка л и ш га а р ­

з им ай диган қ а н ж и қ н и бозорга тиқи шти ри б нима қилардинг? . .

— М а н а в и анорни олиб, бир коса айрон қуйвор.— Н и м а қ и л а м а н битта анорни? Унта бериб, ўн

коса ичаверинг. . .Аҳвол шу бўлгач, ш ак -ш уб ҳа йўқки, А л ам азо н га

р а ди о д а н қа л а м п у л и ўрнига ё ш р о қ бир ғуна жи н бср ишарди. Б у ё қ д а эса на оғилхона бор, на ем-хашак. Д е м а к , бирдан-бир чора — тўрт оёқли гонорарни дар- хол «ўлик мол»га айл антириш.

У кял ласн ни ортиқча и ш лат и б ўтирмай, ғуна жинни « Б елА З» н ин г гил дираги бил ан қ а р а г а й симёғочға айи рб ош қиларди- д а , ҳовлининг бир четига т а ш л а б ҚўярДИ:..

Ха, яхш н ямк и дунёда пул деган на р с а бор. Й ў қ с а ҳозир бир ст ак ан газсув ичиш учун А л а м а зо н озмунча з а ҳ м а т ч еккан бўлармиди!

Хуллас , чанқоқни қо ндир иш га бир-икки кун ол-

109

ди нд ано қ пухта ҳознрлик кўриб, бозорга ке лг ан теле- г р а ф ч и л а р орасид ан симёғочга харид ор топнш т а л а б этиларди. Борингки, хари дор топилиб, снмёғоч э в ази га ка б е л ь ўр ал гаи иккита ка тт ако н ғ а л т а к т а ш л а б кетилди ҳам денлик. Хўш, шу би лан му ш ку л ос онл аш иб қоп- тими? Газсув ичиш учун энди ғ а л т а к л а р д а н бирини учта тандирга , т а н д и р л а р д а н бирини тўртта манти- қозонга, к амёб м ан ти қ оз он лар да н бирини бешта то- вуққа , то в у қ л а р д а н бирини «Ж игў ли »ни нг олтита ой- нак тозалагичига , ойнак т о з а ла г и ч л а р д а н бирини еттита кирсовунга, ки р с о в у н л а р да н бирини сакк из та пу факч ага а л м а ш т и р и ш к е р а к бўларди. Кейин пуфак- ч а л а р д а н бирига муздеккина газсув олиб ичиш мумкин. Ш у н д а я м сувфуруш ннсоф қилса. Мабодо, у, сувни ф а қ а т перога а л м а ш т и р а м а н , деса, пу факч аии « м а й ­д а л а б » кел иш учун м агазин га югу ри ш дан бошқа и лож қолмайди. . .

Газсув сотнш бошл ани бди ми, те лп акн и ж авон га ирғитиб хато кетмабд и у. Аг ар м у о м а л ад а пул бўл-

t маганид а , ўша телп акни шу бугуннинг ў з и д а ё қ бирон-та туфли га «бошм а-бош» қи лворган б ўларди — оёғи- дагининг оҳори тўкнлнб боряпти. Қ олверса , қўнжли.

А л а м а з о н ўйга чўмганича , бўш стака нни аста пе ш тахта га қўйди. Энди унда на « Б елА З» н ин г ғилди- рагн бор эди, на симёғоч. К а р т м о н и д а сўнгги «товуқ- лар»гина қолганди.

Уша куни вокз ал да х а й р -х у ш л аш и б туриш ган чогда, Ш а р и ф А л а м а з о н г а беш -олтита ўн с ў м л и к ­ни узатиб, «қур уғидаи т а ш л а б кетай озгина», дея ҳ а з и л л а ш г а н бўлди. Унннг қўлини қ а й т а р и б бекор қилган экан. Қ а р з бўлса , у зи л а р д и бир куни, Ш а р и ф пул ни к ай та чўнтагига солаётиб, - «бирон з а р у р а т ту- ғилса , М а ш р а б Қосимовичга мени номимд ан бем алол айтаверинг», деб қўйди.

Н а ш р и ё т л а р г а олиб кирувчи т а ш қ и зи н ап оя газсув дўкончасидан атиги йнгирма қ а д а м н ар и да эди, ам м о шу топда ана ш у ма с о фа н и босиб ўтиш га А л а м а з о н ­нинг ҳ а ф са л а с и келмаёт ган ди. Ниҳ оят оёги тортиб- тортма й ўш а томонга қ а р а б юрдн. Юрди-ю. бўлим мудирининг тунд ва б еп арв о қиёфасн яна кўз олдига келди. У ш анд а у гўё кў ч а да ётган ғиштни четга олиб қуяётгандек , унинг ж и г а р и д а н бино б ўлган ш е ъ р л а р тўпламини гурси ллати б ж авон га та ш л а г а н д и . Нари ги паш риётдаги мудирдан бекорга х а ф а бўлганини Ала>

170

мазон шу п а л л а д а тушуниб етди. Униси ҳ арҳо лда тўп- л ам н и н г у ер-бу ерини в а р а қ л а б кўриб, «ҳозирча бир қисмид ап ё ш л а р а л ь м а н а х и д а ф о й д ал а н а р м и з » , деб ан и қ ф икр айтган эди.

Б ў л и мга бош суқи ши б и л а н о қ хонани туман дск қо п лаган аччиқ тутун дан унинг димоги ачи шиб кетди. А га р ян глиш маса , бундай қа л и н тутунни у сўнгги м а р ­та а р м и я д а — д а л а полигонидаги ум умдивиз ия маш- ғулотл ар и пайти да кўрган эди.

Ч а м а с и бўлим мудири С а л а й Кози мга , С а л а й Козим бўлим мудирига ў ч ак и ш и б сигарет бурқс ата р , и к к а л а - сининг ҳ ам к ай фи ят и я х ш и эм асди. А л а м а зо н саломи д ея р л и эътибо рсиз қолгач, четро қда ги стулга қимти- нибгина ўтирди. Қ им тин иш дег ан на рса унда кейинги н а й тл а р д а пайдо б ў л а бош лаганд и, ш у н д а ҳам бу ҳолни ф а қ а т на ш р и ё т ёки ре да к ц и я г а ки ргандагина ку з ат и ш мумкин эди.

«Нега буна қа бўп қолдим? — ўзини ўзи та ни ёлмай ҳ ай р атл ан ди Аламазо н. — Н ега тобора ш аш ти м сусайиб боряпти? Узим ни ям ўзим га ишонч'им • йўқ ол аё тган б ўлм аси н тағин?»

А л а м а зо н чуқур на ф а с олди, стол суянчиғига с йи либроқ ястаниб, бўйнини ғоэ тутишга тиришди.

— Ҳа, . энди, ҳ а ж м и озгина қи сқ ар ган бўлса , ни- м а я м дердик, — стол устидаги па п ка ни т и тки лаб бўлиб, мўйловини ж и м и р и б қўйди С а л а й Козим. — Ҳаж ми- д ан кетса, т и р а ж д а н келар. На шри ёт и ми зн и нг адабиёт- га ал о қ а с и бўл м а с а я м , ҳ а р ҳ о л да қўшнимиз, ҳамкасб- миз, кунига юз кў рн ша миз . Ун минг нусха.. . эндн бу ж у д а кам-да .

Б ў л и м мудири кулдонга қўл чўзгиси келмай, сига- ретининг кулини полга қоқиб, м у а л л и ф г а менсимай- р оқ боқди.

— Биринчида-а-н , гонорар сметаси т а с д и қ л а б бў- линган . Э. бунисиям майлн, биз розимиз дейлик. Китоб савдосп барибир кўнмайди. Ш у ўн мин гта ниям қайси и диш га тузл айм из , деб юриши бди улар . И ш онм асан- гиз, аиа . бориб га п л а ш и б кўринг.

— Г а п л а ш а м и з ҳам, — к и бр и да и т у ш май ж авоб қилди С а л а й Козим. — Й и г и р м а т а г а «йўқ» дейнш- саям, vh беш мингтага кўнишар. ахнр?

— Унда. — бўлим мудири сўл қўл и да гн гугуртнн ғил дир ати б отди. — на ш риё т хонав айр он бўлади. K,v- шимча беш мингта китобга к етад и ган қоғозни қўйиб

171

турайлик, сизга бир ярим б а р а в а р ҳ ақ т ў л а ш ке рак бў- лади. Бу энди финансовий зарар .

С а л а й Козим сар о с и м а л а н и б елка қисди.— На уёғида учи бор, на буёғида . Қ а н а қ а к а л а в а

бу ўзи?Тўғрн, н аш ри ёт да ям , китоб савдо си да ям қисмап

ч ал к а ш л и к л а р бор, — зўр бериб туш ун тириш га т и ­ришди мудир. — Лекин, менимча, К ит об с ев а р л а р ж а- мияти вазиф асини яхши б а ж а р м а я п т и . Китоб пропа- гандаси деган нарса йў қ бизда. Бор б ўлсаям, ж у д а - ж у д а суст. М а с а л ан , китобнинг муқовасига С а л а й Козим деб ёзиб қўямнз . Хўш, уни ким танийдн?

— Ие, нега тан и м а с э к а н ? — С а л а й Козимнинг кўз- л а р и чақча йи б кетди.

— Тўппа-тўғрн! — эш ик да н кириб келган марғилон- нусха дўппили киши ҳеч қа н да й м уқ адди м аси з дарҳол ади -бадига а р а л а ш д и . — Нега т а н и ш м а с экан Са лай КозИмни? Хуш кўрдик, С а л а й ака , келинг.

— Э, бормисиз?Дўпп ил и киши С а л а й Қо зим би л а н ачомлаш гуд ек

бўлиб кў ри шарк ан , бўлим мудирига м ас х а р ао м у з кўз қисиб қўйиб сўради:

— Тўпа Турғун боя ж уд а ху рсанд кетди. Т и р а ж к а тт а р оқ - б ў л д и м и де й м а н ?

— Е т м и ш беш мингта қўйдик.С а л а й Козимни тўсат да н б езгак тута б о ш л а г а н д ек

туюлди.— Етмиш бсш?!— Ж е к -Лондондан т а р ж и м а қилган экан. Бир

тўпламни яқй нда б р ак к а чиқарувдик, ўрнига шуни кирнтдик.

— О б бо тулки-ей, ил ан да йўц нарса ни суқиштир дими? Қ а н а қ а т а р ж и м а ўзи? Ром анм и?

— И к к и т а роман. Уттиз лист.— Уттиз?! — С а л а й Козимнинг қўлидаг и сигарег

бармо.^лар ор асида м а ж а қ л а н и б , полга тушди. — Ҳар листига қ а н ч а д а н қўй динглар?

Бўли м муднри ғ а л а д о н д а н а л л а қ а н д а й иапкани олиб, очиб кўрган бўлди.

— И кк и юз сўмдан.— С т а в к а с и я м юқори, т и р а ж н я м катта , — қойил д е ­

гандек бош ирғаб қўйди дўппилн киши. — Ет миш беш минг ти р а ж га , менимча, икки ярим б а р а в а р ҳ ақ тўла- нади. Д е м ак , икки юз сўмни ўттиз листга кўпайтир-

172

сак — олти минг. Энди олти мингнй яна икки яримга кўпайтирамиз . . . ҳм...

С а л а й Козим дўппи ли кишига қўшилиб, т аҳли ка а р а л а ш пичирла ганича Тўпа Турғуннинг дар о м ад и н и х а ё л и д а сал мокла б кура бошлади.

— Вой-бўў.. . F’ocaaM я шаб қопти-ку, а? — ҳаваси ке лгандек орзикиб ҳ айр ат изҳор қилди дўппилн к и ­ш и , — Illy китобни неча йилда т а р ж и м а ^илдийкин?

— Бир йилга қо лмай ағда р и б кўйибди, а з а м а т , — дар.ҳол ж а в о б қайТарди мудир. — "Узи айтди.

— Б-бир йилда шунча. . .— С а л а й Козимнинг тили тутилиб қолди. — Мен манав и тўпл ам ни икки йил ёздим. Узим ездим. Тупа тулки тайёр нарсани бир йилда ўз бекч ага ўгириб.. . Борингки, мендан уч б а р а в а р кўп пул ишлаяпти. Ш ун да й м и ? Бу иш нотўғри, огайни- лар . Бўл маса . . . м аи а бизам т а р ж и м а г а ўтайлик.

Булим мудиринииг л аб - л у н ж и осилди.— Т арж и ма -а . . . бу энди.. . м у р а к к а б нарса.— Тупа-чи? Т а р ж и м а кнпти-ку. Ундан нимам кам?

Б и з ал л ак а ч о н китоб чиқар иб қўйган ва қт им и зд а , у г а з е т а л а р д а я м зў рға кўриниб юрарди.

— Б у л а р энди кечаги гаплар , — босиқлик билан гап ир и шд а да во м этди мудир. — Бугунги Тўпа Тур- ғунни олади га н бўлсак. . .

С а л а й Козим тит раган ича ўрнидан туриб кетди.— Хўш, ким бўп кетибди у? Уша Тупа сулла-да!

Бпзникига ў хш ат иб битта достой ёзеин-чи аввал . Са- вод бўлса ёзадими?!

С алай Козим се нл ар ҳам ў ш аи да н қ ол п шм айс анл ар , дег ан де к з а р д а би лан қўл силтаб хо на дан чиқиб кетди. Д ў п п и л и киши огзини қи й ш ай ти ри б кулганича унинг кет идан юрди.

Б ўли м мудири ўзича бирпас х у ш ну д ла н иб тургач, А л а м а з о н г а боқиб, бирда н жи дд ий тортди — уф, шў- р им га сен ҳам бормис ан ҳали?

— Бир қў лёзм а топширувдим, — А л ам азо нн и нг т о ­вуши барибир син иқроқ чиқди. — Номи. . . «О рқа н гга қ ай р и л м а» . Шуни.. .

Бўлим мудири унинг я л ти р о қ т у гм а л а р и г а тикилиб, пича ўйл ан и б қолди.

— Д а , да.. . кўрувдмм. Агар а д а ш м а с а м , икки-уч ку н л ар бўлдшда. . . почтадан жўнатувд ик . Т а қ р и з сал* бийро қ ёзилибди, ж ў р а . Д а , анчагнна салбий. Хуллас, яна бир тер тўкасиз-да .

А л а м а з о н киприкл арини пи рп ир атиш да н тўхталиб,

булим мудирига син чк кл аб н а з а р солди — бу тёқ- ризчининг фикрими, ўзингникими?

— Ш у т ўп лам икки йил и л г а р и я м т а қ р и з фили­ну в д и , — энди д а д и л р о қ боқдн А л а м а з о н . — Б у щ дей илг ан ш е ъ р л а р н и о п т а ш л а б кам ч и л и к л ар и н и ту- затиб ж ўн атувд им. Я н а ўша хо л в а й т а р деқг?

Б ўл и м мудирининг ци ёфасида ўзгарн ш сезилмади.— К е р а к бўлса уч м арт а т а қ р и з қиламиз , ж ўра .

Б алк и беш марта . . . Т ўп лам яхши баҳ о олгунча эрнн- майсиз-да энди.

— Бу яхши гаи! — қўлини ювиб Цўлтиққа артган А л а м а зо н ку ли м си ра б ўрни да н турди, муднрга сурла- ниб боқди. — Б а ъ з и л а р д е к х ў ш ш а й и б ю ра вср м ай, шеър- лар им ни кўпроқ пишитсам, те зр оқ т а н и л а м а н . Тўғрими, ака?

Були м мудирининг қи ёф аси хиёл ўЗгарганд ек бўлдн.

Қ у ш ла р г а қ у р и л ад и г а н и и ш ак л и д а ги ёгоч умча­ли бир ўзи тў лд ир и б ўтирган биққи цоровул А л а м а з о н ­ни четро ққа тургизиб қўйиб, теле фон пар раги н и ғил- д и р ати ш га тушди.

— Уз ларнми, М а ш р аб х о н ака? Бир бола сизни сўраб турибди-да. А л а м а з о н м а н дейди.. . Л аб ба й? . . Қо ш ид ами ? — қоровул туй нук чад ан ҳ а к к а д е к м ў р а л а б , Ал амазо нн и нг н еш ан асиг а д и қ қ а т би лан т и к и л д и . — Бор қа ш қа сн , бор. Хўп бўлади, М а ш р а б х о н ака,у дас т а к н и х у ш о м ад б и л а н жо й иг а қўйгач, А л а м а ­зонга ғўдайиб бош ирғади. — Утавер, бола. Биринчи қават , бешинчи хона.

«Бу энди Э ш м а т и ш м ани н г қ а р и г а н р о қ кўрнни- Н1и», дея ўй лаб қўйди А лама зо н.

Кези келса, ўзидан ки ч и к л армиям « ак а» деб ата- ши, г ум ба зд ек юзи, оғзини хиёл очганича б ақ р а й и б қар аш и, м у н доқр оқ лар га қ ур уқ пўписачилигию ундоқ- ро қ л а р г а итоатгўйлиги билан бу қо ровул ҳ а қ и қ а т а н а м Э шм атга ж у д а ўх ш аб кетарди.

Тел ефо н да ким биландир ку юнишиб турган М а ш р а б Қосимович эш ик да н к цр иб келган А л а м а з о н г а мийиғи- д а буш стул ни кўрсатиб, гапини д ав о м эттирди.

— Н им а? Д а д а х а н о в ? М ен га қ а р а , «Ҳурмат тахта - си» сенга ўйинчоқ бўптими, а? Эсингдами, хотини бул- тур арз қилиб келгани? У чир рўйхатдан! А? Ким? Қ а н а қ а дўндиқ? Ха-а , Д у н д у к я н м и ? Учир униям! И ш г а ичи б келганини ўзим кўрганман. . . Қ у л о қ сол, ҳов! Олдин цех б о ш л и қ л а р и минан ях ш и л аб масла.ҳат-

174

л а ш . Кейин рўйхатни менга кўрсатарсан .. . Бўпти, бўп- ти, ҳ ам м ан и я м иши тиғиз. К омитет аъзосим исан , ба- ж ар ! М ед ал н и бек орга б ерган им из нўқ сенга.

У дастакн и а п п ар атга босди-ю, юзи бирдан сокин- л а ш д и қолди, гавдасини кескин ор қ ага т а ш л а б , А л а ­мазонга таб ассу м билан нигоҳ қадади .

— Хуш келибсиз, жиян .А л ам азо н у билан салом -али кн и қи сқа қилиб, тўп-

п адан-тўғри м а қ сад га кўчди.— Х уллас, трен ерли кк а ўзим к елад и ган бўлдим.— Ж у д а соз бўпти-да, — севиниб кетди М аш р аб

Қосимович. — Л еки н кв ар ти р а масаласи ...— Ҳ озирча ум у м ёто қ да а м а л л а б ту р ар м и з , — му-

р у вват қи лаётган қи ёф ад а гапнрди- А л ам азо н .— Бус- ғн бўйдоқчилик.

М а ш р аб Қосимовичнннг с л к а л а р и силкиниб, кул- гига ш ай лаиди .

— Хаҳ, испўртсменлар-а! А рғамчини нарёғида гуп- гуп, буёқда хотинлардан пилдир-пис экан -да? Виҳ- виҳ-виҳ...

И ккита п аш ш а бир-бирига тирм аш ган и ча чархпа- лакдек- учиб келиб, стол устидаги к ал ен д ар га тушди. М а ш р аб Қосимович бу никоҳни «22 март»га ч ап лаб а бад и й лаш ти р м о қ ч и д ек ж а з в а р н и к а м а л а к қилиб к а ­л ен д ар га урди. А ж ал н и н г ў қи дан зў р ға қутулиб д о л ­ган п а ш ш а л а р б а р а в а р юқори кўтарилиш ди.

Сур м а х л у қ л а р д а ц бири ўзн томонга яқи н лаш а- ётганинн кўрган А л ам азо н боксчғкчардек и к к а л а муштн билан ж ағи н и тўсди. Б о ш ш ш ўнг-сўлга чаққон олиб қочиб х у р у ж л а р г а чап бергач , бир қўлини ҳар эҳти- молга қарш и ҳимояда қолдириб, ўнг қўли билан кет - м а-кет мушт отди, У м ри да кўп дан -кўп қувғи нларга учраган бўлса-да , ҳали бунақасин и кў р м аган хира п аш ш а ш ош илинч р ав и ш да чекинишни лозим топди.

К а с а б а союз раиси к а с а л л и к тар қ ату в ч и ҳ аш аротга қ а р ш и кураш н и н г энг сўнгги усулини кўзи гилди- р аган и ч а том ош а қи либ тургач , ҳозиргина ғ а л а б а қуч- ган А л ам азо н га қ а р а б деди:

— Ҳ у ж ж а т л а р н и бугун-эрта р асм и й лаш ти ри б , д у ­ша н б адан о қ иш га киришинг.

— У лгуролм асам керак , — п ай са л л а н и б боқди А л а ­мазон. — Қ иш лоҚ қа бориб б о ксёр л и к гувоҳномамни оп к елм асам , к а д р л а р бўли м ида, ҳатто, сизниям юз қи лиш май ди .

— К ер аги йў-чў-қ, — аф тини тириш тириб қўйдиX 175

М аш р аб Қосимович. — Спорт зал и битса, балки ҳамма- си жойига тушар-у, ҳозирча сизни б ари би р «боғбон» деб расм ийлаш ти рам и з.

— Боғ... бон?Буни қаран гки , корхонам из рассомини спорт

инструктори ш татига олувдик.— Н им а, рассом ли кк а ш тат йўқмиди?— Б о р л и кка бор-а, ам м о рассом келм асидаи блдин

техника хавф сизлиги назоратчи сига ш ундан ҳақ тў- л анарди .

— Не! — баттар т а а ж ж у б л а н д и А лам азон . — Бу соҳага алоҳида ўрин бсри лм ай ди м и ҳали?

М а ш р аб Қосимович бир тебран и б о л и б ,- э р и н м а с - д ан и зохлаш да давом этди:

— Б ери ли ш га бери лади , ж и ян . О чиғини айтсам , бу ш т а т ҳисобидан бух гал тер и ядаги иккита қй зим изга ярим с тав к ад ан қўш иб қўйилган. Б ух гал тер и яда иш вазмин, ойлик сал мундоғроқ. Қ о л авер са , иккала- сигаям ж а м о а тч и л и к вази ф аси ю кланган: биттаси комсомол минан Н ТО ни б о ш қ ар ад и , униси китобсе- в а р л а р у қизил яримой ж ам и яти га б а д а л йиғиштиради.

— И ш қили б, овчилар ж ам и я ти йўқми заводингиз- да? — қувли к билан кесатди А лам азон .

М а ш р а б Қосимович бепарво қўл силтади .• — Б ў л с а бордир. Б ул ар н и н г ҳам м аси ни эсда с а қ л а б бўладими?

— Бу дей м ан , шеф, ш та т л а р дунёнинг ишидек чалкаш и б кетибди-ку? *

— Н им асини айтасиз, жиян . Виҳ-вЛҳ-виҳ...

й ў л о в ч и л а р б ек атм а-б екат си Й раклаш аётгани сайин тр ам вай нин г ш арақ -ш уруғи ҳ ам кучайиб бораётганди. А лам азон н и н г ортидаги ўрин ди қда ҳ а с р а тл а ш и б ке- лаётган икки аёлнинг овози шунга- м онанд р ав и ш д з ав ж л ан и б , энди улар бутун салонни бош га кўтаргу- дек бўлиб ж авраётган . эдилар .

— Бс-е, ш у зам о н д аги б олад а оқи бат қоптими? Сиз- ники-ку ҳарби йда , меники ўз оёғи минан чўлга кетиб ўтирибди-ю. Хўп, кетибсан, ҳеч б ўлм аса , тез-тез хат ёзгин, ноинсоф...

А лам азон н и н г кўз ўнги аста-секин ш у вал аш и б , аясининг т а ж а н г н а м о сўлғин қиёфаси, а л л а қ а н д а й мунг ва хавотир зуҳ р л ан ган ботиқ кўзлари , ўсмани соғина-соғина охири чеҳрасига б ад қ о во қ л и к касб эта бош лаган қуруқш оқ қош лари , ясси п еш ан аси д а тобо-

176

р а чўзилиб, ч у қурлаш и б бораётган «сирли ё зув»лар т у м а н л и к ичра э л ас -эл ас намоён б ўла бош лади . «Хат ■ёзиб тур, болам...» Х а й р л а ш аё ти б айтган б и р ги н а ' гапи ш у бўлувди...

— Ҳ ар б и й д а ов қат текин , кийим текин. Бу, зи- ғиринг кўпайгур , бир пул ю борин глар деса , бир посыл­к а сўрайди. У й да к а т т а -к а т т а еб ўрганиб қолган-да .

— М еники м ан авц ердаги чўпни анави ер га оп- ^ў й м асд и . Бир китоб т и т к и л а ш га туш са, бош ига товуқ қ ў н саям сезм асди . М а н а энди, ч ўлда- кўрадиганини кўраётгандир .. .

<— Ҳой, А лам азон-о-н , ҳадем ай совуқ туш ади. Д у в о л -т о ш л а р г а м ундоқ қ а р а б қўй санг бўлармиди?..»

«— Т узатам и з , ая , ту затам и з , Қ ани , сал қўл бў- шасин-чи».

«— Ссни қўли нг б а қ а г а қош битганда бўшайди. А на, чиқиб қар аги н , қўй лари нгни охуриям пач оқлани б ётибди».

«— Ҳ ам м аси бўлади , ая , ҳам м -м аси . Ҳозир катта - роқ нарса ёзяпм ан . Ш уни битирволай...»

«— Э, ёзиш инг қурсин сени. М айли , ё зм а дем ай- м ан — ёз... О ра-сира р ў зғо р га ям қ а р а ш и б тургин-да. Б у ё қ д а ток кўм и лм ай турибди».

Туш унинг-да, ахир, ая! Буғолти р бўлсам экан , ш ў р вага хўроз сўйиб келиб, «дебет-кредит»ни қолган ж о й и д ан б ош лаб кетаверсам . Мен ш оирм ан. Бир соат 'ёзи ш дан олдин уч соат ўйлани б ётишим керак . Уво- 'л и м га қолм анг , тинч қўйинг мени!»

«— Ҳе, дувонага ў х ш ам а й кет. Бир ж и н и н г ҳў - зи с а тоғни ўпи расан . Ҳ а ф с а л а н г қочдими — ҳўки зда с у д р а с а я м ж илмай сан -а . . .»

— О хи ри га келдик , ў ртоқлар ! Б еш қай рағоч!« З а в о д ётоғига кўчиб борибоқ, аям га битта хат

ёзай , — дся дилига тугиб қўйди А л а м а зо н тр а м в а й д а н туш аёти б .— А йтгандай , бирйўла — А раби стон гаям ёза- ман».

Унинг профессор тоғаси водийнинг эн г маш ҳур ш и ф о к о р л ар и д ан эди. Б у н дан икки йилча олдин оиласи би л ан в ақти н ча А раби стон га кетиб кли ника очган^ м аҳ ал ли й в р а ч л а р га т а ж р и б а ў р гатаётган эди.

Ҳа, в р ач л ар н и т а й ё р л аб ч и қари ш ад и , син алган .қатъ и й услубга ў ргати ш ад и , қўли га зар у р асбо б л ар т у тқ ази ш ад и , м ал ак аси н и ош ириш ади. Ш оир эса ёв- войи ў си м ли к ка ўхш айди, ку ти л м аган ж о й дан униб чи-

1 2 -1 4 8 177

қиб, сунъий п ар в ар и ш га м у ҳ то ж л и к сезм асдан , қурби етганича ў саверади , ў р ган авер ади . Т аш қи муҳитга ў та чидам лили ги ям ш ундан. И ж о д к о р л а р ҳеч қачон эгат- д а саф тортиб тури ш м аган , кимдир озуқа солиш ини кутиш м аган . У ларни нг ҳар бнри ўз ҳолича, ўзига хос бўлиб улғаядн .

— С о-о-м алайкўм , шоир ж ан о б л ар и .А л ам азо н елкаси д аги ж и лдн и н г боғларин и сиқим -

л аган и ч а унга ж и л м а й и б турган болан и кўриб чеҳраси очилиб кетди.

— Увв, ом онм илар , п и рим ?—эгилиб, болан и оғуши- га тортди у.— Қ ани , қани, пича о т а м л а ш а й л и к эн д и ,— У лар бек атдаги бўш узункурсига ўтириш ди.— Хў-ў-ui, деб ra n бош ласак .. . қи м орбозли кд ан бўп турибдими?

Б о л а к а й ингичка қўл л ар и н и п аш ш а қў р и ган д ех силкиб: «Т аш ладим !» — дея ғу р у р л ан и б боқди.

— Қ ойи лм ан , пирим! К а л л ан ги з зўр и ш л аб қўяр- кан!

О қ х а л а т кийиб олган ингичка ж у во н ғи л д и р а к л и тунука санднқчани б азў р су драган и ча кслиб, б ек ат шийпончаси ёнида тўхтади. Х ари д орларн и н г ди ққ ати - ни у зо қ д а н о қ ж а л б қи лм оқчи дек , чўнтаги дан кўзгу олиб сочларига оро бера бош лади . А л а м а зо н «ҳозир келам ан » дсган м азм у н д а боланинг т и ззаси га уриб қўйиб ўрни дан қўзғалд и , ж увон билан ни м а ҳ а қ д а д и р уч-тўрт оғиз гап лаш и б, унн ҳ ири нглати б қолдиргани- ча тез қай ти б келди. Қ ў л и д агн м узқаи м оқн и б о л а г а тутиб, ҳозиргина аёл га айтган ҳ ази л ш еърини т а к - рорлади :

Б о зо р ла р д а бор марўж на,О ли б берай десанг «мўж на»,Г а п л а ш и б са л астарўжна,Т а н и ш а й ли к , пожалуста.

— Р а ҳ м а т , шоир ж а н о б л а р и .— Х уллас, шунн қ и р қ секун дда бир ёқ л и к қилсин-

лар .Б о л а кўп дан -кўп м а ш қ л а р эвази га қ ў л га киритган-

маҳоратиНи иш га солиб, кўз очиб-ю мгунча м узқай - моқни қоғоз ў р ам и д ан халос этди. Биринчи ҳ а м л а д а ё қ унинг ҳар и к к а л а том онидан кетм а-кет кем тиб , совуқ л у қм ан и ч ақ қо н ли к билан у л у н ж и д а н бу л у н ж и га ўтказди-ю , бир ютиниб, ҳеч нарса к ў р м а га н д е к А л ам а- зонга м ў лти ллаб боқди.

178

— Б е м а л о л давом этти рсн н лар ,— унга д а л д а берди А лам азон .

Ж а ғ энди тўла қ у в в а т билан иш га туш ди. Т м ш л а р — ўз в а қ т и д а та қ с и м л а б бериш, тил — л у қм ан и л у н ж л а р а р о ай л ан ти р и б илитиш, кек и р так — ғу л ти лл ати б ютиш, л а б ва тан гл ай эса таъ м л а з з а т и д а н роҳ атлан и б «чап- чап» қилиш билан б ан д эди.

— Вуй-й! Ч иройлилигиии қаранг!Б ола ҳ а я ж о н билан қўл чўзиб, йўлнинг нарёғини

кўрсатди . Н овчаги на бир киши «В олга» автомобилига ў хш атиб я сал ган раигдор велосипедчани кўтарган и ча мамнун кетиб бораётганди.

— Мсн сизга айтсам , пирим, — А л ам азо н музқан- м оқ чстига бар.моғини теккизиб, ҳузур қилиб там- ш ан ган и ч а я л а б кўрди, — дунёда б ундан ам чиройли н а р с а л а р кўп. М а с а л а н , д а л а йўлини чангитиб чопаёт- ган итни о лайлик . E б ўлм аса , б у ло қ дан сув ичиб турган қўзичоқ...

— Қ ўзичоқн и яхш и к ў р а м а н ,—тотиниб бўлиб, завқ- л ан и б гапирди б о л а к а й .— М ул ьтф и льм д а бўридачқочиб кетди. К ўзи соққа , а? Ж уни ж и нгалак .. . оиимни сочига ўхш айди.

А лам азон н и н г кулгиси қистади.•— А ж ойиб ойинтиз бор экан , пирим. Т абри клай -

ман.— Б ар и б и р аччиғи ёмон-да. «И кки» олсак , қу л о қ қ а

ёпи ш ади . К ечаям роса чўзди.— Хўш, бугунги аҳ в о л л ар и д ан сўрасак?— Б и тта «беш» олдим ,— оғзининг таноби қочиб

боқди бола.— Д а р д кўрм аси н лар!— А л ам азо н унинг ел каси га

м еҳрибонлик билан қўл т а ш л а д и ,— Б ек о р га айтиш- м аган -да , «ойнинг ўн беши қоронғу, ўн беши ёруғ», деб. Б и з эр к а к л а р м и з , пирим, оғир п ай тд а чидаб юра- верам нз . Еруғ кун келса , ҳовлнқиб ҳ ам кетм айм из.

Б о л а к ай в ази ф аси н и а ъ л о д а р а ж а д а у д д а л а б бўлиб, м у зқ ай м о қ остига ти қи л ган чўпни чстга улоқтирди . Ш у заҳ о ти ёқ шийпонча том идан учиб туш ган ипирис- қи чум чуқ чўпии^г уёқ-буёғини ағд ар н б , ш ирии ли к юқини ч ўқи лаш га киришди.

Ч ум чуқ б уғд о й ўрм айди ,Т егирм онга борм айди,Х а м и р қориб ёпм ас нон,Ш ун ча ки еб ю рар дон...

179

Буни эшитиб, бола қ и қи р лаб кулди.— Бир б аш о р а т қилсинлар-чи , ш еър яхш йм и, муз-

қайм оқ?— Ш еъ р яхши! — сира и к к и лан м ай ж а в о б қай тар д и

бола.— Қ а н а қ а си га шу хулосага келди л ар энди?Б у с а ф а р бола пича ў й лан и б қолди.— М а р ў ж н а н и еб қў я м и з ,—деди у ниҳоят .— Ш еъ р

ҳар куни ки тобда туради.— О ф арин , пирим, офдрин! Д е м а к , ш еърни ҳеч

қ ан дай куч еб ю боролмайди.

Навойи ва светофорМ а ш р аб Косимович ўз кабинетининг ёнгин аси даги

к а т а л а к д е к хонанн А л ам азо н га а ж р а т и б берди. Х онада Улуғбекнииг гордаи топилган қ ў л ё зм а л а р и д е к титилиб ётган архив п ап кал ар н и қ а ё қ қ а д и р таш и б кетишди.

Ш унисигаям шукр. Б и рон та х о н ага қўш им ча стол қўйишиб, вақтин ча шу ерда кун кўри б турасан , дейиш- л а р и я м мумкин эди. Ун д а ҳузурингга ки.рганлар билан ш ивирлаш иб гап л аш и ш га , чекиш учун коридорга чи- қиш га, йўталгинг келса ав в ал қў ш н и л ар д ан рухсат сўр аш га м а ж б у р б ў ласан киши.

А лам азон стол устидаги «С тю ардесса»дан сигарет суғуриб, л а б и га қистирди. У ни м исчақм оқн инг ёлқи- нига тутиб турган сон и яда ўсиқ сочи дўн г п еш анасига осилиб туш ган ж и к к а к йигит кийикдек енгил одим- л аган и ч а х о н ага ки риб келди. Б у унинг тў гар ак д аги ў нг қўл вазири эди.

Д а с т л а б к и к ў н л ар д а ё қ т ў га р а к к а й и ги рм ага яқин ишчи ёзилди. Бир куни и ш дан кейин А л а м а зо н у л ари н йигиб, эр та д а н м а ш гу л о тл ар б о ш л а н а ж а ги н и эълрн қилди. С ўнг к а л л а с и га бир фикр келиб крлди-ю , « о р а : лар и н гд а и л гари ям боксга қ а т н а ш га н л а р борми», деб сўради . Ш унда м ана шу ж и к к а к йигит, «мен учинчи разрядм ан» , деб м а к т а б д а ги д ек қўл кўтариб қўйди.

— Я хш и,—деди А л ам азо н ,— б угун дан б о ш л аб ўнг қўл вазирим сан . З а л битгунча мен кўп роқ таш ки ли й и ш лар билан бан д бўлам ан . М ай да-чуй да машгулот- лари н ўзинг ў ткази б турасан . Биринчи ўри н да та н а н и чиниктириб, д ай ни пиш ирволиш им из керак .

Бир п ай тлар м актабд аги футбол тў га р а ги га аъзо бўлиб кирганида , қориндор тренери унга д ас т л а б шу

180

гапни айтувди . У ш ан да А л ам азо н ф аоли ятин и ҳуж ум - чиликдан бош лаб , д ар в о з аб о н л и к билан якун лаган , ў р т а д а қи ли чбозли кка ҳ ам т у м ш у қ суқиб чиқи ш га ул- гурган эди. И ш қи л и б , ҳ аётд а ҳ ам м а нарса асқотиб қ о л ар к ан -д а .

— А л ам азо н а к а ,—келиб, эр к а то й л и к билан стол четига ўтирди «вазир» ,— за л битиш ини ку тм асдан , ҳеч бў лм аса қўлқоп билан груш а оптурайлик .

— Груш а? — киноядор ку л и м си р ади А л ам азо н .— У збек чага тилинг келм ай қоляптим и?

— Ҳа, хўи... нок!— «вазир» бир чим ирилиб қўйди.— Энди айт-чи, нокни қ ў л қ о п га нима а л о қаси бор?«В ази р» бирдан қ а ҳ -қ а ҳ уриб, ўрнидан туриб кстди.— Қ ўйиб берса , о д ам ни ёмо-о-н к а л а к а қиласиз-да .. ,Н о к билан қўлқоп ўр таси да ҳ а қ и қ а т а н а м қандай-

дир б о гл ш у ш к борлигига ишонч ҳосил қ и л а б ош лаган А л ам азо н д ар ҳ о л ҳуш ини йиғиб олиб, ёрдам чисига ю зак и р о қ хўм рай ган и ча барм огини сар акл атди .

— Н а қ елимни ўзисан! — сўнг м аса лани и л о ж и бо- рича си л л и қ ли к билан о й д н н лаш ти ри ш га уринди.— М ен га қ а р а , ҳозир нима кераги бор ўша...

— Қ у н л а р исиб қолди, А л ам азо н а к а ,— таклиф н- ни очиқроқ қи либ гапирдн «вазир» .— Г руш аларн и в ақти н ч а волейбол м айдончаси четидаги д ар а х т л а р г а осиб, дў п п о сл аб ту р а в ер с а к девдим.

А л ам азо н пруша нима эканин и ниҳоят кўз олдига келтирди: д ар в о қ е , боксчилар хом аки саваб ўрганадн- ган о см ақо п л ар о р аси д а нокка ў х ш аган и ям бўлгувчи

% д и .— М а ъ қ у л ,— енгил тортиб, бош иргади А л ам азо н .—

М а ш р а б Қосимович билан м а б л а г м асаласи н и г а п л а ­шиб кў рам ан . Кейин... яна бир ra n — мен ёзги сессияга ту зу к р о қ тай ёрлан и ш и м керак , и м тиҳон лар би зд а қат- тиқ ўтади. И и ги тл ар н и н г «ёғини олиш », асосан, ўзингга қоляпти . У ларни т а к а с а л т а н г қип қўймагин.

«В ази р» буёги дан гам ем а и г, боплайм из, деган дек муш тини қ ат т н қ тугиб кўрсатди . Сўнг я н а стол четига ўтириб, торти инброқ савол берди:

— Уқиш битса... зўр бўп кетарсиз дей м ан ҳали?А л ам азо н тавозе билан қош керди. ки прикларини

пи рп и ратган и ча ш ифтга боқиб, пича ў й лан ган бўлдя.— Агар ом ад им ю ри ш еа ,— дея ёрдам чисига қи я л а б

к ў з т а ш л а д и у, — мени Ю лдузистон ш аҳан ш оҳли ги га м ахе у с мухбир қи л во р и ш лар и ям мумкин.

181

А лам азон н и н г куни ту ш гач а протокол ёзиш билан ўтди. И ў қ м а ж л и с га протокол. Ш уям иш бўлди-ю.

К еча М а ш р аб Қосимович унинг хонасига кириб к е ­либ, қў л и даги газетами столга ёйди, биринчи бетга б ар м о қ ниқтаб, каттак о н сар л а вҳ а н и кўрсатди ; « В Ц С П С қарорлари» .

Хўш, нима бўпти?— Энди ж у р н алн стч аси га бир иш қ и ласи з-да .

ж и я н ,—М а ш р аб Қосимович ниҳоят м а қ с а д га кўчди.— М ана, м у ҳ о кам ад а қ а т н а ш га н л а р н и н г ф ам н ли яси , кас- би. Ш у қ а р о р л а р д а н келиб чиқиб, битта протокол тузиб таш лайсиз . Бугунги числони қўйинг.

Кейин унга олдинги м аж ли сн и н г протоколини уза- тиб, мазкур тар ти б д а «деловой қилиб» ёзиш керакли -гини уқтирди.

Д е я р л и кунора шу аҳвол — спортга у м у м ан ало- каси бўлм аган топш ириқ чиқиб туради .

«М аж ли сн и ям ў ткази б бўлдик ,— м аш и н к ага бериш- га т ах т қи линган протоколнинг в а р а қ л а р и н и йиғиш-

тираёти б ўйлади А л ам азо н ,— Энди т о ш б а қ а д е к дўм п ай и б ў тираверм ай , бирон ж ой га бориб к ел сак ҳам бўлади*.

Қ аерга? Б е к Б ўриевичникигами? Р е д ак ц и я л а р н и бир кезиб ч и қсам икан? Бийрон би лан -ку икки куи илгари учраш увди . Б а ҳ о н ад а , «уйкўрди»ниям ў ткази б олди...

— Ч ак к и м ас , А лам азон , чакки м ас . Ю виш к ер а к буни.

Бийрон остонадан ўтиб пича тў х таб қолди, хонани синчиклаб кўздан кечнра бош лади : ойнаги ч атн аган шифоньер, н ари роқда янги б ўялган бўйдор қути, тўр- даги д ер а за остида ёзув столи, я го н а стул, хонанинг нккинчи том онида к а р а в а т ва б у р ч а к р о қ қ а биқиниб олган электр чойнаги...

Хона соҳиби стол устидаги қо го з -ц ал ам л ар н и д е ­р аза токчасига кўчириб, стулни сочиқда нари дан-бери қоқиб қўяётган пайтда Бийрон я н ад а и ч кари роқ кириб, деворга ёпи ш тирилган су р атл ар н и том ош а қи ли ш га тутинди. А л ам азо н д аги қи зиқув чегара билм асли ги ни сурат сстидаги ё зу вл ар ҳ ам я қ қ о л кўрсатиб турарди : «Н авоий в а Гули», «Б и р о дар А бдурайи м овнин г тўқсо- нинчи тўпи», «Сергей Есенин, 1925 йил», «Голливуд кино юлдузи Б р и н ж Бордо», « Ф а л а с ти н л и к бола», «М ана ў ш а совриндор эстои буқалари!» , « Р и н гд а— Р у ­ф а т Рисқиев»...

— М а р ҳ а м а т , хоннм ,—я с а м а илтнф от билан таъ зи м

182

қилиб, сту лд ан ж ой кўрсатди А л ам азо н . Узи кар аво тга чўкди.— Қ а л а й , карвон сарой ёқдими?

— Емон д ем ай м ан ,— стулга ўтираёти б , хонага ян а бир к а р р а кўз ю гуртиб чиқди Бийрон. Сўнг одатда- ги д ек чиройли усулда қўлини бўйнига ар р а қилди .— Б и р ки ш и га м ан а ш ун доқ етади.

А л ам азо н унинг к ў з л а р и га қ а д а л и б тикилди.. — И кки кишига-чи?

Б ийроннинг ёноғидаги қ и зи л л и к бир зу м д а лўппн ю зига тар қ ал ди .

— П о моему... яна битта кр о вать қўйганда.. .— И к кинч нси ни қ ўйиш ш артм и , йўқми, буни энди

уй б е к а с и ҳ а л қ и л а д и , — з и м д а н м у ғ а м б и р о н а боқди А л а м а з о н .

Б ийрон ўзини бир оз ў н гл аб олиб, бу с а ф а р бам ай- лихотир ж и л м ай д и .

— Аҳа! F an буёқдам и ? Унда бу ишни ҳозирдан ў й л ам ан г . Ш о и р л ар сочи о қ а р с а уй лан ади . Б и лам и з .

— У зам о н л ар ал л ақ а ч о н ўтиб кетган ,— ҳазилни д аво м эттирди А л ам азо н .— Эндиги ш ои рлар сочим тез- р о қ оқарсин деса , ф а ц а т уйлани ш и керак .

А л ам азо н йўлга о тлан и ш дан олдин, бир йўла «шеф»- нинг кўнглини тинчитиб қўйгиси келди. К ирса , хона бўм-бўш , М а ш р а б Қосимович қ а ё қ қ а д и р чиқиб кетиб- ди. П ротоколни унинг стол ига қўяётиб , телеф он даста- гини туш ириб юборди.

А йтгандай , Б е к Б ўри евичдан бир аҳвол с ў р аб қў- йиш керак . Унинг ишга ж о й л аш и б олган и д ан бехабар , дастёри м кеп қ олар д еб ўтиргандир?

А л ам азо н М а ш р а б Қосимовичнинг креслосига яста- ниб, номер тер а бош лади . Д а с т а к д а н бегона кишининг товуш и эш итилди.

— Д а!— Б е к Бўриевич уй дам и лар?— Б е к Бўриевич бирон ой уйда бўлмайди.— Ҳой, Л а к и с эм асм исан?

— Ҳа, мен... У злари ни таним адик-ку?— А л ам азо н м ан . Б е к Бўриевич қ а е р г а кетди?

Т инчликми?— Тинчлик. Ч олни к а с а л х о н а га т а ш л а б келди м.

О хири ю ролм ай қолди...А л а м а зо н д астак н и қўйиб, стол ни чертганича ўйга

чўмди.Т ирикчиликнинг кетидан ю гуравериб , м а н а охири

183

оёқниям иш дан чиқарибди. Ш ў р л и к м ай д а савдогар .. , Ш ош м а, ш ош м а, сен ў й л а га н ч а л и к м айда бўлмаса-чи?

Бас! Ҳ аддин гдан ош япсан , йигит. Т акси к и р алар н и и н дам айгин а оларди нгм и? О лардинг?! З и ёф а т л а р н и я м л а |рмидинг? Я м лардинг! Ш ун дай экан , энди жимги- на юравер.

Ҳ аж ви й ж у р н ал н и н г м асъ у л котиби и х ч ам р о қ ш еъ р л а р д а н уч-тўрттасини т а н л а б олгач, соати га қа - р аб қўйиб, уни ян а ош хонага бош лади . Б у с а ф а р ҳам худди А л ам азо н ўй л аган и д ек бўлди: котиб уни чой олиш га юбориб, ўзи кабобга н а в б а тга турди.

Ҳар с а ф а р ш у н ақа қи л ад и — ҳ ам бир-иккита ш еъ ­рини т а н л а б олиб, илож и борича ж у р н алн и н г яқи н р о қ сонига туш ириб ю боради, ҳам қорнини тўйдириб ж ў н атад и . Тўгри, шеър с а р а л а ш д а . озгина инж иқли- гиям бор: у, асосан, иж тимоий руҳи к у чли роқ ҳ а ж в л а р - ни ёқтиради, қ а н ч а л а р кулгили бўлм асин , м азм уни енрилроқ қ о р а л а м а л а р н и и н дам ай ги н а қўли нгга қ ай ти б беради. Кейин қай сиди р газетан и н г адаб и й ходими айнан ўш а қай тган ш еъ рларн и т а н л а б олади .

Н а илож , ҳар кимнинг диди ҳар хил б ў лар к ан . «Э лли кбош и га — «Та на вор», карвонбо.шнга — «қўнғи- роқ» деб б еж и з айтиш м аган .

Л еки н там аги р зотининг юз хилини кўравери б ж он инг ҳиқилдоғингга келиб ю рган пайтда, кимдир сен д ак бирон м а н ф а а т кутм асдан ҳадеб яхш и ли к қ и л авер са , ю рагинг хит бўп кетаркан . Г оҳида: «М ендан ни м анстайсиз ўзи? — деб б ақи р и б бергинг келади . Ахир, беминнат яхш иликнинг ҳам чегараси бўли ш и керак-ку! Н аҳотки у А л ам азон н и сурункали ғам х ў р л и к к а муҳтонс гўдакка ўхш атса! Н и м а кераги бор буни? М еҳрибонлик. ҳам эви билан-да! (Аяси уни б аъ зи д а , «ж и рракили ги нг- д ан сен нош укрга на иссиқ ёқади , на совуқ», д еб ури- ш арди.)

У лар ту ш л и к к а б а р в а қ т чиқиб за п д онолик қи-лиш ган экан . С ал ўтм ай сом сахонанинг а й в о н и ю налов қозонининг атрофи о д ам га тўлиб, л ағм он хон а туинуги олди да қош иқ билан қ у р о л л а н га н л а р саф и пай до бўлди. Я лан гдаги кабобнинг эса ф а қ а т тутунигина кў- ринарди. Ж о й қидириш , чрйнак-пиёла су р и ш ти р и ш л ар . бош ланди.

К аб о б сихининг учидаги ку л л ар н и қоғоз п ар ч аси дз т о залаётган котиб бир в а қ т эш ик томонга бўйланиб^ сўзга оғиз ж у ф т л а га н и ч а туриб қолди. А л ам азо н ў ш а

184

ё щ а боқиб, кў к свитерга^ ж и г а р р а н г костю м-ш им кийган озғингина йигит бир қў л и д а палов, иккинчисида нон билан а л а н г л а б турганини кўрди.

ҲЎ. А к б ар ал и , — ниҳоят овоз қилди котиб.— Қ ан и , буёққа.

й и г и т у л а р билан сипо сал о м лаш и б , қўли даги ларн и столга қўйди. Я гона бўш стулга ўтиргач, «овқат топ- санг, ж ой топмайсан», дея бошини чайқади .

К отиб и к к а л а ёшни бир-бирига қи сқач а т а р з д а таииш тирди .

— К еча альм ан ах и м и зн и н г сигналнийси к ел у вд и ,— А л а м а зо н га х у ш х аб ар айтган бўлди А кбар .— Сизниям беш -олтита ш еърингиз бор эди чамаси.

А л ам азо н н и н г к ў з л а р и қувончдан порп ираб кетди.— Ч и қ ди м и ал ьм ан ах ?— Б у дейм ан , А к б а р а л и ,— т е гаж о қ л и к н и бош лади

котиб,— гулзор кенг бўлсаям , гул олдин қўш нисини к ў р а р к а и - д а ? — Қ ейин д а л т а б а қ а й бўйнини елка сиг а қи сгудек бўлиб А л а м а зо н га ю злан ди .—Ҳ амю ртингнн и лгари ям танирм идинг?

— Энди кўри ш яп м и з ,— А к б ар га тики либ туриб, ко- ти бга ж а в о б қи л ди А л а м а зо н .—Л енин ш еъ рлари нгизн и кўп ўқи ган м ан , А к б ар ака . М енга ж у д а ёқади.

— Ҳ ай-ҳай ,— котиб ту таш қо ш лари н и учириб қўйиб, А кб ар га кўз қисди.— И ш б о ш л аган и га икки ҳ а ф та б ўлм ай туриб н аш ри ёт р едакто р и га хуш ом ад ёғилиб кетди-ку.

А кбар , бир қ а р а ш д а , ҳ и л ви р аб ту р ган дек кўри- нарди. Я х ш и р о қ ку зати л са — суяги м устаҳкам , чайир- пай, м аъ ю с ва о ғи ртаби атлй ги га қ а р а г а н д а — ҳаётда ф а қ а т ў зи га и ш онадиган йигит эканлигин и сезиб олиш қийин эм асди .

— Е ти ш -тури ш лар қан д ай бўляп ти ?— сихда тишпни кавла-ётиб сўради котиб.

А кбар кули м си раб е л к а қисди.— У л м агу дек ш екилли. Ҳ озирча бир таниш имни-

ки дам ан . Ж о й етарли-ю... х о т и н -х ал аж бор ж ойда...— Б о л а -ч а қ а л а р қ и ш л о қ д ам и ҳ алиям ?— Т ўртта бола билан и ж а р а туриш қийин. Бирон

й и лда уй беришмоқчи. Ч и д ар м и з энди.— Ҳай, ом онлик бўлсин.Ш у л а ҳ з а д а А л ам азо н н и н г миясига бир ф икр келиб

қолди. А ввалига т е га ж о қ котибдан тортиниб, тилини тийди. Кейин А кб ар га и к ки лан и б р о қ боқиб деди;

— Агар... кўнглингизга тўғри келса , мен б и л а т

185

тура қолинг. Б и тта хонада ўзим м ан . К ом ен дан тга ай т ­сам , к ар ав о т қўйиб беради.

— А на!— ку ти л м аган д а котиб ж и дди й қн ёф ад а бу ф икрн и м а ъ қ у л л а д и .—Ж о й ҳ ам топилди ҳисоб.— Сўнг барибир ҳ ази л га ўтдн .— Қ ўрқм ан г, А кб ар ал и . А л ам азо н кечаси чўн такка т у ш а д и га н л а р д а н эмас... Ҳой, мундоқ қ а р а г а н д а , бир-би рлари нгга ў х ш аб кетар- к ан си злар-да ўзиям.

— М умкинми, д о м л а л а р ? —тўрт сих каб о б кўтариб олган так абб у р бир зот қ аер д ан д и р олиб келган сту- лини А л ам азо н билан котибнинг о р аси га тиқиш тирди.

— Келинг, Раи сберди , келинг,— ун га энсаси қотиб- роқ м уом ала қи лди котиб.—Д у н ё д а ни м а r a n энди?

— Бир экстра класс нарса ёзд и м ,—кабобни ям ла- •ётиб ғў л ди р ад и Р а и с б е р д и — А д аби ётш ун осли кда шов- шув к ў тарам и зм и дейм ан-да .

— Қ а т та р о қ гап м и ?— кўзини ч ақчай ти риб , унга яқи н роқ эгилди котиб.

— Улкан! Энг муҳими — ж и л д янги ran!— Ҳай, эш и тай ли к б ўлм аса .Р аи сб ер ди й и ги тларга ш убҳадор қ а р а б қўйиб, ко-

тибга «буларн инг оғзи м а ҳ к а м р о қ м и иш қилиб», дсган м аъ н о д а саволчан тикилди.

— Гапираверинг, йигитлар ўзимизники, — д ея уни тинчлантирди котиб.

— Р и со л ам д аги с ар л авҳ ан и н г ўзи — сенсация!— А навини қаранг!— Яъни, «Н авоий нин г илм ий -техн икага со л га н

асоси!»Р аи сб ер ди бир ҳ а м л а д а ё қ б ар ч а адабиётш уносни

б ц рвар акай и га ерга қапиштИриб т а ш л а г а н каби голи- бона қ а д ростлади. Сўнг, «ё ҳ ал и ям биронта соғи борми», дегандек, ў қ р ай ган кўзлари н и ғилдирати б , атроф га ға забн о к алаиглади .

— Ҳай, давом и ни эш итайлик-чи .— М асалан . . . ўҳув...— Раи сберди , А лам азон н и н г

олдидаги қўй и ғли қ чойни олиб, безрай ган и ча хўпла- дн ,— м асалан , Н ав о й и д а ш ундай сатр бор: «Банди- бан ди м зулф и за н ж и р и ға п ай в ан д айлангиз» . Хўш, шоир бобо бу гап л ар и билан нимани н а з а р д а тутяпти- л а р ? М абодо ўш а даврн и н г п а н д а в а қ и ол и м л ар и га , свар ка ап п ар ати каш ф этиш пайти келди, д еб ш ам а қи лм аган м и кан л ар ?

К отиб А л ам азо н билан А кбарга , «яна пича т о қ а т қи л аси зл ар » , деган дек м аънодор л а б ж им ирди.

186

— Қ изи қ , Раи сберди , ж у д а я м қизиқ.Б у н дан Раи сберди н и н г я н а д а руҳи кўтарилди .— ё б ў лм аса , иккинчи мисолни олайлик . Буниси

э н д и к ў р га ҳ ассадек қилиб, л ў н д а ай ти лган қўйилган.— А навйни қаран г!— Бир куни м ар к ази й телеви ден и ядан йўл ҳ а р а к а т и

қо и даси га ои д кўрсатувни том ош а қип қолдим. Н о м и — «Қ изи л , сариқ , яш ил». Б и р д а н ю раги м шув-в этиб кетди. Буни кўрингки , светофор яр ати ш ғояси илк м а р т а Н авойи томонидан иш лаб чиқилган экан . М ай- п а р а с т Б о й қ а р о бўлса бу муҳим иш га а ҳ а м и я т берм а- ган .

— М ун доқ дали л-и сбот билан гапиринг-да , Р а и с ­бер д и ,—унн қи ссадан ҳисса ч и қари ш га ш ош илтирди котиб.

— С аб р қи линг,— Р аи сб ер ди каб об дан бир ти ш лаб қўйиб, каф тини ю қори к ў та р д и .—Д а л и л и м и з етиб- о ртади . А га р д а Н авойп ни ғ а ж и б р о қ м утолаа қи лган б ў л с а л а р , т елек ў р сату вд аги титрга ш ундоққина мое туш увчи бир м н ср ал ар и н и эсл аб кўрсннлар^ «Ш уълаи оҳим чи қар ҳар ён қизил , сориғ, яш ил». Хўш, бу све­тоф ор бўлм ай , нима?

...Улар адабиётш ун осли к олам ини тор-мор қилиш а р а ф а с и д а турган «даҳо»ни таом билан я к к а м а -я к к а қ о л д и р га н л а р и ч а та ш қ а р и г а чиқишди. О вқатн и беозор ҳ азм қилиш учун ҳовлидан и м и л л аб ўтиб бориш аётган- д а , А л ам азо н қо қ л а н га н тан дн р ённда турган таниш ш ои рларн и кўриб, беихтиёр у л а р г а диққ ати н и қар атди .

И к к а л а қўлини биқинига ти р а б олган хўппа семиз йигит қар ш и си д аги б ар о қ қал п о қ л и киш ига ўқрай га- нича, кую ниб ш еър ўқирди:

Э рк оби ҳаётиит ўғондек тўсиб,

Беўхшов,к ў н д а л а н г турган б у ха р са н г

Ж а ҳо н бурж уазияси б ўлм а си н тағин!П а р ч а ла й л и к ,

м а й д а ла й ли к ,т уяйлик ун а

Ф а р ҳо д н и н г пролет арча тешаси б и ла н !

— А йниқса, Ф арҳодни қўш ганин г қан д д ек бўлиб- д и ,— у л а р д а н у зо қ лаш и б б ораркан , б ар о қ қал п о қ л и киш ининг тасаииоси А лам азон н и н г қулоғига эл ас -эл ас

187

чалинди. — А даби ётдаги м иллий ли к айнан мана ш у г а кан г айлангур...

Ш аҳар .. . Би рон з а р у р а т ёки ш унчаки сайру саё- ҳатга келиб-кетувчилар н азд и д а та ш қ и кўри ниш дан д и л р а б о ва бегидир бир м аскан . А ммо унда я ш а й бош- л аш и н г билан кўп ўтм ай д ас т л а б к и тасав в у р л ар и н г бирма-бир ч и п п акка чнқа боради , ш а ҳ а р т а л а б ч а н м у р абб и й дек қатти ққ ў л , бу ердаги ҳ аёт лабиринтдек. м у р а к к а б эканин и кун сайин ч уқурроқ туш ун иб ета- верасан .

Я лтироқ т у гм ал и заб тк о р ш аҳ ар н и я шин тёзли гида ишғол этиб, тез кунда адабий м и н б ар л ар н и э г а л л а б о л а ж а ги га комил ишонч билан йўлга отлан ган ди , О р ад ан беш ой в а қ т ўтм ай унинг иситмаси пасайиб» б евақ т алаҳ си р аган и н и озми-кўп д а р а ж а д а ан глаб ета бош лади . Буни ан гл аган и сари атрофии тобора син­чиклаб ку затар , ҳатто, ўзига ҳам ҳушёр тортнб қа- р а ш га ўрган аётган эди.

Қанд қутисидаги минаЭ ш ак бари би р эш акли ги га борди — қи ш л о қ д аги

обрўли х о н ад о н л ар дан бирини аҳ м о қ л а р ч а т а р к этиб, охурига тап-тай ёр солиб тури л ади ган с а р а емла-рдан д а ш т ш ўр ал ар и н и а ф за л кўрди.

Ч ол бу ф о ж и а д а н тунги со ат и к к и л а р д а , з а р у р а т туф ай ли та ш қ а р н г а чиқиб, й ў л -й ў л ак ай ж о н и во р и га бир ту там ги н а беда т а ш л а б қўйиш учун оғилхонага ки рганида х а б а р топди. Тез бориб, тўрт хонадон нари- д ан м устақил эш ик очган ўғлини уйғотиб келди.

Эш матнинг отаси, етилган в а қ т л а р и м д а сакк и з пуд- гача тош босганман, д еб тез-тез м ақтан и б тургувчи эди. Қ ари б , ж у д а я м чўккан бўлса, ана борингки, икки пудни олиб таш л ай л и к . Ш у н даям олти пуд қолади м и . ахир! Ун йилча чидаб берди — ў ш а эш а к к а минг раҳм ат!

— Б у ҳан гги дан т а р қ а г а н човрани бузиб қочибди,— оёқли сан ди қдек ў р м а л а га н и ч а ўғлини том орқа этаги га бош лади чол.— Д а р р о в изига туш, ўғлим , бутун бўлса а ж а б м а с . Э рталаб гач а қи рга бориб қолса , б ўрнлар та қ с и м л а б олиш ади . »

Т ом орқа этаги д аги д ево р ш ш г омочли трактор кир- гудек ж ойи бузиб таш л ан и б , бу ерга ў си қ кескалди -

188

р и к л а р д а н 1 човра-тўсиқ т и к л а б қўйилганди . Э ш ак ш у ­ни а ға н а тп б ўтибди.

Э ш ак н и н г изи дан д а л а т а р аф г а чиқиб келган Эш- м а т бир-бирига туташ т о м о р қ а л а р билан ш о х ар и қ о р ал и ғи д аги й ў л ак д ан Ш ерлок Х олм сдек ш ар п а л ар га синчков қу л о қ тутгани ча бораверди. Ун-ўн беш х о н а­дон ор тда қ олган в а қ т д а қулоғига «хр-хр» деган товуш чали нди . Т ўхтаб , қулоғини динг қилди , товуш яна эш итилди .

И е, Б ўтан и н г ҳовлисидан келяпти-ку овоз. Б ун и ки да э ш а к йўқ эди ш екилли? Вой, ҳароми-ей, ан ави туйнук- к а қан д ай сиғиб ўтдийкин? К елиб-келиб , Б ў та қурум- ‘со қн и ки га кирганини қаран г . Эшак-да.

Эртак айтай а н қ о в л а р учун :Э ш а к ё ғд и осм ондан б угун .Том ни «гурс-гурс» қ о қ а р эш а кла р ,Т а р н о в ла р д а н о қа р эш а к ла р .Ҳ о си л б ў л д и у л к а н э ш а к к ў л ,Е р л а р ботқоқ, дов-дарахт лар ҳ ў л ,Ҳ ам м а ж ойда қ и й -ч ув , қи й қи р и қ ...Битта м ен — ж им, кийим им қ у р у қ .

Э ш м ат д еворга бўйланиб , и ч кар и га овоз қи л а бош- 'лади.

— М а, ма, ж онивор. М аҳ-м аҳ-м аҳ .. .Т о м о р қ а т а р а ф д а ни м ади р ш и ти р л а га н д е к бўлди,

Э ш м атга ян аям ж он кирди . О таси билан бир ҳовлида ty p r a i t п ай тл ар и д а охурга ем солиб, чўзиб-чўзиб ҳуш- т а к ч а л а б ош ласа , э ш а к том орқани нг у бурчагида ю рган бўЛсаям, ш а т а л о қ отганича етиб келарди . Эндч ў ш а усулнй қ ў л л а ш га туш ди. Н а т и ж а чи қавер м агач , оори б девор остидаги ту й н у к ка кал л аси н и тиқди, тун ж у д а қую қ бўлгани учун кўзи ҳеч нарсан и и л ғай ол- 'мади. Я н а чўзиб-чўзиб ҳ у ш так ч ал и ш га кириш ди.

Б ў та мевали д а р а х т кў ч атлар и ўстириб сотиш билан ш ур у лл ан и б ту р ар ди . Қ а л и н эк и л гаи ўш а к ў ч атл ар о р а л а б келаётган қан д ай д и р қора ш ар п а туйнук сари яқ и н л а ш а ё т га н д е к бўлди. Э ш м а т сар ато и қўн ғизидай ерни т а та л а й -т а та л а й , туйнукдан а р а н г ўтиб олгач, ш ар п а га қ а р а б ч ў зи қ ҳу ш так чалди.

— К е л а қ о л энди, келақол... ҳушт-ҳушт...— М а и а сенга!

1 Ксскалдирик — шглла цуртига кесиб келииадиган тут пое­дал ариш ш г дуригапи.

189

Қ о р а ш ар п а кў ч атлар ичидан ў қ д е к отилнб, уни нг қорнига тепди, сўнг ч ақ қ о н ли к билан устига миннб,кўйлагйнинг ёқасини ғиж им лади .

— Кимни ч ақиряпсан , номард?— Эш... эш...— Эшматлигипгни кўриб тури б м ан . Кимни ч а қ и р -

ётувдинг?— Эш... эш акни...— Н им а?! Узинг эш ак сан , ғалам ис!Э ш м ат ётган ж ой ида воқеан и туш унтириб бергуни-

ча, яп-ямги кўйлагининг бир қисми ал л ақ а ч о н д а б д а л а қи либ бўлинган эди.

— Ш у н ақ а экан , эш и кдап ки риб кел сан г ўл ар м и - динг, т ў н к а ? — Б ўтавой ўрнидан туриб, ш им идаги тул- роқларни қоқа бош лади.

— Ҳо-о-й, тинчликм и ?— м олхона ённдан м инғирл а ­тан овоз эш итилди.

— Тинчлик. Бор , дўппимни опчиқ,— д ея ш анғил* л ади Б ўта . Кейин Э ш м атга ю злан ди .— М айли , эш агинг- ни бирга ахтарам и з .

К ели н ч ак дўппини олиб чиққач, ингичка Б ў т а в о й биринчи бўлиб туйнукдан ўзи ўтди. Э ш м а т и н қ и л л а б дўнқай ган и ча теш и к ка бош ти қ қ ан онда «тар-р-р» этган овоз эш итилди. К ели н чак д ар ҳ о л четга юз буриб, т аш қ и т а р а ф г а ю гургилаб кетди.

Б ўтавой уни та ш қ а р и г а торти б олган ч оғда Э ш м а т кетини секин п ай п асл аб кўрди. Ш им ининг чоки б и ^ қари чча сўкилиб, ичидаги ш ал в и р о қ о қ иш тони қуён- нинг дум и дек осилиб қолганди.

Кўп ўтм ай ул ар д аш т га чиқиб олиш иб , а т р о ф га а л а н г -ж а л а н г боқиб боравери ш ди. Э ш м а т ора-си ра чўзиб-чўзиб ҳу ш так ч а л а р , т е в а р а к к а д и қ қ а т би л ан қулоқ соларди .

— Ҳе, а т тан г ,—дея сонига ш ап и л л а ти б қўйди у,— А л ам азо н ёни м и зда б ўлса т е зд а чора ў й л а б топарди .

— Ҳ али ям д ай ди б ю рибдими у м у ттаҳ ам ?— мин- ғи рлади Бўта . — Уччига чи ққан ғирром чи эди. Б и р куни д ар а х т г а тош отувди, қай ти б туш иб, бош имни ғу рра қилди. Ш у н да «кечир» дейиш ўрнига, «ни м ага ф и зи ­ка ни ўқим айсаи», деб бўғзи м га ёпи ш са бўладим и. Мен х о м к а л л а аччиқ устида, «беш »га б и л а м ан ў ш а физи- кангни», девори бм ан . А на энди бош имга б ало ёғилди-ю, «Ерни тортиш қонунини билсанг, нега тош имиинг та - гига ат ай л аб тумш уғингни тиқдинг», деб с а в а л а м о қ ч и бўлди-я^

190

Э ш м ат яна беихтиёр кетини сий палади .— Тўғри, ж и р р а к и л и к қн ладиғон одати бор. А м м о­

лении ф ар о сати анча балан д .Қ а е р д а д и р э ш а к ҳ ан град и . И к к а л а с и тенгдан ти-

пи рчи лаб қолиш ди.— Б у ё қ д а !— Б ў та адир т а р аф н и кўрсатиб , Э ш м а т -

ни ўш а ёққа бош лади.Б ир пай т о л д и л ар и д а б ал а н д девор пайдо б ў л д и —■

н а қ олти п ахса . Э ш м а т л о ҳ аслан ган и ч а ҳу ш так чалиб> қўйди. Ҳ у ш так тў х таб -тў х там ай девори инг ш ундо^ ортида э ш а к ҳангради.

— Бизники! Н он урсин, Б ў та , бу отам н и эшаги!И к к а л а с и д еворга бир-бир ти рм аш и б кўриш ди. Бўл-

мади. Ч ақ қ о н Б ў тав о й Э ш м атн и н г елкаси га оёқ тираб , ж о н -ж а ҳ д и билан ю қорига интилиш идан ҳ ам наф чиқ- мадн. Қ ай тан гга Э ш м атни нг оёғи тойиб кетиб икка- л аси ям қатти ққ и н а л а т ейишди. О хири нари роқдагн каттако н харсангни ҳар а ғд а р га н д а бир м а р т а д а н дам олиб, зў р -б азў р ю м а л а т и б келиш ди, девор остига ж и п с л а б тираш ди . Э ш м ат тош нинг устига, Б ў та яна- унинг ел каси га чиқди ва бу с а ф а р бир с а к р а ш д а ё қ д еворга осонгина миниб олди.

— Туш иб, т е зр о қ эш акн и у ш л а ,— п астдан буйруқ- қи лди Э ш мат.

Б ў тав о й гурс этиб ўзини и чкари га таш л ад и . Е р га қўнибоқ, қу р у м га қўш или б ётган кў м и р дек қоронғи-- д а зўрға кўзга чал и н аётган қ о р а э ш а к т а р а ф г а юрди. Э ш а к бегона о д ам д а н ҳуркиб, қоча бош лади .

Д е в о р га суян ган и ча н а ф а с ро стлаб ту р ган Эш мат йигирма қ а д а м ч а н ари дан Б ўтавой э ш а к қ у в а л а б чиқ-- қанини кўриб, «ие-ие» д еган и ча «думижни осилтириб ўрни дан қўзғалди . Энди ю гур-ю гурга н ав б ат келди.. Э ш акн н бир а м а л л а б тутиб олиш гач , пойгачндек ҳан- си р аб ту ри ш аркан , Б ў тав о й бирдан д аш тн и бошига. к ў тар и б кули ш га туш ди.

— Б у қўрғонни б о лал и кдан кўриб ю рардик-ку* к а л л а в а р а м ! Ҳи-ҳа-ҳа, ҳи-ҳа-ҳа...

Ҳа-я! Б у — ў ш а т а ш л а н д и қ қўрғон-ку. Ҳ ам м а ж ой и буткул н ураб туш гани га қ а р а м а й , бир қи см идаги ўттиз одим ча ке л а д и га н девор ҳ ан у з бус-бутун с а қ л а н н б қолганди.

Э ш м а т йи ғлам си раш и н и ям , кули м си раш и н и ям б ил- май, юзи пирпнрагани ча туриб қолди.

— Айтдим-ку, А л ам азо н н и н г йўқлиги чатоқ деб . У б ў лган и да , олдин деворн инг уёқ-буёғини қ а р а б кўрар- ди.

191

Э ш м атни нг отаси қ ў ш н и л ар д а н уч-тўрттасини йиғиб, эш аги с о ғ -с ал о м а т қ ай ти б келгани ни сую нчилаб чой- базм қурган м аҳали А л ам азо н ал л ақ а ч о н дастурхонни йиғиштириб, муҳим бир ю м уш га ки риш иб кетганди.

Ч ап ан и ҳам хон аси костю м дан узиб олинган ялти- р о қ тугм ал ар н и энди қў ш чўнтакли кўйлагининг по- гончасига қ ад аётган и н и кўрган А к б ар ўзича кули б қўйди. Б у ерга кўчиб келган д ас т л а б к и к у н л ар д а А л а ­мазон ярим соатча уриниб, худди ш у тугм ал ар н и куртка д ан костюм га кўчирган эди.

— Бу ту гм а л а р погончага к а т т а л и к қи лм асм икин , бичиқчиР

— Чиройли нарса кўзга т а ш л а н и б турган и яхш и,— деди А л ам азо н ва нон уш тадан буён к а р а в о т га а ғ а н а б олиб, Гётедан ақл ўрган аётган А к б ар га зи м д ан қ а р а б қўйди.

Қизиқ! Ким билан ди р й и лл аб бир м а ҳ а л л а д а яш ан- сан-у , о л а м д а ш у н а қ а о д ам ҳам борлиги уни кўрга- нингдагина эсингга туш ади. А кбарн и н г эса бу хонага кўчиб келган и га бор-йўғи бир ойча бўлди, ам м о унинг хусум ат ва туш кун ли кдан буткул бегона қи ёф аси А лам азон н и н г қ а л б и га аб ад и й м у ҳ р л ан и б қо л ган д ек эди.

— И л гар и я м т ан н р м и д и л ар Гётени?— ун га х а л а қ и т бергиси к ел м асая м , ҳозиргина ўзи ra n таш л а га н и д а н ф ойдалани б, суҳбатнинг кулини к а в л а д и А лам азон .

— С ен ч али к яқин б ў ло л м аган м ан ,— ки тобдан кўз узм ай к е с а тд и А к б а р .—Л екин, мениям сендан битта _устунлигим бор, Гётенинг «Ҳ офизга» деган ш еърини "ўқимасдан и лгари ям ўзи м и зда ш у н а қ а зўр ш оир ўт- ганини билардим.

— Ана, Гёте Ҳофизни ўқи бди-ку ,—А л а м а зо н р ақ и б «зам бараги»н и унинг ўзига қ а р а т и б буриш га интил- ди .— И ж о д ко р о д ам чет адаби ётн и чуқур ўрганиш и керак . *

' А кбар энди А л ам азо н га ўгирилиб, астойдил ёнбош- л а б олди.

— Тўғри, Гёте Ҳофизни ўрганган . Ф а қ а т Ф ранк- ф уртдагп м ииорадор ' кўприкиииг қачон қурилгани-ю ким қурган и гача билиб о л ган и д ан кейин.

— Хўп дедик-ку, — гапни ҳази л га бурмоқчи бўлди А л ам азо н .— Б у н дан кейин Ғ арбга к а м р о қ т а қ л и д қил- сак , қутулам изм и?

А ммо А кбарни нг ю зидаги ж и д д и й л и к сақл а н га н и ч а қолаверди .

192

— Ш уни билгинки, А лам азон , Ғ а р б д а ги л а р га ўз- л а р и д а ги бую кларн инг д у б л ё р л а р и к е р а к эмас. Улар с е н д а н — гапин гдан , қи ёф ан гдан , ш еъ рингдан ф а қ а т Ш ар қ н и ах тар и ш ад и . Ҳ ал и гач а «Б обурном а»ю «Ш оҳ- ном а»ни қ а й та -қ а й т а наш р қи либ ётишибди.

— Ҳа, хўп, биз Ғ ар б а д аб и ёти д ан м уш оҳада , услуб а х т а р я п м и з дей лик, — бўш нелиш ни и стам ади А л а м а ­зо н .— Хўш, ҳозир ў зл ар и Гётедан нимани қи ди ряп ти лар?

— Ғ ар б даги о д ам ларн и . У л ар д аги турм уш ни М аш - рабн и н г том идан к у зати б кўрм оқчим ан .

У згал ар н и доим ra n билан мот қи ли ш га ўрганиб қ олгаи А л а м а зо н д а с т л а б к и п а й тл а р д а А кбарни нг ўта б а л а н д п а р в о з ту юл у вч и ф а л с а ф а л а р и н и ҳ азм қи лолм ай ж и р и л л а б юрди. Кейин аста-секин кўн и ка борди, ўзини ю пантириш учун бун дай хонаки б аҳ сл ар н и ш ун­ч ак и ади -бади си ф ати да қ аб у л қи лиш га тириш ади ган бўли б қолди. Т ири ш и ш га тириш арди-ю , лекин юраги- нинг а л л а қ а е р и д а м а ғл у б и я т а л а м и га ў х ш аб кстувчи ки чки н аги н а бир ж а р о ҳ а т бари би р а л л а м а х а л г а ч а ж и з и л л а б тураверард и .

А л ам қилса , ўзи дан кўрсин. Н и м а , А кб ар мен билан б аҳ с л а ш а са н , д еб унинг бўйнига осилиб оляптими? Ҳ ар с а ф а р гапнинг ўчоғини биринчи бўлиб А л а м а зо н ­нинг ўзи кав л аш ти р ад и , охири кулд ан чўғ чиқиб, қўли н и куйдириб олса, т е зда ж и ззак и ли ги қўзийди.

У зоққа бориб ўтирм ай, кечаги гапни олайлик : А л а м а зо н га зе та д а н А кбарн и н г -туркум ш еъ р л ар и н и ўқи б, ф икр билдиргиси келиб қолди. А ввал и га гапни бинойидек бош лади :

— « И н қ и лоб ш онри» деган ш еърингиз зўр чикибди. Ҳ а м за м и бу?

— Туш унганингча туш унавер.— А йниқса, м а н а бу жойи...

Т и к и л а в е р аж алга бардам ,Яралгансан қурбон бўлмоққа.А хи р , сени у л д и р с а л а р ҳам,К ўм и ла с а н о н а т упроққа...

А л а м а зо н ш еъ рни ўқи б бўлиб, м уалли ф н и н г юз иф одаси даги м ам нунли кни кўрм оқ чи дек А кб ар га қа- ради . У эса ҳозирги дай ка р а в о тга чўзилиб олиб, хаёл- га чўм гани ча ш иф тга терм и ли б ётарди.

Ш еърни эш итдим и ўзи бу? Н и м а бало , ш унча меҳ- нат бекорга кетдими дей м ан?

Б и р в а қ т ҳ а й к а л д а н садо чиқиб қолди:13—148 193

— О на туп роқ нималигини ҳеч ў й л а б к ў р ган м и сан ?А лам азон , «наҳотки х о н ад а биронта боқча б о л а я м

ўтирган бўлса» , д ем оқчи дек ён-верига а л а н гл аб қўйди.— Ҳ ази ллаш яп си зм и? ..— Т ом орқан гн и бурчагидаги бегона ўт босган ер

билан г ап л аш м аган сан д ем ак .— У ш ан д ақа ер м абодо ў зл а р и га бирон нарса де-

м аганм иди?—д ея пичинг отди А лам азон .Ч ам аси м ан а шу ж о й д а - ян а А кбарни нг қи ти ғига

теги б қўйди.— Д е г а н !—гўдакнинг х у р у ж и га парно қ и л м а ётган

отадек, б а ф у р ж а гапида д аво м этди А к б а р .— С енда ҳ ам и я т борми, деган... Я на бир ж о й д а й и ғл аб турган тупроқни кўрган м ан . К и м л ар д и р м ай сазо р д а гулхан ёқиб ўтган экан , атроф кўм-кўк, битта ў ш а ж ой даш т- д ек тап-тақир . Кую к ту п р о ққ а қўш или б мениям йиғ- л агим келди. Кейин б илсам , худди ў ш а бир қулоч ер меминг она тупроғим экан...

— Қ о л ган и м еникими?— ҳозир буни ўзиям унча и стам аган ҳолда , барибир ян а А кбарни нг ж и ғи га те­ги ш га уринди А л ам азо н .— У нда бой бўп кетам ан -ку .

— А кси нча,—деди А кбар ў ш а бос и қ ох ан гд а ,— сен ж у д а қаш ш о қсан , А лам азон . Б и л ам а н , сени, ҳатто , ў з чум оли лари н г ҳ ам йўқ. М енинг қи ш л о қдаги чумо- л и л ар и м ҳар йил и қи ш д а печка т аги д ан чиқиб кели- ш ади, у л ар га нон у вати б б ерам ан . У л ар қи ш д а битта менга таян и б яш аш ади . Ҳ ам м аси ни битта ўзнм боқа- ман.

Ю рагининг а л л а қ а е р и ян а ж и з и л л а ё т г а н д е к тую- либ, А л ам азо н чап кўкрагинн аста си лаб қўйди. Е «қаш - ш оқсан» деган ran дилига оғир ботди, ё ш у в ақ тгач а ўз ч ум оли ларн га эга эм аслиги унга чин д ан ҳам а л а м қилди.

Х онага қўш им ча к а р а в о т қўйилибдики , ҳар куни ах вол м ан а ш у — гурунг, гурунг, гурунг... Б у л а р г а на с а р л а в ҳ а қўйиб бўлади , на ж а н р и н и белгилай оласан...

— Қ и зл ар м асаласи га , тахм и наи , қ ан д ай қар ай - д илар?

— Қ ў р қ а м а н у л ар д ан . Уйинни ў зл а р и бош лаш и б, кейин ўйинингни м а с х а р а л а б ю риш ади.

— Кўп м а с х а р а қилиш ганми?— И к к и м арта .— Бор-йўғи-я?!— Б у ж у д а кўп, Аламазон!..

194

— И ўқ, кей инроқ ўтдим газетага , олдин уч йилча колхозда и ш л аган м ан . Т ом орқа олиш им к ер а к эди.

— Уқиш-чи?— "Сиртдан б и тирганм ан сенга ўхшаб... С иртқи

с т у д е н т и ҳеч ним эм и зм ай ди , ш и ш ага сут қуйнб қўли- га ту тқ ази б ҳўйиш ади.

— Сиполик... к ер аги д ан ортиқроқ-да сизда.— К ечирасан-у , сени м а к т а б д а н ҳ ай д аш м аган м и ?— Ҳ ам м а чиғириқдан ўтган м и зу бу д а р а ж а г а бор-

м аганм из.— М ени саккизин чи син ф дан ҳ ай д аш ган . Уқишим

ём онлигнданм ас , хулқи нг бу зу қ деб ҳай даш ган . И кки йил у зо қ қ а қа т н а б ўқи ганм ан .

— Энди м улла бўп қоптилар-ку?— Охири т а қ д и р г а тан берибсиз-да , дем оқчи м исан?

И л г а р и л а р и ўзим ҳ а м и р о д а л и л а р билан м утеларнинг ф а р қ и га борм асдим . Кейин билдимки, ж а н ж а л л а ш и б эм ас , к ураш и б енгиш. к е р а к экан...

— Б у ч ал к а ш д у н ёда биров нотўғри тан қи д қили- ш иям мумкин, биров ош ириб м а қ т а в о р и ш д а н ам қай г- майди. Қ а н а қ а ш оирлигингни аниқ б н лолм ай ўтиб к е т а р к а н са н киши.

— Буни билиш осон, А лам азон . П ай ти келиб, ки м ­л а р д и р сенга озми-кўп д а р а ж а д а т а қ л и д қи лаётганин и сезм асан г , ишончинг комил бўлсинки, ғирт бўлм ағур ш оир экансан .. .

— Тўғри, Т ош кентга и л гари роқ келсам , ёмон бўл- м асдн . У к алари м н и у й л аб -ж о й л аш кўп вақтим н и олди. Б и р том онда — ўзим нинг рўзғорим.

— Н им а , дадангиз .. .— У киш и б ар в а қ т в аф о т эти б кетган лар .— Ш еъ р ёзиш га зап в а қ т топган эк ансиз-да , А кбар

ака .— Б у н а қ а ш арои тда вақтни д ў стлари н г билан ул-

ф атчилигин гдан , ч ой хон алардаги ош хўрлигингдаи, так- ли ф эти лган тўйларингдан , ўқимоқчи бўлгап китобла- рингдан, саёҳатсиз ўтган отпускаларин гдан , суҳбатинг- га таш н а онангдан , меҳрингга чан қоқ ўғлингдан ўғир- лай сан . Б у я м етм аса , уйқунгдан имкон қ а д а р кўпроқ олиб, қў ш авер асан , ў зин г ўзингнм талон қиласан ... В ақ тн и топса бўлади , ж у д а я м қийннмас...

195

— Сенга қ а р а б , кечаги кун им ни к ў рам ан , А л ам азо н . З ў р м ан дердим -у , гурм ан д ем асд и м . У ж ар ёш лигим- нинг ўзгинасисан...

— Н и м а га к и эр и ш ган бўлсам , саховатли о д ам л а р - нинг ё р д ам и га таян иб эриш дим . ^Қ арзим ж у д а куп, ҳ ал и у л ар н и узишим керак .

— Б а л к и ўсиш ингизни билишгандир...— У лар мендан бирон м а н ф а а т кутаётганини сира

сезм аган м ан . С езганим да , ҳозир буни сенга «яхш илик» деб т а ъ р и ф л а б ўтирмасдим...

— Ҳ аётга н ам унча ж и р р а к и л и к билан қар ай сан ? М асл аҳ ати м шуки, ўпкангни бос и б ол. Бу... ёзаётга- ни нгдаям асқотиб қолади.

— С а р қ и т — а х л а тд е к бир ran . Кўрдингкн, турибди. Ш ар тта т ў п л а б ёқвориш керак , вассалом .

— Ч иқинди о д ам а х л а тд а н ф а р қ қи лади , А л а м а ­зон, унда ота-он а , ака-сингил, б о л а -ч а қ а бор. У ларни ёқвориб бўлм айди, ф а қ а т четроққа супуриб қўйиш мумкин. А гар эзгуликнин г й ўли да буткул «ёқиб» юбор- санг, эзгули к ка а в в а л ги д а н ам кўпроқ ду ш м ан орттира- сан. Б о л а л а р и сени ҳеч қачон кечирм айди. К ечи рсаям , ф а қ а т ти л и д а кечиради , ди л и д а эм^ас. Д у н ё д а ота ўрнини боса о л ади ган н арсан и н г ўзи йўқ...

— .. .шўрлик охири ж и н н и бўп қолди.— Бекорни айтибсан! Ҳеч ким ж и н н и бўлм айди,

уни ж инни қилиш ади.

— С изн и ки га ў х ш аб мениям ки тобларим ,чиқар- микан?

— Б о л ал и ги м д а уйи м изга келган м еҳмонга худди ш ундай хавас қи лардим . Н аҳотки , қачондир менгаям ишонишиб, о л ди м га бир л и коп ш о ко л ад қўйиш са, деб ўйлардим.

— А йтпш -чи , тулки ни тулки қ и л ган нарса нима? Бўрининг кучлилигию қуённинг ю гуроқлиги эмасми?..

— Ш еъ р л а р и м анави га л в ар с д а н ян а қайтди .— Ж у д а лоф чим и з-да , А лам азон . Ш еърим изн и гоҳ

ф ар зан д и м , гоҳ севгилим деймиз-у , қай ти б келса х а ф а бўламиз.. .

196

Ш ун ақа! Б у А к б а р дегани н ақ трнгонометриянинг ўзи — туш униш ж у д а қийин, ичи тўла ж ум боқ . Гўе хонага битта қўш им ча к а р а в о т билан икки киши келиб ж о й л аш га н д е к туизлади гоҳида: биттаси — босиқ ва меҳрибон, иккинчиси... буниси анча хавф ли , тили билан ч ақ ади . Узингни б а ъ з а н ичига мина б еркитилган қан д қутиси ёнида я ш а ё т га н д а й ҳис қиласан ...

А л ам азо н ту гм ал ар н и қ а д а б бўлиб, кўй лак н и шу заҳоти эгнига илди, сўнг ўзини шифоньер ойнасига солганича тар ан и б -безан и ш га тушди.

— Ш оввоз м ичм ан я к ш аи б ан и қ а ер д а ўтказм оқч л бўляпти э н д и ? — д ея ингичка погончадаги ялти роц т у гм а л а р г а п и саи да қилди А кбар .

— Ҳ озирча курс ўттиз градус ш и м олроқдаги бе- к а т г а . Уё^ини об-ҳавога қ а р а б ўй л аб кўрамиз.

— М ен и м ч а ,^ -А кбарни нг к ў зл а р и д а ички табассу.м по р л ад н ,— ҳавоси эн г очиқ ж ой Ш айхонтовур бўлса керак .. .

Г у л зо р л а р г а , б о ғла р га Б у й л а б утаман.

Д и л и м к у й га н ч о ғла р д а Қ у й л а б утаман.Б о р ш с вқ и м н и қ и зл а р га

Қ и ла м а п тортиқ,...К ам пирж онлар, си зла р га —

Т и ла й м а н ҳо р д и қ .

Раисбердининг тацризи

Е зги ссссиядан барч а им тиҳонларни ж етм а-кет но­кау т қи л и б қай тган А л ам азо н бугун б ар в а қ т ишга к е л ­ди. Биринчи гал да «ўнг қўл вазири»ни топиб. тў гар ак - д аги аҳволни сурнш тирди. Сўнг М а ш р а б Қосимович «ж иян»ии қувонтирм оқчи бўлдими, «буёғиниям бир кўри б қўйинг», дся у ни битиш а р а ф а с и д а турган спорт за л и г а б о ш л аб борди.

— Я қинда бир қоғоз келувди ,— узун ти р а м а нар- воига чиқиб, зал н и н г ш ифтига чироқ ў р н а т а ётган йи- гитга тики лган и ча сў зи д а давом этди «шеф». — Куз- р о қ д а ш аҳ а р биринчилиги ўткази л ар м и ш . Боксдан . Ш ун га қатн аш и ш и м и з кер а к ш екилли.

— Қ атн аш ам и з! — А л ам азо н м у л о ҳ аза қи либ ўтир- май, ишонч билан бош ирғади.

197

— И ш қили б, ш ар м а н д а бўлм ай ми зм и?— К а м и д а учинчи ўрннни олам и з . Ж у д а б ўлм аса ,

рингга ўзим ч иқам ан .М а ш р а б Қосимовичнинг қувончдан оғзи қулоқлари -

гача ёйилди.— Б у энди бош қа ra n . Ж у д а соз бўларди -да . А гар

учинчи ўринни о л сан гл ар , ҳ а м м а н гл ар га м еҳнат зарб - дори нишонини берамиз...

А лам азонни нг қўли сира иш га бормаётганди . Спорт зал и н и н г икки-уч ҳ а ф та д а н кейин ф о й д ал ан и ш га топ- ш ирилиш и ҳ ақи даги х у ш х аб ар ҳам, «вазир»нинг «шу ^ кетиш да йи ги тлари м и з Р и сқ и евгача етиб бориш аци ҳали», деб айтган к ў т а ринки гап л ар и ҳам негадир унинг юрагини б аттар ғаш л а н ти р а ё тга н д е к эди.

«— Ундаи кўра, зав о д га ишчи бўлиб ки раверм аб - сан-да . Б и р о вл ар н и л а қ и л л а т и б у зоқ кун кўриш қийин, А лам азон».

«— Б аҳ о и ад а ё ш л а р г а т ў га р а к очиб бердим. Ер- дам чим — ҳ ақи қий боксчи, м аш ғу л о тл ар н и бинойидек олиб боряпти. И и ги тл ар ж у д а хурсанд . Бун инг нимасн ёмон?»

«— У ерда орти қч али ги н г ёмон».«— Четдан қ а р а га н д а , А кбар а к а , р а ҳ б а р л а р донм

ортиқчага ўхш аб кўринади».«— Сен судхўрликни р а ҳ б а р л и к билан адаш ти рм а . . .»

Эшик ғи ж и р л а б очилиб, А лам азон н и н г хаёли бў- линди. Кутубхоначи қиз хонага ий м ан ибгина бош суқ- Ди. .

— Телефонга чақири ш япти , А л ам азо н ака .Р ў п а р а д а ги кутубхонанннг телеф он номерини у

ф а қ а т икки киш ига берган эди — А кб ар га ва Бийронга . Қайси бири бўлди экан?

А л ам азо н кутубхонага ки риб келиб , стол устидаги д астакн и олди.

— Эшитаман.Д а с т а к д а н Бийроннинг товуш и та р ал д и . С алом-

а ли кд ан сўнг, «м абодо ш ан б а куни институтга қиди- риб келм аганм идинги з» , деб сўради.

— Сизни кимдир м аш и н ад а олиб кетган ку н и м и ?— кесатди А лам азон . •

— Ай-яй-яй, — одатдаги эр к али кн и бош лади Б и й ­рон. — Би тта зем л ячкам н и З А Г С га кузатдик . Акаси мени олиб кетди м аш инада.. .

У лар ян а пича су ҳбатлаш и ш гач , Б ийрон т а н а ф ф у с

198

т у г а б қо л аётган и н и пеш қилиб, ш ош а-пи ш а хай р л аш - ди. А л ам азо н дастак н и қўйиб, нохуш к ай ф и ятд а стул ­га ўтирди. -

Н им а бўляп ти ўзи бу қи зга? У чраш увдан ra n очсанг ю зта баҳонани т а х л а б туради . У чраш ган да ҳам ўзини б о ш қ а ч а р о қ ту тад и ган бўлиб қолди. Қ увноқлиги, ҳа- зи л к аш л и ги ўш а-ўш а-ю , ф а қ а т м у о м ал аси д а сам и м и ят ети ш м аётган дек . Б а ъ з а н ним анидир айтмоқчи бўла- ди-ю, тили тутилиб, гапни тезда бош қа ё қ қ а буради. А л а м а зо н эса ҳар г а л ўзини ҳеч нарса б и л м аган га со­л и б тураверади .

Н и м ад и р тап этиб ерга туш ди. К утубхоначи қиз п о л д а ётган китобни олаётиб , ю злари дув қи зарган и- ч а А л а м а зо н га қ и я л а б қ а р а б қўйди.

— Бугунги г а з е т а л а р келм ади м и ҳали?Қ из бир д ас т а г а зе та -ж у р н а л л а р н и олиб келиб,

секи нгина А л ам азо н н и н г олди га қўйди. «М ана , энди тикм оқчи бўп турувдим», д ея бошини бир томонга қий- ш ай ти рган и ч а п аст товуш да сўзлан д и у.

А л ам азо н га зе та л а р н и бир-бир в а р а қ л а б , саҳиф а- л а р н и тезоб кў здан кечира бош лади . Н а в б а т ш аҳар г а зетаси га келган д а , охирги бетдаги м а қ о л а г а д и қ қ ат би л ан ти ки л ган и ча туриб қолди.

У хонага ш итоб ки риб келиб, туфлисини апил-та- пил ечди-ю, гўё р ед ак ц и я д аги т а н қ и д бўлими мудн- р и га эъ ти роз билди раётгандек , қўли даги газетан и А кбарн и н г олдига отди.

— Ана, Р аи сб ер ди н ги з қ и л ган иш,— дея тўртинчи бетдаги м ақ о л а устига каф ти н и н г орқаси билан уриб Цўйди.

— Р аи сб ер ди Т ўқм оқовм и?— газетан и стол дано л аёти б сў р ади А кбар . — Н ега энди у меники бўлар- к а н ?

Ҳ ам хонаси ад аб и й а л ь м а н а х ҳ ақи даги тақризн н ўқи ш га кириш ган чоғда А л ам азо н ав в ал и га ғудран- ган и ча уёқд ан -б у ёққ а ю ра бош лади , сўнг қовоқ уйиб к а р а в о т г а ўтирди.

— Я х ш и л а б қаран г-а , А к б а р ака , — шериги га з е ­та н и ўқиб бўлишини кути б ўтирм ай , яна ж и р и л л ай кетди у. — Р е д а к ц и я л а р д а , н аш р и ётл ар д а иш лайдиган ш ои рларн и қато р а с и га м а қ т а б ўтибди. К а л т а к к а қол- ган мен билан ан ави ўқитувчи қи з холос. Г ап и д а озгина м ан ти қ б ўлсаям ў п к а л а б ўтирм асди м. М ен ойдан гап и р сам , у ў р о қ д а н келганини кўрм айсизм и?

199

А кбар и н дам ай м у то л а а д а д ав о м этди, ф а қ а т тақ* ризни ўқиб ч и ққан д ан кейиигина газетан и столга т а ш ­лаб , А л ам азо н га ю зланди . А л ам азо н эса унинг ф икр билдириш ига имкон бермай , ж а б р д и й д а л а р ч а арзи ҳол қилди:

— Тағин туппа-тузук г а зе та д а босишибди-я. Н и м а , м атбуот эр м ак м и б у лар га? Т ан қ и д чи л и кд а бурд д е г а н . нарса қ о лган м и ўзи?

— Биринчидан , м атбуот эркинли ги деган r a n бор,— од атд аги дек босиқлик билан сў зл а ш га кириш ди А к­б а р — И ккиичидан , Р аи сб ер ди — бу... т ан қ и дч и л и к д е ­гани эмас. Энг муҳими — ўзинг доим о виж дон билан ёз. Езги ну тан қи дч и л ар н и ям виж дон ига қўйиб бе- равер.

— Виж донмиш ! — қўл си лтаб қўйди А л а м а зо н .— А гар шу Раисбердини...

— Яна қ ай тар и б ай там ан ,— дея А к б ар унинг г а ­пи ни бўлди,— Р аи сб ер ди — ш ахе холос. Т анқидчили кнн бўлса, худди адаби ётга ўхш аб кўпчилик я р атад и . Ана ш у кўпчиликнинг энг истеъдодли, энг ори ятли қисмн уни ҳақгўй қи лади , ж о зи б аси га ж о зи б а қўшади^ бойитади.

А л ам азо н ти зза л а р и га ш ап и л л ати б уриб, ўрни даи туриб кетди.

— Н ега унда ў ш а ориятли қисм биринчи бўли б фикр билди рм ади? Ч унки ул ар туя д а б ориш аётган бўлса, булар... — у б арм оғи да га зетан и кўрсатди ,— отда чопишяпти.

— Ч опса чопаётгандир ,— бепарво ж а в о б қилциА кб ар .— F a n қайси карвон м а р р а г а биринчи бўлиб^бориш ида эм ас , нима олиб бориш ида.

А л ам азо н чуқур ҳом уза тортиб, ян а к а р а в о т га ўтир-ди.

— Хўп, мени қўйиб турай ли к . Я қинда битта ёш д р ам атургн и н г б о л ал ар га ёзган пьесасига т а қ р и з бо- силди.

— Уқигандим...— С п ек так л н и ям кўрганмисиз?— К ўрган м ан . М енга ёқди:— Р а ҳ м а т сизга ,— бош қи м и рлати б қўйди А л а м а ­

з о н .— Бир танқи дчи униям боплаб п ў с т а гян я қоқди. Ж у д а номдор, унвондор танқидчи.

— Уш а номдор олимнинг ҳозирги тан қи дчи ли к даги м авқсини бир ч а м а л а б кўрсанг, б у н а қ а к>йиниб-

200

ўтирм асдинг. Ш унча тер тўкиб қурган девори кўзи* нинг ти р и к л и ги д аёқ н у р аб бораётганин и ўзи кўри б турибди. Б у ҳол кимни д а ҳ ш а т га солм айди ? У ш ўринг қурғур ҳам м атбуотнинг холислигидан ф ойдалани б, ўш а девори га куйиб-пишиб ти р гак ахтаряп ти . М айли, ах т ар с а ахтараверси н . Б ар и б и р , ти р гак д ей и лган да вақти н чал и к н ар са туш ун илади .

— Г ап ч ал ғи б кетди,— ф икри ч а л к а ш а б ош лаган А л а м а зо н и к к а л а қўлини кўтариб, пеш анасини тириш- тирди .—Тўғрисини айтинг, Раи сберди н и н г ф икрига қўш иласизм и , йўқми?

А кб ар м у л о ҳ азал ан ган и ч а бир оз туриб қолди.— Умуман... баъ зи ж о й л а р д а анч а ош ирворибди...— Д е м ак , баъ зи га п л а р и тўғри. Ш у н а қ а демоқчи-

мисиз?— М а с а л ан , «сохта д а б д а б а » , «тақл и д чи ли к ало-

м атлари » , « и н ти м ли кка берилиш » деган т а ъ н а л а р и д а ж он бор,— бу с а ф а р д а н г а л гапирди А кб ар .— Раисбер- ди Т ўқм оқовнин г нўноқлиги ш ундаки , кўнгли сезгаи нуқсонларни м а қ о л а д а тўғри ифода қи лолм аган , гапига сени иш онтиролм аган .

— У н ақа бўлса, ў зл а р и иш онтира қолси н лар ,— ж и р и л л а ш д а н тийилиб, энди кесати қ қа ўтди А лам азон .

У лар асосий х а р а ж а т н и д ам олиш к у н л ар и бирга- л а ш и б қи ли ш ар , ку н дал и к юмуш — нон олиб келиш,. о в қ а т пиш ириш , чой д ам л а ш , идиш ювиш эса навбат- чилик асосида олиб бориларди . Бугун Акба;рнннг галн эди. У ош хонадан кастрю лни кўтариб кели б косалар- га ов қ ат сузиш и биланоқ , А л ам азо н ш аҳ а р газетаси- нинг м ав ж у д л и ги ю унинг Р аи сб ер ди исмли м уалли ф и б ўлгани ниям п аққос унутиб ю боргандек баж рн и ди л таи овулга кириш ди. Уз тнлн билан ай тган д а , «тирик- чи л и к м аросим и» д ав р и д а д ея р л и о р ага ra n қ ў ш м а д и г ф а қ а т бир м ар та серкеп ак м акар о н л ар н и ҳам гоҳида т а қ р и з қип туриш кераклигини қ оч и ри қлаб ўтди.

К о сал ар қоқланиб , н а в б а т ч ой хўрликка келган да А кбар : «Ҳа, ай тган дай , м ан ав и л ар сенга экан», — дея унга иккита хат узатди . А л ам азо н у ларн и ҳали қўлга о л м а с д а н о қ д ар ҳ о л таниди — биттаси А раби стон дагн тоғаси дан , иккинчиси — Э ш м атдан . Тоғасининг даст- хати к ў п роқ лотинча ёзувни эслатади . ^ ш м а т н и к и эса хитойча ва русча ҳ ар ф лар н и н г қорн ш м асига ўхшаб^ кетади .

А л ам азо н биринчи бўлиб Э ш м атнинг хатини очди-

201

«А саломув алейким. М ан а шу соғинип ёзган макту- -фим етип малым бўлсинкий, эски ош нам А л ам азо н га Э ш м атвўйдан д еб биласизлар .

Б и зди сў расан г соқ-салам атм из .. . М ен ўйнап, кулиы и ш лаяп м ан . Хоти ним в ах ти н ч али к уйда. Я на бўғоз бўл- ди. Уғлим Т о ш м ат десант, пол вон бўлип юрипти.

А дресингди аянгдан олдим. Уйингдаги б ар и о д ам омон, эсон. А ян г менга ар и за қилдикий, қ ат т а и ш л аи юрганини ёзм апти деп. Не, ие дидим. Б ў л м а с а м ўзим сўрап билайин дидим. М енга россини айтм аса , ким га айтади дидим. Тўғри гапириппанми?

А л ам азо н ош на, очиғ айтавур , қ а т т а иш лап турип- сан? Газетдам и , ж ў р н а л д а м и ? А зи зад ан сўровдим, р ади йўда бўлса кер а к дийди. Р а д и й у д а оввол гапи- рип юрган,, энди ж имип кетти, к ўтари лган дур дидим. Тўгри гапириппанми? А зиза кўтари лса кошкийди, деп хурсан бўлди. Сени севип қолган ш у қиз. Аниқ бу.

Р ай и си м и зга келиб бир оғиз ш ипш итм адингку , ошна. М атасек и л и м ў ш аи дай эскисича юриптику. Ш уми оқибат? Б и р келиб кетгин. У зим купернуй белет об- берам ан.

Ундан олдин қатта иш лап ю рганингди менга очиғ ёзип ж ў и ат . Аянгди кўнглини тинчитай.

С енга бахту ш аҳодат , иж отингга м у в а қ қ а т ти л ап қ о л а д а ғо н ош нанг Э ш м атвўй д урм ан . 6 ийўн».

«А зизани х а т га я м тиқи ш тири б ўтибди ,—ўйлади А лам азон . — И ўқ, Ю лдузистондаги ди л к аш Х азина бу эмас, бу бош қа қиз».

Энди у тоғасининг м актубн ни алоҳи да м ам нуии ят билан қўлга олиб, а ж н аб и й ч а конверт четини шошил- май йирта бош лади .

Азиз тоғаж ониси! С уянган тоғи! Ф а қ а т угина А ла- м г зон и и доим тўғри туш ун арди , д а л д а берарди , кўнг- лини кўтарарди...

«— Р ў зғо р д аги кам ч и л и к ту гам ай ди , опа. А лам а- зон„га КЎП зуғум қи л авер м ан г . Кўнгли тусаётган экан , майли, ёзаверсии . Уқиш га к и р ам ан дептимй, ўқийвер- син. М ан а , ўзингиз биласиз, мен ҳ ам қи й н ал и б ўқи- ганм ан . Емон бўлдимми?»

«— Сени йўриғинг бош қа, у каж о н . И ш и н г — кони •савоб,*касал о д ам л ар н и тузатасан» .

«— А гар ҳ ақи қий шоир бўлолса , буям о д ам л ар н и

202

т у за та д и . М ен д ан ам яхш и роқ, м ен д ан ам кўпроқ туза- тади » .

Эҳ, тоғаж ониси -я! Қ елиб-келиб А л ам азо н и и н г оғир кун ида х о р и ж га кетиб қолгани ни қаран г . Ш у ер д а б ўлса ҳар с а ф а р ги д е к унга тўғри м а с л а ҳ а т б^риб, йўл- йўри қ кў рсатм асм и ди ? Ж и я н и буёқда қолиб, узон- у з о қ л а р д а бош қ алар н и н г таш виш ин и қи л и б ю рибди тоғагинаси...

А л ам азо н х а тлар н и ў қ и б битиргунча А кбар дастур- хонни йиғиш тириб, кўкиш клеёнкани т о з а л а б артди. С ў н г қути устидаги қоғоз пап кан и олиб, столга тир- с а к л а р и н и ти р аган и ч а кимнингдир қў лёзм асин н тит- к и л а ш г а киришди.

— К итоб б ўлади ган н ар с а м и ? — кон вертларни стол чети га т а ш л а б , сўради А лам азон .

— И ўқ , редсоветда к ў р ам и з буни.— Б у қ а н а қ а таш к и л о т бўлди яна?— Н а ш р и ё т л а р д а ш у н ақа тар ти б бор, — нохуш бо-

қиб, изоҳ бсрди А кб ар .— Н о ш и р л а р бирон-бир қўлёз- м а ҳ ақи да кўп чи ли кдан фикр олиш ни лозим топиш са, у н и бош қа ш о и р л ар га , адаб и ётш у н о слар га ўқитиб кў- риб, бн р гали кд а м у ҳ о к ам а қилиш адн.

— А й т д и м - к у ,— ўз ф и кр и да қо л д и А л а м а з о н ,— б у я м бир таш килот-да .

А к б ар бошини к а ф т л а р и о раси га олган и ча яна иш га ш ўнғиди. Қ ўлидаги қ а л а м билан айрим в а р а қ л а р г а қ а н д а й д и р белги лар қўяр , баъ зи ш еъ р лар устида эса у зо қ р о қ тўхталиб , қоғоз ҳош иясига ш ош а-п и ш а нима- л а р н и д и р ёза бош л ар эди.

А л ам азо н н и н г ж у р н а л д а н қай тган туркум шеърла* ри ёнига ҳам адаб и й ходим худди шу т а р з д а аж и -бу ж и т а п л а р ёзиб таш л а га н д и . У д е р а з а токчаси даги ўш а ш еъ р л ар н и олиб, энди х о ти р ж ам к а й ф и ят д а такр о р к ў зд ан кечириш га тушди.

...У хла б ётар бир пари Я р а д о р оқ капт ардек.С ир са қ л а р д и к ў зл а р и О чи лм а га н хат лардек...

С а к к и зл и к д а ги худди шу банднинг ёнига иланг- б н л а н г чизиқ тортилиб, ҳош ияга қ а л а м билан «Н ега я р а д о р ? Қ а н а қ а сир?» деб ёзиб қўй илган эди.

К уй к а н а к ш ам к ўзёш ту кар ,Титраб-титраб й и ғл а р шам.

203

П и л и к л а р га арм он чукар ,У ш а лм а га н о р зу ҳам ...

«Ш ам н и йиғлатиш О то и й л ар д ан қолгач эски г а п .У ш а п ай тл ар д а ш ам қурғур й и ғласа й н глагандир . Ҳозир XX аср!»

...С изсиз ё л ғ и з ҳам дардим ,Б о р д и р аф сус эр и н ги з .С адағага ў х ш а й д и Ш афқат ингиз, м еҳр и н ги з.

«Тепадаги б ан д л а р анча бўш. О хиргиси суюқ*.

Улдиради!Т а м а ки — заҳар ,Ч екма, дединг, қ у л о қ солм адим .Ч унки, у н и чекм асанг агар У лм а й са н деб айта олм а д и н г.

«Б ар н би р қачондир ў л асан , м а з а қи либ чека вер», демоқчимисиз? Қойил-э!..»

...Н ега ит ва эш а кд а н к ули б ,Қ и лм а д и м ҳеч ў зи м н и эрм ак?Ғам ю кига б ўл д и м -к у эш ак ,Ч идадим -ку д а р д га ит б ўли б !

«Ҳали, бугунги зам о н д о ш и м и зд а ш у н ақа дардлар . борми?»

Устига узундан-узун са р л а в ҳ а битилган тўртликка- нав б ат келган да А л ам азо н ўзича ж и л м а й и б қўйди.

«Энг к а тта бурун ҳ а қ и д а энг кичик б а л л а д а » . Қ а л а й чиқибди сар л авҳ а?

А кбар қ о ғо зл ар д ан кўзини уз май, худди туш и д а гап и р аётган дай «тузук», дея бош қи м и рлатди .

Ф а хр ла н а р Бурун-сўт ак:<Нигит — м е н и н г савлат им!»Й игит нинг ҳам у н д а н б ў л а к Н ў қ эди м ол-давлат и.

Ҳ ош ияда эса ян а кесатиқ: « Б и зга туркум тайёр- л а ш г а ж и дд и й р о қ қ аран г . О лди-қочди ҳ а з и л л а р г а а т а й л а б ҳ а ж в и й ж у р н а л ч и қар и б қўйибмиз» .

Ф о лб и н ла р га инонм а, ж онон,У ла р б и лм а с т илакларингни .У зи м қ и л гу м т ақдиринг баён,С и ла б м о м и қ б и ла к ла р и н гн и ...

204

« Ш о и р л ар о р аси д а битта ф олчи ети ш м ай турувди узи ...»

— Ху-у-ш, энди бир ш аш қ о л отиб к ў р ай л и к бўл- м а с а ,—қў л и даги ш е ъ р л а р г а ўчкор тикилиб , ғудран - ди А л а м а зо н .— Б и зд а н шоир ч и қ ар м и к ан ё тинчгина бодрингни сотиб ю р авер ай л и км и ?

— Н им а?А кбар хаёл чан қ и ёф ад а ўгирилиб боққан чоғда

А л ам азо н унга сирли кўз қ а д а б , барм оғини л а б и га бос- Ди.

Тш-ш... Ф ол очяпман...

Ж а н ж а л к а ш сюрпризЖ у м а — хосиятли кун: маош т ў л и қ ёзи лсаям , иш

в ақти қи сқа бўлади . Ш у ту ф ай ли А л ам азо н бугунги м аш ғу л о тл ар н и од атд аги дан эр т а бош лаб , қош қорай - м асд ан о қ йиги тларга ж а в о б берди.

— Қ ойи лм ан , а з а м а т !— бўёқ ҳиди ан қи б турган з а л д а ф а қ а т икковлон қолиш гач, «вазириа-нинг^ елка- си га м ам нун қоқиб қўйди А л ам азо н .— Ж у д а зўр ўт- к азд и н г м аш ғулотни . К еласи саф ар .. . ҳм...— у нарироқ- д а г и ёғоч от устида турган китобнн оли б , орасига қ оғоз қистирилган ж ойини очди.— Хў-ў-ш... дем ак , келаси с а ф а р йигирм а м етрга д а м о л м ай у м б а л о қ -ошишниям қўш асан . Б у м аш қ , биринчидан, елкал ар н и пиш и тади , иккинчидан , йигитларнинг ан ча-м ун чага бош и ай л ан м ай д и ган , кўзи ти н м айдиган бўлади.

— Ш уни ҳеч ю п о л м а я п м а н -д а ,—д ея муқовасига бокс қўлқопи сурати чизилган яш и л китобга суқлани б боқди «вазир». — М ен га бериб қўяверсангиз-чи , А л а ­м азон ака .

Буни эш итиб, А л ам азо н т а а ж ж у б билан қош чимир-ДИ.

— Қ изи қсан -а , укам . Буми сенга бериб қўйсам, мен ним а иш қи л ам ан ?

Т аш қ ар и анча сал қи н ва баҳ аво эди. «Устоз» ва ш оги рд қ и р ғо қ л а р и д а ёш чинорлар саф тортган йў- л а к д а н кузги м у со бақ ага тай ёр гар л и кн и (муҳокама қил- ган л ар и ч а секин о д и м л аб бориш арди. Д а р в о з а г а яқин- л а б қо л и ш ган д а д и м о ққа обиноввот қовуннинг хуш- бўй иси урилди. Б у ёқи м ли ҳид ч ам аси цоровулнинг ёғоч «инн» т а р а ф д а н тар ал аётган ди .

У л ар т а ш ц а р и га чиқиш гач, хайр-хуш лаш иб , икки то-

•манга аж раладидн . А л ам азо н нариги ёқд аги бе- катни м ў л ж а л л а б кўчани неси б ўта бош лади . И ў лн и н ғ ўртаси га етай д еган и да ўқде.ч учиб келаётган қора таксини кўри б қ а д а м и м ай д ал аш д и . Кути л м ага нда такси ҳам тезлигини кескин пасайтирди , ғи л д и р а к - л ар и чий и ллаган и ча бор и б, б ск атга яқи н ж о й д а т а қ қ а тўхтади.

— Ж у д а қай н ан аси суяди ган йнгитсан-да , — о р қ а эш и к дан туш и б келган Л а к и с қулоч ёйгани ча уни нг истиқболига юрди. Ч ал а -ч у л п а " кўриш ибоқ, қўлини қўйиб ю бормай, уни м аш ина т а р а ф г а судради . — Д оим зиёф атн и н г устидан чиқасан . Қ ани , кетдик,. ж и га р.

— Қ а ё қ қ а ? — Л ак и сн и н г етаги да м аш и н ага яқин борган дагин а тўхтали б суради А лам азон .

Л а к и с таксин инг олдинги эш игини очиб, «ўтир, сени бирон м а р та ём ок ж ой га олиб борганмидим», дея зў р л агу дек қилиб уни н ч кар и га тиқди . Эшикни ёпиб, ўзи о р қа ўрин ди ққа ўтнб ўтирди. М аш ина ў р н и дан қўзғалди.

— С алом атм иси з, йигитча?Ж а р а н г д о р бу товуш ни эш и тган дан кейингина ма*

ш и н ада учинчи йўловчи ҳам борлиги эсига тушган, А л ам азо н юзини аста ортга бурди.

— Т анидингми Эйседорани? — у ҳ ал и д у р у ст р о қ сал о м лаш и б у л гу р м аси дан о қ саволга тутди Л а к и с .

— Б ўлм асам -чи , — А лам азон н и н г чеҳраси б и р даи қувноқ тус олди.— Б и з «дурак»да ш ери кчилик қи л - ганмиз.

П ича су ҳ б атл аш и б бориш гач, унинг сабри қайнаб» яна сўради:

— А йтсаларинг-чи , қ а ё қ қ а кетяпм из ўзи?Л а к и с «э-э...» дея ч ай н ал ган и ч а қўлини шоп қи л ган

чоғда, Эйседора а ё л л а р га хос тили б ўш ли к билан ш ар тта айтди-қўйди:

— Бугун О днлннн г туғн лган куни.— У злари ни совга қи либ опкетяпм и з,— д ар ҳ о л

гапни ёпиштирди Л ак и с . — Эйседора сени ц ў лти ғи га қистириб киради , пх-х...

А л ам азо н у л ар га ўп к алан и б кўз қад ад и .— Ш уни вақ ти д а ай тм ай си зл ар м и , қ у р у қ бориб

бўлм айди у н а қ а ж ойга.— Ш уям м уам м ом и? — гўдакни ю п антираётган

к еп атад а сўзлади Л аки с . — Ж у д а х и ж о л ат тортаётган бўлсанг, йўлдан бирон нарса олволарсан .

206

О хирги р ей сл ар дан бирига зў р ға билет топтан А зиза Т ош кентга кеч кира б о ш л аган и д а кели б қўнди. А эропорт м айдонига чиқибоқ, ўткин чи ларга қў л и даги адресни тутиб, йўл-йўриқ суриш тириш га тушди. У лар- д ан бир и р ў п а р а д а турган троллей бусни кўрсатибз «Ш унга ўтириб, ав в ал Ш ота Р у ставел и кўчасига чиқиб оли и г»,—деди. Кении қайси автобусда қ аер гач а бориши. лозим лигини я х ш и л аб уқтирди.

У ртасига тр а м в а й изи ётқизи лган кенг в а серқатнов Р у став ел и кўчасини кўриб, А зизан и н г ю раги я н а я м ҳ ап ри қи б кетди. И л г а р и л а р и ф а қ а т телеви зор эк р ан и ор қ ал и тан и ш бўлган у л к а н ш аҳ ар н и н г ш овқини ва ҳай б ати унинг ш уурига тобора ғу л ғу л а солиб, сокин ҳис-туйғуларини ж у н буш га келтира бош лаганди . Б иров савдо м а р к а з и сари, биров истироҳат боғи томон оши- қар , кимдир о и л а қўйнига ш ош и лса , кимдир у даргоҳ- д ан эндигина қутили б чиқиб, эски у л ф а т л а р и н и пойл а б турар , янги помидор келти ри лган са б за в о т дўкончасини тў р х а л т а у ш л а га н қ а р и я л а р ў р а б олган , тротуар ҳам , б ек ат ҳ ам ж у д а гав ж у м эди.

А зиза, «яхш иси биронта такси уш ласам м и к ан » , дея атр о ф га а л ан гл ад и . Б е к а тд а н н ар и р о қд а олдинги эши- ги оч и қ қол ган и ча тўхтаб ту р ган қора таксин инг орқа ўри н ди ғи да о д ам л а р борлигини кўриб, бўш роғинч кутиш га қар о р қилди . А ммо а т а й л а б ўчак и ш аётган д ай , т ак си л ар лиқ т ў л а йўловчиси билан ўтаётганди .

Ш у н дай к а тта ш аҳ а р д а биттаям бўш такси учрам а- са-я . Н и м а б ало , бу о д а м л а р д а пул заводи борми?

Бир пайт ҳ ай р атд ан А зизан инг қую қ ки приклари тиккайиб , донг қотган и ча бир л а ҳ з а туриб қолди. М ан а ш у бир л а ҳ з а қў л и д а торт билан ю гурги лаб келган А л ам азо н н и н г қора таксига ш ош илинч ўтириб ж ў н а б кетиш и учун ки ф оя қилди.

— Тўхтанг! А лам азон! — қўл силкитганича м а ш и ­на ортидан ю гурди А зиза. Ш у чоғда бўм-бўш бошқа бир так си ғиқ эти б ёпгииасида тўхтади.

— Қ а ё қ қ а ш ош яп ти лар , ойимқиз? — ёшгииа .ҳай- довчи ойнаси очиқ д а р ч а д а н унга и л ж ай и б м ўралади .

Азиза зудлик билан олдинги ўрин ди ққа ўтириб, кўз- д ан у зо қ л а ш а б ош лаган бояги м аш и н ан и кўрсатди.

— И лтим ос, а на ш у қора таксига етвблайлик.— Тинчликми ўзи?— И лти м ос , тезроқ! — қи стал ан г қи лди Азиза.М аш и н а бир с а к р а ш д а ё қ «рақиби»нинг думидан

тутиб олм оқчидек, сапчнб олди нга интилди.

207

— Б и зга со ққаси бўлса бас, — д ея тезликни ош ира бош лади ҳайдовчи, — сам олётни ям қувам из.

Ч и лон зорга элтувчи кўч ага бурилиш гач , ул ар қора таксига тобора я қ и н л а ш а б орди лар . И к к а л а таксининг орасида f o b бЎлиб турган ку л р ан г «Зап орож ец »н и қу- виб ўтиш гина қолганди . Ёш ҳайдовчи эндигина шунга ч оғланган в а қ т д а « З ап орож ец » чироқчасини л и п и л л ат май туриб, бирдан ч ап га бурилди. А зизан инг ву ж у д ву ж у д и д а н отилиб чиққан қичқириқ м аш и на ғи лди рак л ар и н и н г «чий-чий»ига қориш иб кетди. Ҳ айриятки , тўқнаш ув юз берм ади . Таксичи йигит ёни да қи з бола ўтирганини хам унутиб, «Зап о р о ж ец » эгасини чапани- часига бир «тузлаб» олди-ю, ян а й ўлда д аво м этди.

Қувиш қ а й та д а н бош ланди. Х ий ла қоронғи тушиб қолгани учун узоқдаги м аш и нани нг рангини илғаб олиш муш кул эди. И кки та чорраҳан и кеси б ўтиб, учин- чисига яқ и н л аш и ш д а қора таксига ёпиш иброқ бориш га м у в а ф ф а қ бўлиш ди. А ммо тағмн о м а д л а р и келиш м а- ди — қора такси светофорнинг с а р и қ чироғида «В олго­град» кўчасига қай ри ли б кетди-ю, буларн и н г м аш ина- си қи зилига дучор бўлди . Я на пича кутиш га тўғри келди. '• ’ I I ' "■}

Ниҳоят, яш и л ш иш а чақнаб , « и зқ у в ар л ар » га йўл очнлди. У лар оперетта театр и о л ди дан ути ш аётгаи чоғ- д а ҳайдовчи тўсатдан торм оз бериб, м аш и нани четда тўхтатди . А зиза ҳайрон бўлгани ча ун га қ ар ад и . Ҳай- довчи, «етиб келди к, ойимкиз», дея боши билан чап т а р а ф г а ш пора қилди. Б ояги қора такси театр томон- даги тор к ў ч а д а н бўш қай ти б чиқаётган ди .

Эшикни ф а р ту к та қ қ а н ў р та ё ш л а р д а ги мулойим- гина ж увон очди. А лам азонни нг қўли даги тортни ол- гач, «бем алол ки р авер аси зл ар » , деган м аъ н о д а меҳмон- хона ёқни кўрсатиб , ўзи ош хонага ўтиб кетди.

Ч иройли гулдаста қучиб олган Э йседора коридорда- ги бўйчан кўзгуга ўзини солиб, бўш қў л и би л ан сочига оро берди, тай ёрм ан д еган дек Л а к и с га ю зланди . Л а к и с унинг тирсагидан тутиб ичкари хонага етак л ар кан . А л ам азон га п аи ар о қ д а туриб тур д еган дек имо қилди. М еҳм онлар остонадан ў ти ш лари би лан оқ ичкаридаги- л а р у ларн и ш ов-шув кўтариб кутиб олиш ди.

— Д и қ қ а т , ж и гар л а р и м , д иққат! — Л аки сн и н г дў- рилдоқ овози эш итилди. — Ҳозир О дилга а т ал га н сюр- призимизни там ош о қилгайсиз. Ш униси ғаройибки, пх-х... сю рприз хонага ўз оёғи билан ки риб к е л а д и л а р .— Кейин

208

коридор т а р а ф г а қичқирди: — М а р ҳ а м а т , ҳурм атли сюрприз!

А л ам азо н Тем урнинг элчисидек кал о н д и м о ғл и к б и ­лан о д и м л аган и ч а н чкари га кир^1б борди. Кирди-ю, лолу к а р а х т тўхтали б қолди. Т ўрдаги д и ван олди да ку ёвл ар д ек оқ-қора кийиниб олган О дил сархуш теб- р а н а ё т га н Бийроннинг елкаси д ан қучганича и лж ай и б турарди . А л ам азо н н и кўриб унинг ҳ ам би рдан ранги ўчди, кейин ўзини тезда ўнглаб , беўхш ов тирж ай ди .

— Э, дунёда бооми сан ўзинг? — деди А лам азонга д а д и л яқи н л аш и б ва м у л о за м а т билан қўл чўзди. — М у н д о қ қўн ғи роқ ҳам қи лм ай сан .

Бийром эса ў ш а ж о й и д а ҳануз қотиб турарди .А л ам азо н О дил б и л ан нохуш гина кўришиб, стол ат-

рофини э г а л л а га н беш-олти чоғли м еҳм онларга яс а м а табассу м а р а л а ш бош қи м ирлати б чиқди. А лоҳида эҳ- тнром билан стул суриб, Эйседорани ўтириш га т ак л и ф қи лаётган Л а к и с ҳ ам кўпчилик қатори сузилганича т а ъ зи м қи либ қўйди.

— Б у ё қ қ а юр, — О дил А лам азон н и диван тар аф га б о ш л а д и .— М ан а Бийрон ҳам шу ерда . Узи ҳозиргина сени э с л а б турувдик. И ш он м асан г , ан а сўра.

Бийрон бир О ди лга , бир А л ам азо н га қ а р а б қўйди-ю, и н д ам ай бошини қуйи солди.

— Қ ан и , қани, ў т и р и н гл ар -ч и ,— О дил иккаласини нг ҳ ам ел каси д ан қучиб, д и ван га ўтирғизди. Узи ўртадан ж ой олди.

— С ю рпризи м из кели б оқ саҳ н ага чиқиб кетди-ку, — ў т и р га н ер ид а н л у қ м а т а ш л а д и Л аки с . — А ввал озгина қош иғўйин қи л во лса бўларм и ди . Пх-х...

— Ҳ озир борам и з, — О дил Л а к и с га бир ўқрай и б қўйиб, А л ам азон га ю зланди , — Б ийрон ж у д а аж ой иб ки з экан , дурустгин а дў стл аш и б колдик . — С у н г четга юз бурган ича ж и м турган Би йронга ўгирилди. — Бе-е, ш уям ўтириш бўпти-ю Н и м а , дўстимиз келгани дан хурсан д эм асм и сан ? Ҳозир магнитаф он ни қў ям ан , сен А л ам азо н н и бир ўйинга солгин.

О дил туриб бориб, духоба коп лан гаи стол устидаги қ ў ш к ар н ай л и м агнитаф он нин г тугм асини босди, хона ш ўх эстр ад а музикаси оҳангига тўлди. У мехмонлар- ни дастурхонга аҳ и л р о қ м у н осаб атд а бўлиш га чорлаб қўйгач, ошхона т а р а ф г а чиқиб кетди. И м л а га н бўлса к ер а к . Л а к и с ҳ а м ч ай н а ш д а д аво м этганича ун га э р ­га шди.

— Хўш, мени р ақсга т а к л и ф қи л ад и л ар м и ? — алла*

14— 148 209

қачон тақд и р и га тан бериб бЎлган А л ам азо н Б и йронга им кон қ а д а р х о ти р ж ам гапири ш га тиришди.

Бийрон пича сукут с а қ л а б тургач , ниҳоят қатъ и й бир қ а р о р га к ел ган д ек гавдаси н и кескин ор қага т а ш л а д и , бошини бир силкитиб, кўзини тўсиб турган сочини чет- л а тга н бўлди» кейин ўш а сархуш қи ёф ад а А л ам азо н га д а н г а л нигоҳ қадади .

— Гапни қи сқа қилсам... О дил и к кал а м из тур му ш қурамиз.. . по моему.

— Т абригим ни қ а б у л этгайсиз , — безр аи ган и ч а ж а в о б қнлди А лам азон . — Д унёни и ш л ар и ч ал к а ш : б и ­ров қай сиди р қи зга а т аб ш еър ёзиб ю раверади , бош- қаси бу пайтда унга севги изҳор қ и л аётган бўлади.

Д а с тл а б к и х и ж о л ат п а зл и к д ан бутунлай қутулиб , энди ўзини там о м ан эркин тута б ош лаган Бийрон бу гапни эш итиб, м асх ар ао м у з а л ф о зд а ш ифтга бир қа- р аб қўйди.

— Ш уни яхш и билингки, йигит, — дея киноядор ги ж и н глаб боқди у, — қуп-қуруқ севги деб ресторан- д ан ал ох ид а ж ой а ж р а т и ш м а й д и менга. Ю зта ш еър д а и битта томчи ф ранцузский духининг ҳиди келм айди . Б у н и ям билам из.

А л ам азо н унга бир зум д и қ қ а т би л ан тики либ кол-ДИ.

— Яна бир на резни билиб о л с а л а р зиён қи лм асди , —■ д ея кесатди у Бийрон кўзини четроқ олиб қочган чоғ* да . — Ф р ан ц у з атри қ а н ч а л и к хуш бўй бўлмасин, иси ж у д а тез кў тар и л ад и .

— Б у энди қи ш лоқча ra n , — ҳамон четроқ боқиб т ураркан , ўз н ав б ати д а А л ам азон н и хам «узиб олиш »га тириш ди Бийрон. — З а р а р и йўқ, охири қи ш л о қ билан ш аҳ а р д а ф а р қ қолм айди , ў ш ан да эсингиз киради . Тўғ- рими, ф илософ ж ан об?

— Тўғпи-ю, лекин...— Гапираверинг, ф илософ ж аноб.А л ам азо н мициғида ж и л м а й и б қўйди.— Қ и ш л о қ л а р ҳ ам ш аҳ ар га ай лан са , унда... сиз

билан менга ў х ш ага н л а р кўпайиб кетм асм икин?Бийроннинг к ў злар и қоп лон чан и ки дек чақнаб кет-

ган пайтда , А л ам азо н «чао» деб қўйиб, ш ар тта ўрнидан турди, қулоқни б ат а н г қи либ ян гр аётган ш ўх музика- га на ўзбекча, на ҳ абаш чал и ги н и билиб б ўлад и ган па- л а -п ар ти ш ҳ а р а к а т л а р билан ж ў ш и б ўйин ту ш а бош ­лади . Бир қ а р а ш д а ў та кулгили ва қувн оқ тую лувчи

210

бу р а қ с за м и р и д а а л л а қ а н д а й ж и зғи н изтироб яширин- г ан д ек эди.

— Қани, ҳ ам м а — д ав р а га ! — р а қ с о р аси д а бор ово ­зи билан м еҳ м о н л ар га м у р о ж а а т ки л ди А л а м а з о н .— И мконни бой б ерм ан г, қ ад рд он лар! Т ан ад аги д ар д л ар - ни терга қўш иб ҳ а й д а ш керак , вассалом!

— Б р ав о , А л ам азо н , браво! — ўтирган ж ой ида оҳангга мос ж и л п а н гл а б , з а в қ билан қнчқирдн Эйседора.

Б о ш қ а л а р ҳ ам к а в ш а н га н л а р и ч а бир м ақо м д а қар- са к уриш га кириш ди лар .

Х онага Л а к и с д а н кей инроқ қай тп б « и р га н Одил, д ас т а в в а л , б о ш қ а л а р га қўш или б бу ўйинга хайри хохли к б и л ан қ а р с а к уриб турди . Кейин қўллари н и р ақсга т а ­ра нг со злаган и ч а ирги б ў р т а га чиқди. Д а с ту р х о н атро- ф и д аги л а р кий-чу в кўтариб , уни о л қ и ш л аган бўлнш дл О ёқ л ар н и н г ги л ам устидаги гупур-гупуридан ликопча- лар* четига ти р ал ган санчқилар зи ри ллаб , ш иф тда ча- р а қ л а б турган ж о зи бад о р биллур каидил тсбранн ш гатуш ди. ' ,

О дил беўхш ов гавдасини и л ан г-б и л ан г ўннатиб ке ­либ, бў ли қ елкаси би л ан А л ам азо н га ти р а л ган и ч а тиз- зал а р и н и му ком л и букиб, тобора паст чўка бош лади . Ж а з а в а а р а л а ш : «Асса!» деб ҳайқирган в а қ тд а А л а ­м азон т а қ қ а ўйиндан тўхтаб , унга б еф а р қ қ ар аган и ч а туриб қолди. О дил буни кўрй б ҳаракатим и бир оз су- сай ти рган бўлса-да , ҳануз қи й п ан гл аш да д аво м этиб, қочири қ қилди:

— Ч арчад и н гм и , ош на?— М ан а сенга «ошна»!А л ам азо н ортиқча к у л о ч каш л аб ўтирм ай унинг юзи

га туйқус ш ап а л о қ туш ирди. Л а к и с эш итади ган и н и эш итиб чиққунича Э йседоран и гапга солиб ўтирган ў ш а таниш сўйлоқ бутун хонани бош и га кўтаргудек бўли б «Ии!» дея н а ъ р а тортиб юборди. Г и л ам га ўти- риб қолган Одил, ав в ал қ ў л л ар и га таян ган и ч а А л а м а ­зонга к а р а х т л а н и б боқди. Сўнг иргиб ўрнидан турди, т и л л а ти ш лар и н и йирқиратиб , ваҳш и ёна ал ф о зд а т и р ­ж ай ди .

— У р и ш гаям қўлинг кеп қопти-ку, болакай .У қ ат т и қ м уш т ту кк ан и ч а п астдан ўчкор боқиб ту р ­

ган А лам азон н и н г б ўғзига қўл чўзаётган д а , Л а к и с ҳ а л п и л л а б келиб ў р т а га суқилди.

— Ж и н н и бўлди н гларм и , ҳой!— Буниси сенга, қаллоб!

211

А л ам азо н д ан қо қ те п а к а л ж о й и га м уш т еган Л а к и с ти сарилганича келиб столга урилди. С тол устидаги гулдон а ған аб , қовурдоқли каттакон идиш ни чил-пар- чин қилди. М еҳм онлар ёппасига ў р и н лар и дан туриб кетишди.

— Ҳ али сени о д ам д еб зи ёф атга опкелдимми? Чун- таккесар ! Ялангоёқ!

Л а к и с тура солиб А л ам азо н га тар м аш д и , «ж ирра- ки сюрприз»ни икки ки ш и лаш иб дўппослай кетдилар .

. — А на сенга! Ана! Ана! — бетиним х и р и лл аб , а я м а й мушт урарди Л аки с .

О дил эса кўпроқ оёғига зў р бераётганди.— У л д и р ам ан сен итни!И кк и том ондан гоҳ мушт, гоҳ тепки ёғилиб турга-

нига қ а р а м а й , А л ам азо н х.ам бўш келм аётган ди .Д а ҳ ш а т г а туш ган и ча юзини п а н ж а л а р и д а тўсиб т у р ­

ган Бийрон д ар р о в эс-ҳушини йиғиб олиб, ш и д дат билан у л ар га отилди. М у ш тл аш аётган л ар н и н г д а м унисини, д а м бунисини четга ю лқи лаб , ж о н -ж а ҳ д и билан б ақ и р а кетди.

— Бас! Бас! Одил! Б ў л д и қилинглар!Кейинги д а қ и қ а л а р д а у н ч алар иши ю р и ш м аётгач

Л ак и сн и н г те п а к а л ж ойини энди л а к л а н г а н ўткир тир- ноқ лар ҳам бир-икки т и м д а л а б ўтди. Ш у нарса баҳо- на бўлди-ю, ж а н г майдонини узил-кесил т а р к этди. М уш кули анча ен ги л л аш ган Б ийрон О д и л ни з а р б би­л а н четга итарди.

— Бас!!!— Б ўлди , бўлди... мен бирон н ар са қилдимм и? —

ўзини четга олиб, Бийронни тинчлантирди Одил. — К ў рм ай сан м и бу ж ўж ахўрозни .. .

Л а к и с ачи ш аётган те п а к а л ж ой ига сочиқ суртаётиб А лам азон га четдан ян а бўйин чўзди.

— Қиссавур! П асткаш !Б ийрон Л а к и с га қатти қ кўз қ а д а б , унинг тилини

тийгач, А л ам азо н га яқи нлаш и б, паст овозда , лекин қатъи й қилиб деди:

— Энди кетинг!А л ам азо н осойиш та қ и ёф ага кириб, е л к а л а р и сити-

либ кетган кўйлагининг уер-буерини ту затгаи бўлди, л а т еган ж ағи н и си й палаб , оғзидаги қонни ги л ам га ту- пурди.

— Ж ў н а н г деяпм ан! — ўш а қ а т ъ и я т билан такр о р • л а д и Бийрон.

А л ам азо н м ағрур о д и м лаган и ча эш ик т а р а ф г а юрди.

212

О сто н ада тўхтаб , х о н а д а ги л а р га кўз ю гуртиб чиққач, қон си заётган л а б и н и қувли к би л ан ж и м и р и б қўйди.

— И ш та ҳ а л а р и н гга б а р а к а , м уҳтарам ҳаром хўр- лар!

А зиза йўл четида бирпас гарангсиб тургач , қорз такси чиқиб келган том ондаги кўп қав атл и у й л ар сари а ста юриб кетди. И кки уй о р ал и ғи д аги д ар а х т зо р г а ег- ганида қайси ё қ қ а юришни б и лм ай я н а тўхтаб қолди.

Қоронғи қ у ю қл аш и б кетганига қ а р а м а с д а н бетон ари қча ёқ аси д а ҳамон ч у ғу р л аш и б ўтирган б о лак ай л а р г а яқин бориб, ҳозиргина қора такси д ан туш ган ки ш и л ар қай т а р а ф г а ю рганини суриш тирди . У л ар ўнг- д аги уйни кўрсатиш ди , ам м о нечанчн зи н ай ў л га ки- риш ганинн а н и қ айтиб бериш олм ади.

А зиза д ар а х т зо р о р а л а б ўнгдаги й ў л ак ч ага ўтиб олгач , у л к а н бино д е р а з а л а р и г а си н чи клаб тикилгани- ча аста-секин од и м л аш га тушди. Х он аларн и н г ҳеч бири- д а м еҳм ондорчили к ал ом ати сеэилм аётган ди .

Н иҳоят, бинонинг охирроғига етган да , тўртинчи қа- ватдаги очиқ д с р а з а д а н б нрдаи ига шўх м узика садоси янгради .

А л ам азо н шу хонадонга кирдим икан? Ч иқиб бир суриш тириб кўрса-чи? Э, йўқ! Б у н а қ а ж ой да нотаниш эш икни қоқиш ж у д а ноқулай . Ҳатто... қўрқинчли!

У нима қилиш ини б и лм ай анча н кки лан н б турди. В а қ т ған и м ати д а такси ёл л аб , А лам азон н и н г хонасини топиб бораверсинм и? А гар у е р д а я м ҳеч ким б ўлм аса , кейин нима қ и лад и ? А л ам азо н ҳ а р қ а л а й шу 'е р д а ту- наб қолм ас?

" А зиза парнш он ҳо л атд а бориб, нариги зин айўл қар- ш исидаги курсига ўтирди. Б и р оздан кейин сум касидан печенье олиб кусур-кусур чай н аш га тушди.

Х онада ўзини м ағр у р тути ш га базўр ч и даб тургач А л ам азо н эш и к дан чиқибоқ биқинини ч ан галлаган и ч а деворга с у ял и б қолди.

«А ям ай тепди, аблаҳ! — оғриқнинг зўридан афти тириш иб ихради у . — И ш қили б, ж и гар и м тў к и лм аган бўлсин».

Ш у пайт ҳозирги на беркитилган эш икнинг занж н- ри ш и қ и р л аган д ай бўлди.

— Эсинг ж о й и д ам и ? — и чкари дан О дилнинг тову- ши эш итилди. — Узи б ош лади -ку ж ан ж ал н и !

213

Энди Бийроннинг йиғи а р а л а ш таъ н аси қ у л о қ қ а ча- линди:

— Н и м а бўлгандаям .. . О да мни о д ам ш у н а қ а у р а д г - ми?

— Бўлди, ж оннм , бўлди. К е энди, утирнш нн бузм а- гин. Сен кетсанг, кай ф и яти м расво бўлади . Қ а ни, юра- қол, жоннм. Сенга қ а н а қ а со в ғалар опқўйганимни бил- майсаи-да...

Ш ар п а л ар эш ик олди дан у зо к л аш аётгаи д ам д а А л а ­мазон бикипнни ч ан гал л аган и ч а зи н адан пастга ту ш а бош лади.

С изга ёқар , м еним ча,К и м хо б ки й га н со вчилар .Б и зл а р эса бекатда Д а й д и б ю р га н «овчи»лар .К ур и н са к-д а ж ангари,Б еза р а р м и з ас л а д а.О си лм а й м и з б ўй и м и з —Ет м аганнинг васлига ...

А лам азон ўнг елкаси билан д еворга суйканганича , инграгудек бўлиб иккинчи қ а в а т д аҳ л и зи га туш иб бор- ган в а қтд а бундан бир кунгина олдин телеф он ор қал и ҳол-аҳвол сўраш гап эски қадрдон и га дуч келди . Атро- фига а р абч а ҳ а р ф л а р т а м ғ а л а н г а н ж и м ж и м а д о р қу- тичани қ ў л ти қ л аб олган Б е к Бўриевич н аф аси оғзига тиқи лгудек бўлиб ю қорига к ў тари ли б келаётган эди. А л ам азо н биқииидан қўлини олиб, қаддини ростлади.

— С алом бердик, Б е к Бўриевич.— Ҳой, А лам азо н м и си з? — ан грай ган и ча ун га бош-

дан -оёқ р азм солиб чиқди Б е к Бўриевич. — Ие, сизга нима бўлди, тасаддуқ?

А лам азон н и н г м о м а та л о қ ю знда ф ахр ва ҳузур нфо- даси балқди .

— Д е в л а р билан солиш дим, Б е к Бўриевич. Бутун бир ш ай ка билан!

— Қ а н а қ а ш ай ка?—- Ш ош м анг , шошманг... — А л ам азо н эски қадрдо-

нииинг кўзлари га ал ам н о к бнр ҳади к билан боқди. — Ш ай ка бошлиғи ў зл ар и б ў лм аси н л ар тағин?

Б ек Бўри евич бирдан бўзари б кетди.— Э, наф асингизнн ел олсин. Сизни ш у н д ақ а одам

деб ўйлам аганди м .. . кунингиз учинчи ж а в о н га ч а қол- магур.

214

У собиқ д астёрин инг ёнидан қўрқа-писа ўтиб олиб, я н а ҳарси л л аган и ч а ю қорига қ а р а б интилди.

А л ам азо н т а ш қ а р и г а чиқибоқ тўғри бетон ариқча- нинг бўйига бориб чўккалади . Кир, бадбўй сувга рў- молчасини ботириб, л а б и ва ж ағи н и н г ш идинган ж ойи- даги қон ларн и а в а й л а б ар та бош лади .

Ҳ артугул зў р том ош а бўлди. Б окс тўгараги н и н г тре- нери сиф ати да бекорга ойлик оляптим и? Б а ъ з и д а , зару- р ат туғи лса , номни ҳам о қ л аб туриш керак -да . Х уллас, «м уш ук қ ат т и қ ж а н г қилди , итнинг ҳолин тан г қилди...»

— А лам азон!Қ ў н ғи роқд ай тан и ш овозни эш итиб, у қу л о қ л ар и га

иш онм ади, ш ош иб ортга ўгирилди. Епирай! Б у тушими ё ўнгими?

— А зиза? Қ а ё қ д а н кеп қолдинг бу ерга?А л ам азо н ҳ а й р а т л ан и б ўрнидан турди. А зиза эса

тўртинчи қ а в а т д ер а за с и га б ези ллаб қ а р а б қўйиб, уни четга етаклади .

— Ҳ ам м аси н и кейин ай там ан . Ю ринг, т е зр о қ кетан- л и к . . ■ '

У лар икки уй ўртаси даги д ар а х т зо р о р а л а б юриш- ди. Т р а с с а га олиб чиқувчи то р кў ч ага етай деб қолиш- ган д а , А л ам азо н биқинини у ш лаган и ч а ян а тўхтади. Бори б сал нари даги си л л и қ тўн кага ўтирди.

— Биқин инги зга нима қилди, А лам азон?— Ҳечқиси йўқ, ҳозир ўтиб кетади.Ш у м а ҳ а л боя у л арн и қора такси т а ш л а б қай тгаи

ж о й га д ар ч а л а р и п а н ж а р а л и ёпиқ м аш и на келиб тўх- тади , д ар ҳ о л чироғини ўчирди. К а б и н а д а н гр а ж д а н ч а ки йим даги новча киши, орқа эш и кдан эса учта м и л и ­ционер туш иб келди. Т ўнка билан м аш и на о р али ғи д а б у та л а р ғуж ғон бўлнб ўсгани учун ул ар А лам азон н и ям , А зи зан и ям п ай қаш м ад и . У зар о нима ҳ ақ д ад и р ғужир- л аш и б олгач, м и ли ц и он ерлардан бири уйнинг ^орқа та- р аф и га ўтиб кетди, ^ о л га н л а р олд том ондаги йўлкадан юришди.

— Т езр о қ кетайлик , —̂ б аттар безиллаб , секингина ш и в и р л ад и А зиза. — Қ ў ш н и л ар милиция чақириш ган- га ўхш айди.

А л ам азо н унинг қў л и дан у ш лаб , ти нч лантиргандек с и л а б қўйди.

— Ш о ш м ай тургин...Г р а ж д а н ч а кийим даги новча киши о р қ а га қай ти б

215

келиб, каб и н ад а м и қ этм ай ўтирган ш оф ёрга дў р и л л а- ди.

— П ап к ан и буёққа ол. С ан кц и я қолиб кетибди.Новча киши ш офёр у затган п ап кани қў л ти қ қ а қис-

тирди-ю, к а т т а -к а т та од им т а ш л а б тезда „ш сри кларига етиб олди. У лар хозиргина А л ам азо н чиқиб келган зин айўлга кириб кетишди. Ч и р о қ л ар и п арп и раб т у р ­ган д аҳ л и з д а р ч а л а р и д а н м илиц нонерлар тўртинчи қа- ватга чиқишгани ани қ кўриниб турарди.

— М айли , кетдик, — секин ш ипш иди А л а м а зо н .— Б у ердан ж и л ган и м и з дуруст ш екилли.

У лар Қ ато р то л гача пиёда чиқиш иб, уёғига троллен- бусда кетиш ди.

— Ш а ҳ а р г а келиб топган д ў стл ар и н ги з ш уларм и энди? — троллей бус қ а р и й б бўм-бўш бўлгани учун А л а ­мазонни б ем алол саволга тутди А зиза.

— Б у л а р д а н яхш ирогини қ а е р д а н топиб бўлади? — биқинини сий палаёти б ж а в о б қилди А лам азон . — Хай- риятки ш улар бор экан , кўзимни вақ ти д а очиб қўйиш- ди. Ш у н а қ а я м боплаб очишдики, бир ум р ҳуш ёр т о р ­тиб ўтиш им га етиб ортади . М енга қолса , дунёдаги ҳ ам м а ғоф и лларн и худди шу за й л д а дўп п ослатган бў- л арди м .

Т роллейбус н авб атд аги б ск атга келиб тўхтаган чоғда ялан гбош чиноқ киши олдинги эш и к д ан ж а л а н г л а - ганича чиқиб келди. А л ам азо н н и кўри б д а ф ъ а т а н орқа- га тисарилди. Э ш ик ал л ақ а ч о н ёпилганини п ай қагач , ночор салонга кўтарилди .

— С алом , ўртоқ н а ч а л ь н и к !— А л а м а зо н га яқин ке ­либ, ўта м адан ийч асига сузилиб бош қи м и р л атд и чи- ноқ.

— Ҳ ал и ям тирикмидинг? — ж а ғ и г а рўм олча бос г а - нича пўн ғи ллади А лам азон .

Чиноқ бир я л ан и б олиб, м а д д о ҳ л а р д е к б иди рлаш - га тушди:

— Н и м а бало , б ан ди тл ар билан олиш ув бўлдими дей м ан?

— Ш унга яқинроқ...— Ж а ғ л а р и соғми иш қилиб? К ассет билан уриш иб-

дн-да , зоти п астл ар ?...Троллейбус кейинги б екатд а тўхташ и билан чиноқ

х ай р-м аъ зурн и ч а л а р о қ цилиб, ш ош ганича туш и б кет­ди.

— Буниси ким бўлди я н а ? — ҳайрон бўлиб суради А зиза.

216

Ҳ орғин қ и ёф ад а о й н ак ка бошини ти р аб ўти рган А л ам азо н бепарвогина ж а в о б қилди:

— Эски т а н и ш л а р д а н . И л га р и горчи сткада иш лар- ди , ҳозир б и лм адим .. .

„Охирини ўйлавол, читтигул.. ."

Ш а н б а пойтахтни А зи зага том ош а қи лди ри ш билан ўтди: Эски ш аҳ ар бозори, «К ў кал д о ш » м адрасаси , с а в ­до р астаси , С туден тлар ш аҳарчаси , « Р о ҳ ат» кўли, «Мо- вий гумбаз» , М а р к а зи й универмаг....

А л ам азо н эртаси куни кўпчилик бўлиб сай р га чи- қиш ни м ў л ж а л л а б қўй ган эди. А ммо А кбар ҳам, А зи зага х о н а л а р и д а н ж ой берган қ и зл а р ҳам қан дай д и р баҳ о н ал ар н и рўкач қилиш иб, у л ар н и яна ёл ғи з қолдириш ди. Қ ан д ай ақ л л и о д а м л а р бор-а дунёда!

Б у кунги са ё ҳ а т « Р а л а б а » боғида ч а р х п а л а к к а чи- қиб ай л ан и ш д ан бош ланди. Кейин йўл-йўлакай Олой бозорига кириб, дўкон р астал ар и и и кезишди. «Пано- р а м а » д а кино кўришди.

Кинодан чиқиш гач, А л ам азо н А зизани «П ахтакор» стадиони т а р а ф г а бош лади.

Ш унча сайру то м о ш ад ан кейин холироқ ж о й д а ю рак- дан ч иқари б бир су ҳ батл аш и ш ҳам керак-ку , ахи р.

А зизан инг нима учун келганини сўр аш га А л а м а ­зоннинг си ра тили бормаётганди . Тўғри, ҳар бир киши ўз отпускасини м ам л ак атн и н г х о ҳлаган ж о й и д а ўтка- зиш ҳуқуқига эга. Л ек и н А зиза кўнгил очиш учун нега ай н ан Тош кентни тан л ад и ? Н ега С а м а р к а н д ёки Бухо- рони эм ас? Агар А л ам азо н Х оразм га кетган бўлганн да- чи? А зиза ш у н д аям отпускасининг бир қисмини Тош- кентда ў тк азган б ўларм и ди , ёки...

А л ам азо н бу ерга келган и дан кейин А зизани бата- мом у нута б о ш лаган эди. Энди эса қа л б и д а унга нис- б ат а н бир п ай тл ар д аги дан ҳам кучлироқ талпиниш ни ҳис қи лаётгандек . А гар А зиза бундан атиги икки кун ав в ал к елган и да А л а м а зо н уни там о м ан б о ш қ ача к а й ­ф и я тд а кутиб олган бўларди. Бийрон деган ном бундан икки кунгина а в в а л ҳам унинг ю рагини м устаҳкам э г а л л а б турган , у ер дан бош қа бир исмга ж ой топиш а м р и м аҳ о л эди.

— Ш унча в ақ тгач а нега қ и ш л о қ қ а бормадингиз? —

217

узо қ р о қ чўзилган ж и м ли кн и биринчи бўлиб бузиб, са- во л берди А зиза. — А янгиз ҳар куни йўл пойлайди.

— Ш у... иш билан бўлиб...— И ш ингиз ёқадим и ўзингизга?А л ам азо н ҳануз ёнма-ён о д и м л аш д а д аво м этар кан ,

пича сукут с а қ л а б қолди.— Очиғи, бу... в ақти н ч ал и к иш. Р е д а к ц н я л а р д а б и ­

ронта об рўли роқ ўрин бўш аш ини кутиб юрибман.О р ага ян а ж и м л и к чўкди.— А лам азон , — А зиза r a n бош лади-ю , давом и ни

ай ти ш га қ и й н ал аётган дек озгина ик ки лан и б т у р д и ,— мабодо.... қ и ш л о қ қ а қайтгингиз келм аяптим и?

« Ж у д а я м қайтгим келяпти!»Б у сўз А лам азон н и н г бўғзидан о^илиб чиқиш ига

с а л қолди.Яқиндаги на А кбар хам унга худди ш ундай савол

берганди . Еки А л ам азо н кеча т а ш қ а р и г а ч и қ қ а н чоғ- да у А зи загаям секин ш ипш итиб қўйдим икан?

Л еки н бари бир қи зи қ йигит эк ан ш у А кбар . М ен кетсам ўзи уйсиз қоли ш и ни ў йлам айди-я .

Уш а куни бетига ш у гапни ай тган и да , у парвойи- ф а л а к боқиб: «Ю ртига ж он ти к а д и га н л а р кўпинча ўз юртида кўч ада қ о л га н л а р д а н чиқади»,—д еб ж авоб қил- ди. Сўнг: «У лмасмиз» , — дея сирли ж и л м ай ди .

Н им а , ўлса ҳисобми? А гар тайинли ўз уйинг, ўз еринг б ўлм аса , бундай ҳаётнинг « яш аш » деган гапга нима алоқаси бор? Ҳа, дарвоқе , д у н ёд а «умид», «ку- раш», « к ел аж ак » д еган н а р с а л а р ҳ ам м авж уд .

— Қ и ш л о қ қ ам и ? — ю р и ш д ан тўхт?аб, , А зи з ага ю з- л а н д и А лам азон . — Ҳозир... ни м аям қ и л ар д и м қиш лоқ- д а?

— Анча озиб қолибсиз..,Ч а м а с и А зиза, «бундай м антиқ-м аън исиз азобни

бош ингизга урасизм и», дей и ш дан тортиниб, фикрини си лли қ роқ т а р зд а айтиш га тиришди.

— Ҳа, энди, бокс дегаци...А л ам азо н гсрдай нб гап б о ш л аш га бош лади-ю , А зи­

зани нг эзгин тики либ турган ини кўриб, негадир давом эттиргиси келм ади.

О д ам зо д д е г а н н и н г , н азд и д а киндик қони тўки лган иуқтадап у зо қ лаш и ш н ам унча қўрқинчли тую лм аса? М абодо бунга кўникса, тобора ваҳ ш и й л аш и б кетиш лиги нахотки рост бўлса?

Узинг ёқтирган касб! О рзу-истак! И нтилиш ! М урод- м ақбадга етиш наш идаси! У ёқ да э с а туғи либ ўсган қиш-

21«

лоғинг! М у қ ад д ас оиланг! О наж онинг! Д ўстлари н г! И л к муҳаббатннг!.. .

Т ар о зи га со лаверасан , солаверасан .. . Гоҳ п ал л ан и н г у томоии т о т босса, гоҳ бу томопн оғир келади... Б у н ­д а й в а қ т д а ш айин дсган н арсани нг ҳақ-ҳ ал о л л и ги га ҳ а м иш ончинг й ўқ о л а бошлайди...

— «Тўғри, А лам азон , мен сенга ёр дам бериш им мумкин... Гугурт ёнингдами? С игаретни ёқволай».

«— М ан а буни з а ж и г а л к а дейдилар» .«Ухув, ўхув.... Ҳой, нега сигаретинг доим столнинг

у стида туради? Ўхув... ол-э, шуниигни...»«— Б ал к и , адаб и ётдаги р ақи бл ар и м н и арзонгина

қи риб таш лам оқчи ди рм ан .. . Ё р д ам бериш им мумкин, деётувдингиз. Хўш?»

«— Н а ш р и ё тд а н сенга иш топ сак ҳам бўлади , ш еър- ларингн и борига б а р а к а қи либ босиб ч и қ а р с а к ҳам бўлади .. . А ммо ҳар и к к а л а ҳ о л атд ая м эн г асосий нар- сан и бой берасан».

«— Н им ани?»«— Ш еъриятни! К ўпга м анзур б ўлади ган ҳ ақи қий

ш еъриятни. Сен оддий о д ам л ар н и н г кўнглидагини ёз- ган л ар и н гд аги қувонч ҳам , д а р д ҳам , асосан, ўзннгни- к и , ж у д а б орса— ўқи ган китобларинг, кўрган кинола- рингдаги қаҳ р ам о н л ар н и ки . Б о ш қ а л а р номидан айтаёт- г ан гап л ар и н г сохта, б ал ан дп ар во з , о р ти қч а оли- мона».

«— Д е м а к , оддий к и ш и л ар д а буюк д а р д йўқ эк ан- да?»

«— Бор! А ммо д ар д л а р и н и н г зам и р и д а қ а н ч а л а р у л к а н л и к ётган бўлм асин , изҳори ў зл ар и га ўхш аб ж у д а содда. Д ў л ёғса, сен оғиз тўлди ри б «табиий офат» дей- сан . Д е ҳ қо н бўлса, пеш онасини тириш тириб туриб, «ишни кўпайтирди-да» , деб қўя қолади . Би рон цехга ёнғин туш са , сен « Д а в л а т м а б л а ғи ўт ичида» деб мақо- л а н г г а с а р л а в ҳ а қўясан . И ш чи бўлса, «квар тал даги м укоф от пулиям тамом», дейди-ю, и н дам ай цехни тик- л а ш г а ки риш ади . Сен о д ам л а р д а ги қувончу таш виш - л а р н и энг содда т а р з д а и л ғаб ололм асан г , ў зин гга ўх- ш аш ч а л а м у р а к к а б л а р н и н г м аддоҳи бўлиб қолавера- сан».

«— Қ исқаси , қа е р д а н топ сак бўларкин... ўш а сод- д али кн и ?»

«— О ддий одам л ар д ан » .<с— Ш оир олдин зав о д д ам и , колхоздам и и ш л аб кў-

р и ш и керак , дем о қ чи л ар ш екилли»?

219

«— Қ ани йди ш унга ироданг етса. Л еки н оддий о д ам л а р билан бирга и ш л аб ҳ ам уларнин г д илидаги ни туш ун олм ай ю равери ш мумкин. Э нг муҳими — кибру ҳаводан , д а б д а б а д а н бутунлай воз ксчиб, у л ар н и н г энг б ач кан а қувончларию эи г м ай д а ҳ а с р а тл а р и г а ҳ ам теппа-тенг ш ерик б ўла олиш да. Ш уида , ҳатто, ш ахсий д ар д и н г хам уларнинг д а р д и г а ай л ан ад и . Ш ундаги на улар сени биринчи м и ср ан гд аи о қ туш уна бош лаш ади.. .»

Э, бу А кбар билан ярим соат б аҳ сл аш и б қолсаиг , ф икрингни бутунлай ч ал к аш ти р и б ю боради. Тўғри, агар сурлигинг етса, унинг гапига парво қи лм аётган- д ек нописанд боқиб туришинг, гапири б бўлгач , «булар м айда н ар сал ар » , д ея ўзингни оқи лу билимдои кўрса- тнб кетавериш инг ҳ ам м ум ки н . А ммо бундай ф еъл-ат- ворли о д ам л а р д а н ўз ишининг устасию м аш ҳур удда- буронлар чи ққ ан бўлсаям , ҳеч качон д онолар чиқм ага- нини А кбар б ар и би р билади -ку .

У|муман, А л ам азо н унга ҳам хона бўл га нидан буён н и м аларга чи дам ад и ю н и м аларн и эш и тм ади . Гоҳ «шоир- и инг ш еър и ўзи дан чиройлироқ бўлиши керак» , деса, гоҳ шоирни « б о л а л а р ичида эслироқ, э с л и л а р ичида болароқ», д еб т а ъ р и ф лай д п . А л ам азо н ўш ан да : «Менэслироғу б о л а р о қ л ар о р аси д а негадир Н авои й билан Гётени кўрм аяп м ан » , — д еган и да у: «Сен ш о и р л а р д а н

эмас, ш еър ёзишни ўрганиб олган д аҳ о л а р д а н мисол келтиряпсан», — дея ж а в о б қилганди .

Б о ш қа куни эса у А лам азон н и н г қ о р а л а м а ш еъ рла- ри д ан уч-тўрттасини ўқиб кўриб, «йўқ, сенга ҳ ал и ям ш и ви р л ам аётган га ўхш айди», д еб қўйди.

— Ким ш и вирлаш и керак? — ҳайрон бўлиб сўрадн А лам азон .

— Би лм ади м , — деди А кбар . — К им дир ш ивирлай- ди, лекин уни ҳеч қачон кўролм ай сан . Ким лигинидм б и лм айсан . М ен ф а қ а т шуии би лам ан ки , уни тилга киритиш осонмас. Бунин г учун уига ю рак -бағр и н г эзи- ли б и лти ж о қилиш инг, ҳолдан тойгунча ёлвориш инг, у ни н г йўлнда бор-ш удингниям. ж и см у ж он ингкиям фи- до қилиш га тайёрлигингга , бунинг за м и р и д а ҳеч қан- д ай ш ахсий м ан ф аатн и н г йўқлигига иш онтира олишинг керак . И ш онтира олсанг, м а р р а сеники — у қан дай ди р сеҳрли соз чалиб , руҳингни ал л ал о в ч и ох.ангда сенга а ста ш ивирлай бош лайди.

— Кейин-чи?— Кейин сен, ҳатто , тонггача у х л а м а га н б ў лсан г

ҳам , ўзингни би рдан тети к ҳис қи л асан у унинг айтган-

220

л а р и н и ёзи б т у р а в ер а с а н , ё заверасан .. . Б а ъ з и д а тап- т ай ёр м и ср ал ар н и қоғозга туш и ри ш га ш унчали к ш ош а- санки, охири да ўз дастхати н гн и ўзинг ўқи ёлм асд ан қи йиаласан .. .

Ҳа, ш у н ақа аж аб то в у р йигит бу А кбар . Гоҳида, ян а бир ой ёнма-ён я ш асам , ф и к р л а ш м устақиллигим ни бу­тунлай йўқотиб қўйм асайдим , деб қўрқи б кётасан . Энди бу м а в зу д а су ҳ б а т л а ш м а га н и м бўлсин, д ея ўзин г ўзинг- га сўз берасан. А ммо эртангы кун келди дегунча яна кечаги суҳбатнинг давом и ни қўм саб қ о л асан , баҳснинг хумори тутади . k

Чўтир ойн али эщ и к ғийқнллаб , бели га сочиқ б оғлаб о л га н А зиза х о н ага кириб келди. Қ ўлидаги ош пичоққа норози қ и ёф ад а боқиб, ш икоят қилди:

— Б и р ам ў тм ас эканки... Б о ш қ а с и йўқми?— Ҳ ам м а айб ўзингда, — ҳ ази л қилмоқчилигини

о л ди н д ан ош кор этиб, унга ш ум лан иб боқди А л а м а ­з о н . — О ш п а зл и к к а Э ш м атвой н и ям олволган ингда , бир й ў л а белбоғи да пнчоғмю қўлти ғи да девзираси билан келарди .

А кбар туриб бориб, ш иф оньердаги костю мнинг чўн- т аги д ан елимсоп пичоқчасини олди, уёқ-буёғини пуф- л а б қўйиб, А зи зага узатди.

— Уткир-у, кичикроқ-да.А зиза чиқи б к е т а ё тга н и д а уни нигоҳи билан ку зати б

қолган А лам азон , шу кўйи э ш и к ка тики лган ича бир нсча м у д д а т ўйлани б турди . Сўнг столдан сигарет олиб, уни ту тати ш дан олдин б ар м о ғи д а я х ш и л аб эзғи лаш га кириш ди.

— А кбар ака , — ниҳоят там ак и и и тутатиб , хамхо- и аси га хаёл ч ан кўз қ а д а д и у, — шу... А зи за қалай .. . сизнингча?

А кбар ж а в о б берн ш дан олдин А л ам азо н н и н г л аби ва ж а ғ и д а г и йод суртилган чули -чақа ж о й л а р г а яна бир к а р р а кўз т а ш л а б чиқди. Б у нигоҳда ҳ ам дар д л и к- к а я м , р а ҳ м д и л л и к к ая м ўхш аб кетувчи ҳазин бир ифода я л л и ғл а н и б турарди.

— Д у н ё д а ёмон қи з ж у д а кам , А лам азон , — д ея эн ди унинг кўзига ти ки лди А кбар , — ёмон муҳиг кўп.

А лам азон д е р а з а д а н я ққ о л кўриниб ту р ган тип-ти- н и қ осмон, ундаги оппоқ б у лу тч ал ар га терм и лган ича я н а ўйга чўмди.

— Қ аер га қ а р а м а — иш қ м ож ароси , — бир оздан

221

сўнг чуқур ҳом уза тортиб қўйиб, аста гап бош лади у,— Б а ъ зи ш оирлар севги м авзусини б ач к а н а дейиш ади.

— Севги ҳ а қ и д а б ач к а н а ёзган ёмон, — А кбарн и н г ж ав о б и х а р с аф ар ги д ек н а қ д турган эди. — Л ек и н севги мавзуси сираям б ач к а н а эмас. Энг оддий ш еъ рхонлар- ни ш еъ ри ят билан б оғлаб келаётган н арсани нг узи — мана шу. Ж а м и к и ф а л с а ф а л а р н и с а р и қ ч ақ ага олм ай- диган худбин ту 'нкалар хам ўзлари н и иш қдаги о м адси з б ан д а л а р қато р и д а сан аш ади . П ай ти келса М а ш р а б ёки Есениннинг «ишций н о л а» л ар и д ан п арча ўқиб бе- ри ш дан ам тойиш майди.

— Б у гап д аям ж он бор, — ом ади к ел са А кбарни бу га л мот қи лиш ни дилига тутиб, баҳсга астой ди лроқ кириш ди А лам азон . — Л еки н м и л л и о н тал аб Т оҳир-Зуҳ- р а л а р я р атган и м и з билан одам зодни б ар к ам о л қи лнб бўлм ай ди менимча.. Б а ф о д о р л и к бош қа, етуклик бошқа.

А лам азон кутган ҳол рўй берм ади. А кбар бу «қақ- ш атқич савол»дан му.тлақо саро си м ал ан и б ўтирм ай , лаби н и ч ап и л л ати б бир д а қ и қ а м у л о ҳ а за л а н га н бўлди-ю, од атд аги дек ишонч билан сўзга оғиз жуфт* л ади .

— Е туклик — бу у мумий туш унча. Қ д тто л л ар н и ям , ф и р и б гар лар н и ям ету кл ар и бўлади . Энг а с о с и й с и — о д ам л ар н и қ а д а м м а -қ а д а м э згу л и к ка эргаш ти риш . С е в ­ги ни м у қ а д д а с билиб, унга эн г м усаф ф о туйғулар би­л а н сирина б о ш лаган киш и чечакни т е п а л аб ўтиш га ботинмайди, цуш га ў қ узолм айди . Уз и ни ищ к азо б ла - рини енгиш га, м ақсад га етиш га қодир деб билган одам тасли м н и т а н олм айди , м ан а ш ундай э р к а к л а р и бор юртнинг қи з-ж увон лари ҳеч в ақт ў зг а л а р қў л и да қ у л бўлиб қолм айди . П оки за ниятли ки ш и л ар — зам ин нин г толеи, у л а р д а н на б о р ли ққа з а ҳ м а т етади, на инсони- ятга...

К о р и д о р д ан ш иппакнинг «тапир-тупур» овози эш и ­тилди. А зиза ч о п қи лл аб келиб, яна ғийқи ллатган и ча эш икни очди.

— А лам азон! Тслевизорда.. . ҳалиги... сиз ч и қад и ган концертни қўйншяпти.

А л ам азо н ш ош иб соати га қар ад и .— Ҳа-я, бугун такр о р кўрсатилади .. .Учовлон ум ум ётоқ вестибюли, сари ошйқишди.

Б у п ай тд а Бийрон ал л ақ а ч о н телеви зор қар ш и с и д а и ж ой олганди . У и ж а р ах о н а бурчагидаги креслога чу-

222

қур чўкиб, О ди лдан ёдгор қолган бўйин соатнинг т и л л а зан ж н р и н и л аб и га қи стирганича э к р а н га хомуш ти ки ­либ ўтирарди .

П ойтахтнин г эн г д и қ қ а тга сазовор ж о й л а р и д а сурат- га олинган ли ги , ф онда ш аҳ ар таровати , ш аҳ а р л и к л а р ҳаёти ж ў ш қ и н акс эттирилганлиги билан кўпчилик том о ш аб и н л ар н и н г меҳрини қозонган ф ильм -концерт т ан тан ав о р руҳда бош ланди. О лтм иш олтинчи йилги з и л зи л а д а н ж а б р л а н г а н л а р ж асо р ати н и абадий лаш ти- рувчи ҳай к алн и қ у р ш а б олган «Д утор-ги тар» ансам бли х а л қ л а р дўстлиги қудратини м адҳ этувчи қўш иқни ба- р а л л а ку й л аш га туш ди.

Кейин Т ош кент ден гизида ёзиб олинган «Мовий ҳаёт таронаси» и ж р о эти л а бошланди... Ундан сўнг «Узбекистон кузи», «Қ и зд ан м актуб», «Ф арғонача рез- ги», «Қ ор босган довон...»

Сўнгги қў ш и қ я қи н лаш ган и сайии Бийроннинг ю р а ­ги тобора ға ш л а н и б бораётганди .

Ҳ озир н ав б ат «Ч иттигул»га келади . У ўзининг к е ч а ­ги кунини том ош а қи лади , кечаги кун ида уни бир л а ҳ з а типч қў й м асл и кка онт ичгаидек орти д ан соя каби эрга- ш иб юрган ўш а «х а л о п-х а л о п» А лам азон н и кўра- ди. Б а л к и м бу сўнгги м а р та кўриши бўлар . С ў ш ти марта.. .

— Ҳозир «Ч иттигул» бош ланади , — А л ам азо н «бу­нисини д и қ қ атн и ж а м л а б р о қ том ош а қилинг» демоқ- чидек, ёнидаги стулда ўтирган А кбарни тирсагида турт- к и л аб қўйди.

Н и ҳ о я т гал «Ч иттигул»га келди. Уйноқи музика я н граб , эк р ан д а б а л а н д д а р а х т ш охига арғам чи осиб учаётган қи зал о қн и н г қувн оқ қи ёф аси намоён бўлди.

«— Ҳайю в, читтигул!»Энди ар ғи м чо қ д ан арғи м ч о қ қа сакр аётган ц и рк ак-

р обати кўринди.«— Ҳ айю в, читтигул!»Б и р д а н куй оҳанги ўзгари б , э к р а н д а б и ллурран г

либос кийган р ақ қ о сл ар н и эслатувчи ж ў ш қи н фав- в ора ж и л о лан ди . Сўнг о б ъ екти в «Д утор-ги тар» ансам б- ли га ўгирилди: ў р т а д а за р б л и музика асбоблари , чап- д а дуторчн қ и зл ар , ўнгда гитарачи йигитлар саф тортиб турибди.

— Б о ғд а гу л и м о ч и лд и , читтигул,Е р га иси сочилди , читтигул.— Б и л с а қ а л а м қо ш ли ги м , читтигул,

223

Г у л д а яш ар ёш ли ги м , читтигул.— Ҳ айю в, читтигул!— Ҳ а й ю в, читтигул!

Р а н гл и телевизор эк р ан и д аги м а н за р а алм аш и б , ф ав в о р а , а н сам б л ь ва м а р м а р тепаликн и эслатувчи цирк биноси бу с а ф а р бир-бирига уйғун т а р з д а гав- д алан ди . Ц и р к биноси бўсағаси даги -май до нда оҳиста одим лаб бораётган ж у ф т ш ар п а ғи р а-ш и р а кўзга ча- лин ган заҳоти объектив у л арн и яқ и н дан қ а м р а б ол ­ди...

О лдинги қ а т о р д а ў т и р га н л а р д а н бири ортга ўгири- либ, А л ам азо н га и л ж ай и б қўйди. А л ам азо н эса буни, ҳатто, п ай қам ади , унинг бутун д и ққ ат-эъ ти бо р и э к р а н ­д а , аниқроғи , Б и й р о н д а эди...

Ф онда — а т л а с кў й л ак устидан яш и л ж у н к а м зу л кийган қиз билан ял ти р о қ ту гм али к у р тк ад аги д ар о з - гина йигит. А л л а н и м а л а р ҳ а қ д а с у ҳ б а т л а ш га н л а р и ч а ш о ш м асдан о д и м лаб бориш япти. К а й ф и я т л ар и д а бах- тиёрлик туйғуси.

У лар м айдонни кесиб ўти ш аётган д а безовта д ав р л а р - д а кечган ёш лигию б евақт хазон бўлган севгиси қай та- д ан ёдига туш гандек , ч етроқдаги курси да хомуш ўтир- ган қ а р и яга дуч келиш ди. Унинг қизғиш б а х м а л дўп- пи остидан си рғали б ч и қ қ ан си й р ак сочидан тортиб соқоли, ҳатто, ўсиқ қ о ш л ар и гача , ҳ а м м а -ҳ ам м а с и худди яктаги каб и оппоқ.

Е ш лар унга яқи н лаш и б, қ у ю қ т а ъ зи м би л ан салом беришди. Ч ол бош қи м и рлати б , а л и к олган бўлди. Ии- гит ни м адир деган эди, у пўстин -кам зул чўнтак часи дан за н ж и р и осилиб турган соатни олиб, ў зл а р и н г қаран г- лар-чи , д еган дек у л ар га яқи н тутди. Й игит ян а таъзим - л а таш ак ку р изҳор қ и л аётган чоғда қи з қўли даги гул- ни эҳтиром билан қ а р и яга узатди .

Бугунги кун в а к и л л а р и хандон-хуш он кай ф и ятд а э к р а н д ан чиқиб бориш арк ан , «ўтган зам о н ф еъли» уларнин г ортидан ҳ а в а с билан тики либ қолди...

«Д утор-ги тар» ансам бли н и н г йи ги т-қи злари ҳануз б асм а-б аси га к у й л аш д а д аво м этиш арди .

— Г у л га қа р а б к у й л а й и н , читтигул,Г у л га к а р а б у й н а й и н , читтигул.— Е ш ли ги н гд а ў й н а в о л , читтигул,О хирини ў й л а в о л , читтигул.— Ҳ а й ю в, читтигул!— Ҳ айю в, читтигул!

224

— О хирини ў й л а в о о л , читтигул, — қў ш и қ якун- л а н а ё т г а н д а а н с а м б л га ж ў р бўлиб, дим оғида хиргойи қи л ди А лам азон .

— Г а п и р д и н г м и ? — А кбар унга савол н а за р и билан чим ирилиб боқди.

А л ам азо н пеш анасини тириш тирганича бош қ а ш л а б қўйиб, ўзига ўзи сў зл аётган д ек деди:

— Ҳа, охирини бир ўй лаволи ш кер ак ка ўхшайди... Ҳайю в, читТигул....

В ақт инчага яекиниш ёки хот им аВодий т а р а ф г а ю радиган кечки п оездлар Беш қайра*

ғоч тр а м в а й и д ек тиқи н бўлиш ини яхш и билган А л а ­м азон пеш индан и л гар и ёқ в о к з ал га келиб , ва қ т и д а би­л е т олиб қўйди. Қ ўпол ф анер ж о м а дон ом онатхонага топш ирилгач , кунни т езр о қ кечиктириш м а қ с а д и д а А зиза и к кал аси ш аҳ ар м ар к ази сари ж ўн аш ди .

«М ан а , охири ч екин адиган бўлдик, — троллей бусда бораёти б ўзича кули м си ради А лам азон . — Л еки н вақ- ти н ч ага . Қ ачон ди р бу ш аҳарн и бари би р за б т э т а м а н Б у саф ар ги си ж а н г билан қилинган разведк а бўлди. Ш аҳ ар н и н г асосий сир-асрори, кучли ва о ж и з томонла- рини билиб олдим. Энди п ухтароқ тай ёр гар л и к кўрсам бас... Эҳ, Тошкент, Тошкент! Ҳ а қ и қ а т а н а м тош қ а л ъ а экансан!»

А л ам азо н н и бирон нарсага ишонтириш, бирон то- монга бош лаш осон иш бўптими? Ҳе, А кб ари туш м а- гур-эй! Уни ж у д а икки лан ти риб қўйди. Б у ё қ д а Азиза... Бун инг устига тоғаси ҳам А раби стон дан ёзган хати да , « ш аҳ а р га бориш га пича ш ош м ади н гм и кан ишқи- л и б » 1, деб пи сан да қи либ ўтибди. Кеча эса ҳаж ви й ж у р н а л котиби билан уч раш иб қолиб, шу м авзу да аста гап очган эди, у ям ҳеч бў лм аса диплом ни олгунга қа- д а р қи ш лоқда яш аб турган и м аъқулли ги н и уқтирди.

— Кўнглингни чўктириб, бундақа. т у м т а я в е р м а ,— д ея унинг елкаси га қоқиб қўйди котиб. — Б и л ам ан , ҳозир сенга ҳ ам м аси ф о ж и ал и тую лаяп ти . Л екин, вақти келиб, б у л а р ҳ ақи да кулгили н а р с а л а р ёзасан ҳали .

И чаги ачи ш а б о ш лаган А л ам азо н Ч орсудаги б ек а т ­да ту ш и ш л ар и би л ан о қ А зизани ош хонага етаклади . М ан п ар х ў р л и к д ан сўнг, йўлгаям ул-бул нарса олволиш ниятида бозорга ўтиш ди. З а р у р о зи қ -овқатларн и х ар и д қи л и б бўлиш гач , А зиза ж н я н ч а л а р и учун қан д-қурс

15— 118 °.25

дўкончасидан ш ирин ли клар о л аётган п ай тд а А л а м а зо н л и п и л лаган и ч а и ари роқдаги м агази н га кириб, бир ш и ­ш а а р а қ кўтариб чиқди. У ниям сум канинг четига ти- қиштирди.

— В агонда озгина ичйб о л м асам , си ра ухлолм ай - ман, — дея ўзини о қ л а га н бўлди у.

У л ар бозордан қай ти б чи қ и ш аёгган да растан инг охирида олдига бир тоғора нок қўйиб ўтирган кам- пирга кўзи туш иб, А л ам азо н тўхталиб қолди. Бой вучча ойининг ўзгинаси-я!

У кам п и рга яқи н роқ бориб, п сш тахта устидаги сув- қоғоз х а л т а л а р д а н бирини т а н л а б о л ар кан , баҳосиниям суриш тириб ўтирм ай, «нокдан икки кило тортворинг, хола» , д ея унга ю зланди .

М ую ли ш дан ўтибоқ Бой вучча ойининг д ар в о з ас и олдида «Тез ёрдам » м аш и наси турганини кўрган А ла- мазоннинг ю раги сесканиб кетди: кам п и р га ннма бўл- дийкин?

У ҳовлига ҳовлиққани ча ки риб келди. Кирди-ю , ай- вонда тосрайиб чордана қурган Бойвучча ойини кўриб- бирдан снгил тортди.

К ам пи р қучоғида ўтирган тўрт ёш л а р чам аси д аги қизчанинг сочларини си й п алаган и ча а л л а н а р с а л а р н и уқтириб ж а в р а р , кўрп ачани нг бир четида эса икки ёш га етиб-етм аган болачоқ п и ш и ллаб у х л а б ётарди.

Ут ўчирувчи яш ай ди ган ҳ у ж р а ичидан ғала-ғовур овозлар эш итилди. А л ам азо н ш ун даги н а ra n ни м адали- гини ан гл аган д ек бўлиб, айвонга қ а р а б юрди. К ам пир билан сал о м лаш и б о қ : «Тинчликми, Бой вучча ойи?»— деб сўради.

— П а ж ар н ў й и и аҳволи оғир, — А зи зага «ўтир» де- гандек кў р п ач а четига иш ора қип қўйиб, А л ам азо н га тум тайи б боқди у. — Қ ўш н и ларн и юбориб хотинига х а ­бар берсам , ги н а-к удурат д ем ай д ар р о в д а етиб келди. Д ўхти рниям ўзи чақиртирди.

А л ам азо н хал тан и ш олчага қўйиш и би лан оқ қизча унга талп и н и б қўл чўзди.

— Н о к ейман, ам ати .Қ ам пир х ал тан и н г оғзини очиб, унга нок олиб берди.

Ҳ уж ра т а р а ф д а н аёл ўкриғи эш итилган чоғда айвон супаси четнда ҳануз ти пп а-тик турган А лам азонни нг т и зза л а р и б и р дан қ а л т и р а б кетди. И ч к ар и д ан ш алви- р аган и ч а чиқиб к с л га н кекса доктор о қ х ал ати н и н г чўн- т аги д ан рўм олча олиб, пеш анасини артди...

226

Дўст им эдинг, о д и л эдинг,М а й тутганда... қотил эдинг!..

— А д ам қатта , ам ати ? — ойисининг ўкириғини эши- тн б ҳ у ж р а т а р а ф г а хавоти рлан и б боқди қизча. — А дам- га ни м а бўлли?

— Э, во-о-ҳ! — Бой вучча ойи кўз ю мганича изтироб- ли қи ёф ад а тебран и б қўйди. — Бир о д ам зо д бу эш икдан кирди-ю , у эш и к дан чиқти-кетти. Хаҳ, ўлим қурсин-а!

Қ и зч а м ун чоқд ек кў злар и н и ж а в д и р а т ган и ч а аввал к ам п и р га , сўнг А л а м а зо н га қар ад и .

— У ллим и ад ам ? Қ ачон телади?А л ам азо н н и н г би рдан эти увиш иб, оёғини мадор

т а р к эт га н д ск бўлди. М иясида қан дай д и р ғувиллоқ турган ини ҳис қилди . Ғ увиллоқ тез к уч ая бориб, азоб- нок сан ч и ққ а ай ланди . Б у саичиқн инг ҳар бир хуру- ж и о р аси д а қи зчан инг д аҳ ш а т л и с ав о л лар и такр о р ва так р о р ж а р а н г л а б эш итилар , ўш а ж а р а н г л и овоз боши у зра қузғун г ал аси д ек ёпирилиб келиб, ю р а ­ги ни чўқи л аб -чў қ и л аб кем и раётган га ўхш арди: А дам ҳ а т т а ? Уллим и адам ? Қ ачон телад н ? Қ ачон ? ҚачоиП Қачон!!!

Н и м ад и р гу р си л л аган д ек бўлди...Б у н д а и бор-йўғи ўтти з соиия бурун ҳ ақи қий етим-

га а й л ан ган и дан б ех аб ар л и ги ч а ҳануз п и ш и ллаб ухла- ётган б о лач о қ у й қуси раб ю м а л а га н п ай тд а А зизанинг су м касига урилиб, а ғд а р и б ю борганди.

С ум ка четидан сидирилиб ч и қ қ ан а р а қ си л л и қ шол- ч а устида д у м а л а й бош лади. А зиза «вой» дея ўтирган ж о й и д а бир талп ини б қўйди-ю, ш и ш ан инг йўлида А л а ­м азон турганини кўриб ш аш ти сўнди.

Ш и ш а д у м а л а ш да д аво м этди... д у м а л а б бораверди, боравердн... ж у д а у зо қ дум алади .. . А л ам азо н хам уиинг и м и л л аб ғнлдираш н ни ж у д а узоқ кузатди , эринмас- д ан кузатди . Ҳатто, ш ундоққи на туфлисининг ёнидан ў таётган в а қ т д а я м п арво қилиб қўй м ади , б е ф а р қ қ а р а б тураверди . О қ и бат н ати ж ан и кутди. Н а т и ж а эса чак- кн б ўлм ад и : айвон супачаси қ и р ғо ғи даёқ ҳал о к атга й ў л и қ қ ан а р а қ цемент й ў л акд а «омонатини топшир- ди».

А даж он и си га эркатой бўлиш умиди қонида гупуриб ту р ган м ур ғакк и н а қи зал о қн и н г дун ёдаги эн г содда, энг ж и зғи н са в о л л а р и д а н А л ам азо н хам , А зиза ҳам, кам п и р ҳам , кўҳна ар и қ ч аю ундаги б ў тан а сувлар , ўт- ў л а н л а р у д о в -д ар ах тлар , бутун бошли ҳовлию ж ам и к и

227

олам у в вое солиб й и ғлаш га тайёр турган шу д а қ и қ а д а четга биқиниб олиб мунофиқона қ и қ и р л а б ё т г а н қат- тол а р а қ ниҳоят ж азоси н и тортди.

Ш иш а п ар ч алар и га боқиб кўнгли хнйла таск и н то п ­тан А лам азон кам п ирга зи м д ан х и ж о л ато м у з қ а р а б қўйди.

— М айли , синиғини йиғиштириб ол ар м ан , — қизча- нинг бошини си лаб туриб, сокин оҳангда гап и рди Б о й ­вучча ойи. — Энди к ел ад и ган б ал о л а р , илойим, шунга йўлиқснн.

Олти юз олтмиш инчн поезд тўртинчи йўлга қўйили- ши эълон қилиниш и би лан оқ во кзал биноси тенг ярим- га бўш аб қолди. А втом ат газсув ёнида н ав б ат кутиб турган А лам азон А зизага , «ош иқма, ҳали в а қ т бор», деган дек иш ора қилди.

— Қ айси вагон эди? — А зизан инг бари би р юраги тош и қаётган и сезилиб турарди .

Ўн учинчи шекилли...А л ам азо н к ў к р ак чўнтагига қўл тиқди. Б и л ет л а р га

илаш иб чиққ ан бир п арча қогоз шип этиб ерга туш ди.— Ҳа, ўн учинчи.А л ам азо н билетларни чўнтагига со л аётган д а А зиза

ердаги қоғозни олиб, унга у за т д и . Б у А кбарн и н г вилоят радиоси бош лиғнга ёзиб берган хати эди. А л ам азо н уни эҳтиёткорлик билан очиб, ж у м л а л а р г а яна бир бор кўз югуртди.

«Ҳ урм атли устоз!С и зд ан қ ат т и қ илтимос қ и л ам ан , шу йигитга қўлин-

гиздан келган ёрдам н и а ям ан г . Иш ни б см алол эп л а б кетишига мен каф и лм ан .

С изга си ҳ атл и к тилаб , м ин натдор у кан гнз А кбар.

Тош кент, 04. 07. 77».

У нга қ а ё қ д а н а м нўлиқа қолди шу А кбар? И л гар и - лар и А лам азон н и н г дим оғи ж у д а б ал а н д эди. А кбар билан ҳам х о н а бўлди-ю, попилдириғи кун сайин п асая борди. О.хирги ку н л ар га келиб , ҳатто, «наҳотки ҳали ғирт ду м б у л бўлсам » , д еб ў й л а ш га ч а бориб етди. А ммо бу билан ўзига бўлган ишончини буткул йўқотиб қўй- мади. Аксинча, энди у нима қилиш и кераклигини ав в ал - д аги д ан я х ш и р о қ билади...

Ш у тобда унинг қўли даги м актуб би рдаи ти лга кир- гандек, А кбарни нг ту р л и с у ҳ б а т л а р д а ай тган сўзлари

228

ш у қоғоз ичидан узуқ-ю луқ ҳолда отилиб ч и қаётган дек тую лди.

«Э нг муҳими — асабингни ж и л о в л а б ол, дуч келган хум бош билан о л и ш ав ер м а . В ақтни қ а д р л а . Ф а қ ат ёзиш ингни бил. Ш унда ютуқ сен том онга оғади...»

«Биринчи га л д а ўзингга , қ а л а м н н гга ишон. О қил д ў ст л а р га таяи , бебурд у л ф а т л а р г а эр гаш м а . Д ун ёдагп ҳам м а к у л ф а т ҳам иятси злигу р е ж а с и зл и к д а н бошла- нади...» I ■ ■

« Б о л а л а р г а ёзган м анави ш еъ рлари нгни кўриб, м иям га бир фнкр келди. А гар ю р акдан ч иқари б жид- дий ёндош олсанг, у л арн и кўпайтир. Б у ж а н р д а рақиб- л а р и н г кам , ўрнингни тезда топиб оласан...»

Ҳ озирча бутун ўй-фикрингни иж одга ж а м л а , китоб чиқари ш ни ям , лаво зи м н и ям ў й лам а . Қ ал ам и н г пишиб етилса бас, яхши о д ам л а р пайти келиб сени ў злари б ағр и га тортишади...»

«Б и зн и н г бурчим из бдқириб^чақи риб ш ахси м и зга қо ғо зд ан ҳ ай кал я с а ш эмас. Б и зн и н г қи см атим и з чи- д аш , д ад и л ва рост ёзиш...»

«ҲаМма ran бағирни кенг қилиб, яхш и ни ят билан яш ай олиш да. О л ам даги миллион хил м ав ж у д о т ичи- да одамми одам қилиб турган нарса самимият...»

«Ш у ту р и ш да ўзинг ҳам ялти роқ ту гм ага ўхш айсан, Аламазон... .»

«Э ртанги куннинг С ал ай Козимига айлани ш н и ис- там асан г , ав в ал ш оирлик ш аъни ни м алигини ани қ би- либ ол...»

У лар сувии ичиб бўлиб, перронга чиқишди. Тоннел- га яқи н л аш и б қоли ш ган чоғда тсм и рйўлчи лар форма- сидаги а р а в а ч а л и юкчи билаи бошига ихчам сал л а ўраб , беастар чопон кийган қорасоқол киши й ўлакда ба.ҳслашиб турганини кўришди.

— С изга туш ун ти риб айтяпм ан-ку , м ахсим почча, а р а в а ч а м д а одам та шиш м умкинмас. М айли, тугунин- гизни обориб берай. >

— М ани ч ан а да судра д ем аяп м ан , нодон. Худога ш укур қилгинки, ар ав ан гга тўртта ғи л д и р ак ато этиб- ди. Энди бунга тугун чиқди нима-ю, м ай чиқдим нима?

— Тунн улга туш иш -ку осон. Сизни б ал ан дга и тариб чиқиш нинг ўзи бўлади м и ?

— Кўп устам он эк ансан , бач чағар . Ке, бўпти, икки сўмни ол-у, м ани вагоним га рў п ар а қил.

«М ахсим почча» юкчининг и н дам ай қолганини кў-

229

риб «бисмилляҳу...» д ея а р а в а ч а г а ўтирди, дўппайган тугуниии а в а й л а б қучоғига ўрнаш тирди .

А лам азон билан А зиза тоннель пиллапоясига қ а д а м қўй иш аётганда а р а в а ч а ҳ а м ўрни дан қў зғал д и . Б у н дай а р а в а ч а л а р учун зина четидан темир п а н ж а р а билан тўсилган махсус тор йўлакч а а ж р а т и л г а н эди.

— О р қ ага қайтинг, ҳов! — б и рдан чинқириб қолди юкчи. — Б у йўл а р а в а ч а г а қурилган .

К енг зина буёқда қолиб, тор йўлакн инг п а и ж а р а - сдга ти р м аш ган и ч а ю қорига кўтарилиб келаётган б ақ а - лоқ киш и аста тўхтаб , юкчига ўқрай ди . Упкаси оғзи- га тиқи лгудай ҳан си раб турган и учун гапири ш га чо- ғи келмай, «ўзинг қайт» д еган дек қў л си лтаб иш ора қилди.

— И ўлни бўш атийг деяпм ан! — қ уруқ пўписага п а р ­во қи лм ай тағин чинқирди юкчи.

. — О р қага судра.. . ш аҳар ҳокими ўтирган бўлса- ям, — лун ж и н и пирпиратиб х и р и лл ад и б ақ а л о қ . — Ю ра- гим чатоқ ўзи.

Юкчи ж и зза к и л и к билан ел ка учириб, «буни менга нима алоқаси бор», дея қўл л ар и н и икки том онга ёйган м а ҳ а л д а ж и л о в дан б ўш анган а р а в а ч а зу д л и к билан пастга интилди. «М ахсим почча» тугунни қўли дан таш - л а б юбориб, бош воқсиз а р а в а ч а н и н г икки четига ёпиш- ди. Б а қ а л о қ кетини деворга иш қагудек бўлиб, б азў р бурилиб олгач, бўрснқдек пойга қўйди. М ан а энди ку- рибсизки, юкчи ар авачан и , а р а в а ч а тугунни, тугун эса б ақ ал о қн и қу вл аш га тушди.

Б а қ а л о қ м еш дай қорнининг м увозанатиии с а қ л а ш учун бошнии ор қага т а ш л а г а н ч а чопиб бориб, пастга с оғ-салом ат етиб олганидаи кейин ҳам тсзли кн и пасай- тирм ади . У ртадаги ялангли кн и қисқа в а қ т д а босиб ўтиб, қарш исидаги пи ллап оядан шитоб юқорн кўтари- л а бош лади . А р ав ача эса теки сл и к ка етгач, тугунга мингаш иб бир сапчиди-ю, «м ахсим почча»ни четга улоқтириб, ўзи оёғи осмондан бўлиб ағдари лди .

— Ш аҳ а р ҳокимига су и қ асд қ и л и н д и !— дея четдан қичқирди А лам азон .

Бир қисм йўловчилар «махсим почча»нинг қўлтиғи- дан кўтарйб ҳол-аҳвол сўр аш га ки риш ган да , иккинчи қисми йўлакдан чопки ллаб туш ган юкчини тутиб олиб, бўғзига ёпиша кетди.

— Чолни иима қип қўйдннг, меров?!— А равачага одам ўтқизиб б ў ларкан м и , а?— М или цияга бериш кер а к буни!

230

О хирги сўзни эш итиб, «махсим почча» с а к р а б ўрни- д а н турди.

— М и ли са к е р а к м ас манга! Ч а қ и р м аи г л а р мили- сани!

У ер д а сочилиб ётган бир қолипдаги за р гу л рўмол- л ар н и ш ош а-пи ш а йиғиштириб, тугунга ти қ а бош лади.

А л ам азо н А зизан инг кетидан купега кириб борибоқ анграй и б туриб қолди.

— Ие, ў зл а р и я м ш у ер дам и лар , пирим?— Ойим и к к а л а м и з опоқ отамни кўргани кетяпмиз.

Т а ъ т и л д а ўй н аш керак-да .А л а м а зо н товуқни нг сонини «чаппа-чуп» чайнаб

ў ти р ган я п а л о қ юз ли гўш тдор аёл га қ а р а б бош қимир- л а т и б қўйди. Унинг сочи қўн ғироқ бўлса ҳам , бир вақт- л а р б о лак ай т а ъ р и ф л а б ўтган қў зи чо қ қа с и р аям ўх- ш ам асди . А зиза с у м к ад аги ози қ -овқатларн и олиб, дас- турхонни янги н оз -н еъ м атл ар билан бойита б ош лагаи чогда аёлнинг би рдан чеҳраси очилиб, олди даги товуқ б у р д ал ар и н и с ах и й л ар ч а ў р тага сурди.

— Л аш -лу ш и н гн и олсанг-чи, — қўли даги су як би­л а н сто лч а четидаги картон қутини туртиб, ў ғли га буй- р у қ қилди у.

— З а р а р и йўқ, тураверси н .А л ам азо н аёлни ш аш ти д ан қай тари б , тўғри қилдим-

ми деган дек , б о л а к а й га ғолибона кўз қисди. Б о л а ҳам ў з н а в б а ти д а кем ш и к тиш лари н и кўрсатиб , мамнун и л ж ай ди .

Ж о м а д о н н и ж о й л аб бўлгач , чекиш учун та ш қ а р и г а ч и қ и б к етган А л ам азо н поезд қў з ға л га н и д а н бир оз кейин қ ў л и д а чойнак ва с т ак а н л а р билан хонага қай- тиб келди . А ёл л ар бир томон, э р к а к л а р бир томои бўли б олиб, қизғин су ҳ б а тл а ш га н л а р и ч а чойхўрликка зў р беришди.

Б ир пайт б о лак ай А лам азон н и н г я лти роқ тугм али погончасига қ и я л аб боқиб: «А рм ияга борганмисиз, шо- ир ж ан о б л а р и ? » д еб сўради .

— Б органм ан .— К о м ан д и р бўлганмисиз?— Б ў л ган м ан . Мен... еф рей торм ан , пирим.— У нда м анавин н б и ласизм и? — бола н авб атд аги

с ав о л н и бераётиб , к ар то н қутичанинг қопқоғини очди.А л ам азо н ўйинчоққа боқиб, ўзини ҳ ай р атга туш ган-

д е к қи либ кўрсатди .— Ие, передатчик-ку бу! Тўқ-тўқ-тўқ . Тут-тутут, тут

тутут.. .231

— Б и л ар к ан си з-д а , — қ а н о а т ҳосил қи либ қувонди бола.

А л ам азо н унинг елкасига дўстона қўл т а ш л а б , ж и д - дий қи ёф ад а сўради:

— А п п а р ат л а р и д а н ф о й д ал а н с а к майлими, п и рим ? М уҳим бир м аъ л у м о т бор эди.

Б о л а кеккайи б бош ирғади.— М уҳим бўлса, майли.Товуқни а л л а қ а ч о н асф ал асо ф и л и н га ж ў н ати б , энди

йўлдош ларин инг бали ғи ни я м л аш га ўтган аёл қилта- ноқларн и сидириб, столча четидан ж ой бўш атди . А л а ­мазон ўйинчоқни ўш а ерга қўяётиб , б али қн и н г ч ал а ға ж и л г а н бошини А зизан инг ол ди га сурди.

— Бир в а қ т л а р редактор и иг к а л л а м г а ни сбатан худ- ди ш ундай ҳ у р м атси зл и к қилувди .

А зиза бунга ж а в о б а н ҳеч нарса дем ади .А лам азон бир қ ўли да эш итгични қулоғига тутиб,

иккинчисида й ў қ л ам ач о қ б у р а м а л а р и д а н бирини, узун- қи сқа ҳ у ш та к чалгани ча , у ёқ -б у ёққ а ай л а н т и р а б о ш л а ­ди. Н иҳоят « керакли тўлқин ни топиб», стол д а гн ста кап ­ни оғзига тутди.

— Қарға! Қ арғавой! М ен ўғри О л а ҳ а к к а м а н . Қ а б ул­га ўтинг.

Сўнг товушини ў згарти риб , п ў н ғи ллаш га туш ди:— О л аҳ акк а! Сени яхш и эш итяпм ан . М ен Қ ар -р -ға -

ман. Қ аб у лга ўтдим.А л ам азо н стак ан н и четга қўйиб ж ой ига ўрнаш иб-

роқ ўтириб олгач, кек кайган ича ап п ар а т га қўл чўзди. М аънодор том оқ қириб, й ў қ л ам ач о қ тугм ачасини п и а ­нино ч ал аётган д ек ш ав қ билан ти қ и р л ата кетди.

— Ҳ ам м а , ҳам м ага ! О вчилар ж ам и я ти н и н г аъзоси ҳ у р м атл и А л ам азо н бугун йўлга чиқди. Унга а ж р а т и л ­ган поезд ж ан у би й й ў н али ш д а ў р м а л а м о қ д а . Э р та л а б соату сакк и зу йигирма беш м ин утда ш иф рда кўрсатил- ган стан цияга кириб борилади . Т а н т а н а л и кутиш маро- сими худди шу в ақ тга белгилансин. В ассалом!

А зиза оғзини ҳовучида тўсиб, секингина д е р а з а т а ­раф га ўгирилди. Б урроти л б о лак ай эса кем ш ик т и ш л а ­рини қа й та д а н намойиш килиб и л ж ай ган и ч а А л а м а зо н ­га маҳлиё бўлиб тики либ турарди.

1980— 1986 й и лл а р , О лт иариқ — Тошкент

С а р т а р о ш л и к д а н — гаптарошликка

ёки о л и м л и к к а и ш қи б о з аи ш д д и й Г улм ат ш унос Б у р у н д о р Т усм о ли й н и н г ҳ а л и т асдиқланм аган

и л м и й uiuu

Ҳ а м м о м да лунгисиз юрган сўтакни кўрганмисиз? К ам бўлмасин лар ! Ч и н д а н а м кўрга н бўлсангиз , д е м а к мушкул имиз анча осонлашибди , яъни о д ам и з о д ибти- доий д а в р д а қў ш н и л ар ёни дан қ ай аҳ в о л д а ўтиб бораёт- ганини изо ҳлаб ўт ири шга ҳ о ж а т қолма бди .

Хўш, од ам бол а си ў ш а н д а й беҳаё ш а к л у ш амой ил- дан қ у тул иш учун б ел дан па стро қ жо й ни б а р г бил ан тўс мо қ лик ки фоял иги га қ а т ъ и й ишонган пайтда , дас- т авв ал , г а п л а ш и ш г а интилг ан ми ёки х а т л а ш и ш г а ? Би- лама н, снз ер юзидаги м а н а м а н д ег ан ол и м ларн и н г тап- тайёр ф и к р л а р и г а таяниб, о ғ за к и м у н о са б ат л ар ёз ма а л о қ а л а р д а н бир неча юз й и лл ар олдин пайдо бўлган

д е м о қ л и к д а н нарига ўтолмайсиз . Мен эсам, дунё да би= ринчи бўлиб, бу фикрн инг аксини айтмоқчима н. Тал - ' засага тушманг , да ли л-и с бо т л а р и м етарли.

М а с а л а н , ҳал и с ў з л а ш и ш у ёқд а турсин, ҳатто « м ў »

234

дейишни ҳам бил маган ибтидоий одам тир ик чилик тақо- ■зоси бил ан ч а к а л а к з о р л а р д а изғишга , ш о х -ш а б б а л а р н и

синдириб, ў т -ўла н ла рн и т е п а л а б ў тиш га м а ж б у р бўл- гани аниқ. П а й ҳ о н қ и лин ган ж о й л а р эс а ўз н а вб ати да б о ш қ а бир н а ф с б ан да си учун: «Тўхта! Бу ер ўзга гўшт- хўрнинг томорқаси!» — д ег ан огоҳлантирувчи шиор в ази ф аси н и ўтаган . Б у — г апл ашувмн ? Р1ўқ, хатлашув!

ё к и бо ш қ а бир мисолни олайл ик : м а й м у и л а р ч а худ- бин лик да н х а л о с бўла б о р и б 1, о д ам и й л и к к а хос кенгба- ғи р л и л и к х и слатла ри н и ў з и д а анча м у ж а с с а м л а ш т и р и ш - га улгурган бир овчи нотаниш д а р а д а ки йи к лар тўда - сига дуч келиб қол ад и. М а й м у н си м о н л а р бу ҳ а қ д а бош- қ а л а р г а г у л ла б ўтирма й, ка т т а ми қ до рд аг и ана шу «эҳтиёт қ и с м » ла р д а н уз оқ мудд ат га м ў л ж а л л а н г а н шах- сий м а н ф а а т и йўлида ф о й д а л а н г а н бўларди. Аммо ҳа л и ў зи га кўп ж а ф о л а р келтирувчи о д ам и й л и к ва виждоний-

л и к ж а р а ё н и н и бо шдан ке ч ира ёт ган овчимиз жонивор- л а р д а н бирини апи л-та пи л х о м т а л а ш қи либ бўлгач,

‘ к у т н л м а г а н д а ў з г а л а р н и н г қорни м асала си н и ҳам ўйла- ди: қи м м ат ли вақтини а я б ўтирмай, б а ҳ а й б а т т о ш л а р д а н бирига кийикнинг суратини ўйиб чиза бошлади . Овчи- д а н бир неча кун кейин бу д а р а г а и н қ и ллаб -си нқ ил ла б ки р и б келган с а нғ ил ар г ал ас и эса, кийикнинг тошдаги

- т а с қ а р а сурати га боқиб эстетик з а в қ о л м а д и л а р , балки: «Оч-я ланғо ч қ он до ш ларим , шу а т р о ф д а мири қиб ки- й и кх ўр лик қилинг!» — д ег ан м аз м ун д аг и тил сн мл анг ан макт убн и ўқиб, қу вон чидан бир-бирининг тишини син- д и р и ш га тушд ила р.

Айни пай тда , uiy д а м г а ч а ибтидоий с а н ъ а т асари • с и ф ати да нотўғри т а л қ и н этиб келинган ў ш а сирли м а к ­тубни:

Ш у атрофда к и й и к бордур ,И нт илганга толе epdypl..

ш а к л и д а г и ш еъ р га ай л ан ти р и б идрок этишимиз ва унинг аҳ ам и я ти н и одди й х а б а р д а н на фис бад ии й ифода д а р а ж а с н г а кў тар и ш и м и з ҳа м мумкин.

Кўр ин иб турибдики, «оғзаки нутқ ё зу вд ан илгари- ро қ пайдо бўлган», деб к ў к р а к кери шга ҳеч кимнинг ҳ а қ и йўқ. Бун и д уи ёд а биринчи бўлиб мен айтяпман!

Тош га чизилган ки йик расми оддий ёзувгина эмас , б ал к и м а ъ л у м д а р а ж а д а бадинй тў қ и м а хам экан, унинг

1 Б у билан мен Дарвин укам изпииг одам маймуидан тарқалган д егап гапига қўш илм оқчи эмасмап.

235

қайси ж а н р г а т а а л л у қ л и эк ани ни б и л с а к бўлад им и, д ея ёвв ойи ларча л у қ м а т а ш л а н и ш и эҳ тим олд ан холи эмас . М а р ҳ а м а т , истасангиз , ж а н р и н и я м б ел гил аб б е р а қ о л а - миз.

Эсингизда бўлса , кийикнинг ш ак л и т а с қ а р а кўри- нишда чизилганини ю қ орида писанда қи либ ўтгандик. Кий ик дек хушбичим ҳайвонни т а с қ а р а л а ш т и р и ш г а мо- йиллик сезилган экан, ш ак -ш уб ҳа йўқки, б у с а т и р а н и н г ўзгинасидир. Д е м а к к и м , бугунги кунда н а з а р и м и з г а кирмай, ч апр оқд аги бурч акк а қисиб қўйг ани миз са ти ­ра — аслид а бади ий ада биётими зн инг ж а б р д и й д а бобо- калон и экан.. .

М а н а эндн асосий ма в зу да й ў р ғал аш , яъни сати ра ҳа қидаг и суҳба тим из ни б о ш л а ш учун қ у л а й в а з и я т ву- ж у д г а келди.

Э р а м и зд а н и лгари роқ б а н д а л и к қилган юнон қ а л а м - к аш и Аристофан ўзининг ач и тқ ир оқ а с а р л а р и н и «сати рик д р а м а л а р » д еб атаг а н и д а н сўнг у ш б у а т а м а о л а м бўй- л а б т а р қ а л г а н бўлса-да , а м м о бунда н ў з б е к л а р кулиш- ни ю н он лард ан ўрганибди, дег ан хулоса келиб чиқмай- ди. Чунончи, ўзбекона аски я гулхан ат р о ф и да д а в р а қуриб, мам онт гўштининг ж и з ғ а и а к бўлишини кутган- л ар и ч а қий- чу влашиб ўтирувчи ибтидоий о д а м л а р ма- росимига ж у д а мос тушади. А с к и я л а р л а т и ф а л а р г а , л а т н ф а л а р эр т а к л а р г а , э р т а к л а р до ст он ларга а й л а н а боргани сари оғ зак и иж одн инг ин қирози тобора кучайиб, яна ибтидоий д ав р н и н г бошл анғ ич нуқтасига қ а й т и ш — ёзувга м у р о ж а а т этиш эҳ тиё ж и туғила бошлади. . .

Ёзувдаги соф ўз бек сатирасин инг илдизи ж у д а чуқур. Б и з уни ортиқча к овлаш ти риб ўтирмайлик. . .

* * *

Г улм ат ким ўзи?Гарчи у и ж о д гашт ид ан и с олиб, наз м бўстонида

ў р а л а ш а бош л аган и д аи кейин ў р тами ён а исмининг ор- тига Ш о ш и й дега н д а б д а б а л и т а хал лус н и т и р к а б қўй- ган бўлса-да , аммо унинг Ф а р ғо п а водийсидан келнб, Т ош кентда т у рғу н лашиб қо лган кимса экани ни энди- ли к да биз я хш и биламиз . Б у фикрни айтиш учун шоир- нинг р а қ а м 1 ва р а қ а м 49 ғ а з а л л а р и д а г и « О лти ари қ» , « Ф а р ғ о н а » 1 д ег ан с ў зл ариг а т а ян и ш биланги на че гара -

r Қаралсин: Гулмат. «Бсзгакшамол» девони.

236

л а н и б қолс ак , д а ъ в о м и з пуч роқ ч иқ қ ан бўларди . Ж а в о - ни миз д а Гу лматг а анча йил қо н до ш лик қи лга н бир ш ахснинг эс д а л и к л а р и са қ л а н м о қ д а к и , ана буни д а л и л дей д и л ар .

« Б е п ар ҳ е з Г у л м а т турп п у л л а м о қ иштиёқинда водий- д а н Т о ш к а н г а келиб, пойгак даг и ҳ у ж р а м и з н и и ж а р а г а о л и б эрди, — д ея ё з а ди шоирнинг собиқ қай иноғаси м ул ла Акобир ўз э с д а ли к л а р и д а . — Б у л о р а д а тўнғич опа м онинг кўзига иссиқ кўринибдурми, бозорчи улфат - л а р и воситасинда совчи қў ю рға ботинибдур. Адам из - нинг ада си асли қ и шлоқ роқд и н бўлғони боис ш ўрлик мусофир ға ён босуб, они ичкуёв қилиб оладу рғон бўл- дилар».

М у л л а Акоб ирн инг ё з у в л а р и г а асосланиб, яна шу- л а р н и ай ти ш мумкинки, ота касб ига кў ра Бешёғочда с а р т а р о ш л и к қи либ кун кечира б о ш л аган Г у л м а т ора- си ра е рл ик д еҳ қ он ларг а турп уруғи п у л л а ш бил ан ҳам шу ғу л л а н и б турган ( тошке нтлик т о м о р қ а чи л ар ў з т у р п - л а р и н и ҳануз «О лти ариқн ик и» д еб сотиш лари шундан қо л г а н бўлса к е р а к ) . Ҳамёни оғир лаши б, ало ҳ и д а ҳовли сотиб о л ган дан сўнг унинг эски д а р д и қайтовланиб, яна қ а л а м б о з л и к к а р у ж у қўяди.

« Г у л м а т ху мбо шнинг димоғи қ ў л ё з м а л а р қап пайи- ш иг а мо на нд ш иш иб борурди, — деб ёзади м ул ла А ко ­б и р . — 1881 йилга келиб манм ан лиг и он қ а д а р г а за кл а - диким, на зм н аф ос атл ари н и и л ғ а й б и л м а сл и к д а айблаб , по кда мон оп амиз ни қ у қ қ у с т а л о қ қилди».

Аммо а ё л п а р в а р шоиримиз учун бу бор-йўғи биринчи « айр и ли қ» э ди холос . Ке й и н чал и к у ян а уч бор никоҳ м а р о с и м л а р и д а бош қ а ҳ р а м о н б ў ли ш д е к азобни тортди, чидади.

* * *

Уста Г у л м а т т ир ик чи ли к т а ш в и ш л а р и , хотин-ха- л а ж л а р нш тирок ида ги оилавий м а ш м а ш а л а р д а н холи п а й тл а р и д а г и н а и ж о д қи лга н и боис ун д ан бизга кўп н а р с а қол гани йўқ: мана , п а н ж а м и з д а унинг ихчамгина т ў п л а м и тур иб ди — « Б езг ак ш ам ол !»

Гарчи шоир бу м а ж м у а н и н г ил к саҳиф асиг а «девон» д еб унвон қўйган бўлса-да , биз уни б ар и бир «тўплам» д еяве рам и з . Чунк и унинг девонлигини ис ботла ш учун бизда на м аъ н ав и й асос бор, на ма нти қий дал и л . Би- ринчидан, т ў п л а м д а г и ғ а з а л л а р а р а б имло ларин инг л у ­га тдаги та р ти би бўйича ж о й л аш т и р и л м а г а н . Икк инчи-

дан , м а бод о тарт и б беришни з и м м а г а олга н т а қ д и р и - мизда ҳам, лу ға тд а ги бар ча х а р ф л а р бил ан туга ллану вч и ғ а з а л л а р н и н г ўзи йўқ. М а с а л а н , сатрининг охири «а>, «р», «и» ҳ а р ф л а р и би лан як у н ла н га н ғ а з а л л а р бир уюм- лигига қ а р а м а й , «д», «ё», «п», « ж » сингари ш ў р п еш ан а ҳ а р ф л а р г а биронт аям шеъ р б ағ и ш лан м аган .

Б ун да н ш унд ай хулоса келиб чиқадики, уста Г у л м а т ар узн инг нозик қо ну н-қ оидаларин н яхш и б и л м а га н ; ф а қ а т т а ш қ и кўр-кўрона та қлидчи лик , ички ёввойи сез- ги оҳ анг лариг а таяни б, мадд о ҳ л а р ча сў за м о л ли к бил ан ёзаверган . Ҳатто, унинг ўзи ҳ а м бир ғ а з а л и д а а р у з д а дурустгина саводсиз эканини м ард он а тан олиб, биз­нинг бу м а с а л а д а ж а н ж а л л и б аҳ с л а р г а шўнғнб кетмас- лигими зни таъм и н лаган :

Б у н е ч у к ш оир дем анг, а с ли м а н носоғроқ ,Е згоним ш а к ла н ға за л , л е к ў зи барм оғроқ...

Ҳа ш и л д и р - ш о ш қ а л о қ Гу л м атн и н г а ш ъ о р и ш а к л а н ға з а л холос. У, ҳаттоки, Бобур, М а ш р а б , Ф ур қа т , М у- қимий сингари донгдор к л а с с и к л ар и м и з г а битган на« з и р а л а р и д а ҳам на « р а м а л баҳ ри »г а а м а л ҳилган, на « ҳ а з а ж баҳри»га. Яъ ни «фо-и-ло-тўн фо-и-ло-тўн фо- и-ло-тўн фо-и-лон» ёки «ма-фо-и-лўн ма-фо-и-лўн фа- у-лўн» ка би мусиқ адо р в а з н л а р м а в ж у д л и г и н и та са ввур ҳам қи ла о л м а га н ҳолда , х а л қ о ғ за к и и ж о д и д а н мерос бўлиб қо лган «алёр -аста к-г устак-пис так » қ а б и л и д а г и чапани ай ти ш у в л ар оҳанг ида осонгина ёзаверган .

Қ ў л ё зм а н и н г аҳволига ке лсак , ж у д а та ш виш ли: со- қол совуни бил ан х ам и р қ о р и ш м а с и д а н т а й ё р л а н г а н ел и м л ар кўчиб, с а ҳ и ф а л а р ж у д а ч а л к а ш и б кетган. Кўп- гина в а р а қ л а р г а м у с а л л а с ёки қимиз т ўки лган бў лса керакким, ҳ а р ф л а р су ва ш и б ётибди. Айрим с ўзл арн и буткул ўқ и б тушуниш имкони бўлм ад и. Б у н д а й ҳоллар- д а ҳозирча сирли кўп н у қ та л а р д а н ф о й д ал а н м о қ н и ло« зим топдик.

* * *

Г улм ат Ш ошн йнинг бир қ а д а р саводсизлигига пан- ж а орасид ан қ а р а г а н ҳо л да тўп лам ин и шунчаки қизи- қувимиз ҳурмати д ур устроқ куз атиб чиқайлик.

Уста Гу лматн инг ншқий ш е ъ р л а р и анчагина. У л а р кўп ҳ о л л а р д а б ач ка на изтироб, сохта фироқ, майда-чуй- да кўн ги лху шл и кл ар га т а ш н а л и к ҳисси билан қоришиб- кстган. Айниқса , т а ш қ и қиёфа сид аги б ад ш а к л л и к ун и нг

" . . . 23У

иш қи й р е ж а л а р и г а ка т т а путур етка зганини шоир асло ҳа зм қи лолм ай ди:

Т у га л у р ғо н эса б и зн и к и ё ш ли к д и н буж ур а йлаб ,Б у и к к о вн и яса б с и л л и қ эгам ҳ а м қ ў л л а ғ о н эрди ...

дей ди у, «улкан шоир»га па рво қ и л м ай кетиб бораётг ан икки сулув ор тидан армонл и боқиб.

Л е к и н д ев о н а в а ш Гулмат , айн и пай тда , с ал нар сага буткул руҳи туши б кетадиг ан а н о й и л а р да н ҳам эмас . Зе ро , у ҳушини йиғиб олгач, « Б у ю к ишдир ма гар ч ар хд а м ани шоир топилгоним» янглиғ ми ср ал ар ҳовуридан

қ а д д и ғозланиб, энди ҳа ётга у м и д ва ишонч би лан қа р а й бош лайди:

Фақат оз-м о з чут ирдирм ан, и ю л эм асм ан,буки р м а см а н ,

С оқол оп п о қ , к а н г у л ёш дир, ви с о л д и н ю зугирм асм ан ...

Қизиқ, шу топда у қ а й висолни н а з а р д а тутяпти эк ан ? Аниқроғи, нечанчи хотинга совчи қўйиш а р а ф а - сид а т урга н эхан?

И ў қ , биз бу с а в о л га ҳеч қачон ж а в о б ололм айм из . Шоир ҳа м а т а й л а б бу ҳ а қ д а бизга м а ъ л у м о т бермаган. Ага р у очиғини айтиб қўйса , у нд а уш бу м и с р а л а р ф а қ а т биргин а аё лга т а а л л у қ л и бўлиб, ўзга ш еъ рхо н ожи за - л а р г а з а р р а ч а қизиғи қол масди.

«Н ик оҳхў р Г у л м а т ҳар тўки сда «ўлдим-куйдим» деб айюҳанно с солса-да , бул дил изҳори онинг б ирл ам- чи хотиниға , яъни по кда мон оп ам из ға тегишлим идур ёйинки кейинги уч о ж и за сид и н бировиға ат ал ғон ми — бул ҳ а қ д а лом-мим дем ай ди р , — деб з а р д а л а н а д и м улла Акоб ир. — Ч ам аси , ул т у л л а к бир ў қ ил а тў рт қуённи б а р а в а р ур моқн и пилонлайдур».

Г у л м а т Ш о ш и й н и н г ўқи аслид а тў рт ҳам эмас , юз- л а б қу ё н ла р га қ а р а т и л г а н и н и сод д а д и л м у л л а Акобир қ а ё қ д а н билсин!

Уста Гул матн ин г ф а л с а ф а д а дум булл и ги, панд-на- сиҳ ат бобида гал ди р л и ги ҳ а қ и д а ор ти қча тўхталиб ў ти рм ай ли к , бу унинг кўпгина ш е ъ р л а р и д а «аҳ м о қ қ а тў қ м о қ » д ек я қ қ о л кўриниб турадн. Б у хусусда та мом ан бош қ а нарса ни айтиб ўтмоқч има н: Гу лматн инг овсар- лиги шу д а р а ж а д а бўлганки, биз бугун ҳ а ж в ва ҳазил- мутойиба деб қаб ул қ и л аё тган бу ш еъ р лар н и аслид а у о л а м ш у м у л д а р д л а р и г а д а в о излаб , ўта жи дд ий кай-

239

фи ятд а ёзган. Ага р у ларн и ҳозир ш унчак и э р м а к с и ф а ­тида ўқиётган им изни кў рган да эди, бир қайнови кам м уалли ф бундан юраги ёрили б ўл ган бўларди.

* * *

Уста Г ул м ат иж од и да ги кейинги икки йўн али шга алох ид а з у к ко ли к би лан н а з а р т а ш л а ш и м и з г а тўғри келади. Энг муҳими, шоир позициясини узил-кесил б ел ­гил аб олиш им из шарт . Акс ҳолда , назмчи сартарош и- мизнинг б ит та-яримт а эски мухолифи ҳану з ҳаёт бўлса , унинг айрим сатр л а р и г а бир ё қ л а м а қ а р а ш йўлид ан б о ­риб, мендек од ам н ин г а ж о й и б ил мий ишини чип п акка чиқа ри ши хеч r a n эмас .

Ю қ о р и да биз Гулматнинг тўпори ва д а л л и р о қ э к а ­нини исботлаб бердик. Л е к и н инсоф ю з аси дан айтиш лозимки, у ғирт аҳ м о қ ҳа м бўл м аган, а т р о ф д а бўй бе- ра ётг ан воқ е а л а р н и баҳо ли қ у д р а т идрок этиб, у л а р г а қў л д ан келганча холис м ун осаб ат билдириб турган.

Б у ўрин да , энг аввал о , оддий ту р п ф у р у ш деҳқон ва кўчманчи с а рта рош , кейинчалик м ай д а савдо гар ва ҳ а р д а м х а ё л нос ка ш бир кимсан инг эзувчи ким-у, эзи- лувчи кимлигини ил ға б олиб, у ларн и си н фл а р га бўлиш да ян глиш м ага н иг а қойил қ о л м о қ керак . Қ ол а в е р с а , б а ­диий меросни бугунги кунда бизга и стар али қил ган омил шуки, уста Г у л м а т доим о эз и лувчи ме ҳна т аҳли т а р а ф д а туриб сўз айтади. «Азимбойнинг уйи,, ҳай-ҳай, қасри султонни эслатғай», деб бошл ану вч и ға за лин и нг охирги байтини олайлик:

И и ғи б қиммат м ат оҳларни д а вр с ур ги н г к елур ,Г улмат,В а ле ки сса н гд а ги а ҳ в о л санга а р зо н н и эслат гай.

Кўриниб турибдики, топганини рўзғорга учма-уч етказиб, ночоргина кун кечираётган ўн м ин глаб оддий меҳна тчи ларга шоиримиз д ар д д о ш ва фикрд ош . Чунки, унинг ўзи асли ш у ла р ор аси дан келиб чиққан, эндилик- да унинг ҳақиқи й ш еъ рхон лари ҳа м ў ш ал а р .

М у л л а Акобир бу ҳолии ш у нд ай из оҳл аган эди: « Б и з л а р га м а ъ л у м ва м а ш ҳ у р шоири к а л о н л а р кў п роқ ' гул ила булбул ҳақи нда роҳ атла н иб ё за р э рд ил ар . Г у л ­мат бач чағ арни кўрингки, у бед аво ҳа р икки гапнинг бирисида носкашл икни пеш қил адир. Ушбу ҳолат онинг паст т а б а к а оросидин чиққон анди эконини т а сд и қ л а - майдурми?»

240

Г улм ат Ш оший ижодининг а в ж па рдаси эл -юртда икки ё қ л а м а зулм тобора кучайиб бораётган д ав р л а р г а тўғри келди. Ва зи ят ни бехато б аҳ о л а г а н шоир ўз ғ азал - л а р и д а н би ри д а дейди:

Қ уш елк а д а қуш хо қо н , м ани ж оним биттадур:Қ ай бирига берай нон, м ини ж оним биттадур.

Қ аранг , ҳам ми ллий бу рж уази я , ҳам чоризм халқии икки ё қ л а м а та ла ётгани н и биргина «қўш хоқон» сўзини и ш л а ти ш ор қ ал и қ а н да й қисқа ва р ав ш ан т а ъ р и ф л а б берган.

Сўнг шоир давоМ қнлиб антади:

С ероб ҳ а р х и л а м алдор; м и р ш а бу иш йх, пристав,Т анобчию солиқбон ... м а н и ж оним биттадур.

Ч а м а с и „маҳалл ий а м а л д о р л а р бир қ и ш лоқ и иприн- ди шоир б и л а н ўч акиш иш ни ў зл ари га эп кўрмай, унинг олди-қочди х а р х а ш а л а р и г а та м о м а н б е ф а р қ қ а р а г а н л а р . Б ун да н ф о й д ал а н г а н Гулмат пайт пойлаб туриб, ҳатто, оқпошшо га ҳам ора-сира ra n отишга ж у р ъ а т этган. У, асосан, фронт ортини м у ста ҳ к ам лаш учун Туркистондан ма рдн ко р олиш ҳақи да ги ф ар мо н дан қат тиқ норизо

эди:

М ақт ағон о қпош ию си л о л қ и л д и м ани,Ф арм они у л қ а д д и м и н и д о л қ и л д и мани...

Нега энди норизо бўлмасии? Ахир марди ко рл ик ка ф а қ а т ночор к а м б а г а л л а р г и н а с а ф а р б а р этнлиб, а м а л ­дор бойлар ва ул ар ни н г а р з а н д а ф а р з а н д л а р и ҳануз ай ш -и ш ра т б ил ан машг ул экани киши га а л а м қилмай- дими?

Б ун да й теигсизликдан ж и дд и й ра н ж и г а н шоир яна бир ғ а з а л и д а ўз қа ҳр у га за би н и ш унд ай изҳор этади:

Ч и м и лд и қ д и н туриб б о й ла р сани ҳа й д а р ю м уш ла р ға ,B y зў р л а ш н и н г тузук нам и га ҳи иш дир, га ҳи хизмат...

Энди савол туғилади: хўш, Г улм ат м а рд и ко рлик ка борганми ўзи? Гапни чўзиб ўтирмай, яна мулла А ко ­бирнинг э с д а л и к л а р и г а м у р о ж а а т этайлик: «Ҳўкиз шо- хида ам о н а т тургон бехуд уд зам ин ни н г тўрт н а ф а р буз- рук ҳ у км д орлари д ан бириси, бешак-б ешу бҳа , Ни к олай пошшодир. Онингдек ҳа зр атни н г мар ди ко р л и к бораснн- д аги фармо н и т а б а р р у к л а р и уёндин эълон қилинибдур- ки, пихи қайрил ғон Г улм ат буёндин с а ф а р ҳозирлигини кўриб, бир неча қанор туршакнн поюзга босқонча му-

IG— 148 241

сулмониядин ғойиб бўлибдур. Ло к и ги н с а ф а р ғ а айвон- дор ш ап ка остинда ж ўн ағон ул б ет авф иқ Тошкан, Ж и з - за х ҳам Ма рғ ил он м у зо ф от ларин да ғи қирғ ин барот жа н- ж а л л а р тийилғоч, эмди бошга пўлатшойи с а л л а чандиб яна Бешёғочга кириб келди».

Бун дан шуни сезиш мумкинки, оддий сартарошни эмас , балки «катт а зўр шоир»ни к е л а ж а к а влод ' учун асраб қолишга қа тъи й аҳд қилган Г улм ат юртда то мард и ко рлик ғ а л в а л а р и сепсилгунга қ а д а р четроқда ч ака на савдо и ш лари б и л а н ш уғуллани б туриш га м а ж ­бур бўлган.

Гарчи шоир бу олатасир д а в р д а «ф ақи р киши — па- на да» шиорига кўпроқ а м а л қи лга н бўлса -да , лекин у эл -юртдаги у лка н в о қ е а л а р д ан бутунлай у з ил и б қ о а - ди, дей иш га ҳ аққ им из йўқ. М а с а л ан , т а х та п у л л и к Қо- равой подачининг Россияга м а р ди к о р л и к к а борган даг и ишқий ҳангомасини Г улм ат томонидан ш еъ р га солин- ганини олайлик. Бир қ а р а ш д а , бу шунчаки э р м а к учун ёзилган н а р с а д ек кўринади. Аммо ў ш а д а в р руҳ идан келиб чиқиб, сезгирр оқ боқа диган бўлсак , бу ҳ а зи лна м о с а тр л а р за м и р и да катта ж а с о р а т ётганини п а й қ а б қо- лами з , яъни Гулмат м и л л а тл а р ўр таси да бир-бирига зўравонликсиз , мсҳрга асослан ган кўприк қурилишига тўсқинлик қилиб кел аётган турли реакцион гуруҳлар б аш ар ас и га нос а р а л а ш тупуришга , сал бўлса-да , ури- ниб кўради.

Кўп ҳ о л л а р да гаҳ қ а н д а й д и р са ё қ тўнғиз полиздаги қовунл ари ни пачоқла б , п а л а к л а р н и пайҳон қилиб кет-

гани, г аҳ қайсидир" киссавур ундан йўл сўрага н бўлиб, ҳамёиини ўм ар и б қочгани каби а ҳ ам и ятс и з д а р д л а р - нй айтнш дан нарига ўта о л м а га н Гулмат айрим пай тлар- да XIX аср э к с п л у а та т о р л а р и ҳа м да уларнин г таянчи бўлган м а ҳа лли й а р бо бларни н г сохта художўйлигини, д ў з а х и л а р ч а икки ю з ла м ал и ги н и фош этиш, у лар билан ra n т а л а ш и ш д а р а ж а с и г а бориб етганлиги кишини ҳай- ратга солади. Б ун да й пайтда ўзимизбоп шоирнинг е л ­касига дўстона қоқиб, «оббо, Г улм ат хумпар-ей», дегинг келади. Шоир эса: «Ҳа, а к а н г қ а р а ғ а й Г улм ат а н а шуна- қа аж а б то в у р одам эди», дея нариги аср. қ а ъ р и д а н ж а ­воб қ и л га н дек бўлади.

242

ҒазалларҒАЗЛЛ, РАҚАМ 1

Шоирингни йўлга бош ла , я м о қ тушг ан чорпққииам,В ал е сарой шоиридин пешона си ёруққинам.

Утиб Риштону Бағд од дин Қўқ онг а шом кириб борсак, Кутиб олга й Собир м а л л а — соч-соқоли сари ққин ам .

Б е ш а р и қ келса з а б т айлаб , ол ар бў лс а к гузарни сўнг, Чойхо на да берурман дам, пошнаси йўқ ориққннам.

Бск о бо д ҳам бўлур ишғол, қолур ортда Бў ка , Пискент, Кирурмиз. Ш о ш г а биз мағрур мадо р берса ҳолиққинам.

Ш о ш д а шоирни нс кутса санго ҳам шул эрур қисмат ,Э чориғим, т ақд и ри ман — эгосига боғлиққинам.

Ж а н г г а те лб а яғоч отда кирғонидек, д а л л и Гулмат — Қутар яғоч қ а л а м д и н ризқ.. . Хайр, Олти ар иқ қ ин ам .

1985 й и лд а тикланди.

ҒА ЗА Л, Р А Қ А М 2

Аёғинг тортмоғон ерга айл ани б бормоғон яхши, Д и л и н г тортса б ал один ҳам бенасиб қолмоғон яхши.

Ч иқ им га дуч ке лар эрсанг эртани тез рўкач қилғил, Бугунги ул текин ошни кейинга сурмоғон яхши.

З и ё ф а т л а р эса хил-хил, иш таҳ ан гки м эса к ар на" Узинг ялғон сипо а й л а б тортан иб турмоғон я-

Кўп ў й л а н м а бу не ъ м а т л ар ҳ а л о л да н м у Узумни жи мги на ка вш аб, боғини с ў р -

В а л е як бор бериб авқот, сени г Онингдек суллан инг афтин у

Фи кр бир л а яш а б Г ул м ат ўта Бировдин олғонинг мақбул, би,.

243

Ғ Л З А Л , Р А Қ А М З

Ёешя ғоч бозорида юрғон эдим тин глаб ғовур,Би р мусофир сўрдиким қ ай да деб Шайҳонтовур.

М а н дедим: шундин юриб, шунғО бориб, шундоғ бурил, Учрағай бир тўп б а қ а булбул бўлиб турғон зовур.

Кўфригин тасли м этиб ўтғоч зов урдин нарига ,Тўғри юр ҳ у ш та к фур уш аттори бор жойга довур.

Сўнг бурил чапроқ яна сертошу туфро ғ кўчадин, Т ў х т а м а .келгунча дуч л ағмон чўзиб турғон повур.

С ан онинг лағмон идин бир қулоч ютқон бўл-у,Аста йўл сўрсанг кейин сўй лай ди ростин, ҳайтовур. . .

Кетди ул қ у л л у қ ила, боқс амки — чўнтак қуп-қуруқ, В айс атиб Гулматни, ваҳ, картмонин урдн киссавур.

1981 й и лд а т икланди.

ГАЗАЛ, Р А Қ А М 4

Вул бароҚ кирди уйимға бир бало ни ахтаруб,Ул гўзал келса нетарди ман г а до ни ахтаруб?

Ул гўзал келса боқурдИ к ўз ла рн м ға МеҳрибоН,Бул бар оқ боқди қазонга маставоин ахтаруб.

Ул гўзал келғайдн ман бирла ту зу рғ а иттифоқ,Б у л бароқ келмиш ди ман-ла мо ж а р о н и ахтаруб.

Келса ул, изл ар эДиМ болу қанД Сўзларии май,КелДИ бул, топм ас қўлим эмди асони ахтаруб.

елса ул, Шафқа! сўраб сажДаДар Цйлғай эДим, лди бул ш а ф қ а т тилаб, мандим Исони ахтаруб.

ади ЛоДон Гўзал топгалй гулгуй уМр; то, лодон б ар о қ ке лм йш қазо йни ахтаруб.

1985 йилда тикланди.

244

Ғ А ЗА Л , Р А Қ А М 5

Ф а қ а т оз-моз чўтирдурман, шол эмасман, букирмасман, Соқол оппоқ, кангу л ёшдир, висолдин юз угирмасман.

А з а л мағрур туғулғонман, мани шерд ек саботим бор, Ж а ф о кўрсам у р у р м а н оҳ вале молдск бўкнр масман.

Ф а л а к посангиси — та нд а : бу ёнда д ард , у ёнда шавқ , Бул т а р а ф г а кў ш м ағай м ен, ул т а р а ф д н н ўпирмасмаи.

Бўлой ин мард, келиб -жоно мани ўлднрса ўлдирсун, Севгидин чанг юқибдир, бас, они д и л да н супурм асман.

Б у ю к ишқингга , э, Гулмат, у танноз туфлади-кетди , Оғиз да — пулга келғон нос, шу боис май тупур масман.

1984 й и лд а тикланди.

ҒАЗАЛ, РАҚАМ 6

Қ у л о қ қ а хуш ёқар , дил ба р , йи р о қ л а р д а н товуш қилсанг , К елиб кошки бу ҳ у ж р а м г а манн бир пой ковуш қилсанг.

Сани қўйга алиш мас мен, сани қи мморга тикмасмен, Р нз ом асм ен мани сан ҳам бў ла к ёра овуш қилсанг .

Қош инг майли камон бўлсун, кипригинг и гн алар отсун, Ч н д а р эрдим вуж уд и м н и тугал кўр па қов уш қилсанг .

О ч и қ гўрга тнқнб ж уссам нечун манд ин йироқ кетдинг, Н е т ар бир д ам тамоғ и м ға сочингни ч ирм овуш қилсанг?

Агар сал -п а л тутаб турсанг бўлур эрдим ўзим гулхан, М а н а м дилни қ и л у р м ан муз ўзи нг кўнгилсовуш қилсанг.

Туни би р л а ёзиб м адҳи нг ётур девона и Гулмат, Тўёди рма н ж ам о л и н гг а кўкрагим ни болуш қилсанг.

1979 й и лд а т икланди.

ҒАЗАЛ, РАҚАМ 7

Қ о қ пешин чоғида ман сал ло н а келдим Урдага ,З а б т этиб ошхонани, ёлчий дедим мошхўрдага .

245

Н о зл а н и б а в қот ичиб ўлтирур бир сарвиноз ,Ёнида ўйноши ҳам турғоиди ўх ш аб мурдага .

Бо рдим у одоб ила д а м а ғ а бердим салом,Турткип аб ўйношини, жус самни суқдим ўрт ага .

Ч а р х урур икки қошун, ў р т а да сғлу н патир,Т акл и ф и б ў лм ай тури б қўлни узотдим бурдага .

Иккови боққон эди ҳайратни ж а м л а б афтиға ,‘ Узнн ман телб а-тезик аҳволға солдим жўр тт ага .

Кулчадин меъдам қоиуб, ақчани а й л а б теж ам ,Гул м а то кетдим ж а д а л фоти ҳа тортиб сурпага .

1981 йилда тикланди.

ҒАЗДЛ, Р А Қ А М 8

Б у кун ёр се р ж а ҳ л эрс а кутай се рханд а бўлғунчо,Унут қилса у мид боғлай хасли м ан д а бўлғунчо.

Ҳаром ўлма бу ишқдин деб м а за х л а й ди р Эмин-эчки,Уч эрдин қолғон жувонни севай ш ар м а н д а бўлғунчо.

Худо онгларми ул ўзни ҳуснига қ и л са л а р с аж да ,Сабр айл ай — кетиб ҳусни, прастўй ба н да бўлғунчо.

Қаёнки ёр ж а д а л қи лса юройнн ортидан сарсон,Қи лай қурбон чориқнн, ҳай, кезойин ж а н д а бўлғунчо.

Х ож асин м ас суюб ёр(Ти, ан а М а ш р а б борур дорга,Хотун ҳақд а ёза й ман ҳам гўрим Дў р м о н д а бўлғунчо.

М а ш о й и х л а р дем и шл арки : « Ш а р о б кслса , кетур қайғу.. .» Ич-е, Гулмат , оғиз карн ай, қор.ин чир мада бўлғунчо.

1983 йилда тикланди.

ГАЗАЛ, РАҚАМ 10

Азимбойнинг уйи, ҳай \а й , цасри султонни эслатгай , Қа^ор қирқинчи л а м п о л а р фасон нумгонни эслатгай .

Бо ш у думсиз хўтик янглиғ турур кенг хонада истол, Қориндор ул самоввори Тўлан полвонни эслатгай.

246

Д е в о р д а бир ф а р ан г мидтиқ пўлат ш ам ш и р ила чирмаш, Д а р ч а д а оқ узун па рд а узун иштонни э м а т г а й .

Ги лам дилн и қи лур хуфтон — и лож йў қ нос туфурғони, М у ш у к у х л а р к а л а в в о т да суюқ жононии эслатгай .

Су макд ин бой тутун тортиб, кийиб оврупоча бошмоқ, Ю ру р там-там , шляпоси бузуқ айвон ни эслатгай .

Йиг иб қ й м м ат ма то ҳ л ар н и д ав р сургинг келур, Гулмат, В а л е киссангдаги ахвол санга арзонни эслатгай .

1982 йилда тикланди.

ГАЗАЛ, РАКАМ II

Б ўз ан и н г савдоси тушди бош им а бошдин яна,М ает келиб қилдим х ў р а к пи шмаган мошдин яна.

С ир ғани б остонада синди энг охирги тиш,И ш қ и л и б айр и лм ай ин кўз, бурун, қошдин яна.

Б о ш л а д и ф а р ёд л а р и н уйғониб бе ва қ т хотун,Б у ш ал о қ о ж и з а г а бер, эгам, дошдин яна.

И л к наҳор уйдин қочиб санғидим хомуш, гарант ,Й ў л тўсиб, қ а р з л а р сўраб кекс а ю ёшдин яна.

Не с а б а б кўргач мани қ у в л а ғ а й итлар улиб,Қ а н ж и ғ и б ўл м и ш чў ло қ отғоним тошдии яна.

То саҳар ма йхо над а оч ётур Г улм ат бу кун,ҚолмишаМ п а й ш а н б а д а бенасиб ошдин яна.

1980 йилда тикланди.

ҒАЗАЛ, РАҚАМ 12

Ке л у р икки сулув, аҳ-аҳ , ноз ларн мўллағои эрди,Бири ғунча эди паққос , бири с ал гулла ғон эрди.

Худо урғон эса бйзни ки ёш л и қ д и н бужу р айлаб ,Б у икковни ясаб с и л л и қ эгам ҳам қўл лағон эрди.

Ҳайи т айё мид а адр ас а л а р н и зап очибдурки,Кўзим ўйнаб, ёниб ўпкам, тамоғ им чўллағон эрди.

247

Табассум қилса деб з о р а ҳайи тл ик берсам ол майл ар ,Ал ар балки та ба ссум ин тонг да ёқ пуллағон эрди.

Ке тла ри га тикилсам лол имон келтир деди Раҳмон,Б у зу қ ўйларни л ек Ш ай то н бош и мға д ўл лағон эрди.

Алар юлдуз ахир, Гулмат , на қўл етғай, на пул етғай, Сани тақдир т амош ш ог а шунчаки йўллағон эрди.

1984 й и лд а т икланди.

ГАЗАЛ, РАҚАМ 13

Э сабо, айт бориб арз им ўш ал қози калонимга ,Ж а в о б қ а й т а р м а с а .................................................... 1

С а ф а р б а р айла бон бизга юборсин зўр та би бларн и, Б а ч ч а ғ а р иш қ босиб ке лмиш човут солғонча жонимга .

Кўзим тунлар — очик д арч а , ю р ак — ёнғиндагн ҳу ж р а , Азоб мундин эди к а м р о қ пучак ч иқ қ а н д а сонимга.

Туртиниб о т - э ш а к л а р га гаҳи йўлда г а р а н г юрдим,Мани извош эзнб кетса уволим ул жувонимга .

К е л м а д и ёр кеча кутдим, қолиб бир коса ош фойда,Бор-е м а р д л и к қилай, майли, бу кун келсун зиёнимга.

Аёл зотин азал , Гулмат , ж иним суйм ас эди, ам м о — Алар гоҳи қилиб сур лик кириб олғай девонимга .

1983 й и лд а т икланди.

ГАЗАЛ, РАҚАМ 14

Бу нечук шоир деманг , асли ман носоғроқ,Езғоним ш а к л а н ға за л , л ек ўзи бармоғроқ .

Ҳ а р қ а л а й ш еъ р и м да бор м аън и ю оз-моз фикр,Кўп ахир аҳли қ а л а м мандинам маймоғроқ.

Кимса дер: «Қ ил санг ҳ а ж в — бе к ин ма с пастроқни ур, Тинчгина авқот еюр бўлса ким қўрқоғроқ.»

1 Кўп н уқталар ўрнпдаги сатрлар асл нусхада ўчиб котгани учун ҳозирча тиклай олмадик.

248

Асли чин аш ъ о р н а в и с ё з м а ғ а й оддий басн,Б а р ч а н и ўйла нтиру р ra n отиб илмоғроқ.

Д а р д чекиб битсам г а з а л босм аг ай туркий га зе т 1, Улт ир ур унда биров ф а ҳ м и сал тарқоғроқ .

Ул деди: «Гулмат , ж ўн а , па й та в а қи лма м шеъринг»,Л е к ўзии ё зғ он лари бундинам пайпоғроқ.

1979 й и лд а т икланди.

ГАЗАЛ, РАҚАМ 15

Аё шоир, ёзувни бас қн лмағонингг а қ а р с а к л а р , Д а ҳ о л а р д и н ўзингни паст билм ағонйнгг а қ а р с а к л а р .

Б и р о в л а р тўрт қил иб кўзни висол оқшомини кутғай,Аёл зотин н а з а р г а кўп илмағонин гга қа р с а к ла р .

Текин м а й л а р сими рд инг гоҳ ўқиб майх она да ашъор,Кўп ўқиб, кўп ичиб қўйғоч ўлмағон инг га қа р с а к ла р .

Бо қ и б о л ам га сўнг са р х у ш б ил м ади н г тўйми бу, аза, О ф а р и н к и м т ўкм ади нг ёш, ку лм ағони нгг а қ а р с а к л а р .

Элинг сандин кў р м ад и наф, зиён ҳам ет м а ғ а й асло, Экма ғонингг а афсус, л ек юлмағонингг а қ а рс ак ла р .

За монс и зли ғ дсмай, Гулмат , а м а л д о р л а р н и ҳ а ж в этдинг, Авомдин ж е р к а н и б бағрин тилмағон ииг га қа р с а к ла р .

1980 й и лд а т икланди.

ҒАЗАЛ, РАҚАМ 16

Ку либ ом а д и ш лари м бир юриб кетса, а ж а б эрмас ,Мани нозир дебон ҳоқон амр этса, а ж а б эрмас.

Ҳ а м а мингбо шилар бир-бир келиб савғо бериб бўлғоч, И т и м ғ а бек ху шом ад- ла суяк тутса, а ж а б эрмас .

Кийиб к ў к р а к я л а н г кў й лак ва д ар ч а м ғ о отиб олма, М о м и қ қ и зл ар кўзин зи мд ан қисиб ўтса, а ж а б эрмас .

К а и ф қи лсам уриб-судраб , уят с ўз лар дега н мирш аб Аёғимд ин ўпиб ка ф ш и м лойин ютса, а ж а б эрмас.

1 «Туркпстон вилояти газети» шекилли,

249

С арой шоир лар и мандин кутиб эхсон и л а унвонГ Таҳ о р ат қилғоним ҳ ақд а ғ а з а л битса, а ж а б эрмас.. .

Аё Гулмат, чилим тортиб ки мастона х а ё л сурма,Хотим ўқл ов олиб уй да сани кутса, а ж а б эрмас.

1979 йилда тикланди.

ҒАЗАЛ, РАҚАМ 17

Ас фар занд , а в в а л о Сиз оиони рози қилғайсиз ,Бир ум рға ўзингизға отони қози қилғайсиз .

Кич ик лар д ин туриб катта , кериб тенгдошга сал кўкрак, В але манга салом а й л а б дуони орзу қилғайсиз.

Х у ш о м ад л а р б а ж о э тм ан г киши Сизга эса тобс,Б и р о қ ўзии к а з о л а р г а куча таннози қилғайсиз .

V • 1

Ту лакз ода ж у в о н л ар г а бўйин эгманг бўлиб лодон,Н а х о т дилни овчига Сиз г а зз а н и н г1 рози килғайсиз?

Яна ҳушёр суриб дав рон ға н и м л ар д и н туринг ого.х. Кўзингизни муш ук айлаб , бурунни този қилғайсиз .

Н а с и х а т л а р битур Гулмат, савоб бизга насиб этсун,Бу сўзлардин ясаб та нбур юракнинг сози қилғайсиз .

1980 йилда тикланди.

ГАЗАЛ, РАҚАМ 18

Бўш қолуб чиқдим бу кун қилғони ял ло Ҳ а др а д а , Е л к а д а янги чапон, боши мда с алло Ҳ адр ад а .

Тўгрию ҳам эгрию омухта эрди кўчада,Фозилу д евои аю нодон-ла му лло Ҳ а др а д а .

Қ ўш хачир извош ида ўтди а м а л до р ялпаюб,Б и л ма ган дсйдир: «Бу д а м ке зм оқ да олло Ҳ а дра да» .

Тўхтадй кў нка2 келиб, сири лди одам устма-уст, М а м л а к а т тинчдир вале бош ланд и гавго Ҳадр ад а .

1 Г а з за — овчилар кўл бўиига қурадиган пистирма.2 К ўвка — трамвай.

250

Кўн ка га чиққоч дедим: «Танга иўқ, қилгум дуо»,П атта ч н айди: «Бабо, ўтм айди ҳилло Ҳ а д ра да» .

Hoc отиб Гул мат яёв Чорсуга юрдим гозлануб,Қо лди бир жо н он манго бўлғонча ш ай до Ҳадрад а .

108! й и лд а г и клане) и.

ҒДЗАЛ, РЛҚАМ 19

Ултири бма н ошиёнда қандни чойга чўктириб,К и қорунни бўлка и он га, ўзми гам га бўктириб.

Бол дудоғин ёшурғоч у л эмди қа н д хам доридир,Қу вд и б из ни д а ф ъ а т а н ер а ввали га тек туриб.

М у л л а Р а в ш а н З у л х у м о р г а бўлди шайдо, топди шои, М а и ю ри бм ан бир « х а м а к » к а обрўйимни тўктириб.

Эрса Л а б з а к ичра ш од ул, ман Чилон зо р ичра хор,Б о г д а гул ни ўзи ҳидлар бизга носни чектириб.

Қо лса мансиз нимии топгай, бунча нодон кур магур? З о р а қайтса с ал ф а^м дин к а л л а с и г а эктириб.

Узни манг а этма д уш м ан , қи йн ам а , э моча ха р,О ш н а қилса н г Гулматингни, юр мага иди и г сўктириб.

1983 й и лд а т икланди.

FA3AJ1, РАКАМ 20

Хиргойи-ла бода и и ул фатга бери н г, \ов ,Е бедасоч бир па ри турх атга беринг, ҳов.

М а ъ ш у қ а ю дўстга теки и кулги улошиб,Зарда'ни бегонага қи мматг а беринг, хов.

Уйда хотун г а р д а ни га ортинг қаҳрни Тил болини т ў к м а д а сухбатга беринг, хов.

Б а р ч а са до қ а тл н ж ў р а цолсии гурунгда,Бебурдни оқпошшо га хи зм ат га беринг, хов.

У р л ам аси н да врага пулдору димогдор,Шои рн и топ и б га пии игу сердард га беринг, хов.

251

Аҳли дим оғдорға молу тахту с а рой хўб,Қ а т р а маю қ и з л а р н и Гу лматг а беринг, хов.

1984 й и лд а т икланди.

ҒАЗАЛ, РАҚАМ 21

Кеча майх оиа да тўрт дўст б а ж о қи лди к айш тунги, Ф ар огат га эд ик та ш н а , к а н г у лл а р гаш эди чунки.

Бобо Кайф ий дега н эр к ан: «Ул иш йўқки — тўйиш i . Йўқдир»Б ў ш а т ди к кўп қадаҳни, ҳар с а ф а р дсб: «Уш бу си—

сўнгги!»

Н а з а р қ у л оштовоқ уш ла б бош л ад и д а ф ъ а т а н хониш,Мов мушукнинг фиғонини э с л а т у р ди товуш мунги.

Қўшни қиз та ъриф ин сўй лаб тўкурди кўз ёшин Ға ффор, Суз арди май уза маҳзун мўйла бидин тушиб юнги.

Матқо вул бир кўза майга ал и ш а й л а б чопонини,Баҳ он а сўнг топиб дерди: «Узи торрой эди енги».

Х а р ж л а д и к сўм-тийинларни, сотиб ичдик кийимларни, Ҳ у ж р а м а илк саҳар Г у л м а т кириб келд им тутиб лунги.

1981 й и лд а т икланди.

ҒАЗАЛ, РАҚАМ 22

Эски Ж ў в а қа торин да кичик дўкон очиб қўйдук,Сот>гвға сўнг м айиз -турш ак, з ир а - зн рка сочиб қўйдук.

С а р т а р о ш л и к тегиб жоига , кечиб қайчи ва қайроқдин, Дў ко н га бнр қошиқ-ўлчов , иптаро зу оснб қўйдук.

Ширин у л ф а т келнб қол са , ўчоқда ёғ бўлур «жиз-биз» , Чўзиб чандир яна юз ла б м и ж и к л а р н н ғ а ж и б қўйдук.

«Ф ақ ир га ким солиқ солса онинг бўйни узулсин», деб Пеша йв онг а йўғон-ўқлов ҳ а р ф л а р д а ёзиб қўйдук.

Бирон ш абк ўр ха рид қи л м ай ўт ар бўлса , йиқитғони— Д ў к о н олдиға уч-тўрттл кичик ҳа н д а қ қ ази б қўйдук.

Кўрунг, Г у л м а т иши бешдир, дуруст ка мй ир ibririiiiэмди,

М а н а тўига бў либ тайср пмча ақ ч а босиб цўйдук.

1983 й и лд а т икланди.

ҒАЗАЛ, РАҚАМ 23

К ели бду р бир мулла ўғлон ёни мға илтимос айлаб ,Д е д и : «С ўйл анг хотуини б о ш қ а р у в ҳ ақд а оғоз айлаб»;

Угитла рни тўкиб бисёр дедим: «Б ездир хотуНни сан, Б а л о ортти рм ағи л бошга ўзингга иш қибоз айлаб».

Д а в о м этдим: «Хато қ и л м а яна айтиб ширин сўзл ар , А қл ли эр беру.р т а ъ л и м муштини о б ж уво з айлаб».

Д е д и м сўнгра : «Хотун кўпдир, вафодори эса кам-кам, Талоқни ҳеч д ар п ғ тутма бировға боқс а ноз айлаб».

В а уқтир дим: « Б и р о д а р л а р аро с а қ л а й десан г обрў, Узингни ш ер п а д а р кўрсат , хотунни қ ў й м и ж о з айлаб».

Д е д и м Гулмат: «Бо ри б эмди у нопокни танобин торт, Хотуидин кўп гапир ти рд ин г мани ҳа м бен ам оз айлаб».

1980 й и лд а т икланди.

ҒАЗАЛ, РАҚ АМ 24

По лиз зо ри м сори тунда ғ а л а т ҳайвон босиб келмиш, Нс ҳайвонки, неча чаЦрим йироқдин ҳид сасиб келмиш.

А лим қ у лд и н с ў р а б бил сам онинг номн эк а н тўнғуз, Т а р а н г -қопда гўштмидир ё ўрмаловчи ҳасиб келмиш?

Қорун тўйғоч секин қай тм ай, ёриб б ор ли қ қовунларни, Омоч т и ш ла р билан бир-бир п а л а к л а р н и қ а з и б келмиш.

Я ш ар эр к ан тўқайЛарДа ўзи аслИ ; титиб балчиқ, Текин г у р в а к 1 тиқойин деб Қорунни бўш оснб келмиш.

Эгйм ЦўшдИ неча хар ва хачир ризқин таморЦаМга, М а н ўргилДим хуДосиДИн, бу ҳам и зл аб насиб келмиш.

1 Гурвак - r қовун нави.

253

Сабр қилсан г бал о ўтғай яна бир бор чида, Гулмат , Б у тақдир кўп бал о л а р н и пеш онангга ёзиб келмиш.

1980 й и лд а т икланди.

ҒАЗАЛ, РАҚАМ26

Мақт ағон оқпошшоси пол қилди мани,Ф армони ул қа ддим ни дол қилди манн.

Шош эл иди и ишга сў ра бд ур мардикор,Му нч а ювош омглади, мол қилди мани?

Ешни о л а р эр ми ш деса, хин л а топиб —Қўй дим соқол, ҳ а ф т а д а чол қилди мани.

Пош шо н ия м сўкднм қўшиб ф армонига ,Болсўз эдим, нал баки бол қилди мани.

Му шт кў тариб чиқсанг аг ар сТмас кучинг,З ў р л а б соқов, кур хам да шол килди мани.

Гул мат каб и ҳақгўй ила олам гўЗал,Д у н ё — келин, ла б и га хол қилди мани.

1982 й и лд а т икланди.

ҒАЗАЛ, РАҚАМ 27

Чициб айвонга оҳ урсам Л а б з а г у Соғибои ўртар, Ҳама қўшнум хотун топди, висол бизии ҳа мон ўртар.

М а н и гумдон қилур бу ишқ, бузоқни қ а т л этур қассоб, Ма ни гул юз куюнтиргай, кучукни устихон ўртар.

За б у н ҳ о л им бўлиб достон ў қ и лға й ду р хонақода , Йи ғл атиб он сўфил ар ни юр а кни ҳа р азом ўртар.

Юра к, буйрак , ж и гар , ўпкам куйиб тўрт сих к а боббўлди,

Ж и гил дон иста май авқот, буёқда ошқозон ў рта p.

Оф ати ишқ мани токай ёқур ўтда дема , Гулмат,Бешинчи кун кетур бу д а р д в а л е тўрт кун я мои ўртар.

1984 йилда тикланди.

254

Ғ А ЗА Л , РА КА М 28

Б ирода р, юр ке тайл ик тез, келур бпз ён С а ф а р ифлос, Т ўци р «миш-миш», тўкмр игво к и шайтондин б ат а р ифлос.

Қ а з о н л а р д и н қ а р о юқса , ямон лард и и б ал о юққаи, Қ1ўшилса у сану м а н г а ■ бў лу рм и з уч н а ф а р ифлос.

Бек ор цолса таший ди р гаи бобосидап момосига,Қ и л и б гиж -гиж, тамошобин бўлодир, шу қ а д а р ифлос.

Н а ф а с олса — ҳа во айиир, сувин ичса — чел а к макруҳ, Ухласа ул — покланур тун, гар уйгонса — сах а р ифлос.

. . .Иироқ қочмоқ бўлпб ондин, секин дўстимни туртгонча — Бу ри лғо н им да , ортим дан сочиб қолди з а ҳ а р ифлос.

Д е д и : «Гул мат , ўл-а! Узга йигит-ла кетди севгонинг.. .» Кўрин г топган гапин, ҳатто у еткурган х а б а р ифлос.

1980 йилда тикланди.

ГАЗАЛ, РАҚАМ 29

Б у дунёни иши чал к аш — гаҳи ойдин, га.хи зулмат ,Аз а л ишни қилур расво гаҳи та қ д и р , гаҳи қисмат .

Чи ми лди қди н туриб бойл ар сани ҳай д ар ю м уш ларғ а , Бу з ў рлашн ин г тузук номи гаҳи ишдир, га.ҳи хизмат.

Эгилсаиг ҳам қулингман деб, имоимасдин кўюр айғоқ, Т а л а б қилғай яна сандин гаҳи имзо, гаҳн тплхат.

Бори б дар д и и г баёи этсаиг ўзиигдии айб топур қозий, Сани қ у в л а б юрур сўнгра гаҳн иғво, гаҳи туҳмат .

Ял ии са к -да яратғ ои га манго пар во қплурсаи, дсб, В але иблис бўлур бизга га.хи устоз, га.хи улфат .

Китоботии ўкиб боз-боз пишит калл анг ни , эй ф а р з а н д , Ҳаётдин д а р е берур сайга га.хи Сўқрот , гаҳи Гулмат.

1982 й и лд а тикланди.

255

ГАЗА Л, Р А Қ А М 30

Шўр ваб ои ш еъ р л а р бас-е, эмди ман ош қилаюн, К а т та зўр шоирлиғимн и д а ф ъ а т а н фош қилаюн.

Бо ш га дўст солди ж а ф о , ал д а д и црндош яна,Воз қ а д а м н и дўст тутиб, кағозни цондош қилайзн.

М ул ласн б ер м ас салЬм, қозиси ол м а с алик,М ан а л а р айбии очуб, қўш кўзин мош қилаюн.

Арз ил а борсам эшикдин қўймади губернатўр , Ҳ аж ви ям н и д ар ч а с и ғ а отгали тош қилаюн.

Етмади м ёр васлиға , ц а л б и ғ а сан ет, шеърим,Тунда ул дўндуқчаи и санга боли шдо ш қилаюн.

Кўп хато қилдим манго те лба ҳис р а ҳ б а р ўлуб,Эмди ғўр туйгуга , Гулмат , ўзни ман бош қилаюн.

1981 й и лд а т икланди.

ҒАЗАЛ, РАҚАМ 31

Д а р д г а из лар эсанг чора они д ар д д о ш кишидин сўр, Қизиқтир са сани олам , бозорни «миш-миш»идин сўр.

Упич истаб к а с а л л а н с а н г бориб ёрДин шифо сўргил, Қ ўн м а с а гар уйчасиға , эш икни тир қиши дин сўр.

Овимғ юр май м а бо до с а н .....................• * ............................. кўнгли бў шидин сўр.*

Хаза р этғил порахўрниНг қазонидин, чумончи ул — Қ а н ч а л а р ... сгонини ўттиз икки тишидин сўр.

Дуру ст ошно г и л а б кўнғлинг, бироН у л ф а т топар бўлсанг, С уриш ти рм а онинг наслин, манса бидин — ишидин сўр.

Агар Гу лмат окаигнн сан суҳбати^а эсанг МойиЛ, Нечунким ул бугуи кунда я ш ар гя ЦўрЦиШИДИН сўр.

1980 йилда тикланди.

256

Ғ А ЗА Л , Р А Қ А М 32

V танноздин ото безор, у безотға оно исроф,Су лув ди р лек хаёси йўқ, д см а к ҳ а м д у сано исроф.

М а м а т бон ни қилиб ж а з м а н тациб юрғай текин сирғо, Ва афсус ул б ет а в ф и қ қ а бағри қонли хино исроф,

Қ о ш л а р и ғ а эсиз ўсма*, қабогига с у р м а л а р ҳайф*Юз иға ҳ а ф т а д а уч-тўрт қути сассиқ упо исроф.

Фа ҳм си зл иқ , т а м а н н о л и қ ёмон д ар д к и — давоси йўқ, К и бсмори оғир ётса та би б қилғои шпфо исроф.

М а г а р й ўлд ан тойибдурки, қ а б р и д а ҳам ўзин сотғай, К и хил ва тда тутиб олсаиг , у маҳ л у қ қ а .... исроф.

Бо ри б Г ул м ат сииаб кў рм оқ учуй четдан имо цилдим, Они нгдек юз буриб буриии жийирғ оп га имо исроф.

1981 й и лд а т икланди.

ГАЗАЛ, РАКАМ 33

Э, гўзал , в а ъ д а бериб в а ъ д а д а т у р ғонинг қане?Й ў л кути б, кўз ўйнатиб К ў к ч ад а юргонинг қане?

Бнр бузуқ и м л а б эди, ман они «кишт-кишт»ладим, Учраса ш ил қи м санго, л а б ч а н и бурғонинг қане?

Кўп хотун топди онам, б ер м адим ройиш сира,Б и й д а л а б ёт совчини ка фш ин г-л а урғонинг қане?

Тўйг а дсб бир эчкию ар пах он қилди м харид,С о м с а л а р ёимоқ учуй та иди рн и қурғонинг қане?

М а н куёв т а х л и д бўлиб м ойл адим маҳсимни хўп,Сан к е л и н л и к қ а с д и д а сочингни ўрғонинг қане?

И ш қн и сан Тоҳирдайии қурбонисан, Г улм ат гарнб,Зу ҳ р а и и суй дин г в але айшини сурғонинг қанс?

1983 й и лд а т икланди.

17-148 257

ҒАЗАЛ, Р А Қ А М 34

Ю р а р Д ў м б и р о б о д д а бир г а л ам и с л а л аи г л а б ,Мугуз қилиб мўйловин, к ал бошини яланглаб .

Д о ш қ а зонда қовуртиб еб қўйгудай тнкилға й Номи ўтғон аё лга ғилай кўз и_жаланглаб .

Енг ичида бедона , қ ў л т и қ да оч хўрози,Бел бо ғида пичоғи тўппончадек саланг ла б .

И ў л а к д а ул бсмакрн д айди ит-ла тўқнашиб,Бир-бирига ғиж инд и бир-биридан бсзанглаб .

Бангилигин фош а й л а б «пақир-пуқур» йўталғоч, Дўко н ча м н и н г ойнаси синиб тушди ж а р а н г л а б .

О ж и з а л а р Гулматни суяр, л ек бу сасқднн Қочиб ўт ар кели нл ар , қ и з л а р ўта р мазангл аб .

1987 й и лд а т икланди.

ҒАЗАЛ, РА Қ А М 3 5

Қўш елка да қў ш хоцон1, мани жоним биттадур,Қ а й бирига берай нон, мани жо ним биттадур.

Сероб ҳар хил ам алдор : м и р ш а бу шайх, пристав, Таиобчию солиқбои... . мани жои им биттадур.

«Т аҳора т қил!», «С олиқ чўз!», « И то ат эт!», «Тўғри ёз!..> Т а ъ қ и б л а г а й мииг ф а р мон, мани жо ним биттадур.

Учкор ўқир ҳ аж вн и хар бою ҳар муҳрдор,Р а қ и б л а р и м — оломон, мани ж ои им биттадур.

Яна кундуз рўзғору тунда а шъ ор азоби,У ламо хам беомон, мани жоним биттадур.

Ш ўр пеш он а Гу лматн ннг саботи ға бериб тан,Ш ай д о юрур кўп жонон, мани жон им биттадур.

1984 й и лд а т икланди.

1 М иллей бурж уази я ва чоризм.

258

Ғ А ЗА Л , РА ҚА М 36

Ади қи лди хот унсизлиқ р и зо д ир м ан к ў м и лмак ка ,В ал е ш еъ р лар битиб в акт бор на ўл ма к, на ч ўз ил макка .

Тун им ўтғай эзиб ёстиқ, тош ар икки кўзпмдин ёш, Б и р и - - Л и х о р , бири— Бўзсув, келинг қизлар , ч ўми лмак ка .

Ҳасан мингбошинниг ке н ж а қизи беж о боқур тушда, К и уйгонгач дедим: «Ешсан, бал о борми сузил макк а?»

Онинг тўнғич оно вс и, аҳ, муносибднр манго па қ кос, П и ш и бди р ж а в ҳ а р и л и му киби тапёр узил макка.

Б и р о қ бўйнидағи марж он и ди н ҳам ошпги кўпмиш, Б о р а й м у ё шу м а р ж о й га чағир тош дек тнзил макка?

Б и ро в дейдир: «Кириб дўппи бозориға жув он сайла», Ахир мавлоно Г у л м атм ан ва ҳақцим йўц бузил макка.

1984 йилд а т икланди.

ҒАЗАЛ, РАКАМ 37

И игл из отлиғ бир оролча тарқа тиб дур , қаранг , пи дбў л1, У й и ар эр миш эм ди цўр қ май Рўсиё-ла Фа ранг пидбўл.

Я р а с л ў в д а 2 сотиб п а ш м а к тути лд им бу ;амошшо га , Ка нг у л очмоқ эди аҳдим манн цилди т а ж а н г пндбўл.

Ки майдонии х а р п б л а р г а бўлиб бергоп э к а н л а р тенг, Бир-бировин томорқосии босдилар, бўлди ж а н г пидбўл.

Б у т шимин тиззадин қирқиб, кийибдур почага енгча, Кўрин г гулдек йигитларии а й л а м и ш ғирт м аза нг пидбўл.

Соқчини чал ғит иб кимдир равотга тепди чавгонни, Еғилгоч қинқ ир уқ-ҳ уш так тамом бўлди ара и г пидбўл.

Т а р қ а с а биз т а р а ф л а р ғ а қ ў р қ а м а н к и , аё Гулмат, Ушг а Ш о ш ни р а қ и б а й л а б қилур элни г а р а н г пидбўл,

1984 й и лд а т икланди.

1 Футбол.2 Ярославль ш аҳрп.

259

Ь Х З А Л , Р Д Қ А М 38

Эмиш ёрим сог-саломат , соглиқлигимдин айнанай,Они кў рма й дилим доғлиқ, доғлиқлиғи ндин айнанай.

Вез и и аччиц насиҳатдин а р а з л а б р о ц кетиб эрди, М а қ т а с а м -к у эрир мойдек, ёғлиқлиғиндии айнанай.

Ч а м о қилғон киби ҳамёини гоҳ чўнт ак ка суқл анғ ай, Ж а л а н г - ж а л п а н г кўзларининг зоғлиқли ғин дин айнанай.

........................................... аста сўраб эрдим,

............................ и пн маҳкаМ боғлицлиғиндин айнанай.

Узим ўнг лаб десам «ҳазил», мани қувди ям он қ а р ғ а б , Ҳамон тип мае эм иш жоги, ж оғ лнн лиғ инд ин айнанай.

Сабр қилғил ётиб эмди овин г юр мае эса, Гулмат, Тўрингни ёр узиб кочди, бал иқлиг индин айнанай.

1984 й и лд а т икланди.

ҒАЗАЛ, РА ҚА М 39

Те мир ларг а кйрибдур жон, гаройиб бир замон бўлди, В алекин Кўнканииғ, д ўстлар , яр а.огон и ямой бўлди.

М а н а м бир бор чиЦнб э рдим би қ и н л ар ға сДим тепкИ, Д а р а К с и з буп ковуш кетди, дуруст я к т а к т а м о м буЛдп.

Неча чўнтаккес ар ўтғай бошингдин То а ё қ снйпаб, Л а ҳ з а д а қ о қ лан уб ҳамён, носим ҳатто талон бўлди.

Сўкингонча сотур чипта бир д ав ан гир , кўзи бежо,Ш у дўппимии уриб ^олғоп дсгаи мапда гумон бўлди.

Б у р у н л ар г а бурун ианваст, қомати гоз турур букри, Оноси ўпмағои қизлар

Ковуш,* дўппи ила хамён дсгил ' с а т қ а й , аё Гул M a t , Кете а мол инг кетубдур лек шукр цнл бош а мой бўлди,

1980 йилда тикланди.

260

Ғ А З А Л , Р А Қ А М 4 0

Б у ю к ншдир м а г а р чар хда мани шоир топнлғоним, Б о ш и м ға лск ж а в р бўлди та н и л м о қ қ а шошилғоним.

Ҳануз ёдда — қи роа т-л а ўқишни м а ш қ қилиб оқшом, Утовдин ким отиб милтиқ, бобовларга қопилғоиим.

Кириб масчитга маи бода сафосинн этиб ташвиқ, Умар- Хаиём ҳисобинда аёғимдин осилғоним.

Б ори б м ай хона га сўнл аб бу гал дннга фидоликдин, К елиб тутғоч им он сиз лар совуқ сойга отилғоним.

К а з о л а р н н н г оросинда тоиай обрў дебон ул кун Уқиб инсоф ҳ а қи нд а шеър, я м о қ тўндек қоқилғоним.

Ж а с о р а т қи л яна, Гулмат , ки оқ и ош ш оғ а ra n отгил, Қолур Ш о ш д а бўлиб э р т а к тирикликча ёқилғонпм.

1980 й и лд а т икланди.

ҒАЗАЛ, РАҚАМ 41

Г ў з а л бир ён, ғ а з а л бнр ён, қ а л а м вайрон ўрт ада ,Қ а г о з бнр ён, намо з бир ён, мачит қурбон ўртада .

У кун бизни ёқиб ж он о Тахтапулдпн ўтдило,Сулув бир ён, ғулу бир ён, кезур шайтон ўртада .

Унг кўзим ёр юзин қўмеар , чапи қў мсайд и белроқни,У кўз бир ён, бу кўз бир ён, бурун ҳайрон ўртада .

Куйиб ишқдин бўлиб ҳофиз, ку й л ас а м т ун лари гирё, Д у то р бир ён, сетор бир ён, чарм гармон ўртада .

Д у о қилдим гаҳи ёрни, қа р ғад и м ғаҳ раҳмсиз дсб, Ақл бир ён, ж а ҳ л бир сн, фикр айрон ўртада .

Э, ука , Гу лматн й севмиш бир отннча навжувонни, Отин бир ён, хотин бир ён, ак ан г сарсон ўртада .

1984 й и лд а т икланди.

261

FA3AJ1, Р А Қ А М 42

М а н а м бсчорамаи ўзни кўп ннрок э тм ағи л , таниоз, Д о дл атиб , зўр авозимни хирқнро қ ' этмағил, танноз.

У кеч ра қсў мақом а й л а б ғ а н и м л а р ғ а чнлим тутдинг, Б и за қолғоида ўзии can қу ру мсоқ э т м а г и л , танноз.

Ям оқ маҳси ил а юрғоч санг о б а л д о қ топа й қайдин, Олиб кум муш туморимии мани қ оқ эт ма ғи л , танноз.

Сўзим ялғон эмас , а сло вафо қи л м ас бу ж а з м о н л а р , Босиб ғ а ф л а т аларн и сан дилин чоғ эт маг ил , танноз.

С а д о қ а т да бўлай якто, ке лу ба.хш а й л а ғ и л ўзни,Е бўғзумга уриб х а н ж а р мани соғ эт мағи л , танноз.

Ж а ф о ёғди рм а Гу лма тг а ки ортингдан сўкиб ўтмай, Бе а н д и ш а қилиб оғзим сарим соқ эт мағи л , танноз.

1982 й и лд а т икланди.

ҒАЗАЛ, РАКАМ 43

Дў к о н и м да касо д бўлғон ҳам а молни берай санга, Ол-с, жонон, Чи лонзору Қ атортолни берай санга.

С а м а р к а н д у Бу хо ро л ек сўгал холга кетур арзон,Бу икки ша ҳр и ма тсгма , қа ро холни берай еанга.

Яна Ф а р г о н а ю Урганч, Денов , Ж и з з а х л а р и м бордур, Ҳар бирин номидур ботмон, не мисқолии бсрай санга?

Тсгма шоир, олим имғ а , сахнй-содда деҳқонимға , Б а р ч а қози, м ирш абу шайх ва боққолни берай санга.

Нонимни ол, тўнимни ол, қ ағо зу д а ф т а р и м қолсуи, Д а в о т тўла з а ҳ а р тутгил , ясаб болнн берай санга.

Ки Г улм атд а қурук шеър деб, амал -ун вон лиг а учсанг, Куровп аткин — губерн атор ва п т | ) О л н и берай санга.

1987 й и лд а тикланди,

262

ҒА ЗАЛ , Р А Қ А М 44

Қорни очнинг дили таскнн излабон рўза истайдир, Қорни т ў қ л а р қи либ шўхлик б ў за ли кўза истаидир.

Б и р о в л а р ғ а с қ а р булбул, бировға хуш келур қа р ғ з , Биров қа й тм ас ҳаромди н ҳаМ, бири покиза истайдир.

Инон гай дир бу кун олим на м аҳ ш ар га , на Исога , В ал е банги чилнм тортиб ҳануз м ў ъ ж и за истайдир.

А за л ч ал к а ш экан дунё, ту за тм о қ л и к э к а я душвор, Би ровғ а эр топмлмайдир, биров о ж и за истайдир.

А ж а б б о к и м а ҳ а л л а м д а на тўйдин гаи ва на аза,М ани кўнглим шу ф у рсат да қазоидин ж и з з а истайдир.

Я н а нафсим ури б туғён, яна м а ъ ю с л а н и б Гулмат ,Яна ғ а ш л и к чўкиб дил га , яна ҳомуза истайдир.

1980 й и лд а т икланди.

ҒАЗАЛ, РА ҚА М 45

Г а н д и р а к л а б келур Эш мат , қимиз тортқонга ўхшайду, Ял анғ очд пр, яктагини ян а сотқонга ўхшайду.

Ичишни ким қўйибдурки ўзинг ҳ ам м ол эсанг, хумбош, М а н ичсам с ал я р а щ г а й д и р — сав л ат и м хоига

ўхшайду.

Бо ш и сарх уш эм ас чоғда ўтурди ул қилиб қуллуқ , А ж а б энди ўзи шоҳу сўзи фар мо н га ўхшайду.

Арслондек уриб н а ъ р а йиқилди юзтубан ерга, Тўкилғон носи ғулғулга сочилғон донга ўхшайду.

С у яб эр дим, боқнб шодон юзимни хўп я л а б турди, Оғзид ин бир уф ур ди ҳи д — тезак ютқонга ўхшайду.

Е л к а л а б ул гуноҳкорни сўкиб-судраб борур Гулмат , Б и ро в қа сд дан гўё манга ўлик ортқо нга ўхшайду.

1983 й и лд а тикланди.

263

ҒАЗА Л, РА ҚА М 46

Ға рчл и ковушни ииғл ат уб йўлда гў з а л кевотти-я, Мкки пода о ш и қ л а р и ортда к а с а л ксвотти-я.

Э, иод алар , сизга ке рак унвону зар, сўигра хотун, М а н га т о ж у . та.хту қаср, г а н ж у а м а л ксвотти-я.

11ўргаласам уига, биров «паилиа бўлиб борма», деди, П а ш ш а э с а м у қ а н д о қ чида и — уч пуд а с ал кевотти-я.

Шоди-бурун «оҳ!» деб аёғига ўзнн т а ш л а б эди,Тогдек бу рунди и сакр аб он ўтди ж а д а л , кевотти-я.

И ш қ йўлида энди м ан ам арзон -гаров кете а м кета и, Ешуриниб б а х м а л и а р а и ж и д а а ж а л кевотти-я.

Гулмат , фи до қ и л м ай тур-е ёрга улуғ бошингни сан, Ш у п а л л а д а бу к а л л а г а нодир г а з а л кевотти-я.

1984 й и лд а т икланди.

ГАЗ АЛ, РАКАМ 47

Ман шоирман, сан — хоқон, ман к и м м ан у сан кимсан,М а н д а — ом г, с а н д а — ар кон, ман к и м м ан у сам кимсан.

Г а з а л л ар и м , эй қози, шоҳга на из а никтагай ,Кону ним г — шоҳга калкон, ман к и м м ан у сан кимсан.

Ман ха лқи мга та ян гон ўгулдирман, хей миршаб,Санд а — х алқинғга гумон, м а н к и м м ан у сан кимсан.

У л ж а бўлур ёғийга дур-гавҳаринг , ҳой мулкдор, Ш еъ ри м — ёвга пал ахмон, м а н к и м м ан у сан кимсан.

И ш қ м а с , и ж од л а з з а т и н м а қ б у л билди Гулматий,Кўз сузма , эй навж увон, ман к и м м ан у сан кимсан.

1986 й и лд а т икланди.

ГАЗАЛ, РАҚАМ 48

Ф а р а н г л а р ди н олиб т а ъ ли м Ш ош га қа йтми ш биролимча,

Бурун устинда айлаигон бурак сочи соқолимча.

264 .

Б ош им ни ирғасам гайр и лисо нда ул деди « б а н ж ў р » 1, Т а в а к к а л д и н дедим «михл ўш »2 м ан ам ўзимни ҳолимча.

Сўғин алии бўлуб Л у қ м о н они қ аттиқ сипов қилдим, Ж а в о б и бўлм ад и оқил мани доно саволимча.

Д е с а м яъни: « Ф а р а п г бозорида чан пул ковуш-маҳси?» Д е д и : «Б ў л с а тасодифои, т еки к турғайди монимча».

И ў т а л м о қ ҳам бозорда пуллигин қайдин тушун ғай ул, Б о ш и ға шунча жу н тўп лаб а қл йи ғмабди молимча.

ФаҳмсИз бойни ўғлидун нечук олим чиқур, Гулмат , Отоси с а л л а д о р золим, буям ш ап к о д а золимча.

1985 й и лд а т икланди.

ҒАЗАЛ, РАҚАМ 49

Айт-чи токай қопда ёндош мошга мош, То б ак ай к и қозондошдир ошга ош?

Қ а р и бўлс ам ҳам йигитдекман, нигор,А й н ама , деб: «Тўғри келма с ёшга ёш».

То шба ғи р сан, боши тошдин ман, ахир —И ш қ ўти чақнайди тегса тошга тош.

Қ$ўлларингга тут а ш м а с ди н қ ў л л а р и м Қ а б о қ уйсам ту таш гайд и р қошга қош.

А йр и ли қд а бўлмаеии соб бу умр,Ул тирайлм к қўюб бир зум бошга бош.

Сани Ф а р ғ о н а д а н изла б тоцмадим,Гу лмати йк и ўзинг йў қл аб Ш о ш ғ а июш.

1985 и и лд а т икланди.

ҒАЗАЛ, РАҚ А М 50

Б а ҳ о р айё ми д а кўкнор эзилғон бир л а г а н бўлса,Енингда нозанин сан-л а томоқни н а м л а г а н бўлса.

1 Б он ж ур (ф ралцузча саломлаш ш п).2 Б у сўзнинг асл маъносннп аниқлай олмадик.

J

Ноза нинки у пол ар чангитиб юзга, атир пуркаб,Б у р а б г а ж ж а к , мўйч ина кда қошин к ў р к а м л а г а н булса .

Бошингда тол тўкиб соя, тагпнгда тўлғонуб маиса, Ч еча к лар н и н г буйин с л л ар буру нға ж а м л а г а и бўлса.

Имо этсанг бирон бачча кавобдин суиг на лов тутса, Ярмисин сан, ярмисин ёр ио зл ан у б / я м л аг а н бўлса.

Висол сайл ин ўт кар уб соз ва ғавғосиз якун килсанг , Ширин сўзл ар бўлиб кўпроқ, совуқ r a n к а м л а г а н бўлса.

Ғ а з а л битдим замон ш о и р л а р и -л а тенг юройин деб, Кечиргайсиз а г а р Г ул м ат пича и л д а м л а г а н бўлса.

1982 uiLida т икланди.

ҒАЗАЛ, РАҚАМ 51

Келибдур хат велик а ш ъ о р н а в и с К ў зм а П р у т к о в д и н 1,Қағоздии сўз эмас гўс оқур ж о зн ба тарновдин.

П а р и ш о и д и р м у с арх уш м у кал ом бош л а бд и. сал ч ал к аш : «Буни ё з м о қ д а м а н санга ё ' Т а м б о в д и н , ё Псковдин.. .»

Сўғин дебдир: « Б ў л а й л и к дўст к и шоирға куюр шоир, М а н у санбои дурук ч иқмас редактурдин ва гўрковдин».

Д а в о м қилмиш: «Б ўли б ботир манингде к ғоз яша,қ ў рқ м а —

С а м о д е р ж о в и ё филни отсаям бошга Оқтовдин».

Яна айтмнш: «К уз ат зипрак , сани чалғонга кун берма, Ошиноға қ а р а бир бор, ўн с а ф а р зо ғл ан у б ёвдпн».

Адоғинда д ем и ш Кўзм а: «Е за й л и к б асма -б ас , Гулмат ,Ж а ҳ о н д а қо лм ад и ўзга қи зиҳ шоир биз иккоидин».

1985 й и лд а т икланди.

1 Козьма Прутков — рус ш оирлари латиф а спфатида каш ф этган қаламкаш .

2GG

Ғ А ЗА Л , Р А Қ А М 52

Рў си ёл и қ буюк К ў з м а ағога бул саломиома,М а н а м туркий қ а в м л а р г а эгам еткурғон аллома.

В а л е а л л о м а л и к д и и .б и з рўш нол иқ кўрибмизму?Б е а с т а р бмр чоғюн манд а , са н д ад н р одми коржом а .

Ю рурд им тў қ — эдим у сто, юп ун лашд им бўлиб шомр, Ҳар тўкисда м а з а х ду р м а н — бурунли, кўзли ҳангома.

Б ў л а й пулдор м а н а м — тўнкар ш еъ р л а р и м рўсзаб ониға ,

Га ҳи м ў л р о қ берур ҳосил қилинс а токни парғома.

Яна манд ин олу ту рш ак , тулуп -ш ап ко жўноти б тур, Б и р о д а р л и қ қолур мангу ҳ а л о л р о қ эрса шар тнома.

Согингай дийдоринг Гулмат , нетайки Ер бўлинғонда — М аиг о ў л ча б бери лми ш Шош, саиго — олис К а с т и р ў м а 1.

1985 й и лд а т икланди.

ҒАЗАЛ, РАҚАМ 53

Келмоғоч ҳолим сўраб дўст, босди душ мон п а ш ш а л а р , Бир на ф а р шоир бошиида мингта тарло п па ш ш а л а р .

Гоҳ ғувил лар , гоҳ қи ти қл ар ичга кирғоч почадин, Ҳа сра ти мни ёзмоғимга берм.ас им кон па ш ш а л а р .

Би ттаси бек с и ф а т очкўз, мулл а дек сергаи бирп,Я на судхўру сур ми рш аб , қозиго хон п а ш ш а л а р .

Б о ш к аси тез ш еъ рга қўнди, искали ҳар миерани, ё бировга эрди айғо қ нафеи ўпқон па ш ш а л а р .

Ким ки шоирни г аши га тегса тушг ай ҳаж ви га , О қи б атки м элга кулки булди л од он пашшалар. . .

К ир д и қ излар , шеърни тўхтат, сурмани сот, Гулматий, Ҳа ид асам сур п а ш ш а л а р н и келди жонон па ш ш а л а р .

1984 й и лд а тикланди.

1 Кастрома ш аҳрц

267

Ғ Л З AJI, Р А Қ А М 54

Қи з учу 11 ёнма , э, шоир, юртга согинг к е р а к бўлғай, Б у р г а д е к чақса бир таниоз сўкм а, жогииг ке ра к бўлғай.

Гў за л ди р деб қнлурди иг м адҳ гулу булбулнн, бўстонии, Оиғ лади нғ сўнг — зогу ботқоғу интоғинг кер ак бўлғай.

Аёқни ў й л а м а й бошингга қувондинг ф икрча н деб, Эсанғ милтиқ, эмди билдингки қўндоғинг ке рак бўлғай.

Уилануб оз м аг ил ғамдин, э л ғаям , юртғаям куйма, Гўрингда қур т -ч аё н лар ға бу гўшт-ёғииг к е р а к бўлғай .

Ғ алваси з юр қилиб ялло , ва ф о ли қ кутма дўстлардии, Қол са етғай чопон — охирги ўртоғииг , к е р а к бўлғай.

.. .Утға я к т а к отма, Гулмат , бургага айлаб он з а р д а ,Ки якт ак чўнтағидоғи носқовогинғ к е р а к бўлғай.

1985 й и лд а т икланди.

ҒАЗАЛ, РАҚАМ 55

З а б а р д а с т с а н ки д ар дин ғга қахқа . \ангни у лар эрсанг , Ф алакд и и ш а в қ ти ла авв а л бирор ноёб т и лар эрсанг.

Д и л и н г ш ав қ д и н эса м аҳр ум топай эзгулигин қайдин, Қароғи нг л о а қ а л кулсуи ғари б бошин с ил ар эрсанг .

Қовоқ дору д им о ғдо р л ар — манмаи у, жо ҳи лу худбин, Ошиноға сами ми й кул, свга з а қ қ у м к у л а р эрсанг .

М а з а х л а й бил ма са ёвни, бу эл енгиш ниям билмас , Элинғ хаидонлиғи-чун қил аг ар исён қ и лар эрсанг.

Азал кулгу билан эзгон эз армо нн и эз ил ғон лар ,Қў ю б ғофил, кулиб юлгил ки юлғичдин юл ар эрсанг .

Б а д қ о в о қ бек, а м а л д о р л а р қилур токай авомни хун? М а с х а р а а й л а б ўл, Гу лмат , бул ала.мдин ў лар эрсанг .

1985 й и лд а т икланди.

268

Ш Л л , р а қ а М 5й

Kjaiicn қиз ли м у ба дан юз касалн ии г корн дур,К ў з ёши — чигщонга эм, ку лса — ж и г а р г а дориДур.

Я р қ эти б бокса киё — тухтатур безгакни ха lit;Кўк|"|ўтал бўлғонга ноз — бир коса к ўк но ри ду р1.

Т а р қ а л у р бош санчиги ва тугал с а рхушлннур,Ҳид олиб Ш ер бўзахўр мушк-атир беморидур.

Қои! сузпб қилса имо — и ў р ғал ар ту гм а чўлоқ,13ир ўпич Тутмоқлиғи сил ка сал инкоридур.

К а ф ш и гар «т ак -т ак» ласа очилур кўрнинг кўзи, Қ а р ғ и ш и — \<алҳамду»нинг кар учуй та к pop и дур.

М ан да дур цирқ мингта дард , иста рам цнрқ ми иг табиб, Гулматии бор хастл лар ичра эн г ночорпдур.

1988 й и лд а тикланди.

ҒАЗАЛ, РАҚАМ 57

С а р т а р о ш х о м а м а кирди сур волостной — семиз, сергап, Д еди ; «И ш ни б а ж а р силлиқ бу гал кўпроқ совун

суркаб».

Х'зин кўзнға кўз гуда art лади м афти ни кўз-кўз,П о р а л а р ютқон томоғин бўйинсочиқ билан буркаб ,

Уст ара мии қ а й р о қ уз ра «Танав вор »га ўйнатиб сўнг, Сочи и а ж р и қ ўриш Қ ил Дим ор қа си ға қорин тир ка б.

Турна тумШуқ т а р ак л а тг о н киби қайчи бўлиб« Ш Н Қ - Ш Н Қ » ,

С околии ай л ад и м кетМоМ, мўйлабини қошга чиркаб.

БоШига бетёги чап лаб , тар а б бурнидаги юнтнИ, Қ ул огига упо урдим, кўк кузйга атир пуркаб .

К а л л а с н қ и р қ я м о ц бўлди, яна м ў й л а б узуи-қисқа , П у л и И б ермай , «Тфу, чўрт» Деб кетди ГулМаТНи у тергаб .

1987 й и лд а т икланди.

1 Кўкнор пчилса', йўталпи нақтпнча тўхтатади,

269

Ғ А ЗА Л , Р А Қ А М 58

Ж а в д а р и з о р похолидек ди л да д а р д юз ғ а р а м сандин, Д а р п а р а н г босмоғииг бскор, ту з а лғ а и бу яр ам сандин.

Ж а з м а н н н г н а ф а қ а т шоир, с а р та р о ш у яна дсҳқон, Ж ў я к д о ғ и к а р а м мандин, юр акдоғи к а р а м сандин.

М у в а ш ш а ҳ г а ў р а б кашнич ж ўн атд им санга ишқнома, Хатинг махфий этиб зо ра келса нос бир ўр ам сандин.

Ю зи м ға юз а ж и н қўшди, мани йи ғлатди қийноғинг, Ажнн — ж и л ға , кўзимдин ёш оқодир юз т а р а м сандин.

Гуноҳим шул — к и ё ш ли кд а кийиб қочғон эдимкафшинг ,

Уша к а ф ш и н г ҳануз уйда, манго кўпроқ қ а р а м сандин.

Олимхо н шеър ёзолмайдур , нечук қ и з л а р юрур шайдо? Аслид а арзиғай , Гулмат , минг ўргулса ҳ а р а м сандин.

1987 й и лд а т икланди.

ҒАЗАЛ, РАҚАМ 59

С ўзи мдан куймасанг , юртдош, санго куйган дилимсатқай,

Ениб битсам сани деб, сан билмас эрсанг , кул имсатқай.

Топи нмоққа худойинг йўқ. эса шоирға қил с а ж д а , Топинсанг ўзга мах л у ққ а , ш у юрт — боғу чўлим

сатқай.

С а о д а т из лабон санга илм экдим, чилим чекдим, С аод ат га чўзмасан г қўл, ўш а нлму чилим сатқай.

Узингдин ўрганиб тилни, м ун ож от ай л ад и м санга, Т уш ун м ай лол бо қа р бўлсанг , бу хў рланғ он тилим ^

СЗТҚЗИ.

Ки оқ и ош шог а эрк сотқон а м а л д о р ғ а дилин г сотсанг, Сани э рк ка е т ак л а й деб босиб ўтғон нўлим сатқаи.

270

Вўлсаю бир ўзн номдор, кў рм аса довруғинг Гулмат , Сан го шонсиз ҳаст исроф, маиго шои л и ўлим сатқай.

1987 йилд а тикланди.

FA3AJ1, Р А Қ А М 60

Бири нам дур бу дунёни нг —допинг бўлса , э л а к йўқдур, Тўнинг бўлса , к ам и н г— белбоғ, қуд уқ топсамг челак

йўқдур.

К а м б а ғ а л л и к қуриб кетсун, зу лм кор н ин г оти йитсун, « П е ш о н а м га қуёш битсун» десапг ш ам дин бўлак

йўқдур.

У ш а л ш ам га бўлиб мардум зимистоида кун ўткардим, Д е с а м : «Д ўстга тўкап дард им» , и мои иди и да ра к

йўқдур.

И м он сиз да о аф о бўлмас , ю туқ сиз да хато бўлмас ,М еҳр сиз да худо бўлм ас , б ем а с л а к д а т и л а к йўқдур.

Ж и ғ и л д о н г а ти қи л ға й ғам, кўзингдин то тавонинг нам, Б о ш олиб к с т м а к эсанг ҳам бу знндон да й ў л а к йўқдур.

Гулматий, ҳа р сўзинг тилло, д ад и л ёз қў ллабон хилло, Бем ил л а т ноибу суллоҳ а м а л д о р да юра к йўқдур.

1988 й и лд а т икланди.

ҒАЗАЛ, РАҚАМ 61

О лис с а ёҳат га чиқиб, қолдим тугал бўйдоқлашиб, Чопгим кслод ир м аи сада и тлар ила ўйн оқлашиб,

Е б ар о қ бўлс ам , тутиб олсам сулув мош-пошчани, Тун бўйи « в а ғ -в а ғ» л а с а к том боши да қийн оқ лашиб.

Л о а қ а л ҳанги эсам ки чррласа бир мочахар ,Д а ш т сари кстгай эдик шод иска и и б, сў қм оқ лаш нб .

М а й л ига тўнгуз б ўлай тў н ғу зт аб и ат ёр учуй,Б ў с а г а қонсакки бас қ ў ш м о қ бурун тўқ моқл аш иб ,

271

П а т ато а й л а б эг ам тйкласа Маи дин хўроз,Вир хар ам оипоқ товуқ ту реи н қа тор «қо қ-қоқ»лашиб;

Э, гўзал , Г у л м а т агар одам бўлиб юрсин десанг,Ш у кеча ёни мға кел шайтон ила ш ар т боглашиб.

1987 й и лд а т икланди.

ҒАЗАЛ, РАҚАМ 62

Кетиб да вр он элимд ин кир з а м о н л а р г а купим қолди, Ҳ а м а яхши бўлиб бадном, я м о н л а р ғ а купим қолди.

Ки аттордин чиқиб нозир, а м а л г а минди д ал л о л л а р , Носф уру ш арбобу айрончи х о н л а р ғ а купим қолди.

Саройд а т а м а г и р шоир сўзин пу ллаб топар обрў, Сўзимни сотмадим, аммо гумои ларғ а купим қолди.

Му ҳр дор ға а й л а с а н г арз , туру сан, суйлаемн чўнтак, И д о р а , м а ҳ к а м а отлиғ д ў к о н л а р ғ а кун им қолди.

С атан г о л и м ч а л а р м а ъ р у з а д а туркийни т а р к айлаб , Юнонча т авб ад и н б ат тар ли с о н л а р ға куним қолди.

Гулмато, соч оқарди, оҳ, қ ай да ул ш еъ рга ш ай до қиз? Отоси қ а р ғ а г а н б ад хулқ ж у в о н л а р ғ а куним қолди.

1988 й и лд а т икланди.

ГАЗАЛ. РАҚАМ С У Ғ И Н ГИ Д И Н О Л Д И Н Г И4

У рдак сўйиб қ а л а м ҚиЛай қуШпатдан,Нодир кал ом қолсин биздек хуШхатдан.

Ю з йилда бир келур м анд ек нодирсўз,К ўк ка икки ой чиқмоғи — қў ш бахтдан.

М ир Ал иш ер то ба к ай сўз хоқони,Визгаям жой топинг бирон бўш тахтдан.

М ир бобо Лек бағрй Кенглмк қилса-да ,Келнб М аш р аб - ж у н у н айтур: « П ўш т баттан!»

272

Олов қа л б лй Шоирй-ла эЛДа файз,Қи оловсиз бўлур х у ш та ъм мош қатт ан?

Гу л м а тд е к зот яра л м аса юз йилда ,Ун да ўзим ту ғи л ам ан бошқатдан.

1987 й и лд а т икланди.

М у х а м м а с л а рМУХАММАС, РАҚАМ 1

ё к и бо зо р д и н го з о лғо н и м , аж иб ҳ а н го м а ла р кўрғон им , б ир ж увон и ш қ и н д а ғо зд и н а й р и лғо н и м , ҳам м е л о ­д ий 1884 да ў ш а л саргузаш т ҳ а қ и н д а ёзғоним

Б а р р а соқол б о л т а ш ак у л қай чу лани б соз,Ва яна афт-а нго ри миз мулл а га таққос,Ва яна тил остида беш-олти чўқим нос,Э ски ш аҳ ар бозоридин олғоч семиз ғоз,Р а с т а кезиб юрду к л а п а н г ғозга қилиб мос.

Р а с т а тиқин, шовқу ни жон олғучи эрди,Б у н да биров киссага қўл солғучи эрди,Анқов киши ҳамёнисиз қолғучи эрди,Бир н а ш а в а н д четда дутор чолғучи эрди,Қопни очиб найни ҳазин пу флади морбоз.

С аб зи-пиёз теграс ида ёш -қ а р и ғиз-ғиз,Тўп ў қ л а р и янглиғ уюм ҳар ерда тарвуз ,Б а қ л а ж о н и ка тт а бурун сингари ёлғиз,Й ў л д а қа тор отқул оғу кашничу ялпиз,Кўкни кўриб, бўлги нг келур бўрдоқи новвос.

Чопди «уруш чиқди», дея Ш о тў р а мисгар,Оч к и ш и л ар каппонга ё тортдиму л а ш к а р ? Борса к , қ ара н г , шовқун солуб савдо қилур кар, К а м м и д и бул, ихлос ила ҳанг ра ди бир хар, Н и н а ф у р у ш лўли момо — устида сарбоз .

Қоп к ў тари б ҳа ммол шу он кел дию жайрон,Босди чел ак ни кўрмайин, ағна ди айрон, Айро н фу ру ш тепди они т и л л а р и сайрой,Ж а н г я на ким мой дўконин ай л ад и вайрон, М ў й л а б и м а бердим ў ш а л мой ила и ар доз.

18— 148 273

Вир қ й яку з танга йиға р сабзини тузлаб ,Ҳолвачи кетғошш сўкур, келғонни сизлаб , Ю р ға й эди чўртан текин озу қ а изла б ,Ул зўравон эмди ётур б ў ч к а д а музлаб ,Б ў ч к а д а май бўлм ағони м бахт эди қийгос.

Гарчи мани касбим э м а с «смиш-миш»у «ков-ков», П е ш а қилан оғзимнн бир: расвоси — чайқов, Ш айтои иия м а й лар ўсал бундагн алдов*Гўлга бнров мил ти қ дея пул лад и тарнов, Фойдасид ин м и р ш а б г а я м қистирди оз-моз.

Соғ бутига бир пой этик изл аса маймоқ, Moiu пулига бўза ичур б о ш қ а бир аҳмоқ,Қотди бошим, мандии кў ра ким яна соғроқ? Келғоч дўкон сори, кийиб қў ли ға п а й п о қ 1, П а т л и чилопчин2 т а н л а д и бошиға танноз.

Бойи сотур шоҳи рўмол, иштону кўйлак ,Атторида сурма, зи ра , си р ға ю ойнак.К а м б а ғ а л и мунда турур сотгали тўнгак,Тўнгак оша ўтди кучук — оғзида сўнгак,Қ ассоб они келди қувиб, у ш ла ди шоввоз.

К и м с а деди: «Кун бўйи маи марди кор ўлдим, Н о к к а пулим етма й вале бунда хор ўлдим.. .» М ан -д а днл им очмоқ учун бсқ арор ўлдим: «Ғозни олуб, ақча тугаб, тор-мор ўлдим, Ҳ али буям ту ғмай тухум қн лса кс рак ноз».

К у й к ана дир қилса х а р и д қайси киши бор, Қ и м м а т ч и л и к эрса бозор, заҳри-и иши бор,Хону а м а л до р эса тўқ, нечоғ иши бор —Оддий авомпинг ҳам ахир қорни, тиши бор,Н а р х у наво элнн хароб ай л ад и паққос.

Тунги қароқчиднн я мои бўлди бозори,Тпг қ а д а м а й , бор-йўғимиз шилди бозорй, Кимк и ф ақи р , м а с х а р а л а б кулди бозорн, Ахволимиз охири танг қилди бозори,У истағон куйни чалур, биз эса раққос .

Бун да бири баз зо з эса, бош ка си аллоп,Битта ҳалол атрофида олти та қалл об ,

1 Қ ўлқоп бўлса ксрак.2 А ёллар шляпасн.

274

«Б ор барак а!» , « Ж и л л а қўшинг!», «Энди ж а ғ и н г ёп!» Тин ка қуриб, бар д о ш ила г а н ж и м бўлиб соб, Хомуш эдим гўёки бео м а д қиморбоз.

Х омуш эдим, хушбўй жув он бўлдию пайдо, Бизни Ж у н у н дебми ж и я к тутди у Л а й л о , Пул бутуии бор дек деди м: « И ўц эди майдо.. .» Б о ш л а б эди иккита пок бандаси савдо,Д а л л о л ўлиб ў р тага тез кирди бир ифлос.

Хушбўй жувон бизга к а р а м кўрдню лозим, Чи м м а т и н и с ал кўтариб, очдию оғзим,Оқ д и сўлак , я к т а г н м а том дню носим,Б оз устиға потради-ю, Гулмато , гозим,Қ[ўлдин чини б, Сагбон сари ай л ад и парвоз!

1984 йилд а тикланди.

МУХАММАС, РАҚАМ 2

ё к и нала о ли м ва ча ла ш оир М а к о й и л М уст аф онинг 1{Плам у ш ла б ш уҳрат топмагони, ф ақирни к ур о лм а й уст имдин губернат урга тўҳматнома ю боргони , ҳам

м ело д и й 1885 да у л ҳа са д гўй га м аним догоним

А за л зотинг чағир тошдин эса м а р м а р бўлрл масеан, Қ у р у қ ял ти лл а ғо н би р л а асл г а в \ а р бўлолм ассан, Б об онг асл и эди п астка ш, са н ам с а р в а р булолм ассан, Ич ииг ки рд и р к и э зг ули к учун а с к а р бўлолмассан, Ҳ а қ и қ а т кемасин локин тўсиб л а н г а р бўлолм ассан.

Х ато қилди отаиг са нг а қ а л а м б ир ла д ав о т олгоч,Б ў л и б деҳқон, на фин г элга те гар эрди л о п о т 1 олғоч, С а в о д х о н л а р ёви бўлдинг ч ала-чу лпа савод олғоч, О ш иб шар м ан д а унвонинг вабо-туҳматчи ном олғоч — Тугал расво бў ли б бўлдинг, яна б атт ар бў лолмассан.

Б у з у қ қондин бу д а р д г а сан қори нда м у ф та л о бўлдинг,И ж о д к о р л а р н и боши ға ёғилғон бир бал о бўлдинг, Оч илм асд ин-сочилмасдин, куй ка ни б с е р ж а ф о бўлдинг, Н а шоирсан, на фозилсаи, чақим чи М ус т аф о бўлдинг, В атандош ингни сотдиигки, в а т а и п а р в а р булолмассан.

1 Л опатка, яън и кура к демоқчи.

, ; 276

f- к ъ р а у рм оқ булурсан, лок м ў ъ р а г а н д е к оҳанг қолғай, Бўли б якка махов, охир на дўст-ёру оғанг қолғай, Ф а қ а т ёнингда устодинг — конн бўҳтон тоғанг қол ғай , Туртки ерсан ҳ а р тўкисда ва йиртилғон ёқан г қолға й , Узингга на тўну як так ва на ш а л в а р бўлолмассан.

У ш ал М а ш р а б осилғон д а м сан айғоқдин цутнлғондир, Омон Цолғон қ а л а м аҳли «ков-ков»ингга тутнлғондир, Ҳаром гўшт дин қорун қўйдинг, бошинг хумда

етилғондир,Толеинг паст экан, шу ҳол ма нгл айи нгг а битилғондир: Қ у т и л м а с с а н те закликдин, мушки ан бар бўлол массан.

Биров ёзса демай носоз, ўзннг созроқ ёзиб кўргйл, Д а с т а ғи й б атлар ўрнига шеъ рнй озр о қ ёзиб кўргил, Тийиб нафсингни, сўнг эл дар д и г а мосроқ ёзиб кўргил, Гулматийдин ўзингнн сал тути б па ст роқ езиб кўргил, Нурни сўнд ир ма к истарсан, ўзинг а н в а р бўлолмассан.

1985 й и лд а т икланди.

МУХАММАС, РАҚАМ 3

ьки р а сво ла р га қ ў ш и ли б п и ё н ч и л и к қ и лғо н и м ҳам да . м ело д и й 1885 да тазарру и ла ёзгоним

Уйдаги ёрдин кечиб, кўза белидин қучгали,Қайт ади н с а л л а гаров , маҳси-ковушдин кечгали,В а яна яхши-ёмои з о т л а р ғ а иғво бичгали,Хомхаёл сар х у ш л ан и б л а й л а к д а ойга учгали Бир пода у л ф а т букун Д а р х о н г а бордик ичгали.

Ас ли б у дунё бузуқ, майхона лек обод дед и к,3 ни до ну донога Ер, бефа ҳм озод дедик,Тўлдириб шокосани ичганни б из Фа р.ход дедик,П а ш ш а л а р рақс а й ласа жонон билиб «Вой дод!» дедик, У р м а л а р қўиғиз яна биз би р л а кўигил очгали.

Д а в р а д и н сунди фа из ж а и ж а л у «Ур-ҳо!» билан,Че кк ад а а гна б ётур Шодн бўш бўчко билан,Нор буцок бал чик ял ар баҳ с л а ш и б чўчқо билан, Сайфин инг иштони ҳ ў л — шилта бир c a p по билан, Қо лмоғоч нетсин ҳоли иштоини богин ечгали.

276

М а н ярим тунда ш ақ о л бўлдим, э м а к л а б увладим, Й ў л к а д а зўрдин қочиб, ожи зн и итдек қувладим,Сўнг хўроз онг лаб ўзум гўнг ус тид а «қу-қу»ладим, Ҳовлиға етқоч, бошим суқдим че лак ка , сувлади м, х Ш а й эди уйда хотун энди бутунлай кўчгали.

Д о д солиб ёрим кўзидин иккн coit оқди, кўрунг,Уйғониб сак к из бола м тенг д ар ч ади н боқди, кўрунг, Т егра да юз хонадон бир-бир чироқ сқди, кўрунг,Ч иқ ди ю қў рс қ ўш н и лар , пўстагим қоқди, кўрунг,И ч яна, Гу лмат , тугал одам сафиндин ўчгали.

1985 й и лд а т икланди.

МУХАММАС, РАҚАМ 4

ёки pf/с и ё л и қ ш оир дустим К узм а П рут ковнинг ф ақир- н и й ў қ л а б к ел ғо н и , базм оқибат инда сарт арош хонам- д и н а й р и лғо н и м . ҳам у л ҳ а қ д а д о гу ҳасрат ла аш ъор битғоним

Янги нилни ҳу мою н лаб дўконим ға зиё келди,Рў сиёдин вслик а ш ъ ор на вис К ў зм а ағо келди, Қ а р о қ а л п о қ Амир л а қ қ и миниб лўк-л ўк туё келди, То жи ги м м улла М у ш ф и қи й десам «биё-биё», келди, Ян а жо н до ш қазоқди н ш у м қ и л и қ Алда р кўсо келди.

Бўйинсочуқни дас тарх он ай лабон ў р т а ға ёздим, У с т а р а м д а пиёз кертиб, қазон топмай челак осдим, Этик, в а л и н к а ю маҳси ўтин бўлғоч, ёқиб остин,Қ и л и б к а р т и ш к а н и «жиз-биз» , ёғ ўрниға совун босдим, К и ф а қ и р ғ а тўрт т а р аф д и н тўрт лисонда дуо келди.

М у л л а М у ш ф и қ и й тугундин бўз аю шўр на ҳа нг олди, Туёсидин қи миз ли мсшнн Амир б ек ар а н г олди, Серкўп нк ул қовурд оқни чела кди н сўнг а к а н г олди, Кўсо ху ржу нини к а в л а б қўбизни сал т ар ан г олди, О ф а р и н к и м К ў з м а ёқдин ш и ш а қадди расо келди.

Амир инграр, қимизни бў зага у й қ а ш ичиб эрди,Қ и з и б ҳа м м о м ч и д ек М уш фи қ, шолча тўндин ксчиб эрди, К ў са қўбиз ч али б «вағ-вағ» қилур, оғзи қичиб эрди, К ў з м а шишони бўйнидун мис кишанни ечиб эрди, З а м б а р а к н и н г хитобидек г у м б а р а к л и садо келди.

277.

Д ўк ои бўлди қулоқ-огиз бозори хўб гурунг сотднк, Тугаб бўза, қимиз , шампон, хумориға чилим тортдик, Ж у н у н янглиғ уруб қаҳ-қ аҳ , бир-бл ров ға м аза х отдик, Адашғон бир с аёқ эчки д а р ч а д и н боқса донг қотдик, Д с д и кимдир: « Қ а р а н г л а р , ўв, соқолдор қорбобо келди!!»

Хотун уйдин ҳайдағонйн гапирсам, дил ннрииглардн, . М ан го мўл т-мўлт б о қ и б К ў з м а , ҳўнгра ғонича тингларди, Кўсо ух лар вале қў лда қўбизи гоҳ Дирннгларди,Ш иф тг а боққон ча М у ш ф и қ и й ўз-ўзича ҳирингларди , А мир ху р р ак отиб, кўз ўнгима ҳпссоб, буқо кслди.

Гўрт ковушд ек бўлиб тўртов сулаиғомча қо ли бмиз деиг, Чил им чўғидин т ў ш а к к а ўт кетиб, дод сол ибмиз денг, Ял а н ғо ё қ туриб чаққо н дўкондин бош ол ибмиз денг, С ўраб ёрдам , бннб бўлғунча ф арё дди н толибм из денг; О д ам з о т шўриға , Гулмат , ичкилик бир б ал о келди.

1985 й и лд а т икланди.

МУХАММАС, РАҚАМ 5

ёки Ғишмат и см ли сарой м у н а қ қ и д и бебош га за л ла р и м - ни кун д а га суд р а ғо н и ва бун га ж авобан беройиш ка~ ли м а л а р айтғоним

Ч а р х ишин қодир эгам а в в а л д а ху рж ун айлади,Нур бериб бир па л л а га , бир п а л л а н и тун айлади, Қу мрин и пайдо этиб, тў рт ённи қузғуи айлади,Га р тилии бурро қи либ шоирни дуркун" айлади,Не учуи Ғиш м атг а ҳа м сўйла шии мумкун айл ад и?

Шоир туғилгай онадин ҳақи и ё з а р ғ а сўз бсриб,У згага м а л ҳ а м тутиб, юрдим я р а м га туз бериб,Учради Ғ и ш м ат сабил бирда н ф а л о к а т юз бериб,Б о ш и д а тангрим ўзи limiipra ўткир кўз бериб,Не с а б а б айғ оқ лари н бнр четда дурбйн айлади?

Шеъ ри ят гулли дарах т , деб эгам мазмунинн,Қўйди ўнг шохни безаб шоири мажнунини,Во а ж а б , чап шохга сўнг ж о й л ад и м а й м у н и н и , .Гулни бу ҳи длар , у-чи — ч ай на гай қонунини,Бу лб у л н и — гулга , баргга лек эчкинн мафтун айлади.

278

К а ш ф этиб Ғ и ш м ат совун, сўзни туп ир моқ ўргатур, Виз гилам тур сак тўқиб, ш олч а суиурмоқ ўргатур , Нос чека ол мас ўзи, чсксак туп урм оқ ўргатур ,Д ил ясаб тангрим нечун дилни ўпирмоқ ўргатур,Нега қўй барио килиб, қашқирни устун айлади?

Би р дур уст шонрға Ғ и ш м ат сан кстимдин юр дебон, Га пни дард , г авгогамас , т а ъ з и м г а кўпроқ бур дебон, Ким да бор бўлса муҳр мақто в-минора қур дебон, Исмингни к а р н а й да ч а л а й дав р у ғ -л а дав рон сур дебон, Ном ни и осмонда ю фа.хм и ни турғун айлади.

Чин бую к шоир аза л курд и ҳар к ай да жа бр ,Ҳожа қул А х м а д кочиб л а ҳм аро тоиди сабр,М а ш р а б о кувгин юр и б кезди юз саҳро-Кабир ,Зў р ўрус шоирл арини қилди оқ п ошш о Сибир,Ш ум ф а л а к Гулматни хам Ғи шматг а сургун айлади.

• 1987 й и лд а тикланди.

М уст а зо д л а рМУСТАЗОД, РАКАМ 1

Ғоздек оқиб Оқтс иа дин ўтди па ри ваш ,бал доги ял-ял ,

Икки сочи кўйлагининг қўйига чирмаш,нимчаси бахмал.

Чойхонадин боқди авом қўш кўзи бежо,оғзи оч ил гоп,

Б а р ч а н и у а й лад и -ку фикриин йа лка ш ,туркиии хайкал .

Икк и ковуш ғ и ж и р л а са тушди ўйиигаҲожи. этикдўз ,

Б ош ид а ҳўл латт а-ю, лек қ а л б и г а о ташсолди Халил кал.

Сотти са та н г ҳ а й д а б эди икки хотуини,уйда — учинчи,

Ш а й эди у уйдагисин қ и лға ли а л м а ш , , ,қ ў л л а р и чангал .

«Уст боши-ла сотиб ол ар эдим бу Ҳурнибўлс ам а м а л д о р » —

Ҳатто , М а д а л девонанииг кўнгли бўлиб ғаш,йиғлади сал-пал.

279

Бойни қизи бўлса бўлар , сан эса, Гулмат,шоири я кто.

Щ а р т т а бориб эмди онииг пойига тирм аш ,уш ла та вак ка л !

1983 й и лд а т икланди.

МУСТАЗОД, Р А Қ А М 2

Ю зд а ги холингни яшир, солма момо қизбош и ма к ул ф ат ,

Кўргунча они порпнраган дил эди фонус,қо п л ад и зулмат .

И кк и юзинг бир-биридан нега а р а з л а р ,мунча рақибдир?

Чунки йироқ турди холинг имл аса чап юз,ўнгига улфат .

Холки яна — мисли ётур чинни лик об да «бир дона кишмиш,

Кўп я л а н у б унга қўл им етмади ҳаргиз ,борига раҳмат .

Эрди юзинг гулшан аро худди са да ф гул ,хол эса — шона,

Ари бўлиб унга хаёл қа т н а д и ғиз-ғиз,с абр и га ҳайрат .

К аф тг а қўйиб юргай эдим манга ёр ўлсанг ,т и лха т берайму?

Холингни олиб нуқта қил ай, ў р т а да нон-туз, *ёзг анд а тилхат.

Ҳинду қ а р о хол ҳақи да борки не а шъ ор —санга муносиб,

К уй ладн холингни куйиб форсийда Ҳофиз,тур кий д а Гулмат .

1983 й и лд а тикланди.

ФалсафаларФАЛСАФА, РАҚАМ 1

Тангримнинг сах ова ти бул қ а д а р к и м , киссавурғ а ҳам ризқ бериб, ми ж о зл ар и н и тр а м б о й ғ а т а х л а б қўйибдур,

280

Ф А Л С А Ф А , Р А Қ А М 2

Бу б ач ч ағ а р чумол ила р бир ёқодин бош чиқар иб донимни таши й ду р л а р . Ва афсускн, аларни н г оросиға бир айғоқчию икки фитначи ю б ар м ак н и н г имкони йўқ.

Ф А Л С А Ф А , Р А Қ А М 3

О ж и з н и н г бахти и л ж ай с а , зурнинг з а м б а р а г и эга- сининг бошига қулагуси.

ФАЛСАФА, Р А Қ А М 4

Б а қ а л а р г а жўр бўлғондин ҳофиз чиқмас.

Ф А Л С А Ф А , Р А К А М 5

Савоб нин г текинин қиди ра ду р, гуиоҳни пулга оладур.

ФАЛСАФА, РАҚАМ 6

Яхши бўри бир қуён ила икки бор уч раш иб ўтирма- гай.

ФАЛСАФА, Р А Қ А М 7

« К а л л а н г и з жо й ид ам и , э ж ан о би м » десам, у бошини бир уш ла б кўриб, «ҳа» деди.

ФАЛСАФА, Р А Қ А М 8

Эгам ти лсим отлари ни н г ғаройиблиг и кўпчилиги ақл- дорни кал қи либ я ратғ он ид а эмас , бар ч а ка лга ҳам а қл б ер авс р м ағо н н да яққол кўринур.

ФАЛСАФА, РАҚАМ 9

Қонхўрга кўз ёш л ағо н — қ у д уқ қ а қ а р м о қ ташлағон.

ФАЛСАФА, РАҚАМ 10

Ул доно дебдур: « К а м б а ғ а л н и урма-ю, тўнини йирт». М ан доно қў ш им ч а айтдим: «Бойни ўлдирма-ю, душ-

ма ни ға а м ал бер».

281

Ф Л Л С А Ф Л , Р А Қ А М 11

Яр атғон янги нав тарвузинг би лан кср плм а. Худоним яратғон тар ву зга тан бсргилким, устида сану млн от чоптириб юрибмиз.

Ф алсаф алар /987 йилда тикланди.

Ишқии ҳан го м аёки оқпош ию фармони ила Қоравой подачининг I'(/сне­га боргони, (ipuc қизни яхиш кур и в қолгони, танишмоқ булғони ва каминанинг у л подачидан эшитиб' сзгони

И зд пр аска! Вай, скучна.. . Т а ни ш айл у, па ж ал и с к а . Б ўлм оқ чи м ан ман д р у ж н а , Т ан и ша йл у, п а ж а л иска.

Отинг мима, красўтка ,М а р у с к а м и ёки Д у д к а ? Ачаво тд ан келдим бўтка, Т а ни шайл у , па ж ал и с к а .

Май подачи Қор авойм ан,М а ҳ а л л а м д а з а л а тўй м а и ,Хоти ни йўқ м аладўй м ан , Тан и шайл у, па ж ал и с к а .

Қ а п ч а -қ а н ч а б ар а н ч и к мой,М а и — иачайлик, қўй — ирастой, Улоқ чопсам, от им первой, Тан и шайл у, н а ж а л и с к а .

От д их а и эт, ман а майе а,Ҳолва кушай бирон пайса ,Қ|илиб юр ма испугайса ,Т a 11 и ш а илу, п а ж а л иска.

Кўринишинг ха рў ш жу да , Б ор моқ чи са н бугун куда?Туда юрма, ш ага й суда, Т ан и ша йл у, па ж ал и с к а .

282

Б о з о р л а р д а бор м а р у ж н а ,Олиб берай, десан г мўж на,Г а п л а ш и б с ал ас та р ў ж н а ,Т а ни ш айл у, па ж ал и с к а .

Ақч ад ан бор, яна куплу —Зў р рўбошка, хиром туфлу,М ер авойс ан, сани лублу,Т а и и ш а й л у , н а ж а л и ска.

М а р ж а бўлсанг , я ш а р д и к ж ам ,К и б и тк ам га ёқар динг шам,Яхши ка мпир м а м а ш к а м хам,Т а и и ш а й л у, п а ж а л и ска.

Моя — М а ж н у н , твой — Л а й л и, Б р а т и ш к а и г бў ла р қайни.. .Д е м а дар р о в даспидайни,Тан и шайл у, п а ж ал и с к а .

^ 1985 йилда . т икланди.

ЎгитларУГИТ, Р А Қ А М 1

Қ а р з олсанг соқовднн ол.

УГИТ, Р Д Қ А М 2

Я игл и шуб ст ковушни кпйгонипгда , ўзингиики қўл- тигингда булсуп.

УГИТ, Р А Қ А М 3

Тс кин и ш л а ғ о и д а сскии и ш л а .

УГИТ, Р А Қ А М 4

Сомсапн доимо учинчи бурчаг идаи бошл або н егил.

. УГИТ , Р А К А М 5

Ҳатто , айғоқчи эрсанг-да , а р и л а р суҳба тиға бурун тпкма.

283

УГИТ , Р А Қ А М 6

Итга тош отсанг, чўлоғига от.

УГИТ , Р А Қ А М 7

Йўқо тга н иймонингни ошқозонингдин ахтаргил.

УГИТ, Р А Қ А М 8

Иштон инг эски бўлса бўлсун, иштонбоғинг мўрт бўл- масун.

УГИТ , Р А Қ А М 9

Д а с т а в в а л сутини ич, сўғин ем бер.

УГИТ, Р А Қ А М 10

Узга м а ҳ а л л а м уллас и ға с атқ ай и саломин г кетсун.

УГИТ, Р А Қ А М 11

Б у қ а н и н г ол ди да юрмагил, эш а к н и н г ор тида тур- магил.

УГИТ, Р А Қ А М 12

Қўшнин г ол ма экса, деворингни пас троқ ур.

УГИТ, Р А Қ А М 13

Қассобга гул бсрма, хотунға — пул.

УГИТ, Р А Қ А М 14

Д а н а г и бирл а юта билм ағон ўрик ўғир ламас .

УГИТ, Р А Қ А М 15

Д ў с тга сир айтиб, ул бечорадин сотқин ясама ғи л,

УГИТ, Р А Қ А М 16

У бетиигга урғоннинг бу бетини пачоқла .

284

У Г И Т , Р А К А М 17

Ошнонииг дар д н и и а и п қ л а м а н туриб, «дардиигни с лай » дема. Б а л к и унинг дар д и қо қиндиққина бир қиз- ДУР-

УГИТ, Р А Қ А М 18

Тулки эса нг ш ерм ан дема, ш ер м ан десан г товуқ ема.

ЎГИТ, Р А Қ А М 19

В а о ж и з а л а р ғ а алоҳин да на с и х а т л а р и м бор. Эй хо ­тун! Эринг ма ош ил а келса сандиқни оч, ғ а з а б ила келса сан д и ққ а қоч.

УГИТ, Р А Қ А М 20

Эй хотун! Эр дег ан жо ниворни нг уст-бошиии кун- да ювғил, токи ҳ а р купи б ем алол чўнтак ка влаю рсан.

УГ ИТ , Р А Қ А М 21

Эй хотун! Эринг мает келғоиида яхши гапир, аччиқ чой д ам л а . И ч ма й келғонида ҳа м яхши гапир, вале чойни ўзи д а м л а б олсун.

УГИТ, Р А Қ А М 22

Эй хотун! Туш ин гд а ар қо н га т и р м а ш и б то ққ а чиқ- моқдин ўзингни тий. В а яъии ёнингда тинч ухлайтур- ғои эрингнинг соқолиға осилма.

Угитлар 1984 й и лд а т икланди.

ФардларФ А Р Д , Р А Қ А М 1

Ҳуснинг кетур, жоно; бода нг тугар , соқий,Ф а қ а т маним а ш ъ о р л а р и м қолур боқий.

Ф А Р Д , Р А Қ А М 2

Ч е ч а к сўлса, йиғлағон — оч шоир эрди,Гўлнинг «оҳ»и ўз қорниға доир эрди.

285

Ф Л Р Д , Р А К А М 3

Э ш а к цилиб я р атс а . \ам а г а р тангри,Бар и би р ман бўлур эр дим шоир-ҳанги!

Ф А Р Д , Р А К А М 4

Бойни цизи д ўм б оқ Эса, манга иима, окоси? М анг а цошин қоқса агар, санга иима, окоси?

Ф А Р Д . Р А Қ А М 5

Қўрс смгирни ппдирурра х а ш а к кслтир,Терс жу вопии эриту рга без а к кслтир.

Ф А Р Д , Р А К А М 6

Эру хоти и я р а ш д и л а р , в але бориб —Я раштиргон ф ақи р қайтди буриии ёриб.

Ф А Р Д , Р А Қ А М 7

Ҳ айд а , ҳа йд а ха йд а — цўпннгии қпрга ҳайда ,И л о ж и бўлса , ош нам , хотуини бирга ҳайда.

Ф А Р Д , Р А Қ А М 8

«Келди м гуноҳ ювгали», десам бориб им ом га,Им ом деди: «Мачитни а й л а н т и р м а ҳаммомга» .

Ф А Р Д , Р А Қ А М 9

Л о л - м а х л й ё боЦдук «Қулт-қулт» қуйилғон май га, Б ўг ма илон сеҳрлаиғон ка б и сурнайга .

Ф А Р Д , Р А Қ А М 10

З а мин ҳўкиз шохиДа қаЛтис ту роди р бешак, Бирон м ает ул ҳўкизга ир гит маса бас хашак.

Ф А Р Д , Р А К А М 11

Й тии итга тиш латиб, вақти чоғдир итбоқар , Бў лд и м а ж р у х икки пт, ўзи соғдпр итбоқар.

286

<ЬАр д , р а қ А м

ДоНо сўзим қолсаки бас с зм алан уб,Эртами-ксч т а р қ а л а д у р босмалануб.

ФЛ РД. РАҚАМ 13

Э, д аф т а р и м , дуо битдим сўнгги бетингга:Н а з м тангриси ом а д берсин олду кстпнгга!

Ф Л Р Д Л А Р 1984 й и лд а тикланди.

Му Мд а р и ж а

9101233

А лам йзон на уыииг а й ёд й л ар й Я лти роқ ту гм а . . , .

К ам бағалбоп Г у л м атн й . , ,

I

Л д а б и й - б а д и и й н а ш р

А Н В А Р О Б И Д Ж О Н

АЛАМ АЗО Н ВА ГУ Л М А Т

Х аж ви й қ и ссал ар , ш еъ р и й ҳ ан го м ал ар

Ташкент «М аънавият» 1998

М ухаррир С. Содицов Расм лар м уҳаррир С. А ъзам Техник м уҳаррнр Т. Золотилова М усаҳҳиҳ С. А бдусаматова

'Tepulnra Серилдя 19.10 .98 . Босиш га р у х еат этилди 2 6 .11 .93 . Бнчнмж 84X108V3J. Л и тературная гарнИ турася. Ю кори боем а усулида босилди. Ш артлп б.т. 15,12 . Ш артли нр-отт. 15,5'«. Н аш р т. 15,6. 10000 нусха. Бую ртма М 148. Н архи ш артнома асосида.

«М аънавият» наш риёти Тошкент, Ш одлик кўчаси, 6. Ш артнома 31—98.

Т'абекистон Республикаси Да в л ат матбуот иЎмитасининг Тошкент китоб- ж ур н ал ф абрикаеяда чоп этилди. Ю нусобод дащаси, М уродов кўчаси,1"J И, IУУо«