عراق، همسايگان

و

آيندهچشم انداز

نويسنده:

حسين اکبري

سرشناسه

عنوان قراردادي عنوان و نام پديدآور

مشخصات نشر مشخصات ظاهري

شابك نويسيوضعيت فهرست

يادداشت موضوع موضوع موضوع موضوع موضوع

شناسه افزوده كنگره بنديرده

رده بندي ديويي شماره كتابشناسي ملي

عراق، همسايگان و آيندهنام كتاب: حسين اکبرينويسنده:

طاهره زارع زواردهيويراستاري: محمد عليوني: آرايي صفحه

طراح جلد:

1391 اول :نوبت چاپ قيمت:

شمارگان:

خن ناشرس

فهرست مطالب

19................. .......................هاي عمومي عراقتاريخچه و ويژگيبخش اول: 21................................... ..........................................جمعيت و جغرافياي عراقفصل اول:

21................................... مقدمه ...................................................................................... ................................

25.......................................... .........................................آشنايي با ايدئولوژي حزب بعث .1

26........................ ..................................................................... گيري حزب بعث عراقشكل. 2

28................................................ ...................................... گانه راهبرد حزب بعثاصول سه. 3

31...همسايگان با روابط بر آن تأثير و عراق خارجي سياست در ژئوپوليتيكنقش فصل دوم:

31....................................... مقدمه ........................................................................................ ............................

32.............................................................................. رويكردهاي مختلف نظريه ژئوپوليتيك. 1

35.................. .......................................................................... هاي ژئوپوليتيكي عراقويژگي. 2

40..................... .........هاي ژئوپوليتيكي عراق بر نگرش اين كشور به همسايگانتأثير چالش. 3

43.................... ... عراق و ايران اسالمي جمهوري روابط بررسيبخش دوم: 45............................................ ....................................عراق و ايران اختالفاتفصل اول:

45..................................... مقدمه ........................................................................................ ..............................

45.............................. .............................................................. اختالفات مرزي ايران و عراق. 1

49............................................................. 1971برخوردهاي مرزي ايران و عراق در سال الف(

51........................................................................... ................... الجزاير 1975بررسي قرارداد ب(

53........................................... ............................................... الجزاير 1975عوامل لغو قرارداد ج(

55............................................................ ...... فهرست برخي قراردادهاي مرزي ايران و عراقد(

57........................................................................................ عراق و ايران ايدئولوژيك روابط. 2

57......................................... ....................... 1958تا 1932دوره همسويي ايدئولوژيك از الف(

60.................................................... هاي ايدئولوژيككودتاي عبدالكريم قاسم و آغاز تنشب(

64................... ............ 1958تأثير اختالفات ايدئولوژيك بر روابط دوجانبه پس از كودتاي ج(

فهرست

7

67.................. بعث حزب دوره در عراق و ايران اسالمي جمهوري رابطه: ومدفصل

67............................................................ هاي اختالفات حزب بعث با انقالب اسالميريشه. 1

67................................................... ............................................ هاي شيعي در عراقجنبشالف(

70........................ ................................................ هاي شيعيخصومت حزب بعث با جنبشب(

71........ .................................. تأثير انقالب اسالمي بر عملكرد حزب بعث در مقابل شيعيان. 2

72........................................................................ انقالب اسالمي برابرواكنش رژيم بعث در . 3

73.. ........................................................................................................... جنگ عراق و ايران. 4

75.......................................................... همكاري نزديك آمريكا با عراق در جنگ با ايرانالف(

77. ................................................ 598هاي ديپلماتيك ايران پس از پذيرش قطعنامه تالشب(

79........................................................................ شورنقش كردهاي عراق در مناسبات دو ك. 5

83............................. ............................................................ تأثير كردها در روابط دو كشورالف(

84................ .............................................................................. وضيعت كردها در دوره بعثب(

84................ ......................................................................................................... كردها و آينده( ج

89........ ............................. بعث رژيم پاشيفرو از بعد ايران و عراق رابطه: سومفصل

89.............................................. ها و راهبرد جمهوري اسالمي ايران در عراق جديدديدگاه. 1

91... .............................................. هاي جمهوري اسالمي ايران در عراقها و چالشفرصت. 2

91 هاي جمهوري اسالمي ايرانتحليل مواد مؤثر قانون اساسي بر روابط دو كشور و فرصتالف(

92................ ......................................... نظام فدرالي و پيامدهاي آن براي جمهوري اسالميب(

95.................................................... ........... ها و متغيرهاي جديد در روابط دو كشورويژگي. 3

95............................................................................ ايران و عراق جديد:ورود عنصر شيعيالف(

98....................................... .............................................. ايران و شيعيان عراق:اتصال راهبردب(

100............................................................... هاي اخيرروابط اقتصادي عراق و ايران در سالج(

102....... ....................................................... هاي فراروي توسعه روابط عراق و ايرانچالش. 4

102........................ ......... حضور نظامي و امنيتي آمريكا در عراق و ايجاد مانع براي ايرانالف(

103........................................................................ نگراني ايران قبل از وقوع جنگ در عراقب(

110..................................... ................................. و عراق جديد رانتداوم اختالفات مرزي ايج(

114............................................................. حضور منافقين در عراق و همكاري با اشغالگراند(

عراق، همسايگان و آينده

8

117........................................................... ............... ايران و كردهاي عراق؛ فرصت يا تهديد. 5

118.................................................... گرايي فرهنگي كرد و اشاعه آن در ايرانتقويت مليالف(

118.................. .................................. هاي معارض كرد ايراني در شمال عراقفعاليت گروهب(

122............. .................... تبديل اتحاديه ميهني كردستان از همكار رژيم بعث به متحد ايرانج(

124................................................................................ سياست خارجي ايران در شمال عراقد(

126.............................................................. ري اسالمي ايران با اقليم كردستانروابط جمهو. 6

126....................................... ..................... مخالفت با تجزيه عراق و تشكيل دولت كرديالف(

127................................................... ... تعامل غيررسمي با حكومت محلي و احزاب كرديب(

128............................................. محدودسازي اپوزيسيون مسلح كرد ايراني در شمال عراقج(

128............................................ هاي رقيب در شمال عراقممانعت از حضور و نفوذ دولتد(

129................................. ............................................................................................ گيرينتيجه

133............... ................................... تركيه و عراق روابط بررسيوم: سبخش 135....................................... ..................................................................................................مقدمه .................

139.................. ..................................نگاهي تاريخي به روابط تركيه و عراق فصل اول:

139............................... .......................................................... (1534ـ 1918) دوره عثماني. 1

140........................................ ..................................................... (1638ـ 1834دوره اوليه )الف(

140......................... ...................................................................... (1834ـ 1881دوره ميانه )ب(

141................................. ................................................................ (1881ـ 1918دوره آخر )ج(

143.... ............................ عراق اشغال از قبل تركيه و عراق دوجانبه روابط :دومفصل

143................................... مقدمه ....................................................................................................................... 146...................................... ه در دوران جنگ دوم خليج فارس و پس از آنروابط دوجانب. 1

146.................................... ............................................................................ در دوران جنگالف(

147.............................................................................. ........... پس از جنگ دوم خليج فارسب(

150................................................................................... روابط عراق و تركيه بعد از اشغال. 2

157. .......اي آنسعه و رويكرد خاورميانهتحليلي سياست خارجي تركيه در دوره حزب عدالت و تو .3

157..................................... .......................... تحول در مباني نظري سياست خارجي تركيهالف(

159............... ...................................................................... رويكرد جديد تركيه به خاورميانهب(

فهرست

9

161................................................................... هاي تركيه براي ثبات سياسي در عراقتالشج(

162..................................................................................... مالحظات راهبردي تركيه در عراقد(

167.... ..................................... عراق با تركيه عمده هايچالش و هافرصت :سومفصل

167.......................................................................................... تركيه و گزينه فدراليسم عراق. 1

169.................................. ............................................................. 140مسئله كركوك و ماده . 2

173................................. ...................... هاي القاعده در عراقمبارزه با افراطگرايي و فعاليت. 3

174..................... ................................................ هاي مختلف شيعيتوجه و ارتباط با طيف. 4

175............................ ................................ مندي از منابع انرژي و مديريت ترانزيت آنبهره. 5

178....................... .................................................................... ايجاد توازن با ساير بازيگران. 6

179............................... ...... ها به الگوي نظام سياسي تركيهتالش براي جلب توجه عراقي. 7

181. ............ عراق حوزه در ايران و تركيه رقابت و همكاري هايزمينه :چهارمفصل

181... .............................................................................................................................مقدمه .........................

182.... .......................................................................................................... رويكرد متعارض. 1

182.................................................... ................................... فدرال شدن نظام سياسي عراقالف(

182........ ....................................................... رقابت سياسي با محوريت الگوي نظام سياسيب(

183................................ .......................................................................... ئل شيعياننگاه به مساج(

184.................... ...................................................................................... نفوذ در حوزه كركوكد(

184.......................................................................................... رويكردهاي همسو و هماهنگ .2

184.......................................................... ............................................................. آينده كردهاالف(

185...................................................................................................................... آينده كركوكب(

185.......................................................................... نفوذ رژيم صهيونيستي به كردستان عراقج(

185..................................................................................................... جلوگيري از تجزيه عراقد(

186..................................................................................... خروج نيروهاي آمريكايي از عراقه(

186.......................... انداز روابط تركيه و عراق و تأثير آن بر امنيت و منافع ملي ايرانچشم. 3

187....................................................................................... شناسانه و سلبيرويكرد آسيبالف(

191..................................................................................... بيشناسانه و ايجارويكرد فرصتب(

191................................. ............................................................................................ گيرينتيجه

عراق، همسايگان و آينده

10

195............... .............................. عراق و سوريه روابط بررسيم: چهاربخش 197.................................. مقدمه .......................................................................................................................

199.................. .................................. عراق و سوريه طرواب تاريخ به نگاهي فصل اول:

199................................................................................ تالش عراق براي دخالت در سوريه. 1

201................... ............................................................... خصيب نظر در نقشه هاللاختالف. 2

203.................. .......................... بعث حزب دوره در عراق و سوريه روابط :دومفصل

203................ ...................................................................................... اختالفات ايدئولوژيك. 1

206....................... ............................................ اختالفات دو كشور درباره انقالب اسالميالف(

212....................... .................................................... گري اعراب بين سوريه و عراقميانجيب(

213............... ........................................................................................... منازعه در حوزه لبنانج(

215........................ ........................................ ديدگاه سوريه در مورد تجاوز عراق به كويت. 2

217................ ....................................... صدام از پس عراق و سوريه بطروا :سومفصل

217................................................................................... . ديدگاه سوريه درباره اشغال عراق1

219................. ......................................................... هاي سوريه در عراق. اهداف و استراتژي2

227................................... .......................................................................... الف( همكاري مشروط

230............................................ ..................................... ب( تأثير كردها بر روابط سوريه و عراق

230............................................ .............. انفجارهاي عراق بر روابط بين دمشق و بغداد( تأثير ج

231... ...................................................................................... بررسي مناسبات سوريه و عراق3

233. .. هاي كشورهاي عربي در سوريه براي تغيير رژيم اين كشور. مخالفت عراق با دخالت4

236........... .................................................................................................................. گيرينتيجه

239............... ................................... عراق و اردن روابط بررسيم: پنجبخش 241......... ..........................مقدمه .......................................................................................................................

243.................. .................................................................. عراق و اردن رابطه فصل اول:

243.. ........................................................................................................... . پيوندهاي تاريخي1

244........................................................................................................... . پيوندهاي اقتصادي2

244... ..................................................................... . حمايت اردن از صدام در تجاوز به ايران3

فهرست

11

245... ......................................................... هاي اردن به عراق در طول جنگ تحميلي. كمك4

246..................... ................................................. هاي اردن در تجاوز عراق به كويت. چالش5

249............. .............................................. امصد از پس عراق و اردن روابط :دومفصل

249......... .................................................................................... عراق اشغال در اردن موضع. 1

250................................................................ ......................................... هاي امنيتيالف( همكاري

251............................................................................................................. ب( پيوندهاي اقتصادي

252..................... ................................................................ جديد عراق در اردن هاينگراني. 2

253................................................................................................ يابي ايران در عراقالف( قدرت

253.................................................................. ............................ ب( سرايت ناامني عراق به اردن

254...................................................................................... اعتمادي دوجانبه اردن و عراقج( بي

254............................................. ............ ها و موانع همكاري اقتصادي دو كشورد( مسئله بدهي

256............................................................ مشكالت داخلي اردن و فقدان مشروعيت مردمي( ه

256............ ................................................. عراق در آمريكا با اردن هايسياست همسويي عوامل. 3

258............................................. .. (چالش يا فرصت) اردن – عراق روابط در پناهندگان موضوع. 4

258............................................................... ... اردن در بعث حزب اعضاي برخي سياسي فعاليت. 5

261............................................. .......... كشور دو ديپلماتيك هايتماس طحس و وضيعت بررسي. 6

261................................................................................................... الف( ديدار شاه اردن از عراق

262.............................................................. 2010اواخر ب( ديدار نوري مالكي با شاه اردن در

263................................. ............................................................................................ گيرينتيجه

265............. ............................... عراق و عربستان روابط بررسيم: ششبخش 267.................................. مقدمه .......................................................................................................................

269............... ......................................... عراق و عربستان تاريخي اختالفات فصل اول:

269.................................. مقدمه ....................................................................................................................... 269................. .............................................................................ها براي تسخير عراق. تالش وهابي1

271............ ............................................................ هاي ايدئولوژيك. اختالفات مرزي در پرتو تنش2

273............................ .............................. دوم الف( وضيعت مرزهاي دو كشور تا جنگ جهاني

عراق، همسايگان و آينده

12

275............................................. هاشميهاي عربستان و عراق پس از خاندانب( تداوم رقابت

277.. ....................................... بعث حزب دوره در عراق و عربستان روابط :دومفصل

277................................... مقدمه ....................................................................................................................... 278........... ......................................... . منافع مشترك عربستان و عراق بعد از انقالب اسالمي1

278... .................................................................... . روابط عربستان و عراق در جنگ تحميلي2

279.. ........................................................................ عربستان و بحران جنگ اول خليج فارس3

281....... ................................................. هاي مرزي در جنگ خليج فارسنامهلغو موافقت الف(

282....... ............................................................................ ب( حمايت عربستان از مخالفان صدام

287....... .......................... بعث رژيم سقوط از سپ عراق و عربستان رابطه :سومفصل

287. ......................................................................... هاي عربستان درباره اشغال عراق. ديدگاه1

288. ................................................................... . اهداف و راهبرد عربستان سعودي در عراق2

290................................................................................. هاي روابط عربستان و عراق. چالش3

290....... ............................................................................... الف( حفظ وضع موجود و نفي تغيير

292....... .............................................................................. ب( مخالفت با حضور ايران در عراق 293....... .................................................................... ج( نقش مذهب در روابط عراق و عربستان

294....... ........................................................................................ د( رقابت نفتي عربستان و عراق

296............................................................. هاي عربستان براي تضيعف دولت عراق. تاكتيك4

296....... ..................................................... ثباتي در عراقي عربستان براي بيالف( اقدامات امنيت

301....... .......................................................................................... ايب( جنگ فرهنگي و رسانه

305.... ............................................ يت از عناصر بعثيج( حمايت از اقدامات جاسوسي و حما 307....... ............................................................................................................. د( اقدامات سياسي

312................................. ............................................................................................ گيرينتيجه

317............... ................................. عراق و كويت روابط بررسيم: هفتبخش 319................................................................................... مقدمه ......................................................................

321....... ........................................................... كويت و عراق اختالفات تاريخ :اول فصل

321.................................................. ...................... هاي استعمارگران. كويت در كانون رقابت1 321....... ...................................................................................... الف( كويت در حاكميت عثماني

فهرست

13

322....... ......................................................................................... ب( كويت در حاكميت بريتانيا

326........................................................................ . اقدامات عراق براي ضميمه كردن كويت2

327....... ........................................گذاري مرزها تا جنگ جهاني دومالف( خودداري از عالمت

328.......................................... هاي عراق درباره كويتب( علل مخالفت بريتانيا با درخواست

329..................................... (1940 – 58ج( مخالفت عراق با تحديد مرزهاي خود با كويت )

331.......... ..................................... (1958 – 68. روابط عراق و كويت در دوره عبدالكريم قاسم )3

331.......................................................................................... الف( ادعاهاي قاسم درقبال كويت

332...................................................... .................................... ب( تهديد قاسم به استفاده از زور

332................................................................................ ج( طرح مسئله كويت در شوراي امنيت

333.............................. ................................... هاي ادعاي قاسم در مورد كويتد( علل و انگيزه

335................................... (1964 – 68مذاكرات مربوط به حل و فصل اختالفات مرزي )( ه 337....... ........................................................... كويت و عراق اختالفات تاريخ :دوم فصل

337. ....................................................................... عراق اشغال از قبل تكوي و عراق رابطه. 1

340................................................................................ عراق اشغال مورد در كويت ديدگاه. 2

340............ ..................................................................... همكاري آمريكا و كويت در عراقالف(

341............. ........................................................................................ كويت و بازسازي عراق( ب

342................................................................. ............ كويت و جديد عراق اختالفات تداوم. 3

342.............. .......................................................... هاخواست عراق براي بخشش بدهيدرالف(

344............... ..................................................... هااقدامات سياسي عراق براي كاهش بدهي( ب

345................ ................ هاهاي عراق براي بخشش بدهيپاسخ منفي كويت به درخواست( ج

346............. ................................................................................................................ گيرينتيجه

349............... ............................ همسايگان با عراق روابط آيندهم: هشتبخش 351..... .............................. كشور اين همسايگان آينده روابط بر عراق ژئوپوليتيك تاثير. 1

352...... ........................... انهمسايگ بر آن تاثير و عراق ساختار روي پيش سناريوهاي. 2

354........................................................................................ عراق به عنوان كشوري ضعيفالف(

355........................ ........................................................ ب( عراق به عنوان كشوري باثبات و امن

355......................................................................................... ج( عراق به عنوان كشوري قدرتمند

عراق، همسايگان و آينده

14

356........... .................................................................... خوردهد( عراق به عنوان كشوري شكست

356....... ................................................... همسايگان با روابط آينده و عراق هايقوميت. 3

356............................. .............................................................. ها در عراقيابي نوبعثيالف( قدرت

357.............................. .................................................................. ويكرد و رفتار اعراب سنيب( ر

359............................................................ ج( تغيير راهبرد اعراب سني از مخالفت به مشاركت

361......... ....................................................................... هاي عراققبال سنيد( رويكرد آمريكا در

362..... .......................................................................................... ها در ارتش عراقحضور بعثيه(

364................................................... ......................................................... اهو( راهبرد تعامل با سني

370.............. .............................................. گيري دولتح( تقابل بعثي با دولت مالكي پس از شكل

373............... ................................ عراق از آمريكا خروج و ورود: نهمبخش 375..... .............................................................................. ورود آمريكا به عراق فصل اول:

375....................................... ............................................ و اقدامات آمريكا در عراق . راهبرد1

378.................................................................... ........... آمريكا راهبردتأثير بحران بالكان بر الف(

379...................... ........................................ سپتامبر 11آمريكا در خاورميانه پس از راهبرد( ب

381......................................................... ..................................... طرح آمريكا براي خاورميانه ج(

382.................... ....................................................................... طرح آمريكا براي اشغال عراقد(

383............... ................................................................. هاي آمريكا براي حمله به عراقبهانه. 2

383............... ...................................................................................... ارتباط صدام با القاعده الف(

384...................................................................... هاي كشتارجمعيجوي سالحودر جست ب(

387......................... ...................................... عراق اشغال زمان در ملل سازمان ابزاري نقش ج(

389.............................. .................................................................. ات آمريكا در عراقاشتباه. 3

389. ........................................................................................................... بينياشتباه در پيش الف(

392............................................................................................. انحالل حزب بعث و ارتش ب(

394................................................................................ عراق اشغال از پس آمريكا دستاورد .4

401..... ........................................................................... آمريكا از عراق خروج فصل دوم:

401......................................................................................... نشينيداليل آمريكا براي عقب. 1

404. ................................................................................. راقنشيني آمريكا از عاهداف عقب. 2

فهرست

15

408......... .................................. ارزيابي شكست امريكا در عراق از نگاه چند موسسه غربي. 3

419... ..................................................... 2011 از پس عراق قبال در آمريكا سياست بررسي .4

421................................................................................... درعراق آمريكا هايچالش تداوم الف(

425............................... ............................................................ عراق آينده براي سناريوهايي ب(

426..................................................................................... شيعيان حاكميت به نسبت بدبيني ج(

427.................. ..................................................................... گيري جنگ داخلياحتمال شكل د(

430............................................................................................... هاي آمريكا در عراقاولويت ه(

434.................... ............................................................................ راهبردي نامه توافق بررسي و(

445 آمريكا نشينيعقب از پس ايران ملي امنيت بر عراق تحوالت ثيرأت :دهم بخش

447. .................................مقدمه .......................................................................................................................

448.................... ....................................................................... هاي عراقها و چالشفرصت. 1

448.................................................................................................. تالش براي منافع قومي الف(

450.................................................................................................... تالش براي هويت ملي ب(

450 .............................................................................................................. هاي عراقفرصت. 2

451 ............................................................................................................... هاي عراقچالش. 3

453.... ............... آينده عراق و همسايگان و تأثير آنها بر امنيت ملي جمهوري اسالمي ايران .4

454................................................................................. ت ملي ايرانتحوالت عراق و امني الف(

455.... ............................................................................................................................. آمريكا ب(

456.. .................................................................................................................................. تركيه ج(

457....... ........................................................................................................... عربستان سعودي د(

458...... ....................................................................................................................... گيرينتيجه

469..2011 سپتامبر تا عراق اقتصادي و سياسي امنيتي، يهاشاخص :يازدهم بخش 471..... ...................................................................... انتحاري يهاعمليات يهاشاخص. 1

474..... .............................................................................................. هاي امنيتيشاخص .2

492..... ............................. هاي اقتصادي عراق و كيفيت زندگي در اين كشورشاخص. 3

503..... ...................................................................... هاي سياسي و نظر سنجيشاخص. 4

عراق، همسايگان و آينده

16

507.......................................................................... همسايگان و عراق يهانقشه

515................................................................................................. ابعمن فهرست 515..... .................................................................................................... منابع فارسيالف(

521..... .................................................................................................... منابع انگليسيب(

:بخش اول

هاي عمومي عراقتاريخچه و ويژگي

2

جمعيت و جغرافياي عراق

مقدمه

از كشورهاي بسيار مهـم خاورميانـه عراق كه در لغت به معني كنار نهر يا دريا آمده، يكياست كه از نظر ژئوپـوليتيكي، اقتصـادي، امنيتـي و نظـامي داراي اهميتـي بسـيار دارد. از

ــم ــت و متغيــر بســيار مه ــه دليــل برخــورداري از عوامــل ثاب ديربــاز ســرزمين عــراق بللـي الماي و بـين هاي منطقهژئوپوليتيكي و موقعيت جغرافيايي، همواره مورد توجه قدرت

قرار داشته است. واقع شدن عراق در شمال خليج فارس بـه ايـن كشـور مـوقعيتي ممتـاز

نظران عراق را دومين كشـور در آسـياي بخشيده است. به همين دليل، بسياري از صاحبداننــد كــه برخـوردار از امكانــات مناســب جغرافيــايي اســت و بــين جنـوب غربــي مــي

يـهه دارد. بـه همـين علـت، عـراق بـا درك كشورهاي عربي حوزه خليج فارس مقـامي و ژئوپوليتيك خود، از نظر تاريخي همواره به دنبال كسـب رهبـري بـر كشـورهاي منطقـه

بوده است.

عراق، همسايگان و آينده

20

اي اين كشـور بـوده و در جايگاه ژئوپوليتيكي عراق عاملي مؤثر در ايفاي نقش منطقهداليـل تغييـر هاي سياست خارجي آن تأثير گذاشته است. بدون شك يكـي از گيريجهت

ــازيگري ــاي نقــش ب ــالش بــراي ايف و تحــوالت ســريع در روابــط خــارجي عــراق و تهـاي اخيـر، همـين بسـترهاي ژئوپـوليتيكي بـوده اي طي دههكننده و قدرتي منطقهتعيين

است كه وضعيت منحصر به فردي به وجود آورده و طي سه دهه اخير موجب تحـوالتي

ت تغييـرات ژئوپـوليتيكي قابـل تـوجهي در ايـن در سطح منطقه و عراق شـده و در نهايـ

كشور رقم زده است. براي درك ويهگي عمومي عراق بايد به بررسي تـاريخ ايـن كشـور هاي خارجي در ساختار سياسي و اجتماعي آن پرداخت. و نقش قدرت

النهرين يا عراق كنوني تا اوايل قرن بيستم جزو قلمـرو از لحاظ تاريخي، سرزمين بين

هـاي عربـي و وري عثماني بود و به دليل دسترسـي سـالطين عثمـاني بـه سـرزمين امپراتشمال آفريقا اهميتي فراوان داشت. اين منطقه همچنين براي متحـدان امپراتـوري عثمـاني

قـاره هنـد هاي مخالف )مانند انگلستان(، به علت دسترسـي بـه شـبه )مثل آلمان( و دولتجهاني اول و تجزيه آن، عـراق كـه بخشـي از مهم بود. پس از شكست عثماني در جنگ

خاك عثماني به اشغال انگلستان درآمد و به موجب مصوبه جامعه ملل، تحـت قيموميـت اين كشور قرار گرفت.

بـين وزراي خارجـه 1916در واقع، عراق كنوني در پي قرارداد سايكس پيكو در سال صـره، بغـداد و موصـل تشـكيل انگليس و فرانسه به وجود آمد. عراق كه از سه واليت ب

شد، به لحاظ امكان ارتباط بـا خلـيج فـارس، همسـايگي بـا اردن و ارتبـاط بـا دريـاي ميسرخ راه زميني مناسبي براي انگلستان در دسترسـي بـه هنـد فـراهم آورد كـه مكمـل راه

رفت. دريايي هند به شمار مي

داننـد. راتوري بريتانيـا مـي بعضي نويسندگان غربي تنها عامل ايجاد عراق را منافع امپعراق ساخته كـامال مصـنوعي » در اردن درباره ايجاد عراق گفته است:« تيري»براي مثال هاست. آنان براي به انحصار درآوردن دو ميدان نفتـي كركـوك و بصـره تصـميم انگليسي

رنـد. گرفتند سه جماعت كرد، ايراني و عرب را در پايتختي كه از يادها رفته بود، گـرد آو « از اين رو، جاي ترديد است كه در يك ملت عراقـي روان عراقـي وجـود داشـته باشـد.

هاي بزرگ اروپايي وقت كـه در ابتـداي سـده بيسـتم در رقابـت بـا نقش بريتانيا و قدرت

هاي عمومي عراقبخش اول: تاريخچه و ويژگي

21

گيري عراق امروزي تقريبا انكارناپذير است. تحركـات امپراتوري عثماني بودند، در شكلولي در خاورميانـه تـابعي از رفتـار روسـيه و آلمـان بـه عنـوان دو بريتانيا براي ايجاد تحـ

كـرد و هـم قدرت اصلي رقيب اين كشور بود. خاورميانه هم نقش منطقه حايل را ايفا ميراه تجاري بين بريتانيا و كمپاني هند شـرقي بـود. ايـن موضـوع اهميـت بسـياري بـراي

فـارس و اهميـت راهبـردي كـه انگلستان داشت. عالوه بر اين، با كشف نفـت در خلـيج

خاورميانه براي بريتانيا داشت، حفظ موقعيت بريتانيا و تغيير سوخت نيروي دريـايي ايـن

نمود. كشور از ذغال سنگ به نفت ضروري ميموضوع مهم ديگري كه نشان دهنده نقش بريتانيا در تحديد سـرزميني عـراق اسـت،

هـاي محـور و ، قـدرت 1920ر سال تعيين تكليف واليت موصل و وضعيت كردهاست. د

آن كميسـيوني 62امضـا كردنـد. در مـاده « سـورس »امپراتوري عثماني پيماني موسوم به متشكل از فرانسه، ايتاليا و بريتانيا در نظر گرفته بودنـد طـي شـش مـاه پيمـان را اجرايـي

ظ اي در شرق فرات، جنوب ارمنسـتان و شـمال سـوريه و مديترانـه بـا حفـ كنند و منطقههاي درون آن )كردها( تشكيل دهند. پس از يك سال كردهـاي سـاكن ايـن منطقـه اقليتتقاضاي استقالل كنند و تركيه براي پيوستن به ميثاق ملـل متحـد بايـد آن را توانستندميمـورد تجديـد نظـر قـرار 1923. اما اين مسـئله در كنفـرانس لـوزان در سـال رفتيپذمي

اي كردي بـه رهبـري مـال مصـطفي بـارزاني بـود. ايـن هگرفت كه پيامدهاي آن شورشگرايي كـردي فـراهم ها با بمباران مناطق كردي متوقف شد ولي زمينه را براي مليشورش

اي خواسـتار پيوسـتن بـه تركيـه و كرد. در نتيجه، كردهـاي منطقـه دو دسـته شـدند:عده ــ ــل احال ــه مل ــه جامع ــد. موضــوع ب ــا بودن ــت بريتاني ــدار قيمومي ــد و گروهــي طرف ه ش

1926تـا 1925هاي خود در ژانويه و مـارس هاي داوري جامعه ملل در نشستكميسيون

موصل را تحت قيموميت بريتانيا اعالم كردند. يكي از داليل اين امر اهميت نفت منطقـه كركوك براي بريتانيا و علت ديگـر آن افـزايش جمعيـت سـني بـراي حمايـت از پادشـاه

1بود. سني در مقابل اكثريت شيعي

هـا احسـاس پـروري شـكل گرفـت. عراقـي بدين ترتيب، دولت رانتي عظيم و حـامي شـان بـه طـرز شـان سـودآور و مخالفـت كردند با توجه به حجم عظيم دولت حمايـت مي

35-17صص.1379ها در كردستان عراق، تهران: توكلي، آفريني ابرقدرت. صالح محمد عمر عيسي، بحران 1

عراق، همسايگان و آينده

22

اي پاسخ داده خواهد شد. دولت عراق كليت جامعه را بـه خـدمت خـود درآورد وحشيانه و به خود وابسته كرد.

ي و كشوري با دو شكاف جدي نهادي و مذهبي است. پـر كـردن عراق دولتي ساختگ شكاف كردها و اعراب و نيز شيعه و سني كاري مشكل است.

چنين اظهارنظرهايي از طرف نويسـندگان غربـي، در عصـر حاضـر نيـز بـا اعتـراف

رتبه سياسي بريتانيـا تأييـد شـده اسـت جـك اسـتراو، وزيـر امـور خارجـه مقامات عالي

اي اذعـان كـرد كـه بسـياري از مشـكالت خاورميانـه در مصاحبه 1381آبان انگليس، درنتيجه گذشته استعماري بريتانيـا بـوده اسـت و بـراي نمونـه، خطـوط عجيـب و غريـب

ــتالف ــأ اخ ــه منش ــراق ك ــاي ع ــي مرزه ــت، طراح ــه اس ــي در منطق ــم سياس ــاي مه ه

هاست. انگليسي

عراق از عثماني، كوشيد بـر ايـن به هر حال، دستگاه استعماري انگليس پس از تجزيه ـ ريمو كه براي تقسـيم متصـرفات عثمـاني كشور كامال تسلط پيدا كند. در كنفرانس سان

تشكيل شد، دولت انگليس به طـور رسـمي اعـالم 1920بين فرانسه و انگليس در آوريل گـي كرد كه عراق را تحت سرپرستي و اداره خود دارد. به دنبال ايـن كنفـرانس، قيـام بزر

در عراق به وقوع پيوست كه رهبري آن را علماي شيعه بر عهده داشتند. براثـر ايـن قيـام نشـانده موافقـت ها مجبور شدند با روي كار آمدن يك حكومـت عراقـي دسـت انگليسي

هاشمي در عراق به حكومت رسيدند. كنند و بدين ترتيب، خاندانويت جامعه ملل درآمـد. در ايـن استقالل يافت و به عض 1932سرانجام عراق در سال

مقطع نيز عراق از اهميت ژئوپوليتيك فراواني برخوردار بود. حتي افول قدرت انگلسـتان و پايان جنگ جهاني دوم از اهميت ژئوپوليتيك عراق كم نكرد.

در دوران جنگ سرد، عراق در حلقه اقمار اتحاد جمـاهير شـوروي بـود و بـه عنـوان در خاورميانه در كانون توجه بلوك شرق قـرار داشـت. بـه مسيري براي حضور شوروي

همين دليل، اتحاد شوروي در عراق نفـوذ زيـادي ايجـاد داشـت و سـاختارهاي سياسـي،

اقتصادي و نظامي ايـن كشـور را متـأثر از شـوروي بـود. در ايـن دوران اتحـاد جمـاهير ابـزاري در كـرد و همـين موضـوع بـه شوروي از وحدت و يكپارچگي عراق حمايت مي

هاي عمومي عراقبخش اول: تاريخچه و ويژگي

23

طلبانـه ماننـد جنـبش هـاي جـدايي دست دولت مركزي اين كشور براي سركوب حركت 2كردها و شيعيان تبديل شد.

. آشنايي با ايدئولوژي حزب بعث1

هـاي عـرب درصـدد قيـام پس از ناكامي جهان عرب در مقابل رژيم اشغالگر قدس، ملـت هـاي مختلـف هاي قومي در قالـب عليه رهبران خود برآمدند. در كشورهاي عربي انديشه

هـاي ههاي افسران جوان با تفكر ناصريسم در شمال آفريقا و انديشـ شكل گرفت انقالبرهايي بعثي در برخي كشورهاي خاورميانه به وجود آمد. در عراق نيز حزب بعث بـا شـعا

فريبنده درصدد اتحاد كشورهاي عربي به رهبري خود بود. عـراق، همسـايگان و بـه طـور كلـي مسـلمانان خسـارت اقدامات اين حزب به مردم

اي هـاي منطقـه هاي داخلي بر عليـه كردهـا و شـيعيان و جنـگ زيادي وارد كرد. سركوبأثيري تـ هاي حزب بعـث چـه ايران و كويت از كارنامه سياه اين حزب بود. اينكه انديشه

ا اق و جنـگ بـ هاي ژئوپولتيك عربر همسايگان گذاشت، رابطه ايدئولوژي بعث و چالش

گر خارجي چه تأثيري بـر شخصـيت صـدام هاي مداخلههمسايگان چگونه است، قدرت

حليـل تهايي مانند نياز به بررسي و سپس تجزيـه و و تحريك او به جنگ داشتند و سؤال هاي بعث دارد. انديشه

در عمق انديشه حزب بعـث دو اصـل كلـي حـاكم اسـت: نخسـت آنكـه اعـراب در

دهند و هر كدام از كشورهاي عربي يك واحـد سياسـي د را تشكيل ميمجموع ملتي واحاند. ملت عرب نيز خود واحـد مسـتقل فرهنگـي اسـت و لـذا ـ اقتصادي غيرقابل تفكيك

اند. در مرامنامه حزب آمده اسـت كـه طبـق ايمـان كشورهاي عرب متعلق به همه اعراب

عـرب در آن زنـدگي هـايي كـه ملـت وطن عربي عبارت اسـت از سـرزمين »حزب بعث هاي توروس )واقع در مـرز مشـترك كنند. اين وطن محدود است به پشت كوه و كوهمي

هـاي غربـي سوريه و تركيه(، خليج بصره )خليج فـارس، خوزسـتان و منـاطقي از اسـتان

2. http://www.tabnak.ir/fa/pages/?cid=59532

عراق، همسايگان و آينده

24

هاي اتيـوپي، صـحرا )جمهـوري صـحرا در جنـوب مـراكش(، ايران(، درياي عرب، كوه 3«.رانهاقيانوس اطلس و درياي مديت

وجـو كـرد. ايـن موضـوع مربـوط هاي حزب بعـث را بايـد در سـوريه جسـت ريشه وكـه مجـامع سـربي بـا عنـوان فطـاط، قحطانيـه 1920تا 1909هاي بين شود به سالمي

العهد به منظور مبارزه با سلطه عثماني در كشورهاي عربي ايجاد شدند.

ــ ساس تصـميمات كنفـرانس سـان هاي عربي خاورميانه بر اكه سرزمين 1920از سال

بـا « لاسـتقال »ريمو تحت قيموميت انگليس و فرانسه قرار گرفتند، حزب ديگري بـه نـام اسـتعمار و ـ عربيسم در سوريه، اردن و عراق براي مبـارزه بـا زيربناي فكري ناسيوناليسم

ب اتحاد ناسيوناليست كه مركـ 1932حيات بخشيدن به هويت عرب تشكيل شد. از سال

كرد. بورژوازي بود، در اكثر كشورهاي خاورميانه فعاليت خود را آغازز طبقه خردها

گيري حزب بعث در عراق. شكل2

ات، به علت نفوذ عوامل استعمار فرانسـه در حـزب بعـث و ايجـاد انشـعاب 1939در سال هاي آن دو حـزب جديـد سـربرآورد:حزب حزب به نابودي كشيده شد و از درون ويرانه

لـق وناليستي عرب به رهبري زكي ارسوزي و حزب احياءالعرب به رهبري ميشـل عف ناسياد. تغييـر نـام د « حـزب بعـث عربـي »الدين بيطار. اين حزب پس از چند سال به و صالح

ه كرده فرانسه بـود و دكتـري تـاريخ فلسـف ميشل عفلق، مسيحي و اهل سوريه و تحصيل

ي بـا درجـه دكتـري فيزيـك بـود. هـر دو الدين بيطار مسلمان سني و سورداشت. صالحه تحقيقات وسيعي در زندگي و نظريات سياسـي، فلسـفي و اقتصـادي فالسـفه فرانسـه بـ

هـاي خصوص پرودون و فوريه كرده بودند. نخستين فعاليت پنهاني آنهـا، تشـكيل هسـته

آموزان بود. ايدئولوژيك با عضويت دانشجويان و دانش

رت بود از ناسيوناليسـم عـرب، آزادي، وحـدت و هدف ايدئولوژيك حزب بعث عبا سوسياليسم براي ايجاد سوريه بـزرگ شـامل عـراق، اردن، فلسـطين، لبنـان و سـوريه در

عفلق كميته سوري كمـك بـه رشـيد عـالي گيالنـي را در عـراق تشـكيل داد. 1921سال

، جنگ تحميلي )مجموعـه مقـاالت(، دانشـكده فرمانـدهي و «علل و عوامل بروز جنگ تحميلي». منوچهر محمدي، 3

.16ستاد سپاه، چاپ اول، ص

هاي عمومي عراقبخش اول: تاريخچه و ويژگي

25

در عراق شكل گرفت. دكتـر سـامي شـوكت كـه ناسيوناليسـتي 1948حزب بعث در سال ، كميته حزب بعث را در عـراق تشـكيل داد و در كمتـر از 1948آوريل 7فراطي بود، در ا

سه سال موفق به تأسيس مردمي در سراسر عراق شد ولـي آن زمـان جـرخت خودنمـايي زمـان بـا تظـاهرات مـردم هـم 1952در صحنه سياست كشور را نداشت تا اينكه در سـال

فـت عـراق، موجوديـت و فعاليـت خـود را عراق ضد تجديد قرارداد دولت با شـركت ن

آشكار كرد.

كميته حـزب بعـث بـه رهبـري فـؤاد الربكـابي )فـؤاد رقـابي( و فيصـل 1945در سال هاي سياسي ضمن علني كردن اساسنامه حـزب، رهبـري خيزوران به دنبال كسب موفقيت

وزيـر و مركزيت حزب بعث سوريه را پذيرفت. به دنبال اين اقدام، نوري سعيد، نخسـت

ها و به خصوص نظاميان آنها را دستگير و گروهـي را اعـدام گسترده بعثي عراق، به طوركرد. بنابراين، حزب بعث به صورت مخفي و زيرزميني درآمد و جزو احزاب غيرقـانوني اعالم شد، اما همراه با ساير احزاب مخالف دولـت، جبهـه متبحـد ملـي را پديـد آورد. در

كودتـا قـدرت را در عـراق بـه دسـت ال عبدالكريم قاسـم بـر اثـر كه ژنر 1958ژوئيه 14هـاي حزبـي جدا كردن او از فعاليـت گرفت، فؤاد رقابي، دبيركل حزب بعث را به منظور رشيد عالي را دستگير و زنداني كرد. وارد كابينه كرد اما در دسامبر همان سال، وي و

رفـت كـه فـؤاد رقـابي قصـد حزب بعث در چنان موضع ضعيفي قـرار گ 1960در سال از هـم پاشـيد و 1961دسـامبر 28را منحل كند تا اينكه جمهوري متحد عربي در داشت آن

هـا بـاز شـد. ناتوان شدن طرفداران جمـال عبدالناصـر در عـراق، راه فعاليـت بـراي بعثـي باهـاي بعثـي در ارتـش بعث شروع به عضوگيري كرد و حسن البكر كه رهبري كميته حزب هاي نظامي را توسعه داد تا مقدمات واژگوني قاسم را فراهم كند. داشت، كميته عهده را بر

با خاتمه يافتن رژيم عبدالكريم قاسم كه سازمان اطالعـات و امنيـت مخفـي بعـث در نقشي مؤثر داشت، عبدالسالم عارف روي كار آمد تا اينكـه حـزب بعـث بـه رهبـري آن

رژيم عـارف را سـرنگون و رژيـم نظـامي بعـث را و صدام حسين و ديگران، حسن البكر

ريزي كرد. پايه در عراق

تشـكيل 1972ژانويـه 12فوريـه تـا 8اي حزب بعـث از ـ منطقههشتمين كنگره مليشد و گزارشي سياسي به اتفـاق آرا بـه تصـويب رسـيد. كنگـره مـذكور نكـات مـبهم در

عراق، همسايگان و آينده

26

حسـن البكـر دسـت از برخـي فتهرها را روشن كرد. پس از اين كنگره، رفتهسياست بعثيهاي خود برداشت و آنها را بـه صـدام حسـين واگـذار كـرد. صـدام در حـزب مسئوليت

مـرگ حسـن البكـر بـا حاكميت مطلق را به دست آورد و شرايطي فراهم كرد كه پـس از بخـش مشكلي بر سـر جانشـيني او مواجـه نشـود. نظـام سياسـي عـراق مشـتمل بـر دو

دو ا قبل از فروپاشي ديكتاتوري صدام( بـود كـه البتـه در ايـن جداگانه حزب و دولت )ت

بخش تضادهايي وجود داشت، ولي برتري حزب نسبت به دولت امـري مسـلم بـود. بـه

اختيـار اين مطلب در قانون اساسي آن روز عراق نيـز تصـريح شـده كـه حـزب، صـاحب وسيع در اعمال قدرت است.

گانه راهبرد حزب بعث. اصول سه3

اي حزب بعث عراق تصـميم گرفتـه شـد كـه خستين جلسه شوراي فرماندهي منطقهدر ن سياست داخلي، سه جنبه مهم در اولويت قرارگيرد: در مورد

. از بين بردن روحيه ديني و عاليق مذهبي مردم در تعقيب اين هدف مؤسسـات و 1

وارد قهـاي دينـي نشـر و توزيـع يـا چنـين آثـاري را از بيـرون عـرا مراكزي كه كتـاب

كردند، به تدريج بسته شـدند و مطبوعـات دينـي زيـر پوشـش سانسـور شـديد قـرار ميهاي وابسته بـه مراجـع دينـي و روحانيـت تـا ها و هيأتگرفت. حتي مدارس، بيمارستان

كم تحت كنترل حزب بعث در آمدند. امكان داشت تعطيل شدند يا دست جايي كه

هـاي دانشـگاه نظـامي و انتظـامي و سـپس بـه . از ورود افراد غيربعثي به دانشـكده 2هـا دانشـگاه تربيت معلم و مؤسسات فرهنگي و در نهايت از ورود همه افراد غيربعثي بـه

ارتـش ها به علت نداشتن پايگاه مردمي و نيز تـرس از كودتاهـاي جلوگيري به شد. بعثي

هـاي دورهبـر ارتـش، هايي گسترده دست زدند. سپس براي تسلط كاملبه عزل و نصبدر آنها پذيرفتـه اي تشكيل دادند كه صرفا دانشجويان بعثي براي تحصيلآموزشي فشرده

پيـروي « ماسـت هر كه بـا مـا نيسـت دشـمن »شدند. در كنترل اوضاع داخلي از شعار ميگناه را فقط به علت شك به آنهـا دسـتگير، شـكنجه كردند و بسياري از مردم عادي بيمي

بـراي بيگانگـان در زنـدان مردم زيادي به اتهام جاسوسـي و مـزدوري كردند.و اعدام مي قصرالنهايه زير شكنجه به شهادت رسيدند.

هاي عمومي عراقبخش اول: تاريخچه و ويژگي

27

درصد كـل 80. شعار همه چيز در راه تبليغات بايد تحقق عيني يابد موجب شد كه 3

ــ ايـدئولوژيك حـزب بعـث هاي راديو و تلويزيون و مطبوعات به برنامه سياسـي برنامه

بد. نشريات و جرايد غيربعثي نيز تعطيل شدند. اختصاص يا

رفـت. وحـدت، آزادي و سوز به شمار ميحزب بعث براي مردم عراق باليي خانمان

گـاه در روابـط ايـن حـزب بـا اكثريـت سوسياليسم شعار آن بود، ولي ايـن انديشـه هـي

بعـث هرگـز نظـر عراق و حتي شـهروندان ديگـر، عينيـت نيافـت. حـزب جمعيت شيعه

باورهـاي بخش اسالم نداشت و بـه دليـل نفـوذ عميـق و وسـيع اعدي به آيين حياتمسآن دسـت ديني بين مردم، به تحريف روح واقعي اسالم و تفسير نهادپرسـتانه و قـومي از

هاي مـذهبي نـه تنهـا گرايش زد و همچنين كوشيد با تبليغات مسموم به مردم القا كند كه

فرهنگـي و فنـي مانـدگي شـته، بلكـه موجـب عقـب براي جوامع عربي نتيجـه مثبتـي ندا جنـگ معرفـي ها بارها اسالم را ديـن تفرقـه، درگيـري و ها شده است. اصوال بعثيعربمقـررات آن چينـي تخيلـي مـردم را بـه اجتنـاب از اسـالم و كردنـد و بـا ايـن مقدمـه مي

دند. آور هاي فكري و علمي فرهنگ ديني رويخواندند و به تخريب زيرساختفرامي

نقش ژئوپوليتيك در سياست خارجي عراق و تأثير آن بر

روابط با همسايگان

مقدمه

ساله سياست خارجي عراق مشحون از ستيزه، منازعه، مناقشـه ارضـي و مـرزي 80تاريخ

اي كـه تجـاوزگري و و سرانجام جنگ و نبرد با كشورهاي همسايه بوده است، به گونـه يـك هاي ماهوي سياست خارجي اين كشور شده اسـت. هـي يكي از ويهگي طلبيتوسعه

انـد. هاي ارضي و مرزي عراق در امان نبـوده اندازيجوار عراق از دستاز كشورهاي هم

تنها در طول يك دهه، عراق تحت رهبري صـدام حسـين بـه دو كشـور همسـايه خـود، ي را بـر آنهـا تحميـل كـرد. عيـار جمهوري اسالمي ايران و كويت، تجاوز و جنـگ تمـام

دهد كـه رفتارهـاي پرخاشـگرانه ايـن عملكرد سياست خارجي عراق در گذشته نشان ميهاي گـذار از يـك نظـام سياسـي بـه نظـامي ديگـر و كشور به ويهه پس از عبور از دوره

طلبـي يكـي از گرفـت. فراتـر از ايـن، توسـعه تثبيت قدرت رژيم سياسي جديد شدت مي

عراق، همسايگان و آينده

30

هـا و ت خارجي عراق شده كه به رغـم شـدت و ضـعف در تمـام دوره اصول ثابت سياس ها در اين كشور تداوم داشته است. حاكميت

توان معلول يكي از متغيرهـاي فـردي، طلبي عراق را نمياگرچه تجاوزگري و توسعهي عوامـل ژئوپـوليتيكي و موقعيـت جغرافيـايي ايـن كشـور ملي يا بين المللي دانست، وـل

انـد. بـه بيـان ديگـر، علـت اسـتمرار و تـداوم م در ايـن عرصـه داشـته نقشـي بسـيار مهـ

طلبي در سياست خارجي عراق، جغرافياي سياسي ايـن كشـور اسـت و متغيرهـاي توسعه

كنند. بنابراين، بـا اذعـان بـه ديگر شدت و ضعف و چگونگي تأثيرگذاري آن را تعيين ميكننـده رين عنصـر تعيـين تـ چندمتغيره و چندعاملي بـودن سياسـت خـارجي عـراق مهـم

شود. هاي جغرافيايي اين كشور در نظر گرفته ميويهگي

. رويكردهاي مختلف نظريه ژئوپوليتيك1

محيطـي بـر از ديرباز انديشمندان و فالسفه در مورد تـأثير عوامـل جغرافيـايي و زيسـت ارسـطو بـر انـد. ها و نظرياتي ابراز كردههاي جوامع و اجتماعات، ديدگاهرفتار و سياست

ناپذيرند و توخمـان از شـرايط شان از هم تفكيكاين اعتقاد بود كه مردمان و محيط زندگي

پذيرنـد. ژان بـدن نيـز اعتقـاد داشـت كـه شـرايط جغرافيايي و نهادهاي سياسي تأثير مـي اقليمي بر روحيات و سياست خارجي كشورها تأثيرگذار است. منتسـكيو بـه پيونـد بـين

محيطي معتقد بـود و بـراي نمونـه، حفـظ آزادي شورها و شرايط زيستروحيه و رفتار ك

دانست. فردريـك جكسـون اي ميتر از كشورهاي قارهاي را آسانبراي كشورهاي جزيرهكـرد. بعضـي از نويسـندگان نيـز ترنر بر تأثير پديده مذكور بـر مـردم آمريكـا تأكيـد مـي

ملي منتقل كردنـد. كوئينسـي رايـت داروينيسم اجتماعي و مفهوم بقاي اصلح را به سطح

آميـز افزايش وسعت سرزميني كشورها لزوم احتمـال حـل و فصـل مسـالمت »اذعان كرد: آميـز حـل و كند، ولي منازعاتي را كه از طريق مسالمتمنازعات و مناقشات را تقويت مي

« كند.شوند، تشديد ميفصل نميها و امكانات مهمـي بـه محدوديتجغرافياي طبيعي خود »كالين گري هم معتقد بود:

يابـد كـه در ارتبـاط بـا زمـان، آورد، ولـي فقـط هنگـامي اهميتـي اساسـي مـي وجود مـي « ها در نظر گرفتـه شـود. هاي ملي مربوط و انتخاب راهبردها و تاكتيكتكنولوژي، تالش

هاي عمومي عراقبخش اول: تاريخچه و ويژگي

31

ت هاي ژئوپوليتيك با تحول جغرافيايي و بسته بـه تفسـير انسـان از ماهيـ بنابراين، نگرش كند. اين تحول تغيير مي

پـردازان تأثيرگـذار در روابـط گرايان به عنوان دو دسـته از نظريـه گرايان و واقعآرمانها و كشورها را در ارتباط با محيط زيسـت مـورد بحـث و بررسـي قـرار الملل، انسانبينر كشـورها تـوان رفتـا المللي مـي گرايان معتقدند با تغيير محيط سياسي بيندهند. آرمانمي

گرايان نيز بر اين باورند كه موقعيت جغرافيايي كشورها اگر تنها عامـل را تغيير داد. واقع

كم محدودكننده رفتار سياسي آنهاسـت. عـالوه بـر كننده رفتار كشورها نباشد، دستتعييندهنده قـدرت ملـي اسـت كـه قلمـرو اين، موقعيت جغرافيايي يكي از عناصر مهم تشكيل

كنـد. بنـابراين اگـر رفتـار سياسـت خـارجي كشورها را مشخص و معـين مـي منافع ملي

گـذاران محيطي و جغرافيايي اسـت، سياسـت كشورها تا حدود زيادي تابع شرايط زيست 4گيري كنند.همواره بايد در چارچوب اين عوامل و شرايط تصميم

نـد رفتـار گرايـي قـرار دار پردازان ژئوپوليتيك كه اغلب در طيـف مكتـب واقـع نظريهداننـد و سياست خـارجي كشـورها را تـابعي از شـرايط و موقعيـت جغرافيـايي آنهـا مـي

كننـد. بـه گيرندگان را در چارچوب الزامات ژئوپوليتيكي تحليـل مـي گيري تصميمتصميمهـاي نـام، كنتـرل بـر درياهـا، بـه ويـهه تنگـه هاي صـاحب نظر ماهان، يكي از ژئوپوليتين

بزرگ الزامي اسـت. بنـابراين، كشـورهايي كـه بـه سـادگي بـه هايراهبردي براي قدرتاند، در مقايسـه بـا كشـورهاي محصـور در خشـكي از امكـان ها دسترسي داشتهاقيانوس

اند. جزاير نسبت به كشـورهاي بيشتري براي تبديل شدن به قدرتي بزرگ برخوردار بودهانـد. در نظريـه ماهـان، شـته داراي مرز زميني مشترك با ساير كشورها برتـري و تفـوق دا

كننده بـراي قـدرت ملـي كشـورها دارد. دسـتيابي بـه چنـين قدرت دريايي اهميتي تعيين

موقعيت و منزلتي به عوامل زيادي مانند وضعيت جغرافيايي، شـكل و وسـعت سـرزمين، ــه ــي و نظــام حكــومتي آنهــا بســتگي دارد. بنــابراين در نظري جمعيــت، خصوصــيات مل

، فصـلنامه علـوم «منطـق ژئوپوليتيـك در سياسـت خـارجي عـراق علـل و پيامـدها ». سيد جالل دهقاني فيروزآبادي 4

12-14.صص1382 ، تابستان34سياسي، مطالعات خاورميانه، ش

عراق، همسايگان و آينده

32

، طول خطوط ساحلي و كيفيت بنادر نقشي بسيار مهـم در قـدرت ملـي ژئوپوليتيك ماهان 5كشورها دارد.

رح هارتلنـد را مطـ پردازان ژئوپوليتيك كه نظريه قلب زمين يامكيندر، يكي ديگر از نظريهكنـد. بـه نظـر كرده است، بر قدرت زميني و اهميت كيفيت و موقعيت سـرزميني تأكيـد مـي

پـاي دهـد كـه از ارو الملل را سرزميني گسترده تشكيل مـي ينسياست ب« محوري منطقه»وي،

نامـد. مكينـدر براسـاس ايـن مـي « قلب زمين»دارد و آن را هاي سيبري امتدادشرقي تا جلگه

د، هر كشوري كه بر اروپاي شرقي حكـم رانـ »كند كه تحليل، اصل معروف خود را طرح ميا( اشـد بـر جزيـره جهـاني )اوراسـي بر قلب زمين حاكم است هر كه بر قلـب زمـين حـاكم ب

« راند.راند وآنكه بر جزيره جهاني حاكميت يابد، برجهان حكم ميحكم مي

كـرد و معتقـد فريدريش راتسل آلماني بر اهميت سياسي فضاي جغرافيايي تأكيـد مـي هاي برتر معلـول شـرايط اقليمـي مسـاعد اسـت. بـه نظـر وي، انسـان بود كه رشد تمدنر بعـدها د اي پايدار براي دستيابي به فضاي زندگي است. اين اعتقـاد ارزههميشه درگير مب

، هاشـوفر شـد. از ايـن ديـدگاه بخشي مهم از انديشه « فضاي حياتي»چارچوب اصطالح كنـد. گستره و قلمرو ارضي كشورها جايگاه و منزلت قدرت آنها را مشخص و تعيين مـي

مرزهـاي خـود را گسـترش دهنـد. در كوشـند وسـعت سـرزميني و بنابراين، كشورها ميانـد كـه حـوزه خوش تغيير و تحـول نتيجه، مرزها ماهيتي پويا و سيال دارند و دائم دست

چنـين اسـپايكمن، دهد. در نظريات ژئوپوليتيـك آلمـان و هـم منازعه كشورها را شكل مير طلبي ارضـي بـه طـور موقـت د مرزهاي پويا و سيال حدفاصل مناطقي هستند كه توسعه

هـاي سياسـي بـا هاشوفر، ژئوپوليتيـك تعيـين ارتبـاط پديـده شود. از نظرآنجا متوقف ميمنطقـي جغرافياست و هدف آن ايجاد رابطه ميان قدرت ملي و عوامل جغرافيايي و ارائـه

هاشـوفر و طلبي و تجاوزگري كشورهاست. بدين ترتيب، در نظريـه تبليغاتي براي توسعهراتسـل اند. نظريه ژئوپوليتيـك آلمـان از ست قدرت مترادفپيروان وي ژئوپوليتيك و سيا

هاشوفر بر نياز كشورها به گسترش مرزهاي خود و دسـتيابي بـه فضـاي حيـاتي مبتنـي تا

است و فضاي وسيع جغرافيايي با قدرت ملي انطباق كامل دارد.

.56-78صصسازان نور، . براي اطالع بيشتر رك:حسين اكبري، بازي با آتش، تهران، مؤسسه مطالعات انديشه5

هاي عمومي عراقبخش اول: تاريخچه و ويژگي

33

رح شـناختي مطـ بعدي نظريه ژئوپوليتيك را رد و رهيافتي بومها رويكرد تكاسپراوتكنند كه خصوصيات فيزيكي و غيرفيزيكي محيط را مد نظر دارد. به نظر آنـان، محـيط مي

گيـران هاي رهبران و تصميمزيست، نظامي چندبعدي است كه در آن ادراكات با برداشتمحيطـي )محـيط روانـي( و خـود ايـن شـرايط اقليمـي )محـيط سياسي از شرايط زيسـت

هـاي انسـان كنند كه محيط در صورتي بر فعاليتل ميشود. آنان استدالواقعي( مطالعه مي

گذارد كه وي عوامل و متغيرهاي محيطي را درك كند. تأثير مي

هاي ژئوپوليتيكي عراق . ويژگي2

ــ عوامـل و متغيرهـاي گوينـد هـا مـي ــ چنـان كـه اسـپراوت براساس منطقه ژئوپوليتيكگذارند:نخسـت، ين كشور تأثير مـي طلبي اجغرافيايي عراق به دو شكل بر سياست توسعه

هـاي رهبـران ايـن محيطي و اقليمي واقعي عراق دوم، ادراكات و برداشتشرايط زيستكشور از اين شرايط و موقعيت جغرافيايي. بنابراين، براي شـناخت عوامـل ژئوپـوليتيكي

د. طلبي عراق بايد به هر دو دسته از اين متغيرهاي عملياتي و رواني توجه كرتوسعه

الف( محيط عملياتي

بعضي از جبرگرايان ژئوپوليتيكي بر اين باورنـد كـه پـس از اسـتقالل عـراق از عثمـاني، جغرافيا چالشي وجودي و حياتي بر اين كشور تحميـل كـرده اسـت. بـه نظـر آنـان ايـن

تـرين عامــل چـالش برخاسـته از ماهيــت و موقعيـت جغرافيـايي عــراق اسـت كـه مهــم

رود. خارجي آن در قبال همسايگان به شمار مي كننده سياستتعيينهاي ژئوپوليتيكي عراق اين است كه اين كشور به رغـم دسترسـي بـه يكي از واقعيت

خليج فارس به علت سواحل اندك، عمال كشوري محصور در خشـكي اسـت. بنـابراين،

و قـادر تواند به صورت قـدرتي بـربي درآيـد عراق براساس الزامات ژئوپوليتيكي فقط مي نيست نقش يك قدرت و بازيگر بزرگ بحري را ايفا كند.

دومين ويهگي جغرافيايي عراق اين است كه بين ايران و تركيه بـه عنـوان دو قـدرت اي قـرار گرفتـه اسـت كـه هـر دو بـه سـواحل طـوالني در درياهـاي آزاد و بزرگ منطقه

ترنـد. از نظـر واقعيـت وسيعالمللي دسترسي دارند و از نظر وسعت سرزميني از عراق بين

عراق، همسايگان و آينده

34

تاريخي، عراق ميان دو امپراتـوري بـزرگ قـرار داشـته و نقـش حايـل را بـين آنهـا ايفـا كرده است. از اين نظر عـراق پـس از اسـتقالل همـواره از ناحيـه ايـن كشـور بـزرگ مي

كم از نظر رواني احساس ناامني كرده است. در حقيقت، عراق عمـق راهبـردي الزم دست . را ندارد

هـاي ايـن كشـور نزديـك ترين منابع و سرمايهسومين ويهگي عراق اين است كه مهم

خيز و كردنشين كركـوك و موصـل هاي نفتمرزهاي آن با تركيه و ايران قرار دارد. استان

نزديك مرزهاي ايران و تركيـه قـرار دارنـد و ايـن مسـئله از نظـر ژئوپوليتيـك ضـعف و كيلومتر از مـرز ايـران 130. بغداد، پايتخت عراق نيز تنها شودپذيري امنيتي تلقي ميآسيب

چنـين كيلومتري مرز ايـران واقـع اسـت. هـم 30ترين بندر آن بصره در فاصله دارد و مهم

اند.ترين منابع نفتي عراق در جنوب، زبير و رميله، در اطراف اروندرود واقع شدهمهموه بر طول كوتاه سـاحل در خلـيج واقعيت چهارم ژئوپوليتيك عراق اين است كه عال

فارس، تنها راه دسترسي اين كشور به اين آبگير اروندرود است كه ايـران و عـراق بـر آن گلوگـاه آبـي حاكميت مشترك دارند و ساحل شرقي آن در كنترل ايران اسـت. در واقـع،

آفريني اين كشـور در پهنـه آبـي خلـيج عراق در دست ايران است و حضور فعال و نقش ارس مشروط و منوط به اراده و حسن نيت ايران است. ف

ويهگي پنجم موقعيت نامطلوب بنادر عراق است. به علت سـاحل كوتـاه ايـن كشـور يـك از در خليج فارس شهرهاي بندري آن فاقد مطلوبيت و كيفيت مناسب هسـتند. هـي

د. بصـره، القصـر و فـاو موقعيـت و كيفيـت جغرافيـايي مطلـوبي ندارنـ سه بندر بصره، امكيلـومتري خلـيج فـارس واقـع اسـت و تنهـا از طريـق 120ترين بنـدر عـراق، در بزرگ

اروندرود به اين پهنه آبي دسترسي دارد. عالوه بر اين، به علت عـرض و عمـق كـم ايـن

بـرداري از ايـن بنـدر مشـكل و محـدود اسـت. رودخانه در داخل خاك عراق امكان بهرههـاي ور عبداهلل قرار دارد كـه دسترسـي بـه آن از طريـق آب القصر نيز در ساحل خبندر ام

پذير است. فاو بـه عنـوان سـومين بنـدر عـراق نيـز در مشترك بين عراق و كويت امكان

دهانه اروندرود قرار گرفتـه اسـت و بـه علـت سـواحل رسـوبي و بـاتالقي مطلوبيـت و در خلـيج فـارس و كيفيت مناسبي ندارد. فراتر از اين، عراق به علت كمـي طـول سـاحل

عمق بودن آن به آساني قادر به تأسيس بنادر جديد نيست.كم

هاي عمومي عراقبخش اول: تاريخچه و ويژگي

35

ششمين ويهگي جغرافيايي عراق تقسيم اين كشور براساس خطـوط مـذهبي و قـومي انـد و شـيعيان در جنـوب و اي كه كردها در شـمال كشـور اسـتقرار يافتـه است، به گونه

دارنـد. ايـن پراكنـدگي و هـاي مركـزي ايـن كشـور سـكونت هـا بيشـتر در بخـش سـني ــي، گســيختگي داخلــي عــالوه بــر جلــوگيري از شــكل ازهــم گيــري هويــت ملــي عراق 6دهد.پذيري داخلي اين كشور را از نظر مداخله خارجي افزايش ميآسيب

كـه آخرين ويهگي عراق به ارث بردن مرزهاي مصنوعي سيال و پويا از عثماني است

نبوده است. كم اين كشور هرگز از آن راضي دستكند كـه بـر هايي بر عراق تحميل مياين شرايط جغرافيايي و ژئوپوليتيكي محدوديت

قـرار گذارد: نخست آنكه قدرت ملـي عـراق را تحـت تـأثير سياست خارجي آن تأثير مي

از آن گيرياي كه اين كشور قادر به گسترش نيروي دريايي خود و بهرهدهد، به گونهميپـذيري و ضـعف نظـامي عـراق . در طول جنگ تحميلي اين آسيبدر خليج فارس نيست

گيـري از موقعيـت جغرافيـايي كامال آشكار شد و جمهوري اسالمي ايران توانست با بهرهبرتر خود نيروي دريايي عراق را از كار بيندازد. دوم، عراق براي صادرات نفت خـود بـه

روسـت. هـايي روبـه د بـا محـدوديت ترين منبع درآمترين منبع طبيعي و بزرگعنوان مهمگونه كه بيان شد، عراق براي صدور نفت بايد از بنادر خود در جنوب اسـتفاده كنـد همان

هـاي مشـترك ايـران و كويـت هاي ارتباطي آنهـا در آب كه مطلوبيت الزم را ندارند و راهاك سـوريه قرار دارند. راه جايگزين ديگر استفاده از خطوط لوله انتقال نفت از طريـق خـ

و تركيه است كه بدون حسن نيت ايـن دو كشـور ممكـن نيسـت. در حقيقـت، شـاهرگ حياتي عراق در دست همسايگان اين كشـور قـرار دارد كـه ضـريب امنيتـي آن را تاحـد

دهد. سوم، به علت كمي طول ساحل عراق در خليج فارس ايـن كشـور زيادي كاهش مي

گـاه در طـول تـاريخ ندارد. بنابراين، عراق هي قدرت و نفوذ سياسي زيادي در اين منطقه آمـد. از سـوي ديگـر، سـواحل گسـترده خود قدرت بزرگي در اين منطقه به شـمار نمـي

گيرد. بـه عبـارت ديگـر، ايران باعث شده است كه عراق همواره در سايه قدرت آن قرار

اق را حادتر جغرافيايي عر هايموقعيت ژئوپوليتيك برتر ايران در خليج فارس محدوديت

، فصـلنامه علـوم سياسـي ، «منطق ژئوپوليتيـك در سياسـت خـارجي عـراق علـل و پيامـدها »سيد جالل ، دهقاني. .6

10-13صص.1382، تابستان 34مطالعات خاورميانه، ش

عراق، همسايگان و آينده

36

و از سيطره و تفوق اين كشور بـر منطقـه جلـوگيري كـرده اسـت. چهـارم، پراكنـدگي و گيري هويت ملـي عـراق را بـا ـ مذهبي شكلتقسيم داخلي عراق در طول مرزهاي قومي

نمايد.مشكل مواجه كرده است، لذا تعريف و تبيين منافع ملي عراق دشوار مي

ب( محيط رواني

شرايط ژئوپوليتيكي عراق قابل توجه و مهم است، انطباق محـيط عمليـاتي آنچه در مورد

هــاي و محــيط روانــي اســت. رهبــران عــراق در طــول تــاريخ از شــرايط و محــدوديت جغرافيايي اين كشور آگاهي كامل داشـته و حتـي در ايـن خودآگـاهي راه افـراط و غلـو

ــيپيمــوده ــد. م ــي تصــميم ان ــه برداشــت و تلق ــرد ك ــا ك ــوان ادع ــراق از ت ــدگان ع گيرن

هاي عيني بوده اسـت، چـون بسـياري تر از واقعيتكنندههاي جغرافيايي تعيينمحدوديتتر از عـراق، رفتـاري متمـايز از از كشورها در موقعيت جغرافيايي مشابه و حتي نامناسب

طلبانـه عـراق توضـيح و تبيـين اند. به هر حال، براي درك رفتار توسعهعراق پيش گرفته رواني و ذهني رهبران آن ضروري است. محيط

هـاي هـا و واقعيـت تمام رهبران عراق در طول تاريخ اين كشور در خصوص ويهگـي

زاي آن بـراي قـدرت و منـافع ملـي عـراق ژئوپوليتيكي و تبعات و پيامدهاي محـدوديت ور هـا كـامال يكسـان نبـوده، بلكـه منظـ اند. تصور و تلقي آنان از واقعيتاتفاق نظر داشته

هاي جغرافيايي است. خودآگاهي آنان از اين محدوديت

گيرنـدگان اول، در سه دوره حكومت سلطنتي، برادران عارف و حـزب بعـث تصـميم عراق با صراحت اعالم كردند كه خواستار حاكميـت مطلـق و بالمنـازع ايـن كشـور بـر

بخشـد. قـا مـي اروندرود هستند و كنترل يكجانبه بر اين رودخانـه موقعيـت عـراق را ارت

هـاي متعـدد آنـان بـراي دوم، ادعاهاي مقامات عراقي نسبت به استان خوزسـتان و طـرح تجزيه اين بخش از خاك ايـران در تمـام دوران پـس از اسـتقالل عـراق سـوم، رهبـران

اند چـون عراق به جزاير ايراني ابوموسي و تنب بزرگ و كوچك نيز ادعاي ارضي داشتهــي ــيج فــارس تبــديل شــود. دهــدبــه عــراق اجــازه م ــدرتي بــزرگ در منطقــه خل بــه ق

ها نارضايتي خـود را از مرزهـاي ايـن كشـور اعـالم گذاران عراقي در همه دورانسياستاند كـه بـر آنهـا تحميـل شـده اسـت. ايـن كرده و آن را معلول اراده استعمارگران دانسته

هاي عمومي عراقبخش اول: تاريخچه و ويژگي

37

كويـت همـواره وجـود برداشت از مرزها در مورد مرزهاي زميني اين كشور بـا ايـران و انـد كـه بنـادر ايـن كشـور بـراي داشته است. پنجم، رهبران عراق هميشـه اذعـان كـرده

صادرات نفت مناسب و مطلـوب نيسـتند و بـر همـين اسـاس درصـدد اعمـال حاكميـت انـد. مطلق بر اروندرود، تصرف جزاير وربه و بوبيـان، و اشـغال و الحـاق كويـت برآمـده

ر خصوص خط لوله انتقال نفـت ايـن كشـور نيـز حكايـت از اختالفات عراق و سوريه د

انـد كـه ايـن گيرندگان عراقي تصريح كـرده ها دارد. ششم، تصميمتلقي و برداشت عراقي

پـذير اسـت. هفـتم، رهبـران كشور عمق راهبردي ندارد و در نتيجه از نظر امنيتي آسـيب ت ملـي عـراق را هـاي خلـيج فـارس قـدر عراق معتقدند عـدم دسترسـي آزادانـه بـه آب انـد طـول سـاحل ايـن كشـور را در منطقـه تضعيف كرده اسـت. بنـابراين، تـالش كـرده

هـاي نامـه هـا و موافقـت گسترش دهند. سرانجام ادعاي تحميلي بودن بسياري از عهدنامهامضاشده بين ايران و عراق و حتي ميـان كويـت و عـراق حـاكي از آن اسـت كـه حكـام

ــدرتكننــد در ســابغــداد تصــور مــي ــراق يه ق هــاي بزرگــي چــون ايــران و بريتانيــا، ع هاي رفتاري داشته است. محدوديت

طلبانه عراق در قبـال ايـران، منطـق ژئوپوليتيـك و تـأثير هاي توسعهدر مورد سياستطلبـي عـراق معطـوف ارونـدرود، ترين عامل بوده است. توسعهمتغيرهاي جغرافيايي مهم

گانـه بـوده اسـت. و جزايـر سـه ، آبـادان و اهـواز خوزستان، به ويهه شهرهاي خرمشـهر هـاي ژئوپـوليتيكي در هـر سـه مـورد مشـهود اسـت. اعمـال حاكميـت مطلـق بـر انگيزه

تـرين گانه مهـم اروندرود، تجزيه خوزستان و تصرف شهرهاي يادشده و اشغال جزاير سهر قبـال كند. بـا بررسـي اهـداف عـراق د هاي ژئوپوليتيكي عراق را برطرف ميمحدوديت

تـرين عامـل در هـاي ژئوپـوليتيكي مهـم شـود كـه اهـداف و انگيـزه ايران مشـخص مـي

طلب اين كشور بوده است. دهي به سياست خارجي توسعهشكلرهبران عراق در تجاوزات خود به ايران، قبل و بعد از انقالب، نـه تنهـا ايـن اهـداف

رد براي توجيه آنهـا بـه وضـوح بـه اند، بلكه در بسياري مواژئوپوليتيكي را مد نظر داشته

ــل شــده ــل ژئوپــوليتيكي متوس ــان جنــگ تحميلــي دالي ــراي مثــال، در جري انــد. بگفتند كه ماهيت ژئوپـوليتيكي داشـت. گيرندگان عراق آشكارا از اهدافي سخن ميتصميم

، چند روز قبل از تهـاجم بـه خـاك ايـران اعـالم كـرد: 1980سپتامبر 17صدام حسين در

عراق، همسايگان و آينده

38

برگـردد. ايـن 1975العـرب )ارونـدرود( بايـد بـه قبـل از مـارس قي شـط وضعيت حقو»شـود، جـزء تماميـت رودخانه با تمام حقوقي كه از حاكميت مطلق عراق بر آن ناشي مـي

گونـه بـوده گونه كـه در طـول تـاريخ در نـام و در واقعيـت ايـن عربي عراق است همانلـزوم تصـرف سـاحل شـرقي خـود 1980اكتبـر 27سعدون حمادي نيـز در نامـه « است.

گانـه اروندرود يعني بندرهاي خرمشهر و آبـادان را خواسـتار شـد. در مـورد جزايـر سـه

اكنـون تـوان »، دو مـاه قبـل از جنـگ، بيـان كـرد: 1359ايراني نيز صدام حسين در تيـر

گيري جزاير و امكان دستيابي به موردي را كـه آن را بـاز خـواهيم گفـت، داريـم، بازپسبنـابراين، ادعاهـاي عـراق نسـبت بـه حاكميـت « يلي دارد كه سـكوت كنـيم پس چه دل

اعراب بر اين جزاير بيش از آنكه برخاسته از اراده اين كشـور بـراي دفـاع از حقـوق بـه

هاي ژئوپوليتيكي است. گرفته از الزامات و انگيزهاصطالح اعراب باشد، نشأتط رژيم شاه در ايـران، بـا تجزيـه و عالوه بر اين، رهبران عراق بالفاصله پس از سقو

آلي بـراي اعمـال ههمـوني و تحليل قدرت ملي ايران به اين نتيجه رسيدند كه شرايط ايدهتـرين مـانع ژئوپـوليتيكي بـراي سيطره عراق در خليج فارس مهيا شده است چـون مهـم

زارشـي از با اشـاره بـه گ كريستين ساينس مانيتورقدرتمند شدن از بين رفته بود. روزنامه با توجه به تضعيف ايران، در حـال حاضـر عـراق »جلسات محرمانه دولت عراق نوشت:

برداري از شرايط موجود خأل قدرت ايجادشـده در تواند با بهرهتنها كشوري است كه ميبه باور رهبران حزب بعث، زمينه از هـر جهـت بـراي عـراق بـه « خليج فارس را پر كند.

ژئوپوليتيك جديد فراهم بود. منظور ايجاد يك موقعيت

هاي ژئوپوليتيكي عراق بر نگرش اين كشور به همسايگان. تأثير چالش3

طلبي و تجاوزگري عراق نسبت بـه كويـت و هاي ژئوپوليتيكي در توسعهاهداف و انگيزهتـرين هـدف عـراق اند. مهمعربستان نيز مشهود است و رهبران عراق به آن تصريح كرده

ارضي و مرزي نسـبت بـه كويـت، تحـت تـأثير منطـق ژئوپوليتيـك، بهبـود از ادعاهاي وضعيت و موقعيت جغرافيايي اين كشور بوده است زيرا با تصرف كامـل يـا بخشـي از

شد:كويت )اشغال جزاير وربه و بوبيان( تمام اهداف راهبردي عراق محقق مي

يافت. نخست، طول سواحل عراق در خليج فارس افزايش كمّي و كيفي مي

هاي عمومي عراقبخش اول: تاريخچه و ويژگي

39

گرفت.تر انجام ميدوم، صادرات نفت عراق راحت يافت.سوم، مطلوبيت بندرهاي عراق از نظر تجاري و صدور نفت ارتقا مي

تـرين كشـورهاي چهارم، با تصرف كويت يا جزاير مذكور، عـراق بـه يكـي از بـزرگ كند. توانست قدرت خود را بر اين منطقه اعمالشد و ميساحلي خليج فارس تبديل مي

پنجم، با حاكميت بر كويـت يـا بخشـي از آن تـوان نيـروي دريـايي عـراق افـزايش

يافت.العاده ميفوق

شد. ششم، عراق از عمق راهبردي بيشتري برخوردار مي ق نسبت به عربستان نيز صادق است.طلبي عراهمين اهداف راهبردي در خصوص توسعه

طلبانه عـراق در قبـال كويـت از عهحضور عامل ژئوپوليتيكي در سياست خارجي توس

كـه 1939آشـكار بـود. در سـال 1921همان روزهاي اوليـه اسـتقالل آن كشـور در سـال زمان از بريتانيا خواسـت بـه داليـل القصر كرد، به طور همعراق شروع به تأسيس بندر ام

هـاي سـال راني جزاير وربه و بوبيان را در اختيار اين كشور قرار دهـد. در امنيتي و كشتي، ايـن 1958جنگ جهاني دوم عراق بار ديگر همـان درخواسـت را تكـرار كـرد. در سـال

ــ اردن پيگيـري شـد. در زمـان هدف از طريق درخواست الحاق كويت به اتحاديه عـراق قاسم، ادعاهاي ارضي نسبت به كويت بار ديگر از سر گرفته شد.

و الزامات ژئوپوليتيك عـراق بـود. نيز تحت تأثير اهداف 1990اشغال كويت در سال گيـر شـدن هاي ژئوپوليتيك عراق را به خوبي نشان داده بود. زمـين جنگ تحميلي ضعف

نيروي دريايي عراق، قطع دسترسي عراق به خليج فارس، از كار افتادن بنـدرهاي عـراق، هـاي جغرافيـايي عـراق و فتح فاو به دست نيروهاي ايراني همگي حكايت از محدوديت

ضعف قدرت دريايي اين كشور داشت. عالوه بر ايـن، منـابع عظـيم نفتـي كويـت كـه و

توانست توان اقتصادي عراق و در مجموع ميزان قدرت ملـي ايـن كشـور را افـزايش ميدهد، انگيزه قوي ديگري بود كه ماهيتي جغرافيايي داشت. مجموعه ايـن عوامـل، عـراق

د. را بر آن داشت كه دست به اشغال كويت بزن

هاي تاريخي ايـن كشـور ترين دورهپس از بررسي نقش ژئوپوليتيك عراق، يكي از مهم شود.)حاكميت حزب بعث( كه با همسايگان چند جنگ خونين داشت، بررسي مي

عراق، همسايگان و آينده

40

به طور خالصه بايد گفت عراق موقعيت ژئوپوليتيكي و ژئواكونومي خاصي دارد كـه ي تأثيرگـذار باشـد. كشـوري قدرتمنــد در المللـ اي و بـين توانـد بـر معـادالت منطقـه مـي

هاي دجله و فرات، درآمـد بـاال و همسايگي خليج فارس، داشتن ذخاير انرژي و رودخانههاي عراق اسـت كـه در طـول تـاريخ بـه دليـل سـلطه اسـتكبار جمعيت اندك از ويهگي

اده از هاي خود اسـتفاده كنـد. بنـابراين، نظـام سـلطه بـا اسـتف گاه نتوانسته از ظرفيتهي

هاي مستضعف توانسته است ثروتمندترين كشـور را بـراي ابزارهاي سلطه و غفلت ملت

حفظ سلطه خود در فقر مطلق نگهدارد. بازگشت عراق به هويت حقيقـي خـود بـه ويـهه تواند توانمندي عراق را به منصه ظهـور برسـاند بنـابراين، در همسايگي ايران اسالمي مي

د با تمام توان از استقالل و اقتدار عراق جلـوگيري كننـد و كننكشورهاي غربي تالش مي

پيماني با ايران شوند. كشورهاي عربـي منطقـه نيـز از جهـات به ويهه مانع همكاري و همتوانـد چـالش مختلف نگران عراق مستقل وآزاد هستند. نه تنها دموكراسي در عـراق مـي

طلبـي آنهـا جلـوگيري ه از زيـاده يابي عراق در منطقجدي براي اين كشورها باشد، قدرتتـرين تر از آن همسويي عراق با ايـران، بـزرگ كند و تهديدي عليه منافع آنهاست. مهممي

ـ عربي است. بنابراين، عـراق در مسـير اسـتقالل حقيقـي خـود بـا موانـع و نگراني غربي رسـد در شـرايط موجـود جهـاني مشكالت بسياري مواجه است. با اين حال، به نظر مـي

كند. عراق رو به جلو حركت مي

:بخش دوم

بررسي روابط

جمهوري اسالمي ايران و عراق

اختالفات ايران و عراق

مقدمه

روابط ايران و عراق در صد سال اخير فراز و نشيب زيادي داشـته و نقـش ايـدئولوژي و

هـاي بـزرگ وده است. البته نقش قدرتژئوپوليتيك در دوستي و دشمني دو كشور مؤثر بهاي ايران و عراق نبايد ناديده گرفت. اين بخش به بررسـي روابـط دو كشـور را در تنش

پردازد. در مقاطع و ابعاد مختلف مي

مرزي ايران و عراق . اختالفات1

ت مرزي اختالفات ايران و عـراق بـه دوران حكومـت سلسـله صـفوي در ايـران و دوـلاش مسـائل ايـران بـا همسـايه غربـي اختالفـات ترين مظهرگردد. شاخصميعثماني باز

ــ اسـتانبول و بعـدها بغـداد را سياست تهران كه هميشه مربوط به حدود دو كشور بوده

داده است. مسائل هر چند عميق را تحت تأثير قرار مي كرده و سايرتوجيه مي

عراق، همسايگان و آينده

44

.هددنقشه زير مناطق مرزي ايران و عراق را نشان مي

در آن هنگـام بـراي ، امـا قاجاريه حدود و ثغور دو كشور تعيين نشـده بـود دوران تا

اختالفـات و شـاخص هايي در اين زمينه انجام و مسائل مـرزي اسـاس بار تالشنخستينروابط سياسي ايراني و عثماني شد. پس از تأسيس عراق، بار ديگر موضـوع تعيـين دقيـق

سياسـي و باعـث پيچيـدگي ايـن روابـط شـده اسـت. از مرزهاي دو كشور محور روابط انـد از: جمله قراردادهاي به ثبت رسيده در مورد اختالفات مرزي ايـران و عـراق عبـارت

هاي صفوي و عثمـاني دربـاره مرزهـاي آبـي و خشـكي دو بين دولت 1639قرارداد سال

« ارض روم»داد ميان نادرشـاه افشـار و سـلطان عثمـاني قـرار 1764كشور قرارداد مرزي ( بـين حكومـت وقـت ايـران و امپراتـوري 1821ــ 23هـاي دو سـاله ) كه متعاقب جنگ

، در 1911دسـامبر 21عثماني بر سر حـدود مـرزي دو كشـور بـه امضـا رسـيد معاهـده در قسـطنطنيه )تركيـه امـروزي( كـه بـه موجـب آن كميســيوني 1913 تهـران و معاهـده

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

45

اق، عثماني، روسـيه و انگلـيس كـار تعيـين مرزهـا را بـه متشكل از نمايندگان ايران و عرهـا بـه مرزي ايران و عراق كه تحت فشـار انگليسـي 1937گرفت قرارداد سال عهده مي

المللي مبتني بر حاكميـت مشـترك ايران تحميل شد و برخالف اصول و قواعد جاري بينرا در خـط ميانـه يـا جوار بر رودخانه مرزي است و مرز آبي بين دو كشوركشورهاي هم

گيرد و براساس حاكميت عراق بر محـدوده كوچـك مقابـل القعر رودخانه در نظر ميخط

آبادان كه حدود پنج كيلومتر است، تنظيم شده است. با وجود ايـن، عـراق هـم تعهـداتي

العرب، رعايت حقوق ايران در ايـن رودخانـه مـرزي براي تأمين آزادي كشتيراني در شطها براي نگهداري و اليروبي و بهبـود حاصل از عوارض مأخوذه از كشتي و صرف عوايد

7كرد.كشتيراني در اين راه آبي به عهده گرفته بود كه عمال آنها را مراعات نمي

دولت عراق حتي به تعهدات خود در مورد تعيين خطوط مرزهـاي زمينـي دو كشـور ، دو كشـور دربـاره اجـراي 1957و نصب عاليم مرزي عمل نكرده بود تا اينكه در سـال

مفاد اين قرارداد و تعيين داوري سوئدي براي تعيين خط مرزي و نصب عاليـم موافقـت كردند، ولي پيش از آنكه ايـن توافـق بـه مرحلـه عمـل برسـد، رژيـم سـلطنتي عـراق بـا

سرنگون و ژنـرال عبـدالكريم قاسـم رهبـر نظـامي جديـد 1958كودتايي نظامي در ژوئيه ــور ــن كش ــم در اي ــدالكريم قاس ــد. عب ــامبر 12)1338آذر 11ش ــت: (1959دس »... گف

، براثر فشار به عراق تحميل شد و حاكميت دولـت عـراق بـه انـدازه پـنج 1973 عهدنامههـاي نفتـي كيلومتر در مقابل آبادان فقط به اين منظور بخشيده شده كه از طـرف شـركت

يات به عراق رهايي يابند. عـراق زمـاني كـه مورد استفاده قرار گيرد و آنها از پرداخت مالوضع بغرنجي داشت و تحت تأثير عوامل فشار بود، پنج كيلومتر بـه ايـران بخشـيد و در اين باره ايران مستحق نبود، ولي عراق اميدوار بـود كـه اخـتالف مـرزي حـل شـود. امـا

پـنج مسائل مرزي تاكنون حل نشده و اگر در آينده حـل نشـود، در مـورد بخشـش ايـن 8«بند نخواهيم بود و آن را به مادر ميهن باز خواهيم گرداند... كيلومتر پاي

، تهـران: وزارت امـور خارجـه، العـرب حقايقي درباره اختالفات ايران و عراق راجع به شـط زارت امور خارجه، و. 7

.82ـ 83، صص 1348

، دي ـ 1، ش 2، س سياسـت خـارجي ، («3بررسـي اختالفـات مـرزي ايـران و عـراق ) ». اصغر جعفري ولـداني، 8

.65-67صص 1366اسفند

عراق، همسايگان و آينده

46

ي پس از اظهارات عبدالكريم قاسم، راديو و مطبوعات عـراق جنـگ تبليغـاتي شـديد ور خارجـه عليه ايران آغاز كردند كه راديو و مطبوعات ايران هم پاسخ گفتند و وزيـر امـ

شروحي در مجلس شوراي ملي ايراد كرد. سخنان م 1338وقت ايران در آذر

بـه دسـت يـك 1341بهمـن 19حكومت عبدالكريم قاسـم طـي كودتـايي نظـامي در ه عـارف، كـ نيروي ائتالفي طرفدار جمال عبدالناصر و حزب بعث سرنگون و عبدالسالم

جمهور شد. به دليل نزديكي عارف با ناصـر و بـا عربيسم بود، رئيسطرفدار پانن گي روزافزون روابط بين دولت ايران و حكومت ناصر، رژيم ايـرا توجه به تير

رسد. هاي دو كشور به توافق بنتوانست با دولت عبدالسالم عارف در مورد اختالف

ن ، بـرادرش عبـدالرحمن عـارف جانشـي 1345به دنبال قتل عبدالسالم عارف در سال

ا بـ ي از تيرگـي روابـط وزير عبدالرحمن عارف، بـه منظـور جلـوگير او شد. بزاز، نخستجام د و سـران ايران و عراق اعالم كرد كه قصد دارد مذاكراتي با مسئوالن ايراني انجام ده

نيز دو كشور در مورد موضوعات زير به توافق رسيدند:

احي مرزي نشيني نيروهاي ايراني از نوـ عقب

ـ پايان دادن متقابل به اتهامات و جنگ تبليغاتي

هاي مشترك به منظور مذاكره درباره مسائل مورد اختالف.ـ تشكيل كميته

سازمان افسران جوان )جنبش انقالبي عرب( بـه رهبـري ژنـرال حسـن البكـر، صـالح ــبحگاه ــي در ص ــردان تكريت ــاش و ح ــه 17عم ــت 1968ژوئي ــاخ نخس وزيــري و ، ك

جمهوري را محاصره كردند. عبدالرحمن عـارف تسـليم شـد و بـه دنبـال آن رژيـم رئيسناپـذيري را در بعثي جديد عراق به رياست احمد حسـن البكـر سياسـت خشـن و آشـتي

9قبال ايران پيش گرفت.العرب را جزيـي از قلمـرو خـود اعـالم و ، دولت عراق شط1969روز پانزدهم آوريل

انـد العـرب برافراشـته هايي كه پرچم ايران را در شـط به دولت ايران اخطار كرد، به كشتياگـر در ايـن »چنـين تهديـد كـرد: رچم خـود را پـايين بياورنـد. عـراق هـم دستور دهد پ

ها را ترك كننـد و در غيـر ايـن ها افرادي از نيروي دريايي ايران باشند، بايد كشتيكشتيها خارج خواهد كـرد و صورت، عراق با قوه قهريه افراد نيروي دريايي ايران را از كشتي

151-154صص.1364، تهران: ميراث ملل، تصادي عراقتاريخ سياسي و اقعلي بيگدلي، . 9

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

47

كننـد وارد هـايي كـه بـه بنـادر ايـران حركـت مـي تيدر آينده نيز اجازه نخواهد داد كشـ .« العرب شوند... شط

عمـه( واكنش دولت ايران نسبت به سخنان معاون وزارت امور خارجه عراق )نعمة النمقـام ائمآورد، سريع و قاطع بـود. اميرخسـرو افشـار، قـ كه آن را اتمام حجتي به شمار مي

( طـي نطقـي در 1969)آوريـل 1348هشـت ارديب 30وقت وزير امور خارجـه ايـران، در

راسـخ را به طور رسمي اعالم كرد. دولت عراق كه بـا عـزم 1937مجلس سنا لغو معاهده

يـران ايران در دفاع از حقوق خود مواجـه شـده بـود، از هـر گونـه اقـدام نظـامي عليـه ا خودداري كرد.

ايـر ابوموسـي، تنـب ( نيروهاي نظامي ايران وارد جز1971نوامبر 30) 1350آذر 9در

بزرگ و تنب كوچك شدند و به اين ترتيب، حاكميت ايران بر جزاير مذكور اعـاده شـد. ساعت قبل از انقضاي مدت معاهده قيموميـت بريتانيـا و خـروج نيروهـاي 24اين اقدام

آن كشور از خليج فارس صورت گرفت و دليل اين امر به ظاهر آن بود كـه دولـت ايـران هـا. ايـن مسـئله بهانـه نشـين دانست نه بـا شـيخ ود را با بريتانيا طرف ميدر اين مسئله خ

ت عـراق در واكـنش بـه ايـن تازه اي براي تشديد جنگ تبليغاتي عليـه ايـران شـد. دوـلرتبه حزبي و دولتـي بـه كشـورهاي جنـوب اي از مقامات عاليحركت ايران با اعزام عده

10خليج فارس تالشي گسترده انجام داد.

ن م تبـاني آ آذر، دولت عراق روابط سياسي خود را با ايران و بريتانيـا بـه اتهـا 10روز و يـك بـين د كشور با ايران قطع كرد. روابط ايران و عراق به دنبال قطع مناسـبات ديپلمات

كشور به سرعت رو به وخامت گذاشت.

1971الف( برخوردهاي مرزي ايران و عراق در سال

بـا مرزي بين دو كشور رو به افزايش گذاشت و اين موضـوع ، برخوردهاي 1350از سال تحوالت سياسي در روابط دو كشور و نيز تحوالت منطقه در ارتباط مستقيم بود.

ن ، نيروهـاي نظـامي ايـرا 1350گانه در آذر به دنبال اعاده حاكميت ايران بر جزاير سه

اد. ين دو طرف روي دو عراق در مرزهاي دو كشور متمركز شدند و برخوردهايي نيز ب

.71، تهران: سازمان انتشارات كيهان، ص هاي بحران در خليج فارسكانوناصغر جعفري ولداني، . 10

عراق، همسايگان و آينده

48

پس از امضاي قرارداد دوستي و همكاري پانزده ساله عراق و اتحاد جمـاهير شـوروي ( برخورد شديدي بـين نيروهـاي دو كشـور ايـران 1972)آوريل 1350سابق در فروردين

هـاي صـحرايي و عراق روي داد. در اين برخوردهـا طـرفين از تانـك، توپخانـه و تـوپ استفاده كردند.

ه زير خطوط مرزي ايران و عراق را نشان مي دهدنقش

، از تعداد برخوردها كاسته اما بر شدت آنها افـزوده شـد. شـديدترين و 1352در سال

( 1974فوريـه 10) 1352بهمـن 21در « يكشنبه خـونين »ترين برخورد معروف به خونينحادثـه، دولـت مـرزي روي داد. متعاقـب ايـن 33و 32در منطقه مهران حدفاصل عاليم

دستي به شوراي امنيت سـازمان ملـل شـكايت و ادعـا كـرد كـه ايـران پـنج عراق با پيشجانبه بـه عـراق دارد. كيلومتر مربع از خاك عراق را اشغال كرده است و قصد تجاوز همه

اي براي بازديد منطقه اعزام كند و بـا رد ادعاهـاي دولت ايران از دبيركل خواست نماينده اند. م كرد كه سربازان عراقي به داخل خاك ايران تجاوز كردهعراق اعال

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

49

ه معنـي بـ پس از مدتي دو كشور موفق شدند دستور مذاكرات را تنظيم كنند. البته اين جـويي بـراي حـل بـار، پـس از پـنج سـال چـاره پايان مناقشات نبود، امـا بـراي نخسـتين

، 1353مهـر 19ران و عـراق روز هاي دو كشور تنظيم شد. وزيران امور خارجه اياختالفمـذاكرات وزيـران شان را در نيويـورك انجـام دادنـد. دومـين دور نخستين دور مذاكرات

حـل هاي خود را بـراي مهر انجام شد و دو طرف توافق كردند تماس 24امور خارجه در

16) 1353دي 26اسـتانبول در هاي موجود ادامـه دهنـد. طـي مـذاكراتي كـه در اختالف

ول دي بـه طـ 30( با حضور وزيران خارجه ايـران و عـراق آغـاز شـد و تـا 1975يه ژانو هايي به شرح زير مطرح كرد:انجاميد، دولت ايران درخواست

. عراق تأسيسات نظامي به اتحاد جماهير شوروي ندهد. 1

. عراق به عناصر مخالف رژيم ايران پناه ندهد. 2

ن دهد. . عراق به تبليغات ضد ايراني پايا3

. با همكاري ايران به حفظ امنيت خليج فارس بپردازد. 4

هاي سياسي، در مورد مسـائل مـرزي، ايـران خواهـان انعقـاد عالوه بر اين درخواستت عـراق نيـز حـل قرارداد جديدي در مورد اروندرود، براسـاس خـط تـالوگ بـود. دوـل

بوط به اروندرود بـود و ترين قسمت مذاكرات مرمسئله كردها را درخواست كرد. مشكلچنـان بست مذاكرات و سرانجام عدم موفقيت آن انجاميـد. عـراق هـم همين مسئله به بن

كرد، در حالي كه ايران انعقـاد قـرارداد جديـدي براسـاس پافشاري مي 1316روي قرارداد 11خط تالوگ را خواهان بود.

الجزاير 1975ب( بررسي قرارداد

انس اسـتانبول، در جريـان كنفـرانس سـران عضـو اوپـك بـا يك ماه و نيم پـس از كنفـر گري هواري بومدين، رهبر فقيـد الجزايـر، مالقـاتي بـين محمدرضاشـاه و صـدام ميانجي

حسين، رؤساي وقت دو كشور، صورت گرفت كه نتيجـه آن اعالميـه الجزيـره بـود. بـه خـط تـالوگ موجب اين اعالميه، دو كشور توافق كردند مرزهاي آبي خـود را براسـاس

همان 11.

عراق، همسايگان و آينده

50

تعيين كنند و در مرزها نيز كنترل دقيق و مؤثر به منظور رفـع هـر گونـه نفـوذ كـه جنبـه داشته باشد، اعمال كنند. « خرابكارانه»

15يـر از به منظور اجراي اعالميه الجزيره، وزراي امور خارجه ايـران، عـراق و الجزا دنـد. نتيجـه ه و بغداد گـرد آم ، به ترتيب در تهران، بغداد، الجزير1975ژوئن 13مارس تا

ن جواري بـين ايـرا عهدنامه مربوط به مرز مشترك و حسن هم»اين چهار نشست امضاي

حاقيـه بود. اين عهدنامه داراي سه پروتكل ضـميمه و يـك ال 1975ژوئن 13در « و عراق

به شرح زير است:

گذاري مجدد سرزميني بين ايران و عراق. پروتكل درباره عالمت1

هاي بين ايران و عراقوتكل درباره تعيين مرز در رودخانه. پر2

عهدنامه 6ماده 5. الحاقيه مربوط به بند 3

عهدنامه 6ماده 5. الحاقيه مربوط به بند 4

در ،1975دسـامبر 26نامه تكميلـي اسـت كـه در ، داراي چهار موافقت1975عهدنامه د از:انها عبارتنامهبغداد به امضا رسيد. اين موافقت

نامه درباره مقررات مربوط به كشتيراني در اروندرودـ موافقت

هاي مرزينامه درباره استفاده از آب رودخانهـ موافقت

نامه درباره تعليف احشامـ موافقت

نامه درباره كالنتران مرزيـ موافقت

ب وينامه تكميلـي بـه تصـ عهدنامه مذكور و سه پروتكل منضم به آن و چهار موافقت قوه مقننه ايران و عراق رسيده است.

طي اجالس سران كشورهاي عضو اوپـك كـه در الجزيـره برگـزار شـد، بـا رعايـت

خلـي، اصول احترام به تماميت ارضي و تجاوزناپذيري مرزها و عـدم دخالـت در امـور دا طرفين تصميم گرفتند:

ــه 1 ــطنطنيه مورخـ ــل قسـ ــاس پروتكـ ــود را براسـ ــي خـ ــاي زمينـ و 1913. مرزهـ

، تعيين كنند. 1914هاي كميسيون تعيين مرز مورخه جلسهصورت

12. مرزهاي آبي خود را براساس خط تالوگ تعيين كنند.2

. پيشين.12

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

51

ك خـويش . با اين كار دو كشور امنيت و اعتماد متقابل را در امتداد مرزهـاي مشـتر 3 برقرار خواهند كرد.

حلـي كلـي ناپذير براي راهاند كه مقررات فوق، عواملي تجربه. دو طرف توافق كرده4باشد و بنابراين، بديهي است كه نقض هر يك از مفاد موارد فـوق، مغـاير روحيـه توافـق

13الجزاير است.

عنـوان و مراحل مختلف آن، وزير خارجه الجزيـره بـه 1975در جريان انعقاد قرارداد

كرد. نماينده دولت مورد قبول طرفين شركت و اسناد را امضا مي

ا ظهـور بـ بر مفاد قـرارداد الجزايـر متكـي بـود، 1975ايران و عراق كه از سال روابطو ادامـه يافـت « اصـل وفـاي بـه عهـد »دولت جمهوري اسالمي ايران براساس احترام به

بنـدي دولـت جمهـوري اسـالمي دولت انقالبي ايران مفاد آن را دقيقا رعايـت كـرد. پـاي 14ان در كه پس از بمباران روسـتاهاي مـرزي ايـر تا اين حد بود 1975ايران به عهدنامه

ت ايـران بـدون اقـدام متقابـل و بـه منظـور توسط جنگنده 1358خرداد هاي عـراق، دوـل بـه عـراق كاهش تشنج، استاندار آذربايجان غربي را براي مـذاكره بـا اسـتاندار سـليمانيه

اعزام كرد.

الجزاير 1975ج( عوامل لغو قرارداد

راسـاس ب« ارونـدرود »الجزاير مرز دو كشور ايران و عـراق در 1975نامه اگر چه در عهدجمهور عراق، هم اعالم كرده بود كـه عـراق خط تالوگ تعيين شد و صدام حسين، رئيس

دانـد، ولـي وقـوع شده ميحاكميت مشترك ايران و عراق را بر اروندرود محرز و پذيرفتهاخلـي بعث عراق و حاميـانش از اوضـاع د انقالب اسالمي در ايران و ارزيابي غلط حزب

ر دايـن رو ايران موجب شد كه آنها مجددا درصدد دستيابي به كل اين آبـراه برآينـد و از زد. آن زمان عمده سخنان حكام عراق حول حاكميت بر اين رودخانه دور مي

هـاي قـرارداد مـرزي يـا مرزبنـدي مـذكور در آب »اعـالم كـرد: 1359صدام در سال 14«لعرب به نفع ايرانيان بوده است.اشط

.10ـ 11اصغر جعفري ولداني، بررسي تاريخ اختالفات مرزي ايران و عراق، پيشين، صص . 13

.همان. 14

عراق، همسايگان و آينده

52

ــروردين ــل 1359وي در ف ــابق آوري ــاحبه 1980، مط ــي مص ــيله ، ط ــه وس ــه ب اي ك ها مخابره شد، براي توافق حالت خصمانه ايران و عراق سه شرط اعالم كرد:خبرگزاري

قيد و شرط ايران از جزاير تنب بزرگ، تنب كوچك و ابوموسي . خروج بي1

1975ز االعرب به حالت قبل اله شط. بازگرداندن دنب2

. به رسميت شناختن عربي بودن خوزستان )با نام مجهول عربستان(.3

كردند مسئله الحـاق قسـمتي از خـاك دستاويز ديگري كه حكام عراق بر آن تأكيد مي

يگـر ايران يعني استان خوزستان بود كه چشم حكام بعث به آن دوختـه شـده و مسـئله د ايراني تنب بزرگ و تنب كوچك و ابوموسي بود. زيرهعربي بودن سه ج

اي شـديد بـه مقامـات جمهـوري در شـمال عـراق در حملـه 1359صدام در فروردين

15«.عراق آماده است با زور تمام اختالفات خود را با ايران حل كند»اسالمي ايران گفت:

شــهريور 26) 1980سـپتامبر 17العـاده مجلـس ملـي عـراق در وي در اجـالس فـوق ذكور مـ الغـاي عهدنامـه »، الجزاير گفـت: 1975( ضمن اعالم لغو يكجانبه عهدنامه 1359

گردانـد و باز مـي 1975مارس 6العرب را به وضع قانوني آن قبل از قرارداد شط 5مصب طور كه در طول تاريخ چنين بوده است، بـه عـراق و بدين ترتيب، رودخانه مذكور همان

رحـق بو عراق عليه هر كسي كه بخواهد با ايـن تصـميم قـانوني و گيرد اعراب تعلق مي « مخالفت ورزد با قدرت و توانايي تمام مقابله خواهد كرد.

4شود اين است كه چرا صدام قـراردادي را كـه بـر اسـاس مـاده سؤالي كه مطرح ميعـراق يون بود، يكجانبه نقض و حتي در تلويز« غيرقابل نقض»و « اليتغير»و « دائمي»آن

اين معاهده را پاره كرد

بنـدي هاي مختلـف موضـوع پـاي دولت نوپاي جمهوري اسالمي بارها و در موقعيت

ده د كـه آمـا خود را به معاهده الجزاير به اطالع مقامات عراق رسانده و يادآوري كرده بـو هر گونه اقدام مشترك در خصوص اجراي قرارداد مذكور است.

.82ـ 83العرب، پيشين، صص خارجه، حقايقي درباره اختالفات ايران و عراق راجع به شطوزارت امور . 15

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

53

مرزي ايران و عراق د( فهرست برخي قراردادهاي

م( 1821) 1قرارداد ارزروم -

النهـرين( رودان )بـين م( براثر كشتار شـيعيان در ميـان 1821ق/1237شاه )در دوران فتحعليكه جمعي از آنها ايراني بودند بار ديگر رويارويي نظامي ميان دو كشـور ايـران و عثمـاني

در بـروز ايـن نبـرد نقـش داشـتند. آغاز شد. البته دو كشور روس و انگليس بيش از همه سرانجام با دخالت انگليس مذاكرات صلح در ارزروم ميان طرفين آغـاز شـد و بـر اسـاس اين قرارداد، موارد زيـر مصـوب شـد: بازگشـت بـه مرزهـاي سـابق، رعايـت حـال زّوار

ايراني، عدم مداخله دو كشور در امور يكديگر و...

م( 1847) 2ـ قرارداد ارزروم

ت ايـران حمال ت و تجاوز والي بغداد بـه بنـدر تجـاري خرمشـهر موجـب شـد كـه دوـلدرخواست غرامت كند. با دخالت روس و انگليس پس از گذشـت چهـار سـال عهدنامـه

م منعقد شد.1847ق/1263ارزروم دوم در سال توافقات: دولت ايران قبول كـرد كـه از دعـاوي خـود دربـاره اراضـي غربـي زهـاب

اي كـه حاكميـت آن را بـر چنين از ادلبهو خانقين( دست بردارد. ايران هم )مندلي، نفتخانهساخت دست برداشت. عثماني نيز متعهد شد حق كشـتيراني ايـران را سليمانيه مسجّل مي

بر اروند به رسميّت بشناسد و در ادامه بنا شد كـه حـدود مـرزي دو كشـور تعيـين شـود اصل نشـد. نماينـده ايـران در ايـن قـرارداد ولي با وجود برگزاري سه نشست، توافقي ح

امير كبير بود. م1911ق / 1329ـ پروتكل

هايي كه در قراردادهاي ارزروم شد، اختالفات با وجود عدم تعيـين حـدود به رغم تالششـمار مـرزداران مرزي باقي ماند. اما در پـي كشـف نفـت در خوزسـتان و تجـاوزات بـي

را بـراي انگلسـتان بـه مخـاطره انداختـه بودنـد، براثـر خيـز عثماني كه ثبات منطقه نفت وساطت انگلستان پروتكل يادشده بين دو كشور به امضا رسيد.

عراق، همسايگان و آينده

54

توافقات: تشـكيل كميسـيوني متشـكل از نماينـدگان چهـار كشـور )ايـران، عثمـاني، يـز )ايـن كميسـيون ن 2انگلستان و روسيه( براي تعيين خطوط مـرزي بـر اسـاس ارزروم

نداشت(. حاصلي دربر

1913ـ پروتكل

توسط نمايندگان چهـار دولـت در 1913نتيجه بود، پروتكل كه بي 1911متعاقب پروتكل اسالمبول به امضا رسيد.

وتوافقات: دو دولت روسيه و انگلـيس مسـئول تعيـين مـرز ايـران و عثمـاني شـدند

ور بـه طـ 1914ل اروندرود به حاكميت عثماني و انگليس در آمد. ايـن كميسـيون در سـا گذاري كرد. موقت مرزهاي دو كشور را عالمت

(1920ـ سقوط امپراتوري عثماني و تشكيل عراق )

سـه از 1920آگوسـت 10با خاتمه جنگ جهاني اول امپراتوري عثماني تجزيه شـد و در 1921اي به نـام عـراق تأسـيس شـد. در سـال استان بغداد، موصل و بصره كشور وابسته

گذاري كرد. ها در عراق به عنوان پادشاه تاجل از سوي انگليسيملك فيصمند به رسميت شناختن عراق از سوي ايران بودند بـا ايـران وارد ها كه عالقهانگليسي

اع خـود مذاكره شدند، ولي ايران اين امر را منوط به حل مسئله ارونـدرود و حقـوق اتبـ

عـراق را بـه رسـميّت 1929يـران در اه هاي مساعدي كـه داده شـد بـاالخر كرد و با قولهاي خـود عمـل نكـرد، ايـران اعـالم شناخت، ولي در ادامه به دليل اينكه عراق به وعده

داند. ا فاقد اعتبار و رسميّت مير 1914شده در كرد كه مرزهاي تعيين

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

55

رسما به جامعه ملل شكايت كـرد كـه ايـران قراردادهـاي 1934عراق نيز در مقابل در را ناديده انگاشته است. در واقع بـا ايـن عمـل موضـوع منازعـه 1913وم و پروتكل ارزر

16المللي كشيده شد.بين ايران و عراق به مجامع بين

م1937ش/1316ـ عهدنامه

ت و نوري سعيد، وزير خارجه وقت عراق، طي سفري به ايران با رضاشـاه پهلـوي مالقـا تعيـين روند را به عنوان مـرز آبـي دو كشـور اعالم كرد كه عراق آماده است خط تالوگ ا

ــر دو كشــور شــكايت خــود را در ــذا ه ــن 1936كنــد. ل ــد و در ژوئ 1937م پــس گرفتن

اهلل سـميعي، وزيـر اي ميان ناجي االصل، وزيـر خارجـه وقـت عـراق، و عنايـت عهدنامه خارجه وقت ايران، به امضا رسيد.

1914ط روس و انگلـيس در نامـه حـدود مرزهـاي تعيـين شـده توسـ در اين موافقتز بـراي مـر مبناي تعيين مرز زميني دو كشور قرار گرفت و براي اولين بار به كلمه تالوگ

گـذاري مرزهـا تعيـين اروندرود اشاره شد. پس از انعقاد قرارداد، كميسيوني براي عالمت شد، ولي با وقوع كودتا در عراق اين مسئله عمال منتفي شد.

وژيك ايران و عراق. روابط ايدئول2

1958تا 1932الف( دوره همسويي ايدئولوژيك از

توان دوره طاليـي روابـط را مي 1958ساله بين استقالل عراق و كودتاي 25فاصله زماني هاي مداومي بود كه در روابط ايران و عـراق از ايران و عراق دانست، زيرا خالي از تشنج

هـاي معـارض بـه بديهي است در ايـن دوره گـروه آن تاريخ تاكنون به وجود آمده است.

رغم فعال بودن در هر دو كشور، هي نقشي در روابـط دوجانبـه نداشـتند. بـا ايـن حـال، سزايي در روشن كردن داليل اصـلي اختالفـات سياسـي بـين دو بررسي اين دوره نقش به

، صـص 1368المللـي، واحـد نشـر اسـناد، ، تهران: دفتر مطالعـات سياسـي و بـين گزيده اسناد مرزي ايران و عراق. 16

.243ـ 89

عراق، همسايگان و آينده

56

د. كـاوش هـاي بعـدي شـ هاي معارض در دورهساز ايفاي نقش گروهكشور دارد كه زمينهدهد كه برخي اختالفات ارضي بين دو كشور نيـز مـورد در اين دوره فرصتي به دست مي

بحث قرار گيرد.

انـد. دليـل اصـلي چند عامل مهم در اين برهه در گرمي روابط دو كشـور مـؤثر بـوده تفاهم دو رژيم سازگاري ايدئولوژيك ميان آنان بود. اين سازگاري ابعـاد مختلفـي داشـت

هـاي هـر دو المللي دو كشور بود. حكومتهاي بينگيريجه از آن تشابه جهتكه يك و

كشور وابسته به غرب بودند. در ايران رضاشاه با حمايت انگليس به قـدرت رسـيده بـود و در عـراق نيـز انگلــيس ملـك فيصـل را بــه پادشـاهي عـراق منصــوب كـرد و بــالطبع

مپراتوري انگليس بـود. هـر دو رژيـم هاي اين كشور در راستاي اهداف و منافع اسياست

هـاي سياسـي دو كشـور بـود كـه به شدت ضد كمونيست بودند. وجه ديگر، تشابه نظامهـاي پادشـاهي قـرار داشــتند. عامـل ديگـر وراي ايـن روابـط دوســتانه تحـت حكومـت

هـاي سياسـي دو كشـور بـود. در عــراق ملـك فيصـل سـخت در تـالش بــراي اولويـت اي تاريخي به عنوان واحد سياسي مسـتقل بـود كه فاقد سابقه سازي در كشوري بودملت

و در عين حال با مشكل تنوع قومي )عرب و كرد( و مذهبي )شيعه و سني( مواجـه بـود. در ايـران رضاشــاه كــه هـدفش اتخــاذ سياســت خـارجي مســتقل از روســيه شــوروي و

ا بـراي موفقيـت در انگلستان بود، داشتن روابط دوستانه و دور از تشنج بـا همسـايگان ر جواري ايران در قبـال عـراق ديد. به عبارت ديگر، سياست حسن هماين امر ضروري مي

و ساير كشورهاي همسايه برخاسته از تـالش رضاشـاه بـراي تحكـيم موقعيـت خـود در در نتيجـه، بـا توجـه بـه اهميـت تثبيـت قـدرت در داخـل، دو 17مقابل لندن و مسكو بود.كردنـد. پـس از بـه قـدرت رسـيدن جمـال همسايگان اجتناب مي كشور از درگير شدن با

و مطرح شدن ناسيوناليسـم راديكـال عربـي بـه عنـوان 1952عبدالناصر در مصر در سال ايدئولوژي ضد امپرياليسـتي در دنيـاي عـرب، طـرفين مواضـع مشـتركي عليـه ناصـر و

18ناسيوناليسم راديكال عرب داشتند.

.43 – 48، صص 1372، تهران: نشر مركز، قبلة عالم، ژئوپوليتيك ايرانگراهام فولر، . 17

، 1377، تهـران: نشـر البـرز، 1300ـ 1357سياست خارجي ايـران در دوران پهلـوي عبدالرضا هوشنگ مهدوي، . 18

.435ص

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

57

ژيـم نمودهـاي گونـاگوني داشـت كـه يكـي از آنهـا همسويي ايدئولوژيك ميان دو ربين ايران، عراق، تركيـه و 1937ژوئيه 8عضويت دو كشور در پيمان سعدآباد بود كه در

افغانستان منعقد شد. از ديدگاه ايران، هدف از انعقاد ايـن معاهـده رسـميت بخشـيدن بـه آميز اختالفـات و لحاصول احترام به مرزها، عدم دخالت در امور داخلي كشورها، حل ص

عدم تجاوز به خاك يكديگر بود كه از زمـان بـه قـدرت رسـيدن رضاشـاه مبنـا و اسـاس

روابط ايران با همسايگان قرار گرفته بود. نمود ديگر پيمان دوسـتي ميـان دو كشـور بـود

ــه 18كــه در ــد شــد. ايــن پيمــان متضــمن صــلح و دوســتي 1937ژوئي ــران منعق در تهكشور بود و مأموران كنسولي و اعضاي هيأت ديپلماتيـك دو كشـور ناپذير ميان دو خلل

هـاي ديگـري بـراي بهبـود سـاخت پيمـان گرفت و دو كشور را متعهـد مـي را در نظر مي

امنيت در مناطق مرزي، استرداد مجرمين، تجـارت و امـور مربـوط بـه تلگـراف و پسـت ــب آن در ــد. متعاق ــد كنن ــه دو كشــور پيمــان ديگــري م 24منعق ــه ژوئي ــد ك ــد كردن نعق

انعقـاد پيمـان بغـداد در 19آميز اختالفـات دربرداشـت. براي حل صلحرهنمودهاي مبسوطي بــين ايـران، عــراق، انگلســتان، تركيـه و پاكســتان يكـي ديگــر از نمودهــاي 1955سـال

سازگاري ايدئولوژيك ميان دو كشور بود. هدف اين پيمان متحد كردن كشورهاي عضـو ن، تركيـه و انگلـيس( بـراي محـدود كـردن نفـوذ اتحـاد جمـاهير )ايران، عراق، پاكسـتا

شوروي در خاورميانه و مهار كمونيسم بود. انعقاد اين پيمان نشانه استدراك خطـر مشـابه دو دولت ايران و عراق و بيانگر عمق دوستي ميان دو كشور بود.

داشـتند. آنچه گفته شد به اين معني نيست كه دو كشور هـي اختالفـي بـا يكـديگر ن مـردان دو كشـور بـا اتكـا بـه ايـن دوسـتي در مسلما اختالفاتي وجود داشت، ولي دولت

حلـي بـراي مشـكالت در روابـط جويانه راههاي ديپلماتيك و صلحتالش بودند به شيوه

ترين اين مشكالت به مسـئله رژيـم حقـوقي حـاكم بـر ارونـدرود دوجانبه پيدا كنند. مهمدر مورد اختالف تهران و بغداد بـر سـر ارونـدرود خـارج از شد. بحث مفصل مربوط مي

ور كـردن آتـش حوصله متن حاضر است، ولي به سبب نقش مهم اين اختالفات در شعله

، بررسـي مختصـر آن 1958ژوئيـه 5درگيري بين ايران و عراق در برهه پس از كودتـاي يـت برخـوردار اسـت ضروري است. عالوه بر آن، كندوكاو در قضيه اروندرود از اين مز

19. www.baztab.ir

عراق، همسايگان و آينده

58

كه نقش تفاهم دو كشور را در حـل دوسـتانه اختالفـات مهمـي چـون مسـئله ارونـد بـه 20كند.خوبي روشن مي

هـاي پـيش نتيجه ميان ايـران و عثمـاني در قـرن هاي بيپيدايش مسئله اروند به جنگ. گشت كه هم سبب و هم نتيجه آنها نامشخص بودن مرزهاي ميـان دو كشـور بـود بازمي

دو فروپاشي امپراتوري عثماني به دنبـال شكسـت آن در جنـگ جهـاني اول و پيـدايش با

نشده در دو جبهـه مختلـف كشور تركيه و عراق، ايران خود را با مشكل مرزهاي تعريف

مواجه ديد. در اين مناقشه موضع دولت عـراق آن بـود كـه دو كشـور هـم بـه صـورت ي بـود كـه كنند. در مقابل، دولـت ايـران مـدع دوژور و هم دوفاكتو اين آبراه را كنترل مي

عـد از مرزهاي دو كشور در اين آبراه بايد بر اساس خـط تـالوگ تعيـين شـود. بـاالخره ب

يـك قـرارداد مـرزي و يــك 1937ژوئيـه 4چنـد دور مـذاكرات، مقامـات دو كشـور در ه بـ ونـدرود رپروتكل امضا كردند. بر اساس اين قرارداد، ايران حاكميت عراق را بر تمام ا

فـق كردنـد تر از همه آنكه طرفين توااي نزديك جزيره آبادان پذيرفت. مهماستثناي منطقهامـور مربـوط بـه نگهـداري و بهبـود اي بـراي رسـيدگي بـه نامـه ظرف يك سال مقاولـه

هـاي عبـور، آوري هزينـه هـا، جمـع بخشيدن به كانال قابل كشـتيراني، راهنمـايي كشـتي شـور يره منعقد كنند. به ايـن صـورت دوسـتي و تفـاهم ميـان دو ك اقدامات بهداشتي و غ

روابط دوجانبه را به آساني حل و فصل كرد. ترين مشكل دربزرگ

هاي ايدئولوژيكب( كودتاي عبدالكريم قاسم و آغاز تنش

گروهي از افسران ارتش به رهبري كلنـل عبـدالكريم قاسـم در كودتـايي 1958در ژوئيه اهي در عراق را سرنگون كردند و در اين كشور حكـومتي جمهـوري موفق حكومت پادش

تشكيل دادند. اين تحول عميق سياسي در عراق سبب شد كه روابط خارجي ايـن كشـور دچار تغيير جهت اساسي و بنيادين شود و در بستري نـو قـرار گيـرد. بـه رغـم بـروز دو

نهـا موجـب بـه قـدرت كـه آخـرين آ 1968و 1963هـاي كودتاي ديگر در عراق در سالرسيدن حزب بعث شد، مسير جديد سياست خارجي عـراق حفـظ گرديـد. عامـل اصـلي

89، صـص 1368المللـي، واحـد نشـر اسـناد، . گزيده اسناد مرزي ايران و عراق، تهران: دفتر مطالعات سياسي و بين 20

.243ـ

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

59

اين تداوم در سياست خارجي مطرح شدن ناسيوناليسم راديكال عربي به عنـوان راهنمـاي سياست خارجي عراق بود. يكي از كشورهايي كه روابط عراق بـا آن اساسـا متحـول شـد

پـردازد تـا نشـان ررسي علل اين تغييرات و ابعاد مختلف آن مـي ايران بود. بخش زير به باي بـه هاي ايدئولوژيك ناشي از تحوالت داخلي عراق به ظهـور پديـده دهد چگونه تنش

در روابط دو كشور انجاميد. « هاي معارضگروه»نام

هـاي دانستند كه سياسـت مخالفين داخلي ملك فيصل رژيم وي را وابسته به غرب مي

در خدمت مردم عراق و امت عرب بلكـه در خـدمت اسـتعمار انگلـيس بـود. ايـن آن نهگروهي از افسران عـرب بـه رهبـري عبـدالكريم 1958ها سبب شد كه در ژوئيه برداشت

خـواه در اش را به قتل برسانند و دولتي جمهـوري قاسم با كودتايي ملك فيصل و خانواده

عراق تشكيل دهند.

هـا بدالكريم قاسم، پس از او برادران عـارف و در نهايـت بعثـي از نظر ايدئولوژيك، عتـرين وجـه ناسيوناليسـم عربـي كـه معتقد بـه ناسيوناليسـم عربـي بودنـد. اولـين و مهـم

آمد مخالفت آن بـا امپرياليسـم غـرب ترين عامل اختالف بين دو كشور به شمار مياصليهـاي عربـي و پاره كـردن سـرزمين بود. از ديدگاه اين مكتب فكري، استعمار غرب با پاره

تقسيم آن به كشورهاي مختلف باعث ايجاد تفرقه و در نهايت ضعف سياسـي، اقتصـادي هـاي عـرب بـر المللي شده بود. عالوه بر آن، ناسيوناليستو نظامي اعراب در صحنه بين

لـت هاي بزرگ غربي نظير انگلستان و فرانسه با چپـاول منـابع م اين باور بودند كه قدرتچنـين اسـتعمار اند. آنها همعرب به خصوص نفت اين كشورها باعث ضعف اعراب شده

غـرب را مسـئول مسـتقيم تشـكيل دولــت يهـود در فلسـطين و تضـييع حقـوق اعــراب دانستند. لذا در درگيري ميان دو ابرقدرت، عبدالكريم قاسم و رهبـران بعـدي فلسطيني مي

بـي آن برخاسـتند و از اتحـاد جمـاهير شـوروي عراق به مخالفت با آمريكا و متحدين غركردند. برخالف آنها، رژيـم شـاه كـه كه خود را طرفدار اعراب نشان داده بود حمايت مي

توسـط آمريكـا بـه اريكـه قـدرت بازگشـته بـود بـه روسـيه بـه چشـم 1953با كودتاي

ايـن نگريسـت. از ترين تهديدي كه بقاي حكومتش را با خطر مواجه كرده بود مـي اصليرو طبيعي بود كه در رقابت ميـان دو ابرقـدرت شـاه از غـرب حمايـت كنـد و روسـيه و

هـاي متضـاد در گيـري اي آن را دشمن اصلي رژيم خود بداند. اين موضـع متحدان منطقه

عراق، همسايگان و آينده

60

قبال جنگ سرد آثار فراواني در تخريب روابط دوجانبـه داشـت، چـون هـر رژيـم طـرف 21خواند.ل تشنج در منطقه ميمقابل را آلت دست امپرياليسم و عام

هـاي تاي، اختالف نظر بين ايران و عراق در قبال جنگ سرد بر سياساز لحاظ منطقهداد. در تضـاد سـوق مـي مهـا را در دو جهـت گذاشت و اين سياسـت اي آنها اثر ميمنطقه

رب غـ اي با هدف مهار كمونيسـم و تثبيـت سـلطه حالي كه رژيم شاه از اتحادهاي منطقه

كرد، حكومت عبدالكريم قاسم و جانشينان وي مخالف ايـن قبيـل اتحادهـا و يت ميحما

ذا تر بين دولـت خواهان ارتباط نزديك هـاي عربـي و اتحـاد جمـاهير شـوروي بودنـد. ـلعـراق در عراق به سنتو تغيير نام داد بـاقي مانـد. دولـت 1959عبدالكريم قاسم در مارس

د شـوروي، چـين و سـاير كشـورهاي سوسياليسـت همان سال روابطي ديپلماتيك با اتحا

م برقرار كرد و به حزب كمونيست عراق كه در دوران حكومت ملك فيصل ممنـوع اعـال قـد بـود هاي سياسي عراق ناراضـي و معت شده بود، اجازه فعاليت داد. رژيم شاه از حركت

كه عراق راه نفوذ روسيه و كمونيسم را به منطقه باز كرده است.

هـاي ئولوژيك ديگر ميان دو كشور مخالفـت عبـدالكريم قاسـم و حكومـت تضاد ايدهـاي عـرب معتقـد هاي پادشاهي بود. آنها مانند سـاير ناسيوناليسـت پس از او با حكومت

هاي پادشاهي مرتجع، منسوخ و غربـي هسـتند. از ديـدگاه آنهـا، الزمـه از بودند كه رژيمهـاي پادشـاهي وابسـته بـه آن در ن دولـت ميان بردن نفوذ غرب در خاورميانه، ساقط كرد

اين بخش از جهان بود. از سوي ديگر، محمدرضاشـاه تـداوم حكومـت خـود و اسـتمرار ديـد. از ديـدگاه هـاي پادشـاهي در منطقـه مـي نفوذ غرب در منطقه را در گرو حفظ نظام

سـم هاي سنتي )پادشاهي( تنها مانع موجود بر سر راه كمونيسـم و ناسيونالي وي، حكومترو، ايران با دعاوي ارضي عراق نسبت به كويـت كـه افراطي عربي در منطقه بودند. ازاين

كـرد، زيـرا آن را تالشـي مطرح شد، به شدت مخالفـت مـي 1962براي اولين بار در سال ديـد. او كـار در منطقـه خلـيج فـارس مـي هاي پادشاهي و محافظهبراي تضعيف حكومت

هـاي ناسيوناليسـت عـرب نظيـر اي عراق و سـاير دولـت هچنين نگران بود كه تالشهم

هـا در مصر و سوريه امنيت خليج فارس و درياي عمـان را بـه خطـر بينـدازد. ايـن آبـراه صدور نفت ايران به خارج و وارد كردن مايحتاج كشور نقش حيـاتي داشـتند. عـالوه بـر

.435هوشنگ مهدوي، پيشين، ص عبدالرضا. 21

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

61

شار نفـت و گـاز بـود ايران در خليج فارس و درياي عمان داراي ذخاير سرآن، فالت قارههـا قـرار داشـت و بـه آسـاني و تأسيسات نفتي و پتروشيمي كشور در سواحل ايـن آبـراه

22توانست از جانب دريا مورد تهديد قرار گيرد.مي

هـاي هـاي مـادي و معنـوي رژيـم يكي ديگر از وجوه اختالف ميان دو كشـور كمـك هـاي بود. يك مثال خوب كمـك حاكم بر عراق به نيروهاي انقالبي در منطقه خليج فارس

خواه در يمن جنوبي و جنبش ظفار در كشور عمان بود. عراق به دولت جمهوري

ل بـه اختالف ديگر ايران و عراق بر سر مسئله فلسطين بود. رژيـم عـراق بـه اسـرائي ترين دشمن اعراب و عامل امپرياليسـم آمريكـا در عنوان غاصب سرزمين فلسطين، بزرگ

هيم سـ هاي كشورهاي عربي بـراي مقابلـه بـا اسـرائيل كرد و در تالشه ميخاورميانه نگا

اسـرائيل به بعد دولت ايران وارد اتحـاد سياسـي نزديـك بـا 1950بود. در مقابل، از دهه سـختانه شده بود. انگيزه اصلي اين اتحاد نزديكي هر دو كشور به آمريكـا و مخالفـت سر

چنـين اميـد اتحاد شوروي بود. رژيم شاه همدو طرف با كشورهاي ناسيوناليست عرب و عاتي خـود داشت كه از تكنولوژي نظامي پيشرفته اسرائيل استفاده و پرسنل نظامي و اطال

ه ايـران بـ هاي آموزشي پيشرفته به اسرائيل اعزام كند. اسـرائيل نيـز بـه را براي طي دورهعنـوان ئله اسـرائيل بـه نگريست. لـذا مسـ عنوان منبع قابل اطمينان تأمين انرژي خود مي

يكي از عوامل تنش در روابط ايران و عراق مطرح بود.

نشـين هاي عربتعارض ايدئولوژيك ديگر بين دو كشور مسئله متحد كردن سرزمينهاي عرب از جمله حكام عراق معتقد بودنـد كـه تحت حكومتي واحد بود. ناسيوناليست

ا تمام اراضي كه اعـراب در آن سـكونت مرزهاي بين كشورهاي عربي بايد برچيده شود ترژيـم شـاه مخـالف انديشـه وحـدت 23دارند تحـت حاكميـت دولتـي واحـد قـرار گيـرد.

شـد، قـدرت و نفـوذ مـي رو مـي هـا بـا موفقيـت روبـه سياسي اعراب بود. اگر اين تالشهـاي يافت و به تضعيف شاه و سـاير حكومـت هاي ناسيوناليست عرب افزايش ميدولت

هـاي عـرب از انجاميد. از ديـد شـاه، حمايـت ناسيوناليسـت در خاورميانه مي كارمحافظه

، تهـران: مركـز مطالعـات و تحقيقـات 2، ترجمـه نـادر نوروزمشـاد، ج جنگ عـراق بـا ايـران . عبدالحليم ابوغزاله، 22

.1ـ 6، صص 1380جنگ، زمستان

.435عبدالرضا هوشنگ مهدوي، پيشين، ص . 23

عراق، همسايگان و آينده

62

وحدت اعراب پوششي براي نقشـه اصـلي آنهـا در تسـلط بـر منـابع طبيعـي كشـورهاي نشين حاشيه جنوبي خليج فارس به خصوص نفت بود. شيخ

يـد چنين نگران بود كه انديشه وحدت اعراب يكپارچگي ايران را بـا تهد رژيم شاه همهاي عرب به اسـتان خوزسـتان كـه داراي جمعيـت قابـل جدي مواجه كند. ناسيوناليست

كردنـد و بـا فـراهم اشـاره مـي « عربسـتان »اي از اعراب است با عنوان سـاختگي مالحظه

خواسـتند كـه از هاي سياسي، مالي و نظامي از اعراب اين بخش از ايـران مـي كردن كمك

ي راهبردي در كنار سواحل خليج فـارس دارد و بخـش ايران جدا شوند. خوزستان موقعيتاي از منابع نفت، گاز و تأسيسات و پتروشيمي ايران را در خود جـاي داده اسـت و عمدهكم چهار بندر از بنادر مهم ايران در سواحل آن قرار دارند، لذا رژيم شاه بـه دعـاوي دست

24اس بود.بعضي كشورهاي عرب به خصوص عراق به اين منطقه بسيار حسمـت هاي دولت عبدالكريم قاسم و پـس از او حكو نگراني ديگر رژيم شاه بابت تالش

اه وي، بعث عراق براي تغيير نام خليج فارس به نام ساختگي خليج عربـي بـود. از ديـدگ سـبت دعاوي ارضي عراق نسبت به خوزستان و تغيير نام خليج فارس نه تنهـا تهديـدي ن

نـوان ارچگي آن بود، بلكه خطري براي هويـت ايرانيـان بـه ع به امنيت ملي كشور و يكپ شد. ملتي غيرعرب محسوب مي

1958ج( تأثير اختالفات ايدئولوژيك بر روابط دوجانبه پس از كودتاي

پس از سقوط حكومت ملك فيصل، تحت تأثير اختالفات ايـدئولوژيك يادشـده، روابـط

ت دا بـه صـورت ظهـور مجـدد اختالفـا ايران و عراق به سرعت به تيرگي گراييـد و ابتـ ي خيلـي زود بـر سـاير جوانـب تعـامالت ميـان د و ارضي بر سر اروندرود جلوه كرد وـل

كشور اثري سوء گذاشـت. ايجـاد تـنش در روابـط دوجانبـه زمينـه را بـراي توسـل بـه هاي معارض كرد به عنوان ابزار فشار فراهم كرد. گروه

كنـد ژيك بر روابط سياسي دوجانبه را بررسي مـي اين بخش ابتدا آثار اختالف ايدئولوهـاي معـارض در روابـط دوجانبـه تا نشان دهد كه تيرگي روابط چگونه سبب شد گـروه

.43 -28. گراهام فولر، پيشين، صص 24

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

63

گيـرد و هاي ناسيوناليسم كردي مورد بحـث قـرار مـي كنند. در اين ارتباط ريشهنقش ايفا شـود و رسـي مـي هاي كرد در هر دو كشور بـه اختصـار بر هاي گروهسپس پيشينه فعاليت

گردد. هاي كرد در روابط دوجانبه تجزيه و تحليل ميگاه نقش گروهآن

ت جديـد عـراق را مـورد شناسـايي 1958پس از كودتاي ژوئيه بـا اينكـه ايـران دوـلقرارداد، روابط دو كشور تحت تـأثير عـواملي كـه بـه آنهـا پرداختـه شـد، رو بـه تيرگـي

پـس از بـه قـدرت رسـيدن 1959بعـد در دسـامبر گذاشت تا اينكه يك سال و چهار مـاه

ين نمودهـاي عينـي تضـادهاي ايــدئولوژيك ميـان دو رژيـم تجلـي يافـت كــه قاسـم اوـل ترين آنها تجديد اختالف دو كشور بر سر اروندرود بود.مهم

كه بـه اختالفـات دو كشـور بـر سـر ارونـدرود خاتمـه داد، 1937قرارداد 5و 4مواد

ز امضاي قرارداد، كميسيون مشـتركي تشـكيل شـود تـا مرزهـاي داشت كه پس امقرر ميتر آنكه اداره امور مربوط به ارونـدرود گذاري كند و مهمميان دو كشور را معين و عالمت

را به عهده گيرد. اي را در مورد تشـكيل كميسـيون نامهنويس موافقتدولت ايران پيش 1949در آوريل

ماه بعد دولت عراق پيشنهاد 15لت عراق ارائه داد. متقابال مقررشده براي اداره اروند به دو، نهادي 1937قرارداد كرد كه كميسيون مشترك تنها نقش مشاورتي داشته باشد و برخالف

هاي الزم. نباشد. به رغم مذاكرات بر سـر اختيـارات كميسـيون، هـي اجرايي با صالحيت، درآمـدهاي 1937الف مفـاد قـرارداد توافقي حاصل نشد. در اين فاصله دولت عراق برخ

هاي ايراني بابت استفاده از اروند را صرف بهسازي اين حاصل از دريافت عوارض از كشتيدولت ايران اين اقدام عراق را 1959آبراه نكرد و به مصارف ديگر اختصاص داد. در سال

امل عراق قرار تقبيح كرد. دولت عراق در واكنش اعالم كرد كه اروندرود تحت حاكميت ك

دارد. رژيم شاه نيز پاسخ داد كه ايران بر نيمي از اروندرود حاكميـت دارد. بـدين ترتيـب، عمال زير پا گذاشته شد. اختالفات بر سر اروند بـه سـرعت بـه سـاير ابعـاد 1937قرارداد

روابط دوجانبه سرايت كرد. دولت عراق دعاوي ارضـي نسـبت بـه اسـتان خوزسـتان بـه

هـاي هر مطرح كرد، بعضي اتباع ايراني مقيم عراق را اخراج و محدوديتخصوص خرمشجديدي براي اشتغال ساير اتباع ايراني ساكن عراق ايجاد كرد. جنگ تبليغاتي ميان دو كشور

عراق، همسايگان و آينده

64

باش درآمدند و دو كشور اقدام به ساخت اوج گرفت. نيروهاي مسلح طرفين به حالت آماده 25استحكامات مرزي كردند.

.243ـ 89، صص 1368المللي، واحد نشر اسناد، و عراق، تهران: دفتر مطالعات سياسي و بين. گزيده اسناد مرزي ايران 25

رابطه جمهوري اسالمي ايران و عراق در دوره

حزب بعث

هاي اختالفات حزب بعث با انقالب اسالمي. ريشه1

هاي شيعي در عراق جنبشالف(

انـد. پـس از درصـد( جمعيتـي عـراق بـوده 60ـ 65ترين گروه )بين شيعيان عرب بزرگرفـت شـيعيان بـه نسـبت پيدايش دولت عراق در پي تجزيه امپراتوري عثماني، انتظار مي

شان نقشي برجسته در سيستم حكومتي ايفا كنند، ولـي نـه تنهـا صـاحب كثرت و اهميتهاشمي از نظر سياسـي گروهـي منـزوي چنين نقشي نشدند، بلكه از آغاز حكومت سلسله

تشـكيل شـد كـه صـرفا پـنج نفـر از 1958تـا 1921دولت در عراق از سـال 59اند. بوده

وزيري رسـيدند، توانسـتند در دها نفري كه به منصب وزارت و نخستشيعيان از ميان صوزيري دولت تشكيل بدهند و حدود سـه سـال زمـام امـور كشـور را بـه منصب نخست 10وزيري رسـيد كـه بـه مـدت صرفا يك شيعه به نخست 1990تا 1958عهده گيرند. از

نـگ، پارلمــان، هـاي فره سـال در ايـن ســمت ابقـا شـد. ايــن تبعـيض آشـكار در عرصــه

شد. مطبوعات، بازرگاني و غيره نيز ديده مي

عراق، همسايگان و آينده

66

هـا و در منزل سيد محمدباقر صدر جلساتي تشكيل شد تـا شـيوه 1957در اواخر سال هاي اقدامات اصالحي مورد بحث قرار گيرد. به نظر شيعيان، علت شكست مسـلمانان راه

المسـلمين مصـر هاي اخـوان هدوري و انحراف از اسالم بود. آنان تا حدي تحت تأثير ايدايـن 26قرار گرفتند و به فكر ايجاد حزبـي سياسـي افتادنـد. « حسن بنا»به خصوص شخص

الجهـاد نامه نام گرفت. براساس گزارشي كه در شماره ويهه هفته« االسالميهۀ دعو»حزب

االسـالميه در ربيـع االول ۀ نامه نهضت اسالمي( عـراق منتشـر شـد، حـزب الـدعو )هفته

اي حـاوي صـفحه 39اي تأسيس شـد، هـر چنـد در جـزوه 1957هـ.ق برابر اكتبر 1377بيـان شـده اسـت. 1958مقاالت سيد محمدباقر صدر، تاريخ تأسـيس حـزب اوايـل سـال

اهلل محسـن حكـيم، مرجـع مـذهبي ، حزب از حمايت آيت1958ژوئيه 14پس از انقالب

ا كمونيسم و حـزب بعـث الئيـك، اصلي عراق، برخوردار شد. اين حزب با هدف مقابله بگيـري و هـدايت شـد و خيلـي زود بـه كه هر دو مبلغ جدايي دين از دولت بودند، شكلكرد با انتشار جـزوه، مجبـور كـردن اعضـا عنوان نماد خاص شيعه درآمد. حزب سعي مي

و سرپرستان به شركت در جلسات هسـته، مطالعـه، برگـزاري مراسـم و جشـن، سـاختن هـاي فقهـي، علمـا را از نظـر هـاي علمـي و درس رسـه، شـركت در بحـث كتابخانه و مد

هـاي زيـادي بـراي توسـعه روحي و فكري بسـيج كنـد. عـالوه بـر ايـن، حـزب تـالش انجـام داد. دولـت هاي خود به خارج از نجف بين دانشگاهيان، روحانيـان و زنـان فعاليت

آن را غيرقـانوني و د،كـر مـي ۃعراق به علت احساس تهديدي كه از فعاليت حزب الدعوعضويت در آن را مستوجب مجازات مرگ اعالم كرد. دولت عبـدالكريم قاسـم بـا طـرح

توانستند مالك آن باشند محدود كـرد و بـه اصالحات ارضي، مقدار زميني را كه افراد ميداران عراقي يعنـي حاميـان عمـده تشـكيالت اين ترتيب، قدرت سياسي و اقتصادي زمين

27از بين برد. روحانيون را

، مؤسسـه كابوس ژئوپوليتيك عراق، تـأثير اشـغال عـراق بـر قـدرت ايـران براي اطالع بيشتر رك: حسين اكبري، . 26

سازان نور.انديشه

.1364ترجمه كاظم چايچيان، تهران: نشر سپر، ،نهضت شيعيان در انقالب اسالمي عراقمحفد النفيس عبداهلل، . 27

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

67

اهلل حكـيم نيـز عليـه اهلل بروجردي بـا اصـالحات ارضـي، آيـت متأثر از مخالفت آيتهـا را خلـع شـعار كنـد. حزب كمونيست قاطعانه وارد عمل شد و تالش كرد كمونيسـت

بنابراين، بحث عدالت اجتماعي مورد تأكيد قرار گرفت. شـيعه در راه رسـيدن بـه سازمان عمـل اسـالمي بـا هـدف بسـيج جامعـه 1961در سال

دولت اسالمي توسط علمـا تأسـيس شـد. پـس از آنكـه رژيـم در اجـراي تصـميم شـوراي

هـه فرماندهي انقالب درصدد برآمد همه افراد وابسته بـه احـزاب سياسـي غيرعضـو در جب

سـازمان ملي را كه به مدت سه ماه وابستگي خود را اعالم نكرده بودنـد، اعـالم كنـد، ايـن ارزه مســلحانه نداشـت. در مجمــوع، ســازمان عمـل اســالمي نيـز بــه دليــل راهـي جــز مبـ

اهلل سـيد محمـد شـيرازي عليـه هاي رهبران آن به ويهه مواضع خصـمانه آيـت گيريموضع

توانسـت مـورد توجــه ايـران باشــد. در ايـن مقطـع، بــا توجـه بــه انقـالب اسـالمي، نمــي ن نهضت اسالمي تغييـر كـرد. تـا رد مبارزه ميان رهبراهاي دولتي حزب بعث، راهبخشونت

ود. هاي قانوني بآميز و از طريق كانالاين مرحله عمده تأكيدها بر مبارزه به روش مسالمتهـاي آميز بود، پس از واكنشاهلل صدر نماد راهبرد اصالحي مسالمتاگر در ابتدا آيت

وه مبـارزه العلمـا شـي عة خشن و سركوبگرانه رژيم بعث، حزب الدعوه نيـز در كنـار جمـا اهلل محمـدباقر حكـيم پـيش از سـركوب خود را تغيير داد و پس از شـهادت صـدر، آيـت

آميز شد. البته به علت نااميدي از راهكارهـاي نظـامي، خشن، نماد مبارزه انقالبي خشونتآميـز داد كـه گرايي بـين شـيعيان جـاي خـود را بـه سـلوك مسـالمت به تدريج خشونت

اهلل صـدر، محمـدباقر نين تحولي است. پس از شهادت آيـت پيدايش مجلس اعال نمود چاهلل صدر او و سه نفر ديگر از علمـا را بـراي بـر عهـده گـرفتن آيت»حكيم اظهار داشت:

سرانجام با اقـدامات « رهبري كلي نهضت اسالمي عراق بعد از خود مشخص كرده است.

هـاي مسـتمر ايـران و تالشهاشمي اهلل سيد محموداهلل سيد محمدباقر حكيم و آيتآيت در 1361هاي مبارز عراقي، مجلس اعـالي انقـالب اسـالمي در سـال براي وحدت گروه 28ايران تأسيس شد.

تـرين حـزب تـرين و قـوي حزب ديگري كه در زمان حكومت قاسم به عنوان بـزرگ ــ اسـالمي شـيعي خودنمـايي كـرد، حـزب چنين اولين سازمان سياسيسياسي عراق و هم

همان.. 28

عراق، همسايگان و آينده

68

اهلل سـيد در نجف اشرف به وسيله آيـت 1958بود. اين حزب در سال مية« االسالۀ الدعو» اعالم وجود كرد. 1968ريزي شد، اما به صورت رسمي در سال محمدباقر صدر پايه

كـرد احمد حسن البكر با كودتايي نظامي عبدالرحمن عـارف را بركنـار 1968در سال ا بـ رت در اختيـار حـزب بعـث قـرار گرفـت. و بر مسند قدرت تكيه زد. بدين ترتيب، قد

دعو ۀ قدرت يافتن حـزب بعـث، موقعيـت شـيعه بـه مخـاطره افتـاد بنـابراين، حـزب اـل

رژيـم 1969كـه اوايـل سـال رو شدند چنـان و طرفدارانش با تهديد جدي روبهمية االسال

سيد مهدي حكيم را به جرم جاسوسي با اسرائيل بازداشت كرد.هـاي كران واالمقام اسالمي است كه در كنار نقش مذهبي، فعاليـت اهلل صدر از متفآيت

هـاي فاسـد اي در عراق انجام داد. مبارزات وي عليه كمونيسم و حكومتسياسي گسترده

در عراق و همچنين توجه به مباني اسالمي و حكومت اسالمي و دعـوت مـردم بـه قيـام جـب شـد كـه ايـن شخصـيت در عليه ظلم و ستم با تكيه بر اسالم نه قوميت عربـي، مو

29گير داشته باشد.رهبري مبارزان مردم عراق نقشي چشم

هاي شيعيب( خصومت حزب بعث با جنبش

رد و احمد حسن البكر با كودتايي نظـامي عبـدالرحمن عـارف را بركنـار كـ 1968در سال

اد وبر مسند قدرت تكيه زد. با قدرت يافتن حزب بعث، موقعيت شـيعه بـه مخـاطره افتـ كـه اوايـل رو شـدند چنـان و طرفدارانش با تهديدي جدي روبـه ميهاالسال هحزب الدعو

ظـام رژيم سيد مهدي حكيم را به جرم جاسوسي بـا اسـرائيل بازداشـت كـرد. ن 1969سال

بعثي چهار ويهگي رفتاري و سياسي داشت: گيري ناسيوناليستي غيرمذهبي . جهت1 ط . تصميم قاطع براي پيشگيري از سقو2جمهـور، احمـد حسـن هاي كليدي از تكريت )زادگاه رئيس. گرايش به تأمين پست3

البكر، و معاون وي، صدام حسين، بخش العرجاء تكريت بوده است(.

.24ـ 26، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، صص شهر تا خرمشهراز خونينمحمد دروديان، . 29

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

69

هاي اقتصادي كه در ارتباط مستقيم خود با جمعيت كشـور باعـث توزيـع . سياست4 30يعيان شد.بد درآمد و بروز مشقت و سختي ميان طبقات فقير به ويهه ش

رد هاي چهارگانه، فشار زيادي بر رهبري مـذهبي شـيعه و مـردم وا هر يك از سياست كرد. فروختن گوشت خوك، كنترل مدارس مذهبي توسط دولت، جلوگيري از نشـر آثـار ن مذهبي، ممانعـت از تعميـر مسـاجد و تعقيـب و آزار روحانيـت شـيعه از نمودهـاي ايـ

سياست بود.

هـاي سياسـي تفكران واالمقام اسالمي، در كنار نقش مذهبي، فعاليتاهلل صدر، از مآيتهـاي فاسـد در عـراق اي در عراق داشت. مبارزات وي عليه كمونيسم و حكومتگستردهچنين توجه به مباني اسالمي و حكومت اسالمي و دعوت مردم به قيام عليه ظلـم و و هم

اين شخصـيت در رهبـري مبـارزان ستم با تكيه بر اسالم نه قوميت عربي، موجب شد كه 31اي داشته باشد.مردم عراق نقش قابل مالحظه

. تأثير انقالب اسالمي بر عملكرد حزب بعث در مقابل شيعيان2

لـه بـا رژيم بعث عراق با توجه به هويت و ساختار سياسـي خـود از همـان ابتـدا بـه مقاب

ود.ته نيز تأثيرگذار بگذشانقالب اسالمي پرداخت. در اين ميان، اختالفات مرزي ت بعـث عـراق و بـا توجـه بـه ماهيـت انقـالب اسـالمي، با درك ويهگـي هـاي دوـل

شود. تر ميبال آن قابل فهمقهاي رژيم بغداد در واكنش

حزب بعث عراق و برخي كشورهاي عربي، انقـالب و جمهـوري اسـالمي را تهديـد كردند، زيرا:تلقي مي

كرد. گرايي بعثي را متزلزل ميهاي مسلك مليـ ايدئولوژي اسالمي آن بنيان

گيري ساختار سياسي جمهوري اسالمي ايـران و تـأثير آن بـر رونـد آغـاز و تـداوم چگونگي شكل»دره، احسان خرم. 30

، ص 1381، تابسـتان 1، ش 1، س فصلنامه مطالعات جنـگ ايـران و عـراق (،ـ 1361ـ 1357جنگ ايران و عراق )

17.

ــه سياســـي عـــراق . »31 ــاه شـــيعيان در جامعـ ــاهي بـــه جايگـ ــگاه انديشـــه. «نگـ ــاه اينترنتـــي باشـ ، پايگـ

http://www.bashgah.net

عراق، همسايگان و آينده

70

شـده عـراق را بـه شـدت تحريـك ـ شيعي بودن، اكثريت شـيعيان مخـالف سـركوب كشيد. را به چالش مي اي )تكريتي( حكومت صدامقهكرد و ماهيت فرمي

ـ اعالم آرمان وحدت جهـان اسـالم بـا شـعار وحـدت جهـان عـرب رژيـم بعثـي در تعارض بود.

ش بـراي ايجـاد حكومـت واحـد جهـاني بـا هـدف حكومـت واحـد عربـي و ـ تـال

32گرايي بعثي سازگار نبود.ملي

ب ملـل ـ طرح نظام واليت فقيه، حاكميت اقتدارمنش صدام را زير سؤال برد و ترغيـ هـاي مبـارز شـيعي، راهبرد صدور انقـالب و حمايـت از جنـبش ستيزي و پيگيريبه ظلم

هاي خيزش مـردم عليـه رژيـم لت عراق را متزلزل و زمينههاي مشروعيت دوهمگي بنيان

كرد. بعثي را فراهم مي

. واكنش رژيم بعث در برابر انقالب اسالمي3

ي از آنجا كه رژيم صـدام انقـالب ايـران را تهديـدي جـدي بـراي امنيـت و ثبـات داخلـ ــي ــي م ــويش تلق ــت خ ــب حرك ــرد، در قال ــاري ك ــداد مج ــعي در انس ــر س ــاي زي ه

هاي داخلي در برابر اين تهديد غيرمستقيم خارجي داشت: پذيريآسيب

گراهـا اقـدام هاي اسالمـ مذهبي:دولت عراق به منظور كنترل فعاليتتغيير بافت قوميـ قومي برخي مناطق كـرد. اخـراج شـيعيان و كردهـا به ايجاد تغييراتي در تركيب مذهبي

هـزار 500بـيش از 1988انـد تـا سـال هنيمي از اين راهبرد بود. منابع ايراني اذعـان كـرد

33پناهنده عراقي را پذيرفتند.

.18، ص 1376محمد دروديان، آغاز تا پايان، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، چاپ اول، .32

33. Mahmood Sariolghalam, “The Foreign Policy of the Islamic Republic of Iran: A

Theoretical Renewal and a Paradigm for Coalition", Discourse: An Iranian

Quarterly, Vol.3, No. 3, Winter 2002,pp. 67-69.

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

71

آوري، تخصـيص و هـايي، جمـع كنترل مالي شيعيان:رژيم بعثـي بـا صـدور بخشـنامه هـاي مقـدس آنـان را در شـمار هاي مذهبي شيعيان و نظارت بر حـرم توزيع پول صندوق

34رفت. عيان از بينوظايف خويش خواند و بدين شيوه استقالل تشكيالت مذهبي شي

. جنگ عراق و ايران 4

بـار مرزهـاي ايـران مـورد 636در مجمـوع 1359شـهريور 30تـا 1358فروردين 13از المللـي نيـز فعـال شـد و وزارت خارجـه ايـن تجاوز عراق قرار گرفت. عراق صحنه بـين

ي هشـت اي بـرا ، نامه1980سپتامبر 14كشور هفت روز پيش از حمله به خاك ايران، در اي فرستاد. در پي اين تحـوالت، صـدام چنـد المللي و منطقهشخصيت جهاني سازمان بين

در مجلـس ملـي عـراق حاضـر شـد و 1980سـپتامبر 17روز پيش از حمله سراسري در 35الجزاير را ملغي اعالم كرد. 1975مارس 6نامه موافقتلــي و بــا هــدف ، رژيــم بعثــي عــراق بــا تصــميم و طرحــي قب 1359شــهريور 31در

عيـار را عليـه كشـورمان آغـاز برانداختن نظام نوپاي جمهوري اسالمي ايران جنگي تمـام هاي تلويزيون عراق با پـاره كـردن جمهور عراق با ظاهر شدن در برابر دوربينكرد. رئيس

طرفه زير پا گذاشت و آغاز تجاوز رژيم بعثـي را اعـالم كـرد تـا ، آن را يك1975قرارداد

طلبانه خود را از طريـق جنگـي ظالمانـه و ناخواسـته بـر مـردم هاي جاهخواسته مطامع و 36ايران تحميل كند.

اسالمي تحميل شد كه از جانب استكبار جهـاني، بـه ايرانجنگي نابرابر در شرايطي بر

هـاي وابسـته بـه ويهه آمريكا تحت فشاري شديد قرار داشت و در داخل كشور نيز جنـاح هاي نظامي درصـدد تضـعيف دولـت و اد هياهوي تبليغاتي و درگيريغرب و شرق با ايج

افكني بودند. نيروهاي نظامي كشور نيز به علت تبعات قهري انقالب، هنـوز مراحـل تفرقه

. محمد النفيس عبداهلل، پيشين.34

گيري ساختار سياسي جمهوري اسالمي ايـران و تـاثير آن بـر رونـد آغـاز و تـداوم نگي شكلچگو»دره، . احسان خرم35

.19، پيشين، ص («1361ـ 1357جنگ ايران و عراق )

فـام، گفتمـان امنيـت ملـي، كتـاب . آنتوني كوردسمن، موازنه جدي تسليحاتي در خليج فارس، ترجمه محمود يزدان36

. 178انديشه ناب، ص ـ فرهنگياول، مؤسسه مطالعات سياسي

عراق، همسايگان و آينده

72

گونـه آمـادگي بـراي بازسازي و ساماندهي را به طور كامل پشت سر نگذاشته بودند و هي كيلومتر با دشمن را نداشتند. 1200مقابله با تهاجمي گسترده و سراسري به طول

تحميلـي آمريكا براي به سازش كشاندن جمهوري اسالمي فرصـت حاصـل از جنـگ هـاي سياسـي، نظـامي هاي پنهان و آشكار الزم را در تمام زمينهرا غنيمت شمرد و حمايت

و اقتصادي از رژيم بعثي عراق كرد. از سوي ديگـر، اتحـاد جمـاهير شـوروي سـابق، بـا

شـد، بـه علـت ماهيـت مسـتقل و حكومتي وقت، كه متحد عراق محسـوب مـي تركيب

غيروابسته انقالب اسالمي كه شعار نه شـرقي و نـه غربـي را سـرلوحه سياسـت خـارجي گيري مسـتقالنه تجـاوز شـوروي بـه خود قرار داده و در پس اشغال افغانستان در موضع

هاي مختلـف نظـامي و ارائه كمك افغانستان را محكوم كرده بود، خصومتش با ايران را با

ارتش عـراق براسـاس محاسـبات عجوالنـه خـود 37اقتصادي به رژيم عراق مضاعف كرد.اي تهـران را ، فـتح يـك هفتـه اسـالمي از وضعيت و شرايط داخلي و خارجي جمهـوري

كرد. آنان در روزهاي نخست تجاوز بـدون مواجـه شـدن بـا مـانعي جـدي در تعقيب ميهاي اهواز و خرمشهر پيش تاختند. در چنين وضيعتي، امـام قـدس سـره مرزها، تا دروازه

هـاي شـيفتگان انقـالب و جمهـوري اسـالمي را به خـروش آمـد و نـداي ملكـوتيش دل مطمئن و آرام كرد و مردم را براي دفاع از كيان نظام مقدس جمهـوري اسـالمي و كشـور

گيـر مقـاومتي جـدي و چشـم دشمن كه در روزهاي نخست تجاوز با 38ايران آماده ساخت.رو نشـده بـود، هنگـام هجـوم بـه خرمشـهر در برابـر مقاومـت مـردم ايـن شـهر و روبـه

كـرد، بينـي مـي رزمندگان اسالم، اين واقعيـت را پـذيرفت كـه آنچـه را محاسـبه و پـيش 39ها با واقعيات بسيار فاصله داشت.پردازياي بيش نبود و اين خيالفرضيه

گاه نتوانست به اهداف خود برسد. ساله، هي عراق در طول جنگ هشت

، تهـران: دفتـر نشـر فرهنـگ اسـالمي، تاريخ سياست جنگ تحميلي عليه جمهوري اسالمي ايـران اكبر واليتي، علي. 37

.44، ص 1367

، تهـران: مركـز مطالعـات و تحقيقـات جنـگ سـپاه سيري در جنگ ايران و عراق )آغاز تا پايـان( محمد دروديان، . 38

.14ـ 107پيشين، صص اكبر واليتي علي17-21، صص 1376پاسداران انقالب اسالمي،

الملـل، انقـالب اسـالمي، ابعاد به كارگيري سالح شيميايي توسـط عـراق و واكـنش مجـامع بـين . يحيي فوزي، 39

.86، ص 1376، سازمان تبليغات اسالمي، چاپ اول، المللجنگ تحميلي و نظام بين

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

73

الف( همكاري نزديك آمريكا با عراق در جنگ با ايران

ــت. ــگ داش ــتيباني صــدام در جن ــك، همكــاري و پش ــي در تحري آمريكــا نقــش پررنگ

هاي اين كشـور مسـتيقم بـود و در چنـد مـورد تجـاوز مسـتقيم داشـت. اگرچـه دخالتمـان گنجـد، امـا دخالـت آمريكـا در ز تحقيـق نمـي پرداختن به اين موضوع در قالب اين

جنگ غيرقابل انكار است. در اين قسمت بخشي از اسناد اين تجاوزها آمده است.جمهور وقت آمريكا، با اين تلقـي كـه ممكـن اسـت ايـران پـس از ايـن ريگان، رئيس

كشـورهاي »ها براي سرنگوني رژيم كشورهاي جنوبي خليج فارس و به اصطالح پيروزيعراق را از فهرست كشورهاي حامي تروريسم 1982اقدام كند، در مارس « روي عربيميانه

خارج و ممنوعيت صادرات آمريكا به اين كشور را لغو كرد. ، Eclipse:The last Days of the CIAمـاكس پـري بـراي نوشـتن كتـابي بـا عنـوان

بـه اسـناد انكارناپـذير مدت سه سال وقت صرف كرد. بخشي مهم از اين كتاب نيز مسـتند يافته در كتـاب كمتـر جـاي ترديـد هاي انعكاساي است كه در واقعيتمنتشرشده يا نشده

40گذارد.مي

پـردازد و در يكـي از كتاب به بررسي عمليات سـازمان سـيا در چهـل سـال اخيـر مـي هاي گسترده اين سازمان در طول جنگ ايـران و عـراق، بـه ها به طور مفصل كمكبخشكنـد. مـاكس پـري در طـول سـه سـال تحقيـق خـود، از نظريـات ها را بررسي ميقيعرا

نظـران اطالعـاتي اسـتفاده كـرده اسـت. مـتن زيـر كاركنان سابق سيا و بسياري از صاحب 41در اين كتاب است:« ايستگاه بغداد»برگرفته از فصل جذاب هـاي ركـت توانـد بـا ح هايي كردند كه چگونـه ارتـش عـراق مـي افسران سيا توصيه

ه ه كـرد. بـ نيروهاي ايران مقابله كند. اطالعات آنها به قدري دقيق بود كه صـدام را شـوك

هاي جنگ و آنچه داخـل عـراق ها درباره جزئيات ميدانرسيد اطالعات آمريكايينظر مي گذشت، و اوضاع شيعيان جنوب از خود صدام بيشتر بود. مي

ص 1379المللـي، رجمه عباس مخبر، تهران: دفتر مطالعات سياسـي و بـين ، تپايانطوفان بيهاسل كورن، . آويگدور40

23.

.01/07/86، خبرگزاري فارس . شعيب بهمن ،41

عراق، همسايگان و آينده

74

ابـط خـود را بـا براي دومين بار فورا روجمهوري ريگان نيز پس از رسيدن به رياستنـوان ععراق توسعه داد و ايران را در فهرست كشورهاي تروريست جهاني قرارداد و بـه

از ارسـال هـر گونـه اسـلحه و مهمـات بـه ايـران American Stunchاجـراي عمليـات جلوگيري كرد. در عين حال، سفارت آمريكا در عراق مجددا گشايش يافت.

شـان هاي آنهـا را در خطـوط دفـاعي پذيريما تمام آسيب»گويد: اين باره ميتاچر در

دانستيم اگـر ايـن كـار ساختيم و ميشان ميداديم و از اين نقاط ضعف مطلعتشخيص مي

هـاي گرانبهـاي رفت. ما به صدام توصيهكرديم، ارتش ايران تا خود بغداد پيش ميرا نمي « راهبردي كرديم.

ديم كه بـا ما از طريق عربستان و اردن براي عراق اطالعاتي فرستا»ند: كاو اعتراف مي

. مـا بـه نيت ما سازمان اطالعاتي خود را بر اسـاس اسـرار مـا برپـا كنـد استفاده از حسن يـن د. اما ااي و الكترونيك داديم كه در واقع برايشان گنجي بوها اطالعات ماهوارهعراقي

بر كـرد و هاي اطالعاتي ما كـامال بـاخ ز ماهيت تواناييارسال اطالعات، صدام حسين را اروز به اصطالح دستمان پيش او رو شد. آمريكا براي صدام حسين كاري كـرد كـه تـا آن

«. ترين متحدان خود نكرده بوديك از نزديكحتي براي هي هاي طرفدار عراق در داخل دولت ريگـان و مقامـات واقع مطلب اين است كه دسته» پايـان در منطقـه خلـيج فـارس ار اعراب در وزارت خارجه و سيا به ادامه جنگي بـي طرفدمند نبودند، بلكه خـود را متعهـد بـه پيـروزي عـراق در جنـگ بـا ايـران كردنـد و عالقه 42«خواستند براي تحقق و تضمين پيروزي، آنچه را در توان دارند انجام دهند.مي

شـده و اي بسـيار خـوب طراحـي بـا نقشـه واحدهاي ارتش عراق 1988اوايل سال » جزيـره فـاو را پـس ريـزي شـده بـود، شـبه مانور نظامي پيچيده كه با كمك آمريكا برنامه

هـاي هايي كه سيا تهيه كرده بود، تمـام راه گرفتند. كارشناسان نظامي آمريكا با كمك نقشهتعـرض واحـدهاي عراقــي را بـه دقــت مشـخص كردنــد و بـراي انجــام ايـن تعــرض، فرماندهان عراقي زير نظر دقيق افسران اطالعاتي آمريكا مدت يـك سـال تحـت آمـوزش

جزيره را تنهـا ها توانستند تمام شبهقرار گرفتند، به طوري كه پس از شروع حمله، عراقي

.23/5/1386، گزاري فارس. خبر42

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

75

هـا را بـه شـدت افـزايش ساعت دوباره اشغال كنند. اين پيروزي روحيه عراقـي 36ظرف « گ را فراهم كرد.موجبات پايان جن داد و عمال

هـا پيروزي عراق به علت كسب اطالعات بسيار ارزشمندي بود كه در اختيـار عراقـي قرار گرفته بود و اين اطالعات بسيار باالتر از سطحي بـود كـه تـا آن زمـان بـه صـدام و

شـده بـه صـدام حسـين و رژيـم عـراق شـامل مـواد ارائـه »هانش داده شـده بـود. فرماند

« رفت.شمار ميئل اطالعاتي دولت آمريكا در باالترين سطح به ترين مسامحرمانه

ضربه اطالعاتي ما عليه ايران به صورتي تهيـه شـده بـود »گويد: تاچر در اين باره ميكه صدام برنده شود. سيا بهترين چيزهايي را كه در چنته داشت، در اختيار صدام حسـين

ات دادنـد، بـاز هـم چيزهـاي بيشـتري در قرارداد و وقتي به اين ترتيب، رژيـم او را نجـ

اختيارش گذاشتند. مواد اطالعاتي كه آمريكا در اختيار عراق گذاشت بـه قـدري حسـاس بود كه امكان داشت آن كشور بتواند با استفاده از آن، موضـع ماشـين دفـاعي خـويش را

وسـي هـاي جاس معكوس كند و از اين اطالعات براي دفاع از نيروهايش در برابر سيسـتم هـا دسـت عراقـي 1988كه پس از سـال وجود آورده بود، استفاده كند. چنان كه آمريكا به

به كار تدارك يك برنامه عظيم نظامي شدند كه بخش اصلي آن پوشاندن و مخفـي كـردن هاي فرماندهي كنترل و ارتباطات ارتش عراق عليه عمليـات جاسوسـي فنـي بـود. سيستم

خطوط زميني امني بود كـه بـراي ارتباطـات مـورد اسـتفاده كليد اصلي در اين اطالعات، « گرفت.قرار مي

كدام از طرفين برنده نبود و مجموع تحـوالتي رفت كه هي اي پيش ميجنگ به گونه باعث شد كه ايران قطعنامه پيشنهادي شوراي امنيت را به رغم كاستي آن بپذيرد.

598قطعنامه هاي ديپلماتيك ايران پس از پذيرش ب( تالش

بـس و اجـراي هايي ديپلماتيك براي آتشايران پس از پذيرش قطعنامه، اقدامات و تالشاكبـر واليتـي، و هيـأت انجام داد كه با سفر وزير امور خارجـه وقـت، علـي 598قطعنامه

همراه وي متشكل از كارشناسان سياسي و حقوقي وزارت امور خارجـه بـه نيويـورك، در هـاي گونـاگون در رونـد شـرط ا آغاز شد. عراق كوشيد با طرح پـيش رسم 1367مرداد 2

اي بـه دبيركـل اظهـار كـرد كـه برگـزاري مذاكرات اخالل ايجاد كند طارق عزيز در نامه

عراق، همسايگان و آينده

76

مالقاتي در نيويورك تحت نظارت دبيركل و به دنبال آن ديدارهايي در بغداد و تهـران بـا 43ايي آن آغاز شود.به ترتيب بندهاي اجر 598هدف اجراي قطعنامه

وگوهاي صلح زير نظر پرزدكوئيار، دبيركل سازمان ملـل، آگوست جريان گفت 25در بـس آغاز شد. وي به وزراي خارجه دو كشور خاطرنشان كرد با توجه به برقـراري آتـش

وگوهـا طـارق عزيـز سازنده و مؤثر خواهد بود. در ايـن گفـت وگوهاي صريح ميگفت

وي 44ايد حاكميت كامل عراق بر ارونـدرود را بـه رسـميت بشناسـد. اصرار كرد كه ايران ب

را منوط به عدم دخالـت ايـران 598پذيرش جدول زماني دبيركل مبني بر اجراي قطعنامه هاي عراق براي اليروبي اروندرود و بازگشايي آن بـراي كشـتيراني كـرد. علـي در تالش

نكرد، ولي بر حل و فصـل هميشـگي اكبر واليتي با موضوع بازگشايي اروندرود مخالفتي

ــ ـ كه خط تالوگ را مرز دو كشور تعيين كرده اسـت 1975اين اختالف براساس عهدنامه تأكيد كرد.

هاشـمي رفسـنجاني، پيشـنهاد حـل و اي بـه صدام حسين در نامـه 1990آوريل 21در سـن نيـت جمهور ايـران آن را نشـانه ح فصل جامع مناقشه مرزي را مطرح كرد كه رئيس

جمهـور اي ديگر به رهبـر و رئـيس ژوئيه صدام حسين با ارسال نامه 30بغداد دانست. در از ايـن مجموعه پيشنهادهايي ارائه كرد كه اولين آنها ديدار سران دو كشـور بـود. هـدف

نشـيني بـود عقـب 598پيشنهادها حل و فصل جـامع مشـكالت در چـارچوب قطعنامـه نامـه جـامع كامل اسراي جنگي طي دو ماه پس از انعقاد توافـق نيروها و آزادي و استرداد

ي ايـران بايـد حاكميـت كامـل عـراق را بـر ارونـدرود در ازاي حـ تحقق مي ق يافت، وـلپـذيرفت. وي خواسـتار حـذف تعيـين كميتـه كشتيراني تا خط تـالوگ يـا داوري را مـي

اه صـلح دانسـت و يق درباره مسئوليت جنگ شد و آن را مـانعي سـر ر طرف براي تحقبي

بر تحقق صلح واقعي، جامع و سريع تأكيد ورزيد.

43. Anthony Lake, “Confronting Backlash States”, Foreign Affairs, Vol. 73, No.2,

March – April, 1994, pp. 46- 47.

، تهـران: دفتـر نشـر فرهنـگ اسـالمي، تاريخ سياست جنگ تحميلي عليه جمهوري اسالمي ايـران اكبر واليتي، علي 44

.56، ص 1367

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

77

ژوئيه صدام حسين و پيشـنهاد وي بـراي 30جمهور ايران به نامه آگوست رئيس 8در او پيشـنهاد 45پاسـخ داد. 598حل و فصـل مناقشـه ايـران و عـراق در چـارچوب قطعنامـه

مؤثر اسـت كـه همـه مسـائل مالقات صدام حسين را رد و خاطرنشان كرد مالقات زمانيعمده بين طرفين حل و فصل شود. وي با رد پيشـنهاد صـدام بـراي تعيـين مـرز آبـي در

كه حاكميت ايران را تـا خـط تـالوگ بـه رسـميت مـي 1975اروندرود، بر مفاد عهدنامه

شناسد، تأكيد كرد.

14نشـيني كـرد و در يك هفته بعد صدام از موضع خويش در مورد اروندرود عقـب اي با پيشنهاد ايران مبني بر حل و فصل مناقشـه براسـاس عهدنامـه آگوست با ارسال نامه

نشيني نيروهاي عراقي را از هفدهم آغاز كرد. بـدين ترتيـب، تمـام موافقت و عقب 1975

آنچه ايران مورد تأكيد قرارداده بود محقق شد. صدام در مورد تضمين صلح و امنيـت در هـا و نيروهـاي بيگانـه اعـالم همكـاري اي عـاري از ناوگـان قهخليج فارس و تحقق منط

46كرد.

. نقش كردهاي عراق در مناسبات دو كشور5

دولت ايران به داليل متعدد داخلـي و خـارجي در كمـك بـه 1965تا 1961هاي بين سال

رژيم شاه به حمايت از كردهـا برخاسـت. 1956كردهاي عراق ترديد داشت. تنها از سال ين راستا دولت شـاه از حمايـت آمريكـا و اسـرائيل كـه هـر دو بـه داليلـي خواهـان در ا

تضعيف دولت عراق بودند، برخوردار بود. دولت عراق براي مقابله با دولت ايـران ابتـدا

هـاي تالش كرد با استفاده از قدرت نظامي كردها را سركوب كنـد. بـه مـوازات آن رژيـم هاي ايـران را تحريـك بـه قيـام عليـه اعراب و بلوچ متوالي در عراق سعي كردند كردها،

بـر رهبـران عـراق 1974هـا در سـال حكومت شاه كنند. هنگامي كه شكست اين تـالش آشكار شد، تصميم گرفتند با مذاكرات سياسي و دادن امتيازاتي بـه ايـران رژيـم شـاه را از

گيري ساختار سياسي جمهوري اسالمي ايـران و تـأثير آن بـر رونـد آغـاز و تـداوم چگونگي شكل»دره، . احسان خرم45

.17، پيشين، ص («1361ـ 1357جنگ ايران و عراق )

.67،ص1380، ترجمه ابراهيم يونسي، تهران: پانيذ،مسئله كرد و روابط ايران و تركيهبرت السن، . را46

عراق، همسايگان و آينده

78

1975قـاد قـرارداد حمايت كردهـا بازدارنـد و قيـام آنهـا را سـركوب كننـد. عـراق بـا انع شـناخت كـه در نهايـت راه الجزاير كه حاكميت ايران را بر نيمي از اروند به رسميت مـي

سركوب حركت كردها را هموار كرد.از هاي آغـازين حكومـت قاسـم بـ اگرچه سابقه تيرگي مناسبات ايران و عراق به سال

ه از آن شـد كـه شـا المللـي مختلـف مـانع اي و بـين گردد، ولي عوامل داخلي، منطقـه مي

شـور بالفاصله از اختالف بين دولت عراق و كردها براي اعمـال فشـار بـر دولـت ايـن ك

را المللي نگراني عمـده امنيتـي رژيـم شـاه نسـبت بـه آنچـه آن سود جويد. در سطح بينشـد كـه بـا دانسـت مـانع از آن مـي هاي شوروي براي سرنگوني حكومت خود ميتالش

طح بـراي خـود بـه وجـود آورد. در سـ زمان مشكالتي تازهاق همدرگير شدن با رژيم عر

ر اي، درگيري رژيم شاه با حكومت عبدالناصـر در مصـر و ضـعف نظـامي ايـران د منطقه برابر عراق عاملي بازدارنده بود.

هاي رژيم خود بود، چون احتمال داشـت كمـك چنين نگران سستي پايهرژيم شاه همهـاي راق بر كردستان ايران نيز اثر بگذارد و بـار ديگـر شـعله به گسترش قيام كردها در ع

ناسيوناليسم كردي را مشتعل كند. عالوه بر اين، ايران در آن ايام دچـار ضـعف اقتصـادي هـاي ايـران در كمـك بـه كردهـا بـا بود. مجموع اين عوامل باعث شد كه اولين حركـت

بـار اقـدام بـه شـاه بـراي نخسـتين رژيم 1961در مه 47احتياط و شك و ترديد همراه باشد.هـا بـراي كميتـه ارسال مخفيانه اسلحه و مهمات براي كردها كرد. بخش عمده اين كمك

مركزي حزب دموكرات كردسـتان فرسـتاده شـد كـه اعضـاي آن را رقبـاي سياسـي مـال دادند. براي تماس و دريافت كمـك از دولـت مصطفي كه متمايل به چپ بود، تشكيل مي

ه مركزي حزب اقدام به برقـراري تمـاس مخفيانـه از طريـق منـاطق كردنشـين ايران كميت

چنين يك دستگاه راديـويي در اختيـار كميتـه مرز ايران با دولت شاه كرده بود. شاه همهممركزي قرار داد كه اخبار شمال عراق و تبليغات عليه رژيـم قاسـم را درون خـاك عـراق

كرد. پخش مي

سـازان مؤسسـه انديشـه 34-33براي اطالع بيشتر از تحوالت كردها به فصلنامه مطالعات جهان اسـالم شـماره هـاي . 47

ويهه كردهاي عراق رجوع شود. 87نور سال

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

79

عراق كه موجب سرنگوني عبـدالكريم قاسـم و بـه قـدرت در 1963فوريه 8كودتاي رسيدن سرهنگ عبدالسالم عارف شد. اختالفات ميان دو كشـور را تشـديد كـرد. دولـت

ژنرال عبدالسالم عارف كه جانشين حكومت پيشين شد، متمايـل بـه مصـر بـود. يكـي از بـود. 1964 مـارس 26عاليم اين تمايل عقد پيمان اتحاد نظـامي ميـان عـراق و مصـر در

بايد يادآور شد اين ايام مصادف به اوج رسيدن خصومت بـين دولـت جمـال عبدالناصـر

ت مصـر را تهديـد جـدي عليـه خـود ت شـاه بـود. رژيـم شـاه كـه دوـل در مصـر و دوـل

دانست، به شدت نگران نزديكي عراق به مصر بود. اين مسئله سـبب نزديكـي دولـت ميهاي او بـراي اتحـاد رف مخالف عبدالناصر و تالشايران و كردهاي عراق شد، زيرا دو ط

ديدنـد. در ايـن اعراب بودند و وحدت عربي را به شدت براي منافع خود خطرنـاك مـي

بين مشكالت ديگري بروز كرد كه بر وخامت روابط بين ايران و عـراق افـزود. از جملـه ي دو كشـور اختالف دو كشور بر سر استفاده از حوزه نفتي مشترك در دو سـوي مرزهـا

شهر ايران و خانقين عراق و نيز اختالف در مورد مرزهـا در منطقـه خلـيج در حوالي نفتشد كه مرزهايشـان در خلـيج فـارس بـه فارس. اختالفات بر سر اروندرود مانع از آن مي

فوريـه 25رتبه دولـت عـارف در درستي تعيين شود. به رغم دو بار مسافرت مقامات عالي چنان به قوت خود باقي ماند. ، اين مشكالت هم1968و اكتبر 1964

در ايران و محيط پيرامـون مواضـع كشـورمان را در 1960تحوالت در نيمه اول دهه چند عامل سبب بهبـود روابـط 1962خصوص كمك به كردهاي عراق تغيير داد. در سال

ن و روسـيه ايران و عراق شد. كاهش تشنج در روابط شرق و غرب به بهبود روابـط ايـرا مـردان پيما و درك ايـن نكتـه از سـوي دولـت هاي بالستيك قارهكمك كرد. ظهور موشك

هاي خـود بـراي استفاده از خاك ايران براي استقرار موشكشوروي كه آمريكا احتياج به

هاي شاه را مبنـي بـر عـدم اجـازه بـه ايـاالت حمله به روسيه ندارد موجب شد كه وعدهاي در خاك ايران بپذيرند. شـاه نيـز بـه ايـن نكتـه هاي هستهموشك متحده براي استقرار

برده بود كه در برابر تهديـدهاي جديـد در حـال ظهـور در خاورميانـه كـار زيـادي از پي

آمد. از اين رو، اميد داشت بهبود روابـط بـا دست آمريكا براي حمايت از رژيم وي برنميبت به اين رژيم مانع از حمايت اتحـاد مسكو عالوه بر كاهش تهديد مستقيم شوروي نس

هـاي ايـران از اي شاه شـود. بـه ايـن ترتيـب، نگرانـي شوروي از دشمنان داخلي و منطقه

عراق، همسايگان و آينده

80

جانب شوروي تا حد زيادي تخفيف يافت. يكي ديگر از تحوالت مهـم ايـن دوره تغييـر « ايقـه هـاي منط سـازمان همكـاري »توازن قوا در منطقه به نفع ايران بود. شاه بـا تشـكيل

بـا ملـك فيصـل « جبهـه متحـد اسـالمي »متشكل از كشورهاي غيرعرب خاورميانه و نيز اي خود را تثبت كرد. تقويت بنيه نظامي ايران و تثبيت رژيم در داخل نيـز موقعيت منطقه

48نقشي مهم در ارزيابي مجدد مواضع ايران در قبال قيام كردها داشت.

، مواضـع دولـت نسـبت بـه 1963در سال پس از كودتاي سرهنگ عبد السالم عارف

كردها تغييري نكرد. هدف دولت جديد تثبيت موقعيت خود در داخـل كشـور و تمركـز كم در شـعار طرفـدار قدرت در دست خود بود. عالوه بر اين، اعضاي دولت جديد دست

وحدت اعراب بودند و در اين چارچوب اعطاي خودمختاري به كردها را در تنـاقض بـا

ديدند. لذا خصـومت ميـان هاي عربي ميي خود مبني بر لزوم يكپارچگي سرزمينشعارها 49كردها و دولت عراق به قوت خود باقي ماند.

مـا ايـن اهاي خود را به كردها آغاز كـرد، ، شاه بار ديگر كمك1965در نيمه دوم سال ني. زابار نه به اعضاي كميته مركزي حزب دموكرات كردستان بلكه بـه مـال مصـطفي بـار

هاي دولـت در مـورد كمونيسـت علت همكاري ايران با مالمصطفي برطرف شدن نگرانييم شـاه رو شد، اما رژها با اعتراض دولت عبدالسالم عارف روبهبودن وي بود. اين كمك

دوسـتانه هـاي انسـان هاي ايران به كردهاي عراق تنها از نـوع كمـك مدعي شد كه كمك بوده است.

هاي نظامي ايران نقشي مهم در قـدرت بخشـيدن بـه تقد بود كمكدولت عراق كه معنطقـه مهـاي كوهسـتاني در براي بستن راه 1966مه 4مالمصطفي بارزاني دارد، در قواي

واجـه شـد. ممرزي بين ايران و عراق به اين ناحيه حمله كرد. اما اين عمليات بـا ناكـامي

بـس از سـال د. ايـن آتـش وافـق رسـي بس با مال مصـطفي بـه ت لذا دولت عراق براي آتش دوام آورد. 1968تا سال 1966

.45، ص1381، تهران: پهوهشكده راهبردي،آتي عراق كردها و تحوالتپناه، جعفر حق. 48

.78، ص 1379، تهران توكلي ها در كردستان عراقآفريني ابرقدرتبحرانصالح عمر عيسي، . 49

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

81

الف( تأثير كردها بر روابط دو كشور

حزب بعث با كمـك بعضـي واحـدهاي ارتـش عـراق عليـه عبـدالرحمن 1968در ژوئيه

عارف كودتا و حكومت او را سرنگون كرد. با به قدرت رسيدن ژنرال حسـن البكـر پـس هـاي ران و عراق بـيش از پـيش وخـيم شـد. بـرخالف دولـت روابط اي 1968از كودتاي

پيشين عراق كه توجه خود را به منطقه شرق مديترانه به عنوان حوزه درگيري اعـراب و تــر در خلــيج فــارس هــا بــه ايفــاي نقشــي مهــم اســرائيل معطــوف كــرده بودنــد، بعثــي

روج نيروهـايش از ها اعالم تصميم دولت بريتانيا مبنـي بـر خـ انديشيدند. از نظر بعثيمياي مساعد براي تسلط عراق بر خليج فـارس پديـد خليج فارس و خأل حاصل از آن زمينه

آورده بود. از سوي ديگر، دولت بعث اميدوار بود كه با خروج بريتانيا از منطقه بتواند بـه هاي تحـت قيمومـت انگلسـتان اثـر بگـذارد تـا اي بر تحوالت سياسي در اميرنشينگونهها به حكومت برسند كه طرفدار ناسيوناليسـم عربـي از نـوع نشينيي در اين شيخهادولت

شـد و راه را هاي غربي و نيـز ايـران مـي بعثي آن باشند. اين امر باعث كاهش نفوذ قدرتكرد. با تبديل شـدن خلـيج فـارس بـه حـوزه جديـد براي گسترش نفوذ عراق هموار مي

تر شد كـه يكـي از پيامـدهاي ات دو كشور گستردهرقابت بين ايران و عراق دامنه اختالفآن تشديد جنگ تبليغاتي ميان آنها بود. دولت عـراق ادعـا داشـت مهـاجرت ايرانيـان بـه

گيـرد. ها انجـام مـي هاي جنوب خليج فارس با هدف ايراني كردن اين سرزميننشينشيخرين را يكـي از هاي تبليغاتي عراق دعاوي ايران در خصـوص بحـ در همين راستا دستگاه

چنـين دادند. دولت عراق هـم هاي عربي جلوه ميطلبي ايران در سرزمينهاي توسعهنشانه 50كرد.بر ماهيت به اصطالح عربي خليج فارس تأكيد مي

ور شـد. در ايـن ، اختالفات دو كشور بر سر ارونـدرود مجـددا شـعله 1969در آوريل

با توجه بـه حاكميـت عـراق بـر ارونـدرود ماه دولت عراق به دولت ايران اعالم كرد كه اند پس از ورود بـه ارونـد پـرچم ايـران را از فـراز كشـتي هاي ايراني موظفكشتي تمام

ها خارج شـوند. دولـت پايين بياورند و تمام ملوانان ايراني حاضر در كشتي بايد از كشتي

ي و هـوايي را را ملغـي اعـالم و واحـدهاي نيـروي دريـاي 1937ايران در پاسـخ قـرارداد

.18، ص 1380، تهران: پهوهشكده مطالعات راهبردي،ـ نژاديمطالعات قومي. مارتين بالمر و ديگران، 50

عراق، همسايگان و آينده

82

هاي ايران در اروندرود كرد. دولت عراق نيز دعاوي ارضي خـود مأمور حفاظت از كشتيوزيـر عـراق، را نسبت به خوزستان مطرح كرد. صالح مهدي عماش، معاون وقت نخست

مدعي شد كه دولت بريتانيا خوزستان را به رغـم ميـل سـكنه عـرب آن، بـه خـاك ايـران هـزار تـن از ايرانيـان چنين اقدام به اخراج نزديك به سيهم منضم كرده است. اين كشور

و 1971مقيم عراق كرد. پس از خارج شدن نيروهـاي انگلـيس از خلـيج فـارس در سـال

گانه تنب بـزرگ، تنـب كوچـك و ابوموسـي، دولـت تجديد حاكميت ايران بر جزاير سه

ياسي خود بـا تهـران قطـع عراق با وارد كردن اتهام اشغال اراضي عربي به ايران روابط سهـاي مـرزي متعـددي بـين دو كشـور رخ داد كـه كرد. به موازات اين تحوالت، درگيري

هاي سياسي بود. نمودي از شدت گرفتن تشنج

در صحنه داخلي، دولت عراق ماننـد اسـالف خـود هـي تمايـل واقعـي بـه اعطـاي اي نداشـت هـي نتيجـه خودمختاري به كردها نداشت لذا چند دور مذاكرات بين طرفين

هـاي نظـامي خـود و جنگ بار ديگر آغاز شد. رژيم شاه با استفاده از اين فرصت و كمـك ــب، ســالح ــزايش داد. بــدين ترتي ــا اف ــاي نيمــهرا بــه كرده ــر ه ســنگين و ســنگين نظي

زاني هاي ضد تانك و توپخانه در اختيـار نيروهـاي مـال مصـطفي بـار انداز، سالحخمپارههـا مرگهتر آنكه نيروهاي ارتش ايران با لباس مبدل كـردي در كنـار پيشـ قرار گرفت. مهم

جنگيدند. مي

در اين زمان حدود ده هزار مايل مربع از اراضي كردستان عـراق در اختيـار نيروهـاي مال مصطفي بود، ولي تنها بخشي كوچـك از سـه ميليـون جمعيـت كـرد عـراق در ايـن

51جنگ مشاركت داشتند.

ا در دوره بعثب( وضيعت كرده

رژيم بعثي عراق نخستين بازيگري بود كه پس از انقـالب كوشـيد از ابـزار كردهـا عليـه جمهوري اسالمي ايران استفاده و نقطه ضعف تاريخي خود را به نقطه قـدرت بـدل كنـد.

هاي مهم كرد و غيركـرد )ماننـد منـافقين( مخـالف در اين راستا بغداد به حمايت از گروه

، ص 1382، تهـران: مركـز تحقيقـات اسـتراتهيك ، اياي و فرامنطقـه اي منطقـه هكردها و قدرت. عليرضا شيخ عطار، 51

180.

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

83

ي پرداخت. عراق در صورت موفقيت در ايـن عرصـه هـم مـانع تحـرك جمهوري اسالمشـد و هـم اي جديد با كمك كردهاي عراقي مـي هاي شمالي و ايجاد جبههايران در جبهه

هـاي كردسـتان، قادر بود بخشي عمـده از تـوان نظـامي و امنيـت ايـران را داخـل اسـتان گير كند. آذربايجان غربي و كرمانشاه زمين

ي همه علـل تـداوم بحـران در كردسـتان ايـران ماننـد خاسـتگاه اجتمـاعي البته بررس

هاي مخالف كرد، ماهيت و نحوه اعمـال سياسـت قـومي توسـط دولـت مركـزي و گروه

ها مورد بحث اين رساله نيست، اما در مـورد نقـش و عملكـرد و تأثيرگذاري ساير دولتبه اهداف يادشـده كمـابيش بـه ميزان تأثيرگذاري عراق بايد گفت اين كشور در دستيابي

52هاي اوليه دست يافت.ها و موفقيتپيروزي

عراق نخستين تأثير بر سياست و رفتار ايران توانست بخش زيادي از نيـروي نظـامي ايران را درگير مقابله با احزاب معاند كرد و تـأمين ثبـات و برقـراري امنيـت در غـرب و

ل جـاف بـه رهبـري سـردار جـاف و سـاير شمال غرب از اورامانات )كانون تحركات ايـ رهبران ايلي متواري به عراق( تا ساير شهرهاي كردنشـين اسـتان كردسـتان و آذربايجـان

اقـدام مهـم مـؤثري بـراي رفـع ايـن 1361در سـال « قرارگـاه حمـزه »غربي كند. تشكيل هـاي تحـت پوشـش نيازمندي عاجل و برقراري امنيت در منطقه بود. اين نهاد و قرارگـاه

كـارگيري امكانـات و نيـروي انسـاني فـراوان آن در آذربايجان غربـي و كردسـتان بـا بـه ايجاد كنند. البتـه نفـس تـداوم حيـات ايـن قرارگـاه توانستند امنيت روزافزوني در منطقه

هـاي امنيـت در ايـن منـاطق داشـت. هاي پس از جنگ نشان از تداوم چالشحتي در سالها چندان ارزان به دسـت نيامـد و عـالوه بـر منـابع با ناامنيچنين ايجاد ثبات و مقابله هم

53مادي فراوان، بسياري از بهترين جوانان كشور فدا شدند.

گيري مـؤثر و كامـل ايـران از نيـروي واگرايـي و چـالش چنين مانع از بهرهعراق همو اي كه ايجاد جبهه جديد در مرزهـاي شـمالي كردهاي عراقي با رژيم بعثي شد، به گونه

1364كشاندن عرصه نبرد به شمال عراق تا پنجمين سال جنگ بـه تـأخير افتـاد. از سـال

هاي بزرگ كرد عراقـي و پـس از سـركوب احـزاب ضـد انقـالب ايران با همكاري گروه

.123،ص1384، مركز تحقيقات جنگ 4سيري در جنگ ايران و عراق، جلد. 52

53. The Kurd’s New Cause Rivals …”, Business Week , 12 January 2004.

عراق، همسايگان و آينده

84

هـاي كردسـتان و اسـالمي و وابسـته بـه عـراق و در نهايـت، برقـراري امنيـت در اسـتان 54در شمال عراق بگشايد. اي جديدآذربايجان غربي توانست جبهه

ي م عالوه بر همكاري نظامي بـا كردهـا، در بعـد سياسـ 1980ش/1360در اواسط دهه ت و نيز تعامل و همكاري ايران با احزاب كرد عراقـي نمـود بيشـتري داشـت. بـا مشـارك

گري فعال ايران احـزاب بـزرگ كـرد عراقـي اختالفـات سـابق را كنـار نهادنـد و ميانجي

شـويق ايـران تليه حكومت صدام حسين تشـكيل دادنـد. در ادامـه بـا اي مشترك عجبهه

ن تهـران ميزبـا ــ شـيعي مخـالف صـدام شـكل گرفـت. تر معارضـه كـردي ائتالف بزرگبـه ايـن بود. مقامات ايران 1365نخستين اجالس فراگير معارضان كرد و غيركرد در سال

هـاي هـايي در اسـتان و اردوگـاه ها اجازه دادند دفترهاي نمايندگي فعـالي در تهـران گروه

مرزي غرب كشور ايجاد و از تسهيالت ايجادشـده در مرزهـاي هـوايي و زمينـي كشـور براي تردد به خارج استفاده كنند.

هجوي ترين اقدام ايران پذيرايي از حدود يـك ميليـون پنـا م مهم1991 /1370در سال ردهـا عليـه حكومـت صـدام كرد در زمستان همين سال بود. به دنبال شورش سراسري ك

، ارتش عراق در يورشـي سـهمگين شـهرها و روسـتاهاي 1991حسين در فوريه و مارس يجه حـدود كركوك، اربيل و سليمانيه را آماج حمالت زميني و هوايي خود قرارداد در نت

تركيـه، ميليون كرد آواره راهي كشورهاي ايران و تركيه شدند كه بـه دليـل ممانعـت 5/1 ثر اين جمعيت را در خود جاي داد. ايران اك

ج( كردها و آينده

هـاي بـزرگ بـوده اسـت منطقه كردستان در طول تاريخ اهـرم فشـاري در دسـت دولـت

ن كـرد بـه برداري از اين فرصت داشته اسـت. رهبـرا بيشترين توجه را براي بهرهاسرائيل دد مبـارزه يراسالمي درصـ هاي غرغم مسلمان و معتقد بودن مردمان كرد، همواره با انگيزه

ن نيـز آبرآمدند. بنابراين، رهبـران كـرد كمتـر نماينـده واقعـي مـردم خـود بودنـد. دليـل

اي بوده است. هاي فرامنطقهاحساس نياز و وابستگي رهبران كرد به قدرت

.1387ان، مؤسسه ابرار، . جعفر حق پناه، كردها و سياست خارجي جمهوري اسالمي اير 54

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

85

ها پيشـروتر بودنـد و بنابراين در دوران حاكميت انديشه سوسياليستي، كردها از عربهـا مالحظـه نداشـتند و هميشـه بـه دنبـال هـر حمـايتي از ستگي به قدرتگاه از وابهي

برنـد و ايـن اند. در شرايط فعلي بيشترين جمعيت كرد در تركيه بـه سـر مـي اجانب بودهانـد از اهـرم كردسـتان هـا در تـالش پيمان غرب و اسرائيل است. با اينكه غربيكشور هم

دار انـد: اول، خدشـه كل اساسـي مواجـه بـوده استفاده كنند، همواره با دو مشـ ايران عليه

شدن روابط غرب با تركيه دوم، ارتباط تـاريخي كردهـا بـا ايـران و خـدمات جمهـوري

اسالمي به كرد و كردستان به نحوي كه كردهاي عراق بخشي مهـم از حاكميـت خـود را ا مـي هاي ايران در زمان صدام و حتي پس از صدام در زمان اشغال آمريكـ مديون حمايت

دانند. اساسا كردها با شيعيان چه در ايران چه در عراق بهترين تـاريخ و روابـط را داشـته

اند از جمله آل خود با مشكالت بسياري مواجهاند. كردها براي رسيدن به ايده ـ به لحاظ ادبيات و زبان با فارسي و ايران قرابت دارند.

هم غرب حامي آنهاست و هـم جمعيـت كـرد ـ با تركيه به نتيجه نخواهند رسيد زيرا تركيه اولويت اول كردستان بزرگ است.

ـ كردها با سوريه اگر هم به توافق برسند، جمعيت كمتـر از يـك ميليـون نفـري آنهـا . داشتتأثير شگرفي بر كردستان بزرگ نخواهد

د ـ كردهاي عراق با تصرف كركوك اقتصاد اصلي كردسـتان خيـالي را تـأمين خواهنـ ـ عرب و ترك واقع شده اسـت، كردهـا و كرد. از آنجا كه اين منطقه در مرز مشترك كرد

ها براي تصرف آن جنگ و درگيري خواهند داشت و به قدرت رسـيدن هـر ها سالعربهـاي غـرب عـراق بـدون يك موجب تهديد ديگري خواهد شد، به خصوص كه عـرب

هـاي عـرب بـراي حفـظ ت و ملـت كركوك به هي منابع حياتي دسترسي نخواهند داشـ

هـا خواهنـد بـود. هاي سني عراق ناگزير از دفاع براي تصرف كركوك به نفع عربعرب با جهان عرب مواجه خواهند بود. كركوك در واقع كردها در بحث

ـ جمهوري اسالمي ايران بهتـرين خـدمات را بـه كردسـتان خـود داده اسـت، امـا در

خي محافل كردي، قطعا ايـن اسـتقالل و رفـاه تضـمين و شده در بركردستان خيالي مطرح تأمين نخواهد شد.

عراق، همسايگان و آينده

86

هـاي گـرم راه يابنـد. توانند به جهـان و آب ميكردهاست كه عقبهبنابراين، ايران تنها اي و اختالفـات داخلـي راه هاي منطقهاگر عقبه ايران را نداشته باشند، در محاصره قدرت

، كردها ناگزيرنـد بـه سـوي مـردم مسـلمان برگردنـد يـا به جايي نخواهند برد، در نتيجه اولويت خود را در حفظ ارتباط ايران براي بقا و تداوم حكومت نسبي حفظ كنند.

رابطه عراق و ايران پس از فروپاشي رژيم بعث

ها و راهبرد جمهوري اسالمي ايران در عراق جديد. ديدگاه1

جمهـوري اسـالمي از سـرنگوني صـدام و حـزب پس از فروپاشي رژيم بعث، حكومـت گران بـه ويـهه آمريكـا در عـراق ناراضـي بـود و آن در بعث خرسند، اما از حضور اشغال

گران در نهايت حضـور فيزيكـي دانست. )البته با تدابير اشغالراستاي منافع ملي خود نمي اند.(خود را كاهش داده

ـ اصول و منافع ايران در عراق

كرد:اصل مهم را دنبال مي 6تعامل با عراق پس از صدام ايران در طلبي در عراق جدايي هر بخـش ايـن كشـور بـه ويـهه . مخالفت با هرگونه تجزيه1

هـاي كردنشـين و بخش شمال كردنشين تأثير منفي بـر تماميـت ارضـي ايـران در اسـتان

نشين دارد.عرب، مـذهبي و نـهادي در عـراق . مخالفت با ايجاد يا دامـن زدن بـه اختالفـات قـومي 2

اختالف بين شيعه و سني، عرب، كرد و تركـان، مسـيحي و آشـوري و مسـلمان موجـب ها و در نتيجه فراهم شدن بهانه مناسب براي تدام اشـغالگري در عـراق گسترش درگيري

خواهد شد.

عراق، همسايگان و آينده

88

ق ثبـاتي در عـرا . كمك به ايجـاد امنيـت و ثبـات در عـراق هرگونـه نـاامني و بـي 3 داشت. يما بر امنيت همه همسايگان اين كشور به ويهه ايران تأثير منفي خواهدمستق

هـاي ينـه . مخالفت با تداوم اشغال عراق با كمك به رفع هرگونه نـاامني و ايجـاد زم 4گذاري به منظور ايجاد اشتغال و پيشرفت اقتصادي در عـراق پـس از مناسب براي سرمايه

اشغال

ردم اخله خارجي و تأكيد بر تعيين سرنوشت عراق بـه دسـت مـ . مخالفت با هرگونه مد5

ر عراقـي هـ »اين كشور الزمه اين امر مهم برگزاري انتخابات مردمي و تحقق شـعار راهبـرد د، دو است. هر انتخابات مردمي كه بدون مداخله بيگانگـان در عـراق برگـزار شـو « يك رخي

وم اشـغال عراق به طور قطـع مخـالف تـدا امتياز مهم براي ايران دارد: اول، دولت مردمي در

ار شـود، اين كشور در بلندمدت خواهد بود. دوم، در هر انتخابات مردمي كه در عراق برگـز ا ايـران يـ اكثريت با شيعيان خواهد بود. اكثريت قاطع شيعيان نيز طرفدار مناسبات خـوب بـا

اند. شمني و تكرار تخاصمات تلخ گذشتهكم مخالف ايجاد ددستهاي شيعه در صحنه عراق شيعيان به عنـوان متحـدان طبيعـي ارتقاي جايگاه گروه .6

دهند و با توجه به مخالفـت كشـورهاي سـني ايران، اكثريت جمعيت عراق را تشكيل ميگيري آنـان نـوعي همبسـتگي بـا ايـران دارنـد و خواهنـد داشـت. چنـين منطقه با قدرت

هـا ك خواهد كرد. با توجه به همين مخالفتاي ايران كماتحادي به تقويت موضع منطقهشـان بـا ايـران چنـدان قـوي احتمال رويگرداني اهل شيعه عراق از ايران يا احيانا رقابـت

55كند.جلوه نميهـاي داشـته اسـت كـه بـه در مجموع عراق پس از صدام براي ايران منافع و چـالش

شود. اختصار به برخي از آنها اشاره مي

جعفر پناه، پيشين.. 55

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

89

هاي جمهوري اسالمي ايران در عراقلشها و چا. فرصت2

هراي تحليل مواد مؤثر قانون اساسي برر روابرط دو كشرور و فرصرت الف(

جمهوري اسالمي ايران

( برگـزار و بـا رخي 1384مهـر 23) 2005اكتبـر 15پرسـي قـانون اساسـي عـراق در همـه

تـرين ه مهـم دهندگان مورد تأييد مردم عراق قرار گرفت. به اين وسـيل مثبت اكثريت رخيرفت با اقـدامات تروريسـتي، تحـريم يـا بخش از فرايند سياسي اين كشور كه احتمال مي

رخي منفي اعراب اهل سنت با شكست يا وقفه مواجه شود، محقق شد. پرسـي در زمـان بين كشورهاي منطقه صرفا جمهوري اسـالمي ايـران بـر انجـام همـه

هاي عرب اهل تسنن عراق بـه همانند جريانكرد و ساير كشورهاي منطقه مقرر تأكيد ميدنبال جلوگيري از طي شدن پروسه سياسي اين كشـور بودنـد. از ديـدگاه آنهـا، پيشـرفت فرايند جاري موجب تثبيت جايگاه كردها و شـيعيان در نظـام حاكميـت عـراق و متقـابال

شد. شكسته شدن ههموني اقليت عرب سني مي

ـ جايگاه اسالم

گـذاري قانون اساسي، اسالم به عنوان دين رسمي كشور و منبع اصلي قـانون در ماده دومشناخته شده است. تدوين قوانين در تعـارض بـا احكـام ثابـت اسـالمي غيرمجـاز اسـت.

چنين بر هويت اسالمي اكثريت ملت عراق تأكيد شده است كه به دليـل شـيعه بـودن هم شود.حسوب مياكثريت مردم عراق، براي جمهوري اسالمي فرصت م

گرايي افراطي عربيزدايي و مخالفت با مليـ بعثي

گرايي و نهادپرسـتي تأكيـد شـده و طبـق مـاده در مقدمه قانون اساسي بر مخالفت با طايفهاي را مشـي نهادپرسـتي، تكفيـر يـا پاكسـازي طايفـه ، فعاليت هرگونه تشكيالتي كه خط7

هم كند، به خصوص تشكيالت بعـث صـدامي در اتخاذ يا از آن ستايش يا زمينه آن را فرا

هاي آن تحت هر نامي ممنوع است. عراق و سمبل

عراق، همسايگان و آينده

90

گرايي افراطي تضاد اصلي خود را در روابـط خـارجي عليـه اين حزب با تفكرات مليذا كـادر ايـن حـزب كـه مقامـات حكومـت عـراق را كشورمان پايه گذاري كرده بود و ـل

ايراني داشتند. بديهي است انحـالل ايـن حـزب و دادند، زيربناي عقيدتي ضدتشكيل ميدار شدن مسئوليت توسط كادرهاي اين حزب در آينـده هـم در جهـت جلوگيري از عهده

مصالح مردم عراق و هم منطقه به ويهه كشورمان خواهد بود.

هاي كسب تابعيت عراقيـ ويژگي

در عراقـي داشـته باشـد، قانون اساسي، هر فردي كه پـدر يـا مـا 18براساس بندهاي ماده

هـا بـه شود. طبـق ايـن مـاده، حـق احـراز چنـدتابعيتي بـراي عراقـي عراقي محسوب ميرسميت شناخته شده است و دادن حق تابعيت عراقي بـا هـدف سياسـت اسـكان كـه بـه

تركيب جمعيتي عراق لطمه وارد كند، مجاز نيست. اسالمي بارها اقدام بـه اخـراج هاي قبل و بعد از پيروزي انقالب رژيم بعثي عراق سال

چنـين ها هزار نفر از اتباع جمهـوري اسـالمي ايـران مقـيم آن كشـور و هـم غيرانساني دههاي معارض به كشورمان كرد كه اين افراد را با مشكالت زيادي مواجـه كـرد. امـا عراقي

توانند به عراق باز گردند. طبق اين قانون، آنان به راحتي مي

ي و پيامدهاي آن براي جمهوري اسالميب( نظام فدرال

نظام فدرالي بخشي مهـم در قـانون اساسـي عـراق اسـت كـه تعريفـي جديـد از سـاختار كنـد. فـدرالي شـدن نيـز از نكـات چـالش، انگيـز قـانون حاكميت در اين كشور ارائه مي

چنـان اساسي بود و اختالف نظر عميقي بين طوايف مختلف عراقـي ايجـاد كـرد كـه هـم است. باقي

پرسـي قـانون اساسـي را بـه تـأخير اگرچه اين اختالف نظرهـا، نهـايي شـدن و همـه

بنـدي زمـاني بـراي روي انداخت، اما تداوم عدم توافق و محدوديت زماني طبـق جـدول هاي مختلف براي حل معضل مذكور و چنـد مـورد كار آمدن دولت دائم باعث شد گروه

فـق كننـد كـه بـه محـض تشـكيل مجلـس اختالف حول سـاير مـواد قـانون اساسـي توا

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

91

نمايندگان، كميسيوني تأسيس كنند تا ايـن موضـوع را بـه همـراه سـاير مـوارد اخـتالف بررسي كند و در صورت توافق، اصالحاتي در قانون اساسي به وجود آورد.

توانـد مبـادرت طبق قانون اساسي، هر استان عراق به همراه هر تعداد استان ديگر مـي ت. ستثني اسـ ممنطقه كند. البته استان بغداد به عنوان پايتخت از اين قاعده به تشكيل يك

چنـان هـم توانند به تنهايي يك فدرال تشكيل دهند يـا عالوه بر آن، ساكنان يك استان مي

به صورت يك استان باقي بمانند.

گونه محدوديت جغرافيايي براي تشكيل مناطق وجود ندارد. لـذا عمـده بنابراين، هي ك منطقـه استان داراي اكثريت شـيعي يـ 9شيعيان به دنبال آن هستند كه با يكپارچه شدن

در جنوب تشكيل دهند. كردها هم به دنبال گسترش اقليم كردي هستند.

از سوي ديگر، غير از اختياراتي كليدي مانند ترسيم سياست خارجي، مـذاكره دربـاره هـاي اقتصـادي، بازرگـاني ، ترسيم سياسـت هاي دريافت وامالمللي، سياستمعاهدات بين

هـاي مـالي، خارجي و امنيت ملي، تشكيل نيروهاي مسلح و دفاع از مرزها، تعيين سياستتعيين ماليات، چاپ و انتشار اسكناس، بقيه اختيارات در حوزه مشـترك دولـت فـدرال و

56مناطق يا در اختيار مناطق قرارداده شده است.گـذاري، اجرايـي و بايد مبادرت به تشكيل نهادهـاي قـانون نكته مهم اينكه هر منطقه

د قـانون قضايي به همراه تدوين قانون براي اداره منطقه كنـد، مشـروط بـر اينكـه بـا نهـا ن فـدرال توانند در اجـراي قـواني اساسي در تناقض نباشد. در عين حال، مقامات مناطق مي

در خصـوص فدرال و قانون هـر منطقـه اصالحات الزم را ايجاد كنند، اما نبايد بين قانوند اكتفـا مسائل در اختياراتِ انحصاري مقامات فدرال تداخل ايجاد شود. حتي بـه ايـن حـ

اي ديگر آمده است كه در صورت بـروز اخـتالف در ايـن حيطـه، قـانون نشده و در ماده

منطقه اولويت خواهد داشت. هـاي چنـين مؤلفـه اطق و هـم حال با اين گستردگي اختيارات و ساختار حاكميـت منـ

نيافتـه توان تبعات منفي اجراي آن را در كشوري جهان سومي و توسـعه ـ مذهبي ميقومي

بيني كرد. پيش

فرج اهلل احمدي ،فرايند تدوين قـانون اساسـي عـراق. فصـلنامه سياسـت مجلـه دانشـكده حقـوق و علـوم سياسـي . 56

33-36صص 89دانشگاه تهران،مهر

عراق، همسايگان و آينده

92

هـا در بيني تشكيل دفترهاي مناطق و استانتوان به پيشانگيز ديگر، مياز موارد سؤالهنگـي، اجتمـاعي و هاي ديپلماتيـك بـه منظـور پيگيـري امـور فر ها و هيأتخانهسفارت

هـا و خانـه اي اشاره كرد كه امكان حضور مستقيم نمايندگان مناطق در تمام سفارتتوسعهكنـد و عمـال منـاطق خـود در صـحنه هاي عراق در سراسر جهان را فراهم مـي نمايندگي

نگيـزي بـين شوند. قطعا اين مسـئله تبعـات چـالش روابط خارجي فعال و داراي نقش مي

مت فدرال خواهد داشت. مناطق و حكو

توان بـه موضـوع مشكل ديگر وجود برخي نكات مبهم در مسائل كليدي است كه ميذخاير نفت و گاز اشاره كرد. طبق قانون اساسي، دولت فـدرال مسـئوليت اداره اسـتخراج

هـاي توليدكننـده اي و اسـتان هاي منطقـه را به همراه دولت« فعلي»هاي نفت و گاز از چاه

امكـان ايـن تفسـير را بـراي كردهـا فـراهم « فعلي»ر است. البته به كارگيري كلمه داعهدههـاي الزم را ريـزي آورد كه براي كشف و استخراج منابع جديد حق دارند تدابير و برنامه

هاي نـروژي بـراي كشـف هاي خارجي انجام دهند و دعوت آنان از شركتحتي با طرف تفسير بود. نفت در منطقه كردستان ناشي از همين

به موجب مواد ديگر، تعيين راهبرد انرژي و... نيز به عهده مشترك دولـت فـدرال و ربط گذاشته شـده اسـت كـه دامنـه ابهـام و تفسـيرهاي مختلـف را در تمـام ذيمناطق

فـدرال كند و قطعا موجب بروز تداخل و چالش بـين دولـت مباحث انرژي گسترده مي شود. و مناطق ميگر نيز به مباحث آموزشي و فرهنگي، بـه ويـهه بـه رسـميت شـناخته شـدن ديمسائل

هاي كردي و عربي به عنوان دو زبان رسمي كشور و در كنار آن به رسـميت شـناخته زبانشدن زبان هر منطقه به عنـوان زبـان رسـمي آن و مبـاحثي ديگـر در ايـن حـوزه مربـوط

اند. بعضا دچار ابهام شود. اين موارد ابعادي بسيار گسترده دارند ياميبرقراري نظام فدرال بر مبناي تقسيمات اداري ممكن بود از تحقـق يكپـارچگي قـومي

گرايـي را محـدود كنـد و تبعـات منفـي در يك اقليم جلوگيري و در نتيجه، روند تجزيه

هـاي كشـورهاي همسـايه داشـته باشـد، امـا نظـام فـدرالي كمتري براي تحريك قوميتهاي منحصر به فردي در مقايسـه بـا سـاير ر قانون اساسي عراق از ويهگيشده دبينيپيش

شوند، برخـوردار اسـت. محـدوده جغرافيـايي در كشورهايي كه به طور فدراليته اداره مي

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

93

اقليم كردستان مبناي قومي دارد و كردها به دنبال انضمام كركوك و ساير منـاطقي هسـتند كه از ديدگاه آنان هويت كردي دارند.

در عين حال، شيعيان به دنبال تشـكيل اقليمـي در جنـوب كشـورند كـه دربرگيرنـده هـاي كـردي و شـيعي مبنـاي قـومي و نشين است. اگرچه تفكيـك اقلـيم هاي شيعهاستان

مذهبي دارد، مبناي تفكيك اقليم شيعيان از اعـراب سـني صـرفا مـذهبي اسـت. از سـوي

نظـر از عملكـرد سـاير ها قومي است. صـرف ديگر، مبناي تفكيك اعراب سني از كردها تن

گيري نظام فدرالي كـه بـه لحـاظ جمعيتـي كـامال محدودنـد، هاي عراقي در شكلقوميت كند. تشكيل مناطق مختلف از مبنايي اداري يا سيستم واحد تبعيت نمي

جوار مرزي كشورمان با ايـن اقـوام با توجه به وجود اقوام كرد و عرب در نواحي هم

چنين مراودت، خويشاوندي و تأثير و تاثر متقابـل آنهـا بـر يكـديگر عراق و همدر خاك قطعا تحوالت و برقراري نظام فـدرالي در ايـن منـاطق پيامـدهاي مسـتقيمي بـراي ايـران

شود و احتمال دارد تـأثيرات خواهد داشت كه تبعات آن صرفا به اين نواحي محدود نمي ر كشورمان به دنبال داشته باشد. فراگيري ميان اقوام مختلف در سراس

در چند سال اخير اهل سنت عـراق بـا كمـك كشـورهاي عربـي طـرح فـدرال شـدن انـد. ايـن طـرح بـه علـت داشـتن ابهامـاتي بـا مخالفـت نشين را پيگيري كردهمناطق سني

رو شده است. هاي سياسي اين كشور روبهگروه

رها و متغيرهاي جديد در روابط دو كشو. ويژگي3

الف( ايران و عراق جديد:ورود عنصر شيعي

سـاز اگرچه شيعيان دو كشور همسويي زيادي با هم دارند، بـه دو دليـل از نقـش فرصـت گيري نشد:عنصر شيعي در حوزه سياست خارجي ايران در گذشته بهره

ــياول ــوزۀ ، ب ــذهب در ح ــدئولوژي و م ــش اي ــه نق ــران ب ــابق اي ــم س ــايي رژي اعتنخارجي كه موجب عدم استفاده مطلوب از نقـش عنصـر شـيعي در سازي سياستظرفيت

شد. هر چنـد بعضـي تحليلگـران خـارجي معتقدنـد كـه رژيـم تنظيم سياست خارجي ميگذشته ايران از عنصر شيعه به خصوص در لبنان )از طريق جنبش امـام موسـي صـدر( و

اسـتفاده كـرد، 1970عراق )حمايت غيرمستقيم از حزب الدعوه( و ساير منـاطق در دهـة

عراق، همسايگان و آينده

94

سـازي در حـوزۀ سياسـت ساز شيعه براي گسـترش ظرفيـت اما به كارگيري نقش فرصتخارجي ايران براي اولين بار با انجـام تحـوالت جديـد در عـراق صـورت گرفـت. نكتـه

ين بـار بـر محـور محوري اين است كه درجه تعامالت ايران با شـيعيان عـراق بـراي اوـلزمـان قـرار گرفتـه ها به طـور هـم ها و دولتي بين ملتاتصاالت طبيعي فرهنگي و سياس

است. به عبارت ديگر اگر در گذشته استفاده اندكي از عنصر شيعه شـد در درجـه اول در

هاي مدافع ايـدئولوژي افراطـي ها و گروههايي بود كه با رژيمچارچوب سازماندهي گروه

چـون عـراق و لبنـان از هايي همورزيدند. در آن زمان رژيمگرايي عربي مخالفت ميمليتكردند. اما در شـرايط حاضـر محـور تعـامالت شـيعيان هاي ضدايراني حمايت ميديدگاه

ـ ايدئولوژيك موجـود ايران و عراق بر مبناي اتصاالت و تعامالت طبيعي و بالقوه مذهبي

هاي دو كشور براي تحت فشـار قـراردادن هاي دولتي رژيمبين دو طرف است نه سياست 57يكديگر.

گرايانه رژيم بعثي و اقليـت مسـلط سـني در بغـداد هاي سركوبدليل دوم به سياستگـردد در ناديده گرفتن حضور و نقش شيعيان در ساخت قـدرت و سياسـت عـراق برمـي شـد. كه مانع جدي براي استفاده از عنصر شيعه در سياست خارجي ايـران محسـوب مـي

دليـل در پيوند ناگسستني با ايران داشت. به هميناز ديدگاه حكومت بعثي، مفهوم تشيع هاي حكومت بعثي فراتـر از اعمـال تبعـيض بـه سـركوب طول سه دهه گذشته، سياست

هـاي جدي شيعيان تغيير شكل داد. در اين روند رژيم عـراق بـا مـردود شـمردن خواسـته يـران بودنـد، نقـش يافتـه از ا افكنانـه و الهـام گرايانـه، تفرقـه شيعيان به اين علت كه فرقه

هـاي كليـدي بسـيار انـدك كـرد و بــا شـيعيان را در سـاختار قـدرت و سياسـت و پسـت هاي سياسي آنها به سركوب وحشيانه آنها پرداخت. برخورد شديد با فعاليت

در شرايط جديد، با تغيير ساخت قدرت و سياست در عـراق و قـرار گـرفتن اكثريـت سـاز جديـدي بـراي سياسـت خـارجي فرصـت هايشيعه در رخس حكومت عراق، زمينه

المللي فـراهم شـده اسـت: در سـطح ملـي و روابـط اي و بينايران در سطوح ملي، منطقه

هـاي ايجـاد روابـط راهبـردي مبتنـي بـر دوجانبه، حضور شيعيان در رخس قـدرت زمينـه

تحقيقـات، مركـز معاونت پهوهشهاي سياسـت خـارجي هران: سياست خارجي ايران در عراق جديد، تكيهان برزگر، .57

.46-68صص 86سال

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

95

ه كنـد. بـا توجـه بـه اينكـ ـ امنيتي را فراهم مـي هاي فرهنگي، اقتصادي و سياسيهمكاريهـاي دولت جديد عراق وظيفه اجرايي هدايت كشـور را بـر عهـده دارد، حجـم فعاليـت

اي، توريسـم مـذهبي، چون ارتباطات رسانههاي مختلف همفرهنگي و اجتماعي در زمينههــاي علميــه، تبـادالت دانشــگاهي و سـمينارهاي علمــي، گسـترش ارتباطــات در حـوزه

. ايـن امـر نقشـي مهـم در بـازتعريف يابـد افـزايش مـي …هاي مشترك پهوهشي وطرح

تعامالت فرهنگي و نوع نگاه جديد و مثبت دو ملت به يكـديگر دارد و موجـب خـروج

شود. هاي گذشته مياعتمادي و سوءظنهاي بياز زمينه

اي، بيش از هر چيز تقويت عنصر شيعه در عراق جديـد، نقشـي مهـم در سطح منطقههاي شيعي منطقه و با جهـان عـرب خواهـد داشـت. تدر متعادل كردن روابط ايران با مل

ترديد وقوع تحوالت سياسي جديد در عراق نقطه عطفـي در تقويـت جايگـاه شـيعيان بيآيد. پيش از آن، بروز انقـالب اسـالمي، جايگـاه شـيعيان در در منطقه و جهان به شمار مي

ن به شـيعيان جـرخت داد اي جديد كرد. در واقع، انقالب اسالمي ايرامنطقه را وارد مرحلهشان را بيان كنند و ابـزاري در اختيـار آنـان گذاشـت تـا حضـور خـود را بـراي تا هويت

ديگران محسوس سازند.

المللي نيز تقويت نقش عنصر شـيعه در عـراق جديـد و تـأثيرات آن بـر در سطح بينظـيم سـازي زيـادي در چـارچوب تن هـاي فرصـت توانـد زمينـه الملل عراق ميروابط بينهـاي الملل ايران و حل معضالت راهبردي ايـن كشـور در منطقـه و بـا قـدرت روابط بين

سپتامبر بـر اهميـت 11ترديد پس از حوادث چون آمريكا فراهم كند. بيبزرگ جهاني هماي هـاي بـزرگ در ايجـاد ثبـات و امنيـت منطقـه الملل و قدرتنقش ايران براي نظام بين

يابد كـه ايـران بيش از هر نقطه ديگر در عراق جديد تجلي ميافزوده شده است. اين امر

به دليل اتصاالت فرهنگي، سياسي و امنيتي داراي نفوذ فراواني است. اهميت نقش ايـران در عراق جديد بر منطقي ساده استوار است:حفظ ثبـات در عـراق بـراي آمريكـا اهميـت

اي حفـظ امنيـت و ثبـات برخـوردار حياتي دارد ايران از ابزارهاي نفوذ قوي )طبيعي( بر

است بنابراين آمريكا براي حفظ امنيت در عـراق بـه ايـران نيـاز دارد. ايـن امـر فرصـت سـازي در سياسـت خـارجي هاي فرصتدهد كه زمينهبهايي در اختيار ايران قرار ميگران

عراق، همسايگان و آينده

96

خود را افزايش دهد و به تعريف جديد از نقش و موقعيت خود در منطقه، بـه خصـوص اي خليج فارس بپردازد. ظام امنيت منطقهن

ب( ايران و شيعيان عراق: اتصال راهبردي

سـازي بـا كمـك عنصـر شـيعه در عـراق جديـد وقتـي فـراهم هاي تقويت ظرفيتزمينهشود كه نقـش عنصـر شـيعي در چـارچوب برقـراري روابـط راهبـردي در حاكميـت مي

هـاي ها در زمينـه ح روابط دولتسازي در سطهاي فرصتسياسي عراق و تقويت ظرفيتـ امنيتي، اقتصادي و فرهنگي تعريف شود. به عبارت ديگر، راهبردي كـردن نقـش سياسي

هـاي نفـوذ و رقابـت در شيعي به معناي تقويت و تثبيت موقعيت نقـش ايـران در حـوزه

منطقه، به خصوص خليج فارس است. همكـاري بـا دولـت همكـار و دوسـت در عـراق، مي ايران را به بسياري از اهداف راهبردي خود از جمله تعريـف جديـد از جمهوري اسال

هـاي مشاركت در ترتيبات امنيتي منطقه و تنظيم روابط متعادل بـا جهـان عـرب و قـدرت رساند.بزرگ مي

هـاي گردد كه بـازي منطق اتصال راهبردي از طريق عنصر شيعه به اين واقعيت بر ميهـاي نفـوذ و بر اساس ايدئولوژي بلكـه بـراي تثبيـت حـوزه آينده در خاورميانه نه صرفا

گيرد. در اين راستا درجه نفوذ و نقش ايران در منطقه بـه درجـه اتصـال ها انجام مينقشاهلل، چـون حـزب هـاي سياسـي متحـد و دوسـت هـم راهبردي و هدايت روابط بـا گـروه

وقعيـت و نقـش و به منظـور تثبيـت م …مجلس اعالي انقالب اسالمي، حزب الدعوه وهـا تنهـا در هـا بسـتگي دارد، زيـرا ايـن گـروه جايگـاه آنهـا در حاكميـت سياسـي دولـت

هـا و هـا و مشـروعيت مردمـي قـادر بـه تـداوم فعاليـت هـا و حمايـت چـارچوب دولـت آفريني جمهوري اسالمي ايران از طريـق ايـن آفريني در درازمدت خواهند بود. نقشنقشـ تقابلي به سوي مسـائل راهبـردي فراتر از مسائل صرف امنيتيهاي سياسي نيز بايد گروه

سازي هدايت شود. و نقش

تـرين حلقـه اتصـال در فرايند تحوالت جديد سياسـي در منطقـه، عـراق جديـد مهـم

هـاي هاي متناسـب بـا پايـه هاي رقابت و نفوذ و دستيابي به نقشراهبردي ايران به حوزهم و غيرمسـتقيم در سـطح منطقـه، بـه خصـوص خلـيج قدرت ايران در دامنه نفوذ مستقي

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

97

سازي ايـران از طريـق عـراق بايـد بـا در نظـر آيد. از اين لحاظ نقشفارس به حساب ميدادهـا صـورت گيـرد. جمهـوري اسـالمي ايـران ضـمن دادها و برونگرفتن اتصال درون

زديـك بـا هاي قـدرت ملـي خـود از جملـه ژئوپوليتيـك، روابـط ن اينكه از ابزارها و پايهبـراي …هـاي فرهنگـي و اقتصـادي و بازيگران اصلي صـحنه سياسـي عـراق، ظرفيـت

كند، بايد به اين واقعيت نيز توجـه كنـد كـه متعادل كردن شرايط جديد منطقه استفاده مي

آفريني در خارج از مرزهاي ملي نيازمند هدايت بـازي و پـذيرش نسـبي نقـش دامنه نقش

58د نيز است.ساير بازيگران در روند موجو

ترديد با تحوالت سياسي جديد و سـقوط رژيـم بعثـي عـراق، جمهـوري اسـالمي بيترين قدرت منطقه خليج فارس ظهور كرده است. ايـن امـر موجـب ايران به عنوان بزرگ

اي خليج فارس شـده اسـت هاي جدي جهان عرب، به خصوص كشورهاي منطقهنگرانيهـاي تأثيرگـذار شود. از سوي ديگر، قدرتمي كه بعضا در قالب طرح هالل شيعي مطرح

خـارجي و در رخس آنهــا آمريكــا از افــزايش نقــش و نفـوذ ايــران در منطقــه بــه شــدت اي به همين دليل، شاهد نوعي رقابت براي تثبيـت نفـوذ ميـان بـازيگران منطقـه 59اند.نگران

اي به خصوص در عراق هستيم. و فرامنطقه

د و بـو آمريكـا منـافع برخالف زير داليل با ايران بههمسو شيعيان قدرت گيريشكل داد: انجام اقدامات زير را عراق شيعيان قدرت تضعيف براي اين كشور

فعلي حكومت در بعث حزب سران مجدد كردن . وارد1 شيعيان بين اختالف ايجاد براي . تالش2

عراق شيعيان و ايران بين فاصله ايجاد براي . تالش3

سني. و شيعه بين درگيري . ايجاد4

كـرد خنثي را هاصهيونيست و آمريكا هايشيعيان، توطئه صبورانه و عاقالنه برخورد و شـوند خـارج مـذهبي جنـگ سـنگين، از خسـارات و تلفاتكه توانستند به رغم چنان سـطح در آمريكـا توطئـه حقيقت، اين كنند. در حفظ عرب سني رهبران با را خود روابط

،فرايند تدوين قانون اساسي عراق .فرج اهلل احمدي . 58

هاي نظامي امريكا براي مهار جمهوري اسالمي به كشورهاي عربي حاشـيه خلـيج فـارس در چنـد سـال حجم كمك .59

اخير تأكيدكننده اين ديدگاه است.

عراق، همسايگان و آينده

98

دهنـد. گسـترش منطقـه سـطح در بودنـد آن را تـالش در شد، ولـي شروع اقعر داخلي صـادر شـيعيان عليـه تنـدي فتـاواي عربسـتان علماي و منطقه عربي بنابراين، كشورهاي

تـا بـود مـذهبي جنگ طراحي براي هاصهيونيست و آمريكا اهداف راستاي در كه كردند بـا عمـل در كـه ايجاد كننـد منطقه در نلبنا و ايران، عراق شيعيان عليه سني جبهه بتوانندعسـگريين)ع(، شـريفين حـرمين انفجـار از پـس شد. البته خنثي توطئه اين شيعيان تدبير

عمليـاتي در هـاي شـيعه برخـي گـروه و شـد خـارج شـيعي رهبران دست از مردم كنترل

بـا بالفاصـله و كردند تصرف را بغداد در تسنن اهل مساجد تمام ساعت دو طي گستردهحقيقـت، در كـه خواندند نماز حرم در و شدند سامرا شهر مسير، عازم در امنيت برقراري بخواهنـد اشـغالگران اگـر كـه داد نشان و كرد متحير را همه كه بود عظيمي نظامي مانور

قـادر شـيعه رهبـران كننـد، حتـي بـازي مـردم مذهبي و مقدس احساسات با اين از بيش از شـيعه كـه دريافتنـد هـا بعثـي و هـا وهـابي چنـين ند. همكن كنترل را مردم بود نخواهنداسـت. در خطرنـاك شـود، بسـيار لبريـز صبرش كاسه اگر و است برخوردار باال اقتداري

دليـل، از همـين بودند. به شده ميدان وارد صدر نيروهاي از بخشي فقط قدرت مانور اين 60ماند. عقيم اشغالگران هايتوطئه و يافت كاهش هادرگيري پس آن

هاي اخيرج( روابط اقتصادي عراق و ايران در سال

نـد چزمان با افزايش مناسبات سياسي دو كشور، ميـزان صـادرات ايـران بـه عـراق در هم، در سال اخير رشد يافته است. سيدعلي موسوي، رئـيس سـازمان بازرگـاني اسـتان تهـران

اردات ويسه آمـار صـادرات و با تشريح آمار صادرات ايران به عراق گفت:مقا 89شهريور هـاي اخيـر عراق نشان از رشد خوب ترانزيت كاال به ويهه در بخـش صـادرات در سـال

، عربسـتان، ميليارد دالر كاال از كشـورهاي تركيـه، آمريكـا، سـوريه 40دارد. عراق ساالنه ي مـي بينـ پـيش ميليون دالر كاالست. 500ميليارد و 4كند كه سهم ايران اردن و... وارد مي

گرفته در سال جاري صادرات كاال بـه چهـار ميليـارد ريزي صورتشود با توجه به برنامه و صادرات خدمات فني و مهندسي و انرژي به دو ميليارد دالر برسد.

ان نور. تهران موسسه انديشه ساز. حسين اكبري ،كابوس ژئوپلتيك.60

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

99

ك يـ ، 85هـاي اخيـر تصـريح كـرد:در سـال وي با اشاره به آمار صادرات كاال در سال، دو 87 ميليـون و در سـال 842ك ميليـارد و ، يـ 86ميليـون دالر، در سـال 718ميليارد و

چنـين نزديـك ميليون دالر كاال از ايران به اين كشور صادر شده است. هـم 566ميليارد و مل ميليـون دالر صـادرات انـرژي )شـا 740ميليون دالر خدمات فنـي مهندسـي و 900به

ي بـه و انـرژ ميليارد ريال كـاال، خـدمات فنـي مهندسـي 5/4برق، آب و...( و در مجموع

عراق صادر شده است.

وي افزود: در اين ميان توجه به آمار تهران خـالي از لطـف نيسـت و نشـان از سـهم هـزار دالر، 529ميليـون و 174، 85خوب اين استان در صادرات به عراق دارد. در سـال

ــزار دالر و در ســال 708ميليــون و 201، 86در ســال ــون 678ميليــون و 362، 87ه ميلي

درصـد صـادرات اسـتان تهـران در 15دالر كاال از استان تهران صادر شده اسـت. در كـل هـاي لبنـي، سال گذشته مربوط به عراق بوده كه عمده كاالهاي صادراتي شـامل فـرآورده

61ها و مصالح ساختماني است.مواد غذايي، شويندهرانـي تي تجـار ته رئيس سازمان بازرگاني استان تهران با تشريح نحوه فعاليـت صـادرا

درصد صادرات كل كشور به عـراق متعلـق بـه اسـتان تهـران اسـت. 5/16خاطرنشان كرد:درصـد 6 /2درصـد، و اردن بـا 23درصد سوريه بـا 6/11درصد، آمريكا با 3/23تركيه با

ترين صادركنندگان كاال به عراق هستند. روابط اقتصادي و تجـاري بـين جمهـوري عمده افزايش است. رو به ايران و عراق

راق عـ اكنون پنج مـرز رسـمي بـين ايـران و فرد در اين باره معتقد است:حسن دانايي ود. اوشـ بيشترين ميزان كاالهاي صادراتي در كشور از اين مرزها صـادر مـي فعال است و

از ايـن ميليـون دالر كـاال 746بـيش از پـنج ميليـارد و 89ماهه سال 11اظهار داشت: در

چهـار 87به كشور عراق صادر شـده اسـت. او افـزود: در مجمـوع سـال مرزهاي رسميعه روابـط گفت:توسـ ميليون دالر كاال به عراق صادر شده است. دانايي فرد 720ميليارد و

خصوصي بايـد از ايـن راق است و فعاالن بخشهاي بين ايران و عتجاري جزو ضرورت

موقعيت استفاده كنند.

.6/8/87 ،. خبر گزاري ايرنا61

عراق، همسايگان و آينده

100

هـزار شـركت مختلـف بـيش از پـنج 2003در عراق، از سال به گفته سفير سابق ايران 10انـد و بـه زودي ايـن آمـار بـه گذاري كردههاي مختلف سرمايهدر عراق براي فعاليت

هـزار شــركت خواهــد رســيد. امــا در ايــن مــدت تنهــا صــد شــركت ايرانــي در عــراق اند. گذاري و اقدام به فعاليت كردهسرمايه

كننـد، در ترين شريك تجاري ايـران معرفـي مـي اق را اصليبا آنكه مقامات ايراني عر

تـرين شـريك تجـاري اي حاكم نيسـت و ايـران اصـلي روابط تجاري عراق چنين معادله

شود. عراق قلمداد نميتـرين شـريك تجـاري عـراق ميليـارد دالر در سـال، بـزرگ 9تركيه با تـراز تجـاري

ري خـارجي فعـال در عـراق متعلـق هاي تجادرصد شركت 55شود و تقريبا محسوب مي

به اين كشورند. هاي فراروي توسعه روابط عراق و ايران. چالش4

هاي فـراوان اقتصـادي، سياسـي و ايران و عراق به عنوان دو كشور مهم منطقه از پتانسيلهــا ممكــن اســت روابــط دو كشــور را در فرهنگــي برخوردارنــد. وجــود ايــن پتانســيل

دي )از جمله در چـارچوب اوپـك و كسـب بازارهـاي مصـرفي هاي مختلف اقتصاحوزهمنطقه(، سياسـي و امنيتـي )از جملـه رقابـت در ترتيبـات امنيتـي حـوزۀ خلـيج فـارس و ائتالف با ساير كشورهاي منطقه و جهان( به رقابت با يكديگر بكشـاند. در واقـع، وجـود

ويي حكومـت افراطـي هاي مختلف با مـاجراج ها و احساس تهديد از جنبههمين پتانسيلدر ايـن دوره عيار شـد. بعث تركيب و موجب تهاجم عراق به ايران و تحميل جنگي تمام

نيز برخي اختالفات رژيم بعث هنوز حل نشده است امـا بـا خـروج اشـغالگران از عـراق

كاهش خواهد يافت.

الف( حضور نظامي و امنيتي آمريكا در عراق و ايجاد مانع براي ايران

ترين موضوعات سياسـت خـارجي آمريكـا از از مهم 2003ريكا به عراق در سال حمله آم

زمان حمله تاكنون بوده است. در اين ميان آنچه موجب نگراني ايران شده بـود روي كـار چنـين ايـران بـه دليـل آمدن رژيم تهديدگر در عراق و تهديد امنيت ملي كشور بود. هـم

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

101

طول چند دهه گذشته نگـران تهديـدهاي ناشـي روابط نامناسب و خصومت با آمريكا در از حضور نيروهاي آمريكايي در عراق بود. با اين حـال، رونـد تحـوالت عـراق و نتـايج

اي پيش رفت كـه ايـران را بـه بـازيگر خـارجي اصـلي حاصل از عمليات آمريكا به گونهوافقـات رقيب آمريكا در عراق تبديل كرد. اين امر تعارضاتي عمـده را بـه رغـم برخـي ت

ميان ايران و آمريكا شكل داد. با توجه به اهميت بازيگري ايران در عرصه عراق و نقـش

هاي ايران قبل از وقوع جنـگ اشـاره و هاي راهبردي آمريكا ابتدا به نگرانيآن در طراحي

شود.سپس تعارضات در كشور در عرصه عراق تشريح مي

اق هاي ايران قبل از وقوع جنگ در عرب( نگراني

هاي مختلف كشور نسبت به عواقـب احتمـالي بـروز ها ميان بخشاي از نگرانيمجموعه تجاوز نظامي آمريكا به عراق وجود داشت، از جمله:

گذاري در تجاوز نظامي و اشغال كشـوري مسـتقل اعـم از اينكـه بـا مجـوز . بدعت1با تروريسـم و كشـف هاي واهي مبارزهشوراي امنيت باشد يا فاقد مجوز، آن هم به بهانه

هاي كشتار جمعي.و انهدام سالح هاي مطهر ائمه معصومين . اهانت به اماكن متبركه عراق به خصوص حرم2

هـاي هاي آن كشور به عنـوان سـرمايه . كشتار مردم عراق و آسيب ديدن زيرساخت3 ملي مردم عراق

سـازي صـدام . منحرف كردن مسير سرنوشت مردم عراق و جلـوگيري از سـرنگون 4 توسط مردم عراق

ت آمريكـا بـا صـدام كـه 5 . سرپوش گذاشتن و منهدم كردن تاريخ روابـط پنهـان دوـل

المللـي هـم تواند زواياي مهمي از دوران دفاع مقدس را مستندسازي كنـد و آثـار بـين ميهـاي غيرمتعـارف اي از كشورهايي داشته باشد كه اين رژيـم را بـه سـالح براي مجموعه

ز كردند.تجهي

. پنهان كردن چهره مجرميت آمريكا با تغيير جبهه از جايگاه متهم به جايگـاه مجـري 6 اعمال قانون

عراق، همسايگان و آينده

102

هـاي شـيميايي و ميكروبـي عليـه ايـران در آخـرين . احتمال استفاده صدام از سالح7 گيري از ملت ايران لحظات براي انتقام

ا در جريـان حمـالت م يـ هـاي نفـت عـراق توسـط صـدا . به آتش كشيده شدن چاه8 هوايي و آلودگي محيط زيست

. ورود سيل آوارگان عراقي به ايران هنگام جنگ و پس از آن 9

هايي از خاك فضاي ايران . كشاندن پاي ايران در جنگ با تعرض نظامي به بخش10

ط مـرزي . هماهنگي آمريكا و منافقين براي درگير كردن ايران با منـافقين در خطـو 11 عراق، توخم با عمليات آمريكا در عراق با

جويي آمريكا در كنار مرزهاي ايران پس از اشغال عراق . شيطنت12

اي جديــد از گيـري دوره . روي كـار آوردن ديكتـاتوري جديـد در عــراق و شـكل 13 استعمار نو

افكنانـه قـومي و مـذهبي انگلـيس بـه خصـوص بـراي طـرح هاي تفرقـه . شيطنت14 ا در استقرار نيروهاي انگليس در جنوب عراق مشترك آنه

يكـا . طرح تجزيه عراق و پايگاه شدن اين كشور براي طرح خاورميانـه بـزرگ آمر 15 به منظور تثبيت رژيم صهيونيستي در منطقه.

به اين ترتيب، عراق از موقعيتي ويهه براي ايران و آمريكا برخـوردار اسـت. از نگـاه عاصر همواره عراق عامل تهديد مستقيم و غيرمستقيم ايران بـوده ايران، در دوران تاريخ م

ها شـيعيان عـراق تحـت ظلـم و اسـتبداد حاكمـان عـراق در بـدترين است. در طول قرناند. زيارت عتبات مقدسه در عراق همواره با مشكالتي بـراي شـيعيان شرايط زندگي كرده

گ تحميلـي و صـدها هـزار خـاطرات تلـخ جنـ 62رو بوده اسـت، به خصوص ايرانيان روبه

شهيد و مجروح ايراني و صدها ميليارد دالر خسارات مستقيم ناشي از جنـگ بـر اقتصـاد عنـوان جنايـت 900جمهور عراق بوده است كه بـيش از طلبي رئيسايران همه براثر جاه

تواند بـه اش وجود دارد. بر اين اساس ايران نميجنگي و جنايت عليه بشريت در پرونده

گر تحوالت اين كشور باشـد و اجـازه دهـد اعتنا و صرفا نظارهگذرد بيدر عراق مي آنچه

.1389. براي اطالع بيشتر رك: يوسف وصالي، حضور نظامي آمريكا در جهان، 62

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

103

ايران بـا احتـرام بـه اصـل اسـتقالل حاكميـت و 63هاي تهديد عليه ايران شكل گيرد.كانونتماميت ارضي و وحدت سرزميني و عدم مداخله در امور داخلـي عـراق، تحـوالت را بـا

كند.دقت پيگيري ميتوانـد در ريكا، عراق از موقعيت ژئوپوليتيك ممتازي برخوردار است كه مـي از نگاه آم

هـاي اسـرائيلي آمريكـا در خاورميانـه جهت سياست مهار ايران و نيز همسويي با سياست

64آفرين باشد.نقش

فرهنـگ بـا اشـتراكات تمـدني اسـت. ديـن و هـم از نگاه عراق، ايـران همسـايه، هـم هـاي ايـران در طـول سـه دهـه گذشـته را مـديون كمـك مردان امروز عراق خـود دولتداننـد و سـازي رژيـم صـدام مـي چنين خود را مديون آمريكا در سرنگوندانند. آنها هممي

هـاي براي استقرار نظام نوپاي خود و مواجهه با مشـكالت داخلـي و خـارجي بـه كمـك رويـارويي ايـران و آنهـا نـه تنهـا خواهـان 65سياسي، نظامي و اقتصادي آمريكـا نيازمندنـد.

خواهنـد در شـرايطي قـرار گيرنـد كـه مجبـور بـه آمريكا در صحنه عراق نيستند و نمـي دهنـد در ســايه انتخـاب يكـي از دو متحـد )ايـران و آمريكـا( شــوند، بلكـه تـرجيح مـي

همكاري ايران و آمريكا، عراق مسير تحول و رشـد و شـكوفايي را بـا سـرعت بيشـتري ه عراق هم در اين دوران نشان داده است كه بـازيگران اصـلي هاي صحنطي كند. واقعيت

خارجي در اين كشـور، ايـران و آمريكـا هسـتند كـه در عـين تعـارض اهـداف و منـافع راهبردي، نيازهاي مشترك تاكتيكي آنها را چند نوبت كنار هم نشـانده اسـت. محورهـاي

66شده است:عمده تعارض ايران و آمريكا در عراق در جدول زير نشان داده

63. Independent, February 15 and November30 1992, January 11, 1995, Military

Balance 1998, P.117.

.32-34صص ،1381، 1، چ ، تهران: سمتجغرافياي سياسي ايران. محمدرضا حافظ نيا، 64

65. Ayustns Richard Norton, Civil Society in The Middle East, New York: E.Y.Brill,

2003, P.35.

عباس مصلي نهاد،تحوالت سياست خارجي آمريكا بعد از جنگ سرد، فصـلنامه سياسـت دانشـكده حقـوق دانشـگاه . 66

261-265،ص ص78،بهار 38تهران دوره

عراق، همسايگان و آينده

104

ديدگاه آمريكا ديدگاه ايران موضوع

حمله نظاميمخالفت با حمله نظامي با مجوز يـا

بدون مجوز شوراي امنيت

هاي جامعه جهاني توجهي به مخالفتبي ناپذير دانستن اشغال عراقاجتناب

از خروج پس حمله

ــقوط ــس از س ــه پ ــاي بيگان نيروهرژيم صدام عراق را ترك كنند و تا

كيل دولت انتقالي عـراق )دوران تش

گـذار(، سـازمان ملـل اداره امـور را در دست گيرد.

ريزي براي حضـور درازمـدت در برنامه

ــه دوران اســتعمار عــراق و بازگشــت بقديم و گمـاردن يـك ژنـرال بازنشسـته

آمريكايي به عنوان حاكم عراق

عدم مشروعيت اشغالگري

الملـل سازمان ملـل يـا جامعـه بـين به تجـاوز نظـامي آمريكـا بـه نبايد

عراق مشروعيت دهد.

الملل براي اعـزام وادارسازي جامعه بيننيروي نظامي به عراق تحت فرمانـدهي

آمريكا در دوران پس از اشغال

پرسي همه قانون اساسي

پرسـي ضرورت و اولويت بـه همـه گذاشتن قانون اساسي جديد عراق

ــه ــت ب ــرورت و اولوي ــا ض مخالفــت ب گذاشتن قانون اساسيپرسي همه

سيستم حكومتي عراق

ــت ــا دول نظــام پارلمــاني رياســتي بــوق ــت حق ــزي و رعاي مقتــدر مرك

ها بر ها و واگذاري مسئوليتاقليتاساس تصميم و رخي مردم فـار از

مالحظات قومي يا ديني

گيـري دولـت شـكننده ائتالفـي و شكلـ سـني و كـرد تقسيم قدرت ميان شيعه

عيت لبنان()حالتي مشابه وض

انتخاباتبر اساس حق قانوني هـر نفـر يـك

رخي و شرايط رقابت برابر درصد براي زنان 25گذاشتن سهميه

انحالل حزب بعث

منحل شدن حزب بعث و محروميت به كارگيري نيروهاي بعثي در مشاغل

حساس حكومتي

بازتوليــد حــزب بعــث و اعمــال فشــار زداييبراي بازنگري در قانون بعث

نحالل ارتشاحفــظ ارتــش و حــذف فرمانــدهان

بعثي

ــدمت ــه خ ــش و ب ــالل ارت ــري انح گي فرماندهان بعثي وابسته به آمريكا

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

105

رفت و آمد مردمي ايران و

عراق

عادي شدن رفت و آمدهاي مردمـي ايران و عراق براي زيـارت عتبـات

عاليات در دو كشو تأمين نيازهـاي اساسـي مـردم عــراق بـا توجـه بــه

نسـبي اقتصـادي ايـران هـاي مزيت

براي عراق

اعمـال محــدوديت و فشـار بــر زايــران گيري روابـط ايراني جلوگيري از شكل

راهبردي اقتصادي ميان ايران و عراق

اخراج منافقين

ــت ضــرورت اجــراي مصــوبه دولانتقالي عراق در اجراي قانون اساسي در عدم پذيرش پناهندگي نيروهاي

راقتروريست و اخراج آنها از ع

ــوگيري از اخــراج منــافقين و بــه جلكارگيري آنها به عنوان اهرم فشار عليـه ايران و ورود به فاز همكاري اطالعـاتي

با آنها

القاعده

آمريكا القاعده را بـه عـراق آورد و عراق جبهه مبارزه با القاعده نبود اما اينك ميدان تجربـي افـزايش تـوان

عملياتي القاعده شده است.

ه مركـزي مبـارزه بـا القاعـده عراق جبه است.

ها ريشه ناامني در عراق

ضرورت تفـاوت قائـل شـدن ميـان مقاومت سياسي مشـروع در مقابـل ــم حضــور ــغالگري و تروريس اش

هـاي اشغالگر بيگانه در كنـار اشـتباه راهبردي آنها در عـراق فضـا دادن بـه وفــاداران صــدام ورود عناصــر

تروريسـت وارداتــي از كشــورهاي ربيع

عناصر تروريسـت وارداتـي بـه عـراق وفادارن به رژيم صدام يكسان دانسـتن مقاومـت در مقابــل اشـغال بــا اقــدامات

نظاميـان تروريستي كمك ايران به شـبه شيعه

خلع سالح نظاميانشبه

آميــز بـا همــه برخـورد غيـرتبعيض ــروه ــلح گـ ــاي مسـ ــاي نيروهـ هـ

شده معارض عراقيشناخته

رگه و انحـالل پـذيرش نيروهـاي پيشـم ــروه ــلح گ ــاي مس ــيعه نيروه ــاي ش ه

ــلح ــنت مس ــل س ــاي اه ــازي نيروه س هاي بيداري()جريان

عراق، همسايگان و آينده

106

هاي هزينه جنگ عراق

بر عهده دولت امريكاسـت و نبايـد از صـندوق مــردم عــراق پرداخــت

شود هاي جاني و مـالي آمريكـا در هزينه

عــراق حقــي بــراي آنهــا در عــراق

كندايجاد نمي

ــهشــراكت دادن ديگــر ــاي ان در هزين هنفـع شكست و تكروي در پيـروزي ذي

شدن آمريكا در عراق بـه علـت تحمـل گرايي تا آنجا كه ممكـن هزينه يكجانبه

ــه ــام اســت و چندجانب ــه هنگ ــي ب گراي

ضرورت

بازسازي عراق

درصـد از 10كـم تخصـيص دسـت هاي آمريكـا در عـراق بـراي هزينه

ــت ــور موفقي ــن كش ــازي اي بازسرسـاني بـه خـدمت دولت عراق در

آور است.مردم عراق امنيت

هاي بازسـازي برخورد گزينشي با پروژه

عراق، اولويت نداشتن بازسازي عراق

نفت عراق

ــارچوب ــراق در چ ــد نفــت ع توليتعهدات اوپك اسـتقالل عـراق در انعقـــاد قراردادهـــاي اكتشـــاف،

استخراج و فروش نفت

ــديريت صــنعت ــرفتن م در انحصــار گ

ارج باقي مانـدن عـراق از نفت عراق خ سهميه اوپك

مرجعيت اهلل آيت

سيستاني

ــت تقويــت نقــش محــوري مرجعي ايشان در عراق

ــران ــان ايشــان و اي ايجــاد شــكاف ميتالش براي تضعيف نقش مرجعيـت در

عراق

شيعيان عراقحفظ ائتالف و يكپـارچگي سياسـي

شيعيان عراق

تقويت شيعه الئيك و مرتبط با آمريكـا پاشـيدگي اختالف و تفرقه و ازهم ايجاد

شيعيان عراقي همراه ايران

روابط عراق با

همسايگان

كمك و شراكت همگاني به دولـت عــراق در حــل مســائل آن كشــور

ــط گشــايش فصــلي جديــد از رواب عراق با همسايگانش

ــحنه ــه ورود در ص ــراب ب ــك اع تحريعـراق بــراي رقابــت و نــه شــراكت بــا

يپلماتيـك و ايران يورش بـه محافـل د هاي ايرانيبازداشت ديپلمات

تســــريع در انعقــــاد پيمــــان بــــراي عدم مشروعيت آن به علت شـرايط پيمان امنيتي

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

107

ــراي آمريكا با عراق ــراق ب تحــت فشــار دولــت ع امضا احترام به نظر مردم عراق

هـاي انتخابـاتي برداري در رقابـت بهرهفراهم شدن شـرايط حضـور درازمـدت

ــراق ــا در ع ــه قطــع آمريك تهديــد ب ها و احتمال بروز كودتاهمكاري

ناكامي آمريكا در عراق

ـ امنيتـي هاي راهبردي سياسياشتباهــراي ــادگي ب ــدم آم ــراق و ع در ع

ــتباه ــرفتن از اشــ هــــا درس گــــي ــه ب ــاني ب ــه جه ــادي جامع اعتم

اهـداف و نيـات آمريكـا در عــراق ظــن مــردم عــراق بــه خــوي ســوء

استعماري آمريكا

ني و آمـادگي بـراي مواجـه بيعدم پيش

شدن با شرايط پـس از اشـغال سياسـي شدن جنگ در عراق به اهرم انتخابـاتي

هـا و اقـدامات داخلي آمريكـا سياسـت سازي ايران(ايران در عراق )متهم

نشيني نيروهاي آمريكا از عـراق و كـاهش حضـور فيزيكـي با وجود خروج و عقب

بينـي، تهديـدهاي امنيتـي از كم تا آينده قابل پـيش رسد دستارتش اين كشور به نظر مي

د ناحيه عراق براي جمهوري اسالمي كاهش يافته باشد. سقوط حكومـت صـدام بـا ايجـا هـاي تهـاجمي و ساختاري متكثر و دموكراتيك در عراق همـراه شـده كـه فاقـد ويهگـي

كشـور ت ايـن توان اين مسـئله را بـا توجـه تغييـرا تهديدآميز رژيم سابق است. البته نمي

بيني كرد. قطعي پيشگيري تهديدهاي نـويني عليـه با وجود اين، شرايط جديد عراق پس از صدام به شكل

گـري، تروريسـم و تـوان بـه گسـترش افـراط ايران منجر شده كه در اين خصـوص مـي

چنـين تشـديد ـ مذهبي در عراق و احتمـال سـرايت بـه آن منطقـه و هـم هاي قوميتنش 67ريكا نزديك مرزهاي ايران اشاره كرد.حضور نظامي آم

هـا و در مجموع، ايران مشاركت و همكاري كشورهاي منطقه در حل و فصل چـالش حلـي مشكالت كنوني عراق را در قالب حمايت از دولـت مركـزي عـراق بـه عنـوان راه

داند و معتقـد اسـت گرايي در كل منطقه ميثباتي، تروريسم و افراطعمده براي كاهش بي

.1389پيراموني، مركز تحفيفات استراتهيك، ،رويكرد امنيتي ايران در محيطواعظىمحمود . 67

عراق، همسايگان و آينده

108

ــه مــذ ــق بــازيگران منطق ــد پــيشاي در ايــن حــوزه مــياكره و تواف ــهتوان ــراي زمين اي ب اي پايدار و مورد توافق باشد. تر براي ايجاد چارچوب امنيتي منطقههاي وسيعهمكاري

و عراق جديد ج( تداوم اختالفات مرزي ايران

ور اختالفات مرزي دو كشور پـس از صـدام هنـوز حـل نشـده اسـت. مرزهـاي دو كشـ رويي نشده و برخي مقامات عراقي در قـرارداد الجزايـر گذاري نشده و اروندرود اليهميله

هاي نفتي بـوده اسـت. مقامـات ترديد دارند. آخرين اختالفات مرزي دو طرف بر سر چاهبا ورود بـه خـاك عـراق مدعي شده بودند كه نيروهاي نظامي ايران 88آذر 27عراقي در

انـد كـه مسـئوالن وزارت نفـت گرفتـه منطقه فكـه را در دسـت 4 كنترل چاه نفت شماره

ايران اين ادعا را تكذيب كردند. در ميدان نفتي فكه سه چاه نفتي با ظرفيتي بـيش از يـك .قرار دارد و نيم ميليون بشكه

سـاله ميـان ايـران و عـراق يكـي از 8هاي خطوط مرزي براثر جنـگ بين رفتن نشانه از دهند. توانند حدود مرزي را دقيقا تشخيصاي مرزباني دو كشور نميهعللي است كه نيرو

وگـو بـا تلويزيـون عـراق گفـت كـه در گفـت 88دي 5وزير امور خارجه عراق در مورد بررسي در وزارت امور خارجـه عـراق مربـوط « پرونده ترينترين و سنگينقديمي»

با ايران است. به اختالفات اين كشور

بـا 2003وگوي تلويزيوني بيان كـرد كـه عـراق از سـال ر اين گفتهوشيار زيباري دمرزي، هواپيماهـاي ايران بر سر مواردي نظير خطوط مرزي، منابع آب، معادن، ترددهاي

عراقي در دست ايران و چند مسئله ديگر اختالف دارد.

يـد سـر مسـائل با اي بـر او گفت كه مقامات دولت ايران اصرار دارند هر گونه مـذاكره همـه مـا تاريخچـه »اضـافه كـرد: الجزاير صـورت گيـرد. زيبـاري 1975نامه مطابق توافق

و دولت عراق مالحظاتي در مـورد « دانيمهاي آن را ميگيري توافق الجزاير و كاستيشكل بند نيست.به آن معني نيست كه عراق به آن پاي نامه دارد اما اين مالحظاتاين توافق

منطقـه فكـه 4الف كشـورش بـا ايـران را بـر سـر چـاه شـماره هوشيار زيبـاري اخـت

ايـن چـاه موضوعي جديد ندانست و گفت كه ورود نيروهـاي ايرانـي و اشـغال موقـت عـراق بـدون تا كنون هر سال رخ داده است، امـا دولـت 2006رويدادي است كه از سال

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

109

نيز دولت ايران پاسـخ موارد اي كردن موضوع به مذاكره با ايران پرداخته و در اكثررسانه هاي عراق داده است. مثبت به خواسته

اي كـه اختالف كنوني بر سر احداث چاه نفت توسط ايـران در فكـه اسـت بـه گونـه نامنـد در مـرز اسـتان فكـه مـي 4كه عراقيان آن را چـاه شـماره « پي انگيزه 4چاه شماره »

جـك مرزبـاني ايـران و يـك متـري از بر 500هاي ايالم ايران و استان ميسـان عـراق در

هـاي نفتـي شـود ايـن چـاه جزئـي از ميـدان كيلومتري مرزباني عراق قرار دارد. گفته مـي

مشترك ايران با عراق در منطقه دهلران است.در منطقـه « پـي انگيـزه 4چـاه شـماره »شركت نفت منـاطق مركـزي ايـران تصـرف

كشـور دو فاهم بـين مرزبانـان عملياتي دهلران توسط عراق را رد و آن را ناشـي از سـوءت

در « پـي انگيـزه 4چـاه شـماره »بـرداري از گونه تصـرف و بهـره اعالم كرد و گفت هي تـالش بـراي توسـعه و »منطقه دهلران توسط عراق صـورت نگرفتـه اسـت. وي افـزود:

هاي نفتي مشترك در دستوركار مقامات نفتي دو كشور قـرار دارد تـا برداري از ميدانبهره « ادل و همكاري براي منافع دو كشور قدم بردارند.با تب

ـ واكنش ايران خبـري كوتـاه از سـوي خبرگـزاري ايســنا انتشـار يافـت. بـه نوشـتة ايــن 88آذر 27در

هـاي خـارجي را يك منبع مطلع در سفارت ايران در بغداد خبر برخي رسانه»خبرگزاري: و كشـور توسـط نيروهـاي نظـامي هاي نفـت عـراق در مـرز د درباره تصرف يكي از چاه

خبرگزاري ايسنا نامي از اين منبع مطلـع خـود در سـفارت « ايراني به شدت تكذيب كرد. جمهوري اسالمي در بغداد نبرده است.

عراق هاي فني براي حل مشكالت مرزي ايران وـ تشكيل كميتهسـفر كـرد و در به بغـداد 1388دي 17منوچهر متكي، وزير امور خارجه وقت ايران، در

عراقي خود گفـت كـه بـراي حـل مشـكالت مـرزي دو كشـور نشست خبري با همتايگـذاري بـراي مشـخص كـردن زودي عمليات ميلـه هايي صورت گرفته است و بهتوافق

مرز دو كشور آغاز خواهد شد.

عراق، همسايگان و آينده

110

مـرزي خبـر داد و « سـه توافـق مهـم »متكي پس از ديدار با هوشيار زيباري از رسـيدن بـه هـاي مشـترك دو كشـور بـراي بررسـي مسـائل مـرزي در ه طي سه هفته آينده كميتهگفت ك

منطقه قصر شيرين و پس از آن در ارتباط با اختالفات آبي در خرمشهر مذاكره خواهند كرد.

شـاه(، شـهر )سـابقا نفـت مخـزن نفتـي نفـت پـنج در طول مرز مشترك ايران و عـراق ــ كوشـك( وجـود دارد. هـم ران )سـابقا حسـينيه دهلران، پايدار غرب، آزادگـان و يـادآو

شـهر در حـال توليـد هسـتند و دو ميـدان هاي دهلران، پايدار غـرب و نفـت اكنون ميدان

شـهر در يادآوران و آزادگان نيز در مراحل مختلف توسعه قرار دارنـد. ادامـه ميـدان نفـت معروف است. « خانهنفت»عراق با نام ميدان

هاي مشـترك دو كشـورند ترين ميدانان، يادآوران و هويزه مهمهاي نفتي آزادگميدان

هـا همكـاري هايي انجام گرفته قرار است دو كشور در توسـعه ايـن ميـدان كه بنابر توافقچنـان حـل نشـده و هرازگـاهي كنند. در هـر صـورت اختالفـات مـرزي دو كشـور هـم

شود. اي ميرسانه

هاي جنگـ عدم دريافت خسارتيش از بيست سال از پايان جنگ ايران و عراق، دو كشـور هنـوز در وضـعيت با گذشت ب

برند. تاكنون نه عراق حاضر شده است بـه ايـران خسـارت دهـد، نـه بس به سر ميآتشنامه صلح امضا شده است نه دو طرف بر سر ادعاهـاي خـود بـا ميان تهران و بغداد پيمان اند. يكديگر به توافق رسيده

با ايران چيزي امضا نكرد يا از ادعاهـايش در برابـر 2003عراق تا سال اگر نظام بعثيايران كوتاه نيامد يا حاضر به خسارت دادن به ايران نشد، چندان جاي توقـع نبـود. پـس

و در طول اين مدت ايران نيز بيشتر بـه فكـر اسـتقرار وضـعيت داخلـي خـود 67از سال اي بـه داد همسـايه بـود و تـرجيح مـي پس از جنگ و بازسازي خسارات ناشي از جنـگ

مرزي با آن، مزاحمش نشود. بـا ايـن حـال، تـا آن زمـان بزرگي عراق از لحاظ وسعت هم

پوشـي نكـرد و بـه همـين دليـل، بـه نسبت به حق خود مبني بر دريافت خسارت چشـم صدور قطعنامه سازمان ملل مبني بر متجاوز بودن عراق به ايـران بسـنده كـرد و همـان را

ه تنهايي برگ برنده خود دانست. ب

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

111

بـس را پذيرفتـه بـود، هنـوز از ادعاهـاي حكومت عراق نيز كه از سر استيصال آتـش ها سخت بود با كشوري بـر سـر ميـز پوشي نكرده بود. از اين رو، براي ايرانيخود چشم

شـان آن را وادار كـرده سال بـا آن جنگيـده و بـراي دفـاع از حقـوق 8مذاكره بنشينند كه بق بودند. سر جاي خود بنشيند به خصوص كه اين رژيم هنوز با خشونت ادعاهـاي سـا

ايـد حقـوق كرد، هرچند به گواه سازمان ملل، رژيم بعثي متجاوز بود و بخود را تكرار مي

داد. سارت ميخشناخت و به آن شده ايران را به رسميت ميپايمال

به شـدت ضـعيف و بـا 1991سال از طرف ديگر، نظام عراق پس از جنگ كويت در هـاي هاي سازمان ملل وارد فاز فرسايشي شده بـود و در عـين حـال، غرامـت آغاز تحريم

شده آن بـراي تحويـل بـه ايـران رقـم قابـل تـوجهي بـود. عـراق حتـي از دادن بينيپيش

هاي آن رژيم ناتوان بود. از اين رو، دولـت خسارت به كويت به عنوان قرباني ديگر طمعجـواري را بـا ان چندان به بغداد فشار نياورد و به عبـارت ديگـر، رعايـت حسـن هـم اير

68جوار كرد.وجود بداخالقي كشور همر سـر جالل طالباني حتي پا را از اين فراتر گذاشـت و ادعـا كـرد كـه بغـداد هنـوز بـ

اض نامه الجزايـر اعتـر مرزهاي خود با ايران مشكل دارد و ما به بسياري از بندهاي توافقاي داشـت، امـا بـه مـرور از آب و اي گسـترده داريم. اين ادعا در آن زمان بازتاب رسـانه

د. اي آن كاسته شد. با اين حال، طرف عراقي ادعاهاي خود را تكرار كرتاب رسانهمـي ونگـرد در مجموع، جامعه عراقي به موضوع قرارداد الجزاير به ديده ترديـد مـي

عـث بهـا، نظـام كند تا آن را زير سؤال ببرد. به اعتقاد عراقي خواهد از هر فرصتي استفادهي تــا در برابـر ايـران )ايـران زمـان شـاه( بسـيار كوتـاه آمـده بـود. جامعـه سياسـي عراقـ

كـه بسـياري از مردان و مسئوالن سياسي ايـن كشـور چنـين تفكـري دارنـد چنـان دولت

تندروهاي عراقي چنين رويكردي در قبال كويت دارند. اظهارات پرزدكوئيار، دبيركل وقت سـازمان ملـل، مبنـي بـر قطعنامه و 6توجه به بند با

، ميزان خسـارات جنـگ معـين 7متجاوز اعالم كردن صدام در جنگ هشت ساله، طبق بند

.1388مهر 4هاي جنگ ايران و عراق، پايگاه اينترنتي تابناك، . سيد علي موسوي، خسارت 68

عراق، همسايگان و آينده

112

الملل، كشورها مسـئول ديـون شده است. بي شك با توجه به اصل جانشيني در حقوق بين تأثير ندارد. ها در از بين رفتن ديون و بدهير رژيمبــدهي رژيم گذشته هستند و تغيي و

د( حضور منافقين در عراق و همكاري با اشغالگران

سازمان تروريستي منافقين پس از شكست و نااميدي از مردم ايران به خـارج رفـت. ايـن سازمان هزاران نفر از مردم ايـران را بـه خـاك و خـون كشـاند و ترورهـاي بـي رحمانـه

در زمان جنـگ تحميلـي، ايـن ن گروهك موجب تنفر و انزواي آن شده است. اعضاي ايسازمان كامال در خدمت حزب بعث قرار گرفت. صدام امكانـات و تجهيـزات زيـادي در

تبديل شد. ها و عملياتاختيار اين گروه قرارداد، لذا در جبهه هاي اين رژيم به نوكر صدام ليات مرصاد بود. آميز اين گروهك در عماوج شكست حقارت

و عمليـات روانـي عليـه جمهـوري اين گروهك پس از جنگ به كار ترور، جاسوسي چنان در بغداد حضور داشت. اسالمي ادامه داد و هم

پس از سقوط صدام اين گروهك در تنگنا قـرار گرفـت. آمريكـا بـه رغـم تروريسـتي منافقانـه نشـان داد كـه كـرد. ايـن سياسـت ناميدن اين گروه، از آن حفاظت و حمايت مـي

ها در جهان است. با آنكه شيعيان در دولت عـراق نقـش محـوري آمريكا همكار تروريست

داشتند و بارها از طريق مقامات ايـن كشـور اخـراج منـافقين را در دسـتور كـار قـرار داده ن در پادگان اشرف حضور داشـتند. منـافقي 2011بودند، با فشار آمريكا، اين گروه تا اواخر

در عراق بـه جاسوسـي و جمـع آوري اطالعـات، تـرور و همكـاري امنيتـي بـا آمريكـا و

دهند. اين گروهك حيات خود را در گرو خدمت به منـافع آمريكـا مخالفان ايران ادامه مينمـايي در برنامـه داند. در كشورهاي اروپايي نيز با جاسوسي و عمليات رواني و بـزرگ مي

ها خارج كند. وانست خود را از فهرست تروريستاي جمهوري اسالمي نتهستهيكي از مشكالت جمهوري اسالمي با دولـت عـراق حضـور منـافقين در ايـن كشـور

بود. جمهوري اسالمي خواستار اخراج اين گروه از عـراق و بازگشـت آنـان بـه ايـران و سـط محاكمه سران منافقين است. از آنجا كه دولت عـراق در عرصـه امنيتـي و نظـامي تو

شد و هنوز مستقل نشده بود، اين معضل حل نشـد و مـردم ايـران از گران اداره مياشغال دولت عراق اخراج و محاكمه منافقين را خواستار شدند.

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

113

با فشارهاي ايران و درخواست مكرر دولت مالكي براي خروج منافقين قـرار شـد كـه يرش آنهـا داوطلـب نشـده آنها به كشورهاي ديگر منتقل شوند. تاكنون كشوري براي پـذ

است. در چند مورد دولت عراق با منافقين درگير شده و مالكي در اظهـارات مكـرر خـود از آنها خواسته است از عراق خارج شوند.

وزير عراق، در واكنش رسمي به حضور غيرقانوني و نامشـروع نوري مالكي، نخست

جاهـدين خلـق )منـافقين( سـازمان م »گروهك تروريستي منافقين در خاك عـراق گفـت:

تواند در عراق فعاليت كند، زيرا موجـب بحـران سياسـي خواهـد شـد كـه بـا قـانون نمي «اساسي تناقض دارد.

طبق اصول قانوني با مجاهدين تعامـل خـواهيم كـرد. آنهـا را بـه »وي در ادامه گفت:

ا بازگشت مجبور نخواهيم كرد. به آنها فرصـت خـواهيم داد بازگشـت بـه كشورشـان يـ « رفتن بـه مكـان ديگـر را انتخـاب كننـد. امـا عـراق مقـر جـايگزين آنهـا نخواهـد بـود.

شـان خـواهيم كـه اجـازه ندهنـد اراضـي از ديگران مـي »وزير عراق تصريح كرد: نخست « رسانند.هايي باشد كه به منافع عراق آسيب ميمكاني براي فراري

ه عـراق حـدود سـه هـزار ن فـر از اعضـاي گروهــك اردوگـاه اشـرف در اسـتان دياـلتروريستي منـافقين را در خـود جـاي داده اسـت. گروهـك تروريسـتي منـافقين از دهـه

كيلـومتري شـمال شـرق بغـداد( را بـه 57پادگان نظـامي اشـرف در اسـتان ديالـه ) 1980عنوان مقر خود برگزيد. اين گروهك عالوه بر اقدامات تروريستي عليـه ملـت ايـران بـا

هايي داشته است.ضد ملت عراق هم فعاليت رژيم ديكتاتوري بعثگرفتـه دخالـت تحقيقـات انجـام »جعفر الموسوي، دادستان كـل عـراق، تأكيـد كـرد:

كنـد و حتـي اگـر عناصر سازمان تروريستي منافقين را در كشتار مـردم عـراق ثابـت مـي

بـه گفتـه «عراق را ترك كرده باشند، دادگاه آنها را تحت پيگيرد قانوني قرار خواهـد داد. موسوي، مجاهدين خلق )منافقين( جرايمي ماننـد قتـل، شـكنجه، بازداشـت و هـدر دادن

هاي ملي عراق را مرتكب شدند و نظـام صـدام بخشـي از درآمـد نفـت را بـه ايـن ثروت

هاي وابسته به مجاهدين خلق در شـهر اشـرف ايـن گروه اختصاص داد. از سويي، رسانههـاي سياسـي به نابودي جمعي آنان متهم كردند. گـروه اطالعات را تكذيب و موسوي را

عراق، همسايگان و آينده

114

سني عراق نيز از اين سازمان حمايت و اظهارات دادسـتان را دربـاره نقـش مجاهـدين در ها و محاكمه سران اين سازمان رد كردند. سركوب عراقي

دولت عراق بارها تالش كرده است اين گروه را اخراج كند. مـردم عـراق از حضـور اضي هستند و با برپايي تظـاهرات در مقابـل پادگـان اشـرف خواهـان خـروج منافقين نار

اند.فوري آنها از عراق شده

اعضاي سازمان منافقين معتقدند كه اين حركت با هدايت جمهوري اسالمي ايـران و

گيرد و دولت عراق به تقاضـاي تهـران، ايـن كـار را شده انجام ميريزيبه صورت برنامه انجام داده است.

ـ كنترل امنيتي پادگان اشرف و انتقال به پايگاه ليبرتي

به منافقين مهلت داده بود كه از عـراق خـارج شـوند. هـم 2011دولت عراق تا آخر سال اكنون اشرف در كنترل دولت عراق است و بخشي از اعضاي آن به پايگاهي ديگر منتقـل

مجاهـدين خلـق )منـافقين( »اسـت: اند. يكي از كارشناسان عراقي در اين باره معتقـد شده

جامانده از دوران صدام حسين بوده و دولت عراق از حضـور آنهـا يكي از ميراث شوم بهجمهـور سـابق آمريكـا، در خاك كشـور ناخشـنود اسـت. در دوران جـرج بـوش، رئـيس

اي اقـدام بـه عضـويت آنهـا در واشنگتن قصـد داشـت از آنهـا حمايـت كنـد و در برهـه

ها هـم فهميدنـد كـه اينهـا جـز زمان امنيت خود كرد. اما به مرور، آمريكاييپنتاگون و ساهاي اضافه روي دست دولت آمريكـا هـي سـود ديگـري بـراي زحمت و گذاشتن هزينه

دولت آمريكا ندارند. با تغيير دولت آمريكا و روي كـار آمـدن دولـت اوبامـا هنگـامي كـه واشـنگتن در برابـر منـافقين نيـز سياست خـارجي ايـاالت متحـده تغييـر كـرد، سياسـت

خوش تغيير شد. دولت آمريكا با آگاهي كامل كنترل اردوگاه اشـرف را بـه خواسـته دستخود به دولت عراق تحويل داد و تنها از بغداد خواست كه مسـائل حقـوق بشـر در ايـن

« نند.زمينه پايمال نشود. دولت عراق هم تاكنون رفتاري نكرده كه آنها بخواهند ادعايي ك

ماجراي كمـپ از آنجـا آغـاز شـد كـه پلـيس عـراق بـا نظـارت »چنين گفت: وي هموزارت كشـور تصـميم گرفـت در ايـن مكـان پايگـاه امنيتـي احـداث كنـد. امـا اعضـاي

اي كردند گويي بخشي از خاك عراق متعلق به آنهاسـت و مجاهدين مقاومت سرسختانه

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

115

يس عـراق گفتند:شـما حـق نداريـد وارد شان اسـت. آنهـا بـه پلـ پايگاه اشرف ملك پدري 69خاك ما شويد. اين ديگر ادعايي بسيار عجيب است.

هـاي يكند و قصد ندارد بيش از اين متحمل سـخت دولت عراق تنها آنها را تحمل مي حضور آنها شود. ما از آنها دل خوشي نداريم. مجاهـدين دسـتش بـه خـون ملـت عـراق

ز اا كـه بـيش دانند. البته بسياري از آنهـ تروريستي مي آلوده است و همه آنها را يك گروه

گرفته عمليـات شوند، قصد دارند به ايران بروند و بر اساس توافقات صورتهزار نفر مي

« ارجاع آنها به ايران به زودي آغاز خواهد شد.روپـا مقامات ارشد منافقين كه برخالف سه هزار عضو مسـتقر در پايگـاه اشـرف، در ا

انـد بـه فـق اند كه با رفتن اعضاي اين گروهك از عراق به ايـران موا برند، گفتهبه سر مي

شرطي كه اين انتقال زير نظر سازمان صليب سرخ جهاني انجام گيرد. شـور در ككنـد. سـفارت ايـن آمريكا با استفاده ابزاري از اين گروه از آنها حمايت مي

اق ده دولـت عـراق اسـت و پلـيس عـر بغداد اعالم كرده است امنيت پايگاه اشرف بر عه داند، انجام دهد.حق دارد هر آنچه صالح مي

ت عـراق، منـافقين بايـد تـا پايـان سـال همان طور كه گفته شد، طبق اعالم قبلـي دوـلكردنـد، امـا بـه دليـل عـدم پذيرفتـه شـدن از سـوي كشـورهاي عراق را ترك مـي 2011

واهـد شش ماه فرصت مجدد به آنهـا خ خارجي، دولت مالكي با امتياز مجددي اعالم كرد نـابراين، داد به شرطي كه پادگان اشرف را تخليه كنند و در مكاني ديگـر مسـتقر شـوند. ب

منافقين در مقر ديگري مستقر شدند تا عراق را ترك كنند.

. ايران و كردهاي عراق؛ فرصت يا تهديد5

ي به كردستان ايـران تنهـا بـه كردـ فرهنگي پانهاي سياسيپذيري گرايشهر چند سرايتگـردد، كم به ابتداي سده كنوني باز مـي شود و سابقه آن دستكردستان عراق محدود نمي

گاه فرايند يادشده چنين كميت و كيفيتي نداشته است. در عصر جهاني شـدن رشـد و هي اي رسـيده كـه بـا اسـتفاده از حمايـت بلو جنبش كردي و تجارب رهبران آن به مرحلـه

.12/4/90، پايگاه اينترنتي ديپلماسي ايراني .69

عراق، همسايگان و آينده

116

تـر از تـر و ژرف گرايـي فرهنگـي كـرد سـهل هاي جهان تأثير مليارجي و به مدد رسانهخگذشته مرزهاي سياسي را درنورديده و مناطق اطـراف خـود از جملـه كردسـتان ايـران را

تحت تأثير قرارداده است.

گرايي فرهنگي كرد و اشاعه آن در ايرانالف( تقويت ملي

اي وابسـته بـه ايت اينترنتي كـردي چنـد شـبكه مـاهواره ها سدر حال حاضر عالوه بر دهاي منـاطق كردنشـين را پوشـش اي فضـاي رسـانه احزاب كـرد عراقـي، ايرانـي و تركيـه

وي متعلـق بـه پـارتي اي زاگرس و كردستان تيهاي ماهوارهتوان به شبكهدهند كه ميميهر يك از احزاب فـوق در وابسته به اتحاديه اشاره كرد. ناگفته نماند« شبكه كرد سَت»و

تنها مجهز به سيستم راديويي بسيار ضعيف و كم بازدهي بودند. 1980دهه ها روزنامه و نشـريه و نيـز صـدها عنـوان كتـاب در عالوه بر اينها در شمال عراق ده

جـوار رسند كـه بـه سـهولت بـه منـاطق هـم خصوص مسائل مختلف كردي به چاپ مي

هـا و هاي اخيـر همـايش چنين طي سالگيرند. هماده قرار ميشوند و مورد استفارسال ميهاي متعددي در خصوص مسئله كرد از جمله مسائل كردسـتان ايـران در شـمال كنفرانس

انـد. نمونـه عراق برگزار شده است و شمار زيادي از كردهاي ايراني در آن شركت داشـته

رانــي، و چــاپ و نشــر آن كنگــره بزرگداشــت مســتوره اردالن، شــاعر و مــورخ كــرد اي يـا برگـزاري مراسـم بزرگداشـت قاضـي 2006هـاي وي در اربيـل و سـليمانيه در كتاب

بوده است. 2005محمد در سال

هاي معارض كرد ايراني در شمال عراق ب( فعاليت گروه

هاي تركيه و ايران در شمال عراق بـه هاي كرد اپوزيسيون دولتسابقه حضور فعال گروهها بـراي ايجـاد موازنـه بـا گردد. دولت بعثي عراق در همه اين سالل باز ميچهار دهه قب

هـاي كـرد عراقـي ماننـد اتحاديـه ميهنـي هـم بـر كرد. گروهايران از اين اهرم استفاده ميحسب منافع خود و متناسب با نحوه تعامل با ايران از كردهاي مخالف دولـت جمهـوري

كردنـد امـا در ادامـه اتحاديـه الب حمايـت مـي هاي پس از انقـ اسالمي در نخستين سال

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

117

همانند پارتي، در كنار ايران به مقابله با رژيم بعثي پرداخت و حتـي پـس از پايـان جنـگ دو كشور، كمابيش مالحظات امنيتي و حساسيت جمهوري اسالمي را در روابط خـود بـا

كرد. ها لحاظ مياحزاب دموكرات و كومله و ساير گروهت مركزي عراق و بسط حاكميت پارتي و اتحاديـه بـه عنـوان متحـدان با خروج دول

چـون شـمال عـراق هـم 1990رفت در دهـه ايران و گردانندگان حكومت اقليم انتظار مي

گذشته پايگاه ثابت و امن اپوزيسيون كرد ايراني نباشـد يـا در صـورت اقامـت و حضـور

ي عليـه جمهـوري اسـالمي ايـران را اـ سياسـي و رسـانه ها اجازه فعاليت نظامياين گروه نداشته باشند.

دهـد كـه رهبـران كـرد بررسي عملكرد حكومت اقليم و احزاب مسلط بر آن نشان مـي

ــا وجــود اعمــال برخــي ــراز و نشــيبي داشــته و ب ــن خصــوص حركــت پرف عــراق در اياضـر اند. به ويهه در حـال ح ها در مجموع توقع مقامات ايراني را برآورده نكردهمحدوديت

كه تحركات نظامي اپوزيسيون كرد ايراني تهديد جدي براي امنيت شمال غـرب كشـورمان اي ــ رسـانه ها به جاي اقدامات نظامي بـه تحركـات سياسـي شود و اين گروهمحسوب نميگاه با مقاومت مسئوالن حكومت اقليم مواجه نشـده اند، انجام اين اقدامات هي روي آورده

كنند.ي با سهولت و امكانات فراوان در اين عرصه فعاليت مياست و كردهاي ايرانبه طور قطع، احزاب اپوزيسيون كرد ايراني در صورت محدودسازي حكومـت اقلـيم

توانستند با استقرار در چندين مقر و پايگاه و اعزام رهبـران و كادرهـا بـه كشـورهاي نميبـه ارتقـاي سـطح فعاليـت هاي مركـزي و دفترهـاي سياسـي مختلف و فعال كردن كميته

هـا بـه شود اين است كـه ايـن گـروه خود عليه ايران بپردازند. آنچه در عمل مشاهده مياندازي ايستگاه راديـويي عليـه هاي عملياتي از شمال عراق به داخل يا راهجاي اعزام تيم

انـد و نظام با فرا بال، سطح فعاليت و ارتباطات خود را به اروپا و آمريكـا گسـترش داده وابسـته بـه حـزب « تيشـك »اي هاي مـاهواره سازي و تغذيه شبكهاز همان نقطه به برنامه

پردازند. وابسته به گروه كومله مي« كومله»دموكرات و

ك و شـاخه ايرانـي آن بـه كهاي اخير شمال عراق به محل فعاليت گـروه پ طي سالاي آن عليـه ايـران در ناحيـه نام پـهاك و سـازماندهي اقـدامات نظـامي، سياسـي و رسـانه

شمال غرب كشور تبديل شده است. در اين بـاره نيـز بـا وجـود تحركـات گسـترده ايـن

عراق، همسايگان و آينده

118

هاي منشـعب از آن بـه عنـوان ك و گروهكها در ايران و تركيه و به رغم معرفي پگروهانـد. تنهـا پـس از گروهي ترويستي، مسئوالن حكومت اقلـيم اقـدام جـدي انجـام نـداده

ها به شمال عـراق، مسـئوالن حكومـت ا تهديد تركيه و احتمال لشكركشي تركمواجهه ب ك شدند. كها عليه پاقليم متعهد به وضع برخي محدوديت

ايران برخالف تركيه مرزهاي خـود را روي پناهنـدگان گشـود و بـه كردهـاي خـود

ال، پيرانشـهر ها، مدارس و مساجد را روي پناهندگان بگشايند. براي مثاجازه داد كه خانه

هزار نفر را در خود پناه داد، اما عده پناهنـدگان بـيش 75هزار جمعيت دارد، 25كه خود « هاي اضطراري برپا شد.از اينها بود. براي قريب به يك ميليون پناهنده اردوگاه

يافـت، شــماري از نيـز هرگـاه درگيـري كردهــاي عراقـي فزونـي مـي 1990در دهـه

هـا توان به هجوم دهبردند از جمله ميطقه گرميان به ايران پناه ميكردهاي سليمانيه و مناشـاره كـرد كـه در جريـان 1996 /1375هزار نفر از ساكنان اسـتان سـليمانيه در تابسـتان

هاي خونين پارتي و اتحاديه مقيم شهرهاي مريوان، بانه و سردشت شدند. جنگمـدت پناهنـدگان كـرد عراقـي در نيپيامد اين سياست ايران در پذيرش انبوه و طـوال

ترين شرايط ايجاد يا تقويت نگرشي مثبت ميان قشرهاي عمـومي و نخبگـان كـرد سختبه ايران و آشنايي هر چه بيشتر آنها با فضاي اجتماعي، فرهنگي و سياسي ايـران بـود كـه نقش مهمي در افزايش پيوندها، گسترش نفـوذ فرهنگـي و سياسـي ايـران در كردسـتان و

گـرا در شـمال هـاي اسـالم يز تقويت زبان فارسي و ايـدئولوژي اسـالم انقالبـي و گـروه ن عراق داشت. از سـوي نيروهـاي « 2عمليات والفجـر »ها ، با مشاركت محدود بارزاني1362در سال

انجاميد. « حاج عمران»نظامي جمهوري اسالمي ايران آغاز شد كه به آزادسازي شهرك

ا در حـالي پشـت سـر گذاشـت كـه تحـوالت زيـادي در ر 1364حزب مذكور سـال هاي دولت جمهـوري اسـالمي ايـران، بـه ويـهه در كردستان عراق و تغييراتي در سياست

هاي معـارض عراقـي عليـه رژيـم عـراق صـورت گرفتـه بـود. شكسـت استفاده از گروه

مواضـع مذاكرات اتحاديه ميهني كردستان با رژيم عراق در اين سال در عمل باعث تغيير حزب دموكرات كردستان عراق در قبال اين گروه شـد و حمـالت تبليغـاتي و نظـامي دو گروه مذكور عليه همديگر پايان يافت. در همين راستا با هدايت و حمايت تهـران حـزب

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

119

هـايي بـا دموكرات كردستان عراق ابتـدا از طريـق حـزب سوسياليسـت كردسـتان تمـاس هـاي معـارض د و بازگشت آن گروه به صـفوف گـروه اتحاديه ميهني كردستان برقرار كر

عراقي را به فال نيك گرفت و براي همكـاري بـا آن در عرصـه سياسـي و نظـامي اعـالم آمادگي كرد.

هاي معارض عراقـي بـه جمهوري اسالمي براي فعال كردن گروه 1365در اوايل سال

هـاي خـود اتي در سياسـت ويهه كردها در مقابله با رژيم بعثي عراق در شمال كشور تغيير

ها را مطمئن كرد كه تعيين نظام آينده آن بسـتگي بـه در قبال آينده عراق دارد و اين گروهشـان را آراي مردم دارد و مبـارزان عراقـي و مـردم مسـلمان عـراق نظـام آينـده سـرزمين

هـا تغييراتـي در برخوردهـاي چنين در راستاي فعال كردن اين گـروه كنند. همانتخاب مي

جمهوري اسالمي ايران نسبت به آنان صورت گرفت و امكانات وسيع مـالي و نظـامي در « اختيارشان قرار داده شد.

پيامد راهبرد جديد جمهوري اسالمي در خصـوص آينـده عـراق بـه طـور عمـده در هاي نظامي پيشمرگان كرد عليه رژيم بعثي عـراق تبلـور يافـت. چنـد مـاه تشديد فعاليتواحي شمالي كردستان عراق پيشمرگان حـزب دمـوكرات كردسـتان عـراق پس از آن در ن

در هماهنگي با نيروهاي قرارگاه رمضان دست به چنـدين عمليـات زدنـد و ضـرباتي بـه نيروهاي رژيم بعثي عراق وارد آوردند. از سوي ديگـر بـا پيشـنهاد و وسـاطت جمهـوري

بعثـي عـراق بـا اتحاديـه ميهنـي اسالمي ايران، پارتي قرارداد نظامي مشتركي عليه رژيـم كردستان به امضا رساند و تعهد كرد كه مانع فعاليت پيشـمرگان اتحاديـه ميهنـي در هـي

هـا نيـز چنـين تعهـدي بـر گـردن گونه كه طالبانياي از كردستان عراق نباشد هماننقطهم بعثـي هاي مخالف رژيـ گرفتند. در راستاي سياست ايران مبني بر ايجاد توافق ميان گروه

هـاي معـارض شـيعي گروه پارتي نيز در كنار اتحاديه و ساير گـروه 1365عراق، در سال حضور فعال داشت.

ج( تبديل اتحاديه ميهني كردستان از همكار رژيم بعث به متحد ايران

هاي فراوان سران اتحاديه ميهنـي بـاالخره دولـت موقـت بـه پس از تالش 1358در سال ري در تهـران دايـر كنـد تـا فـؤاد معصـوم بـه نماينـدگي از طالبـاني گروه اجازه داد دفتـ

عراق، همسايگان و آينده

120

كـرد، از طريـق تهـران هاي اين گروه را كه اغلب دولت سوريه آنها را تأمين مينيازمنديروند همكـاري طالبـاني بـا كردهـاي معانـد 1360به مناطق كردنشين انتقال دهد. در سال

مقطع مقامات جمهوري اسالمي ايـران بـه نظام جمهوري اسالمي آشكار شده بود. در اين گروه وي اجازه ندادند از راه تهران به آوردن امكانات از سوريه اقدام كند.

ني بـراي ، به دليل نياز گـروه طالبـا 1982پس از برگزاري كنگره سوم اتحاديه در سال

د تقويت موضع خود برابر رقباي مورد حمايت ايـران، سياسـت نزديكـي بـه ايـران مـور

دولـت أكيد قرار گرفت. در همين راستا جالل طالباني بـراي برقـراري رابطـه مجـدد بـا تعـث ايران به دولت سوريه متوسل شد. دولت سوريه عبدالجبار الكبيسـي، رهبـر حـزب ب الل جـ سوسياليستي سوريه را به طور رسمي روانـه ايـران كـرد تـا تـوافقي بـين ايـران و

بـاني ي ايران موضع قـاطع خـود را در مقابـل طال طالباني صورت گيرد كه جمهوري اسالم اعالم كرد و حاضر به همكاري با وي نشد.

زمان با عمليات نسبتا وسـيع خـود در منـاطق كردنشـين هم 64اتحاديه ميهني از سال هاي زيادي به مسئوالن جمهـوري اسـالمي ايـران تمايـل پراكنيها و نامهعراق طي تماس

ري مجدد با جمهوري اسالمي ايران نشان داد. طالبـاني پـس از خود را به نزديكي و همكاسـه نفـر از اعضـاي دفتـر سياسـي اتحاديـه را بـه 64هاي زياد در اواخر سال سازيزمينهاالختيـار اتحاديـه هاي دكتر فؤاد معصوم، شيخ داراب و رفعت به عنوان نمايندگان تـام نام

تبي مورد تأكيـد قـرار گرفتـه بـود، بـه شان از سوي جالل طالباني به طور ككه صالحيت 70ايران اعزام كرد.

سياست جمهوري اسـالمي در راسـتاي سـرنگوني رژيـم بعـث اسـتفاده 1365در سال ه هاي معارض كردستان عراق در عمليـات وسـيع و حملـ هر چه بيشتر از احزاب و گروه

يه ي اتحادنيروها به مراكز نظامي و اقتصادي عراق بود از اين رو، هدايت و به كارگيريوري ميهني به قرارگاه رمضان واگذار شد تـا در اجـراي تعهـد اتحاديـه ميهنـي بـه جمهـ

ت اسالمي هـدايت و كنتـرل آنـان را بـه عهـده گيـرد. در راسـتاي همـين تعهـد بـه دوـل

ر كـرد جمهوري اسالمي در خالل مدتي كه اتحاديه رابطه مجدد خـود را بـا ايـران برقـرا اكز نظامي و اقتصادي عراق در مناطق كردنشين وارد آورد.ضربات سنگيني به مر

بوده است. كننده با جالل طالبانينگارنده جزء اولين هيأت مذاكره .70

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

121

ــت 65از نيمــه دوم ســال ــي كردســتان در راســتاي از اهــم فعالي ــه ميهن ــاي اتحادي ه تعهداتش به جمهوري اسالمي عالوه بر ضربه زدن به اعضـاي سـازمان مجاهـدين خلـق

تـوان از مـي « انپشـت آشـ »موسوم به منافقين و كشتن بيش از ده تن از آنان در روسـتاي ه مراكـز عمليات بزرگ و مشترك نيروهاي ايراني با پيشمرگان اتحاديه ميهني در حمله بـ شـدن بـا نفتي كركوك ياد كرد. در پي آن اتحاديه ميهني كردستان به ويهه پـس از درگيـر

ها در كركوك روابط دوستانه خود را بـا اعضاي گروه رجوي و حمله به مراكز نفتي بعثي

هوري اسالمي ايران علني كرد. دولت جم. نتيجه جلب همكاري احزاب كردي تقويت توان نظامي ايـران در جبهـه شـمالي بـود

، در 1986/ 1365مـرزي كركـوك در سـال نظر از عمليـات موفـق پـارتيزاني بـرون صرف

ه با كمك اتحاديه ميهني شـهر حلبچـه و ارتفاعـات مشـرف بـ 1988مارس /1366اسفند خان به تصرف نيروهاي رزمنده ايران درآمد. تداوم ايـن همكـاري و بنديسد راهبردي در

يتي تشديد روند تضعيف موقعيت ارتش بعث در جبهه شمالي بغداد را به واكـنش و جنـا هـاي سابقه و بمباران شيميايي منطقه عمومي حلبچـه و سـاير منـاطق عمليـاتي در مـاه بي

يد. پاياني جنگ واداشت و اتمام جنگ را سرعت بخشالبته پايان جنگ به معناي خاتمه همكاري ايران بـا كردهـاي عراقـي نبـود. نيروهـاي طالباني و بارزاني ضمن استقرار در مناطق مرزي و دريافـت كمـك از ايـران بـه عمليـات

مقامات ايراني اجـازه دادنـد 1989دادند. در دسامبر محدود خود در شمال عراق ادامه مي 71در تهران برگزار شود. كه دهمين كنگره پارتي

هر چند در اين كنگره استمرار فعاليـت نظـامي عليـه رژيـم بعثـي مـورد تأكيـد قـرار الملـل بـا حكومـت گرفت، هم بارزاني و هـم طالبـاني مترصـد نـوع برخـورد نظـام بـين

ايـن 1990دردسرساز عراق باقي ماندند. صدام حسين خود با اشغال كويـت در آگوسـت كرد. بدين ترتيب، با تهاجم سنگين نيروهاي متحـدين بـه عـراق و در برخورد را تسريع

درجـه و تشـكيل 360ادامه محدودسازي حق حاكميت اين كشور بر نواحي شمال مـدار

اي در همين كنگره پارتي كه در اروميه برگـزار شـد نگارنـده بـه عنـوان نماينـده جمهـوري اسـالمي ايـران خطابـه -71

توان حقوق دمكراسي مردم را تحصـيل كـرد و وابسـتگي بـه قرائت كرد و به كردها توصيه شد با رويكرد اسالمي مي

.شرق و غرب عاقبتي خوش براي مردم كرد نخواهد داشت

عراق، همسايگان و آينده

122

حكومت اقليم كردي در منطقه امـن فصـلي جديـد در روابـط ايـران بـا كردهـاي عـراق گشوده شد.

د( سياست خارجي ايران در شمال عراق

جي ايران در برابر تحوالت منـاطق كردنشـين شـمال خاورميانـه در شـرايطي سياست خارشد كه در مقايسه با دوران قبل تغييرات زيـر در منـاطق يادشـده پديـد طراحي و اجرا مي

آمده بود:هاي معاند كرد ايراني وابسته به عراق براي ايجاد نـاامني وسـيع . ناتواني شديد گروه1

در شمال عراق پايان جنگ دو كشور و تضـعيف حاكميـت دولـت در ايران و استقرار آنها هـا تـأثير بسـزايي داشـت. در ايـن صدام حسين بر شمال عراق در افت فعاليت اين گـروه

به وجـود آمـده بـود 1360شرايط مناطق كردنشين ايران از حالت منطقه نظامي كه در دهه ل اين منطقه كمابيش باقي ماند. تا حدود زيادي خارج شدند. هر چند نگاه امنيتي به مسائ

. پايان جنگ و عمليات نظامي ايران در شمال عراق و تأثير كاهنـده آن بـر همكـاري 2 هاي كرد عراقي نظامي ايران با گروه

. تأسيس حكومت اقليم كردستان در منطقه امن ايجادشده توسط نيروهـاي متحـدين 3

مرار حمايت خارجي و تـأثير ايـن پديـده به رهبري آمريكا و تداوم حيات آن در پرتو است المللي شدن مسئله كرد بر بين. افزايش توجه، نقش و نفوذ آمريكا در تحوالت منـاطق كردنشـين عـراق و از ايـن 4

جوار طريق تأثيرگذاري بر ساير كشورهاي همهـاي سياسـي، نظـامي و فرهنگـي كردهـاي . تبديل شمال عراق بـه كـانون فعاليـت 5

يه و ايران و تأثيرپـذيري امنيـت، سياسـت و فرهنـگ منـاطق كردنشـين سـاير عراق، ترك كشورها از اين ناحيه

. ارتقاي سطح توانمندي و تأثيرگذاري احزاب كـردي عـراق )پـارتي و اتحاديـه( و 6جـوار و نيـز ك( بر تحوالت سياسي اين دو كشـور و سـاير كشـورهاي هـم كتركيه )پ

ــ نظـامي ايـن اي منطقه بـا توجـه بـه قابليـت سياسـي هگسترش روابط خارجي با دولت احزاب

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

123

اي بـه هـاي تلويزيـوني مـاهواره هاي جهان مانند اينترنت و نيز شـبكه . ورود رسانه7گرايي كـردي در عـراق، تركيـه و عرصه سياست و فرهنگ كردي و تأثير آن بر رشد ملي

تا حدودي كمتر بر ايران و سوريه. پـذيري و ابعـاد ق، مسـئله كـرد در خاورميانـه ويهگـي سـرايت با توجه به موارد فـو

تري يافـت. بنـابراين، مسـئله كـرد بـيش از دهـه گذشـته در المللي وسيعاي و بينمنطقه

هـا قـرار نفع مطرح شد و در دسـتوركار دولـت هاي ذيراستاي موازنه فراگير ميان قدرت

هـاي برقراركننـده موازنـه گرفت. عالوه بر اين، در فضـاي مسـاعد رقـابتي ميـان دولـت فراگير، احزاب كردي و حكومت اقليم كردستان به تدريج به بازيگراني بـا منـافع خـاص و هويت كمابيش مستقل تبديل شدند و بر پيچيدگي ابعاد مسئله كـرد و پيامـدها و ابعـاد

ــ فرهنگـي اي آن افزودند. در همين چارچوب بـا در نظـر گـرفتن ماهيـت سياسـي منطقهه كرد در فضاي نوپديد و نيز حضور بـازيگران جديـد، مالحظـات امنيتـي ايـران در مسئل

تـا 1990هاي ايـران در دهـه قبال تحوالت مناطق كردنشين شكل گرفت و مبناي سياست شد. 2003قبل از اشغال عراق توسط آمريكا در آوريل

ـ استمرار موازنه فراگير در مسئله كرد در برابر عراق

درجــه و تأســيس 36كــه بــا ايجــاد منطقــه امــن در شــمال مــدار 1991 /1370از ســال

حكومت خودمختار كـردي در آن سـه اسـتان كردنشـين در عمـل از حيطـه نفـوذ بغـداد هـايي خارج شدند، مسئله كرد در عراق به متغيري مسـتقل تبـديل شـد و ايـران سياسـت

اس سياسـت خـارجي و امنيتـي كرد كه البته همه آنها براسجداگانه در مورد آن اعمال ميبسـت شد. با تداوم وضعيت نـه جنـگ، نـه صـلح و بـن ايران در برابر عراق تعريف نمي

مذاكرات صلح و در چارچوب سياست كلـي تضـعيف حكومـت صـدام حسـين خـروج ت عـالوه بـر بـاز نيروهاي بعثي از استان هاي كردنشين مطلوب ايـران بـود. در ايـن حاـل

هـاي مخـالف كـرد عراق، دولت بعثي هم در حمايت از گـروه شدن دست ايران در شمال

شد. ايران عمال بـا اقـدامات بغـداد بـراي بازگشـت بـه وضـعيت سـابق ايراني ناتوان ميكوشـيد. نمونـه اعمـال ايـن سياسـت كرد و در خنثي كردن اين اقـدامات مـي مخالفت مي

هـاي سـال ام در درگيـري حمايت ايران از طالباني در جنگ با بارزاني به عنوان متحد صد

عراق، همسايگان و آينده

124

بود. با اين حال، سياست خارجي ايران در اين مقطع جلوگيري از تجزيـه عـراق و 1996مخالفت با تشكيل دولت مستقل كردي بود. ايران نه تنها حكومت اقليم در شـمال عـراق

جانبه با تركيه و سوريه نيز بر اين امـر تأكيـد را به رسميت نشناخت، بلكه در اجالس سهچنين ايران در مقام رياست كنفرانس اسالمي و در اجالس سـران ايـن كنفـرانس رد. همك

( برگزار شد، در راسـتاي حفـظ تماميـت سـرزميني عـراق عمـل 1376كه در تهران )آذر

كرد.

. روابط جمهوري اسالمي ايران با اقليم كردستان6

هـاي مل اسـتان در منطقـه امـن شـا 1991گيري حكومـت اقلـيم كردسـتان در سـال شكلهـاي ايـران در سليمانيه، اربيل و دهوك با حمايـت آمريكـا و متحـدانش و نيـز سياسـت

ناپذيري ايـن دو متغيـر هاي قبلي بررسي شد. با توجه به تفكيكبحران اين سال در بخشهمزاد و تأثير توامان آنها بر سياست خارجي و امنيتي ايران الزم است بـه سياسـت ايـران

دو عامل به صورت يكجا پرداخته شود. در قبال اينهـاي كلـي حـاكم بـر اي در دوره يادشده، قاعـده براساس روندشناسي تحوالت منطقه

اند از:سياست ايران در برابر حكومت كردي عبارت بوده

مخالفت با تجزيه عراق و تشكيل دولت كرديالف( ه عراق و تأسـيس دولـت ايران به صراحت مخالفت خود را با تجزي 1370/1990در دهه

و آغـاز بـه كـار 1992مـه 19كردي اعـالم كـرد. پـس از تشـكيل پارلمـان كردسـتان در حكومت محلي كردي در اربيل، وزير امور خارجه ايران ضمن مخالفت بـا آن بـر موضـع

قاطع و روشن مخالفت با تجزيه عراق و تشكيل هرگونـه دولتـي مسـتقل در بخشـي از » يد. تأكيد ورز« اين كشور

يكي از تدابير امنيتي ايران در حوزه سياست خارجي پس از تشـكيل حكومـت اقلـيم هـاي ايـران، بود. دغدغه امنيتـي مشـترك دولـت « ديپلماسي چندجانبه»كردستان پيگيري

تركيه و سوريه مقامات هر سه كشور را به پيگيـري ديپلماسـي چندجانبـه و همـاهنگي و شمال عراق واداشت. گيري مشترك در قبال تحوالتموضع

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

125

ب( تعامل غيررسمي با حكومت محلي و احزاب كردي

به رسـميت نشـناختن حكومـت اقلـيم و مخالفـت بـا تجزيـه عـراق بـه معنـاي نداشـتن ارتباطات با اعمال سياست تضعيف و واژگوني حكومت محلـي كـردي نبـود. بـه داليـل

ن ارتباطـات، درصـدد مختلف جمهوري اسالمي ايران به جاي سياسـت تخاصـم يـا فقـدا

تـوان ايـن سياسـت را تعامل غيررسمي با حكومـت اقلـيم و احـزاب كـردي برآمـد. مـي اي پذيرش غيررسمي حكومـت كـردي دانسـت. اتخـاذ سياسـت تعامـل غيررسـمي گونه

ها به همـراه داشـت كـه كاركردهاي امنيتي زيادي براي دفع تهديدها و استفاده از فرصتاب كرد مخالف جمهوري اسالمي، كنتـرل بيشـتر بـر مـرز و توان به محدودسازي احزمي

هاي رقيب ايران اشـاره كـرد. عـالوه جلوگيري از گرايش كردهاي عراقي به سوي دولتتوانست مـد نظـر قـرار بر اين، دستيابي به برخي منافع در حوزه اقتصاد و فرهنگ نيز ميخـاص حـاكم بـر شـمال گيرد. اين سياست در سه مقطع زير متناسب با شـرايط زمـاني و

عراق دنبال شد:

1996تا 1992گيري و فعاليت حكومت يكپارچه اقليم كردي از ـ دوره شكل 2001تا 1996ـ دوره جنگ داخلي و تجزيه عملي حكومت اقليم از

ـ دوره حل تـدريجي اختالفـات پـارتي و اتحاديـه و اسـتقرار حكومـت يكپارچـه از تن آن در عراق پس از صدام. به بعد و رسميت ياف 2001

هـاي مـرزي بـود. از جمله اقدامات مهم در تقويت حكومت اقليم راه اندازي بازارچهمريـوان و « باشـماق »بانـه، « سيرانبند»)حاج عمران( در پيرانشهر، « تمرچين»هاي بازارچه

با مجوز هيـأت دولـت فعـال شـدند. 1370/1990قصر شيرين از اوايل دهه « پرويز خان»

وران كرد و غيركرد دو سوي مرز بيشتر به صورت كـاال بـه ها تجار و پيلهدر اين بازارچههـا در پرداختنـد. ايـن بازارچـه هـاي خـود مـي كاال و تهاتري به تجارت و رفع نيازمنـدي

وضعيت تحريم حكومت اقليم توسط رژيم بعثي، نقشي مهم در تأمين كاالهـاي ضـروري

اير اقالم مصرفي به ويـهه بـراي سـاكنان اسـتان سـليمانيه مانند سوخت، مواد غذايي و سها ايجـاد اشـتغال و درآمـدزايي بـراي مـردم و حكومـت داشتند. فايده ديگر اين بازارچه

گرفت. ها ماليات مياقليم بود كه از صادرات و واردات بازارچه

عراق، همسايگان و آينده

126

اپوزيسيون مسلح كرد ايراني در شمال عراق ج( محدودسازي

اپوزيسيون مسلح كـرد بـا تحليـل رفـتن پايگـاه اجتمـاعي داخلـي و 1370/1990در دهه تضعيف شديد حامي اصلي خارجي خود، رژيم بعثي عـراق، و نيـز اختالفـات داخلـي و

گروهي دست به گريبان بود. اتحاد حـزب دمـوكرات كردسـتان ايـران بـا انشعابات درون

شخص و نمودار شـد. ايـن بغداد و عوارض تضعيف صدام حسين بر آنها در اين مقطع موابستگي به همراه افزايش اقتدار و حاكميت جمهوري اسالمي در شمال غـرب بـه افـت

حـزب »ـ تبليغي آنها در مقايسه با دهه قبل انجاميد. بـا ايـن حـال، شديد تحركات ايذايييكتـي »و « خبـات »تـري ماننـد هـاي كوچـك و گروه« كومله« »دموكرات كردستان ايران

چنان با استقرار در شمال عـراق بـه ويـهه سـليمانيه بـه عمليـات ايـذايي، هم« شورشگرانآوري مـالي و هـاي مخفـي، اخـذ عـوارض و جمـع گذاري، سازماندهي هستهترور، بمب

پرداختنـد. دفترهـاي سياسـي و كميتـه مركـزي و محـل هاي تبليغـاتي مـي ارسال محمولهريـزي اقـدامات و از اين نقطـه برنامـه ها شمال عراق بود استقرار رهبران اغلب اين گروه

ـ تبليغاتي در ايران و اروپا و تحركات ايذايي در مناطق مـرزي در برابـر نيروهـاي سياسي شد. جمهوري اسالمي سازماندهي و به اجرا گذاشته مي

هاي رقيب در شمال عراق د( ممانعت از حضور و نفوذ دولت

درجـه و 36اي متحد در محدوده باالي مـدار منطقه امن ايجادشده توسط آمريكا و نيروهاي حايـل بـدل كـرد كـه هـر سلب حاكميت بغداد بر اين مناطق، شمال عراق را به منطقه

خواســتند و اي بــا دخالـت در آن مـي اي و منطقـه نفــع فرامنطقـه هـاي ذي يـك از دولـت

ضرر ديگـران دستي عرصه را به نفع خود و به توانستند پيش از آنكه رقبايشان با پيشميقبضه كنند، با سلب فرصت از حريفان، بر آنان پيشي گيرند و بـه تثبيـت حضـور و نفـوذ

هاي رقيب و متخاصـم ماننـد ايـران، آمريكـا و اسـرائيل خود بپردازند. براي برخي قدرت

)تخاصم بنا بر تعريف سياسي و نه حقوقي( شمال عراق آوردگاه رقابـت و عرصـه بـازي هـاي متحـد ل جمع صفر بود. حال آنكه در اين عرصه رفتـار قـدرت بر مبناي قاعده حاص

گرفـت. در مـورد مانند ايران و سوريه براساس قاعده حاصل جمع مضاعف صـورت مـي

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

127

شـد. يكـي از ايران و تركيه هر دو وضعيت، متناسب با شرايط متفاوت زمـاني، ديـده مـي لـيم و ارتباطـات وسـيع بـا جواري با حكومت اقهاي ايران استفاده از موقعيت همسياست

هـاي رقيـب در شـمال عـراق و احزاب كردي براي جلوگيري از حضور و نفـوذ قـدرت منطقه بوده است، زيرا با تحقـق چنـين وضـعيتي نقطـه قـوت ايـران در عـراق و منطقـه

72توانست به نقطه ضعف آن تبديل شود.مي

گيرينتيجه

هـا و شدند. عمده درگيريوب ميدو كشور ايران و عراق قرون متمادي يك كشور محسگـردد اختالفات دو كشور به دوران عثماني و كشورگشايي و ناسيوناليسـت تركـي برمـي

اي براي تضاد با ايران دوران صفوي پيش گرفـت و كه اختالف مذهب را به عنوان حربهدرگيري و جنگ را آغاز كرد. با اين حـال، شـهرهاي مقـدس نجـف و كـربال بارهـا بـين

هـاي و عثماني دست به دست شد تا اينكه با فروپاشـي امپراتـوري عثمـاني قـدرت ايراناستعماري انگلـيس و فرانسـه در تقسـيم كشـورهاي خاورميانـه عـراق را بـه انگلـيس و

ــ كشورهاي سوريه و لبنان را به فرانسه دادند. طراحي نقشه خاورميانه به دست سـايكس جاد تفرقه بين كشـورهاي اسـالمي از سـوي آنهـا پيكو و اعمال انديشه استعماري براي اي

هاي جغرافيايي بين كشورهاي منطقه با هدف ايجـاد تفرقـه و اخـتالف كشيموجب خطراهبردي بين همسايگان شد تا هر زمان كه اراده كنند از اهـرم فشـار عليـه كشـور ديگـر

ربـي ميـان استفاده كنند. عالوه بر ايـن، تـالش نظـام سـلطه در تـرويج انديشـه قـومي ع بـا اسـرائيل، بـراي كشورهاي عربي بـه ويـهه پـس از شكسـت جهـان عـرب در جنـگ

هـاي بـه گرايي بين اين كشورها بود. در نهايـت، تبـديل جريـان جلوگيري از رشد اسالم

هاي ديكتاتوري به نحـوي كـه از حكومـت ظاهر انقالبي بعثي و قومي عربي به حكومتشد بـدتر عمـل مظهر ديكتاتوري و استبداد تلقي ميهاي سلطنتي موروثي كه در آن زمان

هاي بزرگ نظام سلطه هرازگـاهي بـا كردند، عراق را به كشور كودتاها تبديل كرد. قدرت

كردنـد. اگـر چـه خـوش جنـگ و كودتـا مـي دخالت در امور عراق اين كشور را دسـت هـا را يالعشـرين( حضـور فيزيكـي انگليسـ ۀ)ثـور 1920مبارزات علماي شيعه عراق در

جعفر حق پناه، پيشين.. 72

عراق، همسايگان و آينده

128

ــ نظـامي نظــام سـلطه حاكميـت غيرمســتقيم در برچيـد، ولـي سـلطه فرهنگــي و امنيتـي دار نشـانده و وام سرنوشت عراق داشت. از طرفـي، حكومـت سـلطنتي ايـران كـه دسـت

انگليس بود براي بقاي خود راهبرد خود را در همكاري با اسرائيل و مبـارزه بـا ديـن بنـا پهلوي با ادعاي قدرت و ژاندارم منطقه براي خـود امتيـازي بنابراين، حكومت نهاده بود.

كرد، زيرا عالوه بر ايستادگي در مقابل شرق در راستاي حفظ محاصـره بيشتر محاسبه مي

رو هـا پـيش شوروي توسط آمريكا، در حمايت از اسرائيل در مقابل تهديد احتمالي عرب

تـرل غـرب در چگـونگي معمـاري بود و سهم بيشتري توقع داشت. در واقع، شاه اهرم كن رفتار كشورهاي عرب منطقه از جمله عراق بود.

با ظهور پديده انقالب اسـالمي و آميختگـي فرهنگـي و مـذهبي كشـورهاي ايـران و

هاي علميه مشترك كه عمال مرزهاي قومي كشـورها را بـه عراق و وجود مراجع و حوزهنديشه انقالب اسالمي درصـدد ايجـاد از عواقب نفوذ انگران هم زده بود، غرب به شدت

خاكريز اصلي در عراق عليه ايـران اسـالمي برآمـد و بـه سـرعت صـدام جنايتكـار را در رخس حكومت عراق قرارداد و پس از حذف مخالفين صدام او را در مقابل انقـالب آمـاده

17كرد. اراده نظام سـلطه در ايجـاد حكومـت اسـتبدادي در عـراق بـا حاكميـت اقليـت گونـه كـه آنهـا آورد تا عراق آنصدي سني عرب اين فرصت را براي آنها به وجود ميدرـ مذهبي در عراق، به نحوي كه خواهند عمل كند. بنابراين، به رغم آميختگي عشيرتيميآميـز آنهـا در كنـار هـم درصد عشاير عراق شيعه و سني هستند و همزيستي مسالمت 70

ساس تهديـد غـرب از گسـترش شـيعه، صـدام را در شاهد گوياي تاريخ عراق است، احدرصدي شيعه به حيواني وحشـي و خونخـوار تبـديل 65مقابل رهبران شيعه و جمعيت

پروا قتل عام و مهاجرت اجباري شيعه را آغاز و سـپس جنـگ هشـت كرد. رژيم بعثي بي

امكانـات ساله را به انقالب نوپاي ايران تحميل كرد. نظام سـلطه در عمـل بـا تمـام تـوان خود را در حمايت از صدام بسيج كرد تا حدي كه عمده بازسازي و پيشـرفت عـراق بـه

گردد. در آن زمان كشورهاي عربي منطقـه اعـم از عربسـتان دوران جنگ عليه ايران برمي

و كويت تحت فشار غرب ميلياردها دالر به صدام كمك كردند. شود، عـراق بـراي تهيـه كود ميبرخالف معمول كه اقتصاد كشورها در جنگ دچار ر

با هي مشـكلي مواجـه نبـود، هرچنـد نفـت عـراق جنگ هاي ترين سالح و هزينهمدرن

بخش دوم: بررسي روابط جمهوري اسالمي ايران و عراق

129

شد و عراق در روزهاي اول جنگ نيروي دريايي خود را از دسـت داده بـود و صادر نميخليج فارس تا پايان جنگ در كنترل ايـران قـرار داشـت. بـا ايـن حـال، حمايـت جهـاني

از عراق نه تنها راه به جايي نبرد كه كويت و تا حـدي عربسـتان در شـعله غرب و شرق هـاي آتـش هاي آتش صدام كه خود بر افروخته بودند سـوختند و صـدام نيـز در شـعله

خشم الهي كه توسط غرب و نظام سلطه آماده شده بود سوخت. اين عبرت تـاريخ بـراي

فراتر از آن آمريكا كه قـدرت خـود را بشريت دليلي بر حقانيت انقالب مظلوم ايران بود.

برداري از عراق عليه ايران متمركـز كـرده بـود، پـس از اشـغال عـراق در بـوق و بر بهرهقطبي ناگزير شد پس از هشت سـال بـا خفـت در جهان تكقدرت كرناي تبليغاتي و رجز كـه هاي سنگين مادي و معنوي عراق را ترك كند و به جايي رسـيد و خواري و با هزينه

از عراق تقاضا كرد اجازه بدهد با هواپيماهاي بدون سرنشـين از سـفارت خـود در عـراق حمايت كند. عراق درس عبرت تاريخ براي نتيجة مبـارزه حـق و باطـل و تبلـور قـدرت

اش هشـت سـال خفـت و ذلـت الهي است. طراحي هشت سال جنگ عليـه ايـران نتيجـه اش حاكميـت شـيعه در ايـن در عـراق نتيجـه براي آمريكا، طراحي كشتار و اخراج شيعه اش ريـزي بـين دو ملـت ايـران و عـراق نتيجـه سرزمين، طراحي افزايش دشمني و خون

پيمـان راهبـردي در منطقـه، حمايـت از حكومت شيعه در عراق و ايران به عنوان دو هـم اش تالش براي اعدام صدام، اجبار كشورهاي عربي منطقه در حمايـت صدام جاني نتيجه

هـاي اش اشغال كويت توسط عراق، كمك به تجهيز عراق بـه سـالح مالي از صدام نتيجهاش ترس از استفاده از اين سـالح عليـه اسـرائيل و تـالش بـراي خلـع نتيجهمتعارف غير

به رغم وجود برخي مشكالت تـاريخي در ابعـاد جغرافيـايي سالح عراق و... بوده است.كنـد كـه ايـران نـه تنهـا رسد روند شرايط كمـك مـي و سياسي بين دو كشور، به نظر مي

توانـد در كـاهش اي است كه ميپيمان عراق باشد، بلكه به عنوان تنها همسايهبهترين همهاي داخلي عراق و ايجاد وحدت و همگرايي قومي و مذهبي در اين كشـور كمـك تنش

ه بـر حـل مشـكالت كه تاكنون اين نقش مثبت را ايفـا كـرده و عـالو شاياني نمايد چنان

داخلي شيعيان و تالش براي همسويي كردهـا و شـيعيان، بـراي مشـاركت و جلـب نظـر رسـد در هاي عرب نيز بيش از كشـورهاي منطقـه كمـك كـرده اسـت. بـه نظـر مـي سني

راهبرد ايران وحدت و يكپارچگي عراق به عنـوان رمـز اساسـي پيشـرفت ايـن ملـت بـه

عراق، همسايگان و آينده

130

هـاي اسـتعماري و نظـام سـلطه و كشـورهاي سوي رفـاه و امنيـت نهفتـه اسـت. قـدرت انـد از غيردموكراتيك منطقه با رفاه و دموكراسي عراقـي بـه شـدت مخـالف و در تـالش

هاي عراق از دو جهت جلوگيري كننـد: نخسـت، رونـد دموكراسـي عـراق كـه پيشرفتبـر ممكن است در كشورهاي آنها تأثيرگذار باشد. دوم، ائتالف ايران و عراق و تأثير آنهـا

نشانده آنها را تهديد كند، بـا ايـن تواند تمام منافع غرب و حكام دستخليج فارس كه مي

حال، عراق حركت به سوي دموكراسي و رفاه و امنيت را با سـرعت خـوبي آغـاز كـرده

رسد روند شرايط به نفـع عـراق هاي غربي نيز شكست خوردند. به نظر مياست و قدرتفاه و توسعه عراق همواره تالش خواهنـد كـرد مـانع ايـن خواهد بود، هرچند دشمنان ر

شـان و بـاز شـدن پيشرفت شوند. آگاهي مردم عراق نسبت بـه نيـت دوسـتان و دشـمنان

جواري بـا ايـران فضاي سياسي و آزادي در عراق ضمانت خوبي براي حسن روابط و هميـران را دچـار كننـد ا و پيشرفت دو كشور خواهد بود كه دشمنان اسالم امروز تالش مـي

چالش و از اين حركت متوازن و سريع جلوگيري كنند.

:بخش سوم

بررسي روابط عراق و ترکيه

مقدمه

هـاي آنـاتولي اداره مـي تا قبل از جنگ جهاني اول، امپراتوري عثماني كه به دست تـرك تـوري مـنظم شـده بـه امپرا 1534گرفت كه در سال شد، استان عربي عراق را هم دربرمي

بود. حدود چهارصد سال سلطان ترك امپراتوري عثماني رهبـر سياسـي و معنـوي اسـتان اي براي استقالل عراق به شيوه شورش شكست خـورد، امـا هاي دورهعراق بود. كوشش

به تدريج ضعف و فتور امپراتوري عثماني مجال بيشتري به عراق داد تـا مسـير اسـتقالل

هاني اول امپراتوري عثماني در جناح امپراتوري آلمـان قـرار گرفـت را بپمايد. در جنگ جو بدين ترتيب، متحدان اروپايي با آلمان براي تضعيف بيشتر امپراتوري عثمـاني فرصـتي

هـاي ناسيوناليسـت در خاورميانـه و قـول مناسب پيدا كردند. آنها سپس با حمايت جنبش

ــ سياسـي شـدند. بـا غييـر جغرافيـايي هـا موجـب ت اعطاي استقالل به رهبران اين جنبشهـاي حمايت انگليس از اعراب شورشي در برابر امپراتـوري رو بـه زوال عثمـاني اسـتان

زبان اين امپراتوري از جمله عراق به استقالل دست يافتند. عربهـاي راهبـردي و نيازهـاي روابط تركيه و عراق از آغاز استقالل بر حسـب ضـرورت

لين عرصه همكاري كه از تـاريخ، جغرافيـا و مشـتركات اجتمـاعي متقابل شكل گرفت. اوطلـب كـرد بـود كـه وحـدت هاي تجزيـه گرفت، همكاري عليه گروهدو كشور نشأت مي

ارضي دو كشـور را در معـرض تهديـد جـدي قـرارداده بودنـد. دومـين زمينـه همكـاري

سـرعت بـه 1970هـاي برقراري روابط اقتصادي و تجاري بود كه بـه خصـوص در سـال طرفـي تركيـه توسعه يافت. در اين ميان جنگ تحميلي عراق عليه ايران و اعالم موضع بي

هاي اقتصادي ويهه براي اين كشور در عراق و ايران به وجود آورد. سومين عامـل فرصت

عراق، همسايگان و آينده

134

همكاري نيازهاي نفتي تركيه و نياز عراق به آب بود. منابع غني نفت عـراق و آب تركيـه )شايان ذكـر اسـت هـر سـه موضـوع يادشـده در 73كرد.را برطرف مي كمبودهاي دو كشور

روابط دو كشور باقي است، هر چند در اشكال آن تغييرات به وجود آمده است.(س توان گفت روابط دو كشور در فضاي وابستگي متقابل شكل گرفته بـود، امـا پـ مي

تحـريم عـراق و اجـراي از حمله عراق به كويت و به دنبال آن حمله آمريكا و متفقين به

هـاي شـوراي امنيـت سـازمان ملـل متحـد، ايـن روابـط عليه عراق در چارچوب قطعنامه

محدود شد. ، خأل قدرت جدي در شـمال ايـن كشـور )اقلـيم 1991حمله آمريكا به عراق در سال

كردستان( به وجود آورد و باعث نگراني امنيتي تركيه شد. بـا اشـغال عـراق و سـرنگوني

به نوعي پروژه فروپاشي جغرافيـايي عـراق جـدي شـد و از طرفـي، 2003سال صدام در ك در اقلــيم كردسـتان عــراق بـه عمـق راهبــردي دسـت يافــت. كگـروه تروريسـتي پ

ها براي تنبيه تركيه به علت عـدم همكـاري هنگـام حملـه بـه عـراق در اوايـل آمريكاييكــه 2006و 2005هــاي لك نــامطلوب نكردنــد. امــا در ســاكاشـغال، فضــا را بــراي پ

ها بـه نقـش كـاركردي تركيـه در وضعيت عراق رو به وخامت گذاشت، توجه آمريكاييهايي جدي شـد و حتـي منطقه بيشتر شد. از اين رو، همكاري آمريكا با تركيه وارد عرصهمنعقـد 2007ك در سـال كبراي جلب توجه تركيه قرارداد همكـاري اطالعـاتي عليـه پ

كـرد و تركيه هم تحوالت عراق را در حوزه امنيت ملي خويش تعريـف مـي گرديد. البته 2007هـا از سـال دانسـت. بـدين علـت، تـرك گر آن را مغاير امنيت ملي خـود مـي نظاره

ــا اســتفاده از قابليــت راهبــرد خــود را حضــور همــه ــا و جانبــه در عــراق تعريــف و ب هعراقي اعـم از سـني و شـيعي و هاي هاي ديپلماسي خويش با تمام احزاب و گروهظرافت

كرد توليد همكاري كردند و توانستند با هزينه كمتر )در مقايسه با سـاير بـازيگران( نفـوذ ترين وجه امتيـاز حضـور و نفـوذ تركيـه در قابل قبولي در گستره عراق كسب كنند. مهم

اي وهـاي مختلـف عراقـي و بـازيگران منطقـه هـاي گـروه عراق اين بود كه با مخالفـت

احـداث شـد، هـم بـه صـادرات نفـت 1977ـ 1984هـاي . تركيه با خط لوله نفت كركوك ـ يومرتاليك كه در سال73

ي رات نيازهـا عراق ياري كرده و هم به نياز خود به نفت پاسخ داده اسـت. عـراق نيـز بـا از آب رودخانـه دجلـه و فـ

.كندحياتي و كشاورزي خود را تأمين مي

بخش سوم: بررسي روابط تركيه و عراق

135

المللي مواجه نشد و در كل بلكه حضور تركيه را بـراي ايجـاد صـلح و ثبـات عـراق بينهـا و تضـادهايي در حضـور تركيـه داشـتند، ولـي مفيد دانستند. هر چند كردهـا نگرانـي

رفتارهـاي تركيـه از شـدت ايـن تضـادها كاسـت. سـفرهاي متعـدد مقامـات عـالي اقلـيم عراق )جـالل طالبـاني( بـه تركيـه بيـانگر ايـن جمهور كردنهادچنين رئيسكردستان و هم وضعيت بود.

به هر حال، روابط تركيه با عراق به سطح همكاري خوبي رسيده و اراده متقابـل بـراي

كنـد ورود بـه عـراق را در گسترش موجود است. در چنين شرايطي كه تركيـه سـعي مـي هـايي ها و چـالش فرصت تواناي تعريف كند، مياي و فرامنطقههاي منطقهچارچوب طرح

براي جمهوري اسالمي ايران به عنوان بازيگر مؤثر در حوزه عراق متصور شد.

نگاهي تاريخي به روابط ترکيه و عراق

مقدمه

سـيار بمناسبات عراق و تركيه از ابتدا به علـت عوامـل گونـاگون تـاريخي و جغرافيـايي اري از درك مناسبات تاريخي آنها تحليـل بسـي پرفراز و نشيب بوده است. به همين علت،

كند. در اين فصـل قبـل از پـرداختن بـه تحليـل تر ميهاي متقابل را سهلرفتارها و كنش

رسد.روابط تركيه و عراق نگاهي به تاريخ تحوالت روابط دو كشور ضروري به نظر مي

(1534ر 1918. دوره عثماني )1

تحـت حاكميـت 1534معروف است، در سال « امايامزوپوت»اراضي عراق كه در غرب به

هاي موصل، بصره و بغداد به عنوان سه بخـش اداري عثماني قرار گرفت و بعدها واليتتـرين پـس از آنكـه مزوپوتومايـا تحـت حاكميـت عثمـاني درآمـد، مهـم 74انتخاب شـدند.

ه عـراق قدرتي كه عراق را زير نظر داشت انگلستان بود. علل اصلي توجه ايـن كشـور بـ

هاي تجـاري و تـأمين امنيـت راه عبارت بود از: موقعيت منطقه به لحاظ اثرگذاري بر راه

فصـلنامه ، ترجمـه ناصـر كاشـف اصـل و علـي شـياري، «بعد تاريخي روابط عراق ـ تركيه». مصطفي صدقي بيگلن، 74

. 88، ص 1384، پاييز 3، ش 12، س مطالعات خاورميانه

عراق، همسايگان و آينده

138

. بـا افـزايش عالقـه روزافـزون انگلسـتان، 19هندوستان و پيدايش نفـت در اوايـل قـرن ــ انگلسـتان تبـديل شـد. ايـن هـاي عثمـاني مزوپوتامايا به منطقه برخورد و رقابت دولت

توان به سه قسمت تفكيك كرد. ميبرخورد و رقابت را

(1638ر 1834الف( دوره اوليه )

اين دوره مقارن ضعف امپراتوري عثماني است. در اين دوره حاكمان عثماني عـراق را بـا

ها فرصت پيدا كنند كه آزادانـه كردند. اين وضعيت انگليسيتعيين رهبران محلي اداره ميشـركت هنـد 1639احب نفـوذ شـوند. در سـال در اين منطقه به تجـارت بپردازنـد و صـ

هـا بـه ويـهه بـا انجـام اي در بصره تأسيس كـرد. در ايـن زمـان انگليسـي شرقي كارخانه

1798چنــين در ســال تجــارت و حمــل و نقــل دريــايي نفــوذ زيــادي پيــدا كردنــد. هــم ت عثمـاني در سـال بــا آن 1802كنسـولگري انگلسـتان در بغـداد گشـايش يافـت و دوـل

75كرد.موافقت

(1834ر 1881ب( دوره ميانه )

سـت دولت عثماني تصميم گرفـت اداره عـراق را بـا تعيـين رهبرانـي در د 1834از سال لسـتان شـد. در سـال و انگهاي عثماني بگيرد كه اين وضعيت سبب رقابت بين امپراتوري

ق از نـو با تعيين مدحت پاشا به عنوان والي بغداد سـاختار اداري و اجتمـاعي عـرا 1869زمـان بـا تـالش شكل گرفت و تحوالت بزرگي در نوسازي عراق صورت پـذيرفت. هـم هـاي عثمـاني و مدحت پاشا در گسترش اقتدار خود تا مرز سواحل خليج فارس، اختالف

سـت و پها بين عراق و هندوسـتان سيسـتم انگلستان افزايش يافت. در اين دوره انگليسي

ريـايي د، برادران لينك به اسـتفاده از حمـل و نقـل 1861تلگراف تأسيس كردند. در سال نطقـه درصد كنتـرل تجـارت م 95ها با كشتي بخار مبادرت ورزيدند و در نهايت انگليسي

را به دست گرفتند.

. همان. 75

بخش سوم: بررسي روابط تركيه و عراق

139

(1881ر 1918) آخردوره ج(

هـاي اروپـايي در اين دوره با كشف ذخاير عظيم نفتي در مزوپوتاياما توجه سـاير قـدرت

. در پـي المللي تبديل شـد هاي بينيانه معطوف و اين منطقه به عرصه دا رقابتبه خاورمتـر شـد. در ــ آلمـان نزديـك ـ انگلستان، روابط عثمـاني تضعيف و تخريب روابط عثماني

اي كـه هاين دوره رقابت اقتصادي انگلستان و عثماني به رقابت سياسي بدل شد، بـه گونـ تا مرز جنگ پيش رفتند. دو طرف بر سر حاكميت بر كويت

سـال 350اواخر اين دوره با پايان يافتن جنگ جهاني اول، منطقه مزوپوتامايـا پـس از از حاكميت امپراتوري عثماني خارج شد. در جريان جنگ اول جهاني، بـرخالف شـريف

هـاي شـرقي و هـا در جبهـه ها در مقابـل روس حسين، برخي اعراب منطقه به همراه تركت عثمـاني سـبب شـد كـه انگلسـتان و فرانسـه قلعهچاناك جنگيدنـد، امـا شكسـت دوـل

بندي نفت و منـافع انگلـيس و فرانسـه خاورميانه عربي را از نو شكل دهند. در اين شكلقيموميـت عـراق توسـط انگلـيس پذيرفتـه « سان رمـو »نقش اساسي داشت. در كنفرانس

استار استقالل كامل عـراق شـدند ها و كردها با رد قيموميت انگليس خوشد. اگرچه شيعه

ها ايـن عصـيان را بـا توسـل بـه خشـونت و دست به شورشي بزرگ زدند، ولي انگليسيها براي پرهيز از چنين مشكالتي در آينده بـه دنبـال يـك رهبـر انگليسي 76سركوب كردند.

عربي مناسب بودند. سرانجام، فيصل، فرزنـد شـريف حسـين، را برگزيدنـد و بـه تخـت تشكيل شد. اكثريـت جمعيـت 1920شاندند. بدين ترتيب، دولت عراق در سال سلطنت ن

درصد جمعيت( فيصل را كه از عربستان به عـراق آمـده بـود 65تا 60شيعه اين كشور )به پادشاهي قبول نكردند، اما بعدها با طرح اينكه وي از نسل پيغمبر اسـت بـه اجبـار بـه

در عراق بماننـد و انگلسـتان در سياسـت خـارجي مردم قبوالنده شد تا نيروهاي انگليسي

ملل درآمد. به عضويت جامعه 1932عراق نقش داشته باشد، عراق سرانجام در سال

76. www.bbc.co.uk/history/war/Iraq

روابط دوجانبه عراق و ترکيه قبل از اشغال عراق

مقدمه

مانــده ، تركيــه اســتقالل خــود را تحكـيم و نيروهــاي خــارجي را از بــاقي 1923در سـال هـاي عربـي بـا اهـداف هاي عثماني خارج كرد، اما روابط مثبت خود را با دولتنسرزمي

، 1932تا استقالل كامـل عـراق در سـال 1920تجاري و نيل به توسعه حفظ كرد. از سال روابط عراق با تركيه زير نظر انگليس و قبل از هر چيز تابع منافع اقتصـادي ايـن كشـور

حظه عمده داشت كه هر دو در طبيعـت خـود اقتصـادي بود. انگليس در اين زمان دو مال

بودند و براي تركيه و عراق هـم منـافعي اساسـي داشـتند. نخسـت، احـداث خـط آهـن داد. زد و كويتِ تحت كنترل انگليس را به اروپا پيونـد مـي المللي كه آفريقا را دور ميبين

شـده بودنـد و در عـراق كشـف 1927هاي نفتي كركوك كـه در سـال دوم، توسعه حوزه

ــ روابـط عـراق 1930يافت. در دهه هاتاي )اسكندرون( تركيه انتقال مينفت آنها به خليجهاشـمي و كمـال آتـاتورك قـرار ترين حالت خود به رهبري ملك قاضيتركيه در دوستانه

، روابـط 1923گذار دولت جديد تركيه و رئيس اين دولت از سـال داشت. آتاتورك، بنيانروابـط دو 1930( ادامـه داد. در دهـه 1938با انگليس تا انتهاي عمر خود ) خوب خود را

هاي مرزي و مشـكالت بـر سـر منـابع انـرژي، بـه صـورتي اي تنشكشور با وجود پاره

عراق، همسايگان و آينده

142

هـايي محـدود بـا تمايـل مشـترك بـه باثبات ادامـه پيـدا كـرد. ايـن روابـط داراي حـوزه گرايي بود. غرب

تاتورك و غازي )اولين رئيس دولت عراق( تـا دهـه و پس از مرگ آ 1930اواخر دهه هـايي انتخـابي را تجربـه تركيه و عراق به اشتراك كودتاهـايي نظـامي و حكومـت 1970

ها روابط دو كشور بر مسائلي متمركز بود كه بر هر رژيمـي كـه در دو كردند. در اين سال

ط بـين دو كشـور نهـادي آمدند، استيال داشتند و عملگرايي را در روابكشور روي كار مي

هـايي در روابط خـارجي دو كشـور تفـاوت 1940هاي دهه كردند. با اين حال، در سالميوجود داشت كه با واگشت عراق از حمايتگري اروپا همراه بود. عـراق در اولـين جنـگ

در كنـار اعـراب قـرار گرفـت و در انتهـاي دهـه 1948ها در سـال اعراب و صهيونيست

گيـري عكـس ت سياسي بين خود و سوريه را تجربه كرد. تركيه جهتامكان وحد 1950هاي غربـي حمايـت كـرد و پـس از نيـل بـه عضـويت در پيمـان آن را آزمود و از دولت

، به غرب نزديك شد. نكته جالـب اينكـه تفـاوت در 1952اتالنتيك شمالي )ناتو( در سال اراي منـافع مشـترك بـا هـاي د تمركز سياست خارجي مانع نشد كه دو كشور در عرصـه

77يكديگر همكاري كنند.دو كشور همراه با ايـران، پاكسـتان و انگلسـتان پيمـان بغـداد را شـكل 1955در سال

دادند كه يك سازمان همكاري دفاعي متقابل بود و هدف كنترل نفوذ شـوروي در منطقـه خـود در كرد. اين تجربه پس از آنكـه عـراق از بسـياري همسـايگان عـرب را تعقيب مي

نتيجة پيوستن به ايـن پيمـان بريـد و سـپس خـود را زيـر سـلطه يـك حكومـت نظـامي غيرمتعهـد بـه ايـن پيمـان ديـد، بـه پايـان رسـيد. از نظـر تـاريخي مسـئله حسـاس حـق

اي مهـم و مـورد اخـتالف در بـه مسـئله 1970برداري از منابع آبي مشـترك از دهـه بهره

ي وسـيع بــراي سـاخت تعـدادي ســد روي اروابـط دو كشـور بـدل شــد تركيـه پـروژه ــ آبـي )هيـدروالكتريك(و آبيـاري هاي دجله و فرات با هدف تأمين انـرژي بـرق روخانه

مزارع آغاز كرد. سطح مورد توقع تركيه از كنتـرل منـابع آب مشـترك، براسـاس تكميـل

77. http://www.hamshahrimags.ir/Nsite/Fullstory

بخش سوم: بررسي روابط تركيه و عراق

143

، براي عراق غيرقابل قبول بـود، زيـرا عـراق بـه انباشـت حجـم عظيمـي از GAPپروژه 78هاي اين دو رود نياز داشت.آب

.دهددخله و فرات كه از تركيه سرچشمه مي گيرد، نشان مي نقشه زير رودخانه هاي

هـاي دجلـه و عراق شور و غير قابل شرب و زراعت است، فلذا تنها آب شـيرين عـراق رودخانـه هاي زيرزمينيآب. 78

گيرد.گفتـه فرات است كه دجله از كشورهاي ايـران و تركيـه و فـرات نيـز از كشـورهاي تركيـه و سـوريه نشـأت مـي

هـا عـراق دچـار مشـكل ين آببنابراين، با سلطه بر ا تر از نفت خواهد بود شود در آينده ارزش آب شيرين افزونمي

خواهد شد.

عراق، همسايگان و آينده

144

دو دولت تركيه و عراق معضـل كردهـا را احسـاس 1920هاي دهه اولين بار در سالگيـري حـزب كردند. بعدها با راديكال شدن جنبش استقالل مردمي و اولين مراحل شـكل

ايـن نگرانـي حـادتر شـد. بـراي عـراق 1970هـاي ك( در سـال ككردستان )پ كارگرانمعضل كردها در اين زمان داراي نوسان بود به ويهه اختالفات ميان كردهاي عراق مـانع هرگونه اقدام جدي دولت عراق عليه آنان بود. با اين حال در طول زمان هر چـه معضـل

ــ ميت بيشتري هـم در روابـط دوجانبـه آنكـارا يافت، اهكردي ابعاد فرامرزي بيشتري مي

معضـل كـردي بـر روابـط دوجانبـه سـايه 1980و 1970هـاي كرد. در سالبغداد پيدا مي افكنده بود.

باعـث شـد 1980هاي مبتني بر قدرت نظامي در تركيه و عراق در سـال استقرار رژيم

وي كـه هـر دو رژيـم كه روابط دوجانبه حول چندين مسئله محوري تحيكم شود به نحتـر بـا غـرب هاي نزديـك هاي ضد راديكال و سكوالر، ثبات مرزها و همكارياز سياستتر با غرب از سـوي عـراق بـه منظـور مقابلـه بـا هاي نزديككردند. همكاريحمايت مي

ايران و از سوي تركيه به منظور پيوستن به اتحاديه اروپا بود. هجوم عراق بـه كويـت در دهه همنوايي ميـان عـراق و تركيـه را بـه پايـان رسـاند. تركيـه بـه غـرب دو 1990سال

گراييد، در حالي كه عراق راه ديگري پيمود.

. روابط دوجانبه در دوران جنگ دوم خليج فارس و پس از آن1

الف( در دوران جنگ

تن اي كه با پيوسـ و تركيه تيره شد به گونهبا وقوع جنگ دوم خليج فارس، روابط عراق تركيه به جمع كشورهاي ائتالف عليه عراق و اجازه حضور به اين نيروها در خاك خـود 2مناسبات دو كشور حالت خصمانه به خود گرفـت. پـس از اينكـه نيروهـاي عـراق در

وارد خاك كويت شدند، شوراي امنيـت سـازمان ملـل بـا محكـوم كـردن 1990آگوست نيروهـاي عراقـي از خـاك كويـت شـد. ، خواستار خـروج 660عراق و تصويب قطعنامه

بـه منظـور اعمـال 661آگوسـت، شـوراي امنيـت بـا صـدور قطعنامـه 16متعاقب آن در هاي نظامي و اقتصادي از تمام كشورهاي عضو خواست تمام واردات و صـادرات تحريم

بخش سوم: بررسي روابط تركيه و عراق

145

خود را به عراق و كويت متوقف كنند. تركيه از جمله كشورهايي بود كه از اين قطعنامـه آگوست قطـع مناسـبات تجـاري خـود بـا عـراق و 8يت كرد، به طوري كه آنكارا در تبع

چنين بستن خط لوله نفتي را اعالم كرد. سياست اوزال بر آن بـود كـه تركيـه كويت و هم 79تري ايفا كند و از منابع اقتصادي ناشي از آن برخوردار شود.بايد در بحران نقش فعال

وزيـر طوط نفتي، طه ياسين رمضان، معـاون نخسـت پيش از تصميم تركيه به بستن خ

عراق، در آنكارا با اوزال مالقات و اعالم كرد كه در صورت بستن خطـوط نفتـي روابـط

عراق و تركيه تيره خواهد شد. در مقابل، اوزال هم اعالم كـرد در صـورتي كـه عـراق از نخواهد بسـت بلكـه تصميم شوراي امنيت پيروي كند، نه تنها تركيه خطوط لوله نفتي را

هـاي تيرگـي و تـنش در روابـط و بـدين ترتيـب، نشـانه 80از عراق حمايت خواهـد كـرد.

، اجـازه 1990سـپتامبر 5مناسبات دو كشور مشاهده شد. عالوه بر آن، مجلـس تركيـه در ورود نيروهاي نظامي خارجي به خاك تركيه را تصويب و مجوز اعزام نيروهـاي نظـامي

ي را صادر كرد. به رغم تصويب مجلس، بـه علـت واكـنش افكـار تركيه به مناطق خارجآمده، نيروهـاي نظـامي تركيـه بـه خـارج از كشـور اعـزام عملهاي بهعمومي و مخالفت

نشدند. حتي وزير امور خارجه و فرمانده كل نيروهاي مسلح تركيه به علـت مخالفـت بـا گيري كردند. خود كنارهتصميم حكومت مبني بر ورود تركيه به جنگ با عراق از سمت

اي ائـتالف تركيه اعالم كرد كه پايگاه اينجرليك را در اختيـار نيروهـ 1990در نوامبر ه حملـه عليه عراق دست بـ 1991ژانويه 18دهد. در نهايت، نيروهاي ائتالف در قرار مي

گرفت. هاي بعدي هوايي از پايگاه اينجرليك انجام ميهوايي بزرگ زدند. اغلب حمله

ب( پس از جنگ دوم خليج فارس

عملگرايانه بودن روابط تركيه و عـراق در دوره پـس از جنـگ خلـيج فـارس نيـز بسـيار آشكار بود. با اينكه اقدام تركيه در اتخاذ مواضعي عليه صدام و اجـازه دادن بـه نيروهـاي

ه سازمان ملل به رهبري آمريكا براي پرواز در آسمان اين كشـور بـا تمجيـد غـرب همـرا

79. William Hale, "Turkey, The Middle East and The Gulf Crisis", in Temational

Affairs, Vol. 68, No. 4, 1992, p.684. .1990اگوست 7و 6، چاپ تركيه، مليتروزنامه . 80

عراق، همسايگان و آينده

146

هـاي سـازمان ملـل عليـه عـراق نشد، اما اين ستايشگري براي تركيه كه در نتيجه تحريمتـا 1991اي نداشـت. از سـال دچار مشكالت عظيم اقتصـادي شـده بـود، چنـدان فايـده

ــين 2001 ــارد دالر متضــرر شــده بــود. 40تــا 30، تركيــه ب ــه در ســال 81ميلي 90هــاي ده، دولت تركيه رضـايتمندانه بـر افـزايش تجـارت شدچنان كه اقتصاد تركيه ضعيف ميهم

بسـت. توليـدات نفتـي و هاي جنوب شرق خود با نواحي شمال عراق چشم ميبين استان

هـاي سـازمان ملـل شد كه نقض آشكار تحريمكشاورزي در حالي بين دو كشور مبادله مي

تانكرهـاي ، دولت تركيه از اين حد هـم فراتـر رفـت و بـر 2002آمد. در سال به شمار مي رفتند، ماليات بست. سوخت كه از سوي بخش مهندسي تركيه به سمت عراق مي

بسـت تـا مزيـت عراق نيز اغلب بر روابط نزديك تركيه با اياالت متحـده چشـم مـي

از يكـي 1930هـاي دهـه روابط نزديك با تركيه را از دست ندهـد، زيـرا تركيـه از سـال ده راه خروجي براي صدور كاالهـاي عراقـي بـو شركاي تجاري مهم عراق و يكي از چند

گـاه ارتـش تركيـه بـه مرزهـايش بـراي چنين اغلب از هجوم گـاه و بـي است. عراق همهـا كرد. معموال دولـت عـراق از ايـن هجـوم پوشي ميك چشمكهاي پسركوب چريك

ا بـه اق ركرد، زيرا اين كاركردهاي پراكنده و در حال تنازع عرچندان احساس تهديد نمي كاست. يكرد و از نيروي آنها براي توجه به دولت مركزي عراق متر ميخود مشغولهــاي پــس از جنــگ خلــيج فــارس در حــالي كــه سياســت خــارجي اغلــب در ســال

كشورهاي منطقه با عراق در تعارض قرار گرفته بود، تركيـه و عـراق ارتبـاط نزديـك بـا قبل در روابط دوجانبه وجـود داشـت، تـداوم يكديگر را به دليل متغيرها و عواملي كه از

بخشيدند. در واقع، شرايط محيطي و نفوذهاي خـارجي دو كشـور را بـراي يكـديگر بـه گرفـت. اهميـت هايي ضروري بدل كرده بود كه براساس نيازهاي فزاينده شكل ميگزينه

ه مسئله كردها و ضرورت روابط تجاري متقابل، دو دليـل عمـده ايـن روابـط گسـترده بـ هـا هـم در دوره صـدام در حـال تبـديل آمد. البته عالوه بر كردها مسئله تركمنشمار مي

و تركيـه، حقـوق به لحاظ حسـن روابـط عـراق 1958شدن به چالش طرفين بود. تا سال

شـد، امـا در پـي هـا از سـوي هيـأت حاكمـه عـراق رعايـت مـي فرهنگي و زباني تركمنتحت فشار قـرار گرفتنـد و بـه عنـوان ابـزار نفـوذ ها تركمن 1958كودتاي قاسم در سال

81. http://www.hamshahrimags.ir.

بخش سوم: بررسي روابط تركيه و عراق

147

ها نيز اين فشارها تشديد شد كه نارضـايتي تركيـه را تركيه محسوب شدند. در دوره بعثي دربرداشت.

هـاي روابط تركيه و عراق با وجـود فـراز و نشـيب 2002تا 1990به هر حال از سال ك بـراي كمنـد شـد كـه از پ فراوان در وضعيتي ماليم بود. صدام در يـك دوره عالقـه

نـد سـتفاده ك فشار به تركيه كه در جنگ دوم خليج فارس در كنار آمريكا قرار گرفته بود، ا

. ولي نتوانست منافع روشني را از اين رويكرد تعريف كند، لذا از آن دست كشيد

ق سپتامبر و روابط تركيه و عراق در آستانه حمله آمريكا به عرا 11حوادث -

ــس از ــوادث پ ــين 11ح ــط ب ــر رواب ــبات حــاكم ب ــد و مناس ــا ســپتامبر، قواع ــي ب الملل

گيري مواجه شد. اياالت متحده فرصتي يافت كـه اهـداف راهبـردي هاي چشمدگرگونين بـين خود را در منطقه مهم خاورميانه با توسل بـه نيـروي نظـامي پيگيـري كنـد. در ايـ

المللـي را حملـه تقريبـا اجمـاع بـين اولين تهاجم اين كشور به افغانسـتان بـود و در ايـن كثـر هاي حمله به عـراق را مهيـا كـرد كـه بـا مخالفـت ا زمينه 2003داشت، ولي در سال

اق كشورهاي مؤثر جهان مواجه شد. حتي تركيه نيـز بـه مخالفـان حملـه آمريكـا بـه عـر سـط ور توها نه تنها تندترين انتقاد را داشتند، بلكه با نمايش اراده ملـي كشـ پيوست. ترك

برداري آمريكا از خاك تركيه را براي حمله به عراق ندادند. پارلمان، اجازه بهرهخـاطر نبودنـد، شان بـا آمريكـا چنـدان آسـوده ها در خصوص عدم همكاريالبته ترك

چون كردهاي عراق فرصتي تاريخي به دست آوردند كه نقش متحد راهبـردي آمريكـا را اي براي نيروهـاي متعـارض تركيـه از جملـه ال عراق عرصهايفا كنند. عالوه بر اين، شم

ها نگـران بودنـد كـه ك و حتي اسرائيل شد كه طرفدار استقالل كردستان است. ترككپ

وضعيت شمال عراق پس از اشغال اهداف ژئوپوليتيكي تركيه را تحـت تـأثير قـرار داد و 82تر كند.معادالت محيط امنيتي تركيه را پيچيده

82. www.Turksam.com.tr

عراق، همسايگان و آينده

148

عراق و تركيه پس از اشغال . روابط2

هايشان نه تنها تأثيري سـازنده در راهبـرد ها پس از اشغال عراق دريافتند كه مخالفتترك

كيـه هاي ژئوپوليتيكي اقلـيم كردسـتان عليـه تر اي آمريكا ندارد، بلكه آنها از ظرفيتمنطقهودآمـده بـين وجهـاي بـه بهره خواهند برد. به همين علت، تركيه ابتدا سعي كـرد شـكاف

كـار بسـت آنكارا و واشنگتن را ترميم كند. تركيه در اقدام بعدي تمام تالش خـود را بـه كـا بـه المللي پـس از حملـه آمري كه به نحوي مانع فدراليسم در عراق شود. تحوالت بين

1483هاي پس از اشـغال از جملـه قطعنامـه عراق، همراهي كشورهاي اروپايي با قطعنامه( و تحـوالت سياسـي داخلـي عـراق پـس از 2003مه 22هاي عراق )تحريمدر مورد لغو مردان تركيه را مجاب كرد كه اليحه اعزام نيروهاي نظـامي بـه عـراق را بـه اشغال، دولت

بحث بگذارند و تصويب آن را مصـرانه از مجلـس بخواهنـد. در ايـن خصـوص دولـت

بـه تصـويب رسـيد. دولـت تركيـه 2003تاد كه در هفتم اكتبر اي را به پارلمان فرساليحهاق پس از سرنگوني صدام به اين نتيجه رسيد كه اگر خـود را بـه نحـوي در مسـائل عـر

درگير نكند، در آينده ضررهاي غيرقابل جبراني متحمل خواهد شد.

اما احتمال بروز جنگي جديـد در منـاطق شـمالي در صـورت ورود نيروهـاي نظـامي

فجارهاي عظيم در شهرهاي اسـتانبول و ازميـر و نيـز مقابـل تركيه به عراق و نيز وقوع انسفارت تركيه در عراق، سرانجام دولت تركيه به رهبري حزب عدالت و توسعه را بـر آن

83داشت كه به رغم مصوبه مجلس اين كشور از حضور نظـامي در عـراق خـودداري كنـد.

ين نسـبت بـه منـافع گيري در ارتباط با جنگ با عراق گرفتن تضـم هدف تركيه از موضعراهبردي خويش در حوزه عراق، از جمله حفظ تماميت ارضـي عـراق، تضـمين حقـوق

هـا، دريافـت كمـك اقتصـادي و مشـاركت در بازسـازي عـراق بـود. تركيـه تنهـا تركمن

كشوري بود كه به امضاي قانون اساسي موقت عـراق اعتـراض كـرد، چـون ايـن قـانون دهد. تركيه بارهـا اعـالم كـرده اسـت بـا هـر ي عراق مياي به كردهاالعادهاختيارات فوق

طرحي كه به كردهاي عـراق اجـازه اسـتقالل در شـمال ايـن كشـور را بدهـد بـه شـدت مخالف است.

، )سـايت مركـز تحقيقـات 1387تيـر 20، «فرصـت اسـتثنايي مداخلـه تركيـه در شـمال عـراق »نـهاد، ن نقدي. حس83

استراتهيك(.

بخش سوم: بررسي روابط تركيه و عراق

149

مداران ترك بر اين اعتقادنـد كـه اشـغال عـراق جايگـاه ژئواسـتراتهيكي اكثر سياستل از جـه خواهـد كـرد. قبـ تركيه را مانند دوران فروپاشي شوروي نزد غرب با چـالش موا

« اتونـ بازوي شـرقي »و « خاكريز اول در مقابل شوروي»فروپاشي شوروي، تركيه خود را ي غـرب، كرد و پس از آن، قبل از حمله آمريكا به عراق، خود را متحد راهبـرد معرفي مي

اي دانسـت، ولـي شـرايط منطقـه به خصوص آمريكا در مقابله با بنيادگرايي اسـالمي مـي

اش نـزد غـرب و به ويهه وضعيت عراق باعث شـد كـه تركيـه موقعيـت گذشـته جديد،

آمريكا را از دست رفته ببيند.

ـ روابط تركيه و عراق در دوره مالكي

سـتند. ها و تهديدهايي بـراي خـود دان مقامات آنكارا تحوالت عراق را دربرگيرنده فرصتديد تحركـات تروريسـتي و يابي كردها در شمال عـراق و تشـ دغدغه اصلي تركيه قدرت

آفرينـي در هاي راديكال سلفي است. متقابال امكان ارتقاي موقعيت تركمانان، نقـش گرايش

رونـد كـه هايي براي تركيه به شـمار مـي بازسازي و همكاري در زمينه انتقال نفت فرصت د. تنها در صورت ايجاد ثبات و وجود امنيت و تثبيت حاكميت جديد بالفعل خواهد ش

هايي از آمريكـا در خصـوص ا توجه به موارد يادشده، تركيه پس از دريافت تضمينبمسئله كردي و اطمينان خاطر از تهديـدهاي محتمـل از ايـن ناحيـه نسـبت بـه تحـوالت

هـا لـذا تـرك 84آفرين در عراق موضع مثبت و ايجابي گرفت و با آنان همراهـي كـرد. ثبات

كردها و شيعيان در آن اكثريـت داشـتند روابطـي عمال با دولت موقت ابراهيم جعفري كهوزير وقـت، در نخسـتين سـفر اي كه ابراهيم جعفري، نخستحسنه برقرار كرد، به گونه

نيـز همـين سياسـت از 1384خارجي خود آنكارا را برگزيد. در انتخابـات پارلمـاني سـال دادهاي عـراق هاي تركيه پيش گرفته شد و آنان ضمن تعقيب رخـ جانب مقامات و رسانه

اي محتاطانه سعي در توجه به آن داشتند و اعالم كردند با هر حكومـت منتخـب به گونهپـس از اسـتقرار دولـت 85مردم در چارچوب منافع هر دو كشـور همكـاري خواهنـد كـرد.

84. www.Farsnews.com./newstext.php?nn=85020246

85. Ibid.

عراق، همسايگان و آينده

150

نوري مالكي، دولت تركيه بر سياست اعالمي و اعمـالي خـويش وفـادار مانـد و در تمـام ترش دادند. آمريكا نيـز از ايـن رويكـرد اسـتقبال و بـه آن كمـك ها همكاري را گسزمينه

كه وضعيت عـراق رو بـه وخامـت گذاشـت، آمريكـا در 2006و 2005هاي كرد. در سالاين كشور محتمل ضايعات نظامي و مالي سنگين شد و عقيده بسـياري از كارشناسـان كـه

ن حكومـت بـوش و آمريكا در عـراق نـاموفق بـوده اسـت، قطعيـت يافـت. در ايـن زمـا

نهادهاي مدني آمريكا مجبـور شـدند در سياسـت مربـوط بـه عـراق تغييراتـي دهنـد. در

چارچوب يكي از اين تغييرات تصميم گرفته شد كه عراق به همراه تجديد بنيه، از تمـام هاي تروريستي پاك شود. سازمان

كـرد. از ايـن مـي ها بر آن تأكيـد اين تصميم در اصل موافق ديدگاه تركيه بود كه سال

وزيـر جمهور وقـت آمريكـا، و رجـب طيـب اردوغـان، نخسـت رو، جورج بوش، رئيس« ككياري اطالعـاتي عليـه تروريسـم پ »پاي قراردادي به نام 2007نوامبر 5تركيه، در

گانـه تركيـه، عـراق و آمريكـا بـا اين قرارداد مبتني بر تشكيل مكانيسـم سـه 86امضا كردند.ضع عادي به عراق با حفظ تماميت ارضـي، وحـدت ملـي و سياسـي هدف بازگرداندن و

اين كشور بود. بدين ترتيب در سياست آمريكا در مورد عراق عادي شـدن روابـط تركيـه شد. با آمريكا آغاز يك روند محسوب مي

در اين چارچوب، واشنگتن ضرورت تقويت روابط تركيه و عراق بـا هـدف تجديـد تـر كـرد. و اين وضعيت همكاري دو كشـور را بسـيار نزديـك بنيه اين كشور را پذيرفت

جمهـوري، منـافع مشـترك براي مثال، به رغم كرد بودن جالل طالباني در سـمت رياسـت سـازي سـازمان بين تركيـه و عـراق در مقياسـي وسـيع ادامـه يافـت. منـافعي چـون پـاك

نبـي آن، بـاال ين سـازمان، پـهاك، و سـاير نهادهـاي ج ك، و شاخه فرعي اكتروريستي پ

مـابين و اسـتفاده بردن سطح رفاه مردم دو كشور با تقويت روابط اقتصادي و تجـاري فـي از منابع نفت، گاز طبيعي و آب به شكلي به نفع دو كشور بازتعريف شد.

هــاي فزاينـده در سـطح بــاال و بـين تركيــه و عـراق تمـاس 2008و 2007هـاي در سـال

رسمي و غيررسمي متقابل بين تركيه و عـراق در سـطح چندجانبه صورت گرفت. ديدارهاي

86. http://www.Kerkok.net

بخش سوم: بررسي روابط تركيه و عراق

151

وزير، وزير امور خارجه، وزيران مشاور، وزيـر كشـور، وزيـر اقتصـاد، جمهور، نخسترئيس 87ها، نهادهاي آموزشي، صاحبان كار و نهادهاي مدني انجام شد.ها، شركتديپلمات

امـور خارجـه و هاي عرب سني، شيعه و كرد عراق با مقامـات وزارت مذاكرات گروه ساير مقامات دولتي تركيه نيز جزو اين روند بود.

وزيـر، احمـد داود ها و ديدارهاي رجب طيـب اردوغـان، نخسـت به خصوص تماس

از عـراق، 2009اوغلو، وزيـر امـور خارجـه، و ظفـر چاغاليـان، وزيـر كشـور، در سـال

بـا مقامـات عراقـي آمدنـد. ديـدارهاي مقامـات مـذكور ديدارهايي بسيار مهم به شمار ميشـوراي »نتايج مثبتي در مورد آينده روابط تركيه و عراق به همراه آورده اسـت. تأسـيس

مابين تركيـه و عـراق و حلي براي مسائل فيبا هدف پيدايش راه« عالي همكاري راهبردي

88هاي مذكور بوده است.جانبه، از جمله نتايج تالشتوسعه روابط همه

راهبردي تركيه و عراق هايـ شوراي همكاري

اولين اجالس مشترك راهبردي تركيه و عراق در بغداد برگـزار شـد. 2009اكتبر 16روز شـد و بـه اي نقطه عطف تـاريخي محسـوب مـي هاي منطقهاين اجالس در نوع همكاري

نوعي حكايت از موفقيت ديپلماسي تركيه در حوزه خاورميانه به خصوص در ارتبـاط بـا

تن از وزراي اجرايـي از هـر 9وزيران و در اين اجالس مشترك كه نخستعراق داشت. 89سند همكاري بين دو كشور امضا شد. 48دو كشور حضور داشتند،

وزيـر، بشـير آتـاالي، وزيـر كشـور، اي عالوه بر نخستكننده تركيهدر هيأت شركت

هبردي تركيـه احمد داود اغلو، وزير امور خارجه و مسئول هماهنگي شوراي همكاري را، وزير انـرژي و منـابع طبيعـي، ظفـر «تانير يلديز»وزير ارتباطات، « بنالي يلديرم»و عراق،

چاغاليان، وزير بازرگاني خارجي، مصطفي دميـر، وزيـر عمـران و مسـكن، مهـدي اكـر،

87. www.orsam.com.tr ( ــه تركيـه، گزارشـي راهبـرد اسـتراتهي مركـز مطالعـات ي در مـورد روابــط ك خاورميان

(2008 عراق،تركيه و

88. Ibid.

89. www.irandiplomacy.com. (15 2009اكتبر)

عراق، همسايگان و آينده

152

داري، ، وزير محيط زيسـت و جنگـل «يسيل اراوغلو»وزير كشاورزي و امور دستاوردها، وزير بهداشت تركيه، حضور داشتند. و رجب آل دا ،

وزيـران نامه و بند همكاري بين نخسـت نامه و توافققرارداد، موافقت 48در اين نشست، شود. و وزيران دو كشور امضا شد كه در ذيل به محتواي اين همكاري اشاره مي

، هـا اهـ هيأت وزيران تركيه و عـراق در زمينـه بازرگـاني متقابـل، برگـزاري نمايشـگ

ين دو بـ نامه تشكيل كميسيون بررسي تبعات احتمالي اجراي قرارداد تجارت آزاد موافقت

ــه ــه استانداردســازي توليــدات و خــدمات، همكــاري در زمين كشــور، همكــاري در زمينگـذاري، همكـاري در تشـكيل منـاطق آزاد هواشناسي، تكميل كميسيون مشترك سـرمايه

هايي امضا كردند. نامهگذاري موافقتتجاري و برگزاري سمينار مشترك سرمايه

ـ در زمينه امنيتي نيز قرارداد همكاري امنيتي، پروتكل همكاري در آمـوزش نيروهـاي پليس، پروتكل همكاري در آمـوزش نيروهـاي اطالعـاتي شـهرباني و قـرارداد مبـارزه بـا

ي، وزيـر وزيران تركيه و عراق امضا شد. بشير آتاالتروريسم بين وزيران كشور و نخستكشور تركيه، قرارداد مبـارزه بـا تروريسـم و همكـاري امنيتـي تركيـه بـا عـراق را بـراي

امضاي اين قراردادها از نظر متوقـف كـردن »كشورش حايز اهميت زياد دانست و گفت: 90« هاي تروريستي عليه تركيه بسيار مهم است. فعاليت

هـاي هشتي، برگـزاري مشـترك هفتـ نامه همكاري بهداـ در زمينه بهداشتي نيز موافقتبهداشتي، مبادله اطالعات و تجـارب پزشـكي، آمـوزش نيـروي بهداشـتي عـراق توسـط

نامـه درمـان تركيه، حمايت تركيه از تقويـت و اصـالح نظـام بهداشـتي عـراق، موافقـت هـاي تركيـه و عـراق، و پروتكـل بيماران عراقي در تركيـه، خواهرخوانـدگي بيمارسـتان

دارو و تجهيزات پزشكي بين دو كشور امضا شد. تشويق تجارت

انـدازي قطـار بـين هـايي در راه نامـه ـ در زمينه حمل و نقل و ارتباطات نيـز موافقـت تركيه و موصل عراق و اصالح خط ريلي اين مسير براي رفـت و آمـدهاي « غازي آنتپ»

ريلـي جديـد هاي الزم براي احداث خـط منظم قطارهاي باري، شروع مطالعات و بررسي

90. www.Turksam.Tr ( المللـي تركيـه، ماهيـت قـرارداد همكـاري اسـتراتهيك مركـز مطالعـات اسـتراتهيك بـين

(تركيه با عراق

بخش سوم: بررسي روابط تركيه و عراق

153

بين تركيه و عراق، تأمين نيازهاي سازمان راه آهن عراق توسط صنايع ريلـي تركيـه اعـم از لوكوموتيو، واگن، خط ريلي و قطعات يدكي به امضا رسيد.

50دسـتگاه لوكوموتيـو و 30نامه تـأمين مـالي صـادرات در چارچوب همين موافقتبـه روز كـردن قطارهـاي موجـود دستگاه واگن ساخت تركيـه، و اصـالح و بازسـازي و

عراق امضا شد.

اي براي توسعه امكانـات معاينـه فنـي نامهاي نيز موافقتـ در زمينه حمل و نقل جاده

هاي معاينه فني در منـاطق مختلـف عـراق، همكـاري خودرو در عراق و احداث ايستگاهوين و اصـالح هاي مختلـف، همكـاري در تـد هاي رانندگي در پايهنامهدر صدور گواهي

هـاي حمـل و نقـل، همكـاري در تهيـه اي و كاركرد شركتهاي جادهمقررات و اساسنامه

هـاي مسـافربري در شـهرها و سـنجي و توسـعه پايانـه سنجي و كاراييهاي امكانگزارشهاي دولتي در حمل و نقل زميني بـه اي با شركتهاي تركيهنامه همكاري شركتموافقت

امضاي طرفين رسيد.هاي وسيعي بين دو كشـور لحـاظ شـد كـه ر زمينه حمل و نقل دريايي نيز همكاريداي در همكاري شركت دولتي حمل و نقـل دريـايي عـراق نامهتوان به امضاي موافقتمي

سـازي با سازمان دريانوردي تركيـه، اصـالح و بهسـازي بنـادر عـراق، و نجـات يـا پـاك شده در بنادر اشاره كرد.هاي غرقكشتينامه انتقال گـاز عـراق از طريـق در زمينه انرژي و محيط زيست نيز امضاي موافقت ـ

هـاي هـاي گازرسـاني در عـراق و تمـام فعاليـت تركيه به اروپا و طراحي و احداث شبكههـاي آموزشـي در ايـن زمينـه، تمديـد مربوط به توسعه زيرساخت گازرساني و همكاري

ــ يومورتاليـك و همكـاري در بخـش صـنايع آب، قرارداد كاركرد خط لوله نفتي كركوك

داري، هواشناسي و محيط زيست مطرح است. آبياري، جنگلهـاي علمـي و آموزشـي در نامه بـراي همكـاري ـ در زمينه كشاورزي چندين موافقت

گوينـد بخش كشاورزي، بهداشت و قرنطينه گياهي امضا شد. ناظران آگـاه در آنكـارا مـي

هايي كه در اولين اجالس مشترك بين وزيران تركيه و عراق نامهقتهاي وسيع موافزمينههاي راهبـردي دو كشـور بـه امضـا رسـيد، زيرسـاخت و در قالب شوراي عالي همكاري

عراق، همسايگان و آينده

154

جانبه روابـط حقوقي و اداري تركيه و عراق را در دوره جديد بنا و راه رشد سريع و همه 91كند.دو كشور را فراهم مي

رجه تركيه كه معمار تشكيل شوراي همكاري راهبردي تركيـه بـا داود اوغلو، وزير خاتركيه با همسايگان تمايـل دارد « زداييتنش»كشورهاي همسايه است، در راستاي سياست

هاي سياسـت خـارجي آنكـارا با توسعه و تعميق روابط كشورش با عراق و تحقق اولويت

ر خاورميانه مطـرح كنـد تـا بـدين در دوره جديد با بغداد اين روند را به صورت الگويي د

92اي جديد را با محوريت آنكارا به دست گيرد.وسيله حوزه همكاري و همگرايي منطقهميليـارد دالر اسـت 8به هر حال، در دوره مالكي حجم تجارت تركيه با عراق حـدود

بـه هاي الزم آن را در پـنج سـال آينـده كه طرفين متعهد شدند با ايجاد بسترها و مكانيسم

عبــدالفالح حســن الســوداني، وزيــر اقتصــاد عــراق در ســال 93ميليــارد دالر برســانند. 20تركيـه اولـين »ميليـارد دالري دو كشـور گفـت: 8ضمن اشاره به حجـم مبـادالت 2008

هـاي تركيـه خواسـت كـه وي از شـركت 94«المللـي عـراق دارد. جايگاه را در تجارت بـين 95افزايش دهند. گذاري خود را در اين كشور سرمايه

در مجموع عالوه بر ارتقاي روابط تركيه با دولت عراق، هـم زمـان روابـط تركيـه بـا هاي عراقي گسترش يافته است. امروز اين تصور قرين به واقعيـت اسـت كـه ساير گروه

هـاي ها گرفته تا طيفمذهبهاي عراقي از سنيتركيه تنها كشوري است كه با تمام گروه

91. www.Yeniaksam.com.Tr تركيه(يني الكشاملل با روزنامه الم)مصاحبه جمعي از كارشناسان روابط بين ،

2009( مؤسسه آمار دولتي تركيـه اعـالم كـرده اسـت كـه در هشـت مـاه اول 10/8/88به گزارش خبرگزاري ايرنا ). 92

يـن كشـور از درصد افزايش نسبت به دوره مشـابه سـال گذشـته و در مقابـل، واردات ا 48صادرات تركيه به عراق با

درصـد 50جه شده است. صادرات تركيه در اين دوره به عراق در حـالي نزديـك بـه درصد كاهش موا 3/40عراق با

صـد كـاهش در 30رشد دارد كه كل صادرات تركيه ناشي از بحران مالي و اقتصادي جهـاني در همـين دوره بـيش از

ـ قـه يافته است. به بيان ديگر، تركيه با افزايش قابل توجه صادرات خود به عراق و سـاير كشـورهاي منط وعي كـه بـه ن

ود بـه دنيـا خـ پذيري كمتري از بحران مالي و اقتصادي جهان داشتند، از بروز خسارات بيشتر در كل صـادرات آسيب

جلوگيري كرده است.

93. http://www.iraq – turkey.com/irak-ulke-bilgileri.htm.

94. Ibid.

95. Ibid ميليارد دالر گذشت.( 8)حجم تجارت تركيه و عراق از

بخش سوم: بررسي روابط تركيه و عراق

155

ردها روابط حسنه دارد و حضورش در عراق نـه تنهـا مـورد اعتـراض مختلف شيعي و كهاي مختلف عراقي نيست، بلكه سـاير بـازيگران عرصـه عـراق از جملـه آمريكـا و گروه

كنند و جمهـوري اسـالمي هـم چنـدان حساسـيتي بـه كشورهاي عربي از آن حمايت ميهـاي اخيـر ر سـال هـا هـم از ايـن فرصـت د تـرك 96دهد.ها از خود نشان نميحضور ترك

اند.مند شده و روابطي راهبردي با عراق برقرار كردهبهره

. تحليل سياست خارجي تركيه در دوره حزب عدالت و توسعه و 3 اي آنرويكرد خاورميانه

به علت تحوالت جدي در مباني تئوريك سياست خارجي تركيه در پي قـدرت يـافتن حـزب تركيه در قالب تئوري جديد قابل تحليل است.اي عدالت و توسعه رويكرد خاورميانه

الف( تحول در مباني نظري سياست خارجي تركيه

المللي تركيه بر ژئوپوليتيك اين كشـور اي و بينامروز تحوالت داخلي و كنشگري منطقههاي اخير پس از روي كار آمدن حـزب عـدالت و توسـعه ها در سالگذارد. تركتأثير مي

ــوزه ــدر حـ ــاي مختلـ ــت هـ ــدون نفـــت( و سياسـ ــاد )بـ ــه اقتصـ ــي از جملـ ف داخلـانـد و در محور( الگويي از توسعه را بـا حمايـت غـرب بـه نمـايش گذاشـته )دموكراتيكاند كه ضمن حـل مشـكل خـود بـا المللي نيز الگويي از روابط را طراحي كردهعرصه بين

سياسـت، تركيـه ـ برد را با موفقيت پيش ببرند. در راسـتاي ايـن همسايگان يك بازي بردمدت در ژئوپوليتيك مختلف موقعيت خود را تقويت كـرده اسـت. بـراي نمونـه در كوتاه

در تعامل با خاورميانه، اوراسيا، بالكان، آفريقـا، اتحاديـه اروپـا و در ارتبـاط بـا روسـيه و المللي نيـز تحـت حمايـت غـرب )بـه چين نقش راهبردي كسب كرده و در نهادهاي بين

چنـين كسـب دبيـري كشـور و هـم 152ردائم شوراي امنيت، با حمايـت عنوان عضو غيگيري( اعتبار زيادي يافته اسـت. تركيـه در حـوزه سازمان كنفرانس اسالمي از طريق رخي

هـاي خـود افـزوده و در آفرينـي ترتيبات امنيت جهاني در چارچوب و قالب ناتو بر نقش

96. http://www.mfa.gov.tr/sab.tr.mfa?bcd81ae7-127a4ffc-4ffc-92f6(13.08.2009).

عراق، همسايگان و آينده

156

جهـان شـده اسـت. در حـوزه حوزه اقتصـادي يكـي از بيسـت كشـور برتـر و قدرتمنـد گيري در جهان آغاز كرده است. در حـال حاضـر بـيش از هـزار فرهنگي هم فعاليت چشم

هاي تلويزيوني تركيه در كشورهاي مختلـف مدرسه و چندين دانشگاه و مؤسسه و كانالــ تـرك بـا اند و سياست فرهنگي اين كشور را در جهان )بر محوريـت اسـالم جهان فعال

هـا مسـائل ريـز و كننـد. ايـن مسـائل در كنـار ده خود( تبليغ و ترويج مـي قرائت خاص

هاي اخير در حوزه سياست داخلي به ويهه در سياست خـارجي تركيـه درشت كه در سال

منـدي اقتصـادي در ظـاهر بـه عنـوان اتفاق افتاده باعث شده است تركيه عالوه بـر بهـره تركيـه بـه دنبـال حداكثرسـازي 97كشور طرفـدار صـلح و ثبـات در منطقـه شـناخته شـود.

هاي ژئوپوليتيك خود در منطقه و جهان است و بـا ايـن رويكـرد قصـد دارد تـا مطلوبيت

اي بـه هـاي منطقـه سيستمدر صدمين سالگرد تأسيس جمهوري تركيه در خرده 2023سال 98شناخته شود.« بازيگر»الملل به عنوان و در نظام بين« مركز»عنوان

اي را تنهـا در هـاي منطقـه هـا خـرده سيسـتم ر ايـن معادلـه تـرك شايان ذكـر اسـت د اي از جمله اوراسـيا، آفريقـا و بالكـان را نيـز بينند، بلكه ژئوپوليتيك منطقهخاورميانه نميبه ويهه مناطقي كه روزگاري طوالني تحـت حاكميـت امپراتـوري عثمـاني 99در نظر دارند،

هـاي عثمـاني را رند عناصري از هويـت تـرك ها به سهولت قادبودند. در اين مناطق تركپااليش و از آنها در برنامه همكاري استفاده كننـد. بـه همـين علـت، برخـي پهوهشـگران

را چـارچوبي بـراي تحليـل سياسـت خـارجي و حتـي داخلـي تركيـه « گرايـي نوعثماني» كنند. قلمداد مي

معمـار و دهنده هويت سياسـت خـارجي تركيـه كـه احمـد اوغلـو به عناصر تشكيل اند از:اشاره شده كه عبارت عمق استراتژيك تركيهمجري آن است، در كتاب

ـ به صفر رساندن مشكالت با همسايگان

-تحليل سياست خـارجي دولـت اردوغـان در قالـب پـارادايم نئوعثمـاني »اهلل فالح، . براي اطالع بيشتر رك: رحمت97

.97ـ 118، صص 1378، زمستان 36، ش اي جهان اسالمفصلنامه مطالعات منطقه، «گرايي

.2010، 47، انتشارات آكارا، چاپ عمق استراتژيك تركيهي اطالع بيشتر رك: احمد داود اوغلو، برا. 98

99. Bulent Aras, "Davutoglu Era in Turkish Foreign Policy", www.setav.org, Brief,

No.32.

بخش سوم: بررسي روابط تركيه و عراق

157

ـ پيگيري مجدد روند عضويت در اتحاديه اروپا ـ حفظ روابط راهبردي با آمريكا

ـ ايفاي نقش فعال در خاورميانه ان، قفقاز و آسياي مركزي ـ تالش براي ايفاي نقش در بالك ـ توسعه روابط با چين و روسيه

ـ تبديل شدن به قطب ترانزيت انرژي

هـاي منطقـه، نقـش ميـانجي بـراي تقويـت پرسـتيه و نقـش سازي از بحرانـ فرصت اي تركيه منطقه

كـدام از منـاطق جـايگزين ـ راهبرد يكپارچه در سياست خارجي به اين معني كه هي

شوند بلكه مكمل يكديگرند.نميهم اي و گرايانه در سياست خـارجي و اظهـار وجـود در مسـائل منطقـه مشي كنشخطـ المللي بين

گيري ثابت بـراي ايجـاد بـاالنس در روابـط خـارجي ـ سياست كامال فراگير و فاصله بين كشورها و مناطق مختلف

ــ كردسـتان عـراق از سياسـت بـرد زهـ برد )با اين حال، در حـو ـ تقويت سياست برد كند(. برد و سياست وابستگي متقابل پيروي مي

هاي ژئوپوليتيكي تركيه.ـ حداكثرسازي مطلوبيتاحمد داود اوغلو معتقد است كه تركيه با برخورداري از عمق تـاريخي و جغرافيـايي

ي، قـادر اسـت شوند، و در كنار جغرافيـاي فرهنگـ كه هر دو از منابع قدرت محسوب مي 100جايگاه واقعي خود را در منطقه و جهان بازسازي و تقويت كند.

ب( رويكرد جديد تركيه به خاورميانه

با تغيير مباني نظري سياست خارجي تركيه در حوزه خاورميانه، تحـولي در رويكـرد ايـن انـه هاي تركيه براي فعاليت هر چه بيشـتر در خاورمي كشور به وجود آمد. انعكاس تالش

100. http://www.Milligazete.comTr/makale,8 July 2009.

عراق، همسايگان و آينده

158

گسترش روابط با ايران براي يافتن نقشي جديد در حوزه اعراب و اسـرائيل بـوده اسـت. هـاي رژيـم صهيونيسـتي در غـزه و كرانـه كند در ظـاهر از جنايـت اينك تركيه سعي مي

ت حمـاس بـه عنـوان شـريك اخـواني باختري انتقاد و از فلسطينيان بـه خصـوص دوـل حمايت كند.

شـود. بـراي مثـال، تلف خاورميانه در نقش ميانجي وارد ميتركيه امروز در مسائل مخ

لـل روزه، هزار نيروي نظامي را در قالب نيـروي حـافظ صـلح سـازمان م 33پس از جنگ

ت بـا ايـن اقـدام اردوغـا ن كـه به لبنان اعزام كرد. به رغم مخالفت احـزاب مخـالف دوـلزد تركيـه نـ ، عمـال اعتبـار كشورهاي عربي، اتحاديه اروپا و آمريكا از آن استقبال كردنـد

اروپاييان افزايش يافت.

تغيير در نگاه تركيه بـه مسـائل اعـراب و اسـرائيل، و برقـراري روابـط بـا عربسـتان سعودي، مصر و به طور كلي شـوراي همكـاري خلـيج فـارس بـر اسـاس پـروژه غربـي،

گـرم اي جديـد كـرده اسـت. اسـتقبال سياست خـارجي تركيـه را در منطقـه وارد مرحلـه شوراي همكاري خليج فارس از همكاري با تركيـه نتيجـه تغييـرات در رويكـرد سياسـت

101رود.خارجي تركيه به شمار ميفعـالي هاي اخير در موارد گوناگون در خاورميانـه ديپلماسـي سـازنده و تركيه در سال

عليـه سپتامبر، تركيـه بـا مشـاركت در ائـتالف 11به نمايش گذاشته است. پس از حادثه بـا مجـوز اي پيش گرفـت. از آنجـا كـه ايـن عمليـات جويانهتروريسم، رويكرد همكاري

و توسـط نـاتو آغـاز شـد، تركيـه بـا 1373و 1367هـاي سازمان ملل و صـدور قطعنامـه ر درغبت در آن شركت كرد و براي چند دوره شش ماهه فرماندهي نيروهـاي ايسـاف را

افغانستان بر عهده گرفت.

هاي اخير وجهـه مشـروع و مقبـولي بـه ايـن گرايانه آنكارا در سالنجيهاي مياتالشكشور در خاورميانه داده اسـت. اقـدامات آنكـارا بـراي حـل مشـكالت اعـراب و رژيـم صهيونيستي با برگزاري نشست اتحاديه اروپا و سازمان كنفـرانس اسـالمي در اسـتانبول،

وزير امور خارجـه تركيـه در نشسـت كشـورهاي عضـو شـوراي همكـاري خلـيج 2008. شايان ذكر است در اواخر 101

-و اولويـت « شـريك ويـهه »اي با اين محتوا كـه تركيـه نامهفارس در جده عربستان شركت كرد. در اين نشست تفاهم

دار تجاري و سياسي است، به امضا رسيد.

بخش سوم: بررسي روابط تركيه و عراق

159

زمـان از ان در آنكـارا، دعـوت هـم ميزباني نشست حل اختالفات بين پاكسـتان و افغانسـت گـري بـين سـازمان مقامات تشكيالت خودگردان و رژيم صهيونيستي به آنكـارا، ميـانجي

فتح و حمـاس، حمايـت از گـزارش گلدسـتون در مـورد جنايـت رژيـم صهيونيسـتي در جنـگ غـزه و برگـزاري اجــالس همسـايگان افغانسـتان )در حــالي كـه تركيـه همســايه

اي گـري در مسـائل هسـته گري بين عراق و سوريه و ميـانجي ميانجيافغانستان نيست(،

ايران، تالش براي رفع محاصره غزه و... بخشي از ديپلماسي فعال تركيـه در دوره حـزب

تـر رود كه جايگاه اين كشور را در خاورميانه به مراتب قويعدالت و توسعه به شمار ميآمريكا و نظام سلطه بايد انجام دهند، تركيـه تر كرده است. در تمام رفتارهايي كه و موجه

كند. در واقع، تركيه چون نقابي بـر صـورت غـرب به عنوان پيشاني اين حركت اقدام مي

براي فريب مسلمانان است تا بتواند خطر بيداري اسالمي عليه غـرب و اسـتكبار را مهـار كند.

هاي تركيه براي ثبات سياسي در عراق ج( تالش

نظور توسعه سياست خود در عراق از چهار مسير مكمل در حـوزه ديپلماتيـك تركيه به مانـد از: شـوراي امنيـت سـازمان ملـل، سـازمان پيروي كرده است. اين چهار حوزه عبارت

هاي قومي و مذهبي اين كشور. كنفرانس اسالمي، همسايگان عراق و گروهكار عمـل ديپلماسـي تركيـه ابت« همسايگان عراق»ها طرح مربوط به از ميان اين طرح

ــن طــرح در اســتانبول در ــوده اســت. اي ــه 23ب ــافتن راه 2003ژانوي ــه منظــور ي ــل ب ح

هاي آن پس از آغاز جنگ عراق ادامـه يافـت. بـه عنـوان آميز ارائه شد و فعاليتمسالمتبخشي از اين طرح، وزراي خارجه كشورهاي مربوط به طور رسمي يازده بار و بـه طـور

بار در شهرهاي مختلف مانند استانبول، بغـداد و تهـران بـا يكـديگر ديـدار غيررسمي سه

كردند. مطابق اين طرح، همسايگان عراق همگي در مـورد يكپـارچگي ارضـي و وحـدت هـاي سياسي عراق موافقت كردند. نمايندگان كميسيون اروپا و سازمان ملل و نيز دبيركـل

هـا شـركت كردنـد. شـوراي خي نشسـت اتحاديه عرب و سازمان كنفرانس اسالمي در برهـا را جـدي گرفتـه و بـراي حـل و فصـل مسـئله عـراق امنيت سازمان ملل اين نشست

اي بيشتر شده است. دبيركل سازمان ملل بـا الهـام از ايـن ابتكـار خواستار همكاري منطقه

عراق، همسايگان و آينده

160

تـر عمل، گروه مشاوره براي اعضاي اين طرح تشكيل داد. از طرفـي، تركيـه در حسـاس كنـد. اتحاديه عرب و سازمان كنفرانس اسالمي به مسائل عراق نقش فعال ايفـا مـي كردن

هـا در مواقـع مختلـف در ديپلماسـي پنهـان هـا و سـني تركيه با كنار هم آوردن آمريكايي 102تأثيرگذار شد.

هـا موافقـت كردنـد كـه بـه در نتيجه چنين ديداري، پيش از انتخابـات عـراق، سـني

ها نيز قول دادند شرايط برگزاري انتخابـاتي سـالم را آمريكايي حمالت خود پايان دهند و

103فراهم كنند.مـذهب و نماينـدگان آمريكـا هاي مهم اپوزيسيون سنيعالوه بر اين، تركيه شخصيت

گـرد هـم آورد. 2005ژوئـن 30ها در انتخابات ملي عـراق در را به منظور مشاركت سني

مـدار عراقـي از سياست 350يك در عراق براي چنين به منظور كمك به روند دموكراتهم 104هاي آموزشي ارائه كرد. احزاب سياسي مختلف برنامه

هـا( و هـاي زبـاني و مـذهبي )از جملـه كردهـا و شـيعه در كنار اينها بـا سـاير اقليـت هاي خرد و كـالن اي عراق ارتباط برقرار كرد. آنها در حوزهنهادهاي مدني و حتي عشيره

رد يد و همكاري تعريف كردنـد. در حـال حاضـر، ديپلماسـي تركيـه در مـو هاي تولزمينهمردان ترك با اعتمـاد بـه عراق در سطوح مختلف كارايي خود را نشان داده است و دولت

الوه بر خاورميانه، در غـرب عدهند. اين نقش آفريني خود ادامه مينفس بيشتري به نقش هم مورد پذيرش واقع شده است.

ت راهبردي تركيه در عراق ( مالحظاد

گري در مسائل عراق ـ كنش

جنگ آمريكا عليه عراق، چالش جدي سر راه سياست امنيتي و دفـاعي تركيـه بـه وجـود اعتمادي كشاند. اگر قبال تركيـه بـا اردوگـاه آورد و روابط تركيه و آمريكا را به مرحله بي

102. Bulent Aras (Ibid).

103. www.Milliyet.Tr, 6 Dec. 2005.

104. www.basbakanlik.gov.Tr, 28 Feb. 2006 ( وزيري تركيهسايت رسمي دفتر نخست )

بخش سوم: بررسي روابط تركيه و عراق

161

هاي خـود بـا آمريكـا وانست سياستترو بود و به راحتي ميواحد و يكپارچه غربي روبهمنـد شـود، در مقطـع را براساس منافع اين اردوگاه هماهنگ كنـد و از امتيـازات آن بهـره

شد. چالش بر سـر نحـوه تعامـل بـا حمله نظامي به عراق اردوگاه غرب به دو پاره تقسيم و عراق نه بين غرب و رقباي درجـه دوم و سـوم آن يعنـي روسـيه و چـين، بلكـه بـين د

سوي آتالنتيك بود. تركيه براي جانبداري از هر كـدام از طـرفين مبادلـه داليـل بسـياري

داشت و طبعا واگذاري جانب هر كـدام نيـز پيامـدهايي خردكننـده بـراي منـافع و حتـي

امنيت تركيه در پي داشت. اين سرگرداني و بالتكليفي در مورد همكـاري بـين دو سـوي گيـري مقامـات تـرك ي حمله بـه عـراق نيـز در تصـميم آتالنتيك حتي در آخرين روزها

ها در نهايت به اين نتيجه رسيدند كـه جانـب اروپـا را بگيرنـد. البتـه مشهود بود. اما ترك

مردان تركيه به احساسات جهان اسالم )به خصوص مـردم مسـلمان تركيـه( توجـه دولتجهـان اسـالم شـود الزم را داشتند و از اقدامي كه ممكـن بـود موجـب نفـرت تركيـه در

هـا قبـل از توافـق مشـترك بـا غـرب در جلوگيري كردند. عالوه بر موارد مذكور، تـرك شود. همراهي نكردن با آمريكا داليل ديگري داشتند كه در ذيل به چند مورد اشاره مي

ان بـه ثباتي در اين كشور زمينه براي تشـكيل دولـت كردسـت . با حمله به عراق و بي1گذاشـت شد كه خواه ناخواه بر كردهاي تركيه تأثير ميراق فراهم ميخواست كردهاي ع

و ارمغان اين جنگ براي تركيه ناامني بود. ت. رفين ميب. با اشغال عراق آرامش مورد نياز تركيه براي پيوستن به اتحاد اروپا از 2 ت.نداشهمراهي علني تركيه با آمريكا وجهه خوبي براي تركيه ميان كشورهاي منطقه . 3. از نظر اقتصادي نيز اشغال عراق تبعات ناگواري براي تركيه به همراه داشت، زيـرا 4

آمد. با اشـغال عـراق تركيه پس از سوريه دومين كشور طرف اقتصادي عراق به شمار مي

105شد.اين رابطه اقتصادي دچار بحران ميد و آن را بـه طـور با اين توصيف، تركيه در برابر تحوالت عراق مالحظاتي جدي دار

كنـد. بـه اي خود ارزيابي ميمستقيم و غيرمستقيم در پيوند با منافع و امنيت ملي و منطقه

همين علت، تركيه پس از اشغال عراق مناسبات اجتمـاعي، سياسـي و اقتصـادي عـراق را

فصـلنامه مطالعـات راهبـردي جهـان ، «سياست راهبردي تركيـه در عـراق »اهلل فالح، براي اطالع بيشتر رك: رحت. 105

.270ـ 286، صص 1388، 39، ش 10، س اسالم

عراق، همسايگان و آينده

162

هـاي صـحنه در چارچوب منافع و امنيت ملي خود تعقيب و سياست خود را بـا واقعيـت اي واشنگتن به خصوص در اعمال فشـار بـر كرده است. البته رويكرد منطقه عراق منطبق

آمريكـا را بـر آن « خاورميانـه بـزرگ »جمهوري اسالمي ايران و سوريه و طرح موسوم به هاي آنكارا به دست آورد. به عبارت ديگر، موقعيت ژئوپوليتيك تركيـه داشت كه حمايت

ريكـا قـرارداده اسـت. امـا بـا وجـود مـذاكرات بار ديگر اين كشور را در كانون توجه آم

هاي اخير بين مقامات امنيتـي و سياسـي آمريكـا و تركيـه برگـزار شـده مستمري كه سال

اعتنـايي واشـنگتن در چنان آنكارا به برنامه و سياست آمريكا بـه خصـوص بـي است، همر كردسـتان هاي امنيتي تركيه در عراق، از جمله حضور و فعاليـت پ ك ك د قبال نگراني

اعتماد است. عراق و تحركات سياسي كردهاي عراق بي

اي بـه جويانـه در مورد ساختار جديد سياسي عراق نيز آنكارا در ابتدا سياست مخالفتنمايش گذاشت. تركيه به صراحت از اصـل فـدرالي شـدن عـراق ابـراز نارضـايتي كـرد.

يافتـه ر عـراق تالشـي سـازمان برداشت غالب در تركيه آن است كه ايجاد نظـام فـدرالي د براي تجزيه عراق است. در اين خصوص تركيه با ديـده ترديـد بـه سياسـت و عملكـرد

نگـرد چـون اقلـيم كردسـتان عـراق در كـانون عاليـق آمريكـا و اسـرائيل در عـراق مـي ژئوپوليتيكي آمريكا در خاورميانه قرار گرفته است.

ـ مسائل اقليم كردستان عراق

ش از تهاجم به عراق درصدد اتحاد و تقويت نيروهـاي مخـالف برآمـد. از ايـن آمريكا پيميان كردها پيمان واشنگتن را منعقـد كـرد. امـروز دو گـروه كـردي بـا 1988رو، در سال

انـد. همكاري و پشتيباني اياالت متحده بـه نيرويـي عمـده در شـمال عـراق تبـديل شـده كوشـش و كـنش آنـان در راسـتاي كسـب دانند كـه هـر گونـه رهبران كرد به خوبي مياي و ســاير امتيــازات محلــي در حــوزه خــودگرداني و توســعه اسـتقالل، حقــوق ناحيــه

هـاي ميلي و چه بسـا مخالفـت نيروهـاي فعـال عراقـي و قـدرت اي كردستان، با بيمنطقه پيمـاني تواننـد هـم اي مواجه خواهد شد. بنابراين متأثر از عوامل ژئوپوليتيـك نمـي منطقه

راهبردي ميان همسـايگان بيابنـد. وجـود چنـين فشـارهايي بـه همـراه طـرح و پيگيـري

بخش سوم: بررسي روابط تركيه و عراق

163

مطالبات حداكثري از سوي كردها خود به خود آنان را بـه سـوي همكـاري بـا بـازيگران رانـد. بـه يقـين دسـتاورد امـروز آنهـا نيـز براينـد اي به ويهه اياالت متحـده مـي فرامنطقه

درصددند تا حد امكـان بـه سـوي همكـاري راهبـردي همكاري با آمريكاست. از اين رو، پيش روند.

يـابي جديـد آنهـا در عـراق بسـته بـه داننـد كـه نقـش چنان كه اشاره شد، كردها مـي

نيـاز تـداوم آن نيـز حضـور جـدي همـين اي است كـه پـيش پشتيباني نيروهاي فرامنطقه

رها در ديدارهايشـان بـا كشورها به ويهه اياالت متحده در خاورميانه است. رهبران كرد بانمايندگان انگليسـي و آمريكـايي كردهـا را متحـد راهبـردي آمريكـا و غـرب در منطقـه

هـايي بـيش از آنكــه تعـارفي سياسـي باشـد، برگرفتــه از بيـان چنــين گـزاره 106انـد. دانسـته

ساختار فضايي ژئوپوليتيك آن ناحيه است. جـه بـه نيازهـاي امنيتـي و اهـداف سويه نيست. آمريكا نيز با تواما اين وابستگي يك

اي خود نيازمند جلب خرسندي و همكاري كردهاست. در اين بـاره سـخنان ژنـرال منطقهگارنر، نخستين حـاكم نظـامي آمريكـا در عـراق، دربـاره جايگـاه كردهـاي عـراق در جي

اگر تـالش آمريكـا در عـراق بـه شكسـت »تواند رهگشا باشد:سياست خارجي آمريكا ميبايد از استقالل كردها دفاع كرد. همان گونه كه فيليپين به عنوان سكوي آمريكـا بينجامد،

تواند به عنـوان سـكوي براي حفظ حضور در اقيانوس آرام بود، كردستان در اين سده مينياز فزاينده ايـاالت متحـده بـه حمايـت كردهـا در 107« آمريكا براي خاورميانه عربي باشد.

هـاي يا تصميمي بـراي اعمـال فشـار برآمـده از خواسـت قـدرت عراق، بازدارنده راهبرد اي و نيروهاي داخل عراق بر كردهاست. منطقه

هـا، هـراس از از يك سو، عواملي همچون هماوردي و ستيزش ميان شـيعيان و سـني

افزايش دامنه جنگ، نفوذ فزاينده ايران به ويهه ميان شـيعيان و تضـعيف سكوالريسـم از آفريني كردهـا در مقـام دومـين فراكسـيون يابي و نقشي ديگر، قدرتسوي آنان و از سو

ترين گروه پشـتيبان سكوالريسـم در پارلمـان عـراق بـا در پارلمان )در دوره اول( و بزرگ

تابسـتان ،20، ش 6، س فصـلنامه راهبـرد دفـاعي ، «تان عـراق تحليل ژئوپوليتيكي تحـوالت كردسـ »مراد كاوياني، . 106

.100ـ 110، صص 1387

.6، ص 1383، دي 79، ش همشهري ديپلماتيك. 107

عراق، همسايگان و آينده

164

توانـد تـوازن قـوا را حفـظ كنـد. ايـن هاي پارلمان، مـي چهارم از كرسياختيار داشتن يكبراي اياالت متحده تبـديل كـرده اسـت، بـه تر موارد همگي كردها را به متحداني جذاب

جمهـور، اي كه به واگذاري امتيازاتي مهم همانند انتخاب طالبـاني بـه عنـوان رئـيس گونهتر، پذيرش راهكارهاي علمي بـراي مسـئله كركـوك فدراليسم با حكومت مركزي ضعيف

كردهـا ها به عنوان محافظان كردستان رضايت داده اسـت. و به رسميت شناختن پيشمرگه

بر پايه دريافت چنين امتيازاتي براي به دست آوردن پشتيباني آمريكا خود را با هـر گونـه

كنند. ترتيبات اقتصادي، سياسي و نظامي آن كشور هماهنگ ميگـرا هاي ناحيهچنين اين بخش از كردستان همواره به عنوان عمق راهبردي تشكلهمده و بـه همـين دليـل، بارهـا شـاهد حضـور آفرينـي كـر گراي كرد پيرامـوني نقـش و ملي

نيروهاي نظامي كشورهاي اطراف به ويهه تركيه بوده است. تركيه نسبت بـه راهبردهـاي كنـد در حـوزه غرب در خاورميانه به خصوص در مسائل كردها ترديد دارد و تالش مـي

كـن صـاف عراق طوري رفتار نمايد كه منافع ژئوپوليتيكي خود را مـديريت كنـد و جـاده راهبردهـاي آمريكـا و غـرب در منطقـه واقـع نشـود. در همـين راسـتا بـا اينكـه آمريكــا

مند است نقش تركيه را در حوزه عراق بزرگ كند و بـه عنـوان همكـار از آن بهـره عالقهي تركيـه همكـاري بـا آمريكـا را بـا حفـظ اصـول ثابـت و درك ژئوپـوليتيكي جويد، وـل

رساند. ان به انجام ميمشترك و با حساسيت به موضوع كردست

هاي عمده ترکيه با عراقها و چالشفرصت . تركيه و گزينه فدراليسم عراق 1

گيري ساختار سياسي در عراق بر مبناي فدراليسـم مخـالف بـود و آن تركيه با روند شكل

زمينـه كردند كه فدراليسـم ها تصور ميدانست. تركرا مغاير منافع و امنيت ملي خود ميكنـد و در آن صـورت كردسـتان مسـتقل را براي استقالل كردهاي شمال عراق فراهم مـي

شد.الگويي براي كردهاي تركيه مي

ها در فرايند تدوين و تصويب قانون اساسي عراق نهايت تالش خود را بـه كـار تركق هـاي صـحنه عـرا گرفتند كه از تصويب ساختار فدراليسم جلوگيري كنند، ولي واقعيت

اثر كرد و در نتيجه، سـاختار فدراليسـم در فراينـد محقـق شـدن قـرار ها را بيتالش ترك

را در شـمال عـراق ندارنـد، و از 1990ها با درك اينكـه قـدرت مـانور دهـه گرفت. تركطرفي، مقابله آشكار با مسائلي كه شكل قـانوني بـه خـود گرفتـه اسـت موجـب انـزواي

اسـت پـذيرش و همكـاري را جـايگزين سياسـت تركيه خواهـد شـد، مجبـور شـدند سي هاي آنكارا كاسته شد، به خصوص توافـق اتحاديـه ميهنـي مخالفت كنند. لذا از حساسيت

و حزب دموكرات كردستان عراق درباره تعيين مسـعود بـارزاني بـه عنـوان رئـيس اقلـيم

عراق، همسايگان و آينده

166

ت واحـد محلـي، تركيـه را در برابـر كردستان عراق و توافق كـار ها دربـاره تشـكيل دوـلت شـده قـرارداد. تـرك انجام هـا از ايـن تـاريخ نـه تنهـا راهبـرد آنكـارا را در مقابـل دوـل

پـذيري خـويش بـه سـه اقـدام خودمختار كردستان پيش نگرفتند، بلكه براي ترميم آسيب اساسي دست زدند:

. در حوزه داخلي تركيه موجوديت قوم كـرد را بـه رسـميت شـناختند و شـرايط را 1

وق قومي و فرهنگي آنها مهيا كردند. در اين راستا عـالوه بـر ايجـاد چنـد براي احقاق حق

شبكه تلويزيوني به زبان كردي، بستر الزم را براي فعاليت و مشاركت سياسـي كردهـا بـر مبناي هويت قومي فراهم آوردند. در مورد از بين بـردن حـس محروميـت نسـبي منـاطق

طق كردي انجام دادند. كردنشين نيز اقدامات اقتصادي كالني در منا

جمهـوري طالبـاني . در حوزه تقويت روابط كردها با دولت مركزي عراق، از رياست2بر دولت مركزي عراق حمايت كردند. تركيه معتقد است هرچند حضـور پررنـگ كردهـا

كنـد، امـا انگيـزه آنهـا را بـراي حفاظـت از در دولت مركزي تبعاتي را متوجه تركيـه مـي قوي خواهد كرد. يكپارچگي عراق

هـا بـا ايـن . درگير كردن يا پيوند زدن اقتصاد كردستان عراق با اقتصاد تركيه تـرك 3ـ امنيتي خواهد شـد، معتقدنـد هاي سياسيفرض كه همكاري اقتصادي موجبهمكاريپيش

هـاي روابط گرم با كردهاي عراق نوعي سپر براي مقابلـه يـا جلـوگيري از نفـوذ انديشـه راديكالي در جنـوب شـرقي تركيـه اسـت، بـه خصـوص كـه چنـين روابطـي گرايانهقومهـاي رهبـران كـرد عـراق از جريـان كـردي در تواند عاملي بازدارنده در برابر حمايتمي

تركيه باشد. عالوه بر آن، زمينه سفر مقامات اقليم كردستان عراق را در سطوح مختلـف بـه تركيـه

قتصـادي، سياسـي و امنيتـي بـا آنهـا بـه تفـاهم هـاي ا فراهم كردند و در مـورد همكـاري آبـان 8رسيدند. در نهايت، احمد داود اوغلو، وزيـر خارجـه تركيـه، بـراي اولـين بـار در

به همراه ظفر چاغليان، وزير بازرگاني و شماري از نماينـدگان بخـش خصوصـي و 1388

ردنـد. در هاي اين كشـور بـه منـاطق كردنشـين عـراق سـفر ك جمعي از خبرنگاران رسانهاولين سفر رسمي مقامات تركيه در سـطح وزيـر بـه اقلـيم كردسـتان عـراق، كنسـولگري تركيه در شهر اربيل افتتاح شد. به هر حال، مقامـات تركيـه تحـوالت عـراق را بيشـتر در

بخش سوم: بررسي روابط تركيه و عراق

167

كنند و معتقدند آينده جايگاه كردسـتان عـراق بـه ارتباط با مناطق كردنشين آن تحليل مي مستقيم تأثير خود را بر امنيت و منافع تركيه خواهد گذاشت. صورت مستقيم و غير

ها در حمله آمريكا به عـراق در زمـان جنـگ كويـت بدين ترتيب با وجود آنكه ترككردند نقش تخريبي در مناطق شمال عراق بازي كنند و به نـوعي سياسـت تهـي سعي مي

الت پـس از آن بــه كـردن ژئوپوليتيـك اقلــيم كردسـتان عــراق را پـيش گيرنـد، در تحــو

ها مجبـور سپتامبر، و سرنگوني صدام كه واقعيت دگرگون شد، ترك 11خصوص پس از

شدند به جاي تفكر مهندسي، به مديريت تحوالت محيط ژئوپوليتيكي خـود در كردسـتان ك نمـود كهـاي پ كه در حملـه تركيـه بـه شـمال عـراق بـراي انهـدام پايگـاه 108بپردازند.

ز با وجود مخالفـت ظـاهري، در عمـل اقـدامي عليـه هجـوم تركيـه يافت. دولت اقليم ني

انجام نداد.

140. مسئله كركوك و ماده 2

واليت تاريخي كركوك در شمال شرق عراق در ميان واليات موصل، سـليمانيه، اربيـل و بغداد قرار دارد. اين استان بيشتر به علت منافع نفتـي سرشـار كـه بـه آسـاني و بـا هزينـه

اند، شهرت دارد. بنا بر آمارهاي موجود، پس از منطقه معـروف رميلـه ابل استخراجپايين قدرصد از ذخاير نفـت عـراق 20ترين حوزه نفتي است كه حدود در جنوب، كركوك مهم

بـرداري چنين بـرخالف منطقـه رميلـه، كمتـر مـورد بهـره هم 109را در خود جاي داده است.هـاي گذشـته چنـان ادامـه دارد. در دهـه آن هـم قرار گرفته است و مطالعات اكتشـافي در

شـده را اند تـا نفـت خـام اسـتخراج هاي نفتي بزرگي در حوالي كركوك ايجاد شدهسامانه

اي تركيـه انتقـال براي صدور از راه خط لوله بـه بنـدر اسـكندرون در سـواحل مديترانـه سوريه بـه « بايناس»لبنان و « تريپولي»چنين صادرات نفت عراق از خطوط لوله دهند. هم

ميزان فراواني به منافع و تأسيسات نفتي كركوك وابسته است. كركـوك از ديربـاز محـل

ــ مـذهبي گونـاگوني بـوده و در آن تركمانـان، كردهـا و اعـراب هاي قوميزندگي گروه

..14/7/88تي، آرمصاحبه احمد داود اوغلو، وزير امور خارجه تركيه، شبكه تلويزيوني دولت تركيه، تي. 108

.45، ص 1382، تهران: تدبير اقتصاد، راقبررسي منابع نفت عمؤسسه پهوهش تدبير اقتصاد، . 109

عراق، همسايگان و آينده

168

مسلمان، شيعه و سني در كنار مسيحيان آشوري و ارمني و تعداد محـدودي يهوديـان مـي هـاي مـذكور در گذشـته كمتـر جنبـه فعـال و متـراكم داشـته اسـت. سـت اند. گسزيسته

گيري دولـت مطلقـه بـه ويـهه در عصـر ها بيشتر به دوران شكلشدن اين گسستسياسيگرايـي عربـي ضـمن فعـال و سازي بر مبنـاي ملـي گردد. پيشبرد آمرانه ملتها بازميبعثي

ديل بـه رفتـار سياسـي و ها موجب سياسي شـدن بـه معنـي تبـ متراكم كردن اين گسست

آميـز تركمانـان و كردهـا و بسيج منابع شد. دگرگوني بافت جمعيتي از راه طرد خشـونت

از جملـه نتـايج « التمـيم »ها با آنان و حتي تغيير نام ايـن اسـتان بـه جايگزين كردن عربعربي مقامات بغداد بود. تعداد جمعيت كركوك به علت عـدم سرشـماري هاي پانگرايشكنسـولگري بريتانيـا در گزارشـي 1957هاي اخير مشخص نيست. در سـال در دهه معتبر

نفـر يهـودي، 2500آورده بود كه از مجموع جمعيت چهل هزار نفري ايـن شـهر حـدود انـد و زبـان نفر مسيحي و مابقي مسلمان بيشتر تركمان و كمتـر كـرد و عـرب بـوده 630

جـايي قـدرت در عـراق ر بحبوحـه جابـه د 2003در سـال 110رايج نيز تركماني بوده اسـت. هـزار نفـر 850تـا 800المللـي بحـران بـين جمعيت كركوك از سوي محققان گروه بـين

ها و بازگشت برخي مهـاجران، و بـه دنبـال شد، اما پس از سرنگوني رژيم بعثيبرآورد ميشده كردها براي دگرگوني بافـت جمعيتـي، شـمار جمعيـت كركـوك بـه اقدامات طراحي

111د يك ميليون نفر رسيده است.حدوهـاي عراقـي شـد. در پس از سقوط بغداد، كركوك عرصه چالش و كشـمكش گـروه

غياب شيعيان كه مزيت نسبي و منافع بيشـتري در جنـوب داشـتند، و در شـرايط ضـعف ـ تشكيالتي و مجاورت جغرافيـايي و بـا نيروهاي تركمن، كردها با توجه به قدرت نظامي

نـد. نيروهـاي هزار نيروي پيشمرگه در اختيار گرفت 20رل شهر كركوك را با انگيزه باال كنت

اي در ايـن نظامي آمريكا با وجود اعالم مخالفت قبلـي، اقـدام محدودكننـده يـا بازدارنـده باره انجام ندادند.

تالش مستمري بـراي الحـاق كركـوك بـه اقلـيم 1990رهبران احزاب كردي از سال

قـانون 58دند و توانستند ترتيبات مطلوب خـود را در قالـب مـاده كردستان انجام داده بو

110. Guclu Yucel, "Who Owns Kirkuk?", Middle East Quarterly, Winter 2007).

111. Herald Tribune, 2005/8/12.

بخش سوم: بررسي روابط تركيه و عراق

169

2006قـانون اساسـي دائـم عـراق در سـال 140و مـاده 2005موقت اداره عراق در سـال ، تعيـين تكليـف كركـوك بايـد از راه مراجعـه بـه آراي 140تثبيت كنند. به موجب مـاده

اما با توجـه بـه شـرايط ويـهه انجام شود. 2007عمومي و پس از سرشماري تا پايان سال هـا بـه ايـن موضـوع مراجعـه بـه آراي ها در عراق و حساسيت همه گروهو تداوم ناامني

عمومي هنوز صورت نگرفته است.

در اين جدال ژئوپوليتيكي قوميت تركمان در نقطه مقابل كردها با استناد بـه واقعيـات

يروي سياسـي و نظـامي مـؤثر و داند، اگرچه نتاريخي، خود را صاحب اصلي كركوك ميهـزار نفـر از 567، تركمانـان 1957وزن كردهـا نـدارد. بنـابر نتـايج سرشـماري سـال هـم

شـدند. بـا احتسـاب هزار نفري عراق آن روزگار را شامل مي 300جمعيت شش ميليون و

ميليون نفوس اين كشـور تركمانـان 25درصدي رشد جمعيت عراق، از مجموع 5/2رقم 112و ميليون نفر و حدود نيمي از جمعيت كردها هستند.كمتر از د

113شـود. به لحاظ مذهبي اين گروه به دو دسته تقريبـا برابـر شـيعه و سـني تقسـيم مـي هاي اهل سنت گرايش بيشتري به تركيه دارند و در جبهه تركماني عـراق تشـكل تركمن

آميـز ه موضـع مخالفـت شـان بيشـتر بـ نسبتا منسجمي يافته اند. اينان براي تحقق مطالباتاند كه تـاكنون بارهـا مخالفـت جـدي علنـي و عملـي خـود را بـا الحـاق آنكارا دل بسته

كركوك به قلمرو حكومت اقليم كردستان ابراز كرده است. هـا و مقامـات نگاه تركيه به مسئله كركوك راهبردي اسـت. بسـياري از استراتهيسـت

تـوان كننـد. داليـل چنـين رويكـردي را مـي تركيه كركوك را خط قرمز آنكارا قلمداد مي گونه برشمرد:اين

عيـت ـ اعالم شهر كركوك به عنوان شهر كردي يا اطالق هويت كردسـتان بـر آن موق

ل كردهاي عراقي را تقويت خواهد كرد و ممكن است آنها را بـه سـمت تجزيـه و تشـكي دولت مستقل سوق دهد.

112. Ibid.

، 20، ش 6، س فصـلنامه راهبـرد دفـاعي ، «مسئله كركوك و چالش قومي ـ مذهبي در عراق جديد»پناه، جعفر حق. 113

.73ـ 74، صص 1387تابستان

عراق، همسايگان و آينده

170

تـاكنون تركيـب جمعيتـي در 1991از سال انها معتقدند كه دولت اقليم كردستـ ترك ها تقويت كرده است. كركوك را دستكاري و موقعيت جمعيت كرد را نسبت به تركمن

ـ تركيه هرگونه تغيير در شيوه اداره كركوك را مغاير امنيـت ملـي و منـافع اقتصـادي 114داند.خود در بلند مي

كنـد و در ايـن مايـت مـي ـ تركيه از اداره كركـوك توسـط دولـت مركـزي عـراق ح

ــان، رويكــرد از حمايــت عــرب هــاي ســني هــم برخــوردار اســت. رجــب طيــب اردوغ

تـوان تنهـا بـه رخي تعيين سرنوشت كركوك را نمـي »وزير تركيه، در بغداد گفت: نخست 115« اكثريت ساكنان كركوك واگذار كرد، زيرا كركوك به همه مردم عراق تعلق دارد.

عـراق را »ارت خارجه تركيه، در اين بـاره گفتـه بـود: ناميك تان، سخنگوي وقت وز

مدل كوچكي از خاورميانه و كركوك را مـاكتي از عـراق بـه حسـاب آوريـم. اگـر كسـي شـود. تركيـه بخواهد ساختار تاريخي آن را به هم بريزد، تعادل آن منطقه نيز دگرگون ميكنتـرل دولـت در مورد كركوك حساس است و اعتقـاد دارد كـه ايـن شـهر بايـد تحـت

توانـد خاورميانـه را نيـز مركزي عراق باشد، زيرا بازي با توازن موجـود در كركـوك مـي 116« تحت تأثير قرار دهد.

به هر حال، مسئله شمال عراق و به تبـع آن مسـئله كركـوك و موصـل در اصـل بـر تـوان تحليـل مبناي عامل نفت شكل گرفته است. اگر به نفت منطقه توجـه نشـود، نمـي

هـا در سياسـت خـارجي خـود در ي از اوضاع شمال عراق و كركوك داشـت. تـرك درستهـاي راهبـردي مـد نظـر تـرين گزينـه قبال عراق مسئله كركوك را به عنوان يكي از مهم

دهند. م ميدارند و براي جلوگيري از الحاق آن به اقليم كردستان اقدامات الزم را انجا

هاي القاعده در عراق گرايي و فعاليت. مبارزه با افراط3

گـراي دينـي بـه هاي افـراط مردان تركيه ظهور و گسترش گروههاي دولتيكي از نگرانيخصوص سازمان القاعده در جهان اسالم است. در سياست داخلـي و خـارجي و بـه طـور

.1385، فروردين نماي راهبردي، «نگرش جديد تركيه به عراق»سيامك كاكايي، . 114

115. http://www.kerkuk.net, 2002 Oct.16.

.7، ص 27/10/1384، 337، ش ايرانروزنامه . 116

بخش سوم: بررسي روابط تركيه و عراق

171

شـود، بلكـه مبـارزه بـا آن گرايي ديني نه تنها سرزنش ميكلي ساختار سياسي تركيه افراطانـد و اكثـرا درصـد مـردم تركيـه مسـلمان 98ار پسنديده است. از طرف ديگر، امري بسي

اند. اين مـردم بـرخالف حس ديني و مذهبي قوي دارند و مفتخر به هويت ديني خويششـان دربـاره بسياري از كشورهاي خاورميانه به خودآگـاهي هـويتي رسـيده و اطالعـات

هـاي دنيـاي شتر شـده اسـت، لـذا توطئـه المللي بياي و بينهاي منطقهحوادث و سياست

كنند. غرب را در تحقير كردن مسلمانان درك مي

وقتي اين حس عمومي توسـط حكومـت سـكوالر در حـوزه سياسـت ملـي انعكـاس هـايي از جامعـه بـه حـوزه شود، زمينه براي ورود بخـش يابد و به نوعي سركوب مينمي

شوند. سم ميعه متأثر از فضاي راديكاليهايي از جامآيد يا طيفگرايي فراهم ميافراط

2001ســپتامبر 11تــر از آن، نفــوذ سـازمان القاعــده در تركيــه پـس از حــوادث مهـم هاي افراطي در تركيه عضو رسـمي القاعـده يـا گسترش يافته است و تعدادي از جماعت

يـه انـد. پلـيس ترك كن القاعده در تركيه و حتي كشورهاي ديگر شـده به نوعي جاده صافكنـد. سـازمان هاي مرتبط به القاعده را كشف و بازداشت ميساالنه چندين گروه يا هسته

هاي انفجاري بزرگي در تركيه انجام داده است كه در هر عمليات چنين عملياتالقاعده هم 117اند.ها نفر كشته و صدها نفر زخمي شدهده

وص در عراق را در راسـتاي طقه به خصگرايي ديني در مندولت تركيه مبارزه با افراطكند. بـه داند و آن را در چارچوب راهبرد امنيتي ملي خود تعريف ميامنيت ملي خود مي

ان گرايي دينـي از جملـه سـازم همين علت، تركيه در افغانستان و عراق در مبارزه با افراط ها همكاري نزديك دارد. القاعده با آمريكايي

ختلف شيعيهاي م. توجه و ارتباط با طيف4

به طور كلي تركيه تا حدودي همانند بسياري از كشورهاي عربي مايل به قـدرت گـرفتن شيعيان در عراق نيست. هر چند در نوع نگاه و ماهيت رويكرد تركيه نسبت بـه قدرتمنـد ي قـدرت شدن شيعيان در مقايسه بـا كشـورهاي عربـي تفـاوت اساسـي وجـود دارد، وـل

فصـلنامه مطالعـات ، «يـه سـايه القاعـده در ترك »اهلل فـالح، هاي القاعده در تركيه رك: رحمتبراي اطالع از فعاليت. 117

.88ـ 108، صص 1381، تابستان و پاييز 31ـ 32، شماره پياپي 8، س اي جهان اسالممنطقه

عراق، همسايگان و آينده

172

هـا معتقدنـد ها نيست. تـرك ن در صحنه عراق خوشايند تركگرفتن ايران از طريق شيعياكه شيعيان نيز مانند كردهـا دلبسـتگي الزم بـه وحـدت ارضـي يـا حتـي تشـكيل دولتـي

قدرتمند در عراق ندارند زيرا شيعيان با مراجعه به حافظه تـاريخي خـويش كـه هميشـه ي و عراقي خـويش مذهب بودند، چندان به هويت عربهاي سنيمورد آزار و اذيت عرب

بالند و حس واگرايي در آنها همواره كم و زياد وجود داشته است. نمي

ويكـرد با اين حال، تركيه متوجه قدرت شيعيان در عراق است و براي اثرگذاري در ر

چنين برقراري ثبات در اين كشور خود را مجبور به ارتبـاط نزديـك اي عراق و هممنطقهاي راهبـردي محسـوب دانـد و ايـن رويكـرد را گزينـه ل آن ميهاي فعابا شيعيان و گروه

هـاي مختلـف شـيعه هاي اخير توجه به طيفكند. در قالب اين رويكرد، تركيه در سالمي

ه را گسترش داده است و دولت اين كشـور از مقتـدي صـدر، از روحـانيون بـانفوذ شـيع قامـات سـطح بـاالي مجلس اعال، دعـوت كـرده تـا بـا م چنين حكيم، رئيسعراق، و هم

كشور مالقات كنند. هـاي انـد كـه در رفتـار بـا گـروه هاي اخير به اين نتيجه رسـيده مقامات تركيه در سال

هـا گيري ثابت را رعايت و با همـه گـروه عراقي )سني، شيعه، كرد و حتي تركمن( فاصلهه در كـ نـد به صورت برابر ارتباط برقرار كنند تا از اين طريـق نفـوذ خـود را مشـروع كن

چنين معتقدند كـه تعريـف صـحنه عـراق بـدون تضاد با منافع گروهي تعريف نشود. همپذير نيست و اگر شـيعيان در كـانون توجـه قـرار هاي مختلف شيعي امكانتوجه به طيف

ت بـه ضـرر نگيرند، قابليت بازسازي ژئوپوليتيكي در بخشي از عراق را دارند كه در نهايـ خواهان حفظ استقالل و تماميت ارضي عراق هستند. اكثر كشورهايي است كه

مندي از منابع انرژي و مديريت ترانزيت آن. بهره5

درصـد 90تركيه نيز مانند بسياري از كشورهاي جهان، منابع انرژي اندكي دارد و تقريبـا كند. اين كشور سهم بسـيار انـدكي در توليـد نفـت دارد و انرژي مصرفي خود را وارد مي

118منابع زغال سنگ است و ميزان اندكي گاز طبيعي دارد. فاقد

.171، ص 1387، مؤسسه ابرار معاصر تهران، تركيه حال و آيندهبهزاد احمدي لفوركي، . 118

بخش سوم: بررسي روابط تركيه و عراق

173

2003در دهه گذشته مصرف انرژي در تركيـه رشـدي سـريع داشـته اسـت. در سـال درصـدي نسـبت بـه 54ميليون تن نفت بود كه نشان از رشد 64ميزان مصرف آن معادل

كشـورهاي دارد. مصرف انرژي در تركيه بسيار باالست و نـرخ آن از بسـياري 1990سال 119( باالتر است.OECDعضو سازمان توسعه و همكاري اقتصادي )

ن راي تـأمي با اين اوصاف، تركيه نياز شديد به منابع انرژي از جمله نفت دارد، ولـي بـ

ت كند به طرف كشورهايي برود كه در مقابـل دريافـت نفـت توليـدا انرژي خود سعي مي

ابـل كنـد و بـه عبـارتي، وابسـتگي متق صنعتي و غيرصنعتي خود را به آن كشورها صادر ده ايجاد و توازني بين واردات و صادرات خـود برقـرار كنـد. بـين كشـورهاي صـادركنن

نفت، عراق در چنين موقعيتي است.

ميليارد دالري عراق از صـادرات نفـت خـام 250به گفته تحليلگران اقتصادي، درآمد 120موضوعي است كه آنكارا به شدت به آن توجه دارد.

تركيـه بـا حريـت وگو بـا روزنامـه ، وزير بازرگاني تركيه، در گفت«كورشاد توزمن» با عادي شـدن وضـعيت عـراق، حجـم »اشاره به ميزان درآمدهاي نفتي عراق اعالم كرد:

چنـين او هـم 121«ميليـارد دالر افـزايش يابـد. 30تواند بـه مبادالت تجاري بين دو كشور ميو صـادرات كـاال و نيـز بخـش حمـل و نقـل تركيـه از هاي ساخت و سـاز بخش»افزود:

122«افزايش درآمدهاي عراق سود خواهند برد. 8حــدود 2009شـايان ذكـر اسـت حجـم مبـادالت تجـاري بـين دو كشـور در سـال

123ميليارد در سال آتي برسد. 20شود به ميليارد دالر است كه تالش مي

ـ مديريت ترانزيت انرژي عراق

.172همان، ص . 119

120. www.sarmayeh.net. 28/9/2009.

121. Ibid.

122. Ibid.

123. www.Milliyet.com.Tr, 13 Oct. 2009.

عراق، همسايگان و آينده

174

ان يه به علت رشد تقاضاي داخلي بـراي انـرژي و مـوقعيتش بـه عنـو در دهه گذشته تركهـاي يك قطب ترانزيت انرژي به بازارهاي جهاني، متعهـد بـه اجـراي شـماري از پـروژه

هايي فراروي اين كشور قرارداده است. عمده زيرساختي شده و اين وضعيت فرصتسياسـي آن اسـت. نخستين مزيت تبديل شدن تركيه به قطـب ترانزيتـي انـرژي بعـد

هاي ترانزيت به خودي خود سودمندي زيادي ندارد و تبديل شدن يك كشـور بـه تعرفه

هـاي امنيتـي و شود كـه بـا سياسـت قطب ترانزيت انرژي، تنها زماني مزيت محسوب مي

كنـد در آينـده از ايـن مزيـت خارجي آن هماهنگ باشد. از اين ديدگاه تركيه تـالش مـي مند شود. بهره

در مرز خاورميانه، روسيه و كشورهاي حوزه خزر يعنـي در مجـاورت منـاطقي كـه تركيه

چنـين در مسـير شـده جهـان را دارنـد و هـم درصـد منـابع نفتـي و گـازي اثبـات 70بيش از المللي قرار دارد. اين دو عامل تركيه را به كشوري مهم براي انتقـال منـابع هاي عمده بينآبراه

ل كرده كه تركيه بـه شـدت بـه آن راغـب اسـت. رجـب طيـب انرژي در عرصه جهاني تبدييكـي از عوامـل مهـم در راهبـرد »وزير تركيه، در همين راستا اظهار داشت: اردوغان، نخست

انرژي تركيه استفاده از موقعيت جغرافيايي و ژئواستراتهيك خود براي ايجاد كريدوري ميـان 124«كننده انرژي است.كشورهاي داراي منابع عظيم انرژي با كشورهاي مصرف

بر اين اساس تركيه تالش كرده اسـت موقعيـت خـود را بـه عنـوان يـك كشـور مهـم هـاي گذشـته بـا همسـايگان ترانزيت انرژي تثبيت كند. در همين راستا اين كشور در دهـه

ه است. هاي مهم متعددي به امضا رساندنامهطبيعي هستند موافقتبع گازخود كه داراي مناكند در حوزه انرژي عراق نقش ترانزيتي خـود را ايفـا كنـد. نين تالش ميچتركيه هم

ــ يومورتاليـك بـه البته در دوران صدام نفت عراق از طريق تركيه يعني خط لوله كركوك

هـا معتقدنـد كـه در صـورت ايجـاد شد. در شرايط فعلي تـرك بازارهاي جهاني منتقل ميعراق را از طريق تركيه بـه بازارهـاي جهـاني ثبات در عراق قادر خواهند بود نفت و گاز

ترانزيت كنند. تركيه در مورد منابع انرژي اقليم كردستان عـراق نيـز فعـال شـده اسـت و

كند در مديريت و مهندسي ترانزيت آن نقش ايفا كند. به همين علـت، سياسـت تالش مياسـت كـه تعميـق كنـد و بـر آن ــ بـرد را در قبـال اقلـيم كردسـتان عـراق دنبـال مـي برد

.170احمدي لفوركي، پيشين، ص . 124

بخش سوم: بررسي روابط تركيه و عراق

175

هاي اقتصادي و انرژي با كردهاي عراقي نـوع وابسـتگي متقابـل بـين دو طـرف همكاريايجاد خواهد كرد. به اين ترتيب، روابط بين دولـت مركـزي )بغـداد( بـا اقلـيم كردسـتان

شـود و تجـارت پرسـود انـرژي بـين دو كشـور نيـز عراق به بستري مناسب كشيده مـي ك است. كلت كرد شمال عراق از نزديكي به سازمان پتضميني براي دوري جستن دو

هـاي آمريكـا به نظر اغلب كارشناسان منطقـه، در نهايـت دولـت مركـزي بـا مداخلـه

بـرداري از ذخـاير راهكاري براي حصول توافق با كردهاي شمال عراق در خصوص بهره

ام گـ شود كه هيدروكربني منطقه خواهد يافت كه راه بسيار جديدي روي تركيه خواهد گ به گام و هوشمندانه درصدد گسترش حضور اقتصادي و سياسي خود در منطقه است.

هـاي تركيـه خواهد داشـت، زيـرا شـركت اين تحول دستاوردهاي مهمي براي تركيه

هـا آن را از توانند با استخراج نفت در شمال عراق يا با مشاركت آمريكا در ايـن طـرح مي جهاني صادر كنند. آن در اختيار تركيه است به بازارهاي اي كه كنترلطريق خط لوله

هاي روابط تركيه و عراق را تقويت و زمينـه تواند رشتهاز سوي ديگر، اين تحول ميدرصـد منـابع 10گيري بيشتر تركيه از همسايه خود به عنوان كشوري كه نزديك به بهره

سـي و اقتصـادي توانـد فضـاي سيا يچنين منفتي جهان را در اختيار دارد فراهم كند و همزريـق آن تمنطقه را براي اجراي طرح بزرگ انتقال گاز عراق از طريق تركيـه بـه اروپـا و

مساعد كند. « ناباكو»به طرح خط لوله هاي مهمي در خصوص فعاليت شركت سـهامي نفـت تركيـه و سـاير نامهتركيه توافق

عراق بـا دولـت بغـداد منعقـد كـرده هاي انرژي و پيمانكاري اين كشور در شمالشركتنامـه بـه تواند راه را براي تبـديل ايـن توافـق است كه توافق بر سر صدور نفت عراق مي

125قرارداد هموار كند.

از طرفي، تركيه در سايه اين تحوالت به همـراه آمريكـا در منطقـه وارد بـازي بـزرگ انرژي منطقه را بـه شـدت تواند معادالت گاز طبيعي خواهد شد كه در صورت توفيق مي

به نفع خود تغيير دهد و تضميني بر پيشـبرد موفـق سياسـت راهبـردي دولـت آنكـارا در

ترين پايانه انرژي در منطقه باشد. ايـن نكتـه را نبايـد فرامـوش تبديل اين كشور به بزرگ

125. http://www.kerkuk.net, 12 Mag 2009.

عراق، همسايگان و آينده

176

ها در ارتباط بـا عـراق منـوط بـه تـأمين ثبـات و امنيـت آن كرد كه تحقق همه اين طرح است. كشور

. ايجاد توازن با ساير بازيگران6

المللي حاضر در عراق از جمله عربستان، سـوريه، ايـران هر يك از بازيگران منطقه و بين

و تركيه كشورهاي غربي و در رخس آنها آمريكـا و انگلـيس و رژيـم صهيونيسـتي منـافع بـراي خـود قائـل متفاوت و متضادي دارند. در ميان اين بازيگران تركيه جايگـاهي ويـهه

است، چون امنيت تركيه پيوند محكم بـا ثبـات و امنيـت عـراق دارد. بـه عبـارت ديگـر،

كوشـد فروپاشي عراق تأثير مستقيم بر امنيت ملي تركيه دارد. به همين علـت، تركيـه مـي 126گوي سبقت را از ساير بازيگران بربايد.

شـته اسـت. در سـطح اول تركيه در اين راهبرد چند سطح از بازي را بـه نمـايش گذا هـا و احـزاب عراقـي را مـد نظـر قـرار داده اسـت و در ارتباط و همكاري با تمام گـروه

سطوح ديگر با ساير بازيگران عرصـه عـراق از جملـه بـا آمريكـا در ايجـاد ثبـات يـا در مسائل مربوط به كردها با ايران همكاري دارد و در سطحي ديگر در حـوزه عـراق بـازي

كند و در واقع، منابع و مطالبات كشورهاي عربي و سني منطقـه نمايندگي مي اي رامنطقهبه عراق بيشتر در راستاي ايجاد ثبـات و امنيـت 2007را در نظر دارد. ورود تركيه تا سال

آميز با ساير بازيگران نشود، ولي پـس از ايـن تـاريخ كرد وارد بازي رقابتبود و سعي ميالح امنيت و منـافع ملـي خـود ندانسـت و تـا حـدودي وارد گر شدن را به صفقط نظاره

127آميز با ساير بازيگران شد.هاي رقابتبازي

ها به الگوي نظام سياسي تركيه. تالش براي جلب توجه عراقي7

هـا بـه يكي ديگر از مالحظات راهبردي تركيه در عراق تبليغ براي جلـب توجـه عراقـي ــه اســت ــي تركي ــدل نظــام سياس ــوع آن ســاختار و م ــم و ن ــن ســاختار پارلمانتاريس . اي

280، پيشين، «سياست راهبردي تركيه در عراق»اهلل فالح، رحمت. 126

127. http://www.orsam.org.Tr/orsamkenak gester.aspx?1 D=161 (مركز مطالعات خاورميانه تركيه)

بخش سوم: بررسي روابط تركيه و عراق

177

سكوالريسم است كه از طريق سيستم انتخابي شكلي از دموكراسـي در آن حـاكم اسـت و شايد بتوان گفت نسبت به اكثريت كشورهاي عربي در خاورميانه الگـويي از دموكراسـي

در آن برقرار است. ل خاورميانـه تعمـيم دهنـد. مندند الگوي نظام سياسي خود را بـه كـ مقامات تركيه عالقه

هـاي پس از فروپاشي شوروي تركيه موفق شد نظام سياسي خود را در بخشـي از جمهـوري

آسياي مركزي و قفقاز به مرحله اجرا برساند. در افغانستان و عـراق نيـز ايـن تـالش انجـام

هـاي شـان قابليـت آشـتي دادن اسـالم بـا ارزش ها معتقدند كـه نظـام سياسـي گيرد. تركميدموكراسي و مدرنيته را دارد و برخالف باورهاي سياسي بسياري از كشورهاي عربـي، ضـد مدرنيزه و دموكراسي نيست. الگـوي نظـام سياسـي تركيـه مـورد حمايـت غـرب از جملـه

گيرد. هاي الزم انجام ميآمريكاست و براي اجرايي شدن آن حمايت

ن در هاي همكاري و رقابت ترکيه و ايرازمينه

حوزه عراق

مقدمه

نفوذ در منطقه، به خصـوص در جهـان اسـالم تركيه و ايران دو كشور قدرتمند و صاحباند و به نـوعي جويانه در منطقه پيش گرفتههستند كه به صورت تاريخي، سياستي رقابت

حجم زيادي از ادبيات و گفتمـان ديپلماسـي آنهـا را تشـكيل داده اسـت. « تئوري رقابت»

هـاي جـدي بـراي هاي اخير با روي كار آمدن حزب عـدالت و توسـعه اراده در سال البتهتوليد همكاري بين دو كشور به وجود آمده و اقدامات اساسي صـورت گرفتـه اسـت. بـا

ها از بين رفته، ولي شكل معتـدل و عقاليـي بـه خـود گرفتـه توان گفت رقابتاينكه نميكيه مالحظات متعارض و همسو وجـود دارد كـه است. در حوزه عراق نيز بين ايران و تر

شود در ذيل به برخي از آنها اشاره مي

عراق، همسايگان و آينده

180

. رويكرد متعارض1 الف( فدرال شدن نظام سياسي عراق

ــل ــافع و رويكــرد جمهــوري اســالمي در مقاب ــراق من ــورد مســئله فدراليســم در ع در مت در مقابـل هـا فدراليسـم در عـراق را از دو جهـ مالحظات راهبردي تركيه اسـت. تـرك

شود كردهاي تركيـه ايـن كنند. نخست اينكه فدراليسم باعث ميمنافع ملي خود قلمداد ميشرط آشتي با دولت تركيه مطرح كنند و اين دولـت را تحـت فشـار الگو را به عنوان پيش

قرار دهند. دوم، تركيه نگران است كه با فـدرال شـدن كشـور، اقلـيم كردسـتان عـراق بـه پيش برود و در نهايت، در منطقه كشور مستقل كردي ايجـاد شـود. در سمت تجزيه شدن

كردهاي تركيه به مراتب بيشتر خواهد شد. چنين شرايطي خودآگاهي و مطالبات قوميرسـد ايـران نظـام سياسـي ديكتـاتوري و قدرتمنـد تحـت برخالف تركيه، به نظر مي

ربه تاريخي ايرانيان نسـبت بـه داند. تجسلطه غرب در عراق را مغاير امنيت ملي خود ميشود كه هر گاه دولت مركزي عـراق اسـتعماري و قدرتمنـد شـود، عراق چنين تفسير مي

يابد و جو امنيتي بـر مناسـبات دو كشـور هاي ژئوپوليتيكي عراق با ايران شدت ميچالششود. به همين علت، عدم اقتدار دولت مركزي تحت سـلطه نظـام اسـتكباري در حاكم مي

كاهد.هاي امنيتي ايران ميها و مناطق فدرال از چالشق و ايجاد سيستمعرا

ب ايـن اسـت كـه در سيسـتم فدراليسـتي شـيعيان عـراق از طرف ديگر، تحليـل غاـلدرصـد 60قدرتمنـد خواهنـد شـد. در نتيجـه، نفـوذ ايـران در منـاطق شـيعي كـه تقريبـا

شـد. هـر چنـد در حـوزه دهند، بـه مراتـب بيشـتر خواهـد جمعيت عراق را تشكيل مي

هـاي ژئوپـوليتيكي اقلـيم كردستان نگاه ايران شـبيه تركيـه تهديدزاسـت، ولـي نيازمنـدي كنـد. بـه همـين علـت، كنترلـي عمـل مـي كردستان عراق به ايران به عنـوان مكانيسـمي

هاي ايران از سيستم فدرال عراق به مراتب بيشتر از تهديدهاي آن است. فرصت

ا محوريت الگوي نظام سياسيب( رقابت سياسي ب

هـاي پـيش اسـت. تركيـه در رويكرد جديد تركيه به منطقه تا حـدودي متفـاوت از دهـه تالش است در منطقه و حتي جهان اسالم نقش محوري ايفا كند. در ايـن رويكـرد تركيـه

كنـد خـود را در كـانون سياسـي هم بر برتري الگوي سياسي تأكيد دارد و هم تالش مـي

بخش سوم: بررسي روابط تركيه و عراق

181

هـاي تـاريخي و جهان اسالم معرفي كند. اين سياسـت تـا حـدودي از گذشـته خاورميانه نامند.مي« نئوعثماني»گيرد و بسياري از تحليلگران آن را تركيه نشأت مي

در مقابل، جمهوري اسالمي ايران الگوي نظام سياسي تركيـه را در چـارچوب الگـوي شناسـد. بـه داري اسالمي ميكند و آن را بيگانه با رسم حكومتحكومتي غرب تحليل مي

همـين علـت، مخـالف نهادينـه شـدن الگــوي نظـام سياسـي تركيـه در جهـان اسـالم بــه

خصوص در عراق است. از سوي ديگر، جمهوري اسالمي ايران الگـوي حكـومتي خـود

هاي اسالمي و بومي خاورميانـه و جهـان اسـالم و عمليـاتي شـدن آن را متناسب با ارزشداند. جمهـوري اسـالمي معتقـد اسـت بومي و اسالمي مردم عراق مي را سازگار با روحيههـا و دار دفـاع از حقـوق مسـلمانان اسـت و در ايـن زمينـه خسـارت تنها حكومت پرچم

ام »هاي سنگيني متحمل شده است. بنابراين، در حوزه تمـدن اسـالمي بايـد كشـور هزينهكشور ديگر نيست. ايـن رويكـرد باشد و اين جايگاه و مركزيت قابل واگذاري به « القري

هم در نقطه مقابل پندار تركيه از مركز شدن در جهان اسالم است.

ج( نگاه به مسائل شيعيان

هرچند تركيه )برخالف اكثر كشورهاي عربـي(، مخـالفتي آشـكار بـا قـوي شـدن شـيعيان

ي عراق در مناسبات قدرت ندارد، ولي نگران است كـه شـيعيان طرفـدار جمهـوري اسـالم ايران )كه به نوعي رويكرد انقالبي بر مبنـاي ديـن اسـالم دارنـد( در عـراق قـدرت را بـه

ها اگر اين طيف از شيعيان در عراق قدرت را بـه دسـت گيرنـد، دست گيرند. به زعم ترك

اي عراق به مراتب بيشتر خواهد شد و نفوذ ايـران هـم افـزايش تضادهاي داخلي و منطقهكند از طيـف كرد، تركيه توجهي به شيعيانه عراق دارد و سعي ميخواهد يافت. با اين روي

انـد. در مقابـل سكوالر و معتدل شيعيان عراق حمايت كند كه خواهان آشتي با اهـل سـنت دانـد. ايـن دو كند و ادامه آن را مفيد مـي گراي شيعه حمايت ميهاي مذهبايران از گروه

ه عنوان رويكرد ناهمسو مطرح است. رويكرد نسبت به شيعيان عراق بين دو كشور ب

عراق، همسايگان و آينده

182

د( نفوذ در حوزه كركوك

هـايي بـر سـر هر چند تركيه و ايران رويكرد هماهنگي درباره آينده كركوك دارند، رقابت

وه بـر خورد. تركيه در نگاه بـه كركـوك عـال نفوذ به آن حوزه بين دو كشور به چشم ميكننـد بـا هـا سـعي مـي محور دارد. تركمسائل ژئوپوليتيكي و ژئواستراتهيكي، تعلقات قوم

هـاي كركـوك بـه نـوعي هويـت فرهنگـي و نـهادي آنهـا را پااليش هويت قومي تركمنا تبليـغ ركنند. اين اقدام نه تنها مطلوب جمهوري اسالمي ايران نيسـت، بلكـه آن سياسي

كند. گرايي تركيه در منطقه قلمداد ميقوم

. رويكردهاي همسو و هماهنگ2

ها از جملـه آنچـه ها در برخي حوزهايران و تركيه به رغم برخي تعارض و تقابل سياست آيد، همسو و هماهنگ است:در پي مي

الف( آينده كردها

كردهاي خاورميانه در محل تالقي سه حوزه فرهنگـي و تمـدني آريـايي، سـامي و تـرك 25وريه حـدود قرار دارند. تعداد كل كردهـاي چهـار كشـور تركيـه، عـراق، ايـران و سـ

هـزار كيلـومتر مربـع زنـدگي 300شـود كـه در مسـاحتي حـدود ميليون نفر برآورد مـي

128كنند.ميهـاي مسئله كردها بارها در شرايط مختلف مطرح و تشـديد شـده و موجبـات نـاامني

سـتان جمهـوري كرد »اي را فراهم آورده است. مقابلـه بـا تجزيـه و تولـد احتمـالي منطقه

ن ترين وجه اشتراك ايران و تركيـه اسـت. هـر دو كشـور بـر ايـ مهم« بزرگ و دموكراتت ها ارتقاي جايگاه كردهـا در ژئوپوليتيـك خاورميانـه اسـ باورند كه نيت پنهان آمريكايي

يـه و هاي امنيت ملي و تماميـت ارضـي ايـران، سـوريه، ترك كه ارتباط مستقيمي با چالش عراق دارد.

.14، ص 1385، نماي راهبردي، «هاي هماهنگي راهبرديايران در تركيه زمينه و ظرافت»ر نصري، قدي. 128

بخش سوم: بررسي روابط تركيه و عراق

183

ب( آينده كركوك

تي اندك بين ايران و تركيه در ميـزان نفـوذ بـه قـوم تـركمن كركـوك هر چند شاهد رقاب

هستيم، دو كشور درباره آينده وضعيت حقوقي اين منطقه همسـويي و همـاهنگي دارنـد. خيز كركوك بـه اقلـيم كردسـتان عـراق ايران و تركيه نگران هستند كه الحاق منطقه نفت

ل محركـي اسـت كـه اقلـيم باعث تقويـت موقعيـت ژئواكونـوميكي آن شـود. ايـن عامـ دهنـد فرض تركيه و ايران تـرجيح مـي كردستان عراق راه استقالل پيش گيرد. با اين پيش

وضعيت حقوقي كركوك در پيوند با دولت مركـزي تعريـف شـود و نفـت آن متعلـق بـه دولت و نيز مردم عراق باشد.

ج( نفوذ رژيم صهيونيستي به كردستان عراق

كه موجب نگراني ايران و مردم تركيه شده نفـوذ رژيـم صهيونيسـتي يكي ديگر از مسائلي به كردسـتان عـراق و فعاليـت در حـوزه امنيتـي ايـن منطقـه اسـت. البتـه سـطح و ميـزان ــراي حساســيت دو كشــور يكســان نيســت، بــا ايــن حــال، تــالش رژيــم صهيونيســتي ب

مي از جنايـات خـود سازي كانون بحران در خاورميانه به منظور انحراف افكار عمـو متنوع كند. در فلسطين، تركيه، ايران و سوريه را نگران اهداف اين رژيم در مناطق كردنشين مي

د( جلوگيري از تجزيه عراق

هـا در هـر دو كشـور انـد و قوميـت با توجه به اينكه ايران و تركيه كشورهايي كثيرالقوم

انـد، تجزيـه عـراق طلبي داشتهطلبي و حتي تجزيهسابقه مبارزاتي سياسي بر مبناي هويتكـردي ايـران و هـاي قـومي ها خواهد شـد و جنـبش به عنوان الگويي براي ساير قوميت

تركيه را به مراتب تقويت خواهد كرد كه پيامد آن افزايش فشارهاي امنيتي بر دو كشـور خواهد بود. با اين اوصاف هر دو كشور منافعي همسو در اين زمينه دارند.

عراق، همسايگان و آينده

184

ج نيروهاي آمريكايي از عراق ( خروه

ايران و تركيه منافع كم و بيش مشتركي در برقراري امنيت و تشـكيل حكومـت مركـزي

ــي ــن، تــداوم حضــور آمريكــا و نيروهــاي ائتالف مقتــدر در عــراق دارنــد. عــالوه بــر ايكند. تركيـه نگـران اسـت كـه اسـتمرار حضـور هايي براي هر دو كشور ايجاد مينگراني

عراق سبب تشـكيل دولتـي كـردي در شـمال ايـن كشـور آن هـم بـا حمايـت آمريكا در مخفيانه رژيم صهيونيستي شود. افزون بر آن، تداوم حضور نظـامي آمريكـا در عـراق، بـه

هـاي نظـامي نيـاز آمريكـا را بـه تركيـه در خصوص در شمال اين كشور و احداث پايگاهي اسالمي ايران هـم تـداوم ايـن اي كاهش خواهد داد. جمهورحفظ ثبات و امنيت منطقه

داند و آن را در راستاي حلقه محاصـره نظـامي تعبيـر حضور را مغاير امنيت ملي خود مي شود. كند. در اين مورد نيز سطحي از همسويي بين رويكرد دو كشور ديده ميمي

انداز روابط تركيه و عراق و تأثير آن بر امنيت و منافع ملي ايرانچشم. 3جانبه با عراق را به عنوان سياسـت خـويش در ر كه اشاره شد، تركيه روابط همهطوهمان

اي خـود منطقه برگزيـده اسـت و در نظـر دارد از ايـن روابـط در راسـتاي منـافع منطقـه مند شود. تركيه با درك اين واقعيت كه در شـرايط حاضـر تنهـا كشـوري اسـت كـه بهره

اي و ي عنصر ملي عراق و بـازيگران منطقـه ورود و بازيگري آن در عراق با مخالفت جدالمللي مواجه نيست و حتي در مقاطعي ورود اين كشور به صراحت از طـرف بخشـي بين

ها(، منطقه )بسياري از كشورهاي عربـي از نيروهاي سياسي و اجتماعي عراق )مانند سني

در عـراق شود، بر سـطح بـازيگري و حضـور اي )آمريكا و اروپا( خواسته ميو فرامنطقهافـزوده اسـت. در ايـن خصـوص نگـاه جمهـوري اسـالمي هـم تـا حـدودي منعطــف و

هـاي اخيـر وارد فراينـد جويانه است. از آنجا كه روابط تركيـه و ايـران در سـال همكاريمردان دو كشور با تساهل و تسـامح بيشـتر بـه تحليـل پذيري شده و نخبگان و دولتهم

اي پردازند و به نوعي در برخـي مسـائل منطقـه ر ميرفتارها و رويكردهاي سياسي همديگبه دركي مشترك رسيدند، تئوري رقابت كه در فرايند تاريخي طوالني سـايه بـر مناسـبات

كـه در قالـب « تئوري همكاري»طرفين انداخته بود، از غالبيت خود خارج شده و در كنار ار گرفته است. در گفتمان سياسي دو كشور تجلي يافته، قر« وابستگي متقابل»

بخش سوم: بررسي روابط تركيه و عراق

185

انداز روابط تركيه و عراق از نگاه منافع و امنيـت به هر حال، قبل از پرداختن به چشمملي ايران ذكر اين نكته ضروري است كه در مجموع مواضع و رويكـرد تركيـه در قبـال

مـدت خصـمانه ساير بازيگران حوزه عراق نسبت به حضور جمهوري اسـالمي در كوتـاه همكاري بيشتر بين دو كشور در عرصـه عـراق وجـود دارد. البتـه در هاينيست و زمينه

تواند نقش سلبي يـا چالشـي انداز ميبرخي موارد كه ناهمسويي وجود دارد در يك چشم

هاي راهبردي ايران در عراق ايفا كند كـه در ذيـل بـه برخـي از ايـن در ارتباط با سياست

شود. نتظار در آينده نگاه مينگرانه يا وضعيت مورد اموارد با نگاه آينده

سلبي و شناسانهالف( رويكرد آسيب

اي جهان عرب و تأثير آن بر امنيت ملي ايرانـ بازي در چارچوب راهبردهاي منطقه

تحليل فرايندي از روابط تركيه و عراق بيانگر اين اسـت كـه بـازيگري تركيـه در حـوزه تاي تقويـت و حتـي نماينـدگي عراق شـتاب بيشـتري خواهـد گرفـت و بيشـتر در راسـ

راهبردها و منافع جهان سني و عرب پيش خواهـد رفـت. كشـورهاي عربـي منطقـه هـم اي آنهـا نقـش ايفـا كنـد. در ايـن مندند كه تركيه در چـارچوب راهبردهـاي منطقـه عالقه

چارچوب، تقويت دولت مقتدر عربي با گرايش ناسيوناليستي عرب و حفـظ يـا بازسـازي ها بيشتر مد نظر قرار دارد. هبمذجايگاه سني

عـراق ماهيـت راهبردهـاي مـذكور را 2010تحليل رفتار تركيه در انتخابات پارلماني كند. تركيه در اين انتخابات از فهرست العراقيه حمايت كرد و عـالوه بـر ايـن، روشن مي

بـات هاي بسياري با قبايل و احزاب سني عراق براي مشاركت حـداكثري در انتخا رايزني

هـاي عـراق بـا پيماني تركمنانجام داد. از طرف ديگر، بسترهاي الزم را براي اتحاد و هم 7بنـدي دقيـق توانسـت ريـزي و تركيـب العراقيه فراهم كرد. جبهه تركماني هم با برنامـه

نماينـده در 2كرسـي در فهرسـت العراقيـه ) 5كرسي مجلس را كسب كند. از اين تعـداد ها بـود. در حـالي كـه جبهـه كرسي در ساير فهرست 2ر موصل( و نماينده د 3كركوك و

تركماني در انتخابات پارلماني دوره گذشته فقط يك نماينده داشت.

عراق، همسايگان و آينده

186

رسد رفتـار تركيـه تركيه با احتياط كامل به اين سياست ادامه خواهد داد و به نظر نميسـي عـراق شـود. طوري باشد كه موجب تضاد و تقابل با ساير نيروهاي اجتمـاعي و سيا

اي مـذهب عـراق را در پكيجـي منطقـه هاي سـني ها سعي خواهند كرد تقويت جناحترك اي آنها فراهم كنند. هاي جديدي براي تحركات منطقهتعريف و عرصه

اي و نيـز جلـب گونه رويكرد تركيه به مسائل عراق با توجـه بـه حمايـت منطقـه اين

توانـد فضـاي د. چنين رويكردي در آينده مـي انداز روشني دارهاي سني عراق چشمجناح

ها و راهبردهاي جمهـوري اسـالمي ايـران بـه وجـود آورد كـه نامطلوبي را براي سياست هاي ايران را در عرصه معادالت سياسي عراق افزايش خواهد داد. حداقل هزينه

هاي امنيتي عراقـ اقدام آمريكا براي ورود تركيه به حوزه

هـا نكـرد و هـاي الزم را بـا آمريكـايي ر زمـان اشـغال عـراق همكـاري بـا اينكـه تركيـه د هـايي اعتبار نشان دادن نقش تركيه در ترتيبات امنيت عراق جلوهها نيز براي بيآمريكايي

از رفتارهاي ضد امنيتي را عليه اين كشور به نمايش گذاشتند و حتـي افسـران اطالعـاتي ستگير و به اين كشـور تحويـل دادنـد، ولـي بـا تركيه را به صورت تحقيرآميز در عراق د

كـدام از بـازيگران عرصـه عـراق ها به اين نتيجه رسيدند كه هـي گذشت زمان آمريكايييـك تـاكنون در چـارچوب امنيتـي توانند جايگزين مناسبي براي تركيه باشند و هـي نمي

ر و دارنـده اعتبارسـازي تركيـه كـه عضـو مـؤث اند. ديگر اينكه با بـي غرب حركت نكرده

دومين ارتش قدرتمند بين اعضاي پيمان ناتوسـت، زمينـه بـراي حضـور نيروهـاي ضـد آمريكايي از جمله القاعده و... فراهم شـده اسـت. در مقابـل، تركيـه نيـز دريافـت كـه در

گـر باشـد بـه همـين علـت، هاي طـوالني نظـاره تواند براي مدتحوزه امنيتي عراق نمي ها داد. مريكاييهاي الزم را به آسيگنال

مندنـد بـه ها عالقهاند، آمريكايياكنون كه نيروهاي نظامي آمريكا از عراق خارج شدهتدريج بسترهاي الزم را براي تقويت حضور امنيتي تركيه در عراق را بيشتر كنند. تصـور

ت مي شود در چند سال آينده غرب تالش خواهـد كـرد همكـاري امنيتـي تركيـه بـا دوـل

بخش سوم: بررسي روابط تركيه و عراق

187

تر و به تبع آن نفوذ امنيتي تركيه در عـراق بيشـتر شـود كـه بـراي رويكـرد هعراق پيچيد امنيتي ايران همواره به عنوان يك رقيب مطرح خواهد شد.

گراي مليهاي شيعي سكوالر و نيروهاي توسعهـ حمايت از جريان

گـراي هاي تركيه در عرصه سياسي عراق قـدرت گـرفتن شـيعيان مـذهب يكي از دغدغه

اسـت كـه طرفـداران الگـوي نظـام سياسـي ايـران را در عـراق قدرتمنـد خواهـد سياسيهـا در چنين تئوري هالل شيعي نقشي كاركردگرايانـه خواهـد يافـت. تـرك ساخت و هم

هـاي سـكوالر شـيعي و سـني را تقويـت هاي آينده تالش خواهند كرد پيوند جريـان سال

گيرند. به نظر تركيـه، ايـن رويكـرد در كنند و آن را در خدمت ناسيوناليسم عراقي به كار آينده در سطحي وسيع طرفدار پيدا خواهد كرد. هر قـدر جامعـه عـراق از فضـاي اشـغال

كنـد، گرايـي غلبـه گيرد و به نوعي عقالنيت سياسي بر رفتارهاي احساسـي طايفـه فاصله ر مـي شـان در كنـار هـم قـرا گراي ملي فار از تعلقـات قـومي و مـذهبي نيروهاي توسعه

گونه روندها در سـطحي وسـيع از هاي آينده تركيه به عنوان حامي اينگيرند. لذا در سالها حتـي بـه صـورت اي پذيرش خواهد شد. تركگراي عراقي و منطقهطرف نخبگان ملي

انـد در هاي حزب بعث در حاكميت عراق موافـق و مصـمم غيرعلني با مشاركت بازماندهطلبـي كردهـا را مهـار كنـد، حمايـت يان فراگيري كه توسعهآينده از به قدرت رسيدن جر

تواند فضاي چالشي عليه راهبرد ايراني به وجود آورد. ها ميكنند كه در برخي حوزه

ـ حضور اقتصادي قوي در عراق

ها پررنگ بـوده اسـت و رونـدها نشـان فعاليت اقتصادي تركيه در عراق با حمايت غربي

تـر از رقبـاي اقتصـادي هاي آتي به مراتب قـوي ادي در سالدهد كه اين حضور اقتصميهـاي تركيـه، دسترسـي آسـان ها از شركتتركيه در اين كشور خواهد شد. حمايت غربي

هاي ترك به صنايع پيشرفته غرب، تكميلي بودن اقتصـاد عـراق بـا تركيـه، يعنـي شركتگـذاري ولـوژي و سـرمايه چنين نياز عراق بـه تكن احتياج تركيه به نفت و گاز عراق و هم

كنـد برنامـه شـوراي همكـاري تركيه در مجموع بيانگر آن اسـت كـه تركيـه تـالش مـي

عراق، همسايگان و آينده

188

سـال آينـده در نظـر دارد، محقـق كنـد. 5ميليارد دالري را در 20راهبردي را كه تجارت هـاي غـرب قابليـت الزم را هاي ايراني به علت متـأثر شـدن از تحـريم در مقابل، شركت

هاي ترك به دست نخواهند آورد. البته اين ادعا و تحليل تركيه بـه ا شركتبراي رقابت بمواضع عراق مستقل خـارج از اشـغال آمريكـا بسـتگي دارد چنانكـه بـا خـروج نظـامي

هـاي هـاي جـدي ميـان عـراق و تركيـه آغـاز شـد و برخـي گـروه آمريكا از عراق تنش

را داشتند. اجتماعي عراق از دولت درخواست قطع رابطه با تركيه

ـ تشديد وابستگي اقتصادي اقليم كردستان عراق به تركيه

وابسـته تركيه در تالش است حيات اقتصادي اقليم كردستان عراق را در آينده بـه تركيـه شود: هايي دارد كه به چند مورد اشاره ميداشتكند و در اين راستا چشم

ـ حضور فعال در بازار مصرفي شمال عراق و ر صورت تسلط بر منطقه كركوك يا احتمال استقالل كردسـتان، صـادرات نفـت ـ د

بسياري مواد و كاالهاي ديگر كردستان از راه خط ترانزيت تركيه صورت گيرد. دنشين عراق. گذاري تركيه در نواحي كرـ سرمايه

در واقـع، كردهـا تـالش خواهنـد كــرد از يـك سـو، حمايـت تركيـه را جلــب و در ي اقتصادي و از آن استفاده كنند و از سوي ديگر از احتمـال پـاگيري جبهـه ضـد هازمينه

129كردي در تركيه جلوگيري كنند.

پـذيري دولـت اقلـيم كردسـتان با توجه به اينكه پس از خروج آمريكا از عراق آسيبعي سـ در منطقه بيشتر خواهد شد، تركيه به تبـع وابسـتگي اقتصـادي ايـن ناحيـه بـه آن

نـد كمحوري خود را در رقابت با ايران حفظ و كردها را بـه خـود وابسـته كند نقشمي بينند.اگرچه كردهاي عراق آينده استقالل خود را در جدايي كردستان تركيه مي

هـاي تركيـه از آنجـا كاالهـا، گمرك ابراهيم خليل در شمال كردستان، شاهرگ اقتصادي اين ناحيه اسـت كـه كـاميون . 129

اق كردسـتان عـر سـت هرگـاه ميـان تركيـه و كنند. تجربه نشـان داده ا توليدات و مواد خوراكي را به منطقه سرازير مي

بندند.كنند كه مرز ابراهيم خليل را ميبحران سياسي روي دهد، مقامات ترك كردها را تهديد مي

بخش سوم: بررسي روابط تركيه و عراق

189

شناسانه و ايجابيب( رويكرد فرصت

طلبي كرديهاي تجزيهـ چهار ضلعي شدن همكاري امنيتي در مقابل جريان

جانبـه نسـبت بـه كردسـتان تبع سياسـت عقاليـي و ضـرورت همـه هاي اخير به در سالاي راهبردي مناسبات امنيتي ايران، سوريه و تركيه بر محوريت مسائل كردي وارد مرحله

پيمـاني راهبـردي را در مسـئله هـايي از همكـاري و هـم شده است و اين سه كشور جلوهما بايد عراق باشد كه به علـت اند. ضلع چهارم اين اتحاد مسلكردستان به نمايش گذاشته

ضعف دولت مركزي، امكان آن فراهم نشده است. با قدرت گرفتن دولت مركـزي عـراق هاي آينده به احتمال قوي ضلع چهارم اين اتحاد امنيتي، دولت عراق خواهد بـود در سال. تواند الگويي از همكاري سازنده چهار كشور مهم خاورميانه را بـه نمـايش گـذارد كه مي

رود چنين روندي به ويهه پس از ثبات در سوريه در آينده سرعت بگيرد. انتظار مي

ـ نگاه تكميلي حزب عدالت و توسعه به نقش ايران

آيد كه دولـت تركيـه جايگـاه تمـدني بـراي از تحليل حزب حاكم عدالت و توسعه برميورميانـه و جهـان اسـالم ايران در منطقه قائل است و درك الزم را از جايگـاه ايـران در خا

دارد. به همين علت، اصل را در ارتباط با ايـران بـر همكـاري قـرار داده اسـت و تـالش مدت سياستي را به صورت مختص طراحي نكند كـه در تضـاد آشـكار و كند در كوتاهمي

اي و جدي با جايگاه ايران قرار گيرد. با اين تفسـير تركيـه در ايفـاي نقـش ملـي، منطقـه المللي خويش جانب احتياط را از طرف ايران رعايـت خواهـد كـرد. بـه همـين حتي بين

علت، حضور تركيه در كوتاه مدت در عرصه عراق به عنوان بازيگر در مقايسـه بـا سـاير

اي چـالش جـدي عليـه ايـران بـه وجـود نخواهـد آورد و اي و فرامنطقهبازيگران منطقه ر حوزه عراق براي ايران متصور است. هاي بسياري براي همكاري با تركيه دقابليت

گيرينتيجه

و پـس از « سـد نفـوذ كمونيسـم »سياست خارجي تركيه كه در دوره جنگ سرد بر مبناي 2003فروپاشي شوروي به عنوان حافظ منافع غرب در منطقه تعريـف شـده بـود از سـال

عراق، همسايگان و آينده

190

كيـه بـر عمـق اي مستقل به خود گرفته و با تبا حاكم شدن حزب عدالت و توسعه وجههاي بـراي تاريخي و جغرافيايي تركيه جايگاهي مركـزي را بـين چنـد ژئوپوليتيـك منطقـه

المللـي اي و بـين ها در رويكرد جديد خود به محيط منطقـه خود تعريف كرده است. تركبر اساس پروژه غربي بر اين اعتقادند كه تركيه مانند ايران، مصر و روسيه متعلق بـه يـك

ــ امنيتـي و ليتيك نيست كه سياسـت خـارجي خـود را در محـيط سياسـي منطقه و ژئوپو

اي و ژئوپوليتيـك واقـع شـده و فرهنگي آن طراحي كند، بلكه در ميان چند هويت منطقه

در نهايت نيازمند رويكردي چندوجهي در ارتباط با محيط پيراموني خويش است. تركيـه اي هـاي منطقـه رب وارد بحـران هاي گذشـته بـا حمايـت غـ با اين رويكرد برخالف دهه

دهد. به بيان ديگر، تركيه كه پيشـتر شود و فرمول بومي خود را براي حل آنها ارائه ميمي

كرد، اين بـار آن را در جغرافيـاي فرهنگـي وجو ميامنيت ملي را در مرزهاي خود جستمحور، بـه خصـوص بـه منـاطقي كـه روزگـاري تحـت و هويتي خويش با نگاهي تمدن

كند و با اين رويكـرد بسـيار جـدي وارد اند، تعريف مييت امپراتوري عثماني بودهحاكممناقشات مربوط به خاورميانه شـده اسـت. در مسـائل مربـوط بـه عـراق هـم تركيـه بـا

اي را هـاي ملـي و منطقـه مساحت بيشتري وارد شده و راهبردهاي متناسـب بـا واقعيـت طراحي كرده است.

هـاي اساسـي چنين نگرانيعراق به پيشينه روابط دو طرف و همالبته عاليق تركيه به امنيتي آنكارا به روند تحوالت اين كشور پـس از جنـگ عـراق مـرتبط اسـت. هـر چنـد تركيه به دليل حاكميت چند صـد سـاله امپراتـوري عثمـاني بـر سـرزمين عـراق و بـراي

ي داشـته و هنـوز هـم هايي تاريخي به مناطقي از عراق امـروز داشتساليان متمادي چشمتوانند ناديده بگيرند و فراموش كنند، اما اكنون تركيـه بـا مقامات آنكارا به كلي آن را نمي

مسائل عيني تري در عراق مواجه اسـت. ايـن مشـكالت آنكـارا را تـا حـدي بـه سـمت گرايي در تعريف جديد از روابط با عـراق سـوق داده اسـت. شـرايط جديـد عـراق واقع

هاي تركيه به عراق ايجاد كرده است. نگـاه كنـوني تركيـه بـه سي در اولويتتغييرات اسا

ــ امنيتـي بـا مشـاركت منـابع غربـي اي از مالحظات سياسيروند تحوالت عراق آميختههاي عميق راهبردي آن كشور از اوضـاع عـراق همسـان اسـت. يعنـي است كه با نگراني

الگـويي از مناسـبات قـوي را در ساختار جديد عراق و آزادي عملكردهـاي ايـن كشـور

بخش سوم: بررسي روابط تركيه و عراق

191

پـذيري فراوانـي در كند كه كشورهاي همسـايه از جملـه تركيـه آسـيب منطقه تجويز مي مقابل آن دارند.

تركيه با در نظر گرفتن اين واقعيت از نقش انفعالي خويش خارج و در عرصه عـراق بـه اي ژئوپـوليتيكي خـويش همندي از ظرفيتعنوان بازيگري فعال ظاهر شده است. آنها با بهره

هـا و اي و اكثريت جريـان اي، فرامنطقهتوانستند در سطحي وسيع حمايت كشورهاي منطقه

هاي سياسي عراق را قانع كننـد كـه نقـش تركيـه ايجـابي و سـازنده اسـت. تركيـه در جناح

ها در حوزه عراق بازيگري مؤثر باشد. كند در تمام عرصههاي آينده تالش ميسالمتصور براي تركيـه در عرصـه عـراق در آينـده در برخـي مـوارد نسـبت بـه جايگاه

جايگاه و راهبردهاي جمهوري اسـالمي ايـران تـا حـدودي چالشـي و حـداقل ناهمسـو

خواهد شد و در مقابل، بسترهاي الزم براي توليد همكاري بين ايران و تركيـه بـه وجـود هـاي آينـده بـراي اق در سـال خواهد آمد. هر چند حضور و نفـوذ فراگيـر تركيـه در عـر

ــه ــي در برخــي زمين ــامطلوب و حت ــراق ن ــه ع ــران در عرص ــد اي ــازيگري قدرتمن ــا ب هاي حـوزه ها نسبت بـه سـاير بـازيگران منطقـه برانگيز است، با توجه به اينكه تركچالش

اي جمهـوري اسـالمي ايـران دارنـد، سـعي نخواهنـد عراق درك درستي از جايگاه منطقه با حاصل جمع صفر با ايران در حوزه عراق شوند. كرد وارد بازي

:بخش چهارم

بررسي روابط سوريه و عراق

مقدمه

گيرد.هاي مختلف مورد بررسي قرار ميدر اين بخش روابط سوريه و عراق در دوره

در يك دوره دو كشور اختالفاتي از لحاظ ايـدئولوژيك داشـتند و در جنـگ ايـران و

پيمان ايران و مخالف صدام بود. سوريه مخالف اشغال عـراق توسـط ق نيز سوريه همعرا

ها مـتهم اي كه عراق اين كشور را به حمايت از تروريستآمريكا و متحدان بود، به گونه

هـاي منطقـه و كرد. اما دو كشور اختالفات خود را كاهش دادند. با فراگير شـدن انقـالب

يه بـراي تغييـر رژيـم ايـن كشـور، عـراق از سياسـت دخالت كشورهاي عربـي در سـور

جويانه كشورهاي عربي ناراضي است.مداخله

نگاهي به تاريخ روابط سوريه و عراق

. تالش عراق براي دخالت در سوريه1

هنگامي كه ناقوس جنگ جهاني اول به صدا درآمد، فرانسـه و انگلـيس تصـميم خـود را ــ پيكـو اني گرفته بودند. بريتانيا و فرانسه در قرارداد سايكسعثم امپراتوريبراي تجزيه

ضـمن تقســيم متصـرفات عثمــاني در خاورميانــه، دو بخـش آن را در شــرق مديترانــه و النهرين ميان خود تقسيم كردند. فرانسه سوريه و لبنان را حق انحصـاري خـود شـمرد بين

130.و انگلستان فلسطين و عراق را تحت قيموميت خود گرفتمـا پس از ظهور ناصر در مصر، عراق به دنبال تحميل طرح وحدت به سـوريه بـود، ا

ن كلمـات آتشـين و كرد. بـه رغـم رد و بـدل شـد ها امتناع ميسوريه از پذيرش اين طرح

عـراق تواند باعث انفجار و جنگ ميـان شديد تبليغاتي و اينكه عواقب مسئله مي حمالتراوان داشت كه نـوري سـعيد و بريتانيـا بـا تكـاپوي فـ و سوريه شود، اين نظر نيز وجود

بودند. چنان درصدد اتحاد با سوريههم

، 4س ،خـارجي سياسـت مجلـه ،«سـوريه عربـي هـاي سياسـت در پروسـترويكا هـاي بازتـاب » .زامـل سـعيدي، 130

.1369، بهار و تابستان 2و 1هاي شماره

عراق، همسايگان و آينده

198

عـراق »سعيد دريافت كرد كه در آن آمده بـود: اي از نوريزعيم نامه 1949در اول مه بيند، زيرا قبال ايـن كشور برادر )سوريه( نمي ضرورت جديدي مبني بر شناسايي استقالل

ها از امـور داخلـي كشورهاسـت و عـراق داده است. تغيير و تبديل حكومت كار را انجامهاي خاصي براي تحميـل بـه سـوريه نـدارد. امـا از هرگونـه كه برنامه بارها تكرار كرده

دانـد كـه حـق تعيـين كند. عراق ايـن امـر را فـرض مـي مي اتحاد با كشور عربي استقبال

131«ملت باز گردد. ارجي بهسرنوشت با آزادي كامل و بدون مداخله خ

سر راه خود بـه لنـدن در فرودگـاه ، يك هواپيماي نظامي عراق1949آگوست 10در از وي تعـدادي از فرود آمد و نوري سـعيد از آن پيـاده شـد. در اسـتقبال المزه در سوريه

راد افـ سوري حضور داشتند. نوري سعيد در ديدار با ايـن نگارانمداران و روزنامهسياست

گفت و چهار روز بعد اين كودتـا صـورت از وقوع كودتاي نظامي در آينده نزديك سخنفرانسـه و سـكوت آمريكـا و گرفت. كودتاي مذكور كه به قتل زعيم انجاميد، با تشـويق

يعني شـعب بـود كـه انگليس مواجه شد. برنده اصلي در اين وقايع، حزب طرفدار عراق تصاص داد. حزب وطنـي سـوريه در ايـن هنگـام بـه شـدت اكثريت كابينه را به خود اخ

شعب كه بر حكومت سـلطه يافتـه بـود و مدافع اتحاد با عراق شد و در اين راه از حزبپيشـنهاد كـرد به نوبة خود خواهان اتحاد با عـراق بـود، پيشـي گرفـت، بـه طـوري كـه

سـلطنتي تبـديل صورت گيرد و رژيم از جمهـوري بـه تعديالتي در قانون اساسي سوريهمـداران طرفـدار عـراق هاشم االتاسي، ارتباط مداوم با سياسـت شود. پس از تشكيل كابينه

و عـراق اتحـادي فـدرالي برقرار و طرح اساسي اتحاد ريخته شد. در ايـن طـرح سـوريه گرفـت. موضـع مسائل دفاع، سياسـت خـارجي و اقتصـاد را دربرمـي دادند كهتشكيل مي

ش ميان قاهره و ريـاض از يـك طـرف و بغـداد از طـرف ديگـر بـه حزب وطني در كشا

هـا وحـدت بـا هـا و سـعودي سردرگمي و ابهام افتاده بـود. در حـالي كـه مصـري حالتهـاي طـرح ها بودند، عـراق هاشمي كردند و مخالف هرگونه اتحاد باسوريه را مطرح مي

هاي داخلـي داد. كشمكشخصيب بود، ارائه مي وحدت خود را كه بخشي از نقشه هالل

كودتايي نظـامي بـر سرهنگ اديب شيشكلي طي 1949در دسامبر سوريه موجب شد كه

-45، صـص 1369، 14، ش اطالعات سياسـي و اقتصـادي ، «سوريه و عراق ديروز و امروز»د علي امامي، . محم 131

31.

بخش چهارم: بررسي روابط سوريه و عراق

199

الحنـاوي و جمهوري بـه هيـثم االتاسـي واگـذار شـد و سـامي سر كار آيد. وظايف رئيسيارانش به اتهام توطئه عليه ارتش، موجوديت كشور و نظام جمهوري و نيز همكـاري بـا

132خارجي تحت تعقيب قرار گرفتند.بعضي منابع

خصيب . اختالف نظر در نقشه هالل2امـا اين طرح توسط انگليس ارائه و خواستار وحدت سـوريه، عـراق، اردن و لبنـان بـود

سوريه به خصوص به علت تحوالت داخلي موافق اين طرح نبود. اني و حـزب خانواده بانفوذ وي، اكرم حور پشت كودتاي شيشكلي، در صحنه داخلي

مشـترك مصـر و سـعودي )در سوريه قرار داشتند و در زمينـه خـارجي فشـارهاي قومي ر بود. زدن برنامه اتحاد با عراق( مؤثبرهم

ها داشـت. شيشـكلي بـا ها و سعوديبا مصري اياديب شيشكلي روابط دوستانه ويههحـدت بــا عــراق و هيـثم االتاســي وي را نـاگزير كــرد كـه از موضــوع فشـار آوردن بــه

مشترك عربي كه او ابتكـارات مصـر و عربسـتان بـود، پوشي كند و به معاهده دفاعچشم

وزيـر و دكتر ناظم القدسي، عضو حـزب شـعب و نخسـت 1950اكتبر 18تن در دهد. در ديـدار كـرد. وي اتهامـات سوريه، در مانوري سياسي هوشيارانه از عربستان وزير خارجه

سـوريه بـا كشـورش بـا عـراق را نفـي و در ضـمن اشـاره كـرد كـه مربوط به ارتباطات

منـد بهبـود روابـط هاي به اصطالح سوريه بزرگ و هالل خصيب مخالف و عالقـه برنامهميان تمام كشورهاي عربي است. وي تأكيد كرد سوريه هي موضعي مغاير اين امـر )كـه

ديـدار، قسـط دوم از وام تفرقه ميان اعراب شـود( اتخـاذ نخواهـد كـرد. در ايـن موجب

سوريه پرداخت و مقرر شد همكاري دو كشـور در زمينـه نظـامي نيـز انجـام عربستان به هـا را در اميـر عبدااللـه، نايـب السـلطنه عـراق گيرد. عراق از اينكه شيشكلي همه قدرتشـان هاشـمي و دوسـتان برد. دشمني او بـا خانـدان دست گرفته بود در وحشت به سر مي

مربـوط بـه وحـدت ميـان مشهور بود و اين دومين كودتـا بـر تمـام اميـدهاي ريهدر سو

كشيده بود. پيروزي ارتـش سـوريه در كودتـا و تحـت تـأثير سوريه و عراق خط بطالنها نيـز در برابـر هاي عراق بود. عراقيطلبيجاه قرار گرفتن حزب شعب، ضربه مهلكي به

.49. همان، ص 132

عراق، همسايگان و آينده

200

عراقـي خواسـتار مداخلـه بـراي نجـات مدارانتاقدامات شيشكلي بيكار ننشستند. سياسجبـر، دبيركـل حـزب اي كه به امضـاي صـالح شورشيان بودند. در بيانيه سوريه از دست

از امت اشـتراكي در بغـداد انتشـار يافـت، شيشـكلي بـه اقـدامات غيرقـانوني، سـرپيچي نقـض قـانون قانوني، انحالل مجلـس و حكومت قانون، به زندان انداختن مأموران دولت

شـد. در كابينـه عـراق صـحبت از خـودداري از شناسـايي رژيـم جديــد و اساسـي مـتهم

133درخواست از ساير كشورهاي عرب براي اقدام مشابه بود.

خصيب كه نقطه آغاز و پايـانش در سـوريه عدم موفقيت عراق در اجراي نقشه هاللوقفـه آن هـاي بـي خود و تـالش بود و اصرار عجيب بغداد در به ثمر رساندن طرح نهفته

ــ اجتمـاعي و افسـران هـاي سياسـي ها و شخصـيت در تماس و جلب نظر احزاب، گروه

انديشـه ارتش براي نيل به مقصود با توجه به اين مالحظات قابـل درك اسـت. شكسـت كـار، و بيـرون رفـتن نيروهـاي محافظـه توانسـت بـه معنـاي ناكـامي هالل خصـيب مـي

از صـحنه و ورود نيروهـاي داران و بازرگانان عمدهطلبان، زمينسلطنت سنتي، گرايانمليگـرا و طبقـات مـزاج و چـپ هـاي آتشـين انقالبي و ناسيوناليسـت ارتشي مترقي، جوانانالمللـي نيـز سياسي سـوريه باشـد. در صـحنه بـين درآمد به حياتمتوسط و محروم و كم

صـدد پـر كـردن خـأل و گـرفتن جـاي نفس يعنـي آمريكـا و شـوروي در هاي تازهقدرترمق نظير انگليس و فرانسـه بودنـد. مـداخالت عـراق در ناتوان و بي نيروهاي استعماري

سوريه اغلب مانند ساير رقبايش يعني عربستان سعودي و مصـر بـود و بيشـتر از طريـق هـاي مداران سـوريه و حمايـت از گـروه ها و سياستروزنامه پرداخت كمك و اعانات به

گرفـت. مسـئول تمـاس بـا كوچك تبعيدي سوري در لبنـان و سـاير نقـاط صـورت مـي عبدالمطلب االمـين در اوايـل دهـه هاي نظامي عراق در سوريه )سرهنگنظاميان، وابسته

كـرد( بودنـد و غالبـا بـه صـورت كـانون اين سمت را داشت و به طور فعال عمل مي 50هاي نظامي عراق در دمشـق و بيـروت از ستهكردند وابمي احساسات طرفدار عراق جلوهالسلطنه عراق طرفـداران خـود را كردند، در حالي كه نايبعوامل محلي خود حمايت مي

134داد.ميان برجستگان سوري مورد تشويق قرار مي

.14. همان، بخش سوم، ص 133

.91، ص 1369رحمت اللبه صالحي، تهران:مركز نشر سپهر ، ترجمهدوّمين رستاخيز عرب. جان كيم ، 134

روابط سوريه و عراق در دوره حزب بعث

. اختالفات ايدئولوژيك1

رد و شد سوريه همسايه از جملههاي كشور در يتحوالت باعث عراق در بعث كودتاي سـوريه هـاي بعثـي داخلـي داليـل به بنا. رسيد قدرت به سوريه در بعث مارس، حزب

وحـدت هب ناصر مجدد كردن متقاعد برايو بودند ناصر با جديد وحدت به مندعالقه . نياز داشتند خود عراقي قطارانهم به آنها

بـه تـرازو كفـه بود رسيده حكومت به سوريه و راقع در بعث حزب كه زمان اين در

ها بـه طـور كلـي در ايـن خالصـه بود. هدف بعثي شده ترسنگين آنان نفع به زيادي نحوخواستند نظريات خود را به ناصر تحميل كنند. به همين علت معتقد بودنـد شد كه ميمي

هاي خود را بـر مـردم آنچه در مصر اتفاق افتاده انقالب قشري برگزيده است كه گرايشتحميل كرده، در حالي كه در كشورهاي عراق و سوريه همه چيز )بعـث( ناشـي از خلـق

135است.

، تهـران: وزارت خارجـه، مؤسسـه چـاپ 1990سي سوريه و عراق در دهـه بررسي روابط سيا. محمدعلي امـامي، 135

.74و انتشارات، ص

عراق، همسايگان و آينده

202

ها معتقـد بودنـد كـه حـزب بعـث فاقـد مبـاني نظـري جـامع بـراي برعكس، ناصريسال براي تـدوين نظريـات انقالبـي كـار 10حكومت است در حالي كه در مصر بيش از

اند. به ظـاهر بـراي جلـوگيري چيز جز شعار تحويل مردم ندادهها هيشده است و بعثيها خود را طرفدار نظام حكومتي فدرال نشان دادند كـه احـزاب هـر اي تلخ بعثياز تجربه

كشوري مانند حزب اتحاد سوسياليست را در مصر يا حزب بعـث را در سـوريه و عـراق

هـا پـي كرد زيرا به نيات سـوء بعثـي گيري آزاد گذارد. ناصر در برابر اين پيشنهاد موضع

خواست آنان را در كشورهاي سوريه و عراق پـس از اتحـاد برده بود و به هي وجه نمي 136آزاد بگذارد.

كـه حـزب بعـث خـوش دودسـتگي شـد چنـان رژيم بعثي جديد به مرور زمان دست

ل بـه دو دسـته پيشـرو و ناسيوناليسـت تقسـيم شـد. در همـين سـا 1968سوريه در سال افسران بعثي عراق به رهبري احمد حسن البكـر، صـالح عمـاش و حـردان تكريتـي طـي

ريـزي عبـدالرحمن عـارف )بـرادر عبدالسـالم عـارف( را از قـدرت كودتايي بدون خوندسـت بركنار كردند و با تشكيل شوراي فرمانـدهي انقـالب زمـام امـور را در بغـداد بـه

گرفتند.

ل افـزايش يافـت و در طـول سـا 1968ه از اكتبر مبارزات دروني حزب بعث در سورييـن گرايان بعثي در سوريه با رژيم بعثي برخورد داشـتند و بـه ا ادامه پيدا كرد. چپ 1969

ا بـ كابينـه جديـد سـوريه 1968علت موفقيت دولت دمشق متزلزل شد. در اواخـر اكتبـر كيل شـد. گرايـان حـاكم تشـ شركت چند تن از اعضاي گروه ناسيوناليست مخالف چـپ

و گروه ناسيوناليست برعكس گروه پيشرو، توجه كمتري به مسائل ايـدئولوژيك داشـت مسـايه بيشتر داراي نظريات عملي نسبت به اقتصاد و بهبود روابط با كشورهاي عربـي ه

اش نسـبت بـه بود. در رخس اين گروه ژنرال حافظ اسد قرار داشت كه نظريـات انتقـادي هاي طوالني وي بـا رهبـران گـروه پيشـرو موجب كشمكشنفوذ زياد شوروي در دولت

شده بود.

، 308، ش گـزارش اداره هشـتم سياسـي وزارت خارجـه ، «سوابق تاريخي روابط سوريه و عـراق ». بابك سليمي، 136

.13، ص 28/5/66

بخش چهارم: بررسي روابط سوريه و عراق

203

گروهي به اتهام توطئه براي سـرنگوني حكومـت سـوريه و دريافـت 1970در اوايل گـذار حـزب بعـث عفلق بنيـان 1971كمك نظامي و مالي از عراق دستگير شدند. در سال

حكـام اعـدها اسـد ايـن و صد نفر از طرفداران وي به اتهام خيانت محكوم شدند. گرچه بريه را بخشيد يا تخفيف داد، با اين حال، ايـن محاكمـه نشـان داد كـه رژيـم جديـد سـو

اي از جانب عراق را تحمل و با هي وفـاداري نسـبت بـه عفلـق درون گونه مداخلههي

سوريه مدارا نخواهد كرد.

گ اعـراب اكتبر در جنـ 16، به فاصله كمي قبل از ساعت موعود حمله 1973در سال هـاي نظـامي و اسرائيل، اسد توسط سفير عراق در دمشق درخواستي مبني بر ارسال كمك

جمهور آن كشور كرد. چند روز قبـل از آن نيـز يـك مقـام بلندپايـه از حسن البكر، رئيس

سوري به بغداد پرواز كرده بود تا تقاضاها و نيازهاي فوري ارتـش سـوريه را بـه اطـالع كردند كـه مجبورنـد با اين وصف به ظاهر مقامات عراق احساس ميسران عراق برساند.

137قبل از فرستادن نيروهايشان به كمك سوريه با مسكو مشورت كنند.

بـس قسـمت اعظـم شده بود به دنبـال آتـش 1973رژيم عراق كه با اكراه وارد جنگ ق نيروهايش را پس از مدتي كوتاه بـه كشـور بازگردانـد تـا بـه سـركوب كردهـاي عـرا

نامـه بـا اسـرائيل بـر سـر موافقـت « طلبيشكست»بپردازد. رهبران عراق اسد را با خطاب سـطح مساختند به طـوري كـه او را هـ كردند و بر او اتهامات زيادي وارد ميسرزنش مي

هـاي قـديمي در حـالي كـه دشـمن سـابق بـه دادند. تند شدن آتـش كينـه سادات قرار مي رسيد. تر به نظر ميسوسضعف و انزوا كشده شده بود، مح

طي توافق الجزاير، ايران و عراق بـه مسـائل فيمـابين 1975مارس 13هنگامي كه در خاتمه دادند، حل شدن اين مشكالت همـراه بـا اوج رونـق اقتصـادي عـراق )بـه دنبـال

افزايش قيمت نفت(، دست بغداد را براي مداخله در امور سوريه بـاز گذاشـت و طبيعـي ها نباشد. ضد حمله اسـد بـا اتهـام اينكـه عـراق در ضوعي خوشايند سوريبود چنين مو

)در مورد مسائل مرزي و...( به مثابه اتحاد بـا امپرياليسـم و تسـليم حقـوق 1975قرارداد

.1365ن تابستا انتشار، سهامي تهران: شركت برزين، سعيد ترجمه ،سوريه در سياسي تحولطارق، . اسماعيل، 137

عراق، همسايگان و آينده

204

خيالي از مرزهاي شرقي، حمـالت خـود آسودهاعراب عمل كرده، شروع شد. عراق نيز با را عليه سوريه تشديد كرد.

صدام كه مرد قدرتمند عراق شده بـود خبـر كشـف توطئـه عليـه 1979 ژوئيه 28در رسـيد شـماري از نزديكـان وي در ايـن حكومت بعثي بغداد را اعالم كرد كه به نظـر مـي

واقعه دست داشتند. خودكامه نوظهور عراق از اين فرصت اسـتفاده كـرد تـا آنـاني را كـه

نفـر از كـادر 5يه شـامل اعـدام مايل به وحدت با سوريه بودنـد تصـفيه كنـد. ايـن تصـف

هـاي افسر با درجـه 82رهبري شوراي انقالب و وزرا، سي تن از اعضاي كنگره حزب و 138.مختلف شد

گناهي خود اعتراض كرد و از صـدام خواسـت كـه شـواهد مداخلـه اسد در مورد بي

تـش سوريه را در توطئه آشكار كند. حافظ اسد وزيـر خارجـه )خـدام( و رئـيس سـتاد ار شهابي( سوريه را به بغـداد فرسـتاد تـا صـدام را در مـورد حسـن نيـت دمشـق مطمـئن )

ل بودنـد اگر عراق هرگونه دليلي براي اين خطاي سوريه دارد، كساني را كه مسـئو »سازد: « مجازات كند.

مند بـه سسـت كـردن واقعيت آن بود كه شماري از اطرافيان و وابستگان صدام عالقهـ سوريه بودند. ايـن امـر مـانع ظهـور صـدام بـه عنـوان سيون عراقها و انحالل فدراپايه

139.شدقدرتي مطلقه در عراق و منطقه مي

الف( اختالفات دو كشور درباره انقالب اسالمي

شـد االسالميه عراق تشـكيل ۀحزب مذهبي شيعيان موسوم به الدعو1960در اواخر دهه ، و بر بازگشت به اسالم در امـور حكومـت ته بوداهلل محمدباقر صدر الهام گرفكه از آيت

د كـرد. حـزب الـدعوه طيفـي از عقايـ عدالت اجتماعي و مخالفت با اسـتثمار توصـيه مـي گرفت. شيعيان را دربرمي

شروع شـد. شـماري از اعضـاي 1974مخالفت شيعيان با حكومت بعثي عراق از سال دادگـاه محكـوم شـدند و هـاي اسـالمي در نـوامبر و دسـامبر آن سـال مخفيانـه در گروه

.79، پيشين، ص 1990بررسي روابط سياسي سوريه و عراق در دهه . محمدعلي امامي، 138

.1368 اطالعات، انتشارات تهران: مهران، ترجمه وحشت، الخليل، جمهوري . سمير 139

بخش چهارم: بررسي روابط سوريه و عراق

205

گزارش شد پنج نفر از اين افراد در خفا اعدام شدند. شيعيان در اين زمـان خطـري امنيتـي شدند. بعث عـراق بـراي آنكـه نقـش شـيعيان را پـايين آورد و ها محسوب ميبراي بعثي

كــرد. بـر اثـر ايــن آنـان را خفيـف كنـد، انــواع فشـارها و اتهامـات را بــه آنهـا وارد مـي هـايي بـه وقـوع در كـربال و نجـف تظـاهرات و شـورش 1977ها در فوريه ريگيسخت

پيوست. دولت عراق ادعا كرد كه دست عوامل سوريه در شورش در كـار بـوده اسـت و

140اند.آنها مواد منفجره در اماكن مقدس كربال كار گذاشته

ي هـا گرچه اين به اصطالح توطئه طرفداران سوريه عليه صدام ارتبـاطي بـه شـورش عـدها شيعيان نداشت، با اين حال، دستگاه جديـد بعثـي عـراق بـا پيونـد ايـن دو قضـيه ب

هـا حاكميـت دارنـد. برداري فراواني از آن كرد. در رژيم فعلـي بعـث سـوريه علـوي بهره

پـذير شـمار و ضـربه اند كه در طـول تـاريخ انگشـت ها يك فرقه كوچك و منسجمعلويرتشي، از جمله فرماندهي نيروهـاي به ويهه مشاغل اهاي حساس ها پستاند. علويبوده

انـد. بـه رغـم خطـر مشـتركي كـه بيـداري نيروهـاي نظامي را در سوريه به دست گرفتهالمي اسالمي براي هر دو رژيم بعثي دربرداشت، برخورد دمشـق و بغـداد بـا انقـالب اسـ

نـد و تآنهـا را ايران متفاوت بود. ظهور جمهوري اسالمي ايران در حقيقت دشـمني ميـان كـرد، سـران بعثـي تيز كرد. در حالي كه اسد از مواضع رژيم انقالبـي ايـران اسـتقبال مـي

كردنـد. در بـدو پيـروزي انقـالب اسـالمي، رويـه عراق از اين ناحيه احساس خطـر مـي جـواري خـود را بـا توانستند روابط حسن هماي بود كه اعراب ميرهبران ايران به گونه

ا رون گذشته حفظ كنند. با اين حـال، دو كشـور مواضـع ضـد يكـديگر چنظام جديد همبـر كردند. اين بيداري شيعه در سطح منطقه موضوعي قابل توجه بود، كـه اسـد حفظ مي

ر و گذاشت )به دليل علوي بودن خودش(، در حالي كه صدام بـه طـور مرگبـا آن ارج مي

. كردخطرناكي آن را مغاير يكپارچگي كشورش ارزيابي مي

جدا از اين مالحظات، در آستانه جنگ، اسـد و صـدام از همـديگر بريدنـد، زيـرا بـه طور كلي بر سر اينكه چه كسي دشمن اصلي اعراب است با يكديگر در اخـتالف بودنـد.

توجه اسد به تهديد از جانب اسرائيل معطوف شـده بـود، در حـالي كـه صـدام بـه طـور

اسـفند امـور خارجـه، ، اداره وزارت«اطالعـاتي دربـاره جمهـوري عربـي سـوريه ». كتاب سبز وزارت امور خارجه 140

1361.

عراق، همسايگان و آينده

206

هاي مختلف و افتـادن در مسـيرهاي شدن در جبههكامل خود را درگير ايران كرد. مواجه گوناگون يكي به طرف مديترانه و ديگري به طرف خليج فارس باعث شد كـه سـوريه و

ناپذيري دركي متفاوت از خطرهايي داشته باشند كـه آنهـا را تهديـد عراق به طور اجتناب كرد. مي

ار كـرد و حكومـت برقـر المسـلمين پيونـد در نهايت، حكومت بعثي عراق بـا اخـوان

سوريه با جمهوري اسالمي ايران در مسير اتحاد قرار گرفت.

سوريه و ايران به تدريج مواضع و مصـالح مشـتركي در مخالفـت بـا صـدام و رژيـم بعث عراق پيدا كردند و اين امر زنگ خطر را براي بغـداد بـه صـدا درآورد. رژيـم بعثـي

پروراند، خود را بـه اردن، عربسـتان در سر مي اي كهعراق با توجه به اهداف بلندپروازانه

هاي خليج فارس نزديك كـرد و بـا آنهـا الف دوسـتي نشنينسعودي، كويت و ساير شيخ 141زد.

شـكار صدام در اين زمان نگراني خود را از اتحاد ميان سـوريه و ايـران بـه صـورت آ كـرد كـه دشـمن تمـام ياگر انقالب ايرانيان اعالم م»كرد. وي در اين باره گفت: ابراز مي

انيـان اطـالق كـرد، ولـي اير « اسالمي»شد به آن به نحوي اعراب فاسد است، آن وقت ميد رهاي عـرب را بـه عنـوان متحـد انتخـاب و بعضـي را به طور رياكارانه بعضي از ملت

«كنند.مي

، دو مــاه پــيش از آغــاز جنــگ، نخســتين ضــلع مجتمــع ســاختماني 1980در ژوئيــه ميليـون دينـار عراقـي بـه آن 7/5اي بـالغ بـر افتتاح شـد كـه بودجـه « ادسيهانداز قچشم»

بـا اختصاص داده شده بود. حدود يك سال قبـل از آن تـاريخ، سـردمداران بعثـي فيلمـي تـرين مبلغـي بـود كـه ميليون دالر آمريكايي( ساختند كه بـزرگ 8مخارج سنگين )حدود

تاكنون به يك فيلم عربي اختصاص داده شد.

اي اغوا شده بود كـه خـود را ر اين اوضاع و احوال كه صدام حسين به طور فزايندهدمطرح و حضور عراق را بر پر كردن خأل رهبري در منطقه عنوان كند، غرب نيـز بـه وي

142.دادروي خوش نشان مي

.1386، ترجمه مهگان نهند، تهران: نشر سفير، زمستان جنگ ايران و عراق. عبدالمجيد تراب، 141

.1368. علي بيگدلي، پيشين، 142

بخش چهارم: بررسي روابط سوريه و عراق

207

رسـال به رغم اين احتياط، سوريه پذيرفت كه مقاديري سالح و تجهيزات بـه ايـران ا هـاي ضـد تانـك روسـي و مهمـات ( و موشـك 7هاي زمين به هوا )سـام كند كه موشك

در برابـر خورد. با افزايش مقاومـت نيروهـاي ايـران توپخانه در اقالم ارسالي به چشم ميمهاجمان، مواضع سوريه به تدريج صورت علني به خـود گرفـت. البعـث، ارگـان حـزب

، جنـگ را نوان عامل امپرياليسـم عراق را متهم كرد كه به ع1980اكتبر 7بعث سوريه، در

به نفع آمريكا و براي انحراف اعراب در مبارزه با اسرائيل شروع كرده است.

ع كوشـيد كـه آنهـا را قـان هايش با شاهان عربستان سـعودي و اردن مـي اسد در تماسمي كند بر صدام فشار آورند كه جنگ را متوقف كند. اين امر بـه موضـع رسـمي و عمـو

د. اسد تبديل ش

شروع به سازماندهي نيروهاي مختلف رژيم بعثـي عـراق 1980سوريه از اواخر اكتبر هاي عراقي و كردها( كـرد كـه هـدف آنهـا بـه راه انـداختن نـاآرامي و )مركب از تبعيدي

عـرب بـا هـدف دو جبهه دموكراتيك ملي و پان 1980نوامبر 12سرنگوني صدام بود. در كيل شد. هفت گروه مخالف رژيم عـراق مركـب از سرنگوني صدام حسين در دمشق تش

13ها و كردها منشور جبهه مشـترك را تنظـيم كردنـد كـه در ها، سوسياليستكمونيستنوامبر در پايتخت سوريه به چاپ رسيد. بـه دنبـال ناكـامي رژيـم بعثـي عـراق در جنـگ

رده اسـت كـه آسا، بغداد ادعا كرد كه سوريه مقادير عظيمي سالح به ايران ارسـال كـ برق 143.جمهور اسالمي ايران تكذيب شداين موضوع توسط رئيس

بدين ترتيب، از نخستين مرحلـه جنـگ، سـوريه در تهيـه اسـلحه، تبـادل اطالعـات، 144عمليات نامنظم، تبليغات و امور سياسي به طور وسيع در كنار ايران قرار گرفت.

ي و امنيتـي عمـومي بـا طلب و سازماندهي سياسـ سوريه با حمايت از كردهاي تجزيه

ايران در عمل به عنوان يك طرف جنگ پايش به معركه وارد شد. در طـول جنـگ يكـي ه نفـت عـراق در از اهداف ايران لطمه زدن به عراق از نظـر اقتصـادي بـود. خطـوط لوـل

گذرد و به بندر بانياس در مديترانـه و تريپـولي در لبنـان سوريه از حوالي شهر حمص مي

.89، پيشين، ص 1990. محمدعلي امامي، بررسي روابط سياسي سوريه و عراق در دهه 143

ش خارجـه، امـور وزارت سياسـي هشـتم اداره گـزارش ،«عـراق و هسـوري روابـط تاريخي سوابق ». بابك سليمي، 144

.1367مرداد 28، 308/568

عراق، همسايگان و آينده

208

بشــكه و 000/554ظرفيـت صــدور نفـت از خــط لولـه ســوريه روزانـه شــود. خـتم مـي داد مبلـغ شـش رسيد و رقـم دقيقـي كـه عـراق از دسـت مـي تن ساالنه مي 000/700/27

ــدهاي ارزي )در ميليــارد دالر در ســال بــود كــه بــا توجــه بــه نيازهــاي بغــداد بــه درآم 145آمد.اي ناگوار به حساب مي( مسئله1982سال

سط سوريه، نيازهاي جديدي در عراق به وجود آورد. بغـداد ناچـار بستن خط لوله تو

شد ظرفيت خطوط لوله نفت خود را در تركيه افزايش دهد. ايـن كـار توسـط مؤسسـات

ميليون دالر وام از اروپـا دريافـت كنـد 20تركيه صورت گرفت و عراق مجبور شد مبلغ رسالي عراق از طريق تركيـه بـه و به مصرف پروژه مذكور برساند. در نتيجه، ميزان نفت ا

ميليارد دالر وام سـاخت لولـه 2چنين با كسب يك ميليون بشكه افزايش يافت. عراق هم

146.ديگري را از طريق عربستان به درياي سرخ آغاز كرديـانتي ختاكنون چنـين »سال عدم وحدت ميان اعراب افزود: 800طه ياسين با اشاره به

« ست.اچنان كه حكام سوريه انجام دادند، ديده نشده شناخته نشده و حمايت از دشمن

ه يـان سـاخت پس از تهاجم اسرائيل به لبنان، عراق نظريه قبلي خود را كه انقـالب ايران پخـت مشـترك امپرياليسـم و صهيونيسـم بـراي هـا و توطئـه و دسـت و پرداخته خارجي

ت، شـاخ و بـرگ نابودي وحدت اعراب بوده و عراق سنگر و هدف اصلي اين تهديد اسي هاي ايران، سـوريه و ليبـ و زينت داد. بغداد معتقد بود كه اتحاد نامقدسي ميان حكومت

در اين جريان به وجود آمده است.

، طارق عزيـز، يكـي از اعضـاي 1982در آگوست لوموندبه نوشته روزنامه فرانسوي جـويي هـا و سـلطه طلبـي اسـرائيلي توسعه»كننده حزب بعث، در اين زمينه گفت: رهبري 147«ها در يك مسير قرار دارند.ايراني

، گـردآوري و ترجمـه سـعيد بـرزين، تهـران: شـركت سـهامي تحول سياسي در سوريه. طارق اسماعيل و ديگران، 145

.65انتشار، تابستان

اسـفند ، اداره وزارت امـور خارجـه، «اطالعـاتي دربـاره جمهـوري عربـي سـوريه »كتاب سبز وزارت امور خارجه . 146

1361.

147 . Dawn, E (1962) ‘The Rise of Arabism in Syria’, Middle East Journal, 16:2, 145–

168.

بخش چهارم: بررسي روابط سوريه و عراق

209

ترين كشورهاي عـرب در مقابلـه بـا موجوديـت اسـرائيل عراق در ظاهر از سرسخت . كرد تا اسرائيلبود، ولي در عمل بيشتر وقت خود را صرف محكوم كردن سوريه مي

رآمـد. صدام از زمان دستيابي به قـدرت درصـدد بهبـود مناسـبات بـا ياسـر عرفـات ب ران هاي افراطي فلسطين، زماني توسـط عـراق اجيـر شـد تـا رهبـ ابونضال، از سران گروه

بخش فلسطين را به قتل رساند. قصد عراق به طور مستقيم به كـاهش نفـوذ سازمان آزادي

شـد. بـا خـروج عرفـات از بخـش فلسـطين مربـوط مـي سوريه در داخل سـازمان آزادي

ه درصـدد جلـب بيشـتر وي برآمـد. بـدين ترتيـب، بيروت، عراق براي دشمني با سـوري ه يكـديگر ها و عرفات ظاهرا به صورت تصادفي و براثر تهاجم اسرائيل به لبنـان بـ عراقي

واقعيت بود. بريدن سـريع عرفـات از نزديك شدند كه اين نزديكي بيشتر در شعار و نيمه

هم فلسـطين فـرا بخـش هاي وسيعي بـراي نزديكـي عـراق و سـازمان آزادي سوريه زمينههايي نظير كسـب حمايـت بيشـتر آورد. حمايت فزاينده بغداد از داد و ستد عرفات هدف

اعراب عليه ايران و رقابت و دشمني با سوريه را دربرداشت.

ها در صـبرا و شـتيال )لبنـان(، عـراق خواسـتار آن شـد كـه عام فلسطينيبه دنبال قتلهـا را در ايـن هاي بغداد در تبليغات خود سورياسرائيل از سازمان ملل اخراج شود. بعثي

واقعه مورد سرزنش قراردادند و بار ديگـر تـز قـديمي خـود را مبنـي بـر همكـاري ميـان اي از ارتباطـات ضـد عربـي و ضـد اسرائيل، ايران و سوريه پيش كشـيدند و آن را حلقـه

148.عراقي در منطقه معرفي كردندهـاي نبـرد، سـوريه )بـا جلـب ي ايران در جبهههارسيد كه در اوج پيروزيبه نظر مي

نظر بعضي از كشورهاي عرب ( مايل بود طي ابتكـاري، ضـمن كنـار گذاشـتن صـدام از صحنه، يك گروه طرفدار سوريه را در عراق سر كار آورد. اما واقعيت اين بود كـه ايـران

گذشـته بغـداد هاي متفاوتي داشتند. از آنو سوريه در مورد آينده حكومت در عراق ايده 149كرد.با هر گونه ابتكار و پيشنهاد سوريه مخالفت مي

،54ش ،المللـي بـين و سياسـي مطالعـات دفتـر بولتن، «بغدد تا بغداد از عرب: سران نشست»محمدعلي امامي، . 148

.1369تير

گران، پيشين.طارق اسماعيل و دي 149.

عراق، همسايگان و آينده

210

گري اعراب بين سوريه و عراق ب( ميانجي

م موضوع نزديكي مناسبات ايران و سوريه همـواره مـورد نگرانـي ارتجـاع عـرب و رژيـ

هـا در مقـاطع زمـاني خـاص كوشـيدند كـه روابـط عراق بود و در طول جنگ اين رژيـم ي را شكراب سازند و با نزديك كـردن بغـداد و دمشـق، جمهـوري اسـالم دمشق و تهران

ايـران را از ادامـه جنـگ و احقــاق حقـوق خـويش منصــرف كننـد. در ايـن راه اعــراب هاي مختلفي به كار گرفتند. مـدتي عربسـتان سـعودي ابتكارهـايي توسـط عبـداهلل، روش

. از ي بـه همـراه نداشـت وليعهد سعودي، به انجام رسـاند كـه در بـدو امـر نتـايج چنـدان ر ميـان خـدام و طـارق عزيـز د 1982تـوان بـه ديـدار سـپتامبر ماحصل اين اقدامات مـي سازمان ملل اشاره كرد.

اق توسط جمهوري اسالمي ايران، جنگ لفظي ميـان عـر 598به دنبال پذيرش قطعنامه شد. و سوريه كه چند ماهي فروكش كرده بود، دوباره به نحوي شديد از سر گرفته

ون خبرگزاري فرانسه از منامه گزارش داد كـه طـه ياسـين رمضـان، معـا 23/5/67در خائن بدون همتـا در تـاريخ »جمهور سوريه، را وزير عراق، حافظ اسد، رئيساول نخست

د. خواند و جهان عرب را به اخراج نمايندگان سوريه از اتحاد عرب دعوت كر« عرب

رژيم عراق را متهم كرد كه با ايجـاد مـانع در راه ينتشردر همان ايام روزنامه سوري بينـي شـده بـس در آن پـيش شوراي امنيت كه از جمله برقراري آتش 598اجراي قطعنامه

صـدام حسـين »خواهد به جنگ عليه ايران ادامـه دهـد. ايـن روزنامـه نوشـت: است مي 598ي قطعنامـه خواهد به جنگ عليه ايران و سوريه خاتمـه دهـد و در اجـرا مستبد نمي

150«كند.مانع ايجاد مي 23/5/1367، ارگان حزب بعـث حـاكم بـر بغـداد، در شـماره الثورهدر پاسخ، روزنامه

جمهـور سـوريه، بـا رهبـران ايـران، بـه خود با اشاره به روابط خاص حافظ اسد، رئـيس توصيف كرد. « هاجاني و نوكر شارالتان»شدت اسد را مورد حمله قرارداد و او را

بدين ترتيب مشخص بود بهبود نسبي مناسبات ميـان سـوريه و عـراق كـه بـه دنبـال

گرانه اعراب بـه وجـود آمـده بـود، پـس از پـذيرش هاي ميانجيكنفرانس عمان و تالش

.1367زمستان سفير، نشر تهران: نهند، مهگان ، ترجمهعراق و ايران جنگزمزمي، . عبدالمجيد تراب 150

بخش چهارم: بررسي روابط سوريه و عراق

211

باره از ميـان بس بين عراق و ايران، يكقطعنامه توسط جمهوري اسالمي و برقراري آتش گوناگون بين بغداد و دمشق شروع شد. رفت و دوري جديد از منازعه به اشكال

ج( منازعه در حوزه لبنان

هـا و امكانـات بيشـتري صـت بس در جنگ تحميلـي، فر رژيم عراق پس از برقراري آتشاي را كـه بـراي ايـن منظـور مناسـب براي ابراز خصومت با سوريه يافت و اولين صحنه

ديد، لبنان بود.

ترين عامل تهديدكننده امنيت ملي سـوريه بزرگ مسئله لبنان از ديدگاه مسئوالن سوريطـات آيد. سوريه بـا اسـتناد بـه عوامـل جغرافيـايي و تـاريخي و حتـي ارتبا به حساب مي

ن مردمي و قومي جايگـاهي ويـهه بـراي خـود در لبنـان قائـل اسـت و از ديـدگاه مسـئوال

. شته باشدتواند جايگاهي مثابه سوريه در لبنان داسوري، هي كشوري در جهان نمي

ارتش سوريه در نخستين روزهاي تهاجم اسرائيل درصـدد مقابلـه برآمـد و از خـالل هــايي كــه در دره بقــاع در شــرق لبنــان، و بــر فــراز آن صــورت گرفــت، تلفــات جنــگ

كمرشكني به خصوص به نيروهاي هوايي سوريه وارد شد. سوريه به دليـل خسـارات در

هـا بپـردازد و همـين امـر موجـب از فلسـطيني جنگ نتوانست چنان كه بايد به حمايـت انزواي نسبي دمشق ميان اعراب شد. به خصوص از اين زمـان دشـمنان دمشـق از جملـه

ارتجاع عرب، به ويهه عراق سـعي كردنـد از وضـعيت نامناسـب سـوريه در لبنـان كمـال

مبسـتگي استفاده را ببرند. در كنفرانس امان مشكل لبنان سوريه را ناچـار كـرد بـا اكـراه ه اي سـاكت خود را با عراق به نمايش بگذارد، ايـران را محكـوم كنـد و در قبـال قطعنامـه

هاي عربي در ازسرگيري روابـط ديپلماتيـك بـا مصـر و بماند كه راه را براي بيشتر دولت

151كرد.در حقيقت، بازگشت مصر به مقام برتر خود در جهان عرب باز ميهاي بغـداد در واشـنگتن( راق )نخستين سفير بعثينزار حمدوم، معاون وزير خارجه ع

بسيار مخرب بـوده و باعـث بـروز جنـگ 1970نقش سوريه در لبنان از آغاز سال »گفت:

15، 28ش ،المللـي بـين و سياسـي مطالعـات دفتـر بـولتن ،«عرب همكاري شوراي پيرامون» . محمدعلي امامي، 151

.1368فروردين

عراق، همسايگان و آينده

212

كنيم ايـن ها شده است. نقش اسرائيل و سوريه در لبنان مخرب بوده و تصور ميبين فرقه «اهميت بسيار دارد. موضوع كه مردم لبنان استقالل خود را از اين دو كشور باز يابند،

دستي در حجمي وسيع مشـغول ارسـال تسـليحات )از جملـه تانـك و عراق با گشادهنظـامي و مسـيحي دسـت راسـتي لبنـان شـد. در هاي فراگ( براي جنگجويان شبهموشك

حقيقت، از ميان كشورهاي عرب تنها عـراق حكومـت غيرقـانوني، منـزوي و بـه شـدت

هاي بغداد در اين پشـتيباني ديگـران را اخت و بعثيمسيحي ميشل عون را به رسميت شن

ت خواسـ در نظر نگرفتند. بدين ترتيب، بعـث عـراق از طريـق وابسـتگانش در لبنـان مـي هاي سوري رقيب را در باطالق جنگ فرسايشي پرهزينه گرفتار كند. بعثي

قريبـا مـا ت »اي به روزنامه كويتي القبس گفته بـود: در آن زمان ميشل عون در مصاحبه

ايم. مقادير زيادي سالح و مهمات كه جايي براي انبـار كـردن همه چيز را به دست آورده 152«آنها نداريم.

سوريه در مقابل ابتكارهاي رقيب بعثي خـود در بغـداد، بـدون اسـلحه نبـود و ماننـد عراق سعي داشت از طريق وابستگانش دست به ضد حملـه بزنـد: كردهـاي شورشـي در

هاي كرد آنها را به صورت سـكويي آمـاده لبناني. مناسبات سوريه با گروه مقابل مسيحيان 153توانسـت از آن اسـتفاده كنـد. براي مداخله در عراق درآورده بود كـه ظـاهرا سـوريه مـي

هاي سوري با الهـام از يـك روحيـه دفـاع از اعـراب بـراي كمـك بـه زماني بود كه بعثيفرسـتادند، امـا طلب بـراي آنـان نيـرو مـي تجزيههاي عراق در برابر كردهاي مبارزه بعثي

هـاي بـه خواسـته « مردم شمال عـراق »اكنون رهبران سوريه از طريق تبليغات و با عنوان هـاي بغـداد در سـركوب دادنـد. عملكـرد بعثـي كردها بيش از گذشـته توجـه نشـان مـي

بـراي وحشيانه كردهاي عراق و كشتار آنها به وسـيله گازهـاي شـيميايي وسـيله خـوبي

كمك تسليحاتي و مادي به آنان در اختيار حكومت سوريه قرار داده بـود. شـواهد نشـان داد كه بغداد عالوه بر حمايت از اشخاصي نظير ميشل عون و ياسر عرفات، شروع بـه مي

تحريك و دامن زدن به اختالفـات ميـان ارتـش سـوريه كـرده بـود. عبـداهلل االحمـر، از

.1371فروردين 21، رسالت نامهروز ،«عراق تحوالت قبال در سوريه سياست. » 152

.13، پيشين، ص «سوابق تاريخي روابط سوريه و عراق»ـ بابك سليمي، 153

بخش چهارم: بررسي روابط سوريه و عراق

213

سوريه، اجالسي با شركت مخالفان عراقـي برگـزار و در ايـن مقامات بلندپايه حزب بعث 154.وگو پرداختتوان صدام را سرنگون كرد، با آنها به گفتباره كه چگونه مي

د كـه هاي آمريكا در مورد بحران عراق و كويت، بعدها فـاش شـ به رغم ابراز نگرانيه نقـش مـؤثري اياالت متحده خود در اين تحوالت و ايجاد تحريـك و تشـنج در منطقـ

م داشت. در نامه سري فهد الحمـد الفهـد، رئـيس دسـتگاه امنيتـي كويـت، بـه شـيخ سـال

ت نشين، آمده بود كه در طول سفر اين مقام امنيتي بـه ايـاال الصباح، وزير كشور اين شيخ

ارد متحده با طرف آمريكايي در مـورد اسـتفاده از وضـع بحرانـي اقتصـاد عـراق بـراي و كشور در مورد مشـخص كـردن مرزهـاي مشـترك )عـراق و كويـت( آوردن فشار بر آن

ن چنين تصريح شده بود كه در جريان مذاكرات آمريكاييـا توافق شده بود. در اين نامه هم

ها ارائه شده بود. هاي وارد آوردن فشار به عراقيراه

در مالقات ميان صدام و سفير آمريكا در بغداد )زني به نام گالسـپي( هنگـام صـحبت در مورد اختالفات مرزي ميان عراق و كويـت، نماينـده ايـاالت متحـده آن را موضـوعي مربوط به دو كشور معرفي كرده بود كه آمريكـا در آن مداخلـه نخواهـد كـرد. بـه ظـاهر

هاي عراق اين موضوع را چرا سبز آمريكا براي مداخله در كويـت تصـور صدام و بعثي 155كرده بودند.

به كويت مورد تجاوز عراق . ديدگاه سوريه در2

موضع سوريه به سرعت و در لحظات اوليه تجاوز عراق به كويت شكل گرفـت. دمشـق هـاي خـود بـا رژيـم بعثـي بيني اين اقدام را فرصتي مناسب براي تصفيه حساببا خوش

هاي برنده خود را در اين بـازي جديـد بـه توانست برگرقيب در بغداد يافت. سوريه مي

كوشـش بـه اي خويش استفاده كند. سوريه باـ منطقهاز آن در مناسبات عربي كار گيرد واي ــ منطقـه اي بود تا خود را از انزواي عربي برداري از بحران، درصدد يافتن وسيلهبهره برد رها كند. از آن رنج مي 1980المللي كه در دهه و بين

.1362 مهر نوين، انتشارات تهران: االسالمي، ثقه جعفر ترجمه ،حقيقي جنگ . ريچارد يكسون، 154

پيشين. . علي بيگدلي، 155

عراق، همسايگان و آينده

214

ز ثقـل بـه طـرف دمشـق شد كـه مركـ حضور قاطع سوريه در صحنه بحران باعث ميب و حتـي تغيير جهت دهد. از اين ديد، به زعم ناظران غربي به ويـهه آمريكاييـان، اعـرا

ين جريانات بود. اها، سوريه برنده آشكار اسرائيلي

اين بود كه ايـن گردهمـايي عظـيم درك سوريه از تجمع بزرگ نظامي غرب در منطقهداخـل بلكه آنها قصد وارد كـردن اسـرائيل صرفا به منظور اخراج عراق از كويت نيست،

تند. زدن موازنه نيروها در منطقه را داشاي پيشنهادي )غرب( و برهمترتيبات امنيتي منطقه

هـاي به رغم توجه به محاسبات فوق، گسيل نيروهاي سوريه به عربستان بـا حسـاب ر بـاالتر نرفـت. دقيق صورت گرفت. حجم اين نيروها از ده هزار نفر تا پايـان مـاه نـوامب

دمشق قبال تعهد كرده بود كه پانزده هزار نفر را به عربستان اعـزام كنـد. مقامـات سـوريه

هـاي عربسـتان را دارنـد و اعالم كردند كه قصد مقابله با تهديد عراق در برابـر سـرزمين تمايل به ضربه زدن به عراق و مشاركت با نيروهاي آمريكايي در صـورت شـروع جنـگ

هاي اخير به دنبال كسب وجهه ميان كشورهاي ميانـه رو عـرب دمشق كه در سالندارند. هـاي بود، به كمك اين بحران توانست خود را ميان اعراب قدرتمند جلوه دهـد و كمـك

156سخاوتمندانه اقتصادي عربستان و خليج فارس را به سوي خود جلب كند.پيـامي راديـويي بـه صـدام طـي 1991ژانويه 12جمهور سوريه، در حافظ اسد، رئيس

حسين با اشاره به اين موضوع كه اشغال كويت توسط عراق عملي نادرست بـوده اسـت، چنانچه نيروهاي عراقي از كويت خارج شوند و عراق مـورد حملـه نظـامي قـرار »افزود:

گيرد، سوريه با تمام امكانات مادي و معنوي خود در برابـر دشـمن ايسـتادگي و در كنـار المسلمين سوريه در اوايـل جنـگ متحـدين بـا عـراق )شـروع اخوان 157«هد بود.عراق خوا

گيـري اي در امان )اردن( ضمن انتقاد شـديد از موضـع هاي هوايي( با انتشار بيانيهبمباران

المسـلمين دمشق در مورد جنگ خليج فارس خواستار سرنگوني حافظ اسـد شـد. اخـوان ضر دو جناح وجود دارد: از يك سـو، عـراق و در جنگ حا»سوريه در بيانيه خود افزود:

158« مؤمنان و از سوي ديگر، آمريكا و خائنان به سركردگي حافظ اسد.

.99، پيشين، ص 1990 . محمدعلي امامي، بررسي روابط سياسي سوريه و عراق در دهه156

157. Hinnebusch, R, Syria: Revolution from Above, London: Routledge, 2001.

پيشين. . علي بيگدلي، 158

روابط سوريه و عراق پس از صدام

. ديدگاه سوريه درباره اشغال عراق 1

در مقايسه با كشورهاي عـرب كـه از آمريكـا در جنـگ عـراق حمايـت كردنـد، سـوريه

كـاران گـردد: اول اينكـه نومحافظـه ه به عراق بود. دليل آن به دو عامل برميمخالف حملكردند و حـامي احـزاب افراطـي رژيـم صهيونيسـتي آمريكا سوريه را تهديد به جنگ مي

بنـد بودند، در حالي كه آنها به مفاد و قراردادهاي گذشته در زمينه صلح بـا فلسـطين پـاي هـاي اي در مورد بلنـدي كردند و با هرگونه مذاكرهنبودند و از تحريم سوريه حمايت مي

كردند. جوالن مخالفت و حتي بحث حمله به سوريه پس از عراق را مطرح ميدوم، قبل از سرنگوني صدام، سوريه از مزاياي اقتصادي ناشي از انـزواي صـدام بهـره

ميليـارد دالر ـ عراق تازه بازگشايي شده بود كه سـاالنه حـدود يـك برد. خط لوله سوريه

كرد. اين اقدام خارج از برنامه نفت در برابر غـذاي سـازمان ملـل نفت به سوريه صادر مي كرد. بود. دمشق هميشه از كارت عراق به عنوان فشار بر اسرائيل و آمريكا استفاده مي

عراق، همسايگان و آينده

216

طلبانه آمريكا، دمشق با روسـيه، فرانسـه و آلمـان در مقابل موضع جنگ 2002در سال هـاي مخـالفي بـا واشـنگتن داشـتند، همـراه شـد و اعـالم كـرد وجـود هسـته كه موضع

قبـل از جنــگ، مفتــي سـوريه همكــاري بــا آمريكــا، 159تروريسـتي در عــراق درو اســت. انگليس و رژيم صهيونيستي را براي جنگ عراق حرام اعـالم كـرد و مـردم عـراق را بـه

مقاومت فراخواند.

كنـد. كـه از جنـگ عليـه عـراق حمايـت نمـي قبل از جنگ، سوريه رسما اعالم كرد

سـوريه بـراي 160مقامات سوري اعالم كردند كه خاورميانه بـه جنـگ ديگـري نيـاز نـدارد. پيشبرد اين ديدگاه دو گزينه در برابر خود داشت:

. پيوستن به نهادگرايي 1

161. پيش گرفتن رفتاري مغاير اراده جامعه جهاني و اتحاد با عراق.2

بـه عنـوان عضـو غيـردائم 1441فتن و ايفاي نقـش فعـال در قطعنامـه سوريه با پذيرچنين اسـد صـدام را متقاعـد كـرد شوراي امنيت، عمال راه نهادگرايي را پيش گرفت. هم

كه بازرسان تسليحاتي سازمان ملل را بدون هي قيد و شرطي بپـذيرد و بـراي جلـوگيري دا شـود. عـالوه بـر ايـن، سـوريه از جنگ، با دبيركل و ساير اعضاي سازمان ملـل همصـ

الملل و ميـان اعـراب ارتقـا بخشـد و تـا توانست با اين اقدام جايگاه خود را در نظام بينحدي نسبت به رقباي خود شامل عربستان و مصر پيشي گيرد. برخـي از تحليلگـران نيـز

ان، معتقد بودند سوريه بـا اخـذ تضـمين امنيتـي، بـه قطعنامـه رخي مثبـت داد. از نظـر آنـ چنين سـوريه بـراي ديپلماسي سوريه پيچيده، پويا و همواره به دنبال منافع ملي است. هم

هاي راديكال اسـتفاده كـرد. كـارت عـراق تأمين اين منافع از كارت كشورها و ساير گروه 162ها بود.نيز يكي از همين كارت

.2003مارس 27، سفير. روزنامه 159

160. Barry Rubin, “Syria and Iraq: The Inconvenient Truth”, Washington Institute.org,

June 2007.

161. Barnett, M and Telhami, S, Identity and Foreign Policy in the Middle East,

Ithaca, NewYork: Cornell University Press, 2002.

هـاي سياسـت خـارجي، گـروه ، معاونـت پـهوهش روابط سوريه و عراق؛ مالحظات و انتظـارات دهقاني، محمود ، 162

.86مطالعات خاورميانه و خليج فارس

بخش چهارم: بررسي روابط سوريه و عراق

217

جنـگ كـرده در مقابل اعالم شد كه سوريه با خيانت بـه آرمـان اعـراب آنهـا را وارد عيـار ايـاالت بخـش مقـدماتي جنـگ تمـام 1441گران، قطعنامـه است. از نظر اين تحليل

متحده و متحدين اين كشور عليه عراق بود. به هر حال، سوريه با انتخـاب نهـادگرايي از الملل و سازمان ملل متحـد عمـل اتحاد با عراق جلوگيري و در چارچوب قواعد نظام بين

ـ امنيتي سوريه و حزب بعـث سـوريه بـه ايـن نتيجـه ادگرايي اطالعاتيكرد. در واقع، نه

163دهد.رسيدند كه پيوند با عراق منافع حياتي سوريه را در معرض خطر قرار مي

زين المللـي نشـان دهـد كـه بـه مـوا سوريه با اين اقدام خود سعي كرد به جامعه بـين ن انگلسـتا ر خـود بـه اروپـا بـه ويـهه گذارد. اما در مقابل اسد در سفالمللي احترام ميبين

شـود و مـدعي شـد كـه حملـه اعالم كرد كه عراق خطري بـراي منطقـه محسـوب نمـي

وريسـتي احتمالي آمريكا و انگلستان به عراق پيش از آنكه بـه تروريسـم و تهديـدهاي تر مربوط باشد، در جهت كسب منافع اين دو كشـور در خلـيج فـارس و خاورميانـه اسـت.

يد. او هـاي خاورميانـه بگشـا ن از اروپا خواست چشمان خـود را بـر واقعيـت چنياسد هميـك عنوان پ سعي كرد حمايت انگلستان، فرانسه و ايتاليا را از مواضع سوريه كه اكنون به

كند، به دست آورد. عراق عمل مي

ي بـراي از نظر آمريكا، اعتراض سوريه به اشغال عراق غيرعقالني بود و منـافع زيـاد كشور نداشت. اين

ج برخي داخل سوريه بشار اسد را به اين علت كه همانند پـدرش در جنـگ اول خلـي كردند. در صـورتي كـه شـرايط جنـگ فارس عليه صدام موضع نگرفته است، مالمت مي

ل دوم با جنگ اول خليج فارس متفاوت بود. در جنگ اول صدام حسـين كويـت را اشـغا كرده بود.

163. Strindberg, A and Warn, M, “Syria, Hizbullah and the Iraqi Dimension”, Middle

East, International, 13 June 2003, PP. 27–29.

عراق، همسايگان و آينده

218

ي سوريه در عراق. اهداف و راهبردها2

كردنـد، در رژيم سوريه و حكومت صدام با اينكه از ايدئولوژي واحـد بعثـي تبعيـت مـي

عمل دشمني بين آنها به قدري بود كه سـوريه در جنـگ ايـران و عـراق مـانع صـادرات نفت عراق به خارج شد و از ايران آشكارا حمايت كرد. بنابراين، سـوريه نبايـد از سـقوط

هـاي ناخرسند باشد. در عين حال، نگراني اصلي سوريه به ويهه در سـال صدام و رژيم اوكار آمريكا به عنوان هدف بعدي تغيير رژيم سـوريه را گذشته آن بود كه دولت نومحافظه

ترين مخالفان اشغال عراق توسـط آمريكـا انتخاب كند. از اين رو، سوريه به يكي از اصليكه آمريكا در عـراق قـادر بـه برقـراري ثبـات و و متحدانش تبديل شد و تمايلي نداشت

امنيت باشد. بنابراين، سوريه نگرشـي دوپهلـو و مـبهم نسـبت بـه جريـان اشـغال عـراق رسـيد بـا آمـدن بـاراك اوبامـا و محكوميـت جهـاني داشت. از سوي ديگر، بـه نظـر مـي

كاران و دولت بوش نگراني سـوريه تـا حـدودي كـاهش يافـت و هاي نومحافظهسياستاين امر بر راهبرد سوريه در قبال عراق تـأثير گذاشـت. بـه هـر حـال، اهـداف و راهبـرد

گونه خالصه كرد:توان ايناصلي سوريه در عراق در آن زمان را مي

. خروج آمريكا از عـراق و كـاهش نفـوذ و نقـش آن در عـراق سـوريه عـالوه بـر 1

و اسرائيل نيـز حسـاس اسـت و نگراني از دخالت آمريكا در اين كشور، به روابط آمريكاهـاي ضـد سـوريه مشـغول نگران است كه اسرائيل زير چتر آمريكا در عراق بـه فعاليـت

باشد. در عين حال، حضور قدرتمند آمريكا در عـراق موجـب تـداوم نگرانـي سـوريه از

نيات اين كشور است. در . برقراري حكومتي ضعيف در عراق تا مشابه حكومت صدام حسـين بـار ديگـر 2

اين كشور روي كار نيايد.

گيـري . عدم توفيق مدل دموكراسي عـراق سـوريه نيـز هماننـد عربسـتان از شـكل 3بخشي آن براي مردم سوريه نگران بود. در عين حال، مسـئله حكومت دموكراتيك و الهام

كردهاي عراق براي سوريه اهميت داشـت، زيـرا ايـن كشـور نيـز اقليتـي كـرد دارد كـه شـود. رابطـه آنهـا بـا حكومـت فـدرال و ا تـا يـك ميليـون نفـر بـرآورد مـي جمعيت آنه

انگيزد.هايي براي سوريه برميخودمختار كردستان در عراق نگراني

بخش چهارم: بررسي روابط سوريه و عراق

219

بـه جنگ اياالت متحده و متحدانش عليه عـراق احتمـاال پيامـد مثبتـي بـراي سـوريه زب مبتنـي بـر حـ همراه نداشت، زيرا در عرصه داخلي ممكن بود حكومت اقتدارگرايانه

سـازي بعث را در اين كشور به چالش بكشد. سوريه نگران گسـترش رونـد دموكراتيـك ميان كشورهاي عربي بود.

دكترين پاول در مورد محورهاي سياسـي، اقتصـادي و آموزشـي بـراي جهـان عـرب

ديدي بـراي افزود و تهها ميمبني بر ترويج دموكراسي هدايت شده از باال، به اين نگراني

رژيم اقتدارگراي سوريه بود.

چنين حضور آمريكا در عراق تهديدي مستقيم براي سوريه بود و رونـد مـذاكرات هم 164انداخت.با رژيم صهيونيستي را به تأخير مي

60هاسـت و اكثريـت درصـدي علـوي 12چنان در دست حاكميت اقليـت سوريه همقـرار دارنـد. دولـت سـوريه سياسـي در سـوريه ها خارج از ساختار قـدرت درصدي سني

ر داخـل دبراي همراهي و همگامي كامل با ائتالف شيعيان همسو با ايـران بـا تنگناهـايي المسلمين سوريه، گروه مخالف و مؤثر دولـت بشـار اسـد )كـه توسـط مواجه بود. اخوان

ــا ــي ب ــاط كل ــه ارتب ــني اســت ك ــي س ــده اســت(، گروه ــانوني اعــالم ش ــت غيرق دولحظـات ايـن گـروه خواسـت مال و اردن دارد و دولت بشار اسد ميالمسلمين مصر اخوان

منتقد را در باب موضوعات مختلف منطقه تا حد امكان رعايت كند. هـاي مبـارز سـني در عـراق، حمايـت از دولت سوريه به علت حمايت پنهان از گروه

پايگـاه اهلل لبنان )به عنوان نيروي ضداسرائيلي( توانسـته بـود حماس در فلسطين و حزب هاي سوريه تقويت كند. خود را بين اكثريت سني

ــ مـدني در هـاي سياسـي با اينكه اقتصاد سوريه در حالتي ضعيف قـرار دارد و آزادي

اسـد محبـوبيتي مناسـب بـين مـردم سـوريه دارد. ، اين كشـور بـه حـداقل خـود رسـيده هـا را بـين تـوده هاي ضداسرائيلي و ضدآمريكايي بشار جوان توانسته موقعيت وي لفاظي

164. Hiro, D, Secrets and Lies: The True Story of the Iraq War, London:

Politico’s, 2005: Hobden, S and Hobson, JM, Historical Sociology of

International Relations, Cambridge,England: Cambridge University Press, 2002.

عراق، همسايگان و آينده

220

اي، در ايـن موقعيـت هاي سوريه در موضوعات منطقـه گيريمستحكم كند و نوع موضع تأثير نبوده است. بي

اگرچه سوريه نگران نفوذ سياسي جمهوري اسالمي در عراق نبود، امـا بابـت كـاهش ها در عراق مانند ساير كشورهاي عربـي حسـاس بـوده نقش، جايگاه و تأثيرگذاري سني

جمهـور سـوريه، از حمايـت سـوريه از عـراق جديـد . فاروق الشرع، معاون رئـيس است

165عربي سخن گفت و سوريه را برادر عراق جديد توصيف كرد.

، سياسـت سـوريه در قبـال عـراق بـه شـدت متـأثر از رابطـه عـراق بـا 2003از سال غـداد بط واشنگتن و نگرشي بوده كه اين كشور در قبال سوريه اتخاذ كرده است. با سـقو

توانسـت ديد كه مي، سوريه خود را در مواجهه با تضادي در عراق مي2003آوريل 9در

وريه از تبعات و پيامدهاي خطيري بر آينده ثبات و امنيت داخلي سوريه داشـته باشـد. سـ ر تثبيـت اوضـاع امنيتـي عـراق اشـغالي بيمنــاك بـود و از طـرف ديگـر، خـود را در كنــا

شـدند و در سـوي ايـاالت متحـده محـور شـرارت خوانـده مـي ديد كه ازكشورهايي ميني آن كشور قرار داشـتند. بـه خصـوص كـه مرزهـاي طـوال « تغيير رژيم»اولويت برنامه

كـرد و تصـور تهديـد عراق با سوريه ادراكات امنيتي دمشق را دچار تشويش و تزلزل مي داد.خارجي را بزرگ جلوه مي

ثباتي در عراق و خروج امـور از كنتـرل مني و بياز سوي ديگر، سوريه از گسترش نااهـاي چون ساير همسايگان عراق نگران تسـري نـاامني دولت مركزي بيم داشت زيرا هم

سـوريه سياسـت 2003داخلي اين كشور به درون مرزهاي خود بود. بدين ترتيب از سال ناشـي از آن خود را در قبال عراق با توجه بـه ايـن دو جهـت متقابـل و بـيم و اميـدهاي

166كرد.تنظيم مي

قابلـه ديـد، م سوريه كه استقرار اوضاع در عراق پس از رژيم بعث را به ضرر خود ميت به خواسـ كرد و به دنبال آن بود كه اوضاع عراق بنابا نيروهاي آمريكايي را تشويق مي

:فتهاي چندي پيش گرو تمايل اياالت متحده پيش نرود. در اين راستا سوريه سياست

.دهقاني، پيشين . محمود 165

166. Moussalli, AS, "The Geopolitics of Syrian–Iraqi Relations", Middle East

Policy,2009, 7:4, PP.100–109.

بخش چهارم: بررسي روابط سوريه و عراق

221

اين كشور با ورود جنگجويان و مبارزان عـرب و مسـلمان از خـاك خـود بـه عـراق 167كرد.ها آنها را تشويق ميمقابله نكرد، بلكه طبق برخي گزارش

هاي نظامي در خاك سوريه، پـيش از اشـغال البته ورود مبارزان عرب و اجراي تمرينيكـي از اين كشور بـا سـوريه عراق نيز جريان داشت، اما با اشغال عراق، كنترل مرزهاي

مـر، حــاكم ، پــل بر2003هـاي نيروهـاي اشــغالگر بـود. در سـپتامبر تـرين چــالش بـزرگ

وآمريكايي عـراق، بيـان كـرد كـه نيمـي از مبـارزان خـارجي دستگيرشـده حـين مبـارزه

اند.آشوبگري از سوريه وارد اين كشور شدهق چهـار عضـو كليـدي نيروهـاي آمريكـا نزديـك مـرز سـوريه و عـرا 2008در سال

القاعده عراق را كه از طريـق سـوريه وارد عـراق شـده بودنـد، دسـتگير كردنـد. يكـي از

كنـد و تمـام نام دارد كه براي اعضاي خود پاسپورت قالبـي تهيـه مـي « ابوقياده»ها شبكهدهـد. ابوقيـاده امكانـات امكانات الزم را براي عمليات انتحاري در اختيـار آنهـا قـرار مـي

هـاي نيروهـاي شود او در عملياتي در دمشق براي خود فراهم كرده است. گفته ميزياد كشته شده است. 168آمريكا

ا ، دمشـق ر «رفتار بد سوريه در قبال جنـگ عـراق »معاون وزير دفاع آمريكا با انتقاد از به دخالت نظامي آمريكا تهديد كرد.

ر دفاع آمريكا، در سـخناني در به گزارش خبرگزاري فرانسه، پل ولفوويتز، معاون وزيالزم است رهبران دمشق مشـي بـد »سناي آمريكا افزود: « پشتيباني نيروهاي مسلح»كميته

خود را در قبال جنگ عراق به ياد داشته باشند و چنانچه به اين راه و روش ادامه دهنـد، 169« ت.انديشيدن به اتخاذ سياستي درخور رفتار سوريه براي آمريكا امري الزامي اس

بر پايه اين گزارش، معاون وزير دفـاع آمريكـا در ادامـه بـه سـوريه يـادآور شـد كـه

چنانچه به راه و روش كنوني خود در قبال آمريكا در شـرايطي كـه مقامـات واشـنگتن از

167. Hinnebusch, R, Syria after the Iraq War: Between Neo-con Offensive and

Internal Reform, Hamburg: DOI-FOCUS, 2004.

168. Matthew levitt, Syria Financial Support for Jihad Syrian Terrorism, Middest East

Qaarterly, Witer r.l pp, 39 -48.

169. Zisser, E, "Syria and theWar in Iraq", Middle East Review of International Affairs

Journal, 2003, http://meria.idc.ac.il/journal/2003/ issue2/jv7n2a4.html.

عراق، همسايگان و آينده

222

ت نظـامي آمريكـا دور از انتظـار نيسـت. 170نزديك ناظر اوضاع هسـتند، ادامـه دهـد، دخاـلهـا و جنايتكـاران جنگـي ادامه سوريه را پناهگـاه تروريسـت معاون وزير دفاع آمريكا در

كند. دانست و ادعا كرد كه سوريه تروريست به عراق روانه ميجمهور آمريكا، در آوريل از مقامات سوري خواست تمـام تـالش جورج بوش، رئيس

هاي تحت پيگرد )فداييان صدام حسين( انجام دهند. تحويل عراقيخود را براي

آيـا شـما »اي خطاب به بوش گفـت: د در پاسخ به اتهامات آمريكا در مصاحبهبشار اس

توانيد كنتـرل كـاملي بـر مرزهـاي خـود بـا مكزيـك داشـته به عنوان ابرقدرت جهان مي، بـه طـور 2007اي با تلويزيون فرانسه در مارس از سوي ديگر، اسد در مصاحبه« باشيد

هـاي درگيـر در وگو با تمام طـرف اهان گفتصريح به اين نكته اشاره كرد كه سوريه خو

171عراق است، خواه حامي روند سياسي موجود خواه مخالف اين روند باشند.ا بندد، زيـر اياالت متحده چند بار از سوريه خواست مرزهايش را با عراق ببه بعد از آن

اسـت هـاي نفـوذي ها عليه نيروهاي آمريكايي در عراق منسوب به غيرعراقياكثر عملياتت اند. مقامات سوريه نيز چندين بار در مقابل ايـن خواسـ كه از سوريه وارد اين كشور شدههـا آمريكـايي »اظهار داشـت: 2005اند. بشار اسد در ژانويه اياالت متحده واكنش نشان داده

تحـده و بايد بفهمند كه مراقبت از مرزهاي سـوريه بـا عـراق دقيقـا هماننـد مـرز ايـاالت م رد دالر ميليـا 2/5ها راقيكه ع به عالوه، اياالت متحده مدعي بود« ممكن است.مكزيك غير

رود. كار مك به ناامني در عراق بهاند تا براي كهاي دولتي سوريه سپردهدر بانك

دهنـده راهبـرد سـوريه در قبـال گرفته در اين زمينه به خـوبي نشـان هاي انجامتالش عراق اشغالي است.

هاي سـابق عـراق را جـذب كـرد و از طريـق آنهـا گرايان و بعثيمليچنين سوريه هم

درصدد بسط منافع خود در عراق برآمد. با سقوط حكومت حـزب بعـث عـراق، سـوريه گـراي نـوين )يعنـي حـزب نيروهاي تندروي اين حزب را در قالـب يـك گـروه دمشـق

اليسـت عـرب اصالح( سازماندهي كرد كه درصدد استقرار مجدد يك ديكتـاتوري ناسيون

170. Strindberg, A, "Iraq Crisis Threatens Syrian Reforms", Jane’s Intelligence

Review, 2008, 15:1, PP.38–41.

.دهقاني، پيشين . محمود 171

بخش چهارم: بررسي روابط سوريه و عراق

223

هــا و بــا نمــودار شـدن دورنمــاي جنگــي داخلـي گــروه 2005در بغـداد بــود. از اواخـر هاي فراواني براي جنگ با نيروهاي اشغالگر و نهادهـاي نوبنيـاد دولتـي در عـراق جنبش

ها سـازماني بـود كـه محمـد يـونس االحمـد، اعالم موجوديت كردند. از جمله اين گروه 2006اق، رهبري آن را به عهـده داشـت. االحمـد در سـال يكي از مقامات حزب بعث عر

از سازمان مركزي اين حزب كـه از آغـاز تهـاجم آمريكـا تحـت رهبـري عـزت ابـراهيم

الدوري، معاون صـدام حسـين بـود، منشـق شـد. وي فعاليـت خـود را در خـاك سـوريه

ي بـه هـاي فراوانـ كرد و دمشق براي تقويت جايگاه خود در بغـداد كمـك سازماندهي مي 172مرام كرده است.اين گروه هم

بـه لبا گذشت سه سال از اشغال عراق و قرار گـرفتن ايـن كشـور بـر 2006در اواخر

يگران پرتگاه جنگ داخلي و گرفتاري واشنگتن در اين باتالق، بـراي دمشـق و سـاير بـاز يـه منطقه روشن شد كه در اين وضعيت بغرنج، واشنگتن ديگـر اراده يـا ميـل تحـرك عل

ف ديگري را در برنامه تغيير رژيم خود ندارد.هد

ديد، با توجـه بـه از اين رو، دمشق كه خود را در برابر خطر تهاجم آمريكا مصون ميمحاسباتي كه درباره جبهه غربي خود )اسرائيل( داشت، در اين دوره بنـا بـر همكـاري بـا

ه عبـارت ديگـر، سـوريه از ـ برد بود. بواشنگتن نهاد. محاسبات سوريه مبتني بر بازي بردكـرد. در طريق كنترل مرزها و همكاري با بغداد، به برقراري امنيـت در عـراق كمـك مـي

گيــري مقابـل، واشــنگتن بــراي ورود بـه مــذاكرات صــلح و تضـمين نتــايج آن )بــازپس تـرين آورد. از مهـم ارتفاعات جوالن( فشارهاي الزم را بر متحد خود )اسـرائيل( وارد مـي

ي اين توافق پشت پرده، كاهش ورود تسليحات و مبارزان از طريق مـرز سـوريه هانشانهبه عراق و به تبع آن كاهش انتقادات واشـنگتن و بغـداد از دمشـق در ايـن زمينـه، آغـاز

ـ اسرائيل با وساطت تركيه و پشتيباني آمريكـا و اتحاديـه اروپـا از مذاكرات صلح سوريه لح آناپوليس و دعوت از دمشق براي حضور در ايـن اين مذاكرات، برگزاري كنفرانس ص

كنفرانس و بررسي صلح فراگير در سال پاياني دولت بـوش و سـال آغـاز بـه كـار دولـت

ــ واشـنگتن را در ترين رويدادهايي كه در ايـن دوره همكـاري دمشـق اوباما بود. از مهممنطقـه ابوكمـال عراق هويدا كرد تهاجم چهار بالگرد آمريكـايي بـه روسـتاي سـكريه در

172. Leverett, F, Inheriting Syria, Washington: Brookings Institution, 2005.

عراق، همسايگان و آينده

224

هـا هـدف از ايـن عمليـات را بـود. آمريكـايي 2008اكتبـر 26واقع در شـرق سـوريه در دستگيري يا قتل ابوغاديه، قاچاقچي و مبارزي بيان كردند كه تسليحات و مبـارزان عـرب

ــ 2006كرد و در طول دو سال فعاليت ابومصعب زرقاوي در عـراق) را به عراق منتقل ميتنگاتنگي با وي داشت. دمشق به شدت به ايـن اقـدام آمريكـا اعتـراض ( همكاري 2005

المللي دانست. كرد و آن را نقض فاحش منشور ملل متحد و حقوق بين

ــت 2009اوت 18در روز ــراي گف ــالكي ب ــوري م ــي و ، ن ــائل امنيت ــاره مس ــو درب وگ

هاي دوجانبه وارد دمشـق شـد. پـيش از ورود وي بـه دمشـق، هيـأتي از سـوي همكاريچنـين جورج ميچل، فرستاده ويهه واشنگتن به خاورميانه، در دمشق حضـور داشـت. هـم

اي امنيتـي وارد دمشـق شـده بـود. نامـه يك هيأت نظامي آمريكايي براي امضـاي توافـق

ــ واشـنگتن در دهنده تداوم همكاري و تعاون دمشق زمان اين دو هيأت نشانحضور هم دو جبهه مختلف بود.

، يك روز پـيش از ورود مـالكي بـه دمشـق، ژنـرال ري اوديرنـو، فرمانـده عالوه بر اينبـا وجـود كـاهش قابـل »سابق نيروهاي اياالت متحده در عراق، به خبرنگاران گفتـه بـود:

هايي در ارتباط بـا نقـش سـوريه در چنان نگرانيتوجه ورود مبارزان خارجي به عراق... همي وارد دمشـق شـد. بـدين ترتيـب طبيعـي بـود كـه در اين هنگـام مـالك « اين زمينه داريم.

وگوهاي امنيتي در صدر برنامه مالكي در اين ديدار قرار گيـرد. وي خواسـتار تحويـل گفتــدار توافــق ــن دي ــي مســتقر در دمشــق شــد. در اي ــهاپوزيســيون عراق ــه نام ــايي در زمين ه

عراقي بـه دولـت هاي هاي راهبردي به امضا رسيد، اما دمشق از تحويل دادن بعثيهمكاريچنين پيشنهاد ايجاد پيماني چهارجانبـه بـين سـوريه، عـراق، عراق امتناع ورزيد. سوريه هم

173ايران و تركيه را كرد. در پايان اين ديدار دو طرف آن را سازنده و موفق ارزيابي كردند.

زمان هفت بمـب بغـداد را لرزانـد يك روز پس از بازگشت مالكي به بغداد، انفجار همهـاي فراوانـي بـه وزارت امـور عالوه بر هفتصد كشته و زخمي كه بر جاي نهاد، زيـان و

خارجه و وزارت دارايي وارد آورد. بغداد بالفاصـله دمشـق را بـه دسـت داشـتن در ايـن

آگوست، تلويزيون عـراق 23ها را رد كرد. در ها متهم كرد. دمشق اين تهمتگذاريبمب

173. Strindberg, A, "Iraq Crisis Threatens Syrian Reforms", Jane’s Intelligence

Review, 15:1, 2003, PP. 38-41.

بخش چهارم: بررسي روابط سوريه و عراق

225

هـا دسـت گـذاري شـد در بمـب ا منتشر كرد كه گفته ميشده اعترافات فردي رنوار ضبطداشته و پس از آن دستگير شده است. وي سطام فرحان و محمـد يـونس االحمـد، جنـاح

منشـق حــزب بعــث عـراق را كــه مقــر فعاليـت آنهــا در ســوريه اسـت، عوامــل اصــلي تي ها معرفي و بيان كرد در اردوگاهي در سوريه زير نظـر يـك افسـر اطالعـا گذاريبمب

سوري آموزش ديده است. پس از آن دولت عراق با تكرار اتهامـات خـود عليـه دمشـق،

ت سـوريه خواسـت ت عـراق از دوـل خواستار تحويل دو فـرد مـذكور شـد. هيـأت دوـل

چنـين االحمد و فرحان را به دليل نقش مستقيم آنها در انفجارهاي تروريستي اخيـر و هـم اي قضايي عراق هستند، تحويـل دهـد. براسـاس هتمام افرادي را كه تحت پيگرد دستگاه

هاي تروريستي را كه از خاك سـوريه بـراي اين بيانيه، از سوريه خواسته شد تمام سازمان

174كنند، اخراج كند.انجام عمليات تروريستي عليه مردم عراق استفاده مي

عراقـي يـون ميل 1/2بشار اسد اين اعترافات را ساختگي دانست و با اشاره به ميزباني ح دانسـت كـه بـا انگيـزه سياسـي مطـر « غيراخالقـي »در سوريه طرح چنين اتهامـاتي را

چنين سوريه اعالم كرد بدون دليل حاضر به تحويل دادن اپوزيسـيون عراقـي شود. همميار آگوسـت، سـفير خـود را از دمشـق فراخوانـد و خواسـت 25نيست. پس از آن بغداد در

هاي چهارشنبه خـونين شـد. گذارياي محاكمه عوامل بمبالمللي برتشكيل دادگاهي بيننامـه ه بـه روز دمشق نيز در مقابل سفير خود را از بغداد فراخواند. يك مقام بلندپايه سوري

«كشورش اپوزيسيون عراقي را تحويل نخواهد داد.»گفت: الشرق االوسط

الف( همكاري مشروط

ه و اوضاع خاورميانه، سوريه بـه دنبـال آن رسد با توجه به شرايط داخلي سوريبه نظر ميبود كه در مسئله حل بحران عراق در ازاي گرفتن امتيازاتي، با غرب و به طور مشـخص

كرد كـه اي سوريه را متقاعد ميبا اياالت متحده همكاري كند. اگر اياالت متحده به گونهد، سـوريه در قصد براندازي دولت بشـار اسـد و سـرنگوني رژيـم بعـث سـوريه را نـدار

تغييري محسوس حمايت مشروط خود را از روند سياسي در عراق و تالش بـراي مهـار

174. www.csis.org

عراق، همسايگان و آينده

226

داد. شرط اساسـي سـوريه اعطـاي نقـش بيشـتر بـه و كنترل جنگجويان خارجي نشان ميهـاي سوريه در عراق و البته موضوع مهم لبنان بود. سوريه تمام تالش خـود را طـي مـاه

جمهـور تـازه در لبنـان و جلـوگيري از نـد انتخـاب رئـيس بعد بـراي تأثيرگـذاري در رو تشكيل دادگاه ترور حريري به كار خواهد بست. اگر نيروهاي حامي سـوريه در لبنـان و

كننـده بـراي هـر دو مـارس بـه فرمـولي راضـي 14نيروهاي ضدسوري در ائتالف حاكم

يه در لبنـان را نيـز رو را انتخاب كنند كه عاليق سورطرف دست يابند و يك ماروني ميانه

هاي خود را در عراق بـازنگري خواهنـد كـرد و در غيـر ايـن لحاظ كند، سوريه سياستصورت، سوريه تالشي براي ايجاد ثبـات و حمايـت از رونـد سياسـي در عـراق از خـود

175هاي پرنوسان چند ساله خود ادامه خواهد داد.نشان نخواهد داد و به سياست

عنـوان اي، دولت سوريه بر آن بود كه خود را در داخـل بـه عالوه بر امتيازات منطقهه دولتي قوي و حافظ منافع و خواست مـردم سـوريه نشـان دهـد. حفـظ اعتبـار و پرسـتي

زيگري سـوريه را بـا » نيوزويكاي با براي هر دولتي مهم و حياتي است. اسد در مصاحبهوزير سوريه نيـز خستون نمعا«. پوشي كردتوان از آن چشممهم در عراق دانست كه نمي

ا بيان كرد هر كسي كـه خواهـان صـلح در عـراق اسـت بايـد بـ اشپيگلاي با در مصاحبهداد كـه دولـت سـوريه بـراي حفـظ موقعيـت و سوريه كار كند. چنين اظهاراتي نشان مي

آفريني بيشتري در عراق است. اعتبار داخلي نيازمند حضور و نقش

ر عـراق بردي دارد و سوريه تنظيم سياست آينده خود دلبنان براي سوريه اهميتي راهك يـ و همكاري يا عدم همراهي در رونـد سياسـي عـراق را بـا منـافع خـود در لبنـان در

موضـوع اي بـود كـه مـي كند. تشكيل دادگاه ترور حريري نيـز مسـئله مجموعه نگاه ميبـه شـمار هاي آتـي خـود در مـورد عـراق مهمي براي حاكميت سوريه در مورد سياست

آمد. موضوع ديگر، صلح با اسـرائيل اسـت. سـوريه نشـان داده اسـت كـه حاضـر بـه ميه دانـد كـه هرگونـ پرداخت امتيازي براي مسئله جوالن نيست. بشار اسـد بـه خـوبي مـي

اش را كامال زير سؤال خواهد برد. كوتاهي در مورد جوالن، مشروعيت و حاكميت

لح اتحاديه عرب اتخـاذ نكـرده اسـت. هرگونـه سوريه موضع مثبتي در قبال طرح صتوانـد باعـث گشايشي در موضوع عراق و كمك سوريه به حـل بحـران خاورميانـه مـي

دهقاني، پيشين. محمود. 175

بخش چهارم: بررسي روابط سوريه و عراق

227

هـاي وگوهاي صلح با سـوريه شـود. دولـت ترغيب اسرائيل توسط آمريكا در مورد گفت اند. اي براي آغاز مذاكرات با سوريه نشان ندادهشارون و اولمرت عالقه

از موضوعات مورد توجه سوريه در عراق اهميـت اقتصـادي ايـن كشـور يكي ديگرغـاز دور هاي آينده سوريه تأثيرگذار باشـد. از آ تواند بر سياستبراي سوريه است كه مي

ا عـراق بـ تازه روابط ديپلماتيك سوريه و عراق، سوريه توجه بيشتري به روابط اقتصادي

ايـن اي منابع اقتصـادي سـوريه، صـادرات ه، طبق گزارش2005نشان داده است. در سال

ت است. ميليون دالر بوده و سوريه خواهان افزايش اين ميزان صادرا 50كشور به عراق امضاي توافقات مربوط به فروش برق سوريه به عراق، بازگشـايي لولـه انتقـال نفـت

يسـات نفتـي هاي تجاري با اتحاديه اروپا و ايجاد تأسنامهعراق به سوريه، تكميل موافقت

هـاي اقتصـادي جديد در مرز عراق و سوريه تالشي از جانب سـوريه اسـت تـا پتانسـيل 176خود را بيش از گذشته نمايان كند.

همان طور كه بيان شد، يكي ديگر از مسـائل بـين عـراق و سـوريه حضـور مخالفـان ها در سوريه اسـت. ايـن كشـور چنـد دهـه اسـت كـه محلـي بـراي دولت عراق يا بعثي

رضان عراقي شده است. معاجمهـوري رسـيدند، در گذشته صدام و جالل طالباني در سوريه بودند كه بـه رياسـت

ها در رخس آنها عزت الدوري در سوريه سـاكن اسـت. حمايـت از هم اكنون احتماال بعثياعضاي حزب بعث از طرف سوريه براي تأثيرگذاري و نفوذ بيشتر در عـراق انجـام مـي

177كرد.صدام سوريه از مخالفان شيعه در برابر صدام حمايت ميگيرد. در زمان

از لحاظ تجاري و اقتصادي، سوريه روابط اقتصـادي خـود را بـا عـراق افـزايش داده هاي غذايي( باشد. سـوريه تواند بازار كاالي سوريه )كشاورزي و فرآوردهاست. عراق مي

ر بازگشـايي شـود تـا بخشـي از اميدوار است كه دوباره خط لوله نفت عراق به اين كشونيازهاي خود را از اين طريق تأمين كند. از آنجا كـه سـوريه منـابع نفتـي كمـي دارد، بـه واردات نفت متكي است. با وجود اين، سوريه در اقتصـاد عـراق نقـش كمكـي دارد كـه

هـايش پـايين اسـت. گـذاري در بانـك علت آن اقتصاد ضـعيف سـوريه اسـت و سـرمايه

176. Hinnebusch, R, OP.Cit.

177. Ibid.

عراق، همسايگان و آينده

228

پـذير نيسـت. بـا وجـود مـدت امكـان تصادي سـوريه در عـراق در كوتـاه حضور قوي اق همسويي فرهنگي و زباني سوريه و عراق، كاالهاي سوريه در عراق مقبوليت ندارد.

برگـزار و بـا رخي مثبـت اكثريـت 2005اكتبـر 15پرسي قانون اساسي عـراق در همه ترين بخـش از فراينـد يله مهمد مردم عراق قرار گرفت. به اين وسدهندگان مورد تأييرخي

اعـراب رفت با اقدامات تروريستي، تحريم يا رخي منفـي سياسي اين كشور كه احتمال مي

اهل سنت با شكست يا وقفه مواجه شود، محقق شد.

ب( تأثير كردها بر روابط سوريه و عراق

ريه يابي كردهـا در شـمال عـراق اسـت. كردهـا در سـو هاي سوريه قدرتيكي از نگرانيهـاي كردهـا در شـورش 2004ــ 2005هـاي شـوند. در سـال نفـر بـرآورد مـي 5/1حدود

178سوريه بر اين نگراني افزود.

افزايش نقش كردها در دولت مركزي عـراق و رشـد اقتصـادي منـاطق كردنشـين بـه

خصوص فدراليسم در عراق برخالف منافع ملي سوريه است.

ريه ه بر مهـار كردهـا افـزايش يافتـه و سـو هاي اخير همگرايي سوريه و تركيدر سالز طـرف سـوريه حمايـت مـي ك در گذشـته ا كمخالف الحاق كركوك به كردهاسـت. پ

ر از شد، اما زماني كه مناسبات تركيه و سوريه رو بـه بهبـود گذاشـت، ايـن كشـور ديگـ هـاي سـوريه، تركيـه خواهـان تغييـر در تحوالت اخيـر و نـاآرامي ك حمايت نكرد.كپ

اين كشور و حمايت از مخالفين شده است. رژيم

هاي عراق بر روابط بين دمشق و بغدادتأثير انفجار ج(

روابط عراق و سوريه پس از حمله مسئوالن عراقي به سوريه به دنبـال مـوج انفجارهـاي ( متشنج شد. 2009خونين در تابستان سال )

هـاي خـونين ي كـه در حملـه مسئوالن عراقي دمشق را متهم كردند كه به رهبران بعثـ تـن كشـته و 100اند. به دنبال ايـن انفجارهـا، دست داشتند، پناه داده 2009عراق در سال

178. http.www.usip.org. syryia Relation with Iraq.

بخش چهارم: بررسي روابط سوريه و عراق

229

تن زخمي شدند. امـا سـوريه ايـن اتهامـات را رد كـرد. نـوري مـالكي نيـز خواهـان 600هـا از سـوي سـازمان ملـل شـد. بـا المللي در زمينـه ايـن حملـه تشكيل كميته تحقيق بين

اين تنش افزايش يافت. 2009وانده شدن سفراي دو كشور اواخر آگوست فراخ

ق ها و تيرگي در روابـط دمشـ هاي دو طرف، اين تنشاما مدتي است كه در پي تالش و بغداد رفع شده و روابط رو به بهبود است.

. بررسي مناسبات سوريه و عراق 3

كننـد. ر سطوح عـالي رايزنـي مـي خانه دارد و مقامات دو طرف دسوريه در عراق سفارتهاي عراق است و اعتقاد دارد كه آنـان بايـد در عـراق نقشـي توجه سوريه بيشتر به سني

روسـت و در مقايسـه بـا سوريه براي نفوذ در عراق با موانع زيـادي روبـه 179مهم ايفا كنند.نـدارد. البتـه ـ نظامي و امنيتـي در اختيـار ايران، تركيه و عربستان، ابزارهاي قوي سياسي

اهميت دانستن نقش سوريه در تحوالت سياسـي عـراق نيسـت. سـوريه اين به معناي كم

هاي پنهاني از مخالفان دولت عراق و جامعه عراقيان پناهنده در اين كشـور بيشتر به شيوه كرد كه اين مسئله باعث نارضايتي عراق شد. برداري ميبهره

اق حضور جنگجويان خارجي در عراق بـود. از موضوعات اختالفي بين سوريه و عر

روند كاهش يافتـه رسيد تعداد جنگجوياني كه از طريق مرز سوريه به عراق ميبه نظر ميان ولي هنوز به طـور كامـل از بـين نرفتـه اسـت. آمريكـا معتقـد بـود سـوريه از شورشـي

آمريكـا هـاي كند. برخي كارشناسان علت اين اقدام سـوريه را افـزايش هزينـه حمايت مي

كردند. در عراق و مشغول كردن اين كشور در عراق ارزيابي ميدر ابتداي جنگ عراق، مقامات سوريه نگران بودند كه پـس از صـدام هـدف آمريكـا

180هـاي آمريكـا را در عـراق افـزايش دهنـد. قرار گيرند، لذا در تالش بودند به نوعي هزينهاين جنگجويـان در داخـل كشـور خـالص برخي ديگر معتقدند سوريه براي اينكه از شر

فرستاد. شود آنها به عراق مي

179. Iraq'its Neighbors, and the Obama Admistratim, www.usip.org/feb 9-2009.

180.Barry Rubin, "Syria and Iraq: The Inconvenient Truth", Washington institute.org,

June 2007.

عراق، همسايگان و آينده

230

ت. موضوع ديگر كه روابط دو كشور را تحت تأثير قـرار خواهـد داد پناهنـدگان اسـ هـاي عثـي كننـد. برخـي از آنهـا از ب بيشتر آنها در شرايط بد بهداشتي و رفاهي زندگي مـي

كنند. آنها ممكن اسـت هـم جا زندگي مياند و در آنكرده اند كه اموال خود را حراجسابقمـدعي براي سوريه و هم براي عراق ناامني ايجاد كنند. با وجود اين مشـكالت، سـوريه

نـده كند. به هر حـال، حـدود يـك ميليـون پناه است كه پناهندگان عراقي را مديريت مي

بـل احتي قاره تواند تأثيرات امنيتي زيادي بر عراق بگذارد و در آينده نيز اين معضل بمي

حل نيست. هـا نشده بين عراق و سوريه حضور مخالفان دولت عراق يا بعثـي يكي ديگر از مسائل حل

كشور چنددهه است كه محلي براي معارضان عراقي شده است. در سوريه است. اين

جمهـوري رسـيدند و در گذشته صدام و جالل طالباني در سوريه بودند كه به رياسـت دوري در سـوريه سـكونت دارنـد. اال بعثـي اكنـون احتمـ هم هـا و در رخس آنهـا عـزت اـل

حمايت از اعضاي حزب بعث از طرف سوريه براي تأثيرگذاري و نفوذ بيشـتر در عـراق 181كرد.گيرد. در زمان صدام سوريه از مخالفان شيعه در برابر صدام حمايت ميانجام مي

خـود را بـا عـراق افـزايش داده از لحاظ تجاري و اقتصادي، سوريه روابط اقتصـادي هاي غذايي( باشد. سـوريه تواند بازار كاالي سوريه )كشاورزي و فرآوردهاست. عراق مي

اميدوار است دوباره خط لوله نفت عراق بـه ايـن كشـور بازگشـايي شـود تـا بخشـي از نيازهاي خود را از اين طريق تأمين كند. از آنجـا كـه سـوريه منـابع نفتـي كمـي دارد بـه واردات نفت متكي است. با وجـود ايـن، سـوريه در اقتصـاد عـراق نقـش كمكـي دارد و

هـاي عـراق پـايين اسـت. گـذاري در بانـك علت آن اقتصاد ضعيف سوريه است. سرمايهپـذير نيسـت. بـا وجـود مـدت امكـان حضور قوي اقتصادي سـوريه در عـراق در كوتـاه

182سوريه در عراق مقبوليت ندارد.همسويي فرهنگي و زباني سوريه و عراق، كاالهاي

181. Iraq'its Neighbors, and the Obama Admistratim www.usip.org/feb 9-2009

182. Perthes, V, Syria under Bashar al-Asad: Modernisation and the Limits of

Change, London:Oxford University Press 2004; International Institute for Strategic

Studies, Petran, T, Syria, London: Ernest Benn, 1972.

بخش چهارم: بررسي روابط سوريه و عراق

231

اشـت در هر حال، پس از كاهش اختالفات پارلماني مواضع دو كشور رو به بهبود گذ هاي ديپلماتيك طرفين بيشتر شد.و رفت و آمد

مالكي با گذشت بيش از يك سال تيرگي روابـط ميـان دمشـق و بغـداد، وارد سـوريه در اين ديـدار از مواضـع سـوريه و شـخص رو شد. مالكي شد و با استقبال گرم اسد روبه

ها در تحقق ثبـات و امنيـت در ايـن اسد در قبال عراق و تالش وي براي كمك به عراقي

كشور و حفظ وحدت قدرداني كرد و از تأكيد رهبـران عـراق بـر ايجـاد روابـط بهتـر بـا

بـر سوريه در تمام ابعاد خبر داد. بر اسـاس ايـن گـزارش، مـالكي و اسـد در ايـن ديـدار هـاي اهميت بعد راهبـردي در روابـط دوجانبـه در منطقـه و ضـرورت توسـعه همكـاري

ها تأكيد كردند. بر اساس اين گـزارش، اسـد در ايـن ديـدار بـار اقتصادي ميان اين دولت

هـاي ملـت ديگر بر موضع سوريه مبني بر تشكيل دولت وحدت ملي شـامل تمـام طيـف هـاي هاست و از آنچه تمـام گـروه ار تمام عراقيعراق تأكيد كرد. وي افزود:سوريه در كن 183كند.عراقي بر سر آن توافق كنند، حمايت مي

هاي كشورهاي عربي در سوريه براي تغيير . مخالفت عراق با دخالت4

رژيم اين كشور

هاي سوريه افزايش يافته از مخالفـان سـوري حمايـت عراق در چند ماه اخير كه ناآرامي ديپلماتيك و سياسي نيز از سوريه حمايت كرده است. نكرده و از لحاظ

هـا بـه كند: نخست، سرايت نـاآرامي عراق به چند دليل از ناآرامي سوريه حمايت نمي عراق دوم، گسترش فعاليت القاعده سوم همسويي با ايران و شيعيان منطقه.

نويسد: موضـع مسـتقل عـراق در قبـال حـوادث در اين خصوص مي واشنگتن پستسوريه باراك اوباما آمريكايي را شرمگين كرد. مردي كه با آغاز بحـران در سـوريه و بـاال گرفتن ماجرا در اين كشور اميد داشت با متحد كردن كشورهاي مسلمان عليـه حكومـت مركزي در دمشق به سرعت به خواسته خود كه تغيير رژيم در ايران اسـت برسـد. اوبامـا

اين بار هم در كنـار واشـنگتن بايسـتند و دسـت اسـد را در اميدوار بود كه رهبران عرب

183. Iraq'its Neighbors, OP.Cit.

عراق، همسايگان و آينده

232

حنا بگذارند. انزواي بشار اسد آرزوي اوباماسـت. البتـه در ميـان كشـورهاي عربـي تنهـا هـا نرقصـيد. عـراق عراق سياستي مستقل در قبال سوريه اتخاذ كرد و بـه سـاز آمريكـايي

نطقـه عليـه بشـار بـه راه هـا در م اي كه آمريكا و غربـي درست در خالف جهت رودخانههـا در سـوريه هـم بـر انداخته بودند حركت كرد. دولت نوري مالكي پس از آغاز ناآرامي

ــاد ــي پيشــنهاد انعق ــرد و حت ــت خــود را از اســد اعــالم ك زبــان و هــم در عمــل حماي

زده داد.هاي تجاري را هم به دمشق بحراننامهتوافق

اد در قبال دمشـق در شـش مـاه گذشـته واشنگتن پست در بازنگري تاريخي رفتار بغدهمـين نويسد: ابتدا بغداد گرفتار دوگانگي در برخورد با ماجراهاي دمشـق بـود و بـر مي

سـپتامبر امـين روز مـاه هاي نخست به سكوت گذشت. امـا در نهايـت در سـي اساس ماه

اسـد هاي داخلـي حمايـت خـود را از بشـار وگويي با يكي از شبكهنوري مالكي در گفتاصـالحات بـر توانـد بـا بـه راه انـداختن قطـار ما معتقديم كه سوريه مي»به اوج رساند:

وگو هرگونه تالش براي زير سؤال بـردن وي در اين گفت« هاي داخلي غلبه كند.ناآراميقدرت بشار اسد را رد و از تغيير رژيم در سوريه بـه شـدت انتقـاد كـرد. انـدكي پـيش از

جمهـور ايـران، هـم از بشـار اسـد نهاد، رئيسي، محمود احمدياين اظهار نظر نوري مالكداري نشان دهـد و اصـالحات هاي داخلي از خود خويشتنخواسته بود در قبال اعتراض

184را به راه بيندازد.

پـردازد هاي نزديكي عراق به ايران مـي اين روزنامه آمريكايي در ادامه به بيان مصداقالف اجراي سوريه بلكه در بسياري مـوارد مـورد اخـت نويسد: نه تنها در خصوص مو مي

رونـده پآمريكا با دوستان ايران هم عراق جانب تهـران را گرفـت. بـراي نمونـه در قبـال اي ايران، عراق هوادار سياست تهران در مسـلم بـودن حـق برخـورداري از انـرژي هسته

مين را براي تبـديل اي است. در قبال مسئله فلسطين هم بغداد حق مردمان اين سرزهستهرج شناسد. ديويد پالبوك، از مشـاوران سـابق جـو شدن به كشوري مستقل به رسميت مي

ي ايـران مسئله بقاي دولت اسد در سوريه بـرا »گويد: بوش در كاخ سفيد، در اين باره مي

انـد. تهـران ها نيز كامال بـر ايـن امـر واقـف العاده برخوردار است و عراقياز اهميتي فوق «ي نجات دادن دوست راهبردي خود در دمشق به كمك بغداد نياز دارد.برا

184. http://www.khabaronline.ir/detail/177358

بخش چهارم: بررسي روابط سوريه و عراق

233

انـد مقامات نشسته در كاخ سفيد از نحوه برخورد عراق با ماجراي سوريه نااميد شـده اند تا زماني كه نتيجه بازي داخلي در سـوريه مـبهم و البته به خوبي بر اين حقيقت واقف

ترسـند. واحد در قبال تحوالت دمشق مـي گيري جدي واست، اعراب ديگر هم از موضعي شـوراي انتقـالي سـوريه را بـه رسـميت هرچند موضع خصمانه به سـوريه دارنـد، وـل

اند. شناخته

گران با توجه به اقامت پانزده ساله نوري مـالكي در سـوريه در اين ميان، برخي تحليل

ي عـدم دسـت وزير عراق بـرا در روزهاي حكومت صدام حسين تأكيد دارند كه نخستبرداشـتن از حمايـت از اسـد داليـل بسـياري در چنتـه دارد. اكثريـت شـيعه در عــراق و

هاي حاكم در سوريه نقاط مشترك بسياري بـا هـم دارنـد كـه يكـي از آنهـا بـيم از علوي

ها هم بـيم دارنـد كـه سـقوط هاي تندرو در دمشق است. برخي عراقيقدرت گرفتن سنيجنگ داخلي ببرد كه تبعات آن دامن عراق تـازه سـربرآورده بشار اسد سوريه را به سمت

هاي داخلي را بگيرد. از آتش ناآراميچنين عراق به تعليق عضويت سوريه در اتحاديه عرب رخي ممتنع داد. وزير امـور هم

خارجه عراق از موضع خود در قبال سوريه در اتحاديه عرب دفاع كرد.هوشـيار زيبـاري، وزيـر »ان( در خبري اعالم كـرد: آب 23نوامبر ) 14شبكه الجزيره در

« امور خارجه عراق، از موضع خود در قبال سوريه در اتحاديه عرب دفاع كرد.

طبق اين گزارش، هوشـيار زيبـاري در كنفرانسـي مطبوعـاتي در بغـداد بـا اشـاره بـه ذارد. گـ اوضاع سوريه مستقيما بر عراق تـأثير مـي »حساسيت اوضاع سوريه، اظهار داشت:

سوريه كشور دوست و مهمي در منطقه است و ما روابطي خـوب بـا ايـن كشـور داريـم. اوضـاع عـراق »وي افزود: « سوريه در شرايط بسيار سخت ميزبان صدها هزار عراقي بود.

مانند كشورهاي شمال آفريقا يا كشورهاي حاشـيه خلـيج فـارس نيسـت. سـوريه كشـور ر روي دهد به صورت مستقيم بـر عـراق تـأثير همسايه عراق است و هرچه در اين كشو

ما بـا اجـراي »زيباري با اشاره به طرح اتحاديه عرب درباره سوريه تأكيد كرد: « گذارد.مي

اين طرح در يك مرحله موافق نيستيم. بايد امور به صـورت تـدريجي پـيش بـرود، زيـرا وزيـر « روند.وگوي ملي پيش بهدف آن است كه دولت اين كشور و مردم به سوي گفت

عراق در اين باره تصميم مستقلي اتخاذ كـرده اسـت »امور خارجه عراق خاطرنشان كرد:

عراق، همسايگان و آينده

234

انـد. عـراق سـفير خـود را از دمشـق هاي خارجي در سوريه مخالفها با دخالتو عراقييـاب بـراي بررسـي خارج نخواهد كرد و در عـين حـال خواهـان اعـزام كميتـه حقيقـت

ســت، زيــرا هــر دو طـرف يعنــي دولــت و مخالفــان موضـوعات مختلــف ايــن كشـور ا توانـد بـه ايـن معضـل ياب مـي كنند و تنها كميته حقيقتاظهارنظرهاي متفاوتي اعالم مي

« پايان دهد.

گيرينتيجه

هـاي با اينكه سوريه و عراق به دنبال اتحاديه و كنفدراسيون بودند، وجه مشترك ديـدگاه تقويـت كنـد، تفرقـه و رقابـت دو كشـور را بعثي به جـاي اينكـه وحـدت دو كشـور را گيـري شـديد مقابـل يكـديگر تبـديل شـد. افزايش داد تا حدي كه طي دو دهه به جبهـه

فروپاشي حزب بعث در عراق سه فرصت اساسي براي سوريه به وجود آورد:

مانده حزب بعث براي اعاده حاكميت بعثي سوريه در عراق . جذب باقي1 ث براي مقابله و تضعيف آمريكا در عراق . به كارگيري حزب بع2

. باز كردن مرزها براي خروج نيروهاي تندروي سوريه به عراق و مبارزه عليه آمريكا. 3هايي كه سوريه عليه حكومت نوپاي عراق با اهداف فوق ايجاد كرد، خسـارت چالش

ت سـوريه از هاي بسياري به عراق نوپا به ويهه حكومت شيعه عراق وارد كرد، اما حمايـ

هـاي عـراق ها به سوي آمريكـا را سـلب كـرد. بعثـي ها فرصت امكان بازگشت بعثيبعثيناگزير بودند به آمريكا، كشورهاي عربي منطقه يا سوريه متكي باشـند. بـه دليـل خيانـت

ها و اشتباه آنها در انحالل ارتش و حزب بعث كينـه و دشـمني بـا آمريكـا آمريكا به بعثي

و كشـورهاي منطقـه نيـز در راسـتاي سياسـت آمريكـا عمـل و بيشـتر از عميق شده بود ها عقبـه عمـده اصـلي را در سـوريه گذاشـتند، كردند. بنابراين، بعثيوهابيت حمايت مي

زيرا ساير كشورهاي عربي از جمله عربستان، كويت و اردن اجازه اقـدام عليـه آمريكـا را دادند. به آنها نمي

يابي در مبادالت حكومتي عراق بـراي ه حضور خود نقشهدف ديگر سوريه از توسعتوانسـت جلوگيري از خطر كردستان بزرگ بـا محوريـت كردسـتان عـراق بـود كـه مـي

كردهاي سوريه را به سوي استقالل تحريك و تشويق كند. بنابراين بـر خـالف آنچـه از

بخش چهارم: بررسي روابط سوريه و عراق

235

سـتند و پيمـان ه هاسـت و بـا شـيعيان هـم شود كه قدرت در دست علويسوريه گفته ميپيمانان ايران و لبنان عليه رژيم صهيونيستي است، ولي ايـن كشـور ترين همسوريه از مهم

هاي بعثي حمايت كرد و در مقابل شيعيان نيز موضع مخالف داشت. در عراق از سنيتضعيف نقش آمريكا در عراق، حاكميت دوبـاره شـيعيان در رخس حكومـت عـراق و

گيري حكومت عراق موجب شد كه ايران به منزلـه كلنقش محوري ايران در كمك به ش

هاي سياسي عراق وحدت درونـي ايـن كشـور را شـكل دهـد. نخ تسبيح در انضمام مهره

چنين در بحران سوريه توانست نقش محوري ايفا كنـد و عـراق را بـه حمايـت ايران همهاي جدي از سوريه دعوت كند، زيرا عراق كشوري دموكراتيك است و برخالف كشـور

عربي منطقه از اختالفات در سوريه نگران نيست، بلكه عراق و ايران به شـدت حكومـت

بنـدي جهـان كنند. در نتيجه، صفسوريه را به دموكراسي و اصالحات داخلي دعوت مي غرب و عرب عليه سوريه پيوندهاي ايران، عراق و سوريه را تقويت كرده است.

كنـد بـا الفين سوريه پيوسته است و سعي ميتركيه نيز تحت پروژه غربي به صف مخهاي اخواني خود را در منطقه توسعه دهد و در عين حـال حاكميت اخوان سوريه انديشه

رسـد ثبـات با اين اقدام نظر غرب و جهان عرب را بيش از گذشته جلب كند. به نظر مـي مثل ايـران، اي كشورهاي دموكراتيكتواند به سمت پيمان منطقهدر سورية دموكرات مي

لبنان، عراق، سوريه و تركيه پيش برود.

:بخش پنجم

بررسي روابط اردن و عراق

مقدمهيكي ديگر از همسايگان عراق در غرب اين كشور، اردن است كـه دو كشـور پيونـدهاي

عـراق و اردن هـر دو پـس از جنـگ جهـاني اول بـه تاريخي و فرهنگي مشـترك دارنـد.

هاشـمي اداره ود آمدند، هر دو تحت قيموميت بريتانيا قرار گرفتند و توسـط خانـدان وج

. اردن از متحدان صدام حسين بوده است و پس از تغييـر رژيـم بعثـي برخـي از شدندمي

اند. اعضاي اين حزب ساكن اين كشور شده

رابطه اردن و عراق

. پيوندهاي تاريخي1

گيري در پي جنگ جهاني اول، هر دو تحت قيموميـت بريتانيـا شكل عراق و اردن پس از

شدند و روابطي دوستانه داشتند. امـا پـس از هاشمي اداره ميقرار گرفتند و توسط خاندان، روابط دو كشور بـه سـردي گراييـد. بـا 1958هاشمي عراق در كودتاي سقوط پادشاهي

كردنـد. در ن(، دو كشور قطـع رابطـه به قدرت رسيدن عبدالكريم قاسم )رهبر كودتاچيارابطه ديپلماتيك برقرار شد كه هر چند مناسبات دو طرف خوب نبود، اما 1960

جنگ لفظي و حمالت تبليغاتي عليه يكديگر كاهش يافته بود. ، 1963عراق و اردن عليه مصر موضع گرفتند، اما تا سقوط حكومـت قاسـم در سـال

د.روابط دو كشور در سطح خوبي نبورفت سياست خارجي عـراق تغييـر كنـد. حـزب پس از كودتاي حزب بعث انتظار مي

بعث بيشتر از يك سـال دوام نيـاورد و رژيـم جديـد نتوانسـت بـه تغييـرات اساسـي در سياست خارجي دست زند.

عراق، همسايگان و آينده

242

(، عـراق در تـالش بـود در 1970براي بار دوم كه حزب بعث به قدرت رسيد )اواخر ان عرب را بر عهده گيرد. پس از امضاي پيمان صـلح بـين مصـر تقابل با مصر رهبري جه

عـراق 2و اسرائيل، عراق به شدت قاهره را نكوهش كرد. در آن زمان صدام مـرد شـماره جمهور شد. بود كه بعدها رئيسهـاي محـدودي بـه اردن ارائـه داد. بـه اردن سـفر كـرد و كمـك 1979صدام در سـال

ي عربي به اردن براي تشويق اردن به رد پيمان سـازش هاي عراق به همراه كشورهاكمك

)كمپ ديويد( بود. در آن زمان اين قرارداد سازش مورد قبول كشورهاي عربي نبود.

. پيوندهاي اقتصادي2

عراق نخستين شريك تجاري اردن و بازاري عمده براي صادرات اين كشور بود. روابـط جاري بـين دو دولـت بـود. براسـاس ايـن هاي تدو كشور در برخي مواقع تحت پروتكل

هاي تجاري، اردن نياز نفتي خود را در مقابل صادرات بخش خصوصي بـه بـازار پروتكل

كرد. اين ترتيبات باعث ايجاد اين تصور شد كـه بـازار عـراق دنبالـه امن عراق تأمين ميه بـيش از شـد كـ بازار داخلي اردن است. اين رابطه تجاري نوعي تجارت پاياپاي تلقي مي

ها و منطق اقتصادي محض تعريـف شـود، بـه واسـطه مالحظـات و آنكه در قالب رقابت

ترين بازار صادراتي اردن بود.رفت. عراق بزرگمنافع سياسي پيش مي

. حمايت اردن از صدام در تجاوز به ايران3

ه اوج روابط اردن و عراق پس از انقالب اسالمي و جنـگ تحميلـي بـود. اردن بـه همـرا يـابي ايـران و از شكسـت صـدام از ايـران و بـر هـم برخي از كشورهاي عربي از قدرت

خوردن توازن منطقه نگران بودند. ــ هـاي سياسـي اردن با كمك آمريكا و برخي كشورهاي حاشيه خليج فارس حمايـت

هـاي نظامي به عراق را در دستوركار خود قرارداد، چون معتقد بودند انقالب اسالمي پايه هاي نامشروع و لرزان آنها را سست خواهد كرد.رژيم

بخش پنجم: بررسي روابط اردن و عراق

243

در طول جنگ برخي بنادر عراق تخريب شده بودند، لذا بندر عقبه اردن محلـي بـراي حمل و نقل و ورود سالح به عراق شد. بغـداد تجهيـزات نظـامي را از طريـق ايـن بنـدر

ــرد كــه در مقابــل وارد مــي ــران كــرد. شــاه حســين عربســتان و كويــت را تشــويق ك اي هاي مالي خود را به صدام افزايش دهند. گيري كنند و كمكموضع

اردن در زمان جنگ تحميلي نيروهاي نظامي تاكتيكي و تجهيزات نظامي بـراي كمـك

به صدام فرستاد. افسران اردن ارتش صدام را در مـورد راهبـرد جنـگ و تحليـل صـحنه

دادند. نبرد مشاوره مي

ق در طول جنگ تحميليهاي اردن به عرا. كمك4

اردن كه پس از پيروزي انقالب اسالمي، روابطي حسنه بـا ايـران نداشـت، روابـط بسـيار نزديكي با عراق برقرار كرده بود. پس از كنفـرانس سـران كشـورهاي عربـي در بغـداد و

تر شد تـا آنجـا كـه ملـك تر و عميقتونس، روابط بين عراق و اردن روز به روز نزديكهـاي سياسـي، گيري كرده و با كمكصراحت به نفع عراق و عليه ايران موضعحسين به

هـاي چنـد ميليـون دالري بـه عـراق، اقتصادي و نظامي فراوان خود از جمله اعطـاي وام حمايت و پشتيباني خود را از اين كشور اعـالم كـرد. در طـول جنـگ هشـت سـاله بـين

گرفت. در ايـن ز طريق اردن صورت ميايران و عراق، تنها سيستم حمل و نقل به عراق اچارچوب شبكه حمل و نقل وسيعي بين دو كشور ايجاد شـد و بنـدر عقبـه ايـن كشـور براي حمل و نقل سالح و تجهيزات نظامي سبك و سنگين در اختيار عراق قـرار گرفـت. به عالوه، ملك حسين كه نظاميان اردن را براي سركوبي مردم مسـلمان ايـران بـه عـراق

اگر ضرورت ايجاب كند، نيروهاي بيشـتري بـه »ل كرده بود، در نطقي اظهار داشت: گسي « عراق اعزام خواهيم كرد.

هايي از اظهارات ملك حسين در جريان برگـزاري جلسـه شك تنها توجه به گوشهبي

( موضــع آن كشــور را در قبــال جنــگ در حــال 1980) 2/1/1359عـادي كابينــه اردن در وظيفه اعـراب اسـت كـه بـراي وحـدت خـود و »دهد: عراق نشان ميوقوع بين ايران و

جلوگيري از سرايت خطرها هركجا كه باشد همكاري كنند. مـا وظيفـه داريـم كـه جهـان

عراق، همسايگان و آينده

244

اسالم را آرام و قرين همبستگي داشته باشيم. ما بـه عنـوان كشـوري عربـي نبايـد اجـازه از خـاك عـراق صـورت گونه تجاوزي از هر مصدر كه باشد بـه هـي جزيـي دهيم هي

« گيرد.

هاي اردن در تجاوز عراق به كويت. چالش5

اردن يكي از متحدان نزديك صـدام بـود، امـا 1988پس از پايان جنگ در اواخر تابستان دو سال بعد اين اتحـاد بـه يكـي از دردسـرهاي بـزرگ اردن تبـديل شـد. در پـي حملـه

ن حمله را محكوم كرد، امـا در ائـتالف ، اردن اي1990غيرمنتظره صدام به كويت در سال جنگ عليه صدام شركت نكرد و بر جبهه عربي )عربسـتان، كويـت، سـوريه و...( ملحـق

آميـز بحـران بـود. برخـي شـهروندان اردنـي از جملـه نشد. اردن خواستار حل مسـالمت كـرد فلسطينيان ساكن اين كشور از اينكه صدام در مقابل اسرائيل و آمريكـا مقاومـت مـي

كردند.خوشحال بودند و از او حمايت مي

عالوه بر اين، روابط اقتصادي اردن و عراق عـاملي تأثيرگـذار بـود. بـه رغـم رابطـه ــ تقابلي بخش عمده همسايگان عراق بـا ايـن كشـور، اردن از منظـر سياسـي و تجـاري بـه اقتصادي داراي روابطي مستحكم و تأثيرگذار بـا رژيـم صـدام بـود. بـا حملـه عـراق

هاي عربي از آمريكا براي بيرون راندن نيروهاي صدام از كويـت، كويت و حمايت دولتهـاي دولت اردن از پشتيباني و حمايت آمريكا در اين خصوص خودداري كرد. مشخصـه

مشترك حكومت صدام و دولت اردن از جمله تأكيد بـر هويـت عربـي، مـذهب سـني و

كرد.راق و اردن را تقويت ميسكوالريسم، همكاري سياسي و راهبردي عگيري خسارات زيادي به اردن زد، زيرا قبل از جنـگ خلـيج فـارس، اردن اين تصميم

گيـري باعـث قطـع اي دوسـتانه داشـت. ايـن موضـع با كويت، آمريكا و عربستان رابطـه هـا هاي عربستان و كويت به اين كشور شد. اردن پس از جنگ نيـز بـا همـه طـرف كمك

كـرد. در زمـان جنـگ، آمريكـا بـه چنـد ها مـذاكره مـي ف و كاهش تنشبراي حل اختالــ امـان ها در بزرگـراه بغـداد كاميون حامل سوخت اردن به اشتباه حمله كرد. اين كاميون

كردند. پـس از جنـگ خلـيج فـارس اردن رابطـه خـود را بـا عـراق حفـظ كـرد. تردد ميچنان بـه خريـد نفـت از عـراق ادامـه المللي عليه صدام، امان همهاي بينبرخالف تحريم

بخش پنجم: بررسي روابط اردن و عراق

245

المللـي هـاي بـين داد. به علت تحـريم اي در اختيار اردن قرار ميداد. صدام هم نفت يارانهعراق و انزواي صدام، اردن محل خـوبي بـراي تـأمين كاالهـاي ضـروري بـود. در سـال

ساسي بودند.عراق پنج ميليون دالر كاال از اردن وارد كرد كه بيشتر اين كاالهاي ا 2003كـرد. روابـط نفتـي و تجـاري در آمريكا با روابط اقتصادي اردن و عراق مخالفت نمي

كرد. گنجيد و اردن با تحريم صدام مخالفت ميهاي سازمان ملل نميقالب تحريم

اردن از نظر منابع طبيعي و انرژي برخالف كشـورهاي خلـيج فـارس بـه كشـورهاي

اي بـه ايـن كشـور در با عرضه نفت ارزان و يارانـه منطقه وابسته است و حكومت صداممقابل دريافت كاال، در تعديل معضل انرژي دولت اردن نقشي عمـده داشـت. در عـوض،

هاي سازمان ملل بـراي عـراق ارزش قابـل تـوجهي كاالهاي اردن به ويهه در زمان تحريم

وض كاالهـايي بـه خريـد و در عـ المللي ميداشت. اردن نفت را خيلي كمتر از قيمت بيني سازمان ملل بود كـه «نفت در برابر غذا»كرد. اين مبادله خارج از برنامه عراق صادر مي

باعث اعتراض سازمان ملل و اياالت متحده آمريكا شد.پس از قتل دامادهاي صدام كه اردن آنها را به عراق تحويل داده بـود، ايـن پادشـاهي

. پس از آن كم كم فاصله خود را با عـراق كـاهش داد. از اين اقدام صدام ابراز انزجار كردمردم اردن نيز از ايـن اقـدام صـدام راضـي نبودنـد. اردن بـه سـمت آمريكـا و عربسـتان

كـرد و آنهـا چنان از طرفداران فلسطين در اردن حمايت ميگرايش پيدا كرد، اما صدام هم نيز حامي حزب بعث بودند.

كـرد كـه آمريكـا را منحـرف كنـد. داهلل تالش مـي عليه صدام، عب 2003قبل از جنگ اردن معتقد بود پيامدهاي جنگ به همسايگان عراق بسيار خطرناك است چون نـاامني بـه

كرد. اما مقامات آمريكا از اردن خواستند در ايـن جنـگ از تمام شهرهاي اردن سرايت مي

واشنگتن حمايت كند. هـاي قبلـي را در حمايـت از ست اشـتباه خوااردن كه از گذشته درس گرفته بود، نمي

صدام تكرار كند.

ترسيد كه چلبي جايگزين صـدام شـود. چلبـي اردن قبل از جنگ دوم خليج فارس ميبا مقامات اردن مشكل اساسي داشـت و بـه علـت مشـكالت مـالي بيسـت سـال در ايـن

كشور زنداني شده بود.

عراق، همسايگان و آينده

246

بـه دليـل جاسوسـي در اردن چند روز قبـل از جنـگ، اردن چهـار ديپلمـات صـدام را ها به اتهام طراحي تروريستي در اردن محكوم شده بود. اخراج كرد كه يكي از اين عراقي

اردن به نيروهاي آمريكايي و انگليسي اجازه داد از طريق خاك اين كشـور بـه عـراق ن حمله كنند اين همكاري از طرف آمريكا نيز تأييد شد و پنج هـزار سـرباز آمريكـا در ايـ

كشور مستقر شدند.

روابط اردن و عراق پس از صدام

. موضع اردن در اشغال عراق1

گيري در برابـر اشـغال عـراق بـين فشـارهاي آمريكـا و افكـار عمـومي اردن براي موضعه عـراق بـ كشورش قرار گرفته بود. شاه عبداهلل قبل از جنگ اعالم كرد كه حمله آمريكـا

چنـين افـزود عـراق آن براي تمام منطقه وحشتناك خواهد بـود. هـم اشتباه است و نتايج بايد تمام مصوبات شوراي امنيت را اجرا كند.

شـفاهي بدين ترتيب، شاه اردن بين صدام و آمريكا راهي ميانه را برگزيـد و مخالفـت خود را با جنگ اعالم كرد.

حسـين نيـز بـه اردن از آنجا كه بخش زيادي از مردم اردن فلسطيني هستند و صـدام كرد، شاه مجبور بود با احتياط برخورد كند. در طول جنـگ بـيش هاي اقتصادي ميكمك

شخصيت معروف اردني اعـالم كردنـد 95از صد تظاهرات در امان برگزار شد و بيش از

عراق، همسايگان و آينده

248

هـاي كه اين جنگ غيرقانوني است. آنها اعالم كردند وظيفه اخالقي، ملي و حقوقي ملـت 185كند با اين حمله مخالفت كنند.عرب ايجاب مي

بـراي با وجود اين، اردن مخفيانه موافقت كرد كه نيروهاي آمريكايي در ايـن كشـور هـا گفـت كـه اردن در حملـه وزيـر اردن در رسـانه حمله به عراق ساكن شـوند. نخسـت

د. در كند، اما قول نداد كه از خاك و هواي ايـن كشـور اسـتفاده نشـو آمريكا شركت نمي

ع، اردن برخالف افكار عمومي كشور با آمريكا همكاري كرد. مجمو

ثباتي در عـراق پذيري از لحاظ سياسي، اقتصادي و امنيتي است. بياردن كشور آسيبنگراني اردن را افزايش داده و اين كشور بـا تجريـه عـراق مخـالف اسـت. از ايـن رو از

186كند.گيري فدراليسم در عراق جلوگيري ميشكل

هاي امنيتيمكاريالف( ه

اردن نيروهاي امنيتي عراق را آموزش داده، اما نيرو بـه عـراق اعـزام نكـرده اسـت. ايـن پادشاهي به عراق تجهيزات دفاعي فروخته اسـت و نيروهـاي اطالعـاتي اردن بـه عنـوان

يكي از نيروهاي قوي در جهـان عـرب در عـراق نفـوذ زيـادي دارنـد. آمـوزش افسـران گيرد. همين نيروهـاي امنيتـي اردن در عـراق بودجه آمريكا صورت ميعراقي در اردن از

187كردند.هاي آمريكا همراهي ميدر عملياتاز لحاظ نظامي برخي تسليحات وارد شده به عـراق از طريـق اردن بـوده اسـت. ايـن

اردن پيشـنهاد داد بـه سـي 2003كشور در فلوجه بيمارستاني نظامي ساخته است. در سال

اي در مركـز آمـوزش ر عراقي آمـوزش بدهـد. آنهـا در يـك دوره هشـت هفتـه هزار افس 188كنند.مايلي شرق امان شركت مي 20نزديك ماواگار در

185 . Raymond Hinnebusch and Neil Qulliam, “Syria and Jordan and the Iraq War”,

Combaridge Review of International Affaris”, vol 19, Number 3, 2006, p.8.

186. Scott lasensky, “Jordan and Iraq”, www. Usip.org.

187. Ali A. Allawi, The Occupation of Iraq: Winning the War Losing the Peace, New

Haven and London: Yale University Press,2007, pp. 421-422

188. Ed Blanche, “Terrorists Gun for Arab Intelligence Services” , Daily Star, May 8,

2004, Internet.

بخش پنجم: بررسي روابط اردن و عراق

249

ب( پيوندهاي اقتصادي

المللي به عراق اسـت. قبـل و بعـد هاي جامعه بينلحاظ اقتصادي اردن يكي از گذرگاهاز

ه كـه بـا عـراق مناسـبات اقتصـادي از فروپاشي رژيم بعث، اردن يكي از كشورهايي بـود ــه ــت. در ده ــته اس ــادي داش ــود و 1980زي ــادي اردن ب ــي از شــركاي اقتص ــراق يك ع

ــراق 2003قراردادهــاي اقتصــادي زيــادي بــين دو طــرف امضــا شــده بــود. تــا ســال ع 189ترين بازار تجاري اردن بوده است.بزرگ

2002در سـال درصد از كل صادرات اردن بـه عـراق بـوده اسـت. 22، 2001در سال ميليون دالر به عراق كاال صادر كرد. 2/3اردن

اي داشـت. دو جـاده در جنگ ايران و عراق، اردن با صدام رابطـه اقتصـادي گسـترده المللـي شـدند. فرودگـاه بـين ـ بغداد براي حمل و نقل كاال استفاده ميـ بغداد و عقبه امان

اردن نيز يكي از مسيرهاي مهم عراق بود. هـا و بنـادر اردن اسـتفاده المللي در عـراق اغلـب از هتـل هاي آمريكايي و بينركتششود. اردن اولين كشـور عربـي كنند. از بندر عقبه براي صدور كاال به عراق استفاده ميمي

190.باز كرد 2006خانه خود را در عراق در سال بود كه سفارت

صادرات اردن به عراق

2007 2006 2005 2004 2003 2002 ميليون دالر

348 327 380 362 324 312 صادرات به عراق

3005 2903 2570 2307 1657 1557 كل صادرات اردن

189. Ibrahim Saif and David M, “De Bartolo, the Iraq War's Imapc on Growth

Jordan”, www.css-jirdan.org.

190. W. Andrew Terrill, “Strategic Relationship After Saddam”, Kuwaiti National

ecurity and the U.S.- Kuwaiti- College, Strategic Studies Institute August 2007

Carlisle, PA: U.S. Army War.

عراق، همسايگان و آينده

250

هاي اردن در عراق جديد . نگراني2

هـاي سـني حمايـت مذهب اردن نگران اقليت سني در عراق است و از عـرب كشور سني

به اردن است. ي و سرايت آنهاي شيعه و سنكند و مخالف اختالفات و درگيريميد اردن، يابي شيعيان اسـت. بـه اعتقـا نگراني ديگر اين كشور بابت نفوذ ايران و قدرت

قـدرت يابي شيعه توازن را در منطقه تغيير و هالل شيعي شكل داده است. افـزايش قدرتف شيعه در عراق و همسويي آن با شيعه ايران از يك طرف و حمايـت از حمـاس از طـر

، نگراني اردن را پررنگ كرده است. ديگرراق حفـظ يكپـارچگي عـ »مروان ماوشعر، وزير خارجه سابق اردن، در اين باره گفت:

دموكراسي بـراي عـراق ثبـات »او افزود: « آور است.براي همه همسايگان اين كشور الزام «آورد مگر اينكه به حقوق اقليت احترام بگذارد.نمي

هـاي اردن اسـت. بـا افـزايش قيمـت سـوخت در سـال تأمين سوخت يكي از دغدغـه هاي نفتي عراق به اردن، اين كشـور بيشـتر تحـت فشـار قـرار گرفـت. و قطع كمك 2005

سـوم قيمـت واقعـي اردن يـك 2000داد. در سـال صدام نفت ارزان در اختيار اردن قرار مي

به عـراق بـوده چهارم صادرات اردننزديك به يك 2001كرد. در سال نفت را پرداخت مي

191كند.است. اما در دوره پس از صدام اردن نفت خود را از عربستان و كويت تأمين ميثبـاتي در پذيري به لحـاظ سياسـي، اقتصـادي و امنيتـي اسـت. بـي اردن كشور آسيب

عراق نگراني اين كشور را افزايش داده است و اين كشور با تجزيه عراق مخـالف اسـت

192كند.سم در عراق جلوگيري ميگيري فدراليو از شكليـابي ايـران، ، قـدرت انـد از: تروريسـم هاي اردن عبـارت ها و دغدغهترين نگرانيمهم

اي از اعتمادي دوجانبه به دولت عراق و روابط اقتصادي. در ايـن قسـمت بـه خالصـه بي

شود. هاي فوق پرداخته ميمؤلفه

191 Kessler, G and Slevin, P (2002) ‘Abdullah: Foreign Leaders Oppose Attack;

Jordanian King to Urge Bush to Focus on Peace in Mideast, Not Invasion of Iraq’,

Washington Post, 1August

192 . Scott lasensky, Jordan and Iraq, www. Usip.org

بخش پنجم: بررسي روابط اردن و عراق

251

يابي ايران در عراق الف( قدرت

هـا در رخس قـدرت بودنـد، ليت سني بر اكثريت شيعه حاكم بـود و سـني در رژيم بعثي اق

د ست گرفتنـ اما با تغيير رژيم، شيعيان با توجه به اكثريت جمعيتي حاكميت عراق را در دكم در جايگـاه قبلـي خـود قـرار ندارنـد. احـزاب ها به حاشيه رانده شدند يا دستو سني

اقـي مجلس اعال، حزب دعوه و كردهـاي عر شيعه در زمان جنگ صدام در ايران بودند و الل شـيعي هـ پيوندهاي تاريخي با ايران دارند. اين نگراني باعث شد كه شاه عبداهلل بحث

را مطرح كند. يـابي شـيعيان اسـت. بـه اعتقـاد اردن، نگراني ديگر اين كشور از نفوذ ايران و قـدرت

كل داده است. افـزايش قـدرت يابي شيعه توازن را در منطقه تغيير و هالل شيعي شقدرتشيعه در عراق و همسويي آن با شيعه ايران از يك طرف، و حمايت از حمـاس از طـرف

193ديگر، نگراني اين كشور را پررنگ كرده است.ب ها هشدار داد و از طرح اتحاديه عـر اردن به دولت آمريكا در زمينه كنار گذاشتن بعثي

هـا را سي حمايت كرد. او تالش كرد نقـش سـني مبني بر شركت اعراب سني در فعاليت سيا

فـت: گدر ساختار حاكميت عراق جديد افزايش دهد )اگرچه نفوذ كمـي در عـراق دارد(. او هايي را كه بيرون از قدرت هستند به پروسه سياسي برگـردانيم و بـه كنيم سنيما تالش مي»

« است. آنها بقبوالنيم كه حضورشان در ساختار سياسي آينده عراق الزمخواسـت بـا يكي از علل اقدام اردن حضور قدرتمند شيعيان در عـراق بـود. اردن مـي

ل حضور سني كمي از ساختار حاكميتي عراق بـه اعـراب سـني برسـد. عبـداهلل از انحـال هـاي اردن اي حسـاس بـه مهـره زدايي عراق نيز ضربهارتش عراق نگران بود. كميته بعثي

در عراق زده است.

ت ناامني عراق به اردنب( سراي

پذيري اقتصادي و ضعف قـدرت راهبـردي هاي اردن به علت آسيبيكي ديگر از نگرانياين رژيم در سرايت حمالت انتحاري عراق به ايـن كشـور اسـت. از آنجـا كـه مرزهـاي

193. Sufyan Alissa, Rethinking Economic Reform in Jordan: Confronting

Socioeconomic Realities, Washington, DC: Carnegie

عراق، همسايگان و آينده

252

اند. ممكـن اسـت شود، هزاران عراقي در اين كشور ساكنعراق و اردن خوب كنترل نمي گذاري شود. اين كشور با آمريكا در اردن بمببه علت همسويي

يك انفجار در امان صورت گرفت. در مجمـوع، اردن بـين همكـاري 2005در نوامبر 194با آمريكا و كاهش نفوذ خود در منطقه و تنزل مقبوليت در داخل گير افتاده است.

اعتمادي دوجانبه اردن و عراقج( بي

اه ايش يافت. به علت روابـط تـاريخي صـدام و شـ افز 2005اعتمادي دو طرف از سال بيعتمـاد اردن و پدرش، رهبران جديد عراق كه به ايـران و سـوريه پناهنـده شـده بودنـد، ا يـق اردن زيادي به اردن ندارند. رهبران عراق معتقدنـد برخـي از عـامالن انتحـاري از طر

بـه حـاري اردنـي شوند كه نمونه آن ابومصعب زرقاوي بود. يك عامـل انت وارد عراق مي

را كشـت، امـا برخـي در 120نشـين در عـراق اي شـيعه در محلـه 2006نام البنا در سـال هـاي سـابق يـاد كردنـد. اردن محـل اسـكان بعثـي « شـهيد »هاي اردن از او به نام روزنامه

هـاي طرفـداران صـدام و است. در واقـع، اردن محلـي بـراي فعاليـت سياسـي و نشسـت

د عالوي، صالح المطلك و...( است. رهبران اعراب سني )اياور هاي منافقين در اردن و رفت و آمدهاي آنهـا بـه خـارج از طريـق ايـن كشـ فعاليت

گيرد. صورت مي

ها و موانع همكاري اقتصادي دو كشورد( مسئله بدهي

موضوع تجارت و اقتصاد هـم عـاملي مثبـت بـراي توسـعه روابـط و هـم عامـل تخريـب

توانـد ياست. عراق بر صدور كاال به مسير اردن متكي است. اردن مـ مناسبات اردن و عراق محلي مطمئن براي خريد و فروش و تجارت و حمل و نقل كاالهاي عراق باشد.

اند و در آنجـا فعاليـت هاي خود را به اردن منتقل كردههم اكنون طرفداران صدام پول

سـتند كـه بـا منـافع شـيعيان كنند آنها در حال احياي حـزب بعـث در عـراق ه سياسي مي

194. Alan George, Jordan: Living in the Crossfire, London and New York: Zed Books,

2005, p. 6.

بخش پنجم: بررسي روابط اردن و عراق

253

ت اردن سازگار نيست. عـراق بـه دنبـال اسـترداد دارايـي صـدام در اردن اسـت كـه دوـلكند. دولت عراق مدعي است كه اردن يـك ميليـارد بـه ايـن كشـور بـدهكار مخالفت مي

كند.است، اما امان توانايي پرداخت آن را ندارد و از آن شانه خالي ميهـاي اردن اسـت. بـا افـزايش قيمـت سـوخت در سـال غهتأمين سوخت يكي از دغد

هاي نفتي عراق به اردن و اين كشور بيشتر تحت فشـار قـرار گرفـت. و قطع كمك 2005

سـوم قيمـت اين كشور يـك 2000داد و در سال صدام نفت ارزان در اختيار اردن قرار مي

ه بـ رات اردن چهـارم صـاد نزديك بـه يـك 2001كرد. در سال واقعي نفت را پرداخت مي عراق بوده است.

كنــد. در دوره پــس از صــدام اردن نفــت خــود را از عربســتان و كويــت تــأمين مــي

كند. تأمين نفـت در آينـده يكـي از هزار بشكه نفت اردن را تأمين مي 50عربستان روزانه قيمـت از عـراق تواند انتظـار دريافـت نفـت ارزان هاي اردن است. اردن ديگر نميدغدغهوزير اردن از عراق ديدار كرد. بغـداد قـول داد كـه نخست 2006ه باشد. در آگوست داشت

195هزار بشكه نفت به اردن بفروشد. 10روزانه ت اردن بـراي كـاهش مشـكالت ناشـي از جنـگ عـراق هم 700چنين آمريكا به دوـل

دالر بـه ايـن كشـور كمـك 196ميليـون 450ميليون دالر كمك كـرد. عـالوه بـر آن، سـاالنه ميليون دالر به اردن كمك كرد. 35حدود 2003كند. اتحاديه اروپا نيز در نوامبر مي

قـل پس از فروپاشي رژيم بعثي، روابط اقتصادي دو كشور از دولتي بـه خصوصـي منت اند. در زمان جنگ عليه صـدام، برخـي هاي اردني در عراق فعالشده است. برخي شركت

فيانـه در خـاك اردن مسـتقر شـدند. امـا آمريكايي مخ ها اعالم كردند كه نيروهايروزنامههاي اردني از انتشار خبري در اين زمينـه منـع شـدند. حـدود پـنج هـزار نيـروي روزنامه

آمريكايي در اين كشور مستقر شده بودند.

195. Sana Abdullah, “Iraq Spill-over?”, Middle East International, September 2, 2005,

pp. 11-12.

196. “Jordanian Facility to Train Regional and International Forces,” National Defense,

August 2006, p. 22.

عراق، همسايگان و آينده

254

شـتباه اهدف ارتش آمريكا از استقرار اين نيروها فريب صدام بود تا ارتش عـراق بـه ود را بداند. اين طرح باعث شد كه صدام بخشي از نيروهـاي خـ احتمال حمله را از غرب

بر دفع حمالت احتمالي در اين جبهه نگه دارد.

مشكالت داخلي اردن و فقدان مشروعيت مردمي( ه

در واقـع، ديـد. اردن مزاياي همكاري با آمريكا را باالتر از همراهي با افكـار عمـومي مـي

هـايي گرفتـه بـود و در حمايـت از صـدام درس اردن از تجربه جنگ اول خلـيج فـارس تحت فشار آمريكا از منافع اقتصادي خود در عراق گذشت.

هـاي خـارجي متكـي اسـت. او شاه اردن به علت فقدان محبوبيت مردمـي بـه قـدرت حكـيم تمقبوليت پدرش را ندارد و حتي بين نظاميـان نيـز مقبـوليتي نـدارد. تـالش بـراي

يـل حمايـت خـارجي از راهبـرد شـاه اردن اسـت. يكـي از دال پيمانانقدرت از طريق هم اردن از آمريكا همين فقدان محبوبيت بوده است.

هاي اردن با آمريكا در عراق . عوامل همسويي سياست3

هـاي آمريكـا، اردن هاي سياسي و اقتصادي و وابستگي به كمـك پذيريبا توجه به آسيبتوان در اينجـا بـه برخـي درباره عراق بگيرد كه ميمشي مستقلي از آمريكا تواند خطنمي

از آنها اشاره كرد:اول، اردن روابط راهبردي با آمريكا دارد. اين كشور به علت موقعيت ژئواسـتراتهيك

اي به حيات خـود ادامـه هاي منطقهتواند به تنهايي در برابر قدرتو ضعف اقتصادي نميپيمان باشـد. هـم اكنـون آمريكـا بـا اي بزرگ همهدهد و براي توازن قدرت بايد با قدرت

197كند.سوءاستفاده از اين موقعيت در اردن دخالت ميدر گذشته اردن هم با صدام و هم با آمريكا روابطي خوب داشت، اما اكنون بـا تغييـر

قدرت در عراق به آمريكا وابستگي بيشتري پيدا كـرده اسـت. آمريكـا در راهبـرد امنيـت

197. Jerry Seper, “U.S. Helps to Train 35,000 Iraqi Cops”, Washington Times, January

23, 2004, p. 5.

بخش پنجم: بررسي روابط اردن و عراق

255

ــم ملــي اردن جايگــا ــا رژي ــن رابطــه پــس از امضــاي پيمــان ســازش ب هي مهــم دارد. ايهاي اقتصادي و امنيتي كم شده اسـت. در واقـع، در حوزه 90صهيونيستي در اواسط دهه

هاي امريكا، رژيـم پادشـاهي اردن بـراي مانـدگاري بيشـتر در تحـوالتِ با اعطاي تضميناه اردن( در تـالش بـوده اسـت از شتابان خاورميانه اميدوار شـد. از ايـن رو، عبـداهلل )شـ

198طريق همراهي با آمريكا در عراق اين پيوندها را تقويت كند.

اند. در جنـگ اول خلـيج فـارس، اردن طـرف دوم، رهبران اردن از تاريخ درس گرفته

پيمانـان بـه ويـهه كويـت و صدام را گرفت كه براي اين كشور گران تمام شد، چون هـم به اردن كاهش دادند. هاي خود را عربستان كمك

تر از عراق است. پس از شكسـت پيمـان سـازش سوم، مسئله فلسطين براي اردن مهم

، خشونت بين فلسطينيان و رژيم صهيونيسـتي افـزايش يافـت. بخـش 2000اسلو در سال شـاه عبـداهلل معتقـد اســت كـه همراهـي بــا 199زيـادي از جمعيـت اردن فلسـطيني هســتند.

خود را در مذاكرات سازش بگذارد. تواند تأثير آمريكا ميــط آمريكــا و اردن كمــك اقتصــادي ــل تأثيرگــذار در همســويي رواب چهــارمين عام

رسـد. پـس از امضـاي سـازش واشنگتن به امان است كه سابقه آن به بيش از يك دهه ميهـاي اردن را اردن با رژيم صهيونيستي، دولت كلينتون از كنگره خواست بخشي از بـدهي

سـپتامبر، دولـت 11هاي ساالنه آمريكا به اين كشور تعلق گيـرد. پـس از كمكببخشد و آمريكا قرارداد تجارت آزاد اردن امضـا كـرد. در نتيجـه، حجـم واردات آمريكـا بـه اردن

هـاي اقتصـادي ميليون دالر بوده اسـت. كمـك 500ساالنه 2008افزايش يافت كه تا سال قبوليـت در افكـار عمـومي، بتوانـد رژيـم خـود را باعث شد كه شاه عبداهلل به رقم عدم م

تحكيم كند و با وجود نارضايتي مردم از تصـميم شـاه عبـداهلل در حمايـت آمريكـا بـراي

200دهد.گرايانه خود ادامه چنان به سياست خارجي غرببراندازي صدام، هم

198.“King Urges Iraqi Unity to Quell Sectarian Violence,” Jordan Times, November

28, 2006, internet.

درصد جمعيت اردن است. 52هاي مقيم اردن آمار فلسطيني. 199

200. Sana Abdallah, “Jordan: ‘Helping’ Iraq,” Middle East International, October 10,

2003, p. 17.

عراق، همسايگان و آينده

256

ر اردن )فرصت يا چالش(. موضوع پناهندگان در روابط عراق4

شـود. پـس از هم در روابط عراق و اردن بـه پناهنـدگان مربـوط مـي يكي از موضوعات م

شـود پـس از سـقوط سقوط رژيم بعث عراق هزاران عراقي به اردن فرار كردند. گفته ميهـزار عراقـي در اردن 750چنـين ميليون پناهنده به اردن و سوريه رفتنـد. هـم 2/4صدام

سكونت دارند.

ت در تحـوال دن دارند. اردن از طريق اين پناهنـدگان پناهندگان مزايا و معايبي براي ارر دكنـد. اردن بسـيار تـالش كـرد كـه پناهنـدگان سياسي و امنيتي عـراق نفـوذ پيـدا مـي

انتخابات مشاركتي بـاال داشـته باشـند و بـه فهرسـت اعـراب سـني رخي دهنـد. جمعيـت آوري بـه جمـع توانند با همكاري سرويس اطالعاتي اين كشور هاي ساكن اردن ميعراقي

تواند با كمك پناهندگان بـا اعـراب سـني در عـراق مناسـبات اطالعات بپردازند. اردن مي

نزديكي برقرار كند.

پذير است، لذا پناهندگان فشـار زيـادي بـر از طرف ديگر، اردن كشوري فقير و آسيبمكـن چنـين م كنند و تأمين احتياجات آنها براي اين كشور سخت است. هماردن وارد مي

گرايـي و تروريسـم در اردن است پناهندگان عراقي كه سني هسـتند بـه گسـترش افـراط

ـ بغـداد ثباتي و حمالت انتحاري اقدام و روابط امان كمك كنند. يا با نفوذ به عراق به بيت عـراق خواسـتار را تنش زا كنند. يكي از ايـن پناهنـدگان دختـر صـدام اسـت كـه دوـل

هـا و نظاميـان سـابق نيـز در اردن بـه سـر كند. بعثـي مخالفت مياسترداد اوست، اما امان

201برند.مي

. فعاليت سياسي برخي اعضاي حزب بعث در اردن5

امان، پايتخت دولت پادشاهي اردن، امـروز نقطـه اجتمـاع عمـوم نيروهـاي رژيـم پيشـين

انـد، ههاي اين شهر سكني گزيدهايي كه در بهترين محلهعراق است. در ميان خيل عراقي

201. “Jordan to Receive Iraqi Oil Soon─Minister,” Jordan Times, August 24, 2007,

internet.

بخش پنجم: بررسي روابط اردن و عراق

257

هاي مهم نظامي و سياسي يافـت. برخـي از آنـان تـا چنـد سـال توان افرادي را با سابقهمي 202پيش در شمار بلندپايگان حزب بعث عراق و معتمدان سياسي صدام بودند.

بـراي آنها در ارتباط دائم با داخل عـراق هسـتند و بـه مبـارزه آشـكار و پنهـان خـود اي از آنان هي ابايي از علني كـردن فعاليـت ند. عدهدهبازگشت به صحنه قدرت ادامه مي

خود عليه حكومت منتخب بغداد ندارند، امـا شـماري ديگـر بـه پيـروي از روش دولـت

هـاي مخـالف دولـت عـراق دهند اقدامات و پشتيباني از جريانپادشاهي اردن، ترجيح مي

را مخفيانه پيش ببرند. ا دولـت بغـداد را در امـان بـ پرچم مقابلـه هاي بعثي كه آشكاراگروه نخست از چهره

هـاي اند، فعاليت خويش را در قالب برگزاري نشست و ميزگـرد و نيـز مالقـات برافراشته

هـاي هاي آمريكايي و عربي و حتي برخي رهبـران گـروه دوجانبه و چندجانبه با ديپلمات دهند. درون عراق انجام مي

حـد و مـرزي برخوردارنـد. در و آزادي بـي بازماندگان بعثي در اردن از آرامش، رفـاه رار رخس بازماندگان بعثـي كـه اكنـون اردن را پايتخـت معارضـان نظـام مردمـي بغـداد قـ

ام اند، خانواده صدام قرار دارند. دختر بزرگ او رغد به رهبر غيررسمي خـانواده صـد داده معروف شده است.

اتور سـابق عـراق بـا لحنـي ه در آن ديكتـ اي از صـدام منتشـر شـد كـ نامـه 84شهريور هاي فعال در اردن نسبت به خود تقدير كرده بود. ها و بعثيصميمانه از ابراز محبت اردني

بعـث و اين نامه كه در اوج نزاع دولت منتخب مردم عراق با شبكه بازماندگان رژيـم ي هـا ها راه يافت، يكـي از چنـدين نشـانه پيونـد جريـان هاي افراطي به خبرگزاريسلفي

سياسي داخل اردن با اپوزيسيون مسلح درون عراق بود.

هاي تحت سازماندهي دختـر بـزرگ هاي فعال اردن و گروهنامه صدام خطاب به بعثيعربيسـتي بـود، يعنـي هـاي پـان او، رغد، در امان نوشته شده بود. محتواي آن پـر از ايـده

202. Dale Gavlak, “Iraqi Guard Training in Jordan,” Associated Press, June 22, 2007,

Internet.

عراق، همسايگان و آينده

258

را ضـد دولـت مردمـي همان چيزي كه هنگام اعدام صدام دوباره محافل متعصب عـرب 203عراق بسيج كرد.

دولت عراق از تابستان گذشته اسنادي تازه ارائه كرد كه داللت آشكار بر ايـن داشـت رسد. به اين ترتيـب بـا هاي شورشي مياي به گروهكه با هدايت رغد ارثيه صدام به شيوه

مـالي هـاي اردن بـه عنـوان منبـع هـاي خـانواده صـدام در بانـك انتشار فهرست دارايـي

204دولت عراق قرار گرفت.« افراد مورد تعقيب»هاي عراق، نام رغد در فهرست شورش

فـراد تـن از ا 41موفق الربيعي، مشاور وقت امنيت ملي عراق، فهرستي شـامل اسـامي چنـين عـزت ابـراهيم سرشناس بعثي در رژيم سابق، از جمله رغد و ساجده حسين و هـم

مين مـالي شار داد. در اين فهرسـت عـزت ابـراهيم بـه تـأ الدوري، از معاونان صدام، را انت

قابـل هاي تندرو سلفي و افسران بازمانده بعثـي در عـراق مـتهم شـد. نكتـه عمليات گروهگرفتـه هاي پنـاه تأمل در اطالعيه دولت عراق اين بود كه در اين فهرست در كنار نام بعثي

ود. اردني در عراق آمده ب در قلمرو پادشاهي اردن، نام شماري از اتباع تروريستاردن مجبور شد حمايت مالي از شورشـيان را رد كنـد، ولـي يكـي از مقامـات دولـت

رغد در حدي نيست كـه توجـه مـا را بـه خـود جلـب كنـد. تـا جـايي كـه »عراق گفت:هـاي آمـده، او از گـروه دسـت دانيم، او اهميت الزم را نـدارد. ولـي بـر پايـه اسـناد بـه مي

205«كرد.يشورشي حمايت مهـاي اردن در كنار خانواده و طايفـه صـدام پـذيراي دو گـروه تأثيرگـذار در شـورش كنون عراق است. گروه نخست فعاالن بعثي رژيم پيشين هستند. از زمان سقوط صـدام تـا

فترهـاي هر چهره بعثي كه از خاك عراق متواري شده راهي امان شده است. آنهـا داراي د وشه و كنار پايتخت هستند. كاري و ستادهاي مشخص در گ

اي و هايي در حال آمد و رفت دائم به امـان، سـران احـزاب فرقـه طايفه دوم از عراقيرهبران سـلفي عـراق هسـتند. از آن زمـان كـه پادشـاه جـوان اردن رسـما بيانيـه تشـكيل

1.Richard Beeston and Michael Binyon, “The Times MeetsKing Abdullah,” The

Times, London-Internet Version, May 18,2007, Internet.

2. Borzou Daragahi and Josh Meyer, “Zarqawi Attack Put Jordan Hot on His Trail,”

Los Angeles Times, June 13, 2006, p. 1

3. Michael Slackman, “Iraqi Qaeda Leader is Said to VowMore Attacks on Jordan,” New York Times, November 19, 2005.

بخش پنجم: بررسي روابط اردن و عراق

259

اي گسترده عليه شيعيان را در نطق خود صادر كرد تا به امـروز چنـدين نشسـت در جبههبا حضور رهبران اپوزيسيون دولت عـراق تشـكيل شـده و در ايـن راسـتا تـز خطـر امان

هالل شيعه عبداهلل محور فعاليت افراطيون عراق بوده است. ديپلماسي دولت امـان زمينـه مالقات مستمر پادشاه اين كشور با رهبران و حاميان شورشيان را فـراهم كـرده اسـت كـه

بـا حـارث الضـاري، رهبـر تشـكل علمـاي مسـلمين ترين آن ديدار ملك عبداهللجنجالي

206ها، بود.سلفي

هاي ديپلماتيك دو كشور. بررسي وضيعت و سطح تماس6

الف( ديدار شاه اردن از عراق

طقـه بـود ، ملك عبداهلل، پادشاه اردن، نخستين رهبر از كشـورهاي من 2008 در ژوئن سال راق عـ ، از 2003ت متحـده در سـال كه پس از بركناري صدام حسين به دنبال حمله ايـاال

ديدار كرد.

اين ديدار فصـلي جديـد در »سي اعالم كرد: بيمالكي در يازدهم آگوست در شبكه بيتاريخ روابط دو كشور خواهد گشود و موجـب كمـك بـه برقـراري ثبـات و امنيـت در

207«عراق و منطقه خواهد شد.

ماده اسـت بـراي تحقـق آرزوي مـردم اردن آ»اي اعالم كرد: ملك عبداهلل نيز در بيانيه « عراق براي برخورداري از امنيت و ثبات و خوشبختي در كنار اين كشور بايستد.

وزيـري، مـالكي بـراي نخسـتين بـار از اردن ديـدار كـرد تـا پس از دو سال از نخست نامه فروش نفت عراق به اردن را با قيمتي تخفيفي براي مدت سه سال تمديد كند. تفاهم

اده پناهنـده عراقـي را در خـود جـاي د 750000تا 400000حال حاضر، اردن بين درربـوط است و عالقه اين كشور به بازگشت مجدد ثبات به عراق، بيشتر از عالقه صرف م

د دو به كشوري همسايه است. طبق برآوردهاي امان، هزينه اسكان ايـن پناهنـدگان حـدو ميليارد دالر )دالر آمريكا( است.

206. 200,000 Protest Amman Attacks,” Washington Times, November 19, 2005, p.1.

سي فارسي.بي. سايت بي207

عراق، همسايگان و آينده

260

2010ديدار نوري مالكي با شاه اردن در اواخر ب(

يـن كشـور پس از انتخابات پارلماني در عراق، نوري مالكي به اردن سـفر و بـا پادشـاهي ا

ديدار كرد.شـاه اردن عبداهلل دوم،»به گزارش خبرگزاري فرانسه، دفتر پادشاهي اردن اعالم كرد:

دولتـي در عـراق كـه يـت تشـكيل وزير عـراق، بـر اهم در ديدار با نوري مالكي، نخستاي بهتـر بـراي آنهـا كننده انتظارات ملت عراق و به طور فعـال در سـاختن آينـده منعكس

«سهيم باشد، تأكيد كرد.اردن از همه اقدامات در راستاي برقراري آشتي و وفاق بـين مـردم عـراق »وي افزود:

208«كند.و تقويت وحدت داخلي در اين كشور حمايت مي

چنين بر حمايت كامل خود از برادران عراقي در خصـوص دوم گفت: امان همعبداهلل كنـد، زيـرا امنيـت و هاي آنها براي برقراري امنيت و ثبات در كشورشان تأكيد مـي تالش

رود. شـاه اردن و ثبات عراق ركنـي اساسـي بـراي امنيـت و ثبـات منطقـه بـه شـمار مـي هـاي عملـي و مـؤثر بـه منظـور اذ گـام ضرورت اتخ»وزير عراق در اين ديدار بر نخست

هـاي الزم بـراي تقويـت هـا و ايجـاد چـارچوب توسعه روابـط دوجانبـه در همـه زمينـه همكاري در همه جوانب به ويهه اقتصـادي و تجـاري تأكيـد كردنـد و آن را در راسـتاي

209«منافع دو ملت دوست برشمردند.

تقويت امنيت و ثبات عـراق اضع شاه اردن در حمايت از وزير عراق نيز از مونخست تقدير و تمايـل فـراوان كشـورش را بـراي توسـعه روابـط و همكـاري بـا اردن در همـه

ها ابراز كرد. زمينه

ود، خـ نوري مالكي پيش از ديدار بـا عبـداهلل دوم بـا سـمير الرفـاعي، همتـاي اردنـي

گو كرد. وها بحث و گفتهاي تقويت آن در همه زمينهدرباره روابط دوجانبه و راه

. خبرگزاري فرانسه208

2/3/88سخبر گزاري فار .209

بخش پنجم: بررسي روابط اردن و عراق

261

گيرينتيجه

هـا المللـي از سـوي قـدرت اردن با جمعيت اندك و اقتصاد ويران همواره در معادالت بين

كند. همسايگي اردن با رژيم اشغالگر قـدس در كرانـه بـاختري اهميت خود را تعريف ميدرصد جمعيت اين كشور را تشـكيل 52شود رود اردن، و جمعيت فلسطيني كه گفته مي

ارزش و اهميت اردن را از ديد غرب، به ويهه آمريكا در راسـتاي امنيـت رژيـم دهند، ميكند. بنابراين، اردن همـواره در راهبـرد آمريكـا جايگـاه خـاص صهيونيستي دوچندان مي

خود را دارد. در شرايط فعلي كه مرزهاي فلسطين از سوي مصر و لبنـان شكسـته شـده و ونيستي تقويت و تشديد كرده است، تنها اميـد سوريه نيز مواضع خود را عليه رژيم صهي

پيمانـان غـرب يعنـي كشـورهاي غرب و رژيم صهيونيستي به اردن است تا آنها ا بـه هـم كند. خليج فارس مرتبط

اگرچه آمريكا سعي داشت عراق و اردن را در يك پكيج كنترلـي و حمـايتي بيشـتر از مريكـا در عـراق ايـن پـروژه را گذشته تحت سيطره خود در آورد، ولـي عـدم موفقيـت آ

ناكام گذاشت.

اي ديگـر اردن نقطـه اتصـال جهـان عـرب سـني بـراي حمايـت از اهميت فرامنطقـه

هاي غرب عراق است. در حال حاضر كه كه سـوريه تضـعيف شـده و تحـت فشـار سنيآمريكا و كشورهاي عربي است، اردن تنها كشور عربـي متصـل بـه عـراق اسـت كـه بـه

هاي عراق و خط مقدم جهان عرب سني افراطـي بـراي دفـاع از قوميـت نيعنوان عقبه س

رود از طرفي، اردن بدليل نياز به بـازار صـادرات عـراق و خريـد عربي عراق به شمار ميبينـد و در خـورده مـي هـاي عـراق گـره نفت به شدت آينده خود را با قدرت گرفتن سنيآورد، بـه دليـل درگيـري بـا سـوريه و صورتي كه نتواند در اين راستا توفيقي بـه دسـت

تواند آينده خود را دنبـال كنـد. بنـابراين، كاهش روابط با مصر جديد، تنها با عربستان مياردن براي كشورهاي خليج فارس بيشتر از اهميـتش در عـراق مـورد توجـه اسـت. اگـر

نـد ولـي كهاي تندرو دفاع كند، نظر كشورهاي عربـي را تـأمين مـي اردن بخواهد از سنييابد. اگر بخواهد با دولت حاكم عراق يعنـي شـيعيان و مشكالت اقتصادي آن افزايش مي

كردها ارتباط برقـرار كنـد، بايـد حمايـت كشـورهاي عربـي ناسيوناليسـت و حمايـت از هاي تندروي عراق را ناديده بگيرد. در ايـن صـورت از زمـين بـازي غـرب بايـد سياست

عراق، همسايگان و آينده

262

هـاي غـرب و داند. اردن نـاگريز اسـت خواسـته ود نميخارج شود كه آن را به صالح خهـا پيمان غرب را به دليل ضرورت ادامه حيات دنبال كند. از آنجا كه گزينـه هاي همعرب

و متغيرهاي انتخابي اردن كاهش يافتـه اسـت، نـاگزير اسـت در برابـر غـرب بـه شـدت غرب كـه امكـان پنهـان تمكين كند. البته بايد مراقب باشد كه به علت وابستگي آشكار به

كردن آن را ندارد، ممكن است در مسير طوفان بيداري اسالمي قـرار گيـرد و كيـان خـود

هـاي را از دست بدهد. لذا اردن هم بايد به دنبـال جلـب نظـر حمـاس باشـد تـا خواسـته

بنـد خـود را حفـظ مردمي خود را كنترل كند و هم اقدامي انجام بدهد تا بتواند اقتدار نيمت سـلطنتي برنياينـد. بنـابراين، نقـش اردن در كند و مردم از اين زاويه به مقابلـه بـا دوـل

اي آنها يعني كشورهاي خلـيج فـارس گـره عراق در پيوند با منابع غرب و متحدان منطقه

خورده است و ناگريز است بر سرنوشت شكست غرب در عراق عزاداري كنـد و منتظـر دستور باشد.

:بخش ششم

بررسي روابط عربستان و عراق

مقدمه

دو كشور عربستان و عراق روابط پرفراز و نشيبي داشتند. آل سعود در گذشـته بـا عـراق

اختالفات مرزي و ايدئولوژيك داشت. اين اختالفات تا انقالب اسالمي ايران ادامـه پيـدا

ــ كـرد. امــا ســعودي ه ناچــار بــر هــا كــه از تــأثير انقــالب بــه وحشــت افتــاده بودنــد، ب

هاي صدام حسين چشم پوشاندند و بـه حمايـت از حـزب بعـث عليـه ايـران بلندپروازي

. اين سياست تا حمله صدام به كويت ادامه يافت. با روي كار آمـدن شـيعيان روي آوردند

پس از تغيير رژيم صدام، روابط دو كشور تيره شد. اين بخش ضمن بررسـي تـاريخي دو

ابط آنها پرداخته است. كشور به تحليل ابعاد رو

اختالفات تاريخي عربستان و عراق

مقدمه

روابط اين دو كشور از بدو تأسيس، همواره پر مسـئله بـوده و بغـداد و ريـاض دشـمنان هاشـمي و سـعودي بـا اند. ريشه ايـن دشـمني بـه رقابـت دو خانـدان بالقوه يكديگر بودهق 1341قـرارداد عقيـره، در جمـادي االول هاي آنهـا كـه در نهايـت بـه يكديگر و جنگ

گردد. م( انجاميد، برمي 1922)دسامبر

ها براي تسخير عراق. تالش وهابي1

هـا در حمايـت از وهابيـت پـس از در اواخر قرن نوزدهم تقريبا با اراده و تالش انگليسي

و قـدرت ها درآمـد جزيره عربستان به تصرف وهابيها درگيري و خشونت تمام شبهسالهاي درياي سرخ تا خليج فـارس گسـترده شـد. در ايـن زمـان، نجـد، شـمر، آنها از كناره

هـا بـود. عسير، حجاز، حساء، كويت، بحرين و قسمتي از عمان و يمن در تصرف وهابيجزيره كه در تصـرف آنهـا نبـود، ماننـد يمـن و حضـرموت، هايي از شبهحتي در قسمت

كننده بود. تند و نقش آنها در اين نواحي تعيينپيروان و طرفداران بسيار داش

عراق، همسايگان و آينده

268

جزيـره عربسـتان، درصـدد ضـميمه كـردن ها پس از تصرف تقريبا كامـل شـبه وهابيشـهرها و 19عراق و سوريه به متصرفات خود برآمدند. در نتيجه، در دهه نخسـت قـرن

بـه كـربال 1801 ها قرار گرفت. آنها در آوريـل روستاهاي عراق آماج حمالت دائم وهابيهـا بودنـد. كشـيدن خانـه روز مشغول غارت شـهر و بـه آتـش 2حمله كردند و به مدت

بـراي زيـارت در حالي كه مردم در روز عيد غدير خم طبق سنت ها طي اين حملهوهابي

هـزار نفـر از شـيعيان عـراق را 5بيش از و بيعت با امام علي )ع( وارد نجف شده بودند،

210بازگشتند. كشتند و سپس به صحرا

ختنـد. امـا به زبير و بصره حمله كردند و به غارت آنهـا پردا 1804ها دوباره در وهابير دنشيني شدند. بـا ايـن حـال، در مقابل سربازان حافظ علي، پاشاي بغداد، ناگزير به عقب

گـاه موفـق نشـدند بار ديگر حمالتي وسيع به بغداد و نجف انجام دادند، امـا هـي 1808 د شهر نجف اشرف شوند. علماي نجف با كندن خنـدق مـانع ورود آنهـا شـدند حتي وار

عقـب لذا اين بار نيز مـوفقيتي بـه دسـت نياوردنـد و سـربازان توچـوك سـليمان آنهـا را ار ها در عـراق بـا همـان انضـباط، سـازمان و شـجاعت كـه از آن برخـورد راندند. وهابي

يرا مـردم ايـن ره عربستان پيروز نشدند، زجزيجنگيدند، اما برخالف داخل شبهبودند، مياه هـا بـه سـختي مقاومـت و بـه آنهـا ماننـد مهاجمـان خـارجي نگـ مناطق در برابر وهابي

نيـاز جزيره از پشتيباني قبايل برخوردار بودند. در واقـع، ها داخل شبهكردند. اما وهابيمي بود. جزيره راز پيروزي آنهاعيني به وحدت داخل شبه

حكومت عثمـاني بـا قطع شد، زيرا 1811ها به عراق و سوريه از سال ابيحمالت وهنيروهاي مصري به دستور محمد علي پاشا، والي مصر كـه انگيـزه دينـي بـراي استفاده از

جزيـره را جزيره عربستان شدند و مناطق داخلي شـبه برخورد با وهابيت داشت، وارد شبه

هـا جنگ بين نيروهـاي مصـري و وهـابي يكي پس از ديگري به تصرف خود درآوردند.هـا و بـا شكسـت كامـل وهـابي 1818هفت سال بـه طـول انجاميـد و سـرانجام در سـال

دستگيري عبداهلل، امير وهابي، و آتش زدن منطقه نجد و ويران كـردن مركـز وهابيـت در

ر دسـامبر عربستان، پايان يافت. عبداهلل را ابتدا به قاهره و سپس به استانبول فرستادند و د

210. www.csis.org

بخش ششم: بررسي روابط عربستان و عراق

269

به دستور سلطان عثماني به جالد سپردند. با انقراض دولت وهابي، عراق بـه مـدت 1819 يك قرن از حمالت آنها در امان بود.

هاي ايدئولوژيك. ختالفات مرزي در پرتو تنش2

جانـب به دنبال شكست عثماني و آلمان در جنگ جهـاني اول، بريتانيـا ديگـر خطـري از اشـغال بريتانيـا به 1920د. حتي عراق كه از متصرفات عثماني بود در كرآنها احساس نمي

مجددا آل سـعود احيـا و 1920 درآمد و تحت سرپرستي آن قرار گرفت. در نتيجه از سالمورد حمايت بريتانيا قرار گرفت. البته در اين مقطع به مصلحت انگليس نبود كـه جنـگ

دهـد. بنـابراين ضـمن حمايـت و توسـعه پيمـان آن، آل سـعود و عـراق، رخ بين دو هـم هـاي انگليسـي از تهديـدهاي وهابيت از جنگ داخلي آنها جلـوگيري كـرد تـا مسـتعمره

بيروني در امان باشند. بريتانيا تصميم گرفت از پيشروي بيشتر ابن سعود به سمت شمال جلوگيري كند، امـا

ف ديگـر، عـدم تعيـين الزمه اين كار مشخص شدن مرزهاي بين عراق و نجد بود. از طر

كـرد. بـراي رفـع مشـكل مرز زمينه بروز اختالف و درگيري بين دو كشور را فـراهم مـي

بريتانيا ژنرال سرپرسي كاكس، كميسيونر ارشد خود در عراق را موظف كرد در ايـن بـاره با ابن سعود مذاكره كند. به دنبال آن كنفرانس عقير با شـركت نماينـدگان نجـد، عـراق و

تشكيل شد. 1922 كاكس در

در جريان كنفرانس نمايندگان عراق خواستار آن شدند آنچه را كـه نجـد پـس از سـال امـا نماينـدگان نجـد به آنهـا برگـردد گرفته بود و منظور همان سرزمين شمال بود، 1919

اين مسـئله را نپذيرفتنـد و كنفـرانس را تـرك كردنـد. در ايـن هنگـام بريتانيـا شـروع بـه

با نجـد فسـخ به طور موقت خود را 1915شكار بر نجد كرد. بريتانيا قرارداد گيري آسخت هزار ليره استرلينگ بود، لغو كرد. 60و كمك ساليانه خود را به ابن سعود كه بالغ بر

پس از هشدارهاي جدي بريتانيا و نيز انصراف نمايندگان عـراق از درخواسـت قبلـي شتند. اما در همين زمان مشكل ديگـري پـيش آمـد خود، نمايندگان نجد به كنفرانس بازگ

اش بـود. طلبانـه و آن مخالفت ابن سعود با تعيين مرزها بود كه بـرخالف اهـداف توسـعه مخالف شديد آل سعود با تعيين مرزها سرانجام روي نتيجه مذاكرات تـأثير گذاشـت بـه

عراق، همسايگان و آينده

270

بـه امضـا 1922مـه 5اين ترتيب كه به موجب عهدنامه عقيـر كـه پـس از مـذاكرات در گونه مرزي بين نجد و عراق تعيين نشد. تنها براساس دو پروتكل كه ضـميمه رسيد، هي

طرف در مرزهاي بـين دو كشـور اي بياند منطقهعهدنامه عقير شده، طرفين موافقت كرده تعيين شود.

وزي نزديـك مرزهـاي غربـي كويـت در محـل اتصـال وادي منطقه بي طرف به شكل ـل

119دي الباطن واقع شده است. مرزهـاي ايـن منطقـه بـا عـراق )مـرز شـمالي( االوجاء و وا

65كيلومتر است. پهناي اين منطقه از شمال بـه جنـوب 200كيلومتر و با نجد )مرز جنوبي( مايل مربع است. 2500كيلومتر مربع برابر 6500طرف كيلومتر است. مساحت منطقه بي

نامـه عقيـر گفتـه شـده اسـت ايـن منطقـه در ماده اول پروتكل نخسـت ضـميمه عهد

طرف باقي خواهد ماند و هر دو طرف عراق و نجـد بـه طـور مشـترك و مسـاوي از بي» « مند خواهند شد.حقوق آن براي تمام مقاصد بهره

هـاي آب داخـل مرزهـاي در ماده دوم آن نيز گفته شده از آنجـا كـه بسـياري از چـاه شـود مـانع شوند، دولت عراق متعهد مين محروم ميگيرد و قبايل نجد از آعراق قرار مي

هاي آب نشود، مشروط بـر برند به چاهاز دسترسي قبايل نجد كه نزديك مرزها به سر ميهـايي كـه داخـل مرزهـاي نجـد واقـع تر باشد تا چاههاي مذكور به آنها نزديكآنكه چاه

اند. شدههـاي هـا و محـل شوند كه از چـاه مي دو دولت متقابال متعهد»دارد: ماده سوم مقرر مي

گونـه تأسيسـات اند براي مقاصد نظامي استفاده نكنند، هـي آب كه نزديك مرز واقع شده « ايجاد نكنند يا نيروهاي نظامي خود را نزديك آن مستقر سازند.نظامي در اين منطقه

افـراد يـك قبيله يا تعـدادي از »اند كه اگر به موجب پروتكل دوم، طرفين توافق كرده

يـك را ندارنـد، ابـراز تمايـل بـه برنـد و تابعيـت هـي قبيله كه خارج از مرزها به سر مي « پذيرش تابعيت يكي از طرفين كنند، آنها مانع از اين امر نشوند.

بخش ششم: بررسي روابط عربستان و عراق

271

.دهدنقشه زيرمرزهاي عراق و همسايگان به ويهه عربستان نشان مي

دوم الف( وضيعت مرزهاي دو كشور تا جنگ جهاني

دار بـين ابـن سـعود و ملـك فيصـل، به اختالفات عميق و ريشـه 1922نامه عقير موافقت

پادشاه عراق، يا برخوردهاي بين قبايـل دو كشـور خاتمـه نـداد، بلكـه وقـايع بعـدي بـر ابـن سـعود بـه شـريف حسـين، فرمـانرواي 1924ــ 1925هاي شدت آنها افزود. در سال

ي قلمروش را ضميمه نجـد كـرد. حجـاز در كنـاره حجاز، حمله كرد و پس از شكست و

رونـد. درياي سرخ واقع شده است و مكه و مدينـه از جملـه شـهرهاي آن بـه شـمار مـي شريف حسين، پدر ملك فيصل، پادشاه عراق، و ملك عبداهلل، پادشاه اردن بود. بـه همـين

عراق، همسايگان و آينده

272

ايـن علت اشغال حجاز موجب شد خصومت شديدي بين نجد و عراق به وجود آيد كـه 211ادامه داشت. 1985هاشمي عراق در خصومت تا سقوط سلطنت

وهـاي به دنبال تصرف حجاز، روابط نجد و عراق تيره شد. پس از آن چندين بـار نير گر وهابي به داخل خاك عراق حمله كردند. هم زمان تجـاوز قبايـل نيـز بـه خـاك يكـدي

ربستان بـه نـام دوئـيش بـه بايل جنگجوي ع، يكي از ق1927ـ 28ادامه يافت. در زمستان

عود سـ خاك عراق حمله كرد. مردم طايفه مذكور كه داراي مذهب وهابي بودند، بـه ابـن

ات المللـي را پذيرفتـه اسـت. بـه نظـر آنهـا، سـرحد ايراد گرفتند كه چرا سـرحدات بـين مـي نمفاهيمي ساخته و پرداخته دول غربي است. اصوال قبايل سـرحدات را بـه رسـميت

كردند. آن را مانعي براي رفت و آمدهاي خود تلقي ميو شناختند

جـويي از زمان تصرف حجاز، سياسـت خـارجي ابـن سـعود هميشـه متـأثر از انتقـام يـا را كـرد پيوسـته دوسـتي بريتان فرزندان ملك حسين معزول بود. در نتيجه، وي سعي مي

انيـا نتـرل بريت جلب كند، زيرا امير فيصل و امير عبداهلل، دو پسـر ملـك حسـين، تحـت ك وذ خـود شد كه ايـن كشـور از قـدرت و نفـ بودند. بنابراين، دوستي با بريتانيا موجب مي

بـه جويانه آنها عليه ابن سعود شود. از طرف ديگـر، وي استفاده كند و مانع حمالت انتقامهايي بـراي نزديكـي بـا پسـران ملـك حسـين كرد گاممنظور رفع تهديد مذكور، سعي مي

از طرف عراق و اردن در محاصره قرار نگيرد. بردارد تا

، در با ملك فيصـل، پادشـاه عـراق 1930در راستاي اين سياست، ابن سعود در فوريه تي و يك كشتي در دهانه اروندرود مالقات كرد. به دنبال ايـن ديـدار يـك معاهـده دوسـ

وافقـت جواري بين طرفين به امضا رسيد. به موجب ايـن معاهـده، دو كشـور م حسن همچنـين هايي براي جلوگيري از حمالت قبايل بـه خـاك يكـديگر بردارنـد. هـم كردند گام

بـور عقرار شد قبايل مجاز باشند براي چرا و خريد مايحتـاج خـود از مرزهـاي يكـديگر ر ايـن كنند. براساس اين معاهده، طرفين موافقت كردند يك كميته مرزي براي نظـارت بـ

مسائل تشكيل دهند.

بيشتر به نفع ابن سعود بود، زيرا وي در راستاي تسلط كامـل خـود بـر 1930 معاهدهپروراند و بـراي ايـن منظـور نيـاز اي ديگر را در سر ميجزيره عربستان، اشغال منطقهشبه

211. www.cfr.org

بخش ششم: بررسي روابط عربستان و عراق

273

به دوستي عراق داشت. به همين دليل به دنبال انعقاد معاهده مـذكور بـه عسـير حملـه و ين منطقه مورد ادعاي يمن بـود. بـه دنبـال آن جنـگ آن را ضميمه متصرفات خود كرد. ا

خونيني بين يمن و عربستان روي داد كـه بـه شكسـت يمـن منتهـي شـد. در ايـن زمـان گيري به وجود آمده بـود، امـا ايـن كشـور بـه فرصت مناسبي براي عراق به منظور انتقام

ابـن سـعود بنـد مانـد و از حملـه بـه پيمان دوستي و مودت منعقده بـين دو كشـور پـاي

خودداري كرد.

هاشميهاي عربستان و عراق پس از خاندان ب( تداوم رقابت

هـاي گسـترده ملـك غـازي، پادشـاه عـراق به علت تبليغات و فعاليت 1930از اواخر دهه

( براي الحاق كويت به اين كشور و نيز توسعه نفـوذ در خلـيج فـارس، روابـط 1933ـ 36)ها را كه نسبت به كويـت و سـاير امـارات اين مسئله سعوديدو كشور رو به تيرگي نهاد.

خليج فارس مطامع ارضي داشتند، نگران كرد. عـالوه بـر آن، خانـدان سـعودي حـاكم بـر هاشمي حاكم بر عراق به علت اختالفـات خـانوادگي كـه عربستان مايل نبودند كه خاندان

شـتري در منطقـه بـه دسـت با آنها داشتند، با ضميمه كردن كويت به خاك خود قـدرت بي هاي عراق بـراي انضـمام كويـت بـه آن كشـور و آورند. در نتيجه درصدد مقابله با فعاليت

تـوان ممانعت از توسعه نفوذ عراق در ساير امارات خليج فارس برآمدند. در اين مورد مـي اشاره كرد. 1939هاي ابن سعود به كويت و سفر وي به بحرين در سال به كمك

العـاده تيـره شـد و تـا حـد قطـع ل آن روابط سياسي بين عربستان و عراق فوقبه دنباخواهنـد بـه مـواد هـا نمـي ها ادعـا كردنـد كـه عراقـي روابط سياسي پيش رفت. سعودي

هـا را رد هاي منعقده ميان خود و حجاز عمل كنند. اما عـراق ايـن ادعـاي سـعودي پيمانهـا الفات ارضي بين دو كشـور، عراقـي كرد. به منظور كاهش تنش و حل و فصل اختمي

هيأتي را به عربستان فرستادند. به دنبال مـذاكرات مـذكور، دو كشـور در 1938در ژوئيه اي در اين مورد در مـه نامهطرف به توافق رسيدند و موافقتمورد اداره مشترك منطقه بي

بين طرفين به امضا رسيد. 1938

هاشـمي عـراق و خانـدان سـعودي و خانـدان به طور كلي اختالفات خـانوادگي بـين هاشـمي در هاي بين آنها براي تسلط بـر امـارات خلـيج فـارس تـا سـقوط خانـدان رقابت

عراق، همسايگان و آينده

274

گـذاري مرزهـاي ادامه داشت. به همين دليل طرفين موفق به تحديد حدود و نشانه 1958چنان به صورت منبـع تـنش در روابـط بـين دو كشـور دو كشور نشدند و اين مسئله هم

باقي ماند.

توسـط عبـدالكريم قاسـم، يـك عامـل 1958هاشـمي عـراق در سـال سقوط خانـدان اختالف در روابط بين دو كشور را از ميان برد، ولي تشنجات ديگري به وجـود آمـد كـه

تر بود. نه تنها جمهوري عراق خود عاملي براي تهديد سلطنت آل سـعود حل آنها مشكل

هـاي راديكـال و نزديكـي عـراق بـه شـوروي كتـرين شد، بلكه پـذيرش سوسياليسـم و د نگراني حكام سعودي را از آنچه در زمان سلطنت بـود، شـديدتر كـرد. بـه همـين علـت،

سـرد و تيـره بـود. در 1963روابط بين عربستان و عراق تا سـقوط عبـدالكريم قاسـم در

نشده باقي ماند. چنان حلنتيجه، اختالفات ارضي و مرزي بين دو كشور هم

با سقوط عبدالكريم قاسم و بـه قـدرت رسـيدن بـرادران عـارف در عـراق تـا حـدي حـل و گونه توفيقي بـراي نگراني رهبران عربستان كاهش يافت. اما در اين دوره نيز هي

فصل اختالفات ارضي و مرزي بين دو كشور به دست نيامد، زيـرا دولـت عـراق روابـط در جنگ داخلي يمن حمايـت كـرد. در ايـن خود را با مصر گسترش داد و از اين كشور

كردند. خواهان و عربستان از سلطنت پشتيباني ميجنگ مصر از جمهوري

روابط عربستان و عراق در دوره حزب بعث

مقدمه

هاشـمي در سـال هاي تاريخي و ايـدئولوژيك حتـي بـا سـرنگوني خانـدان سـلطنتي تنش نيافت.و به قدرت رسيدن حزب بعث پايان 1958

روابـط عربسـتان و عـراق بـار 1968با به قدرت رسيدن حزب بعث در عراق در سال هـاي ديگر تيره شد. گرايش حزب بعث به طرف شـوروي، اعـالم حمايـت آن از جنـبش

هـاي دولـت بعـث عـراق در خلـيج فـارس و طلبيهاي منطقه، جاهراديكال مخالف دولتو ساير كشـورهاي منطقـه موجـب نگرانـي طلبانه آن نسبت به كويت هاي توسعهسياست

چنان ادامه داشـت. در نتيجـه، امكـان هم 1975مقامات عربستان شد. اين وضعيت تا سال مذاكره در مورد اختالفات ارضي و مرزي بين دو كشور وجود نداشت.

طـرف و ترين مسئله مورد اختالف بين عربستان و عراق مربوط به منطقه بيضروريسـال از زمـان تأسـيس عـراق، 50كشور بود، زيرا با گذشـت بـيش از تحديد حدود دو

هنوز مرزهاي بين دو كشور تحديد نشده بود. به دنبـال مـذاكرات مسـتقيم بـين بغـداد و طـرف را بـا اند كه منطقـه بـي اعالم شد كه طرفين توافق كرده 1975رياض در دوم ژوئيه

مسـاوي بـين خـود تقسـيم كننـد. يك خط تقريبا مساوي، تا حد امكـان، بـه دو قسـمت

نامه مرزي مربوط به آن نيز در همين سال بين دو كشور به امضا رسـيد، امـا ايـن موافقت نامه هرگز به تصويب نرسيد.موافقت

عراق، همسايگان و آينده

276

. منافع مشترك عربستان و عراق پس از انقالب اسالمي1

و كشـور شـد. اي اتفاق افتاد كه موجب برقراري روابط نزديـك ميـان د در اين ميان واقعه

1978يـل انقالب ايران مقامات عربستان را به شدت نگران كـرد. در نتيجـه در اوايـل آور رد قـي در مـو وزير دفاع و هواپيمايي عربستان در ديداري سه روزه از بغداد با مقامات عرا

ــاد نــوعي همكــاري امنيتــي در خلــيج فــارس مــذاكره كــرد. نتيجــه ايــن مــذاكرات انعقهايي بـراي همكـاري اطالعـاتي بود كه شامل طرح 1979نيتي در فوريه اي امنامهموافقت

شد. وجود اكثريت شيعه در جنوب عراق و نيز اقليـت شـيعه و نيز اقدامات اضطراري مي رده بود.در شمال شرقي عربستان دو كشور را از بروز نهضتي شيعه مانند ايران نگران ك

به وحشـت افتـاده بودنـد، بـه ناچـار بـر ها كه از ايده صدور انقالب اسالمي سعوديهـاي صـدام حسـين چشــم پوشـيدند و بـه حمايـت از او عليـه ايــران روي بلنـدپروازي

212آوردند.

. روابط عربستان و عراق در جنگ تحميلي2

تـر كـرد. طور كه اشاره شد، جنگ ايران و عراق نيز دو كشور را به يكديگر نزديـك همانا عراق بسيار دوستانه بود و عربسـتان از عـراق حمايـت در طول جنگ روابط عربستان ب

كرد. شاهزاده نايف بـن عبـدالعزيز، وزيـر كشـور عربسـتان، طـي ديـدار از عـراق در مي

عراق كشوري عرب است، عضو جامعـه عـرب »به صراحت اظهار داشت: 1981دسامبر تـوانيم و امضاكننده منشور دفاع مشترك اعراب است. ما به عنـوان كشـوري عـرب نمـي

طرف باقي بمانيم و عراق را در منطقـه تنهـا بگـذاريم. ايـران تجـاوز و عـراق از خـود بي

دفاع كرده است. بنابراين، موضع ما بايد دفاع از عراق باشد. عراق تنها بـراي دفـاع از آب فهـد، پادشـاه « كنـد. جنگد، بلكه عـراق از تمـام ملـت عـرب دفـاع مـي و خاك خود نمي

ــه . 212 ــتان در خاورميانــ ــاي عربســ ــت هــ ــتراتزيك ،سياســ ــات اســ ــز تحقيقــ ــايت مركــ درســ

www.csr.ir/center.aspx?lng=fa

بخش ششم: بررسي روابط عربستان و عراق

277

ميليـارد دالر 25هاي مالي كشورش را به عراق در جنـگ بـا ايـران كمكعربستان، ميزان 213اعالم كرده است.

د عوامل مذكور موجب شد كه دو كشور مجددا خواستار رسيدن بـه تـوافقي در مـور طرف شوند. مذاكرات در مورد مرزهاي مشـترك ايـن مرزهاي مشترك و مسئله منطقه بي

26ر ن شـاهزاده نـايف، وزيـر كشـور عربسـتان، د بار به نتيجه مثبت رسـد و بـه دنبـال آ

ها نيز بـا توجـه نامه مرزي نهايي به بغداد رفت. عراقيبراي امضاي موافقت 1981دسامبر

هـا در جريـان هاي سياسـي و تبليغـاتي سـعودي هاي مالي، لجستيكي، و حمايتبه كمك 1981ر سـال نامـه نشـان دادنـد. در نتيجـه د جنگ، تمايـل خـود را بـه امضـاي موافقـت

يف، نامه مرزي جديد بين دو كشور در بغداد بـه امضـا رسـيد. براسـاس گفتـه نـا موافقت

كـرد. ايــن « تثبيـت »و « قطعـي »نامـه جديـد تحديـد بـين عربســتان و عـراق را موافقـت سـال ابهـام و 60طـرف بـود و بـه نامه شامل مقرراتي در مورد تقسيم منطقـه بـي موافقت

تر مرز مشترك بين دو كشور پايان داد. كيلوم 850ترديد در مورد ان و عـراق ( از تنش در مرزهاي بـين عربسـت 1980ـ 88)در طول جنگ ايران و عراق

بـس بـين ايـران و عـراق كاسته شد و آرامش در مرزها برقـرار بـود. امـا برقـراري آتـش هــاي موجـب نگرانـي شــديد عربسـتان شــد. علـت اصـلي شــروع ايـن جنــگ سياسـت

سـتان بـيم عراق نسبت به ايران بود و اكنون كه جنگ پايان يافتـه بـود، عرب طلبانهتوسعه طلبانه خود را متوجه اين كشور كند. هاي توسعهداشت كه عراق سياست

. عربستان و بحران جنگ اول خليج فارس3

بس از سـوي ايـران و عـراق، بغـداد ، تنها دو سال پس از پذيرش آتش1990در آگوست

غال خود درآورد. اين اقدام عراق از سوي عربستان به عنوان خطـر امنيتـي كويت را به اشكمك به سوي ايـاالت متحـده دراز مستقيمي ارزيابي شد و لذا براي دفع اين خطر، دست

، عربستان به درخواست ديك چني، وزيـر دفـاع وقـت ايـاالت 1990آگوست 6كرد. در

، ترجمه محمود يزدان فام، گفتمان امنيـت ملـي، كتـاب موازنه جدي تسليحاتي در خليج فارس. آنتوني كوردزمن، 213

. 178ـ 179اول، مؤسسه مطالعات سياسي فرهنگي انديشه ناب، صص

عراق، همسايگان و آينده

278

ور در خـاك پادشـاهي سـعودي پاسـخ متحده، مبني بر استقرار نيروهاي نظـامي ايـن كشـ مثبت داد و عمال با اين كار وارد جنگ با عراق شد.

پس از اشغال كويت، دولت عراق اعالم كرد كه قصد حمله به عربسـتان را نـدارد. در عازم عربسـتان شـد 1990اين راستا عزت ابراهيم، معاون صدام حسين، در سوم آگوست

ورد اطمينـان داد. صـدام حسـين نيـز در مصـاحبه بـا و به رهبران اين كشـور در ايـن مـ

اينكه احتمال دارد ارتـش عـراق عربسـتان »خبرنگاري آمريكايي در اين باره اظهار داشت:

را اشغال كند، دروغي بزرگ است. عربستان هرگز بخشـي از عـراق نبـوده و عـراق هـم مرزهـاي هرگز قسمتي از عربستان نبوده اسـت. هـر كـدام هميشـه كشـوري مسـتقل بـا

نامه عدم تجـاوز و عـدم مداخلـه در امـور داخلـي بـين اند. يك موافقتشده بودهشناخته

اي بين ما و دولـت قبلـي كويـت وجـود نامهعراق و عربستان وجود دارد. چنين موافقتتوانيم از نيروي نظامي خود اسـتفاده كنـيم و اي مينامهنداشت. آيا با وجود چنين موافقت

« از دست بدهيم اعتبار خود را دهـيم ما به عربستان اطمينان مي»صدام حسين در همين مصاحبه بار ديگر تأكيد كرد: هـا وگـوي دوجانبـه بـا سـعودي كه قصد حمله به سرزمين آنها را نداريم. ما بـراي گفـت

متـر مربـع از دهـيم كـه قصـد تصـرف يـك سـانتي ايم. ما مجددا به آنها اطمينان ميآمادهالبته صدام حسين افزود كه اگر از طرف عربسـتان مـورد حملـه « را نداريم. سرزمين آنها

قرار گيرد، در آن صورت جنگ به داخل خاك عربستان كشيده خواهد شد.

آگوسـت اظهـار داشـت: 12اما فهد، شاه عربستان، در پاسخ اظهارات صدام حسين در توانـد اظهـارات صـدام را به دنبال حمله نظامي دوم آگوست عراق به خاك كويت، نمـي »

كه قصد حمله به عربستان را ندارد، قبول كند به ويهه كه صـدام قبـل از حملـه كويـت،

البته صدام حسين بعدها اعـالم « گفته بود قصد ندارد به همسايه كوچك خود حمله كند.كرد كه او نگفته بود به كويت حمله نخواهد كرد، بلكه گفته تا زماني كه مـذاكرات جـده

دامه دارد، به كويت حمله نخواهد كرد. ا

با شكست صدام حسين و خروج نيروهـاي نظـامي عـراق از خـاك كويـت، محـدود هـا قـرار گرفـت و كردن تهديدهاي ناشـي از رژيـم بعـث عـراق در دسـتوركار سـعودي

تقويت روابط با ايران، حمايت رسمي و آشكار از نيروهاي مخالف صدام حسـين، كمـك

بخش ششم: بررسي روابط عربستان و عراق

279

كمك به نظارت بر مناطق پـرواز ممنـوع در عـراق و بسـياري اقـدامات به تحريم عراق، ديگر به شكل فعاالنه دنبال شد.

هاي مرزي در جنگ خليج فارسنامهالف( لغو موافقت

با موافقت عربستان، نيروهاي نظـامي آمريكـا و كشـورهاي غربـي در خـاك ايـن كشـور ا افـزايش داد و سـبب بـروز جنـگ مستقر شدند. اين مسئله تنش بين عربستان و عراق ر

تبليغاتي بين دو كشور شـد. عـراق رهبـران عربسـتان را فاسـد خوانـد كـه بـه نيروهـاي اند اماكن مقدس اسالمي نظير مكه را آلوده كنند. عـراق فهـد، پادشـاه آمريكايي اجازه داده

( كننـده هـادم )ويـران عربستان، را به جاي خادم حرمين شريفين كه لقـب اسـمي اوسـت، هـاي عـرب را بـه قيـام در برابـر رهبـران حرمين شرفين ناميد. صدام حسين آشكارا توده

ها نيز در تبليغات خـود از فاسد عرب به ويهه رهبران عربستان و مصر فراخواند. سعوديبردنـد و او را بـا هيتلـر و صدام حسين به عنوان فردي كه تشـنه قـدرت اسـت نـام مـي

هـاي مـالي آنهـا را در ها از اينكه صدام حسين كمكسعوديكردند. موسوليني مقايسه ميجنگ عليه ايران ناديده گرفته، سرزنش و از وي بـه عنـوان فـردي غيرقابـل اعتمـاد يـاد

214كردند.مي

ه به هر حال، بعد از حدود شش ماه جنـگ تبليغـاتي، سـرانجام نيروهـاي متحـدين بـ 27ي طـ را به عراق آغاز كردنـد. حمالت هوايي خود 1991ژانويه 17رهبري آمريكا در

هـزار ســورتي پـرواز عليـه تأسيسـات و مراكـز نظــامي، 90روز جنـگ هـوايي بـيش از

ت اقتصادي، مخابراتي، و خطوط ارتباطي و تداركاتي عراق صورت گرفـت. اكثـر حمـال ز ااز خاك عربستان انجام شد. متعاقب آن، حمـالت زمينـي گسـترده نيروهـاي متحـدين

آغـاز شـد كـه بـه مـدت چهـار روز 1991فوريه 24تان عليه عراق در داخل خاك عربس ادامه داشت.

ها و مراكز نظامي عربستان و محل تجمع و استقرار نيروهـاي زمان پايگاهعراق نيز همآمريكايي و غربي را در خاك اين كشور مورد حمالت موشكي قرار داد. طـي ايـن مـدت

رجوع شودبه اسناد تاريخ جنگ ،پيشين. 214

عراق، همسايگان و آينده

280

اي ظهران، رياض و شـهر نظـامي خالـد پرتـاب موشك اسكاد عراقي به شهره 40بيش از نفـر از نيروهـاي نظـامي آمريكـايي كشـته 200شد. تنهـا در دو حملـه موشـكي بـيش از

چنين در طول جنگ بـراي مـدت كوتـاهي شـهر خفجـي عربسـتان را در شدند. عراق هم شرق اين كشور به اشغال خود درآورد.

ب( حمايت عربستان از مخالفان صدام

پايـان يافـت، امـا بـاقي مانـدن صـدام حسـين در نگ عراق و آزادي كويت جبا شكست ها براي بركناري وي شروع به برقراري تماس بـا مخـالفين قدرت موجب شد كه سعودي

ها رهبران هفده گـروه مخـالف دولـت عـراق را دولت عراق نمايند. در اين راستا سعوديدر ريـاض 1991اي مخالف بودنـد، در هها و بعثيها، كمونيستكه شامل كردها، اسالمي

در صـفحه اول گـزارش داد كـه نيويـورك تـايمز 1992به حضور پذيرفتند. در ژانويـه اند. عربستان بـراي سـرنگوني ها براي بركناري صدام حسين به بوش فشار آوردهسعودي

ها در شمال و جنـوب عـراق صدام حسين طرحي تهيه كرده بود كه شامل افزايش ناآرامي ادامه حمالت هوايي متحدين به ماشين جنگي عراق بود. و

فهد، پادشاه عربستان، محمـدباقر حكـيم، رهبـر 1992در همين راستا در اواخر فوريه

شيعيان عراق را به همراه پانزده گروه مخالف ديگر در رياض به حضور پذيرفت. تـا ايـن اين حـاكي از تغييـر سياسـت دانست و زمان رياض شيعيان عراق را ستون پنجم ايران مي

رياض در قبال شيعيان عراق بود.

ملك فهد، شـاه عربسـتان، بـارزاني و طالبـاني، رهبـران 1993چنين در اوايل ژوئن همكردهاي عراق را به حضور پذيرفت. در همين ماه هيأت كنگره ملي عراق كه متشـكل از

دار كـرد كـه وي قـول هاي اصلي مخالف عراق بـود، در ريـاض بـا ملـك فهـد ديـ گروهــا را داد. هــم ــت از آنه ــه حماي ــط ژانوي ــين اواس ــا از 1993چن ــوايي آمريك نيروهــاي ه

نيـز بـراي 1993هاي عربستان در ظهران عراق را بمباران كردنـد. در اوايـل ژوئيـه پايگاهبار بعد از جنگ خليج فارس يك برخورد نظامي مستقيم بـين نيروهـاي عـراق و نخستين

ها اين حادثـه را بـه شـوراي ر در مرزهاي بين دو كشور روي داد. سعوديعربستان مستق امنيت سازمان ملل متحد گزارش دادند.

بخش ششم: بررسي روابط عربستان و عراق

281

هاي مالي و تسليحاتي عربستان بـه مخـالفين صـدام به هر حال، به رغم اعطاي كمكهاي اقتصادي سازمان ملل، صدام حسين در قدرت باقي مانـد. ايـن حسين و ادامه تحريم

چنان در خصوص امنيت مرزهاي خود احسـاس نگرانـي شد كه عربستان هم امر موجببـا 1968شد، با شروع جنـگ، عـراق تمـام معاهـدات خـود را كـه از سـال كند. گفته مي

هـاي نامـه عربستان منعقد كرده بود، به طور يكجانبه لغو كرد. ايـن اقـدام عـراق موافقـت

گرفت.را نيز دربرمي 1981و 1977مرزي

هـاي مـرزي خـود بـا عربسـتان كـامال نامهدولت عراق در لغو يكجانبه موافقتاقدام حقـوق معاهـدات را 1969كنوانسـيون ويـن 62غيرقانوني است، زيرا بـه موجـب مـاده

تـرين توان به طور يكجانبه لغو كرد. عالوه بر آن، مقدمه منشور ملل متحـد كـه مهـم نمي

هـا و قراردادهـاي ت اصل احترام به عهدنامـه المللي است، رعايسند حقوقي و سياسي بينها دانسته است. منشور سازمان وحدت آفريقا و اعالميـه نهـايي مرزي را از وظايف دولت

كنفرانس باندونگ نيز بر اصل احترام بـه تماميـت ارضـي كشـورها و اصـل عـدم تغييـر كشـورها، الملل به علت احتـرام بـه تماميـت ارضـي اند. حقوق بينسرحدات تأكيد كرده

هـاي مـرزي قطعي، دائم و غيرقابل تغيير بودن را از اصول ذاتي عناصر متشكله عهدنامـه شناخته است.

انـد. آنهـا حاكمان عربستان در ارتباط با مرزهاي خود، سياستي دوگانه در پيش گرفتـه در ارتباط با مرزهاي شرقي خود با كشورهاي كوچـك خلـيج فـارس از همـين سياسـت

كنند، اما در مقابل مرزهاي خود با عـراق خواسـتار تثبيـت آنهـا هسـتند، مي عراق پيرويكننـد. بـر همـين اسـاس تر خـود احسـاس عـدم امنيـت مـي زيرا در مقابل همسايه قوي

هـاي مـرزي خـود را بـا عـراق در سـازمان ملـل متحـد بـه ثبـت نامـه ها موافقتسعودي

شـد. بـا ايـن حـال، لغـو متوسـل رساندند. براي اولـين بـار عربسـتان بـه چنـين اقـدامي اي هاي مرزي مذكور موجب شده است كه امنيت مرزهـا بـه صـورت مسـئله نامهموافقت

كننـد كـه از چنان احسـاس مـي ها باقي بماند. به همين علت آنها همكليدي براي سعودي

جانب مرزهاي خود با عراق در معرض تهديد قرار دارند.

اي مـرزي از جنـگ خلـيج فـارس، تشـكيل كميتـه بس در پايـان يكي از شرايط آتشگذاري مرزهاي بين عراق و كويت بود. به همـين علـت، طرف سازمان ملل براي عالمت

عراق، همسايگان و آينده

282

1991آوريـل 8در 687شوراي امنيت سـازمان ملـل متحـد بـه موجـب قطعنامـه شـماره از دبيركـل مـي « گذاري مرزهـاي بـين عـراق و كويـت ضرورت عالمت»ضمن اشاره به

گـذاري مرزهـاي بـين دو مساعي خود را به كار گيرد و ترتيبـاتي بـراي عالمـت خواهد كشور فراهم كند.

هايي كه زير نظـر نيروهـاي نـاظر سـازمان ملـل در مرزهـاي عـراق و يكي از فعاليت

كميته مرزي سـازمان 1992هاي مرزي بود. در مه كويت انجام شد، نصب عاليم و ستون

هاي مرزي در نقاط كليدي كـرد. سـپس كميتـه نصب ستونيابي براي ملل شروع به محليابي بـراي نصـب عاليـم در نشست خود در ماه ژوئيه همان سال اعالم كرد كه كار محل

مرزي در تمام طول مرز شروع شد و تا پايان همان سال به پايان رسيد.

را صـادر كـرد و بـه موجـب آن 687شوراي امنيـت در ايـن راسـتا قطعنامـه شـماره منعقـده بـين عـراق و كويـت را بـه 1963اكتبر 4شده در يادداشت تفاهم رزهاي تعيينم

از عـراق و »رسميت شناخت. شوراي امنيت در پاراگراف اول بند الـف قطعنامـه يادشـده المللـي و جزايـر مربـوط، طبـق خواهد كه به غيرقابل نقض بودن مرزهاي بـين كويت مي

اي كويت و جمهوري عراق مربوط به بهبود روابـط هآنچه در يادداشت تفاهم بين دولت 1963اكتبـر 4دوستانه آمده و به وسيله دو كشور در چارچوب اعمال حاكميت خـود در

سـازمان ملـل، در 7063امضا شده و در سازمان ملل به ثبت رسـيده و طبـق سـند شـماره « منتشر شده، احترام بگذارند. 1964معاهدات

چنين اعالم كرده است در نظر دارد از مرزهاي بـين دو هم شوراي امنيت سازمان مللپـاراگراف الـف قطعنامـه مـذكور 4كشور حمايت كند. به همين علت، اين شورا در بنـد

المللـي مـذكور را تضـمين مصمم است غيرقابل نقض بودن مرزهـاي بـين »دارد اعالم مي

« ر اين مورد انجام دهد.كند و تمام اقدامات مقتضي را طبق منشور سازمان ملل متحد د

پس از اينكه مرزهاي بين عراق و كويت در پي دو سال تالش كميتـه مـرزي سـازمان گذاري شد، شوراي امنيت مجددا قطعنامـه ديگـري در ايـن ملل متحد روي زمين عالمت

ــماره ــه ش ــورا در قطعنام ــن ش ــرد. اي ــادر ك ــود در 833خصــوص ص ــه 27خ 1993معراق و كويت را مورد تأييد قرار داد و بار ديگـر حمايـت گذاري مرزهاي جديد عالمت

خود را از مرزهاي بين دو كشور اعالم كرد.

بخش ششم: بررسي روابط عربستان و عراق

283

در جنگ دوم عراق نيز عربستان مخالف اشغال عراق بود و با امريكا بـر سـر مسـائلي زدايي و همكاري با شيعيان اختالف داشت. در ادامـه ايـن بحـث بيشـتر مـورد چون بعثي

گيرد. بررسي قرار مي

رابطه عربستان و عراق پس از سقوط رژيم بعث

هاي عربستان درباره اشغال عراق. ديدگاه1

اگر چه عربستان سعودي با اشغال عراق توسط آمريكا به شدت مخالف بـود، امـا پـس از هاي خـود در قبـال غـرب، بـه خصـوص آمريكـا بـه سرنگوني عراق در راستاي سياست

ور برخاست و اعالم كرد كه براي ايجـاد نظـم و ثبـات در عـراق، بـه حمايت از اين كشهـا بـا آمريكـا بـه معنـي همراهـي آمريكا كمك خواهد كرد. البته اعالم همكاري سعودي

كامل آنها با آمريكا تلقي نشد و دولت سعودي در مواردي چون انحـالل ارتـش عـراق و

استثناي اختالفـاتي از ايـن دسـت و نيروهاي بعثي آشكارا مخالفت خود را اعالم كرد. بهيابي شيعيان در عراق، اهداف عربستان در اين كشـور، اغلـب در ترس عربستان از قدرت

هماهنگي با اهداف اياالت متحـده قـرار داشـته و ريـاض تـالش كـرده اسـت بخشـي از

اقدامات مد نظر واشنگتن، از جمله در حوزه اقتصـادي را برعهـده گيـرد. آنچـه بـيش از ه عربستان را به حمايت كامل از حضور اياالت متحده در عراق سـوق داده، نيـاز ايـن هم

كشور به بازگشت ثبات به عراق و برقراري امنيت در مرزهاست. اين خواسـت سـعودي ، مبنـي بـر ايجـاد 2004اكتبر 18توان در ارائه طرح امنيتي از سوي ملك عبداهلل در را مي

رئوس اين طرح بـه كمك به امنيت عراق مشاهده كرد. ـ اسالمي براييك نيروي عرب طور خالصه عبارت است از:

عراق، همسايگان و آينده

286

. تشكيل يك نيـروي نظـامي متشـكل از كشـورهاي اسـالمي و عربـي بـه اسـتثناي 1 همسايگان عراق

. جايگزين شدن آنها به جاي نيروهاي ائتالف كه عراق را در اشغال دارند. 2 . تثبيت اوضاع امنيتي عراق 3چنـين پيشـبرد شاركت با نيروهاي سازمان ملل براي برگزاري انتخابات آزاد و هم. م4

طرح بازسازي عراق.

گونـه اظهـار هاي متفاوتي داشت. آمريكا و سازمان ملـل بـدون هـي اين طرح بازتابنظر سلبي يا ايجابي از آن استقبال كردند و آن را قابـل ارزيـابي دانسـتند، امـا بسـياري از

المي اعزام نيروي نظامي به عراق را نپذيرفتند. كشورهاي اس

هـاي امنيتـي دولـت سـعودي پايـان اگر چه سقوط صدام حسين به بخشي از نگرانـي تـوان آنهـا را در چهـار هاي جديدي انجاميد كه ميداد، اما تحوالت متعاقب آن به نگراني

اسـي عـراق يـا بـه حوزه ثبات داخلي، تغيير نظام سياسي، سياست توليد نفت و تكامل سي وجو كرد. عبارت ديگر، نقش شيعه در نظام سياسي اين كشور جست

. اهداف و راهبرد عربستان سعودي در عراق2

عربستان با نظام حكومتي ويهه و اسالمي خويش مدعي زعامت دينـي و عرضـه الگـويي هـاي كـه بـا دالر براي حكومت اسالمي و اسالم اصيل و خالص است. تبليغاتي گسـترده

نفتي براي نشر عقايد وهابيت در اقصـي نقـاط عـالم اسـالمي و حتـي بـين مسـلمانان در

گيرد نشان از تالش عربستان براي حفظ و تثبيت جايگاه ادعاي مـذكور اروپا صورت ميهاي وهابيت و به طـور كلـي تفكـرات حنبلـي و سـلفي ضـديت بـا دارد. يكي از ويهگي

گيـري شـيعيان خوانند. بنـابراين، قـدرت هل بدعت ميشيعيان است كه آنها را رافضي و ادر عراق از نظر آنها بسيار نامطلوب است. از سوي ديگر، عربستان دعـوي آن را دارد كـه

دانـد و اي اسـت و طبعـا ايـران و عـراق را دو رقيـب اصـلي خـويش مـي قدرتي منطقـه اق در طول جنـگ كند. كمك عربستان به عرتضعيف هر دو را به نفع خويش ارزيابي مي

توان در همين راستا ارزيابي كـرد. در مجمـوع، عربسـتان بـراي هشت ساله با ايران را مي كند:وصول به اهداف فوق راهبردهاي زير را دنبال مي

بخش ششم: بررسي روابط عربستان و عراق

287

. ممانعت از ظهور رقابتي جدي در مقابل زعامت ادعايي عربستان در عـالم اسـالم و 1شيعه براي عربستان سـلفي و ضـد شـيعه منطقه خليج فارس تأسيس حكومتي با اكثريت

ـ سياسي خواهد بـود. بنـابراين، ناكـامي در نوعي شكست يا نقطه ضعف يا رقيب فكري برقراري چنين حكومتي هدف مهم عربستان است.

. سوق دادن مخالفان راديكال عربستان بـه ميـدان عـراق در راسـتاي ايـن هـدف و 2

چهار تن از اعضاي خـانواده آل سـعود بـه جـرم اهداف متعدد ديگر محكوميت به اعدام

هـاي سـعودي، و شـماري از تروريسـت هاي عراق و تعـداد بـي ترور و جنايت در دادگاهعـام و ايجـاد آشـوب و نـاامني در حمايت مالي شديد عربستان از آنها براي تـرور و قتـل

بـه دنبـال 2009عراق امري است كه تيرگي روابط عراق و عربستان را به ويهه از اوايـل

كننـد تـا هـا كمـك مـي ها به تروريستداشت و دولت عراق بارها اعالم كرد كه سعوديوارد خاك عراق شـوند. سـرازير شـدن نيروهـاي افراطـي سـلفي بـه خـاك عـراق بـراي

ها چندين حسـن دارد: اول، توجـه نيروهـاي مـذكور از حكومـت عربسـتان بـه سعوديشـود. دوم، دولـت شـيعي تضـعيف ف مـي يعنـي عـراق منحـر « تـر فـوري »سمت هدفي

كنـد گيـر مـي شود كه آن را در عراق زمينشود. سوم، مشكالتي براي آمريكا ايجاد ميميتواند به تغيير رژيم يا اصالح حكومت در عربستان فكـر كنـد. حضـور آمريكـا در و نمي

است. عراق و منطقه براي عربستان از حيث كنترل رقباي اين كشور چون ايران هم مهم. به شكست كشاندن مدل دموكراسـي عـراق نظـام سياسـي عربسـتان در قيـاس بـا 3

اغلب كشورهاي منطقه بيشترين فاصله را با حكومـت دموكراتيـك دارد. در عـين حـال، رساني يعنـي اينترنـت و مـاهواره نسل جديد عربستان در پرتو انقالب اطالعاتي و اطالع

هاي سياسي جديد و دموكراتيك آشنا شود. اگـر مـدل توانسته است با جهان مدرن و نظام

زبان و همسايه عربستان توفيق يابد، براي نسل جديد سـعودي دموكراسي در عراق عربي بخش خواهد بود و اين امر براي حكام سعودي چندان خوشايند نيست. الهام

ور در در مجموع، عربستان براي ممانعت از مخاطراتي كه عراق آينده براي ايـن كشـ

طلب و راديكال بـه خـوبي هاي خشونتترين ابزار موجودش يعني گروهپي دارد، از مهم كند و مايل به برقراري امنيت در عراق نيست. استفاده مي

عراق، همسايگان و آينده

288

هاي روابط عربستان و عراق. چالش3

الف( حفظ وضع موجود و نفي تغيير

اي بنيـان اي و عشـيره قبيلهساختار اجتماعي سنتي در عربستان كه بر بستري از ارتباطات چنـان بـه قـدرت نهاده شده در ساختار سياسي نيز نمودار اسـت و خانـدان آل سـعود هـم

كارانه دارند. نگاهي سنتي و محافظه

بر همين مبنا، دستورالعمل سياست خـارجي عربسـتان در قبـال عـراق پـس از صـدام در سـطح فـردي، از هـا هـم در سـطح حكـومتي هـم متكي بر ثبات داخلي بود. سـعودي

جويند و بـه همـين دليـل بيني نيست، به شدت دوري ميتهديد داخلي و آنچه قابل پيشكنند. امـا در مـورد در زمينه مسائل خارجي و داخلي بسيار كند و با احتياط زياد عمل مي

ثبـاتي بـه تهديـدهاي مسـتقيم عليـه منـافع عراق چنان كه گفته شد، ترس ريـاض از بـي گردد. عربستان سعودي بيشترين مـرز خـاكي را بـا عـراق ها برميلي سعوديسلطنتي و م

دارد. در اين مرز به دليل شرايط خاص جغرافيايي منطقـه نـاامن، مـبهم و غيرقابـل دفـاع هاي امنيتـي است و بنابر داليلي كه در طول زمان هميشه تغيير كرده، همواره منشأ نگراني

هاي اخير، اين نگراني امنيتي بيشتر ماهيتي نظـامي هبراي رژيم سعودي بوده است. در ده

هاي خصمانه صدام حسين، به خصوص حـين و پـس از جنـگ داشته و به دليل سياستاول خليج فارس، همواره اين مرز از سوي دولت سعودي به عنوان يـك تهديـد ارزيـابي

هـا تـي سـعودي شده است. البته حمله نظامي متعارف از طريق اين مرز، تنهـا دغدغـه امني

نبـوده و نيسـت، زيـرا دشـواري نظـارت بــر ايـن منـاطق بيابـاني و رسـم ديرينـه قبايــل نشين براي عبور و مرور آزاد در اين مناطق، از ديرباز حتي زمان صـدام حسـين، بـر باديه

اي در شمال عربستان، غـرب عـراق و شـرق اردن انجاميـده كـه در بهتـرين ايجاد منطقهگرفـت و بـه اد مخدر و مشـروبات الكلـي مـورد اسـتفاده قـرار مـي زمان براي قاچاق مو

تواند به پناهگاه مخالفين آنها و بازمانـدگان رژيـم بعـث ادعاي مقامات سعودي، امروز مي تبديل شود.

بخش ششم: بررسي روابط عربستان و عراق

289

ترين ترس حكومت سعودي اين است كه فروپاشي حكومـت بعثـي و سـرازير بزرگ بينجامـد و بـه داخـل ثباتي ايـن منطقـه و بينظمي شدن مخالفين آنها به اين منطقه، به بي

القاعـده در داخـل، هـاي محلـي عربستان نيز كشيده شود و مخالفين با پيوستن بـه شـبكه ثبات و امنيت داخلي عربستان را به شدت تهديد كنند. كامال به عكس، اين خطر نيـز بـه

رايـان افراطـي از گاعتقاد مقامات سعودي وجود دارد كه عربستان به محـل انتقـال اسـالم

كشورهاي مختلف به عراق تبديل شود يا حتي شده باشد. با توجـه بـه دشـواري كنتـرل

اند كه رشـد فزاينـده آشـوب و شـورش ها واقعا نگرانمرز بين عربستان و عراق، سعوديهاي مختلف از جنـگ بـا آمريكـا در عراق، بغداد را به محل جذب اين افراطيون با هدف

ات مذهبي به خصـوص مبـارزه بـا شـيعيان تبـديل كنـد. از ديـد مقامـات گرفته تا منازع

سعودي، اين امر به معنـاي تهديـد عربسـتان و افـزايش نـاآرامي در عـراق اسـت كـه در گردد.نهايت پيامدهاي آن به عربستان بازمي

. تغيير نظام سياسي عراق و تأثير آن بر اصالحات در عربستان2

ها در مرزهاي شمالي خود، بيشـتر از تشـكيل عودي از ناآراميهاي دولت ساگر چه نگراني

گيري تكامل سياسي عراق هستند. داخلي دولت آتي عراق است، اما آنها نگران جهتاي توانـد پيامـدهاي غيرمنتظـره ها بر اين باورند كه شرايط كنوني عـراق مـي سعودي

به خصوص اگـر نتيجـه تغييـر داشته باشد كه عربستان همواره از آنها پرهيز كرده است

درصـد جمعيـت آن را 65نظام سياسي عراق، روي كار آمدن نظام دموكراتيكي باشـد كـه كننـد تهديـدي از تحـوالت دهند. با اينكه مقامـات سـعودي ادعـا مـي شيعيان تشكيل مي

كنند و معتقدند هر حكومت در نهايـت نظـر و خواسـته مـردم سياسي عراق احساس نمي

خواهد كرد و در اين باره به حمايت مضاعف عربستان از حكومـت عبـداهلل خود را اجرا داننـد، امـا عـراق بـا كنند و آن را الگوي خود در برابر عـراق مـي صالح در يمن اشاره مي

يمن و بغداد با صنعا قابل مقايسه نيست. بغداد همـواره يكـي از مراكـز مهـم فرهنگـي و سياسـي، اقتصـادي و فرهنگـي دوبـاره آن اقتصادي جهان عرب بوده اسـت و شـكوفايي

تواند اين شهر را به مركز توجه جهان عرب و الگـوبرداري از آن تبـديل كنـد. شك ميبيــراق، ــات در ع ــراري آرامــش و ثب ــده در صــورت برق ــت ســعودي در آين بنــابراين، دول

عراق، همسايگان و آينده

290

هـا و انتظـارات گرفته از اصالحات و تغييرات سياسي در ايـن كشـور، بـا خواسـته نشأتمردم خود براي انجام اصالحات سياسي مواجه خواهد شد كه به خودي خـود تهديـدي

بزرگ براي مقامات سعودي خواهان حفظ وضعيت وجود است.

ب( مخالفت با حضور ايران در عراق

ها اهداف كشورهاي همسايه عـراق و نحـوه تعامـل آنهـا بـا نگراني امنيتي ديگر سعودين كه به دليل سياست خـارجي مبتنـي بـر نزديكـي بـا حكومت جديد عراق است. عربستا

كـار، از حضـور آمريكـا رو و محافظههاي غربي و كشورهاي عربي و مسلمان ميانهقدرتكنـد، اي نـدارد و آن را در راسـتاي منـافع خـود ارزيـابي مـي و انگليس در عراق واهمـه

بـه طـور كلـي وجـود هاي اين كشور با تركيـه و نزديكي شيعيان عراق با ايران و تركماندولتي شيعي در عراق را كه داراي روابط نزديك با جمهـوري اسـالمي ايـران اسـت، بـر

رسد بين كشورهاي همسايه عراق، عربستان توجـه داند. به نظر ميخالف منافع خود مي

بيشتري به ايران دارد و اصوال سرنگوني رژيم بعث را بيشتر به نفع جمهـوري اسـالمي و كنـد. بـا وجـود هـا ارزيـابي مـي حمت عراق به ايران، به خرج خود و غربـي زتحويل بي

هاي اصولي و حمايتي جمهوري اسـالمي در قبـال تحـوالت عـراق و كمـك بـه سياست

ايجاد ثبات و امنيت در اين كشور، وجـود مشـتركات مـذهبي، فرهنگـي و سياسـي بـين يد يا نگرانـي امنيتـي از سـوي ايران و عراق نه به عنوان يك واقعيت، بلكه به عنوان تهد

رژيم سعودي ارزيابي شده است. اين گفته وزير امور خارجـه عربسـتان، سـعود الفيصـل،

، دليـل آشـكاري بـر ايـن نـوع 2005در شوراي روابط خارجي اياالت متحده در سـپتامبر ايرانيان در اين محيط آرام ايجادشده توسـط نيروهـاي آمريكـايي، حضـور »ديدگاه است:

انـد. آنهـا در تمـام سـطوح حكـومتي نفـوذ كـرده و ها تقويت كردهرا در همه حوزهخود اند و جالب اينكه در ايـن راه، توسـط نيروهـاي آمريكـايي و افراد خود را به كار گماشته

كشـيديم. مـا در كنـار هـم شوند. اين چيزي نيست كه انتظـار مـي بريتانيايي محافظت مينشيني آن از كويت بازداريم، ولـي حـاال عراق، پس از عقبجنگيديم تا ايران را از اشغال

«ايم.هي دليلي تمام عراق را دودستي تحويل ايران دادهبي

بخش ششم: بررسي روابط عربستان و عراق

291

ج( نقش مذهب در روابط عراق و عربستان

هـاي مـذهبي بـه با توجه به تعريف هويت ملي عربستان بر پايه مذهب و ظهـور تفـاوت ق، اينكه مسـائل و موضـوعات مـذهبي بـه عنوان عاملي اساسي در امنيت و سياست عرا

بخشي مهم از اختالفات ميان دو كشور تبديل شود، چندان دور از انتظار نيسـت. از آنجـا كه سرشماري دقيقي از شيعيان عربستان صورت نگرفته يـا در صـورت انجـام ايـن كـار،

رآورد دولت عربستان از ارائه هرگونه اطالعاتي در اين زمينـه خـودداري كـرده اسـت، بـ تـا 10شود كه حدود دو ميليون شيعه در عربستان سعودي زندگي كنند كـه ايـن رقـم ميدهد. اگر چه تعدادي از شـيعيان در شـهرهاي درصد جمعيت اين كشور را تشكيل مي 15

مكه، مدينه و رياض سكونت دارند، اما اكثريت آنها در دو واحـه، القطيـف و االحسـاء و تان كه محل اصـلي ذخـاير نفتـي ايـن كشـور اسـت، جـاي هفوف در استان شرقي عربس

تـري انـد و جمعيـت كوچـك گرفته اند. اكثريت جمعيت شيعيان عربسـتان دوازده امـامي حدود صد هزار نفر از اسماعيليان نيز در نجـران، نزديـك مرزهـاي جنـوبي عربسـتان بـا

كنند. يمن زندگي مي

بغـداد و ريـاض بـود و تسـلط در زمان صدام حسين، مذهب يكـي از عوامـل نزديكـي حكومتي سني بر عراق براي عربستان به اندازه عربي بودن ايـن حكومـت اهميـت داشـت. اين مسئله حتي از داليل اصلي حمايت عربستان از عراق در جنگ با ايران شيعه بـود و بـر

اي از جانب مذهب در عراق در زمان صدام نداشتند. اين اساس، مقامات سعودي دغدغه

شده مردم عـراق ما با سقوط صدام اين وضعيت يكباره تغيير كرد و اكثريت سركوباهـاي سياسـي و يا همان شـيعيان و كردهـا بـه سـرعت ظهـور كردنـد و در تمـام صـحنه

اجتماعي عراق حضور يافتند. اگرچه مقامـات سـعودي، هماننـد ادعايشـان دربـاره عـدم از عـدم نگرانـي خـود از بـه قـدرت نگراني از تغييرات و اصـالحات سياسـي در عـراق،

كننـد و معتقدنـد كـه شـيعيان عراقـي، نخسـت عراقـي و بعـد رسيدن شيعيان صحبت مياند و تحت تأثير ايران و نوع حكومـت آن كـه مبتنـي بـر واليـت فقيـه اسـت قـرار شيعه

ندارند، اما رفتار و شيوه عمل آنها بيانگر واقعيتي ديگـر اسـت. مقامـات سـعودي همـواره اند به شكل علني و مستقيم درباره به قدرت رسيدن شـيعيان صـحبت نكننـد، ش كردهتال

عراق، همسايگان و آينده

292

بلكه به جاي آن به موضوعاتي چون خشونت مذهبي، خطـر تجزيـه عـراق و نگرانـي از نفوذ ايران در عراق بپردازند. مسئله اصلي براي رژيم سعودي ايـن اسـت كـه بـه قـدرت

نامند(، الگويي در اختيـار سـاير شـيعيان عـرب يرو مرسيدن شيعيان )حتي آنچه آنان ميانهدر خليج فارس قرار دهد و به بيداري و تكاپوي سياسـي آنـان بينجامـد. نتـايج انتخابـات

نشـان دهنـده قـدرت آگـاهي 2007شهرداري در استان شرقي عربستان سعودي در سـال

عـراق بـر شيعيان در آنجاست و به خوبي از تأثيرات به قـدرت رسـيدن شـيعيان »سياسي

شيعيان عربستان حكايت دارد. اگر شيعيان عراق طبق قانون فـدرال مـورد بحـث در ايـن شـود، زيـرا ايـن شك اين تأثير مينشين دست يابند، بيهاي شيعهكشور، بتوانند به استان

شوند و بـه امر به معناي تغيير سلطه اهل سنت بر كشورهاي حوزه خليج فارس تعبير مي

گيـري از ايـن فرصـت و كسـب قـدرت سياسـي و ان منطقه بـراي بهـره بسيج تمام شيعي انجامد كه عربستان نيز از اين تحول در امان نخواهد بود.اجتماعي مي

د( رقابت نفتي عربستان و عراق

رياض از افزايش توليد نفت عراق نگران است. در زمينه رقابت دو كشور در توليـد نفـت متفاوت بودن، عمال نتيجه واحـد آنهـا عـدم نظـارت و دو ديدگاه وجود دارد كه به رغم

هاي دو كشور در اين زمينه است. طبق ديدگاه نخست، پـس از پايـان ناسازگاري سياستهاي عـراق بـه عربسـتان ، سياست نفتي و مسئله بدهي1988جنگ ايران و عراق در سال

از ريـاض و سـاير هـا به معضلي جديد در روابط دو كشور تبديل شد. بغـداد در آن سـال

كشورهاي عضو شوراي همكاري خليج فارس انتظار داشـت بـا بـاال نگـه داشـتن قيمـت هاي خارجي عراق كمك كنند. عربسـتان سـعودي بـه نفت، به بازسازي و پرداخت بدهي

علت منافع بلندمدت خود، به حفظ ثبات قيمت نفت و كنترل آن در حـد متوسـط متعهـد ميل صدام حسين برگزيد و بـه تـنش موجـود در ايـن زمينـه بود، لذا عمال راهي خالف

رسد در دوره جديد، دوره پس از صـدام حسـين، نيـز سياسـت نفتـي دامن زد. به نظر ميدو كشور به منبع اختالف بين رياض و بغداد تبديل شده باشـد. بـا ايـن حـال، بـه دليـل

چندان آشـكار نخواهـد هاي اخير، اين اختالفات به طور موقت قيمت باالي نفت در سالشد. در حال حاضر، سياست دو كشور مبتني بر توليد حـداكثري نفـت اسـت. بـه اعتقـاد

بخش ششم: بررسي روابط عربستان و عراق

293

مقامات سعودي از آنجا كه ميزان تقاضـا بـه دليـل وجـود بازارهـاي جديـد، نظيـر چـين چنان باالست، اين امر اختاللي بين توليدكنندگان نفت از جمله خـود عربسـتان ايجـاد هم

اگر عراق به ثبات و آرامش دست يابد و حكومتي مقتدر در اين كشـور برپـا كند. امانميگـذاري نفـت بـار ديگـر شود، به احتمال زياد اختالفات بين دو كشور در عرصه سياست

هـاي خـود خود را نشان خواهد داد، زيرا عراق باز هم براي بازسازي و پرداخـت بـدهي

يص در سهميه توليدي بيشـتري از سـوي خواهان باال نگاهداشتن قيمت نفت و نيز تخص

اپك )به خود( خواهد بود.

چنان كه گفته شد، باال نگه داشتن قيمت نفت، در راسـتاي اهـداف درازمـدت ريـاض هاي متضـاد سـوق خواهـد داد. ريـاض ها را به سمت اتخاذ سياستقرار ندارد و سعودي

وليدي خـود، بـازار نفـت را به شكل سنتي همواره تالش كرده است با استفاده از قدرت تها نگاه دارد و اين كار را به نفع همگـان، يعنـي توليدكننـدگان و در راستاي تعديل قيمت

داند حال آنكـه از ديـدگاه بغـداد ايـن كـار بـه نفـع اقتصـاد در حـال كنندگان ميمصرفور بازسازي اين كشور كه به منابع عظيمي از پول نياز دارد، نيست و به توسـعه ايـن كشـ

رساند. خالصه اينكه طبق ديدگاه اول، سياست نفتـي عـراق در شـرايط كنـوني آسيب مي مدت است و با ديدگاه درازمدت عربستان در تضاد است. ديدگاه ميان

ــدگاه دوم، بازســازي صــنايع و زيرســاخت ــراق و بازگشــت طبــق دي ــي ع ــاي نفت هع عربسـتان نيسـت و ممكـن وجـه بـه نفـ هي قدرتمندانه اين كشور به بازارهاي نفتي، به

است به كاهش قيمت نفت بينجامد. به نظـر طرفـداران ايـن ديـدگاه، عربسـتان بـه دليـل كنـد، هاي اخير با آنها درگير بوده، بر خالف آنچه ادعا مـي معضالت اقتصادي كه در سال

بـرد. بـه از باال بودن قيمت نفت راضي است و در درازمدت نيز از اين وضعيت بهـره مـي

هـزار دالر در اوايـل دهـه 23قاد اين افراد، درآمد سـرانه عربسـتان از توليـد نفـت از اعتكـاهش يافتـه و ايـن كشـور را بـا مشـكالت متعـدد 2002هزار دالر در سال 7به 1980

رو كـرده اسـت. بـه گـزارش صـندوق اقتصادي، از جمله افـزايش ميـزان بيكـاري روبـه

انـداز روشـني نـدارد اقتصادي عربستان چشـم ، وضعيت 2002المللي پول در آگوست بينهـاي دولتـي اسـت. و دولت رياض مجبور به انجام اصـالحات، از جملـه كـاهش هزينـه

عراق، همسايگان و آينده

294

تواند كمكي در حل معضالت يادشـده باشـد، بنابراين، افزايش درآمدهاي نفتي نه تنها مي رساند.بلكه به تقويت بيش از پيش دولت سعودي ياري مي

هـاي نفتـي دو كشـور ه سياسـت آيد اين است كهر دو نگاه برمي به هر حال، آنچه از در آينده منبع اختالف خواهد بود.

هاي عربستان براي تضيعف دولت عراقتاكتيك. 4

عربستان سعودي تهديدي براي دولت عراق است، زيرا هدف اين كشـور افـزايش نفـوذ در عراق است. يعه و تشكيل دولتي ضعيف و شكننده ها و تضعيف نفوذ شسنيليكس، هيل، سفير آمريكـا، در گزارشـي بـه كـاخ بر اساس اسناد منتشرشده در ويكي

اي خـود بـراي سفيد نوشته است:عربستان سعودي از منـابع قابـل توجـه مـالي و رسـانه

اي سـني و تضـعيف شـوراي عـالي هـاي قبيلـه ها، اعمال نفـوذ در گـروه حمايت از سني لي عراق استفاده كرده است.پيمان ماسالمي شيعه و هم

مغرضـانه »افزايد: از نظر برخي ناظران عراقي، اهداف عربستان سعودي كامال هيل مي

است. « آميزو شرارت

در يكي از مقاالت مطبوعاتي عراق به نقل از منابع آگاه اطالعاتي عـراق آمـده اسـت: هـا( نفـوذ برخـي طـرف ثباتي در دولت مالكي به تقويت عربستان سعودي براي ايجاد بي

پرداختـه و تـأمين بودجـه مـالي مربـوط بـه كشورهاي عربي حاشيه خلـيج فـارس( مـي

215.حمالت اخير القاعده در عراق را برعهده داشته است

ثباتي در عراقالف( اقدامات امنيتي عربستان براي بي

بـا ريدولت عربستان با اشراف كامل به ارتباط مـالي و معنـوي نيروهـاي سـلفي و تكفيـ اامني و نـ منابع داخلي، نگران گسيل و رسوخ اين نيروهاي وابسته به القاعـده و افـزايش

رج دهد توان مخـرب آنهـا در خـا ثباتي در ساختار سياسي آل سعود است و ترجيح ميبي كند. از عربستان تخليه و آزاد شود، لذا آنها را به عراق گسيل مي

.23/4/89. خبرگزاري دانشجويان ايران، 215

بخش ششم: بررسي روابط عربستان و عراق

295

هااز تروريستـ حمايت مالي، آموزشي و لجستيكي

كنـد كـه در هـا را آشـكار مـي اسناد زيادي وجود دارد كه حمايت عربستان از تروريسـت توان اشاره كرد. اينجا به همه آنها نمي

معاون وزير مشاور دولت در امور امنيت ملي عراق از دخالـت عربسـتان سـعودي در

حمايت از ناامني در اين كشور خبر داد. ورعراق، عقيل الصفار، يكي از مقامـات امنيتـي عـراق، تأكيـد به گزارش خبرگزاري ا

هـا حمايــت مـالي و لجســتيكي كرد:عربسـتان و برخـي كشــورهاي ديگـر از تروريســت

شـود هماننـد امكانـات ها به كار بـرده مـي كنند، زيرا امكاناتي كه به وسيله تروريستمي يك كشور است.

بـا « C4»ه سـالح صـداگير و مـاده الصفار تصريح كرد: شواهد زيادي وجود دارد كـ شوند.قابليت انفجار شديد به طور رسمي از عربستان وارد مي

مسئوالن امنيتي عراقي علت افزايش حمالت تروريستي در اين كشور را به شكسـت دهند. مداران در دستيابي به توافق درباره تشكيل دولت مطلوب آنها ربط ميسياست

كـن هاي صداخفهر امنيت ملي عراق اعالم كرد كه اسلحهچنين وزير مشاور در اموهم شود. كه تاكنون قربانيان زيادي گرفته است، از عربستان سعودي وارد مي

اهلل سيستاني، مرجـع عـالي شـيعيان عـراق در كـربال، سيد احمد الصافي، نماينده آيت

سـت ابـراز شده شـهروندان بـه دسـت افـراد تروري جمعه گذشته درباره ترور سازماندهينگراني شديد كرد. وي گفت: اين ترورها چيز جديدي نيست، امـا در حـال حاضـر آمـار

شـود بسـيار وحشـتناك كن انجـام مـي هاي صداخفهقربانيان اين نوع ترورها كه با اسلحه است.

1429به نقل از گزارشـي حقـوقي نوشـت كـه الشرق االوسطاز سوي ديگر، روزنامه اند. كن شدهتفاده از اسلحه صداخفهنفر قرباني ترور با اس

هاي قـانوني اعـالم كـرد كـه از اوايـل طبق اين گزارش، مركز رصد حقوقي و آزادي

اند. عراقي قرباني اين نوع ترورها شده 686سپتامبر حدود 17ژانويه گذشته تا

عراق، همسايگان و آينده

296

بيننـد. بـه گـزارش هاي تروريستي در عراق توسط عربستان آموزش مـي برخي گروههـايي دسـت وي، نيروهاي امنيتي عربسـتان در آمـوزش ترويسـت ري پرس تيشبكه خب

پردازنـد در حـالي كـه رهبـران سياسـي ايـن كشـور در دارند كه در عراق به عمليات ميهـايي در اسـتان نظاميـان را در پايگـاه اند دولت ائتالفي تشكيل دهند. عربستان شـبه تالش

دهـد كـه كنـد و بـه آنهـا آمـوزش مـي آوري مـي عسير در جنوب غرب اين كشور جمـع

گذاري بپردازند. چگونه به عمليات انتحاري و بمب

كنندگان مباحث نظري مانند ايـن موضـوع ها به شركتعربستان سعودي در اين دورهاند. از زمان حملـه آمريكـا بـه عـراق و سزاوار مرگ« كافر»دهد كه شيعيان را آموزش مي

تاتور سابق اين كشـور، عـراق در اكثـر روزهـا شـاهد و سقوط صدام، ديك 2003در سال

شود دولـت عـراق چنـدين شـهروند گذاري بوده است. گفته ميعمليات انتحاري و بمب سعودي را در عراق دستگير و زنداني كرده است.

ـ ساخت ديوار امنيتي در مرز با عراق

ق سـاخته اسـت. مـدير هاي خود با عراعربستان پس از سقوط صدام ديوار امنيتي در مرزكل گارد مرزي عربستان سعودي در اين باره گفت: داليل امنيتـي انگيـزه اصـلي سـاخت ديوار امنيتي در مرز با عراق است و در چارچوب طـرح توسـعه تـأمين امنيـت مرزهـاي

گيرد. عربستان صورت ميم در سد تـرس از تأثيرپـذيري شـيعيان و احسـاس نـاامني و تغييـر رژيـ اما به نظر مي

عراق از عوامل ساخت ديوار امنيتي بوده است.، سرلشكر زميم السواط گفت: بـر اسـاس آمارهـاي الشرق االوسطبه گزارش روزنامه

آمده، در مرحله پس از طرح جديد و در مناطقي كه ديـوار امنيتـي سـاخته شـده، به دست

ان قاچـاق و گيـري در كـاهش ميـز هاي كنترل الكترونيكي به طـور چشـم موانع و سيستم نفوذ افراد مؤثر بوده است.

وي افزود:ساخت ديوار امنيتي به تـأمين امنيـت بيشـتر مرزهـا خواهـد انجاميـد و از هاي هدايت و كنترل و فنـاوري جديـد تـأمين امنيـت مرزهـا و دسـتگيري طريق سيستم

كساني كه قصد عبور از مرزها را دارند، تسهيل خواهد شد.

بخش ششم: بررسي روابط عربستان و عراق

297

ايت و تأمين امنيـت مرزهـاي كشـور بـا توجـه بـه تغييـرات به گفته وي، مسئله حم هاي عربستان است. المللي از جمله چالشاي و بينمحلي، منطقه

دهـد تعـداد كسـاني كـه از مـرز بر اساس اين گزارش، آمارهاي سال گذشته نشان ميقاچـاقچي نيـز 4380هزار نفر بوده اسـت و در همـين حـال 309اند عربستان عبور كرده

اند. تگير شدهدس

ـ حمايت از اقدامات تروريستي در عراق

هـاي تروريسـتي در عـراق زنـداني هسـتند. چندين تبعه سعودي به دليل داشـتن پرونـده هـاي سعودي به دليل داشـتن پرونـده 20جمهور عراق از زنداني بودن معاون سابق رئيس

تروريستي در اين كشور خبر داد.

سـعودي در 20با روزنامه سـعودي عكـاظ از دسـتگيري وگوطارق الهاشمي در گفتعراق به دليل اقدامات تروريستي در اين كشور و زنداني بودن آنهـا خبـر داد. وي اعـالم

انـد ها كه در قضاياي جنـايي دخالـت داشـته نفر تعدادي از سعودي 20كرد:عالوه بر اين

برند. هاي عراق به سر ميهم اكنون در زندانبه تازگي سندي را منتشر كـرده اسـت « براثا»، پايگاه خبري عراقي «فارس»به گزارش

، دبيركل شـوراي امنيـت ملـي عربسـتان سـعودي كـه «بندر بن سلطان»دهد كه نشان ميهاي تروريستي در منطقه را برعهده دارد، فرمانده جديد القاعـده تجهيز و فرماندهي گروه

و پول تجهيز كرده است. در عراق را تعيين و عناصر آن را با سالح

از عناصـر القاعـده خواسـته « بندر بن سلطان»بر اساس اين گزارش، شاهزاده سعودي شـوند از ميـان است رهبران عراق را كه در برابر ايـن گروهـك تروريسـتي تسـليم نمـي

بردارند.

در اين سند، دبيركل شوراي امنيت ملـي عربسـتان سـعودي ابوسـليمان را بـه عنـوان ن ابوعمر البغدادي و ابوايوب المصـري كـه در عـراق كشـته شـدند، بـه رياسـت جانشي

كـه شـاخه القاعـده در عـراق اسـت، انتخـاب « دولت اسالمي عراق»گروهك تروريستي كرد.

عراق، همسايگان و آينده

298

افزايد كه ابوسليمان تابعيت عراقـي و عربسـتاني دارد و پـيش از ايـن در اين سند ميطان در ايـن سـند از فرمانـدهان و هـواداران كرد. بن سـل هاي جاسوسي فعاليت ميدستگاه

القاعده خواست به فرمانده جديد اين گروهك بپيوندند.

هـاي ناظران سياسي بر اين باورند كه بندر بن سـلطان حمايـت خـود را از تروريسـت عراقي به اين علت افزايش داده است كه با توجه به نزديكي خروج نيروهـاي آمريكـايي

با ايجاد ناامني پس از انتخابات در عراق حاكميت عراق را در دسـت از اين كشور بتواند

بگيرد.

رونـد، افزايد افرادي كه براي مبارزه و ايجاد ناامني به عـراق مـي اين پايگاه خبري ميجمهـور افسران، فرماندهان و سربازاني هستند كه از زمان سـقوط صـدام حسـين، رئـيس

روند و در آنجـا دسـت سمي نظامي به اين كشور ميمخلوع عراق، از عربستان با دستور ر زنند. به عمليات تروريستي مي

هـاي ها و سالح بايد براي پشتيباني مالي مأموريـت اين سند تأكيد كرده است كه پولهـاي مختلـف مـورد ها و انجام انفجارهـا در مكـان گذاري، كاشت مينسازمان نظير بمب استفاده قرار گيرد.

رات برخي منابع كه در براثا منتشر شده است، مقامات سـعودي تـاكنون بر اساس اظهاانـد، نفر از افسران و مسئوالن امنيتـي را كـه از ايـن پرونـده محرمانـه آگـاهي داشـته 73

ها را شناسايي كنند. اند تا نحوه درز اين سند محرمانه به رسانهبازداشت كرده

ان به علت انتشار اين سند محرمانـه بـه بر اساس اظهارات منابع خبري، پادشاه عربست شدت بندر بن سلطان و نايف بن عبدالعزيز، وزير كشور عربستان، را توبيخ كرده است.

هاي عراق هاي عربستاني در زندانـ وجود تروريست

هـاي المللي اعالم كرد: نزديك به صد تروريسـت تبعـه عربسـتان در زنـدان يك مقام بين د. برنعراق به سر مي

المللـي صـليب ، مديركل كميته بـين «ايو داكور»، «نهرين نت»به گزارش پايگاه خبري سرخ، گفت: تعداد زندانيان عربستاني در عراق نزديك به صد نفر اسـت و دولـت عـراق

بخش ششم: بررسي روابط عربستان و عراق

299

المللـي هـاي بـين هايي كه نزد سازمانها آنان را به زنداناخيرا در جريان سازماندهي زندان تقل كرده است. اند منشناخته شده

داكور افزود: اين اقدام به ما كمك كرد تـا بـه طـور متنـاوب و پيوسـته بـا همـاهنگي سازمان هالل احمر عربستان از آنها بازديد و وضعيت آنان را بررسـي كنـيم و در تالشـيم

هاي آنان برقرار كنيم.ارتباط زندانيان را با خانواده

ايب( جنگ فرهنگي و رسانه

هاي امنيتي و سياسـي بـه مسـائل فرهنگـي و ربستان و عراق عالوه بر چالشاختالفات عهـا ديـده هـاي دو كشـور ايـن تـنش ايدئولوژيك نيز گسترش يافتـه و گـاهي در رسـانه

شود. مي

اهلل سيستاني ـ توهين وهابيون به آيت

با سرنگوني صدام و افزايش حضور شيعه در ساختار سياسي عراق، برخـي افراطيـون هاي گوناگون بـه دنبـال تضـعيف شـيعيان هسـتند. روحـانيون ني در عربستان به شيوهس

افراطي وهابي در اين كشور مـردم را بـه دشـمني بـا شـيعه تحريـك و حتـي بـه مرجـع كنند. اهلل سيستاني نيز توهين ميقدر شيعه آيتعاليي از هــاي وهــابي، در يكــ( محمــد العريفــي، يكـي از مفتــي 2009در سـال گذشــته ) هاي نماز جمعه خود در مسجد البـواردي ريـاض، پايتخـت عربسـتان سـعودي، بـا خطبه

اهلل سيسـتاني بـر هاي تندي عليه آيتگستاخي و با لحني كامال خصمانه سخنان و عبارت

زبان راند. اين مفتي وهابي سپس اين مرجع بزرگ شيعيان عـراق و پيـروان مـذهب شـيعه اثنـي

اهلل سيستاني از آنجا آغاز شد كـه او درخواسـت وهين وي به آيتعشري را تكفير كرد. ت

گـري بـه منظـور حـل بحـران داخلـي اهلل سيستاني را براي ميانجيها از آيتبرخي طرف يمن به تمسخر گرفت.

عراق، همسايگان و آينده

300

گيـري شيخ حسن الصفار، از رهبران شيعي منطقه قطيف، در سخناني جديد از موضـع يان و شهروندان شيعه اين كشور انتقاد كرد و گفـت: دولت عربستان درباره توهين به شيع

پوشـي مـي اين سخنان افراطي عليه شيعيان در عربستان تا هنگامي كه دولت از آنها چشـم كند، پايان نخواهد يافت.

اهلل العظمـي سيسـتاني در نجـف وزير عراق، پس از ديدار با آيتنوري مالكي، نخست

ر فرقه وهابي به ايشان پرداخت و حكومـت عربسـتان اشرف به انتقاد شديد از هتاكي اخي

ها و عواقب آن مسئول دانسـت. پارلمـان عـراق نيـز بـا محكـوم را در برابر اين گستاخياهلل سيستاني مرجع تقليد شـيعيان توز عربستان سعودي به آيتكردن توهين وهابيون كينه

. عراق، از حكومت سعودي خواست مانع هتاكي به مراجع شيعه شود

هاي سني عراق در برابر اين توهين واكـنش نشـان در همين رابطه نمايندگان و چهره دادند و آن را محكوم كردند.

اهلل العظمـي سـيد علـي سيسـتاني، در پي اهانت خطيب جمعه رياض به شخص آيـت اهلل العظمـي سـيد علـي سيسـتاني را در عربستان به جاي عذرخواهي سايت اينترنتي آيت

هاي گسـترده در سراسـر جهـان و ستان بست. به گزارش ايسنا، در پي اعتراضداخل عربــي درخواســت شــيعيان از عربســتان در زمينــه مواخــذه محمــد العريفــي، از علمــاي دين

اهلل العظمـي سـيد علـي سيسـتاني، از مراجـع هـايش بـه آيـت عربستان، به علـت اهانـت بلكـه وزيـر ارتباطـات عربسـتان قدر شيعه، رياض نه تنها عذرخواهي نكرده اسـت، عالي

سايت اينترنتي السيستاني را در داخل عربستان بست.

گيـري وزيـر ارتباطـات هشام الخنزي، محقق اسالمي عربستاني، بـا انتقـاد از موضـع عربستان در اين بـاره گفـت: آزادي بيـان يـك درخواسـت مهـم در هـر كشـور اسـت و

گذارد. ين حقوق آنها احترام نميكشوري كه به ملتش آزادي بيان ندهد به كمتراهلل العظمـي سـيد علـي اين محقق گفت:آنها چرا بايد اين سايت را ببندند مگـر آيـت

زند سيستاني مخالف اسالم حرف مي

اي در واكـنش بـه اهانـت عالمه سيدباقر المهري، از روحانيون ديني كويت، در بيانيههانـت كـرده، زيـرا تشـيع مسـاوي اسـالم العريفي به اسالم ناب محمدي ا العريفي گفت:

بخش ششم: بررسي روابط عربستان و عراق

301

علي سيستاني اهانت به مرجعيتـي اسـت كـه همـان اهلل العظمي سيدو اهانت به آيت است 216امتداد نبوت و امامت است.

هاي عربستانـ گستاخي به مراجع شيعه در رسانه

ي هاي عربستان به مراجع توهين كردنـد در اقـدام هاي وهابي نيز همسو با سياسترسانه

اي عليـه شـيعيان و مراجـع دينـي شـيعه بـه ويـهه عامدانه عربستان جنگ تبليغـاتي تـازه هـاي ايـن گـروه در اهلل العظمي سيد علي سيستاني آغاز كـرد. يكـي از شـيخ شخص آيت

اي خواسـتار قتـل هـا قـرار دارد، در مقالـه كه تحت سيطره وهابي« منتديات القمه»سايت

اعتقاد وي، ايشان بيش از اشغالگران مستحق كشـته شـدن اهلل سيستاني شده است. بهآيت 217است.

ايـم كـه مـارك كميـت بـه دسـت مجاهـدين نويسنده مقاله يادشده گفته است: شنيدهكشته شده است و خدا را به علـت قـدرت مجاهـدين شـاكريم. امـا كسـي كـه بيشـتر از

زيـرا كشـته و حتي بيشتر از بوش استحقاق كشته شـدن دارد، سيسـتاني اسـت، « كميت»ه شدن مسلمانان در فلوجه و كشته شدن علمـاي اسـالم را حـالل اعـالم كـرده اسـت، بـ

اي كه شاهد ترور برخي اعضـاي هيـأت علمـاي مسـلمين بـوديم. وي بـا رد همـه گونهها هستند، تأكيـد كـرده اسـت كـه هاي شيعيان كه خواستار وحدت شيعيان و سنيدعوت

ها اولويت دارند. صليبيشيعيان براي كشته شدن، نسبت به

گاه چنين فتوايي نداده و حتي در روزهـاي گذشـته اهلل سيستاني هي در حالي كه آيت 218به تعرض به مسجد اهل سنت در بغداد به شدت واكنش نشان داده است.

، ديپلماسي ايراني.«اهلل سيستاني و تنش در روابط عراق و عربستانبه آيت توهين»، موسوى خلخالى على. 216

217 . www.isna.ir.

.1388، دي روزنامه اعتماد، «اهلل سيستانيهاي عربستاني عليه آيترسانه جنگ تبليغاتي. »218

عراق، همسايگان و آينده

302

هاي دولتي عربستانآميز در روزنامهـ چاپ كاريكاتور توهين

اهلل العظمـي سـيد علـي ابي عربستان، به آيـت پس از اظهارات محمد العريفي، روحاني وهاهلل سيسـتاني كاريكاتوري در اهانـت بـه آيـت الوطنسيستاني، روزنامه دولتي عربستاني

منتشر كرد.

آگوسـت 14آميـز را در شـماره روز جمعـه خـود ) اين روزنامـه كاريكـاتوري اهانـت نشـان مـي « ف و متوحشمخو»يستاني را به طور اهلل العظمي س( منتشر كرد كه آيت2009

اهلل العظمـي سيسـتاني داد. بر اساس گزارش شبكه خبري نهرين نت، اين كاريكاتور، آيتاش يـك اي از ثروت عراق است و روي شانهاي نشان داده كه در دستش نقشهرا به گونه

كند. مقام سياسي عراقي نشسته كه بلندگويي در دست دارد و از عربستان انتقاد مي

اهلل شيعيان عراق به نهـرين نـت گفتنـد: اهانـت شـيخ محمـد العريفـي بـه آيـت منابع

العظمي سيد علـي سيسـتاني مسـتقيما بـه دسـتور مقـرن بـن عبـدالعزيز، رئـيس سـازمان اند هنوز مشخص نيست چـرا سـازمان اطالعات عربستان، صورت گرفت. اين منابع گفته

براي اهانت به شيعيان تالش كـرده اطالعات عربستان در تحريك اين روحاني عربستاني

منتشر كرده نيز با حمايـت مـالي سـازمان اطالعـات الوطناست. كاريكاتوري كه روزنامه عربستان بوده است و مسئوالن عربستان توجهي به اعتراضات گسترده شـيعيان در عـراق

219اند.و كشورهاي اسالمي عليه اظهارات العريفي نكرده

و عشاير عـراق بـا برپـايي تظـاهراتي در بصـره از دولـت نيروهاي سياسي، مردمي و مجلـس عـراق خواسـتند مواضــعي قـاطع در برابـر فتواهــاي تكفيـري صـادره از ســوي

اذ كنند. هاي مذهبي عربستان سعودي اتخدستگاه

اي اظهارات امـام جمعـه نماينده مجلس شوراي اسالمي با امضاي بيانيه 240در ايران ردند. اهلل سيستاني محكوم كيترياض را در اهانت به آ

نمايندگان امضاكننده اين بيانيه تأكيد كردند كه اين آخوند دربـاري سـعودي اگـر بـه كرد، با صـدها روايـت كتب معتبر اهل سنت و صدها كتاب ديگر علماي سني مراجعه مي

فهميد شـيعه بخـش مهمـي شد و ميمحكم در فضايل حضرت علي)ع( و شيعه مواجه مي

. پايگاه خبري، نهرين نت219

بخش ششم: بررسي روابط عربستان و عراق

303

اسالمي است و علماي شـيعه نقشـي برجسـته در ميـراث و تمـدن اسـالمي ايفـا از امت 220اند.كرده

اهلل سيسـتاني را نقـش هـا عليـه آيـت گران علت حمله تبليغاتي سـعودي برخي تحليلن، بـه داننـد. بـه اعتقـاد آنـا برجسته ايشان بين شيعيان عراق و ساير كشورهاي عرب مـي

هـا بـراي ينده عـراق و مـوانعي كـه سـر راه بعثـي خصوص با نزديك شدن به انتخابات آ

خواهنـد راه را هـا بـا تخريـب ايشـان مـي بازگشت دوباره به قدرت وجود دارد، سعودي

ه بـه ها باز كنند. در اين ميان برخي ديگر معتقدند اين مسئلبراي اهل سنت، به ويهه بعثيسـعودي انتقـام عربسـتان گردد و در واقـع، ر ماجراي يمن بازميداهلل سيستاني نقش آيت

گيرد.شكست خود از شيعيان حوثي در يمن را از ايشان مي

ج( حمايت از اقدامات جاسوسي و حمايت از عناصر بعثي

ـ افشاي اسناد دخالت سازمان جاسوسي عربستان در عراق

وزير عراق، فـاش كردنـد اسـنادي وجـود دارد كـه منابع نزديك به نوري مالكي، نخست

ه سياسـي ايـن كشـو دخالت ساز ر مان جاسوسي عربستان را در عـراق بـراي تغييـر معادـل كند. ثابت مي

وزيـر عـراق، ، منابع نزديك به نوري مالكي، نخست«حرمين»به گزارش پايگاه خبري

يه نشـان مـ اعالم كردند:مالكي اخيرا يكي از مشاوران خود را در جريان سندي قرارداد كتـرين خطـر بـراي رسيدن اكثريت شيعيان عـراق را بـزرگ دهد پادشاه عربستان به قدرت

ود در هاي زيادي براي تغيير وضعيت موجـ داند و به همين دليل تالشآينده عربستان ميز دهـد. سـازمان اطالعـات عربسـتان در راسـتاي تـالش بـراي ممانعـت ا عراق انجام مي

و بــالعكس از پيشـرفت روابــط بـين ايــران و عــراق و سـفرهاي زوار ايرانــي بـه عــراق ند. كهاي تروريستي عراق حمايت مالي ميسازمان

از سوي ديگر، منابع رسمي عراق به ايـن شـبكه گفتنـد: عربسـتان بـا كمـك يكـي از

هاي بعثي عراق كه بـا نظـام ديكتـاتوري سـابق صـدام در ارتبـاط بـوده اسـت، شخصيت

220. www.mehrnews.com

عراق، همسايگان و آينده

304

اق بـه خـدمت افسران بعثي را براي كار در بخـش سـرويس جاسوسـي عربسـتان در عـر گرفته است.

چنين قرار است در دو نهاد نظامي و امنيتـي در سـاير كشـورهاي حـوزه اين افراد هم 221خليج فارس از جمله بحرين كار كنند.

ن منابع مذكور گفتنـد سـازمان جاسوسـي عربسـتان امكانـاتي گسـترده در اختيـار ايـ

عربسـتان سـاكن اسـت، در منطقـه الشـرقيه « الجبيـل »شخصيت بعثي كه در شهر ساحلي

هادهـاي نقرار داد تا افسران بعثي را براي كـار بـه نفـع عربسـتان در داخـل عـراق يـا در فارس جذب كند. امنيتي و نظامي منطقه خليج

به عقيده كارشناسان، گسترش حمـالت تروريسـتي و وقـوع انفجارهـا در عـراق بـه

ازميبـ ، پادشـاه عربسـتان، مخالفت رهبران سياسي عراق با طرح پيشنهادي ملـك عبـداهلل ها بدهد كه در صورت ناكارامـدي سياسـت گردد و رياض قصد دارد اين پيام را به عراقي

رسد. اين كشور، نيروي امنيتي عربستان به عمق پايتخت عراق مي

ـ افشاي ديدار محرمانه رئيس اطالعات عربستان با سران بعثي رژيم صدام

ي ، يـك جنايتكـار فـراري عراقـي و يكـي از سـران بعثـ رئيس سازمان اطالعات عربستان اند. رژيم صدام نشستي مشترك در شهر جده برگزار كرده

ي، از عراق، بر اساس ايـن گـزارش، رفيـق السـامرائ « النخيل»به گزارش پايگاه خبري يـم جنايتكاران فراري عراقي، و صالح عمر العلي، عضـو شـوراي فرمانـدهي انقـالب رژ

، يـك مـاه ن بعثي، با مقرن بن عبدالعزيز، رئيس سازمان اطالعات عربستانصدام و از سرا اند. پيش نشستي مشترك برگزار كرده

. اين گزارش افزود:عربستان به صالح عمر العلي تكيه و اميد زيادي بسته است

براساس اين گزارش، نشست يادشده در شهر جده عربستان برگزار شـد و در جريـان باني مالي از السـامرائي و عمـر العلـي بـراي جـذب فرمانـدهان نظـامي آن حمايت و پشتي

.23/4/89. خبرگزاري فارس، 221

بخش ششم: بررسي روابط عربستان و عراق

305

خارج عراق از جمله فرماندهان موجـود در يمـن، بحـرين، قطـر، مصـر، امـارات و ليبـي صورت گرفت.

چنين افزود:منابع امنيتي پيش از اين فاش كردند كه عربسـتان بـا اين پايگاه خبري هماي نكـرده رده اسـت، امـا بـه نـام آنهـا اشـاره برخي عناصر نزديك به صـدام مالقـات كـ

222بودند.

بـه نوشـته النخيـل، ايـن حمايـت عربسـتان از عناصـر مجـرم و بعثـي در چـارچوب

اه شـ هاي اين كشور در عراق به ويهه پس از تشكيل دولت عراق و رد طرح اخير دخالت گيرد. عربستان درباره عراق از سوي مقامات و مردم اين كشور صورت مي

د( اقدامات سياسي

جا به اين عربستان تالش زيادي براي سرنگوني حاكميت شيعيان به كار برده است كه در

شود. برخي از آنها اشاره مي

وزيري مجدد مالكي ـ عدم تمايل به نخست

امتنـاع ملك عبداهلل در اقدامي سمبليك از مالقات با نوري مالكي در نشست شـرم الشـيخ

وزيـر ي هنوز موضع گذشته خود را در برابر نوري مـالكي، نخسـت كرد. عربستان سعودن وي از كنوني عراق، تغيير نداده است و بهبود روابـط بـا بغـداد را منـوط بـه كنـار رفـت

داند. قدرت مي

اي عربستان دربـاره هاي رسانهبه گزارش خبرگزاري النخيل عراق، اظهارات شخصيت ست. در روند سياسي عراق بيان شده اكنندگان موضع كشورشان در خصوص شركت

شـاه هايي مطرح شـده كـه عبـداهلل بـن عبـدالعزيز، پاد زمان با نشستاين اظهارات هم ر كرد. هاي سياسي عراق برگزاعربستان، با برخي شخصيت

ــام ــيدن( تم ــدرت رس ــه ق ــت عربســتان از )ب ــا، حكوم ــن اظهارنظره ــاس اي ــر اس ب كند. مي استقبالهاي سياسي عراق جز نوري مالكي شخصيت

.12/4/2009. پايگاه خبري النخيل، 222

عراق، همسايگان و آينده

306

كنـد كـه نگـاه مثبتـي بـه گران سعودي مشخص مـي نگاران و تحليلاظهارات روزنامهنوري مالكي در عربستان وجود نـدارد و بعيـد اسـت حكومـت عربسـتان از وي هماننـد

هاي سياسي ديگر عراق براي سفر به رياض رسما دعوت كند. شخصيت

هـاي عراقـي را دربـاره ابـراز خشـنودي يك منبع مسئول سعودي اخبار برخي رسانه وزيري عراق تكذيب كرد. عربستان نسبت به نامزدي نوري مالكي براي دور دوم نخست

، اين منبع اظهـار داشت:عربسـتان اظهـار نظـري در الشرق االوسطبه گزارش روزنامه

اين باره نكرده و اين امر بر اساس اصل مورد اهتمام ريـاض كـه همـان عـدم دخالـت در گيـرد و آنچـه نقـل شـده درو و افتراسـت و امور داخلي هر كشوري است، صورت مي

صحت ندارد.

وزير در عراق امري است كه تنها بـه اين منبع خاطرنشان كرد: مسئله انتخاب نخست شود و ما براي عراق آرزوي امنيت و ثبات داريم. ملت عراق مربوط مي

هرست انتخاباتي اياد عالوي ميليون دالري عربستان به ف 10ـ كمك

عربستان سعودي براي جلوگيري از ايجاد هرگونه شكاف در فهرست العراقيه به رهبري اياد كند. ميليون دالر كمك مالي مي 10عالوي اعالم كرد به هر يك از اعضاي آن

دولت سعودي به طور تلويحي اعالم كرد به افرادي كه پيش از ايـن از فهرسـت العراقيـه

ميليون دالر داده است تا آنها به فهرسـت مـذكور بازگردنـد. 15اند وعده اعطاي ا شدهجدانـد اين افراد به دليل تشكيل يك دولت موفق مشاركت ملي از فهرست العراقيه جدا شـده

هاي سياسي پيروز در انتخابات بپيوندند. تا به ساير گروه

يش از برگزاري انتخابـات عـراق از موفق الربيعي مشاور سابق امنيت ملي عراق، نيز پكمك يك ميليارد دالري رياض به اياد عالوي براي تبليغات در انتخابـات و نيـز اهـداف

پشت پرده عربستان در عراق خبر داده بود.

همـواره بـر ادعـاي تضـييع 2010دولت عربستان طي سه سال قبل از انتخابات سـال حقوق آنـان پـاي فشـرده و بـا اسـتفاده از حقوق اهل سنت عرب در عراق و لزوم احقاق

هاي قدرتمند مالي و تبليغاتي در حمايت از آنان وارد عمل شده اسـت. در انتخابـات اهرمهـاي توسـط شـبكه اخير هم حكام رياض عالوه بر حمايت وسيع مالي، تبليغاتي گسـتره

بخش ششم: بررسي روابط عربستان و عراق

307

سـط عليـه شـيعيان اي همسو يا وابسته به خود مانند العربيه، الجزيره و الشـرق االو رسانهاي نداشـت و حتـي در مـواردي ماننـد تـوهين شـبكه انجام دادند كه اين اقدامات نتيجـه

اهلل سيستاني به اتفاق و اجماع شيعيان انجاميد. در ايـن ديـدار الجزيره به مرجعيت و آيتكه رئيس دايره امنيت عربستان سعودي و مشاور ارشد ملك عبداهلل حضور داشـتند، ايـاد

آخرين وضعيت سياسي عراق را با پادشاه عربستان سعودي بررسي كرد. عالوي

اياد عالوي قبل از انتخابات سفري به كشـورهاي عربـي از جملـه مصـر و عربسـتان

سعودي داشت كـه هـدف از آن كسـب تأييـد بـراي اسـتمرار حمايـت ايـن كشـورها از فهرست العراقيه بود.

ه عراق تراشي عربستان در تشكيل كابينـ مانع

تراشـي عربسـتان سـعودي و مصـر در زمينـه يكي از رهبران جريان صدر با انتقاد از مانعتشكيل كابينه عراق گفت:اين كشورها درباره تأخير در تشكيل دولت عراق صرفا تظـاهر

كنند. به نگراني مي

به گزارش شبكه خبري العـالم، شـيخ مـازن السـاعدي اظهـار داشـت:زماني كـه خبـر متشكل از نماينـدگان ائـتالف ملـي بـه رياسـت سـيد « پيماني مليهم»فراكسيون تشكيل

عمار حكيم و فهرست دولت قانون به رياست نوري مالكي اعـالم شـد، ايـن كشـورها از

اين خبر استقبال نكردند، بلكه در تالش براي ايجـاد مـانع در برابـر آن و تشـكيل دولـت ت العراقيه به رياست اياد عـالوي كـه بسـياري عراق بودند زيرا رياض و قاهره از فهرس

كنند. هادارند، حمايت مياز اعضاي آن تفكر بعثيوزيـر كنـوني عـراق، بـه اي نـوري مـالكي، نخسـت الساعدي تصريح كرد:سـفر دوره

كشورهاي منطقه براي بهبود فضاي حاكم بين دولت عراق با كشورهاي عربـي ضـروري

ي سياسي )فهرسـت العراقيـه بـه رياسـت ايـاد عـالوي( هابود. به علت اقدام برخي گروه اي منفي از دولت عراق در كشورهاي عربي منطقه ترسيم شده بود. چهره

وي گفت:ما نياز مبرم داريم تـا واقعيتـي را كـه در عـراق وجـود دارد بـه كشـورهاي منطقه منتقل كنيم.

عراق، همسايگان و آينده

308

سـفر ريان صـدر، در شيخ الساعدي درباره ديدار نوري مالكي با مقتدي صدر، رهبر جدليـل داننـد كـه بـين مـالكي و صـدر بـه به ايران گفت:اين ديدار دوستانه بود و همه مي

وحوادث گذشته در شهر بصره و شهرك صدر بغداد، اختالف و شكاف ايجاد شـده بـود اين ديدار براي بهبود روابط ميان آنها انجام شد.

نون بـه رياسـت نـوري مـالكي بـا وي افزود:عالوه بر اين، اكنون فهرسـت دولـت قـا

ائتالف ملي عراق به رياست سيد عمار حكيم متحد شده است.

ـ حمايت مالي و سياسي از العراقيه براي نفوذ در عراق

هـاي يكي از اعضاي فهرست العراقيه اعالم كرد كـه ايـن فهرسـت مـأمور اجـراي طـرح عربستان سعودي در عراق است.

وگـوي ملـي رين نت، صـالح مطلـك، رئـيس جبهـه گفـت به گزارش پايگاه خبري نه عراق و يكي از اعضـاي فهرسـت العراقيـه، بـراي نخسـتين بـار اعتـراف كـرد كـه دليـل

بازگشت وي به روند سياسي عراق مقابله با ايران است.

ك كـه در ادامه اين گزارش به نقل از كارشناسان سياسي آمده است:اين اعتـراف مطلـ يـران ان برخوردار است، طرح عربستان سعودي براي مقابلـه بـا ا از حمايت شديد عربست

غـداد و بكند، زيرا عربستان سعودي از تقويت روابـط توسط فهرست العراقيه را تأييد مي

تهران نگران است. هاي امنيتي و سياسـي مهـم بـه فهرسـت العراقيـه اين كارشناسان افزودند:واگذاري پست

ه پـروژه عربسـتان سـعودي و آمريكـا در عـراق بـه ويـهه تواند بدر دولت جديد عراق مي 223رساندن به اكثريت شيعه در اين كشور كمك كند.تخريب روابط ايران و عراق و آسيب

المللي در عراقـ درخواست براي استقرار نيروهاي بين

جويانـه خـود در عـراق، خواسـتار هـاي مداخلـه عربستان سـعودي در راسـتاي سياسـت

نشيني نيروهاي آمريكايي در اين كشور شد. المللي پس از عقباي بيناستقرار نيروه

. پايگاه خبري نهرين نت.223

بخش ششم: بررسي روابط عربستان و عراق

309

، عربسـتان خواسـتار اسـتقرار نيروهـاي الشـرق االوسـط به گزارش روزنامه سـعودي نشـيني المللي در عراق تحت نظارت سازمان ملـل شـد تـا ايـن نيروهـا پـس از عقـب بين

نند. راق فعاليت كچنان در عاز عراق، هم 2011نيروهاي آمريكايي در سال جويانـه خـود در امـور داخلـي عـراق ادعـا هاي مداخلهاين منابع در راستاي سياست

هـاي كردند كه اين امر مانع افزايش خشونت در عراق خواهد شد. به رغم موفقيت گروه

سياسـي عــراق در تشـكيل دولــت و عبـور از اختالفــات موجـود، بايــد از عـراق بــراي

نشـيني نيروهــاي ر پــيش دارد حمايـت كـرد تـا پــس از عقـب روزهـايي كـه در آينـده د 224اي براي بلعيدن توسط برخي همسايگانش نباشد.، لقمه آماده2011آمريكايي در سال

نشيني آمريكاهاي عربستان در عراق پس از عقبـ احتمال افزايش دخالت

بـود كـه پـس از جمهور سابق آمريكا اعالم كـرده پادشاه سعودي در ديدار با معاون رئيسهاي متعـدد در عـراق و مطالبـات نشيني نيروهاي آمريكايي از عراق از تشكيل اقليمعقب

رتبـه ديپلماتيـك آمريكـا تأكيـد كـرد كـه اهل سنت حمايت خواهد كرد. يك مقام عـالي هـاي مختلـف در عـراق كـامال هاي موجود براي ايجـاد اقلـيم دولتش در قبال درخواست

225طرف خواهد ماند.بيهـاي موجـود بـراي ايجـاد درخواسـت هاي مختلـف تأكيـد دارنـد با اين حال، رسانه

هاي متعدد در عراق، طرحي سعودي است تـا عـراق را در چـارچوب طـرح تجزيـه اقليم

نشـين تقسـيم كنـد. ايـن مقـام مسـئول نشين و سـني آمريكا به سه بخش كردنشين، شيعهطـرف اسـت، بـا در ايـن جريـان بـي آمريكايي در حالي كه مدعي است واشـنگتن كـامال

خ اسـتان تعدادي از نمايندگان پارلمان عراق، اعضاي فهرست العراقيـه و تعـدادي از شـيو الـدين فشـار وارد هاي مخالف ايجاد اقليم صالحالدين ديدار كرده است تا بر طرفصالح

عـد ن، متقالمـا آورند و آنها را به موافقت با اين درخواست پيش از ارائـه و بررسـي در پار و راضي كنند.

.12/5/2010، الشرق االوسط. روزنامه سعودي 224

. همان.225

عراق، همسايگان و آينده

310

عـالم كـرد از سوي ديگر، يكي از افراد حاضر در اين ديدارها به اين مقام آمريكـايي ا الـدين هسـتند، كه انگليس نيز از اين طرح و از افرادي كه خواسـتار ايجـاد اقلـيم صـالح

كند. حمايت مي

در دوره در جريان اين ديدارها مشـخص شـد كـه ملـك عبـداهلل، پادشـاه عربسـتان، اي نوشـته و اعـالم كـرده رياست جمهوري جورج بوش به ديك چنـي، معـاون او، نامـه

هـاي سـاكن نشيني نيروهـاي آمريكـايي از عـراق، ريـاض از سـني است كه پس از عقب

226اي و تبليغاتي حمايت خواهد كرد.عراق از نظر مالي، سياسي، رسانه

نشـيني م كرده است كه پس از عقبنيز نوشت كه رياض اعال نيويورك تايمزروزنامه ور شدن جنـگ داخلـي در ايـن كشـور از نيروهاي آمريكايي از عراق و در صورت شعله

كرد. هاي اين كشور حمايتي ويهه خواهدسني

ه عـالم كـرد اين روزنامه در ادامه افزود: در سفر چني به رياض، پادشاه سعودي به او اهـاي متعـدد در شـكيل اقلـيم كايي از عراق از تنشيني نيروهاي آمرياست كه پس از عقب

عراق حمايت خواهد كرد.

مـداران سرسـخت در تقسـيم جمهور آمريكا و يكـي از سياسـت جو بايدن، معاون رئيسعراق، قرار است امروز وارد عراق شود. وي يكي از معدود افراد در سناي آمريكـا بـود كـه

نقشي عمده را ايفا كـرد و در همـان 2003ل نويس اليحه حمله به عراق در سادر تهيه پيشهمـراه بـا سـاير حاميـان 2007اي عراق را داد و در ژوئن زمان پيشنهاد تقسيم قومي و قبيله

اي را مبتني بر حمايت دولت بوش از تجزيه عراق ارائه كرد. اسرائيل در كنگره اليحه

گيرينتيجه

بي در طول تاريخ همواره بـا تـنش كنـار عراق با اكثريت شيعي و عربستان با اكثريت وهااند. اگرچه گاهي بنا بر مصالح مشترك در مقابـل تهديـد يـا فرصـت يكديگر زندگي كرده

ي ايـن دوسـتي بسـيار انـدك بـوده و در مقابـل دوران مشترك روابطي حسنه داشتند، وـلهـا در خصومت و تنش بسيار ناچيز است. با علم به اين اختالفات، مهندسي اوليـه غربـي

226. http://strategicreview.org/1390/08/09

بخش ششم: بررسي روابط عربستان و عراق

311

مرزها و تشكيل وهابيت و حمايت از آنهـا و ضـميمه كـردن منطقه خليج فارس در تقسيمخيز به كشور وهابيت براي به يغما بردن ثروت خليج فارس بوده اسـت. آنـان مناطق نفت

به نحوي منطقه را مديريت كردند كه بتوانند اشراف خود را حفظ كنند. برخـي اقـدامات از:نظام سلطه عبارت است

برانگيز مرزهاي آنها ـ پيكو و تقسيم منازعه. تهيه نقشه خاورميانه توسط سايس1

. متفرق كردن كشورهاي اسالمي و طراحي اهرم فشار بر آنها براي حفـظ وابسـتگي 2

آنها به خود . حمايت از استقالل كويت براي مديريت بر كشورهاي همسايه و استثمار نفت كويت 3 هاي كويت و عربستان از عراق عليه ايران انقالبي و جلب حمايت . آغاز جنگ صدام4

اي براي كنترل عـراق و سـلطه مضـاعف . تحريك عراق براي اشغال كويت تا بهانه5 بر خليج فارس و افزايش حضور نظامي در عربستان، كويت، عراق، بحرين و قطر شود.

نافع خـود و مـوارد متعـدد . اعمال مديريت بر روابط عراق و عربستان به اقتضاي م6 بسيار كه در فصل پاياني اشاره مستوفي خواهد شد.

بنابراين، نوسان در روابـط عربسـتان و عـراق از آغـاز انقـالب اسـالمي در ايـران بـه مراتب بيشتر از گذشته شده، به نحوي كه روابط صـميمي عـراق صـدام بـا عربسـتان در

انه در زمـان عـراق مـالكي بـا عربسـتان زمان جنگ تحميلي عليه ايران بـه روابـط خصـم تبديل شده است.

هاي غـرب، بـه ويـهه آمريكـا در هاي گذشته به اعتبار جلب حمايتعربستان كه سالاوج قدرت بود، تمام توان خود را در اختيار نظـام سـلطه گذاشـته اسـت. بـا اينكـه ايـن

رضـايت غـرب شـود، هميشـه بـراي جلـب كشور در داخل از وهابيت تندرو تهديد مي

هـاي تروريسـت در راسـتاي منـافع غـرب در سـطح جهـان ناچار بوده است از تكفيـري حمايت كند.

شـده عربستان سعودي به ويهه پس از حمله عراق به كويـت كـه سـناريوي مهندسـي

آمريكا بود، خود را كامال در اختيار آمريكا گذاشته است و آينده خود را در گـرو امنيـت هـاي بنـابراين در دو دهـه گذشـته همسـويي كامـل و مطلـق در سياسـت داند.آمريكا مي

شود، به نحوي كه اراده آمريكا بـر توسـعه نفـوذ عربسـتان در آمريكا و عربستان ديده مي

عراق، همسايگان و آينده

312

هـا بـراي بـد كشورهاي اسالمي براي مقابله با اسالم انقالبي و توسعه خشونت تكفيـري جلوه دادن چهره اسالم بوده است.

عربستان به تناسب قـدرت آمريكـا داراي فرصـت و قـدرت بـوده و در بر اين اساسبرخي كشورها ناگزير بوده است در انتخاب تضاد بين منافع خود و غرب منافع غـرب را

ها با تالش براي ناامن كردن عراق همسـايه، ترجيح بدهد. براي مثال، حمايت از تكفيري

اهلل در جنـگ بـا گيـري عليـه حـزب عمقابله با ايران، دخالت نظـامي در بحـرين و موضـ

هــايي جـدي در جامعــه اسـرائيل و ... همگــي بـرخالف منــافع عربسـتان بــوده و سـؤال عربستان ايجاد كرده است. لذا اين پتانسيل نهفته و مترصد آزاد خواهـد شـد و عربسـتان

را از درون دچار مشكل اساسي خواهد كرد.

مـدتا از سـوي نظـام سـلطه و بـه تناسـب هاي عربستان عاز آنجا كه اقتدار و فرصتقدرت آنها بوده، با تضـعيف آمريكـا در منطقـه، عربسـتان نيـز تضـعيف شـده اسـت. در گذشته در مقابل هر حركتي، اسالم مطلوب آمريكـا عربسـتان بـوده اسـت، در حـالي كـه

شـده از دهـد در شـمال آفريقـا، بـه ويـهه در كشـورهاي انقـالب امروز آمريكا ترجيح ميمله در تونس و ليبي و حتي سوريه و فلسطين از نقش قطـر و امـارات اسـتفاده كنـد و ج

بعـدي احتمـاال عربستان را صرفا در منطقه خليج فـارس و لبنـان بـه كـار گيـرد. در گـام عربستان ناچار است درون خود تمام توان را براي حل معضـالت داخلـي و حفـظ خـود

ع شكسـت آمريكـا در منطقـه شكسـت خـورده اسـت. به كار گيرد. عربستان امروز به تبها تلقي مـي شكست آمريكا در عراق، يمن، ايران و لبنان شكست عربستان در اين عرصهكنـد. سـرايت شود. بنابراين، عربستان امروز بيش از هر زمان از عراق احساس تهديد مي

ر اقتـدار عـراق، يابي شيعيان منطقه شـرقيه بـه اعتبـا دموكراسي عراق به عربستان، قدرت

توليد نفت عراق و نقش و سهم نفتي عراق در جهان، روابط حسنه عراق بـا ايـران، تـأثير خواهي مردم بحرين و شكست عربسـتان در يمـن و تهديـدهايي عراق بر استقالل و حق

تـر نگرانـي عربسـتان از محاصـره شـيعيان شود و مهمكه از آن طريق متوجه عربستان مي

هـاي يمـن كـه تمـام منـاطق حيـاتي و كليـدي عربسـتان را رين و زيديعراق، ايران، بحكند، موجب شده است كه اين كشور بيش از هر زمـان ناچـار شـود سرنوشـت تهديد مي

خـورده ببينـد. حكـومتي كـه در اوج ديكتـاتوري و خود وابسته به نظام سـلطه شكسـت

بخش ششم: بررسي روابط عربستان و عراق

313

بـه عنـوان حكومـت هاتبعيض حداقل حقوق را براي شهروندان خود قائل نيست و سالمطلوب به شدت مورد حمايت آمريكاي مدعي دموكراسي بـوده و اسـت، امـروز جـز بـا

دانـد كـه عربسـتان آخـرين سـنگر آمريكـا در تكيه بر غرب اميدي ندارد و به درستي ميبرخـوردار اسـت العادهمنطقه است كه در حفظ موجوديت و اقتدار آمريكا از اهميتي فوق

توانـد بـه تمـام هاي شيرين عراق است كـه مـي كا به ويهه پس از خوابو تنها اميد آمري

هاي آمريكا پاسخگو باشد، البته اگر فرصت كافي داشـته باشـد. بيـداري اسـالمي خواسته

هاي انقالبـي در كشـورهاي اسـالمي اعتباري آمريكا بين ملتدر جهان اسالم، به ويهه بيپيكره پوسيده عربستان اسـت كـه هـم به خصوص كشورهاي انقالبي تهديد مضاعفي بر

كند و هم اميد رهبـران عربسـتان را از تـوان حمـايتي ملت عربستان را به قيام ترغيب مي

هـاي ــ پـروژه دهد. شكست مبارك، قذافي، بن علي و علي عبداهلل صـالح غرب كاهش ميده دهنـ گرايي در اين كشـورها بـيش از هـر چيـز نشـان ـ و رشد اسالمچندين ساله غرب

ناتواني غرب در حمايت از مستعمرات خويش است. هاي بزرگ جهـاني ماننـد چـين و روسـيه در صـحنه يابي قدرتموضوع ديگر قدرت

از تمـام جهـان احسـاس بـي 2003المللي است. آمريكا بـراي اشـغال عـراق در سـال بينفقـت چـين و تنها با موا 2012كرد، ولي براي اعمال تحريم عليه سوريه در سال نيازي مياهلل و تواند عمل كند. شكست آمريكا در حمايـت از اسـرائيل در مقابـل حـزب روسيه مي

چنين در عـراق و افغانسـتان معـادالت جهـاني را بـرهم زد و ايـن نااميـدي حماس و هم هاي مردمي در غرب را به وجود آورد. بحران اقتصادي در اروپا و مخالفت

نه راه پيش دارد نه راه پس. فرصت بـراي اعمـال اينك عربستان در شرايطي است كهاي خـود را از دسـت داده و در درون در آسـتانه اصالحات داخلي نـدارد، قـدرت منطقـه

اختالفات خانداني آل سعود پس از مرگ ملك عبداهلل اسـت و اميـد كمتـري بـه معجـزه رونـد شـرايط ترين چالش در آينـده عربسـتان اسـت. سلطه دارد. از اين رو، عراق اساسي

مانـده غـرب و رود. تنهـا اميـد بـاقي در عراق همواره عليه منافع عربسـتان بـه پـيش مـي

ذا حاضـر اسـت تمـام عربستان فشار و تغييـر سـوريه و ايـران از سـوي غـرب اسـت، ـلدانـد پـس از ناكـامي امكانات خود را در اين زمينه در اختيار غرب بگذارد و به خوبي مي

عراق، همسايگان و آينده

314

كم تغيير اساسي قـرار خواهـد ستان در سرازيري سقوط يا دستغرب در اين عرصه، عرب گرفت.

:بخش هفتم

بررسي روابط کويت و عراق

مقدمه

ترين روابط عراق با همسايگانش در ارتبـاط بـا كويـت بـوده اسـت كـه يكي از پرمناقشه

يه افكنـده هاي پس از جنـگ در روابـط دو كشـور سـا هنوز آثار جنگ و موضوع غرامت

است. اين بخش به روابط كويت و عراق در مقاطع مختلف پرداخته است.

تاريخ اختالفات عراق و کويت

مقدمه

گرفته شده است. اين قلعه كوچـك كـه « قلعه كوچك»نام كويت از واژه كوت به مفهوم قـرن شـود. در اوايـل ساخته شد، هنوز هـم در پايتخـت كويـت ديـده مـي 1716در سال

هيجدهم، سه طايفه از قبيله عنزه در كويت ساكن شدند. شيخ صـباح عبـدالرحيم سلسـله

تأسيس كرد. 1765خاندان صباح فعلي را در سال

هاي استعمارگران. كويت در كانون رقابت1

الف( كويت در حاكميت عثماني

گونـه ني هـي كويت تا قرن نوزدهم رسما تابع امپراتوري عثماني بـود، امـا دولـت عثمـا

كويت اسما تابع واليت بصـره اسـت و بـه آنجـا »نفوذي در آن نداشت. به نوشته كرزن: ت چنـداني نـدارد و خراج مي ي حكومـت مركـزي در كـار ايـن محـل دخاـل فرسـتد، وـل

« درصدد برنيامده است پادگاني در اينجا مستقر كند.ن كه حـاكم مقتـدري از گرفت. هر زماپرداخت خراج به عثماني هم مرتب انجام نمي

كـرد و خـراج مـي شد، شيخ كويت از وي اطاعت مـي طرف عثماني به بغداد فرستاده مي

عراق، همسايگان و آينده

320

شـد، شـيخ كويـت از فرستاد، و هر زمان كه از اقتدار دولت عثماني در بغـداد كاسـته مـي كرد. پرداخت خراج خودداري مي

هـاي نشـين اير شـيخ با آغاز نيمه دوم قرن نوزدهم، توجه دولت عثماني به كويت و س خليج فارس افزايش يافت. اين توجه به دو علت بود:

. باز شدن كانال سوئز، كه موجب تسهيل عبور ناوگـان عثمـاني بـه دريـاي سـرخ و 1

خليج فارس شد و ارتباط مستقيمي بين بنـدر اسـتانبول بـا بنـدر بصـره در ارونـدرود بـه

وجود آورد. وي از 1872تـا 1869اري ايالـت بغـداد از . انتصاب مدحت پاشـا بـه مقـام اسـتاند 2

طلبانـه وي ايـن هاي اصـالح رفت. يكي از برنامهطلبان دستگاه عثماني به شمار مياصالح

بود كه دولت عثماني در عوض اياالتي كه در اروپا از دست داده بود، نفوذ خويش را بـر وي درصـدد اسـتيال مناطقي گسترش دهد كه اسما تابع آن دولت بودند. به همين علـت، بر كويت، نجد و احساء واقع در عربستان سعودي امروزي برآمد.

شهرستان بصره از نظر اداري به اسـتانداري تبـديل شـد و كويـت و احسـاء 1875در توابع اين استان شدند، اما اين وضعيت مدت زيادي ادامه نداشت و حـدود بيسـت سـال

رار گرفت. بعد كويت به شدت مورد توجه انگلستان ق

ب( كويت در حاكميت بريتانيا

هـاي خلـيج فـارس را يكـي پـس از نشـين انگلستان در طول قرن نوزدهم توانسـت شـيخ

تبديل كند. « درياچه بريتانيا»ديگري تحت تسلط خود درآورد و خليج فارس را به آنچه به برقـراري نفـوذ بريتانيـا در كويـت سـرعت بخشـيد، نگرانـي ايـن كشـور از

بريتانيـا بـه 1895هاي روسيه و آلمان براي نفوذ در كويت )و خليج فارس( بـود. در نقشهمحمد بن صباح، امير كويت، پيشنهاد كرد كه مانند ساير امارات خليج فـارس بـا بريتانيـا

برقرار كند. « روابط اتحاد»الحمايه كردن كويـت بـا شـيخ مبـارك پس از آن لرد كرزن تصميم گرفت براي تحت

وارد مذاكره شود. وي براي اين منظـور مـالكوئيم، رئـيس نماينـدگي آن دولـت در صباحكويت را برگزيد. مالكوئيم با مبارك وارد مذاكره شد كه نتيجه آن انعقاد قـراردادي سـري

بخش هفتم: بررسي روابط كويت و عراق

321

بـود. سـري بـودن قـرارداد بـدان 1899ژانويه 23بين وي و شيخ مبارك، امير كويت، در ن يك فرماندار )متصـرف( حـق نداشـت بـا كسـي وارد علت بود كه شيخ مبارك به عنوا

المللي امضا كند. مذاكره شود چه رسد به اينكه قرارداد بين به موجب قرارداد مذكور، سياست خارجي و دفاعي كويت برعهـده دولـت انگلسـتان

ابـل، شـيخ بود. اين دولت نيز متعهد به دفاع از كويت در مقابل تجاوز خارجي شد. در مق

از هد شد بدون موافقت بريتانيا اراضي خود را بـه هـي قـدرت خـارجي، غيـر كويت متع

كس جز اتباع انگلستان اجاره ندهد. انگلستان، واگذار نكند يا به هي ر الحمايه بريتانيا شد. بريتانيا با استقرار حاكميـت خـود بـ به اين ترتيب، كويت تحت

ترش داد. كويـت آخـرين حلقـه ر خليج فارس گسـ نشين تسلط خود را بر سراساين شيخ

تبديل كرد. « درياچه انگليسي»از زنجيري بود كه خليج فارس را به وسـعه تتوانست اقدام مهمـي در مقابـل طبيعي بود كه دولت عثماني به داليل زير نمي

نفوذ انگلستان در كويت انجام دهد:تلزم داشـتن هـا مسـ نشـين . مقابله با نفوذ دولت انگلسـتان در كويـت و سـاير شـيخ 1

نيروي دريايي قوي بود كه دولت عثماني چنان نيرويي در خليج فارس نداشت. ويـت بـود. . از نظر نيروي زميني نيز دولت عثماني فاقد پادگان و نيروي نظامي در ك2

د. در واقع، دولت عثماني نه تنها حضوري در كويت نداشت، بلكه فاقد نفوذ هم بوخصـوص هاي خليج فارس، از جمله كويت، را قلمـرو م نشين. دولت انگلستان شيخ3

ت هـاي ديگـر، از جملـه عثمـاني، در ايـن منطقـه مخالفـ شمرد و با نفوذ قـدرت خود مي كرد. مي

هـا . مسافت زياد بين استانبول و كويـت نگهـداري ايـن سـرزمين را بـراي عثمـاني 4

227كرد.مشكل ميــ بغـداد را از عثمـاني ــ اسـتانبول امتيـاز احـداث راه آهـن بـرلن 1899ها در آلماني

آهن به عراق اعـزام كردنـد. طبـق نقشـه برداري از مسير راهكسب و هيأتي را براي نقشه

يـك هيـأت 1900قرار بود ايستگاه نهايي خط آهـن در كويـت سـاخته شـود. در اوايـل

،1367. جرج كرزن، ايران و قضيه ايران، ترجمه غالمعلـي وحيـد مازنـدراني، تهـران: انتشـارات علمـي و فرهنگـي، 227

.582جلد دوم، ص

عراق، همسايگان و آينده

322

و نشـين مسـافرت آلماني براي بررسي مقدماتي اتصال اين خط آهن به كويت به اين شيخبه شيخ كويت اظهار كرد كه اگر انتهاي ايـن خـط در خـاك كويـت قـرار گيـرد، ثـروت

پاياني نصيبش خواهد شد. بيارس فـ بريتانيا ورود هيأت آلماني به كويت را تهديدي براي موقعيت خـود در خلـيج

هـن ط آخـ ها اخطار داد كه امتـداد تلقي كرد، لذا اكنور، سفير بريتانيا در استانبول، به ترك

انجامد. مي« دخالت دول خارجي»شود و حتي به مي« مشكالت محلي»به كويت سبب

بـه اعالم كرد كـه دعـاوي بريتانيـا را در قبـال كويـت 1910دولت آلمان در آگوست اني حـل شناسد. بريتانيا در مقابل اظهار داشت كه خود مشكالتش را بـا عثمـ رسميت نمي

آور بـود كـه ها تعجـب ه آلمان ندارد. براي انگليسيخواهد كرد و مسئله كويت ارتباطي ب

كردند. ثماني و سلطان روي اين مسئله پافشاري ميعها بيشتر از آلمانييگـر، روسيه از يك طرف با استقرار قيموميت بريتانيا بر كويت مخـالف و از طـرف د

كـرد ه، تـالش ها در خليج فارس سهيم بود. در نتيجـ ها از دخالت آلمانيدر اكراه انگليسيدر گري بين بريتانيا و عثماني در مورد كويت سازش بين آنهـا برقـرار كنـد. امـا با ميانجي اي روي داد كه اختالفات انگلستان و روسيه را تشديد كرد. حادثه 1901دسامبر

سـپتامبر 6سه ماه پس از انعقـاد قـرارداد سـازش بـين انگلسـتان و عثمـاني )قـرارداد ا ناگهان وضع را تغيير داد. فرمانده يكي از رزمناوهايي كـه بـه طـور مـنظم (، بريتاني1911

كرد، دستور داد پرچم عثماني را از فـراز اقامتگـاه شـيخ مبـارك پـايين از كويت ديدار ميخواندنـد، برافرازنـد. آورند و به جاي آن پرچمي تازه و نامعلوم كه آن را پرچم كويت مي

228الحمايه برتانياست.ارك تحتدر ضمن اعالم شد كه قلمرو مبرو شد. زينوويف، سـفير روسـيه در اقدامات بريتانيا با اعتراض مطبوعات روسيه روبه

المللي الهه شكايت كند. در اوايـل استانبول، به دربار عثماني توصيه كرد كه به ديوان بينه در رزمناو وارياگ و رزمناو فرانسوي انفـرن بـه كويـت رسـيدند. كنسـول روسـي 1902

ها و هداياي روسي به او تقـديم كـرد. سـرانجام تحـت بغداد با شيخ مبارك ديدار و نشان

.552. همان، ص 228

بخش هفتم: بررسي روابط كويت و عراق

323

فشار روسيه، بريتانيا اقدام افسر نيروي دريايي خود را تقبيح و اعالم كرد كـه بريتانيـا بـه بند است. قرارداد منعقدشده خود با عثماني و حفظ وضع موجود پاي

كوشيد. پس از اينكـه براي توسعه نفوذ خود در كويت مي چنانبه هر حال، بريتانيا همبـا 1901هاي دولت عثماني را براي اعزام نيروي نظامي به كويـت در دولت بريتانيا تالش

بـه امضـا رسـيد كـه بـه 1901مـارس 6رو كرد، قراردادي بين دو كشور در شكست روبه

گونـه مشروط بر اينكه هي موجب آن بريتانيا حاكميت عثماني را بر كويت تصديق كرد،

ا تانيـا ر نيرويي در آن كشور نداشته باشد. دولت عثماني نيز به سهم خود منـافع خـاص بري تيـب، انگلستان و كويت را به رسميت شـناخت. بـه ايـن تر 1899در كويت و نيز قرارداد

عثماني راضي شد زيرا كويت به طور رسـمي در حاكميـت عثمـاني بـاقي مانـد. دعـاوي

. تانيا نيز برآورده شد و كويت به طور رسمي تحت كنترل بريتانيا قرار گرفتبريهـاي خلـيج فـارس از نشينلرد كرزن ديداري نمايشي از شيخ 1903چنين در پايان هم

واضـع مجمله كويت داشت. هدف از اين مسافرت نشان دادن تصميم بريتانيا به دفـاع از ر دآنتانـت و قـرارداد بـا روسـيه 1904مـان خود در خليج فارس بـه هـر قيمـت بـود. پي

نماينـدگي 1904ها انتظـار، بـه بريتانيـا آزادي عمـل داد. در ، سرانجام پس از مدت1907مـاني اين كشور قـرارداد جديـدي بـر عث 1907سياسي بريتانيا در كويت مستقر شد و در

ارجي تحميل كرد كه به موجب آن دولت عثماني نسبت به كويت به صـورت دولتـي خـ ها نيز چاره ديگري نداشتند جز اينكـه ايـن موضـوع را بـه عنـوان عملـي درآمد. عثماني

شده تصديق كنند. انجامقراردادي بين بريتانيا و عثماني به امضا رسـيد كـه 1913ژانويه 29به همين علت در

به موجب ماده يك آن، كويت به عنوان ايالتي خودمختـار بـا پـرچم خـاص خـويش بـه

1899چنين دولت عثمـاني قـرارداد بريتانيـا بـا كويـت را كـه در شناخته شد. هم رسميتمنعقد شده بود، به رسميت شناخت و تعهد كرد در امور داخلي كويت دخالت نكنـد. امـا

229با بروز جنگ جهاني اول قرارداد مذكور به تصويب نرسيد.

حمايت شـيخ مبـارك اندكي پس از شروع جنگ جهاني اول، دولت بريتانيا كه خواستارعليه نيروهاي عثماني در جنوب عراق بود، به وي اطالع داد كه دولت بريتانيا كويت را بـه

.1369المللي، ، تهران: دفتر مطالعات سياسي و بينروابط عراق با كويت. اصغر جعفري ولداني، 229

عراق، همسايگان و آينده

324

شناسد. به اين ترتيب، كويـت الحمايه بريتانيا به رسميت ميعنوان يك دولت مستقل تحت 230درآمد.« الحمايه بريتانيااميرنشين مستقل تحت»به صورت 1914در نوامبر

كـرد. تر از سفير بود، اداره ميبريتانيا كه سمتش پايين« نماينده سياسي»را امور كويتم وي زير نظر نماينده سياسي حكومت انگليسـي هنـد كـه در بوشـهر مسـتقر بـود، انجـا

يـن اكـرد. نماينـده سياسـي بريتانيـا در كويـت در خصـوص اتبـاع بريتانيـا در وظيفه مي

نشين داراي حق قضاوت كنسولي بود. شيخ

الحمايه كردن كويت براي بريتانيا منافع اقتصادي نيز دربرداشـت، زيـرا كويـت تحتض و درصد بر كاالهاي صـادراتي بريتانيـا بـه ايـن كشـور عـوار 4اجازه نداشت بيش از

حقوق گمركي وضع كند. عالوه بر آن، دورنماي كشـف نفـت در كويـت بـراي مقامـات

ل رسـيد، كـه بـه اسـتقال 1961هر حال، كويـت تـا بريتانيايي بسيار اميدواركننده بود. به رفت. الحمايه بريتانيا به شمار ميتحت

. اقدامات عراق براي ضميمه كردن كويت2

آميـز بـراي ضـميمه كـردن هاي مسـالمت از روش 1920ـ 58هاي رهبران عراق طي سال از طـرف وشتند، كردند زيرا از يك طرف، روابطي نزديك با بريتانيا داكويت استفاده مي

آميـز هـاي خشـونت ديگر، به علت حمايت بريتانيـا از كويـت قـادر بـه اسـتفاده از روش يـا را كردند براي رسيدن به هـدف خـود حمايـت بريتان نبودند. آنها در اين مدت سعي مي

به دست آورند.

ضـميمه كـردن كويـت بـراي 1920ـ 58هاي هايي كه عراق طي سالترين روشمهم خود به كار برد، عبارت بودند از: به خاك . خودداري از حل و فصل اختالفات مالي 1 . مسئله قاچاق كاال از كويت به عراق 2

گذاري مرزها . خودداري از عالمت3 . ايجاد جنگ سرد 4

.354ـ55تا، صص ، تهران: كانون كتاب، بيتاريخ سياسي خليج فارس. صادق نشأت، 230

بخش هفتم: بررسي روابط كويت و عراق

325

. درخواست كسب امتيازات سياسي و اقتصادي 5 . بهانه عدم دسترسي آزادانه به خليج فارس 6

رل جزاير وربه و بوبيان . درخواست كنت7 . مشروط كردن تأمين آب آشاميدني كويت 8 231. درخواست الحاق كويت به اتحاديه عراق و اردن.9

شود. يمبرخي موارد باال نياز به توضيح بيشتر دارد كه در اينجا به آنها اشاره

گذاري مرزها تا جنگ جهاني دومالف( خودداري از عالمت

كـرد. در گذاري مرزهاي مشترك خـود بـا كويـت خـودداري مـي دولت عراق از عالمتهايي صورت گرفتـه بـود. در هاي گذشته توافقمورد مرزهاي بين عراق و كويت در سال

ق نظـر بين بريتانيا و عثماني در مورد مرزهاي تقريبـي ميـان كويـت و عـراق اتفـا 1903ي، ام مـذاكرات طـوالن ، پـس از انجـ 1913ژانويـه 29حاصل شده بـود. ده سـال بعـد، در

نامـه ضـمن بـه اي بين مقامات عثماني و انگليسي به امضا رسيد. اين موافقتنامهموافقتعيـين رسميت شناختن كويت به عنوان ايالتي خودمختـار، مرزهـاي آن را نيـز بـا عـراق ت

كرد كه مرزهاي امروزي عراق هسـتند. بـه موجـب قـرارداد مـذكور، جزايـر وربـه و مي

طور كه گفته شـد، بـا شـروع جنـگ اند. اما همانداخل خاك كويت قرار گرفته بوبيان نيزهـاي كميسـر سال بعد، با تـالش 10جهاني اول، اين قرارداد به تصويب نرسيد. بار ديگر،

وريـل نامه ديگري در مـورد مرزهـاي عـراق و كويـت در آ عالي بريتانيا در عراق موافقت

ارداد كه سـه سـال پـس از تشـكيل كشـور جديـد به امضا رسيد. به موجب اين قر 1923بـود، تعيـين شـده 1913عراق منعقد شد، مرزهاي بين دو كشور به نحوي كه در قرارداد

دوباره به رسميت شناخته شد. وزير عراق، مرزهاي بين عراق و كويت را كه طبـق نيز نوري سعيد، نخست 1932در

يت شـناخت. در آن سـال نـوري سـعيد هاي قبلي تعيين شـده بـود، بـه رسـم نامهموافقت

. اصغر جعفري ولداني، پيشين.231

عراق، همسايگان و آينده

326

يادداشتي براي نماينده سياسي بريتانيا در كويت ارسال كرد و طـي آن خطـي را كـه شـيخ كويت براي تعيين مرز بين دو كشور پيشنهاد كرده بود، پذيرفت.

ن گذاري مرزهاي خود بـا كويـت نبودنـد و ايـ ها به هي وجه مايل به عالمتعراقيشه ايـن گذاري مرزها هميدانستند. عدم عالمتطلبانه خود ميتوسعه كار را مغاير مقاصدد، در داد كه تحت عنوان مشخص نبودن مرزها به كويت تجـاوز كنـ بهانه را به عراق مي

ن، گرفـت. عـالوه بـر آ گذاري مرزها ايـن بهانـه را از دولـت عـراق مـي حالي كه عالمت

دوژور كويـت بـه عنـوان كشـوري گذاري مرزها روي زمين به مفهـوم شناسـايي عالمتور شـد ايد يادآمستقل و مجزا از عراق بود، و لذا مقامات عراقي مايل به اين امر نبودند. ب

به هاي مرزي مذكور، كويت را به عنوان كشوري مستقلنامهها به موجب موافقتعراقي

صورت دوفاكتو به رسميت شناخته بودند.

هاي عراق درباره كويتستب( علل مخالفت بريتانيا با درخوا

، منعقدشـده بـين 1913مبناي حقوقي ادعاي دولت عـراق نسـبت بـه كويـت را قـرارداد كور كـه داد. دولت عراق به موجب قـرارداد مـذ دولت بريتانيا و دولت عثماني تشكيل مياي خودمختار در چارچوب امپراتـوري عثمـاني هرگز به تصويب نرسيد، كويت را ناحيه

رفـت. رهبـران عـراق معتقـد شيخ كويت نيز يك مأمور عثماني به شمار مي دانست وميتصـرفات بودند از آنجا كه عراق جانشين امپراتوري عثماني در اين منطقـه شـده، وارث م

عثماني در كويت است.

كـرد كـه دولـت پذيرفت و خاطرنشان مـي اما دولت بريتانيا اين استدالل عراق را نمي، از تمــام حقــوق خـود نســبت بــه كويــت 1923ه لــوزان در تركيـه بــه موجــب معاهـد

بـه 1932كـرد وقتـي عـراق در چنين دولت بريتانيا اظهـار مـي پوشي كرده است. همچشمه ايجـاد شـد 1923عضويت جامعه ملل درآمد، مرزهاي مشترك خود با كويت را كـه در

پذيرفت. بود و از آن زمان نيز تاكنون به همين صورت باقي است، به طور رسمي

بخش هفتم: بررسي روابط كويت و عراق

327

نشـين را شـد بريتانيـا ايـن شـيخ وجود نفت در كويت عاملي ديگر بود كه سـبب مـي 232الحمايه خود نگاه دارد.چنان تحتهم

ه در منطقـ دولت بريتانيا نگران بود كه اگر كويت را قرباني عراق كنـد، از پرسـتيه آن ريتانيـا فـارس بـه ب هاي خلـيج نشينخليج فارس كاسته خواهد شد، زيرا اعتماد ساير شيخ

ها در قراردادهايي كه در قرن نوزدهم با بريتانيـا منعقـد كـرده نشينشد. اين شيخسلب مي

ورده بودند. الحمايه اين كشور درآبودند، خود را تحت

(1940 – 58ج( مخالفت عراق با تحديد مرزهاي خود با كويت )

دهـد يـك بنـدر راق تـرجيح مـي براي دولت بريتانيا آشكار شد كه دولت ع 1940در بهار اي در خور زبير كه به طور آشكار در خـاك عـراق قـرار در جنوب خور ام القصر در نقطه

يـن اخواست مشكل عدم تحديد مـرز در نداشت، تأسيس كند. وزارت خارجه بريتانيا ميكنتـرل هايش مبني برمنطقه حساس را از ميان بردارد و نيز دولت عراق را كه درخواست

كسـت شاير وربه و بوبيان يا واگذاري حقوق كويت در خور عبداهلل به آن كشـور بـا جزشـنهاد وزارت خارجـه بريتانيـا پي 1940مواجه شده بود، تسكين دهـد. در نتيجـه، در مـه

تحديـد كرد كه دولت بريتانيا به كويت و عراق توصيه كند مرز مشترك بين دو كشور را

ملـه جور ام القصر، بلكه تمـام طـول خـور زبيـر، از كنند، به نحوي كه نه فقط جنوب خ ترين بخش ميان خور ام القصر و جزيره وربه، در داخل خاك عراق قرار گيرد. جنوبي

كردنـد. نماينده سياسي و حكومت كويت از پيشنهاد وزارت خارجه بريتانيـا حمايـت

زيـرا ايـن امـر بـه آنها مايل بودند كه موافقت عراق را براي تحديد مرز به دست آورند،طور ضمني به مفهوم صرف نظر كردن عراق از ادعاي خود نسبت به تمـام كويـت بـود.

چنين آنها اميدوار بودند كه تحديد حدود دو كشور به نقض مرزهـاي كويـت خاتمـه هم

هـا خودروهـاي اي از تعداد آنها بكاهـد. در آن سـال كم به طور قابل مالحظهدهد يا دستچنين اعتقـاد داشـتند ا اقدام به نقض مرزهاي كويت كرده بودند. آنها همپليس عراق باره

با تحديد حدود مرزها در صورت كشف نفت در نزديكي مرز، از بروز مشـكالت جـدي

. همان. 232

عراق، همسايگان و آينده

328

دولـت بريتانيـا از 1941و بـار ديگـر در فوريـه 1940شود. در نتيجه در اكتبر اجتناب ميپيشنهاد وزارت خارجه بريتانيا كه به نفـع عراق خواست با تحديد مرز با كويت بر مبناي

عراق تعبير و تفسير شده بود، موافقت كند. اف كرد خط مرزي پيشـنهادي بريتانيـا براسـاس انصـ دولت عراق در حالي كه ادعا مي

كرد مگر آنكه جزايـر وربـه و بوبيـان بـه عـراق نيست، تحديد حدود دو كشور را رد مي

ق نگـران كامل خور عبداهلل را در دست گيرد. دولت عـرا واگذار شود تا اين كشور كنترل

بود كه تحديد حدود دو كشور به طور ضمني موجب شناسايي مشروعيت كويـت شـود شـكل هاي بعد ادعاي عراق را مبني بر حاكميـت بـر تمـام كويـت بـا م و اين امر در سال

ن در جنـگ پيـروز باشد كه اگر آلما طور محاسبه كردهرو كند. ممكن است عراق اينروبه

ولـت عـراق دتواند در آينده امتيازات بيشتري از انگلستان بگيرد. بـاالخره شود، عراق ميابع ممكن است به اين دليل حاضر به تحديد حدود مرزهاي دو كشور نشده باشد كـه منـ

اي تعيـين مالي الزم را براي ايجاد بندر در ام القصر نداشت و بنـابراين ضـرورتي هـم بـر كرد. ز احساس نميدقيق مر

به علت عدم تمايل دولت عراق، مـرز بـين عـراق و كويـت طـي جنـگ جهـاني دوم ت بريتانيـا بنـدري در خـور زبيـر در تحديد نشد. به داليل نظامي در جريـان جنـگ دوـل

ريـزي كـرده جنوب ام القصر، به طور دقيق در محلي كه عراق ساختن يك بندر را برنامـه بندر در جريان جنگ جهاني دوم تجهيـزات نظـامي بـه شـوروي بود، احداث كرد. از اين

شد. در پايان جنگ بريتانيا اين بندر را بـه صـورت متروكـه درآورد تـا از بـروز ارسال مي 233اختالف در مورد مالكيت آن بين عراق و كويت جلوگيري شود.

ر پس از جنگ جهاني دوم، بار ديگر تعيين مرزهاي بـين عـراق و كويـت مطـرح شـد. د

شيخ كويت از مقامـات عراقـي درخواسـت تعيـين مرزهـاي بـين دو كشـور را كـرد. 1951دولت عراق تمايل خود را به انجام اين كار اعالم كـرد، مشـروط بـر اينكـه كويـت جزايـر

كرد كـه ايـن جزايـر بـه منظـور وربه و بوبيان را به عراق واگذار كند. دولت عراق ادعا مي

ام القصر كه در طول خط ساحلي عراق در مقابل جزيـره وربـه حفاظت از بندر تازه تأسيس

. همان.233

بخش هفتم: بررسي روابط كويت و عراق

329

ايجاد شده بود، بسيار ضروري است. كويت ضمن اعالم آمادگي خود براي تعيين مرزهـاي هاي قبلي را رد كرد. نامهشده طبق موافقتدو كشور ايجاد تغييرات در مرزهاي تعيين

مير كويـت، بـا مقامـات عراقـي در جريان مذاكرات شيخ فهد بن سالم الصباح، برادر ادر بغداد، مسئله تحديد حدود مرزهاي دو كشور نيـز مطـرح شـد، امـا از 1955در اكتبر

از بغـداد 1956اي به دست نيامد. متعاقـب آن اميـر كويـت در ژوئـن اين مذاكرات نتيجه

ديدار و درباره مسائل مختلف بين دو كشور از جملـه مسـئله تحديـد مرزهـا بـا مقامـات

اي دربرنداشـت. كويـت خواسـتار شناسـايي اقي مذاكره كرد. اين مذاكرات نيـز نتيجـه عرمرزهاي موجود بين دو كشور توسط عراق بود، اما دولت عراق مرزهاي موجود بـين دو

شـناخت و از شناســايي دوژور آن كشـور را تنهـا بـه صـورت دوفــاكتو بـه رسـميت مـي

كرد. اجتناب مي

(1958 – 68دوره عبدالكريم قاسم ) . روابط عراق و كويت در3

الف( ادعاهاي قاسم نسبت به كويت

قـدرت را در عـراق بـه دســت 1958پـس از اينكـه عبـدالكريم قاسـم طــي كودتـايي در اي در ادعاهاي عراق نسبت به كويت به وجـود آمـد. در ايـن زمـان گرفت، تحول عمده

كويـت را مطـرح كـرد. قاسم به طور رسمي ادعـاي حاكميـت عـراق بـر تمـام سـرزمين روي و عبدالكريم قاسـم افكـار ناسيوناليسـتي بسـيار افراطـي داشـت. وي سياسـت ميانـه

هاشمي عراق را در قبال همسايگان خـود كنـار گذاشـت و سياسـت تنـدي اعتدال خاندانهاي وي موجب تيرگي روابـط عـراق بـا بريتانيـا در پيش گرفت. به همين علت، سياست

مورد كويت شد. ه سبب شد عبدالكريم قاسم به طور رسمي نسبت به كويـت ادعـاي ارضـي كنـد، آنچ

قـراردادي بـا 1961ژوئـن 19بود. دولـت انگلسـتان در 1961نشين در استقالل اين شيخ

لغو و استقالل كويـت بـه رسـميت 1899امير كويت امضا كرد كه به موجب آن، قرارداد اطعي در مقابـل كويـت پـيش گيـرد. وي شناخته شد. اين امر قاسم را واداشت موضـع قـ

شناخت يا مشـروعيت آن بايد كويت را به عنوان كشوري جديد و مستقل به رسميت مي

عراق، همسايگان و آينده

330

هـاي كرد. به هر حال، موضعي كه قاسم در قبال كويت اتخاذ كرد با آنچه دولـت را رد ميسابق عراق اتخاذ كرده بودند، تفاوتي عمـده داشـت. ادعاهـاي قاسـم نسـبت بـه كويـت

المللي شد. موجب بروز بحراني بينهاي تبريكـي بـه مناسـبت اسـتقالل ايـن كشـور دريافـت در حالي كه امير كويت پيام

،1961ژوئـن 20كرد، عبدالكريم قاسـم يـك روز پـس از اعـالم اسـتقالل كويـت در مي

شـحال اميـر كويـت بـراي چـه خو »تلگرافي براي امير كويت فرستاد كه در آن آمده بود:

و بـدون ، كـه بـه طـور غيرقـانوني 1899نامـه وي بايد بداند كه بريتانيا به موافقتاست ، خاتمـه اطالع مسئوالن مربوط عراق در آن زمان با شيخ مبارك الصباح منعقد كـرده بـود

اي كه حاكي از تبريك باشـد، وجـود نداشـت و همـين امـر در اين پيام كلمه« داده است.

. ظن امير كويت را برانگيختسوءاعـالم كـرد كـه 1961ژوئن 25اي در متعاقب آن، عبدالكريم قاسم به طور غيرمنتظره

234از عراق است.« ناپذيريبخش جدايي»كويت

ب( تهديد قاسم به استفاده از زور

اتمـه خادعاهاي قاسم نسبت به كويت چند بار ديگر تكرار شد، اما مسئله در همـين حـد

ور زضميمه كردن كويت بـه عـراق حتـي قـادر اسـت از نيافت. قاسم اعالم كرد كه براي استفاده كند.

ج( طرح مسئله كويت در شوراي امنيت

دولت كويت با پشتيباني بريتانيا درخواست عضـويت در سـازمان ملـل 1961ژوئيه 2در ت بريتانيـا از عـراق بـه شـوراي امنيـت متحد را كرد. سپس در همان روز، به اتفـاق دوـل

حد شكايت كرد و از شورا خواست تشكيل جلسه دهـد تـا تهديـد جـدي سازمان ملل مت

عراق را نسبت به تماميت ارضي آن كشور بررسي كند. دولت عراق نيز از تهديد بريتانيـا

المللـي، ، تهـران: دفتـر مطالعـات سياسـي و بـين بررسي تاريخ اختالفات مرزي ايران و عراقعفري ولداني، اصغر ج. 234

.45، ص1367

بخش هفتم: بررسي روابط كويت و عراق

331

به شوراي امنيـت شـكايت كـرد و خواسـتار تشـكيل « استقالل و امنيت عراق»نسبت به جلسه شد.

لل متحد، دولـت شـوروي مخالفـت در مورد درخواست عضويت كويت در سازمان مهاي عراق و شـوروي در آن زمـان وجـود اي كه بين دولتكرد. با توجه به روابط حسنه

ت عـراق تلقـي شـد. ناگفتـه نمانـد پـس از داشت، اقدام دولت شوروي حمايـت از دوـل

به عضويت سازمان ملل متحد درآمد. 1963مه 14سقوط رژيم قاسم، كويت در

اي امنيت سازمان ملل متحد كه وظيفه حفظ صلح جهاني را بـه عهـده در مورد دوم، شور دارد، شكايت كويت و بريتانيا را مورد رسيدگي قرارداد و دولت عراق را نكوهش كرد.

هاي ادعاي قاسم در مورد كويتد( علل و انگيزه

هـاي گونـاگوني بـود. صـرف نظـر از ادعاي قاسم نسبت به كويت داراي علـل و انگيـزه توان ذخاير غني نفتي كويت دانسـت. در ترين عامل را ميطلبانه عراق، مهمامع توسعهمط

شـده جهـان را دارد. شـايد درصـد ذخـاير نفتـي اثبـات 16شد كه كويـت گفته مي 1951تـرين حـوزه نفتـي جهـان، در تـرين حـوزه نفتـي خاورميانـه، اگـر نگـوييم بـزرگ بزرگبـر آن، توليـد نفـت كويـت بسـيار سـاده و نشين كويت قرار گرفتـه اسـت. عـالوه شيخ

هزينه است. كمهاشـمي در عـراق رفتار قاسم با كويت نشان داد كه با وجود سـقوط خانـدان سـلطنتي

هاي عراق نسبت به كويت ايجـاد نشـده اسـت. كشـورهاي گونه تغييري در سياستهي

اسـم را دربـاره خاورميانه از جمله مصـر، اردن و عربسـتان سـعودي و ايـران، ادعاهـاي ق كويت محكوم كردند. اختالف بين قاسم و جمال عبدالناصر، رئيس جمهـور مصـر، سـبب

طلبانه قاسم دفاع كند. هاي توسعهشد كه مصر از تماميت ارضي كويت در مقابل سياستسـرنگون شـد و 1963فوريـه 8حكومت عبدالكريم قاسـم طـي كودتـايي نظـامي در

طرفدار ناصر و حزب بعـث افتـاد. عبدالسـالم عـارف كـه قدرت به دست نيروي ائتالفي جمهـور جمهور شد و حزب بعث پشت سـر رئـيس عربيسم بود، رئيسطرفدار ناصر و پان

ماه عبدالسـالم عـارف طـي كودتـاي نظـامي 9كرد. اما بعد از غيربعثي خود حكومت ميدر 1966ديگري حزب بعث را بركنار و تمـام قـدرت را قبضـه كـرد. عـارف تـا آوريـل

عراق، همسايگان و آينده

332

ي در ايـن سـال طـي سـانحه اي هـوايي درگذشـت و بـرادرش عراق حكومـت كـرد، وـل عبدالرحمن عارف جانشين او شد.

مالقاتي بين نماينـدگان عـراق و كويـت صـورت گرفـت. در ايـن 1963در اوايل مه مالقات، دولت جديـد عـراق چـارچوبي بـراي حـل و فصـل اختالفـات بـين دو كشـور

ن صورت كه در مقابل شناسـايي دولـت كويـت توسـط عـراق دولـت پيشنهاد كرد به اي

مـدت بـراي روابـط خـود بـا كويت قرارداد دفاعي خود را با بريتانيا لغو كند و در كوتـاه

تري با عـراق برقـرار و بـه عراق اهميتي ويهه قائل شود و در بلندمدت نيز روابط نزديك اين كشور كمك مالي اعطا كند.

بـه توافـق 1963رات پراكنـده سـرانجام دو كشـور در سـپتامبر پس از سه مـاه مـذاك

وزير كويت، را بـه بغـداد رسيدند و اين امر مقدمات سفر شيخ صباح سالم صباح، نخستوزير كويت در جريان اين سفر با احمـد حسـن البكـر، فراهم كرد. نخست 1963در اكتبر وزيـر كويـت بـا مقامـات وزير عراق، مالقات كرد. متعاقب مذاكرات بين نخسـت نخست

اي در بغداد صادر شد كه به موجب آن:اعالميه 1963اكتبر 4عراقي به عمل آمد، در . دولت عراق به طور رسمي شناسايي كويت را اعالم كرد. 1وزير عراق و اميـر كويـت هاي متبادله بين نخستشده در نامه. عراق مرزهاي تعيين2 تأييد كرد. 1932را در تين عراق و كويت موافقت كردنـد يـك كميسـيون مشـترك بـراي رسـيدن بـه . دول3

تحديد حدود نهايي مرزهاي دو كشور تشكيل دهند. نامـه دفـاعي خـود را بـا . دولت كويت اعالم كرد كـه در فرصـت مناسـب موافقـت 4

بريتانيا لغو خواهد كرد.

تجاري، اقتصـادي هاي هاي خود را در زمينه. دو كشور توافق كردند سطح همكاري5 و فرهنگي ارتقا دهند.

(1964 – 68مذاكرات مربوط به حل و فصل اختالفات مرزي )( ه

براساس بند سه توافقات مذكور، كميسيون مشتركي متشكل از نمايندگان عراق و كويـت چندين بـار بـراي مـذاكره در مـورد تحديـد 1967تا 1964تشكيل شد. اين كميسيون از

هـا كيل جلسه داد. در مـذاكراتي كـه بـين دو كشـور طـي ايـن سـال حدود دو كشور تش

بخش هفتم: بررسي روابط كويت و عراق

333

صورت گرفت، دولت عراق موضع خـود را تغييـر داد. نماينـدگان عـراق وارد بحـث در هـاي نامـه شدند، بلكه بـه مسـئله مشـروعيت موافقـت مورد تحديد حدود دو كشور نمي

ان كردنـد كـه بـراي پرداختند. وقتي نمايندگان كويت به هيأت عراقي خاطرنشـ مرزي ميانـد، و نـه اعتبـار آنهـا، هـا بـا يكـديگر مالقـات كـرده نامهبحث در مورد اجراي موافقت

هـاي مـذكور نامـه نمايندگان عراق پاسخ دادند كه اختياري براي پذيرش اعتبـار موافقـت

ندارند. به نظر هيأت عراقي، قراردادهاي مذكور در زماني منعقـد شـده بودنـد كـه عـراق

235ط خارجي قرار داشت.تحت تسلپس از اينكه عبدالرحمن عارف در عراق به قـدرت رسـيد، دولـت كويـت بـار ديگـر

هـاي جـدي كـرد. ديـدارهاي براي حل و فصل اختالفات مرزي خـود بـا عـراق تـالش

اميــر 1966هــاي يكــديگر حكايـت از آن دارد. در ژوئــن رهبـران دو كشــور از پايتخـت اقـي ورد مسئله تحديد حدود دو كشـور بـا مقامـات عر كويت از عراق ديدار كرد و در م

ي بـين مذاكراتي انجام داد. در اين مذاكرات طرفين توافق كردند كميسيون مشـترك مـرز ررسـي دو كشور تشكيل جلسته دهد و تمام مسائل مربوط به مرز بين عراق و كويت را ب

اق دعـوت كـرد از جمهـور عـر چنين از رئـيس هاي الزم را بكند. امير كويت همو توصيه 1966جمهـور عـراق، در دسـامبر كويت ديدار كند. متعاقب آن عبدالرحمن عارف، رئيس

ن سـال اميـر نيز انجام شد. در ژوئن ايـ 1968از كويت ديدار كرد. اين ديد و بازديدها در ز اوزيـر عـراق نيـز در ژانويـه همـان سـال كويت بار ديگر از عراق ديدار كـرد. نخسـت

رد. كويت ديدار ك

.1371انتشارات كيهان تهران:سازمان ،هاي بحران در خليج فارسكانون. اصغر جعفري ولداني، 235

رابطه عراق و کويت پس از فروپاشي رژيم صدام

مقدمه

با تغيير رژيم صـدام و كـاهش تهديـد كويـت از طـرف عـراق اختالفـات دو كشـور بـه

خصوص اختالفات ارضي و پرداخت غرامت جنگ باقي مانده اسـت. در ايـن فصـل بـه

شود. نشده دو كشور اشاره ميبرخي موارد حل

ه عراق و كويت پيش از اشغال عراق. رابط1

طور كه اشاره شد، اختالفات عراق و كويت در دوران حسن البكـر و صـدام آكنـده همان

از تهديد عليه كويت بود، زيرا حزب بعث عراق كه خود را در جهان عرب محـدود مـي هاي حزب براي وحدت امت عربي، درصـدد كسـب قـدرت در دانست، برخالف انديشه

از اين پـروژه اقتـدار عـراق را بـه دليـل راه بود و اشغال كويت بخشي عمدهجهان عرب كرد. با روي كار آمدن صـدام در يابي به دريا و كسب منافع اقتصادي مضاعف تكميل مي

شـده در حـزب بعـث از يـك ، روحيه اقتدارگرايي وي همراه خشونت نهادينه1978سال

عراق، همسايگان و آينده

336

ديده انقـالب اسـالمي در ايـران كـه بـيش از سو و افزايش اهميت عراق براي مقابله با پكـرد از سـوي ديگـر، اي آنها را تهديد مـي نشانده و منطقههمه منافع غرب و حكام دست

زمينه را فراهم كرد كه حزب بعث و صدام توجه بـه كويـت را در اولويـت بعـدي خـود ر قرار دهند. در طول هشت سال جنگ عـراق عليـه ايـران، روابـط كويـت و عـراق براثـ

جانبه كويت از عراق تبديل شد و حكومت بعثي بـه دليـل مهندسي غربي به حمايت همه

نياز به حمايت كويت و كشورهاي عربي و غربي روابط حسنه با كويت برقرار كرد.

با پذيرش قطعنامه صلح و توقف جنگ بـين دو كشـور عـراق، بـر اسـاس سـناريوي ، چرا سبز حمله عراق بـه كويـت صـادر اغواكننده سفير آمريكا در عراق، خانم گلدسپي شد. اين راهبرد غرب به داليل زير اتخاذ شد:

شـده دارد و روحيـه صـدام در رهبـري جهـان ـ عراق قدرت نظـامي غيرقابـل كنتـرل هاي بعثي ممكن است خارج از سيطره و كنترل آمريكا قـرار گيـرد. عرب براساس انديشه

پس بايد كنترل و مهار شود. طلب و خونخوار است.كويت رؤياي ديرينه عراق و صدام انساني قدرت ـ اشغال

ـ آمريكا نياز به حضور نظامي در خليج فارس دارد. هاي شـيميايي غيرمتعـارف عـراق تهديـدي ـ ارتش و تجهيزات صدام به ويهه سالح

عليه اسرائيل در خاورميانه است. و عربستان به شدت نگران آينده خـود يابد ـ حمله عراق به كويت به زودي پايان مي

خواهد شد، در نتيجه، مجبور است بيش از گذشته به غرب وابسته شود. توانـد بهانـه الزم را بـراي ـ با حمله عراق به كويت و اشغال اين كشـور آمريكـا مـي

هاي خود داشته باشد. تحقق تمام خواسته

ام وابسته عـرب ناگزيرنـد ـ اختالف در كشورهاي اسالمي مضاعف شده است و حك هاي خارجي خود بيش از گذشته توجه كنند. به حمايت

ـ عدم شكست ايران در منطقه به ويهه پس از هشت سال جنگ، موجب تهديـد مجـدد

تري در منطقه داشته باشد. شود و نياز است كه آمريكا حضور قويايران در منطقه مي

بخش هفتم: بررسي روابط كويت و عراق

337

شـد. بـر ا در راستاي منافع غرب محقـق مـي هبا حمله عراق به كويت تمام اين پروژهاين اساس صدام اغواشده بدون در نظر گرفتن پيامدهاي اقدام خود تحريـك شـد تـا بـه

رؤياي تاريخي تمام رهبران عراق تحقق عملي بخشد. و اشـغال ايـن كشـور در كمتـرين زمـان چهـره 1990حمله عراق به كويت در سـال هـاي منطقـه روشن كرد. آمريكا با جلب حمايت قدرت واقعي و ادامه سناريوي آمريكا را

ـ غربي صدام را از كويـت اخـراج و تمـام خواسـته اي و فرامنطقه با قدرت نظامي عربي

المللـي بـه هاي خود را محقق كرد. شكست سنگين ارتش عراق از نيروهاي مخالف بـين ريكـا از نقـش ايـران تر كرد، اما نگرانـي آم رهبري آمريكا رژيم عراق را به سقوط نزديك

در عراق پس از صدام باعث شد كه صدام ضـعيف بـر اسـاس تشـخيص بـوش پـدر در

مقابل تهديد ايران حفظ شود. حمايت گسترده آمريكا از كويت اشـغال و آزادشـده و تحـت فشـار قـراردادن رژيـم بعث عراق و استقرار نيروهاي آمريكايي در عربسـتان، قطـر، كويـت و... از دسـتاوردهاي

آمريكا در اغواي صدام بود. خواهي آمريكـا در جهـان بـود كـه زمينـه حمايت از استقالل كويت ژست دموكراسي

قطبي آمريكا بر جهان را كليد زد. هاي حاكميت تكهاي تئوريجمهوري اسالمي ايران با اينكـه بيشـترين آسـيب و خسـارت مـادي و معنـوي را از

هـا بـه ده بود، به دليل آگاهي از توطئـه غربـي ناحيه صدام و حزب بعث عراق متحمل ششدت به حضور غرب در خليج فـارس و حملـه بـه عـراق هشـدار داد و در دوران فقـر

عراق بيشترين كمك را براي مردم عراق ارسال كرد. سال در تحريم و فشار اقتصادي و نظـامي آمريكـا 12پس از آزادسازي كويت، عراق

هـاي خاورميانـه صدد اشـغال منطقـه و در شـرف تهيـه طـرح قرار گرفت، زيرا آمريكا درافـزاري در خلـيج فـارس مسـتقر جديد و بزرگ بود تا با تكيه بـر قـدرت نظـامي سـخت

انتفاضـه 91دوران ذلت و تحقير و استحاله عـراق بـود. اگـر چـه در سـال 90شود. دهه

ت آمريكـا از شعبانيه مردم عراق رژيم بعث را تا آخـرين نقطـه سـقوط بـود، ولـي حمايـ چنان بر قـدرت بمانـد تـا صدام براي جلوگيري از انقالب مردمي باعث شد كه صدام همطلبـي آمريكـا در هاي سـلطه آمريكا براي تغيير در عراق تصميم بگيرد. با آماده شدن طرح

عراق، همسايگان و آينده

338

روز توسـط 21هاي واهي كه توضـيح داده خواهـد شـد، طـي ، عراق به بهانه2003سال عنوان دروازه ورود به خاورميانـه بـزرگ و مطلـوب آمريكـا از سـوي آمريكا اشغال و به

اياالت متحده ناميده شد. البته طي اين مدت و تا كنون كويت به عنـوان عقبـه تـداركاتي ارتش آمريكا و متحدانش مورد اسـتفاده قـرار گرفتـه و حضـور قـوي آمريكـا در خلـيج

يي در قطـر، عقبـه تـداركاتي در فارس با استقرار قدرت دريـايي در بحـرين، قـدرت هـوا

هاي منطقه محقق شده است.نشينكويت و حضور در عربستان و عراق و شيخ

. ديدگاه كويت در مورد اشغال عراق2

ها به اين كشور كاهش يافـت. در هاي كويت بابت تجاوزات بعثيبا سقوط صدام نگرانيز اين كشور از طرف عـراق واقع، با سقوط رژيم بعث، كويت نفس راحتي كشيد، اما هنو

تـا 20يابي شيعه در عراق، سران كويت بـه علـت اينكـه كند. با قدرتاحساس ناامني ميگـراي و نفـوذ شـعيان هسـتند. كويـت اند، نگران رشـد ملـي جمعيت اين كشور شيعه 30 236هاي قومي عراق به داخل اين كشور است.چنين نگران سرايت خشونتهم

عراق و احياي هويت شـيعه موجـب نگرانـي كويـت شـده حضور قدرتمند ايران در

ــوب هســتند. يكــي از ــت مخــالف ايجــاد فدراليســم شــيعي در جن اســت. مقامــات كوي 50خـواهيم ايرانـي ديگـر در مـا نمـي »هاي اين كشور در يادداشتي آورده اسـت: روزنامه

237«مايلي خود ببينيم.

م در اين كشـور سـتون پـنج نفوذ وهابيون سني در كويت باعث شده است كه شيعيان اند به حاكمان ايـن كشـور ايران ناميده شوند و آمريكا و برخي كشورهاي غربي در تالش

.القا كنند كه ايران به دنبال براندازي رژيم فعلي كويت از طريق شيعيان است

الف( همكاري آمريكا و كويت در عراق

ند كـه ايـن كشـور را از چنگـال دانبرخي مقامات كويت حيات خود را مديون آمريكا ميهـا و برد و در جنـگ صدام حسين نجات داد. آمريكا نيز از اين فرصت نهايت بهره را مي

236. http://www.usip.org

.15/02/2005. روزنامه السفير، 237

بخش هفتم: بررسي روابط كويت و عراق

339

نشـيني از كند. حتي پس از عقـب هاي مختلف از خاك و فضاي كويت استفاده ميفرصت عراق بخشي از نيروهاي آمريكا در مرز كويت مستقر شدند.

ر نيـروي نظـامي آمريكـا در كويـت مسـتقرند. كمـپ شود حدود بيست هـزا گفته مي ترين پايگاه نظامي آمريكاست. در جنوب كويت مهم« اريفجان»

در عمليات اشغال عراق، كويت يكي از متحدان كليـدي آمريكـا بـوده اسـت. در ايـن

هاي سربازان آمريكايي در خاك كويت مستقر بود و از اين طريـق بـه عـراق جنگ سالح

حمله كردند.

اي داد و بنزين و گازوئيـل كويت به نيروهاي آمريكا براي جنگ عراق سوخت يارانهقيمت در اختيار ارتش آمريكا گذاشـت. وزارت انـرژي آمريكـا اعـالم كـرد كويـت ارزان

هـاي آمريكـا در عـراق بـراي سـوخت كمـك كـرده اسـت. ميليون دالر در عمليات 350 داند. ناتو ميآمريكا اين كشور را به عنوان يك متحد غير

ب( كويت و بازسازي عراق

اند دولت كويت حدود يـك ميليـارد دالر بازرگانان كويتي به دنبال حضور در بازار عراقسـازي گذاري در اين زمينه اختصـاص داده اسـت. بـا وجـود عـادي بودجه براي سرمايه

روابط، هنوز فضاي ذهني مـردم كويـت بـه علـت تجـاوز صـدام منفـي اسـت و بخـش خصوصي كويت براي ورود به بازار عراق مردد است.

ميليـون دالر بـراي بازسـازي عـراق 450كويت مدعي است از زمان سرنگوني بعـث كمك كرده است. در كنفرانس مادريد اين كشـور يـك ميليـارد دالر بـه بازسـازي عـراق

مـوزش ميليون دالر هم به دولت عراق بدهد. كويـت بـراي آ 65اختصاص و قول داد كه

كارگران شركت نفت عراق اعالم آمادگي كرده است.

اعـالم 2007كويت هنوز بدهي عراق را نبخشيده اسـت. ايـن كشـور فقـط در سـال بخشد. ها را ميميليون دالر از اين بدهي 25كرد كه

عراق، همسايگان و آينده

340

. تداوم اختالفات عراق جديد و كويت 3

2012. در اواخـر سـال انـد كويت و عراق هنوز اختالفات خـود را حـل و فصـل نكـرده

آميـز شـد. عـراق تمـايلي بـه پرداخـت روابط دو كشور بر سر احداث بندر مبارك تـنش بدهي خود به عراق ندارد.

هاالف( درخواست عراق براي بخشش بدهي

ته را خواهند بدهي دوره صدام را ببخشد و كويت اين خواسـ مقامات عراقي از كويت مي، شـوراي امنيـت 1990م حسين بـه خـاك كويـت در سـال كند. پس از تجاوز صدارد مي

ديـدۀ منطقـه را ملل متحد صندوقي تأسيس كـرد تـا خسـارات كشـورهاي زيـان سازمان ه آن بـ درصد از درآمد نفتـي خـود را 5جبران كند. در مقابل، دولت عراق هم موظف شد

واريز كند. انـد، امـا تقاضـا كـرده ميليـارد دالر 354ر مجمـوع دديـده، تـا امـروز كشورهاي زيان

ايـن ميليارد دالر آن را پذيرفته است. بـديهي اسـت سـهم اصـلي 52صندوق مذكور تنها

تـاكنون ميليارد دالر، به كشور متضرر اصلي، كويت، تعلق خواهد گرفت. 45مبلغ، يعني

ميليارد دالر آن به بخش دولتي و خصوصي كويت پرداخت شده است. 11بيش از

ها ميليـارد دالر بـه كشـورهاي منطقـه بـدهكار اسـت. امـا در عراق ده به اين ترتيب،

گيني ها مبلـغ بسـيار سـن اين بدهي»وضع كنوني قادر به پرداخت نيست. علي دبا گفت:

كلـوب پـاريس مجمـوع « است و ما خواستار كاهش آن و حتي ناديده گـرفتنش هسـتيم. . ميليارد دالر برآورد كرده بود 120هاي عراق را بدهي

جمهوري عراق سابق نيز اعالم كرد كه بغداد درصدد است در ارتبـاط بـا معاون رئيس

هاي مصـالحه اسـتفاده هاي جنگي به كويت، از راههاي ميلياردي و غرامتپرداخت بدهيمانـده بـه اي براي حل مسائل بـاقي هاي مصالحهاستفاده از راه»طارق الهاشمي گفت: . كند

تقاضـايي بـراي حـذف »وي با بيان اين مطلب كه « ي خواهد شد.نتيجه بسيار خوبي منته 238«از امير كويت خواستم در اين مسائل تجديد نظر كند.»ها نكردم، افزود: كامل بدهي

.19/10/86ي جمهوري اسالمي، خبرگزار. 238

بخش هفتم: بررسي روابط كويت و عراق

341

درصـد 5وي با اشاره به اين مطلب كـه از رهبـران كويـت خواسـته اسـت از ميـزان نگي سازمان ملل واريـز تي عراق كه به حساب كميسيون غرامت جشده از عوايد نفتعيين

. عـراق درصد رقم بـااليي اسـت 5با توجه به قيمت باالي نفت، »شود، بكاهند، گفت: ميهاي زيرساختاري و خدماتي زيادي دارد كه بودجه اين كشـور كفـاف اجـراي خود طرح « دهد.آنها را نمي

اسـت خبرگزاري كويت )كونا( گفت اميدواراي به در مصاحبهچنين نوري مالكي هم

دانـيم مـا مـي »هاي عراق را كه از زمان صدام باقي مانده ببخشد. وي افـزود: كويت بدهيكويت دولت نهادهاست و براي اين كار نياز به تصويب قانون است، امـا اميـدواريم ايـن

239«امر صورت گيرد.

هاست. فصـل يكي از موانع خروج عراق از بند هفتم منشور سازمان ملل مسئله بدهيت. قيمومت سازمان ملل خواستار كاستن از سهم كويـت از درآمـد نفتـي عـراق اسـ هفتم

هـا بارهـا مخالفـت عراق خواستار كاهش اين سهم به ميزان يك درصد است، ولي كويتين خود را با خارج شدن عراق از فصل هفتم منشـور سـازمان ملـل متحـد و قيموميـت ايـ

اند. سازمان اعالم كردههـاي سـازمان ملـل ضـد عـراق جمهور آمريكا، تنها از لغو تحـريم باراك اوباما، رئيس

درصـد از درآمـدهاي نفتـي خـود بـه 5دفاع كرد و بر لزوم اقدام اين كشور در پرداخـت انـد كـه داننـد و نگـران ها اين را كـافي نمـي كويت به عنوان غرامت حمايت كرد. كويتي

كـرده اسـت كـه جايگـاه عـراق در عراق از پرداخت اين وجه امتناع زنـد. اوبامـا تأكيـد سازمان ملل تنها وقتي تغيير خواهد كرد كه اين كشور اختالفـات را بـا همسـايگان خـود

240حل و فصل كند.

هاي اخير عراق براي عـدم پرداخـت ايـن غرامـت موجـب تيرگـي روابـط دو تالشكشور شده است. بسياري از مردم كويت دربـاره اينكـه عـراق بـدون فشـار خـارجي بـه

هاي جنگي عمل كند، ترديد دارند به طوري كـه تعهدات خود در زمينه پرداخت غرامت

.12/5/89گزاري فارس، . خبر 239

240.www.irna.ir

عراق، همسايگان و آينده

342

هاي اخير فرستادگاني ويهه به واشـنگتن و سـازمان ملـل بـراي درخواسـت كويت در ماه كمك اعزام كرده است.

هاب( اقدامات سياسي عراق براي كاهش بدهيلـب سـنگين خـود از بـه بخشـش ط هاي مختلف كويـت را خواهند به شيوهها ميعراقي

تـوان نمونـه آن را عراق مجاب كنند. بخشي از اين اقدامات جنبه ديپلماتيك دارد كه مـي

ان سفر مالكي به آمريكا يا سـفر نزديـك ايـاد السـامرايي، رئـيس وقـت مجلـس نماينـدگ هاي اصلي آن تقاضا براي بخشـودن عراق، به كويت ارزيابي كرد كه اساسا يكي از محور

ميليارد بدهي است. 25

وگوهـاي دوجانبـه بـا جاسـم الخرافـي، رئـيس اياد السامرايي به منظور پيگيري گفتمجلس كويت، و شماري از مسئوالن بلندپايه اين كشور به همـراه تعـدادي از نماينـدگان

هاي سياسي عـراق بـا هـدف تعيـين مرزهـاي دو كشـور، گفـت وگـو دربـاره فراكسيون 241هاي عراق به اين كشور سفر كرد.به كويت و نيز غرامت هاي عراقبخشش بدهي

اند و آن تهديد و رجوع به محـاكم هاي ديگري پيش گرفتهها به جز مذاكره راهعراقيدي صـدام المللي براي بررسي اين موضوع است كه آيا اساسا با توجه بـه نـابو قضايي بين

پيمـان بـوده ريـز هـم تور خـون كتـا اي از زمان با ايـن دي و اين حقيقت كه كويت در برهه است، ضرورتي دارد كه دولت جديد عراق و ملت مظلوم آن چنين غرامـت سـنگيني بـه

كويت بپردازند

اين راهكار از سـوي برخـي نماينـدگان مجلـس عـراق ارائـه شـده اسـت و يكـي از هـا و نمايندگان سابق پارلمان عـراق هشـدار داد در صـورت پافشـاري كويـت بـر بـدهي

هايي كه مربوط به رژيم بعثي صـدام اسـت، پارلمـان عـراق عليـه ايـن كشـور در امتغر المللي اقامه دعوي خواهد كرد. مجامع بين

گيرانه كويت در قبـال وايل عبداللطيف، از نمايندگان پارلمان عراق، بر رويكرد سخت

ختـه كشورش و مخالفت با خارج شدن عراق از فصل هفتم منشور سازمان ملـل متحـد تا

.23/5/89، جام جم. روزنامه 241

بخش هفتم: بررسي روابط كويت و عراق

343

هايي كه كويت خواستار پرداخت آن از سـوي دولـت منتخـب عـراق و گفته است بدهي 242شده، مربوط به قراردادهاي تسليحاتي رژيم صدام بوده است.

هاسازمان ملل و لغو تحريم 833اظهارات هوشيار زيباري درباره اجراي قطعنامه ـ

ق از بنـد هفـت منشـور وزير امور خارجه عراق ضـمن ابـراز خرسـندي از خـروج عـرا

هـاي دولـت جديـد عـراق از اولويت 833سازمان ملل متحد اظهار داشت:اجراي قطعنامه

درصـد از درآمـدهاي نفتـي عـراق بـه 5هوشيار زيبـاري بـا اشـاره بـه اختصـاص 243است.كويت به عنوان پرداخت غرامت جنگي گفت: مسئوالن ارشد كويت تأكيد كرده انـد كـه

ها طمع ندارند. نسبت به اموال عراقي

زيباري گفت:تصميم شـوراي امنيـت دربـاره عـراق تـاريخي اسـت و يـك پيـروزي شود. سياسي و ديپلماتيك براي اين كشور محسوب مي

دربـاره امنيــت، ســالمت، حاكميـت و مرزهــاي كويــت از 833وي افـزود: قطعنامــه رود. يمهاي دولت جديد عراق به شمار نخستين اولويت

هـاي ريمالمللـي عليـه عـراق را لغـو كـرد. تحـ هـاي بـين برخي تحريم شوراي امنيتر دسازمان ملل عليه عراق بر اساس بند هفت منشور سازمان ملل صورت گرفـت. عـراق

يـن در پي اشغال كويت مشمول بند هفتم منشور سازمان ملـل شـد. براسـاس ا 1990سال عنـوان خسـارت جنـگ بـه هاي خارج مسدود شـد تـا بـه هاي عراق در بانكبند دارايي

كويت پرداخت شود.

ها هاي عراق براي بخشش بدهيج( پاسخ منفي كويت به درخواست

رد. وزير خارجه كويت درخواست مقامات عراق را براي حل مسائل فيمابين دو كشور رد كاي بـه به گزارش خبرگزاري مهر، اسامه النجيفي، رئيس مجلس عراق، پيشتر در نامـه

وگوهـاي جـدي، آرام، شـفاف، ويت خواستار بررسي تمام مسائل از طريق گفتمقامات ك

بين دو طرف شده بود. « برادرانه»صادقانه و با اهداف معين و در عين حال

.18/9/89. خبرگزاري عراق، 242

.02/8/2009، «الحيات». روزنامه 243

عراق، همسايگان و آينده

344

مسـائل مهمـي بـين مـا وجـود »شيخ محمد الصباح در پاسخ به اين درخواست گفت: ها را تصويب كـرده و نيـاز هايي وجود دارد كه شوراي امنيت آنندارد. در عوض قطعنامه

244«توانيم برادر باشيم.دانم كه چگونه مياست از سوي عراق اعمال شود و من نمي

سـال گذشـته 19هاي عراق را كه طـي شوراي امنيت سازمان ملل بخش اعظم تحريمراق و بر اين كشور تحميل شده بود برداشت، اما اين شورا اعـالم كـرد تـا زمـاني كـه عـ

، صدام به كويت اسـت حـل نكننـد 1990ود را كه مربوط به تهاجم سال كويت مسائل خ

ماند. ها باقي ميبرخي از تحريم

گيرينتيجه

شده غرب درباره مرزهاي دو كشور عراق و كويـت مسـتثني از طـرح اختالفات مهندسي

طلوب قدرت اسـتعماري بريتانيـا و مهاي دور ـ پيكو نيست. كويت از گذشتهكالن سايسهـا طور كه اشاره شد، اين كشور يك بار بـا طراحـي غربـي آمريكا بوده است. همانسپس

ه يش از همـ قرباني عراق شد تا بهانه غرب براي ادامه نفوذ باشد. به همين دليل، كويت بـ

راق نـاگزير عـ داند و آمريكا به دليل ناكامي در حيات خاندان آل صبا را مديون آمريكا مي

ت ارت به كويت تا حدي آينده عـراق را در كويـت بـه اسـار است به بهانه پرداخت خس شود:بگيرد. با اين كار چند هدف آمريكا تأمين مي

دارد. ـ عراق را به خود وابسته نگاه مي

ر اقتصـادي در كند و مانع از اقتـدا المللي دفاع از حقوق بشر استفاده ميـ از ژست بين شود.چند سال آينده مي

هفـت زمـان عـراق را تحـت مـاده گيرد و هـم امتياز از كويت باج ميـ در مقابل اين

دارد منشور سازمان ملل نگه ميق كند و دست كويـت را بـراي برخـورد در عـرا ـ نياز كويت به خود را مضاعف مي

گذارد و... .باز ميدر نتيجه، حكومت عراق مجبور است يا بخشي از ثروت خود را به كويت بدهـد يـا

المللي تمكين كند. حفظ شرايط موجود بـراي آمريكـا در هاي بينل برخي خواستهدر مقاب

.24/9/89. خبر گزاري مهر، 244

بخش هفتم: بررسي روابط كويت و عراق

345

ور كردن اختالفات عراق و كويت بسيار مهم اسـت. در عـين حـال، آمريكـا مهار يا شعلههـاي خواهد بـه نـوعي در فرصـت در عراق تالش خود را متوقف نخواهد كرد، بلكه مي

هم بيشتري از عـراق بـه دسـت آورد. يكـي از بعدي عراق را دچار چالش كند و بتواند سهاي فشار آمريكا در عراق كويـت اسـت بـه نحـوي كـه هـر گونـه كـه ها يا اهرمگزينه

بخواهد عمل خواهد كرد. بنابراين، نقش كويت در پروژه عراق فراتر از تثبيـت مرزهـاي

اسـت و ترين ابزار خط مقـدم آمريكـا در عـراق كويت و روابط حسنه با عراق، بلكه مهم

دن با عراق است. جمعيت سـني ايـن كشـور بـه مراتـب مرز بواهميت آن نيز به دليل همبيشتر از بحرين و قطر است و حتي نسبت به عربسـتان بـراي آمريكـا اولويـت بيشـتري دارد. برخوردهاي رهبران كويت با عراق جديد عمدتا از موضع بـاال و برتـر اسـت زيـرا

پشت سر خود دارند. مطمئن هستند كه آمريكا را عراق خارج از كنترل آمريكا اهميت كويت را براي آمريكا دوچندان كـرده اسـت. در

آورد، نياز نداشت ايـن همـه بـه كويـت صورتي كه آمريكا در عراق فرصتي به دست مي وابسته شود.

بنابراين آينده و روابط عراق و كويت بستگي به قدرت و موقعيـت غـرب در منطقـه رسد كويت از ناحيه داخلي كمتـرين تهديـد را دارد و موقعيـت آينـده آن ه نظر ميدارد. ب

به تحوالت كالن منطقه و موقعيت آمريكا بستگي دارد، زيرا رفاه عمومي و امنيـت مـردم ت پس از حمله صدام شـرايط متفـاوتي از كشـورهاي خلـيج فـارس بـراي مـردم و دوـل

سـبي در جامعـه كويـت و انجـام انتخابـات كويت ايجاد كرده و باز شدن فضاي سياسي ننيز به اين امر كمك كرده است. از طرفي، افزايش قيمت نفت و دريافت طلـب كويـت از

رسد اگـر شـرايط بـه ثبـات دهد. اگر چه به نظر ميعراق نويد آينده اقتصادي بهتر را مي

نقشـه برسد، هر حاكم عراقي ثروتمند ناگزير اسـت بـه اشـغال كويـت فكـر كنـد، زيـرا شده در تقسيم دو كشور اين حقيقت را در خـود دارد كـه هـر عـراق قدرتمنـدي طراحي

بايد براي تقويت و حل مشكالت خود از مطالباتش از كويت كه سـابقه روشـن تـاريخي

كه در طـول تـاريخ دشـمني دو كشـور بـه مراتـب بـيش از پوشي نكند چناندارد، چشماينكه چه كسـي در عـراق حـاكم بـوده اسـت، بـا دوستي آنها بوده است. بدون توجه به

عراق، همسايگان و آينده

346

اينكه هميشه حاكم عـراق هـم قـوم و مـذهب كويـت بـوده، منـافع ژئوپوليتيـك عـراق اقتصادي طمع به كويت را در خود دارد.

:بخش هشتم

آينده روابط عراق با همسايگان

. تأثير ژئوپوليتيك عراق بر روابط آينده همسايگان اين كشور1

خارجي ايـن كشـور حـاكم گيري عراق تاكنون منطق ژئوپوليتيك بر سياسـت از شكلهاي ژئوپوليتيكي اين كشور و ادراكات و برداشتبوده است در نتيجه، واقعيتطلبي عراق در گذشته بوده ترين علل توسعهها مهمهاي رهبران آن از اين واقعيت

و كويت متصور است، اما كمي و هاي مرزي عراق با ايراناست. در آينده چالش زيادي آن به ماهيت دولت عراق در آينده بستگي دارد.

هرگاه عراق با همسايگان خـود همسـويي ايـدئولوژيك داشـته، ميـزان تأثيرگـذاري

طلبـي آن كـاهش يافتـه اسـت. بنـابراين، گرچـه الزامـات عوامل ژئوپوليتيـك در توسـعه طلبي سوق خواهد داد، بسـته بـه نـوع رژيـم سعهچنان عراق را به سوي توجغرافيايي هم

سياسي كه در عراق به قدرت برسد، شدت و ضعف خواهد داشت. تر خواهـد شـد چنـان كـه ها اختالفات با ايران پررنگيابي نوبعثيدر صورت قدرت

تـر بـوده طلبانهسياست خارجي عراق در دوره حاكميت حزب بعث در مقابل ايران توسعه رنگ خواهد شد.تداوم حاكميت شيعيان اختالفات مرزي در آينده كم است. در صورت

طلبي عراق به سوي ايران تحت تـأثير مسـتقيم قـدرت ملـي ايـران قـرار دارد. توسعهزماني كه توان ملي ايران كاهش يافته )يا تلقي و برداشت رهبران عراق ايـن گونـه بـوده

هايي كه ايـران قدرتمنـد كس، در برههطلبي اين كشور افزايش يافته و برعاست(، توسعه

طلبي عـراق بوده از تجاوزگري عراق كاسته شده است. در نتيجه، ايران براي مهار توسعه بخش است. به سوي شرق بهترين نيروي تعادل

كنندگي عوامل ژئوپوليتيكي در سياسـت خـارجي عـراق، ماهيـت نظـام به رغم تعيينطلبي عراق داشـته اسـت. ر تشديد يا تحديد توسعهسياسي و ايدئولوژي آن نقشي بسزا دسـاالر در عـراق حتـي اگـر مـاهيتي انقالبـي نداشـته در نتيجه، استقرار نظام سياسي مردم

باشد، كمترين تهديدهاي امنيتي را در آينده نسبت به همسـايگان بـه ويـهه ايـران ايجـاد لح دموكراتيـك، كم از ديدگاه نظري و در چـارچوب نظريـه صـ خواهد كرد، چون دست

هاي تعديل تجاوزگري در سياست خارجي عراق نظم دموكراتيك است. يكي از راه

عراق، همسايگان و آينده

350

چنـان از ترين تهديد امنيتي عليه ايران هـم با توجه به الزامات ژئوپوليتيكي عراق، مهمناحيه اين كشور خواهد بود. البته با حاكميت يافتن رژيمي كه با ايـران مشـتركات داشـته

يابـد. از طـرف ديگـر، اسـتقرار نظـامي سياسـي كـه اين تهديدها كاهش ميباشد، ضريب اختالفات ماهوي و ايدئولوژيك با جمهوري اسالمي داشـته باشـد، تهديـدها را افـزايش

نشـانده آمريكـا در عـراق طـرح گيـري دولتـي دسـت دهد. بنابراين، در وضعيت شكلمي

چنـين اختالفـات و هـم مجدد دعاوي ارضي و مـرزي از سـوي آن رژيـم محتمـل اسـت

پذير است. ـ كويت در آينده بر سر مسائل مرزي امكانعراق

. سناريوهاي پيش روي ساختار عراق و تأثير آن بر همسايگان2

عراق در گذشته قدرتي بزرگ در منطقه بوده است و هم اكنون نيز در مقايسه با با توجه همسويي با اي اغلب كشورهاي عربي پتانسيل تبديل شده به قدرت منطقه

توان با متغيرهاي زير قدرت عراق را در آينده ارزيابي كرد:ايران دارد. بنابراين مي شود:عناصر اصلي كه شامل موارد زير مي

اي از عوامل كه بنيان و پايـه مـادي قـدرت يـك دولـت الف( عناصر مادي: مجموعهايطي به آنهـا نيازمنـد اسـت. دهند و دولت به هر شكل و در هر شر)كشور( را تشكيل مي

اند از:اين عوامل عبارت ـ توان اقتصادي

ـ وحدت و هويت ملي ـ توان نظامي

ـ توان سياسي

ب( عناصر غيرمادي )معنوي(:اين عناصر به مثابه ظرفي هستند كـه عوامـل مـادي در ده آيند بـه عبـارت ديگـر، عوامـل معنـوي بـه حركـت درآورنـ بستر آن به حركت درمي

يابي به هر هدفي عوامـل مـادي را شوند و براي تحقق و دستعوامل مادي محسوب مي گيرند. به كار مي

بخش هشتم: آينده روابط عراق با همسايگان

351

شـوند: اراده ملـي، اهـداف راهبـردي، و عوامل معنوي به سه عنصر اصلي تقسيم مي توان ديپلماسي.

عناصر فرعي كه شامل عناصر فرعي هر كدام از عناصر مادي و معنوي است.الملـل و جغرافيـاي سياسـي بـه بررسـي تـوان و قـدرت ندان روابط بينبرخي انديشم

هـا عبـارت اسـت از: اند كه بارزترين اين شيوههاي متعدد پرداختهدولت )كشور( به شيوه

اي و كاربردي.شيوه تحليلي، تاريخي، مورفولوژي يا ساختارشناسي، منطقه

الف( شيوه تحليلي هاي آبي... وا، خاك، گياه، پهنهمحيط زيست يا طبيعت، زمين، آب و ه

شده يا به شكل خام صنعتيشده يا نيمهمواد خام: صنعتي

جمعيت: به لحاظ كم و كيف و عقيده

حركت: ابزار و وسايل مختلف حمل و نقل

هاي اداري و ايدئولوژيك. گر در ساختارشيوه و اسلوب سياسي: جلوه

ب( شيوه تاريخي

وژي(: ايـن شـيوه بـه بررسـي شناسـي ا ج( شيوه ريخـت ز طريـق تحـوالت )مورفوـلهاي مورفولوژيـك شـامل شـكل، موقعيـت و مرزهـاي سياسـي و بررسـي مكـان ويهگي

پردازد.هاي اداري و جمعيت و درآمدهاي اقتصادي دولت ميدولت و پايتخت و بخش

د كنـ د( شيوه كاربردي: اين شيوه عناصر نيروي گريز از مركز را تعيين و مشخص ميهـا، شـوند ماننـد موانـع طبيعـي شـامل كـوه هاي دولـت مـي كه باعث عدم ارتباط بخش

ها يا ابعاد انساني مثل عدم انسجام و پراكندگي جمعيتي يـا كميـابي آنهـا ها، صحراجنگلدهنـده دولـت چنين به بررسي و تعيين عناصر تشكيلدر برخي مناطق. شيوه كاربردي هم

هاي دولـت و بررسـي روابـط سياسـي، اقتصـادي و هسته مثل زبان، دين، جنس و تعيين پردازد. مرزهاي سياسي دولت مي

اي: اين شيوه بر پايه بررسي عوامل طبيعي، انساني و اقتصـادي اسـت هـ( شيوه منطقه

پردازد. هاي ديگر ميو به بررسي تاريخ سياسي دولت و روابطش با دولت ده به علـت سـاختگي بـودن و دخالـت با توضيحات يادشده عراق ممكن است در آين

اند از:هاي بزرگ با چهار ساختار با سناريوي احتمالي مواجه شود كه عبارتقدرت

عراق، همسايگان و آينده

352

. عراق به عنوان كشوري ضعيف 1 . عراق به عنوان كشوري باثبات و امن 2

. عراق به عنوان كشوري قدرتمند 3

245. عراق به عنوان كشوري شكست خورده.4

تفـاوت من سناريوها نقش و موقعيت عراق را براي بازي در خاورميانـه هر كدام از اي

تفـاوتي بـه دنبـال تواند همسايگان اين كشور را متـأثر بسـازد و پيامـدهاي م كند و ميمي

داشته باشد.

الف( عراق به عنوان كشوري ضعيف

راي هـاي سـني نتواننـد بـ افتد كه كردها، شـيعيان و عـرب اين وضيعت هنگامي اتفاق مي

ت زيـاد تشكيل دولت به توافق برسند و عراق بدون دولت باشد و اقوام به علت اختالفـا زا را حل كنند.نتوانند موضوعات اختالف

ها و اختالفات اساسي كه ممكن است در عراق آينـده شـكل بگيـرد، ترين شكافمهم

به شرح ذيل است:

زا و سـاير منـاطق تشـنج ـ عربي به ويهه در خصوص نينوا، كركـوك ـ اختالف كرديآميز براي اين مشكل پيـدا نكنـد، حلي مسالمتبين دو طرف اگر دولت مركزي عراق راه

اي منفجر شود و پيامدهاي وخيم در تمام منـاطق تمـاس ممكن است اين اختالفات ريشه داشته باشد. كردها با اعراب

هـر دو گـروه در پـي از بـين ي و شيعي با اينكـه دار و گوناگون سنـ اختالفات ادامه

حلـي اساسـي اسـت. هنـوز اند، به داليل زياد اين معضل هنوز نيازمنـد راه بردن خشونتاند. رقابت بـر سـر قـدرت و مناطق مختلط سني و شيعه به طور كامل به ثبات دست نيافته

مراكز دولتي و بر سر مديريت منابع دولت هنوز دا است.

، «ايـن كشـور در خاورميانـه انـداز نقـش آينـده تهديدهاي پيش روي حاكميت عراق؛ چشـم »چالز دبليو دون، . 245

الملل دانشگاه ويرجينياي امريكا.پايگاه اينترنتي مؤسسه تئوري و عمل در روابط بين

بخش هشتم: آينده روابط عراق با همسايگان

353

ـ الـدعوه و... همـواره ـ الدعوه، مجلس اعالهامله صدريـ اختالف بين شيعيان از ج روند پيشرفت در موضوعات فوق كند بوده است و احتمال منازعه وجود دارد.

اين وضعيت براي ايران هم فرصت و هم تهديد است.ها ممكن اسـت شـيعيان را تضـعيف كنـد و ايـن ضـعف بـه مرزهـاي ايـران ناآرامي

توانند اين منازعات به ويهه احتالفات بـين شـيعيان را كـه ان ميسرايت كند. از طرفي اير

با منافع ملي سازگار نيست، مديريت كند و كاهش دهد.

نگرد. تركيـه نيـز عربستان سعودي به اين تحوالت به عنوان سرآغاز تجزيه عراق ميمتوجه پيامدهاي تبديل عراق به كشوري فـدرال و متفـرق بـراي تـأمين منـافع خـود در

شمال است.

ب( عراق به عنوان كشوري باثبات و امن

اين سناريو براي تكامل روندهاي كنوني در عراق بلندمدت است. با بهبود اوضاع امنيتـي المللي عـراق تغييـر خواهـد كـرد. تقويـت ثبـات در و نهايي شدن آشتي ملي، جايگاه بين

و سـاخت و سـاز سـاير هـا عراق زمينه سرمايه گذاري خارجي را در بخـش هيـدوركربن گذاران عـرب را بـه سـمت عـراق كند و سرمايههاي اقتصادي اين كشور فراهم ميبخش كشاند.مي

با بهبود تدريجي اوضاع امنيتي عراق، كشـورهاي عـرب بـه ويـهه عربسـتان سـعودي تر در امنيت منطقه و مسائل سايسـي سـوق شوند كه بغداد را به ايفاي نقش فعالمتقاعد مي

. اين سناريو در صورت حاكميت شيعه در راستاي منافع جمهوري اسالمي است. دهند

ج( عراق به عنوان كشوري قدرتمند

سـاالرانه آن و ذخـاير نفتـي قابـل عراق در صورت ثبات و اتحاد با توجه به ساختار مردم توجه به يكي از كشورهاي قدرتمند عربي تبديل خواهد شد.

كالت كردها را حل و فصل و اختالفات اعراب شـيعه و اگر دولت مركزي بتواند مشهـاي هشـدار را در سـاير سني را كم كند، آن گاه عـراق قدرتمنـد و ناسيوناليسـت زنـگ

عراق، همسايگان و آينده

354

هاي خـود را تغييـر شوند سياستآورد و آنها نيز ناچار ميكشورهاي منطقه به صدا در مي دهند.

مـال دارد عـراق بـه اين سناريو بـراي كشـورهاي عربـي خطرنـاك اسـت، چـون احت شريكي براي جمهوري اسالمي تبديل شود.

خورده د( عراق به عنوان كشوري شكست

اي و حاكميـت عـراق خطرنـاك و بـه معنـاي شكسـت در اين مسئله براي امنيت منطقـه دستيابي به اجماع ملي بر سر موضوعاتي مانند تقسيم درآمدهاي نفتي، مسـئله كركـوك و

چنين ناكـامي در تقويـت مشـاركت اق در نيروهاي مسلح ملي و همنظاميان عرالحاق شبه

سياسي در سطح ملي و شكسـت ائـتالف كنـوني شـيعيان و كردهاسـت. ايـن سـناريو در راستاي منافع ايران قرار ندارد.

هاي عراق و آينده روابط با همسايگان. قوميت3

ده اسـت و در هـاي عـرب و كـرد و مـذاهب شـعيه و سـني تشـكيل شـ عراق از قوميت

شـود. كردهـا بـه سـبب هاي سياسي به اعراب سني، كردها و شيعه تقسيم ميگيريجهتتواننـد حاكميـت عـراق را بـه دسـت گيرنـد، امـا بـا درصد( نمي 18جميعت كم )حدود

ها در عراق بسيار تأثيرگذارند. اعراب سني با وجـود اقليـت بـودن ائتالف با ساير قوميت

هـا ممكـن اند. نويسنده اعتقاد دارد در آينده نوبعثيق در رخس بودهساله عرا 80در تاريخ است با همكاري آمريكا و كشورهاي عربي به بخشـي از قـدرت بازگردنـد. در انتخابـات

ها بيشترين رخي را بين احزاب آورد. العراقيه با كمك غربي 2010سال

ها در عراق يابي نوبعثيالف( قدرت

هـاي دهنـد در طـول دهـه درصد جمعيت عراق را تشكيل مـي 17اعراب سني كه حدود انـد. امـا بـا فروپاشـي رژيـم گذشته بر ساختارهاي سياسي و امنيتي اين كشور مسلط بوده

آنها در شرايطي جديد قرار گرفتـه و بـا بـازيگراني جديـد در عرصـه 2003بعث در سال

بخش هشتم: آينده روابط عراق با همسايگان

355

صـدام از قـدرت سياسـي انـد. آمريكـا بـا كنـار گذاشـتن رو شـده سياسي اين كشور روبههاي شيعي و كرد را به عنوان بازيگران جديد در عرصه تعـامالت سياسـي و امنيتـي گروه

سـازي عراق وارد كرد و خود نيز طراحي و پيشبرد بخشي عمده از روند دولـت ـ ملـت عـراق پـس از صـدام و مـديريت رونــدهاي سياسـي و امنيتـي را برعهـده گرفـت. اكثــر

رد سعي كردند با تعامل بـا آمريكـا در ايجـاد سـاختارهاي سياسـي و هاي شيعي و كگروه

چنـان ادامـه دارد. امـا امنيتي نوين حداكثر مشاركت را داشته باشـند و ايـن رويكـرد هـم

هـا و اقـدامات آمريكـا در عـراق متغيـر و بـا هـاي سـني در قبـال سياسـت رويكرد گروه 246تحوالتي همراه بوده است.

راب سنيب( رويكرد و رفتار اع

رد هـاي شـيعي و كـ اشغال عراق به پايان حاكميت اعراب سني بر عراق و مشاركت گروهم قـومي در عرصه قدرت انجاميد. با تأكيد بر قاعدۀ مشاركت دموكراتيك و مبتني بر سـه

قعيتـي جديـد هـاي سـني بـا وا هاي داخلي عراق در نظام سياسـي، گـروه اي گروهو فرقهـ امنيتـي تسلط اكثريت شيعي و كردها بر سـاختارهاي سياسـي مواجه شدند كه حاكي از

امـل عهاي سـني آمريكـا را عراق و نقش كم آنها برخالف دوره صدام بود. اكثريت گروه اصلي از دست رفتن قدرت و جايگاه خود و تسلط شيعيان و كردها تلقي كردند.

تنهـا باعـث هـاي سـني نـه وي گـروه سهاي جديد عرصه قدرت از نپذيرفتن واقعيت

در عدم مشاركت آنها در روند سياسي و سـاختارهاي جديـد شـد، بلكـه مخالفـت آنهـا را پـس از مقابل نيروهاي آمريكا و دولت مركزي عراق به تدريج افزايش داد. مـدتي كوتـاه نفـر از فروپاشي رژيم بعث، فضاي عمومي حاكم بر جامعه اعراب سني مخالفت و ابـراز ت

هاي شـيعي و كـرد بـود. ايـن هاي همكار آنها در عراق به ويهه گروههها و گروآمريكاييهاي شورشي سـني بـروز آميز گرفت و در قالب گروهشونتها به تدريج شكل خمخالفت

هـاي باتجربـه سـابق سـازماندهي ها در ابتدا بيشتر از سـوي بعثـي كرد. هرچند اين گروه هاي سني را دربرگرفتند. هايي وسيع از گروهشدند، با گذشت زمان طيفمي

.12/08/89باشگاه انديشه، . 246

عراق، همسايگان و آينده

356

ــ امنيتـي بعثـي در عـراق و در نتيجـه كـاهش هاي حكومتي و نظـامي انحالل سازمانهـاي سـني شديد قدرت و امتيازات اعـراب سـني بـه نارضـايتي بخشـي وسـيع از گـروه

اي شدن به آنها دست داد. اين مسئله باعث بيكـاري بسـياري از انجاميد و احساس حاشيههـاي هاي شورشـي بـا انگيـزه دهي آنها به گروهژيم صدام شد كه در شكلكاركنان بعثي ر

سياسي و اقتصادي بسيار مؤثر بود. عالوه بر اين، ورود جنگجويان سني القاعـده از سـاير

هاي اين كشور گرايش عمومي اعراب سني را بـراي كشورها به عراق و همكاري با سني

اكام گذاشتن اين روند بسيار افزايش داد. مخالفت با روند سياسي جديد و تالش براي نانـد از: دولـت اسـالمي هاي شورشي سني عراق در دوره اخير عبـارت ترين گروهمهم

عراق )القاعده عراق(، ارتش مجاهدين عراق، ارتش اسالمي عـراق، ارتـش انصارالسـنه،

، و جبهه اسالمي مقاومت عراق. 1920هاي انقالب گرداناعده عـراق كـه شـوراي مجاهـدين سـازمان القاعـده در سـرزمين دولت اسالمي يا الق

شد، زير نظر ابومصعب زرقاوي بـود.وي النهرين و گروه توحيد و جهاد نيز ناميده ميبين به دست نيروهاي آمريكايي كشته شد. 2006در خرداد

در تالش براي كسـب حمايـت محلـي بـراي ايـن 1385دولت اسالمي عراق در مهر دتا متشكل از جنگجويان خارجي بود، تأسيس شـد. پـس از مـرگ زرقـاوي، گروه كه عم

كنـد وي را در ابوعمر بغدادي رهبري اين گروه را برعهده گرفت. دولت عراق ادعـا مـي كشته است. 1386ارديبهشت 11

كنـد تنهـا متشـكل از فعال اسـت و ادعـا مـي 1383ارتش مجاهدين عراق نيز از سال ه تعداد كمي از آنهـا در ارتـش عـراق در زمـان صـدام حسـين جنگجويان عراقي است ك

كند. اند و به حزب بعث اظهار وفاداري نميخدمت كرده

بـه عنـوان گروهـي زيرزمينـي ايجـاد شـد و بـه 1381ارتش اسالمي عراق در سـال اعالم وجود كرد. ايـن گـروه متشـكل از شـهروندان 1382صورت رسمي در ارديبهشت

تر از دولت اسالمي عراق )القاعده عراق( است. كند كه بزرگميعراقي است و ادعا

گروه انصارالسنه از درون سازمان انصاراالسالم بيرون آمد. انصاراالسـالم در شـهريور هـاي كوچـك و متشـكل از جنگجويـان تأسيس شد و پوششي بـراي سـاير گـروه 1382

عراقي و اعراب سني خارجي بوده است.

بخش هشتم: آينده روابط عراق با همسايگان

357

ايجـاد شـد. 1382يا جنبش مقاومت عراق در خـرداد 1920الب هاي انقگروه گردانهـا و اين گروه كه متشكل از افسـران ارتـش سـابق عـراق اسـت، پوششـي بـراي گـروه

رود. تر ديگر به شمار ميهاي كوچكدستهتأسيس شـد و تركيبـي از افسـران نظـامي و 1383جبهه اسالمي مقاومت در ارديبهشت

ايوبي نام دارد. الدينهاي صالحجناح نظامي آن سازمان گردانجنگجويان غيرنظامي است.

هاي شورشي سني به عنوان واكنش و رويكرد اصـلي اعـراب سـني تشكيل اين گروه

هـاي سياسـي سـني نيـز از مشـاركت در دوره اوليه پس از فروپاشي رژيم بعث بود. گروهع ملـي انتقـالي از ورود در روند سياسي خودداري كردند. اعراب سني در انتخابـات مجمـ

به روند سياسي اجتناب و انتخابات را تحريم كردند. اما به رغم عـدم حضـور نماينـدگان

نـويس قـانون سني در مجمع ملي، افرادي از اين گروه بـراي مشـاركت در تـدوين پـيش هـاي نويس اوليه قانون اساسي، اكثـر گـروه اساسي گزينش شدند. پس از آماده شدن پيش

پرسـي شـدند و تنهـا حـزب اسـالمي بـه عنـوان تار رخي منفي بـه آن در همـه سني خواسها خواسـت بـا رخي مثبـت بـه قـانون اساسـي )بـه شـرط اعمـال رو از سنيگروهي ميانه

اصالحات الزم در آينده( مشاركت خود را در روند سياسي گسترش دهند. تـا ايـن زمـان در رونـد سياسـي، ايجـاد رويكرد اكثريـت اعـراب سـني شـامل خـودداري از مشـاركت

آميز در مقابل نيروهاي آمريكايي و دولت مركـزي هاي شورشي و اقدامات خشونتگروه عراق بود.

چنين دولت عراق طـارق الهاشـمي را بـه طراحـي و هـدايت عمليـات تروريسـتي هممتهم كرد و دستگاه قضايي عراق خواهان دستگيري او شده است. او بـه كردسـتان عـراق

كرد.رد و از آنجا به كشورهاي ديگر تردد ميفرار ك

ج( تغيير راهبرد اعراب سني از مخالفت به مشاركت

هـاي اي از گـروه رويكرد بخش عمـده 1384در انتخابات مجلس نمايندگان عراق در آذر سني از مخالفت به مشاركت در روند سياسي تغيير كـرد. در ايـن انتخابـات اعـراب سـني

وگـوي ملـي ف عمده جبهه توافق به رهبري عدنان دليمي و جبهه گفـت در قالب دو ائتالبه رهبري صالح مطلق در روند سياسي مشاركت كردند. جبهه توافـق خـود از سـه گـروه

عراق، همسايگان و آينده

358

حزب اسالمي به رهبري طارق هاشمي، كنگره اهـل عـراق بـه رهبـري عـدنان دليمـي و ر ايـن انتخابـات وگوي ملي به رهبري خلف عليـان تشـكيل شـده اسـت. د شوراي گفت

كرسـي مجلـس 275كرسـي از 10وگـوي ملـي كرسـي و جبهـه گفـت 44جبهه توافـق هـاي سـني ماننـد هيـأت نمايندگان عراق را به دست آورند. بـا ايـن حـال، برخـي گـروه

چنان با روند سياسي جديـد عـراق مخالفـت علماي مسلمين به رهبري حارث الضاري هم

ورشي حفظ كردند. هاي شو پيوندهاي خود را با گروه

از اين مقطع اعراب سني رويكردي دو بعدي پيش گرفتند: از يك سـو، مشـاركت در هـا از مجراهـاي رسـمي از زني براي افـزايش امتيـازات سـني ساختارهاي سياسي و چانه

سوي ديگر، مخالفت مسلحانه با دولت جديد عراق و نيروهـاي آمريكـايي بـراي اعمـال

ي شكست روند سياسي ـ امنيتي چنان كه توان و شرايط بـه آنهـا سازي و حتفشار و اهرمهاي سياسي سـني در ايـن دوره ها و اهداف گروهداد. از جمله درخواستاين اجازه را مي

زدايي مخالفت بـا فدراليسـم، توزيـع درآمـدهاي اصالح قانون اساسي، تعديل قانون بعثيهـاي يـان دادن بـه فعاليـت گـروه هـاي مهـم دولـت و پا گيـري نفتي، مشاركت در تصميم

نظامي شيعي بود.شبههاي سني در عـراق شـرايط امنيتـي ايـن كشـور بسـيار در پي شورش مسلحانه گروه

ها چنان گسترش يافت كه پيشرفت رونـد سياسـي عـراق را بـا مـانعي وخيم شد و ناامنيسـني بـه هاي شورشي آميز و مسلحانه گروهجدي و عمده مواجه كرد. اقدامات خشونت

نيروهاي نظامي آمريكايي و عراقي محدود نبـود بلكـه بـه تـدريج در حجمـي وسـيع بـه سوي غيرنظاميان به ويهه شيعيان معطـوف شـد. ايـن وضـعيت كـه بـا نـاتواني نيروهـاي آمريكايي و عراقي در تأمين امنيـت مـردم همـراه بـود، باعـث گـرايش مـردم بـه سـوي

تامين امنيت خود شد. نظامي شيعي و سني برايهاي شبهگروههاي شورشي سني، به ويـهه القاعـده عـراق از سوي گروه 1385انفجار سامرا در سال

اي و هـاي فرقـه در راستاي راهبرد ايجاد جنـگ داخلـي در عـراق بـه تشـديد خشـونت

نظامي شـيعي چـون جـيش المهـدي منجـر شـد. حتـي هاي شبههاي متقابل گروهواكنشاهلل سيسـتاني نسـبت بـه حفاظـت از مـردم بـا تشـكيل د آيـت رهبران مذهبي شيعي ماننـ

سـازي هشـدار دادنـد. در مجمـوع هاي مسلح در صورت ناتواني دولت براي امنيتگروه

بخش هشتم: آينده روابط عراق با همسايگان

359

رسـيد و ميـزان 1382شرايط امنيتي عراق به بدترين وضعيت خود از سال 1385در سال هـا مخالفـت و مـل نـاامني ترين عاتلفات نظاميان و غيرنظاميان بسيار افزايش يافت. اصلي

نارضايتي اعراب سني از جايگاه سياسـي و معـادالت نـوين قـدرت در عـراق و اقـدامات مسلحانه شورشيان سني بود.

هاي عراق د( رويكرد آمريكا در قبال سني

هاي سـني عـراق براسـاس راهبـرد كلـي واشـنگتن در ايـن رويكرد آمريكا در قبال گروهبوده است. در ابتـداي اشـغال عـراق آمريكـا سـعي كـرد در كشور و تحوالت اين عرصه

هاي عـراق سـهمي متناسـب بـا جمعيـت آنهـا و به سني« ايجاد دولت الگو»قالب راهبرد

براساس قواعد دموكراتيك اعطا كند. از نظر نظامي ـ امنيتي نيز مقامات پنتـاگون بـر ايـن هـزار نفـر( عـراق را 130حـدود توان با اعزام حجمي متوسط از نيرو )باور بودند كه مي

سـازي راهبـرد در مدتي كوتاه اشغال كرد و با نهادينه سازي امنيت در اين كشور به پيـاده كلي پرداخت. در اين چارچوب عراق اشغال و تمام ساختارهاي نظـامي و امنيتـي پيشـين از جمله ارتش و نيروهاي امنيتي بعث توسط پل برمـر، حـاكم آمريكـايي عـراق، منحـل

ها براي ايجاد ارتش و نيروهاي امنيتي جديـد چنـد مـاه پـس از اشـغال شد. سپس تالشعراق متمركز شد. از اين زمان ستادهاي جذب و ثبت نام نيرو در بيشتر شهرها دايـر شـد

و سپس اين نيروها آموزش ديدند و تجهيز شدند.

اي نظامي ـ امنيتـي و هرسيد برنامههاي اوليه حضور آمريكا در عراق به نظر ميدر ماهسياسي اين كشور براساس راهبردي كالن در حال پيشرفت است، اما به تدريج بـا وقـوع برخي تحوالت معضالت سياسي و امنيتي پيش روي دولت بـوش در عـراق آشـكار شـد.

هاي شورشي سـني و اقـدامات مسـلحانه آنهـا گيري گروهترين اين تحوالت شكلاز مهمهاي سياسي سـني از مشـاركت در مريكايي و عراقي و خودداري گروهدر برابر نيروهاي آ

روند سياسي جديـد بـود. در ايـن شـرايط آمريكـا سـعي كـرد از يـك سـو بـه سـركوب هـاي سياسـي سـني را بـه مشـاركت در رونـد شورشيان بپردازد و از سوي ديگـر، گـروه

هاي اين مشاركت را فراهم آورد. سياسي تشويق كند و زمينه

عراق، همسايگان و آينده

360

ايجـاد »آميز شورشيان سـني، دولـت آمريكـا راهبـرد هاي خشونتترش فعاليتبا گسبـه دليـل وخامـت اوضـاع امنيتـي 1384در عراق را كنار گذاشت و در سال « دولت الگو

را مطرح كـرد. ايـن راهبـرد داراي اركـان گونـاگون سياسـي، « پيروزي در عراق»راهبرد امنيت از طريق عمليات نيروهاي آمريكـايي اقتصادي و امنيتي بود. در بخش امنيتي ايجاد گانه پاكسـازي، واگـذاري و سـپس بازسـازي و عراقي و مبارزه با شورشيان در مراحل سه

سـازي و در بخـش سياسـي بـر مد نظر بود. در بخـش اقتصـادي بـر بازسـازي و نهادينـه

هاي سني تأكيد شد.مشاركت سياسي جدي به ويهه مشاركت گروهت الگـوي مـد نظـر آمريكـا در عـراق و عـدم پيـروزي شـيعيان بـا تحقـق نيـافتن د وـل

غيرسكوالر در انتخابات، واشنگتن به منظور كنترل ائتالف عراق يكپارچه به عنـوان بلـوك

هاي عـراق را بـراي سياسي اصلي مجلس نمايندگان عراق به تدريج حمايت بيشتر از سنيدر ايـن راسـتا حمايـت از مشـاركت ايجاد توازن در مقابل شـيعيان مـورد توجـه قـرارداد.

زدايي بـراي عضـويت هاي سني در ساختار سياسي جديد، تعديل قانون بعثيتر گروهوسيعنظاميـان هاي سابق در ساختارهاي سياسي و امنيتي و تاكيد بيشـتر بـر مبـارزه بـا شـبه بعثي

ن شيعي به جاي تمركز صرف بر شورشـيان سـني باعـث شـد در روابـط آمريكـا بـا شـيعيا هاي آمريكا افزايش داد. عراق متغيرهايي وارد شود كه ترديد شيعيان را به سياست

ها در ارتش عراق حضور بعثي( ه

گيري ارتش و پليس جديد عـراق اسـتفاده از نيروهـاي سـابق ارتـش در در ابتداي شكل

. ها براي جذب نيروهاي بعثـي افـزايش يافـت زمان بعث مطرح نبود، اما به تدريج تالشبـه 1383بودنـد بـه تـدريج از سـال نيروهايي كه تحت رژيم سابق عراق خـدمت كـرده

شده و باتجربه مواجه بود. در آبـان ارتش پيوستند، اما ارتش هنوز با كمبود نيروي تربيتاي از افسران ارتش سابق عراق براي پيوستن به ارتـش وزارت دفاع عراق در بيانيه 1384

شدند. تا رده سرگرد را شامل ميدعوت كرد. اين افسران هـا دو بعـد داشـت: كنتـرل اعـراب سـني در اين مرحله راهبرد آمريكا در قبـال سـني

هـا و ابزارهـاي گونـاگون از جملـه هـا بـا كمـك شـيوه شورشي و پايان دادن به شـورش هاي متعدد سـني. ايـاالت متحـده بـا سركوب شورشيان و مصالحه با آنها از طريق ميانجي

بخش هشتم: آينده روابط عراق با همسايگان

361

هـا در سـاختار سياسـي و كنتـرل شـورش اعـراب سـني بـه براي وارد كردن سـني تالش كـرد. يكـي از اهـداف عمـده تحـت كنتـرل زمان اهدافي مختلف را دنبال مـي صورت هم

هـاي ها با ابزارهـاي سياسـي و غيرنظـامي و در نتيجـه كـاهش هزينـه درآوردن اين گروههـاي ن و بازدارنـدگي در قبـال گـروه نظامي و امنيتي بود. هدف ديگر آمريكا ايجاد تـواز

ها داشتند.ديگر عراقي بود كه قدرت بازيگري بيشتري در مقابل آمريكايي

سـازي دموكراتيـك در پرتـو آمريكا در دوره اوليه حضور خود در عراق دولت ـ ملت

گيري دولـت جديـد سازي ناشي از حضور نظامي خود را مد نظر داشت كه با شكلامنيتيعيان شـ شد. در ايـن چـارچوب دن آن وظايف امنيتي به اين دولت واگذار ميو نهادينه ش

از گرفتنـد، امـا بـا حمايـت به دليل كثرت جمعيتـي خـود در جايگـاهي بـاالتر قـرار مـي

هـاي شورشـي شد. با ظهـور گـروه هاي كرد و سني اين جايگاه تعديل ميمشاركت گروهراق نه تنهـا پيشـبرد رونـد سياسـي تحـت هاي وسيع در عثباتيسني و ايجاد ناامني و بي

ها قرار گرفت، بلكه ايجاد ثبات و امنيت در عراق بـه اولويـت اصـلي دولـت تأثير ناامنيسـازي بـه عنـوان آمريكا و دولت جديد عراق تبديل شد. بر اين اساس به تـدريج امنيـت

محور اصلي راهبردهاي آمريكا در عراق مطرح شد.پيـروزي در »سـازي در عـراق در قالـب راهبـرد امنيـت الگوي مد نظر آمريكـا بـراي

هـا در رونـد سياسـي سـركوب و با تأكيد بـر محورهـايي ماننـد وارد كـردن سـني « عراق 1385آميـز نبـود و در سـال نظاميـان شـيعي موفقيـت شورشيان سني و مقابله و كنترل شبه

ايـن سـال ترديـدها و ها بسيار افزايش يافت. لذا به تدريج از اواسـط ها و ناامنيخشونتپيـروزي هنـوز ممكـن »ها به اين راهبرد افزايش يافت و به جاي آن عباراتي چون بدبيني 247مطرح شد.« است

هاي شورشي سني و القاعده در عـراق باعـث وخامـت آميز گروههاي خشونتفعاليتات شد. در اين سال آمـار تلفـ 1385اي در سال هاي فرقهاوضاع امنيتي و تشديد خشونت

نيروهاي نظامي و غيرنظامي افزايش يافت و آمريكـا در مـوقعيتي دشـوار در عـراق قـرار

هاي شورشـي سـني مبنـي بـر گرفت. اين شرايط پيامد راهبرد القاعده عراق و ساير گروه

، 1387، بهـار 1، ش 38، دوره «جنگ آمريكا عليه عراق و سـاختارهاي معنـايي نظـام بـين الملـل ». حميرا مشيرزاده، 247

.231-239صص

عراق، همسايگان و آينده

362

هـا، كشـتار غيرنظاميـان شـيعي و شكست روند سياسي جديد از طريـق گسـترش نـاامني هـا، هاي شيعي بـود. بـا گسـترش خشـونت كنش گروهاي و در نتيجه واايجاد جنگ فرقه

هاي مـادي و انسـاني جنـگ و ناخرسـندي افكـار عمـومي آمريكـا از ايـن افزايش هزينهها در انتخابات كنگره بازتـاب پيـدا كـرد، دولـت آمريكـا شرايط كه در پيروزي دموكرات

د و بـه اجـرا طراحي كـر 1386راهبردي جديد را براي بهبود شرايط امنيتي عراق در سال

گذاشت.

ها و( راهبرد تعامل با سني

ها راهبردي جديد براي عراق طراحي كـرد كـه ها و ناامنيآمريكا در پي افزايش خشونت

هـاي شورشـي و هاي االنبار و بغداد، سركوب گـروه شامل افزايش نيرو به ويهه در استانور عمـده ديگـري در چـارچوب ج محـ اما به تدري نظاميان شيعي بود.القاعده و كنترل شبه

سـازي عـراق و بـازتعريف روابـط آمريكـا بـا راهبرد آمريكا قـرار گرفـت كـه در امنيـت سـني هاي سني عراقي بسيار تاثيرگذار بود. اين محور حمايـت از نيروهـاي عشـاير گروه

د. و تجهيز و سازماندهي آنها در مقابل القاعده بو« شوراهاي بيداري»موسوم به

ابتدا سازماندهي قبايل سني بخشي از راهبـرد آمريكـا در عـراق نبـود، امـا هرچند در شرايط ناشي از خيزش قبايل سني در مقابل القاعده باعث استفاده آمريكـا از ايـن فرصـت

در پيوند و تعامل بـا القاعـده بودنـد، 1382ها از سال و تجهيز و حمايت از آنها شد. سني

نشـين بـه تـدريج ناخرسـندي لقاعـده در نـواحي سـني اما اقدامات و عملكرد نيروهـاي ا جمعيت محلي و واكنش آنها را در برابر القاعده در پـي داشـت. القاعـده عـراق بـه دليـل

هـايي كـه گرايي مذهبي، ارعاب و فساد، حمله به رهبـران قبايـل و سـني تركيبي از افراط

هـايي بـراي ناكـامي نـه چنين ساير اقدامات نادرست زميمدعي حفاظت از آنها بودند و هم 248خود ايجاد كرد.

ــا مــورد توجــه ناخرســندي عشــاير ســني از عملكــرد القاعــده و شــورش عليــه آنهفرماندهان نظامي آمريكا قرار گرفت كه از اين تغيير در جهت عملياتي فراگيـر و دايـم در

« شـوراهاي بيـداري »مقابل القاعده اسـتفاده كردنـد و بـه حمايـت مـالي و تسـليحاتي از

.129-132همان، صص. 248

بخش هشتم: آينده روابط عراق با همسايگان

363

پرداختند. اين سازماندهي و خيزش ابتدا در استان االنبـار شـروع شـد و سـپس بـه سـاير هاي ناامن عراق گسـترش يافـت. تعـداد نيروهـاي شـوراهاي بيـداري در مناطق و استان

درصـد 20رسـيد كـه اغلـب سـني و حـدود هزار داوطلب مي 90سراسر عراق به حدود آنان شيعيان بودند.

آميـز بـود، لـذا بـه اري در مقابل القاعده تـا حـد زيـادي موفقيـت مبارزه نيروهاي بيد

شدند. ايـن نيروهـا سازي آمريكا در عراق تبديل ميبخشي غيرقابل انكار از راهبرد امنيت

هاي گذشـته بـه جنـگ بـا نيروهـاي هاي شورشي سني در طول سالاغلب در قالب گروهآميـز رو شـدن بـا رويكـرد خشـونت هآمريكايي و عراقي پرداخته بودند، اما به دليـل روبـ

هاي مالي و تجهيزاتي آمريكا وفاداري خود را به آمريكـا معطـوف و بـا القاعده و حمايت

دالر در 300ارتش آمريكا همكاري كردند. آمريكا به ايـن نيروهـا حقـوق ماهانـه حـدود رار قالب قرارداد پرداخت كرد و دولت عراق را براي پرداخت حقوق آنها تحـت فشـار قـ

ميليـارد دينـار بـراي حقـوق 150داد. بر اين اساس وزير دفاع عراق اعالم كرد كه دولت 249ها اختصاص يافت.شوراهاي بيداري در بغداد و ساير استان

هـاي ترين دليل آمريكا براي حمايت از نيروهاي بيداري و تجهيز آنان ضـرورت عمدهگذشـته بـود. از سـوي ديگـر، ص در طول چند سـال سازي و ناكامي در اين خصوامنيتاي بـراي مشـاركت هرچنـد بيشـتر در هـا همكـاري بـا آمريكـا را بـه عنـوان شـيوه سني

كردند و با اين شـيوه در پـي تبـديل ـ امنيتي جديد تصور ميساختارهاي سياسي و نظامي سازي و ايجاد ثبات در عراق بودند. آور امنيتشدن به يكي از عناصر الزام

توانسـتند ايـن واقعيـت را ها نگران تسلط شـيعيان بودنـد و نمـي د سنيرسبه نظر ميهـا را بـه بپذيرند كه ديگر نخبگان حاكم بر اين كشور نيستند. در حالي كه شـيعيان سـني

گرايي آشـكار و اسـتفاده از ها نيز شيعيان را به فرقهكردند، سنيگرايي مخفي متهم ميفرقهكردنـد. اي مـتهم مـي براي توجيـه دسـتورالعمل فرقـه دموكراسي و ابزارهاي دموكراتيك

برخالف موضع سياسي شيعه كه روشن و ساده و مبتني بـر حاكميـت اكثريـت شـيعي بـا

فصـلنامه ، «هـاي گفتمـاني چرخش در سياست خارجي اياالت متحده و حملـه بـه عـراق زمينـه »حميرا مشير زاده، . 249

.1386، تابستان 2، ش 37، س سياست دانشكده حقوق دانشگاه تهران

عراق، همسايگان و آينده

364

ها ابهـام داشـت. آنهـا بـه صـورت كلـي استفاده از ابزارهاي دموكراتيك بود، موضع سنيكامـل و اي را رد كـرده و خواسـتار حكومـت شـركايي هـاي فرقـه الگوي مبتني بر سـهم

250ها بودند.مساوي با ساير گروههبـود ظهور شـوراهاي بيـداري و حمايـت آمريكـا از آنهـا در مبـارزه بـا القاعـده در ب تبـديل شرايط امنيتي عراق تأثيرگذار بود. اما اينك شوراها به معضـلي جديـد در عـراق

ي عمـده ها باشـند. بخشـ مدت عنصري براي تشديد ناامنيشدند و احتمال داشت در ميان

كردنـد ها و مواضعي منفي در خصوص اين شوراها ابـراز مـي هاي عراقي نگرانياز گروههـاي و دولت عراق نيز براي جذب آنها در ساختارهاي نظـامي ـ امنيتـي و حتـي بخـش

غيرنظامي تحت فشار دولت آمريكا بود.

نيتـي شوراهاي بيداري در حال تبديل شدن به نيرويي جديـد در عرصـه سياسـي و ام ر رسـمي عراق بودند. آنها با آمريكا پيوند داشتند و خواستار كسب سـهم خـود از سـاختا

هـاي ناشـي از دانستند كه به خشـونت بخش ميبودند. آنها خود را به عنوان نيرويي ثباتهـاي دولتـي بـه اند، لذا خواستار مشاركت در سـازمان هاي القاعده عراق پايان دادهفعاليت

براي اين مبارزات بودند. عنوان پاداشي هـاي سـابق از آنجا كه بخشي قابل توجـه از نيروهـاي بيـداري را شورشـيان و بعثـي

نقش آنهـا در آينـده هاي شيعي نسبت به آنان سوءظن داشتند و ازدادند. گروهتشكيل ميهاي القاعده به شوراهاي بيـداري، ها و تروريستعراق نگران بودند. عالوه بر ورود بعثي

آفريني روحـانيون در عرصـه سياسـي هاي سكوالر و سني اين شوراها و نفي نقشگرايشزيز از سوي رهبران بيداري خشم رهبران شيعي را در پي داشت. مقتـدي صـدر و عبـدالع

در خصـوص تهديـدهاي شـدند كـه تـرين رهبـران شـيعي محسـوب مـي حكيم از اصلي

فزاينده نيروهاي بيداري اظهار نگراني كردند. سازي عراق، سرنوشت اين نيروهـا بـه آفريني نيروهاي بيداري در امنيتبه رغم نقش

ت عـراق و مقامـات آمريكـا مـبهم و مـورد هاي متفاوت و مناقشهدليل ديدگاه هـاي دوـل

دانشـكده فصـلنامه سياسـت ، «بررسي همگرايي كردها و شيعيان عـراق »صادق زيباكالم و محمدرضا عبداهلل پور، . 250

.46-49، صص1388، زمستان 40، ش 29، دوره حقوق دانشگاه تهران

بخش هشتم: آينده روابط عراق با همسايگان

365

ترديد بود. مقامات آمريكايي خواستار جذب سريع اين نيروهـا در سـاختارهاي امنيتـي و ت عـراق حتي اعطاي مشاغل غيرنظامي به آنهـ ا يـا پرداخـت حقـوق آنهـا از سـوي دوـل

كـرد كـه از جملـه آنهـا بودند. اما دولت عراق مالحظاتي در ايـن خصـوص مطـرح مـي امكانات و ظرفيت محدود جـذب نيروهـا، ورود عناصـر بعثـي و القاعـده بـه شـوراهاي بيداري و لزوم كسب اطالعات در خصوص افرادي بود كه قصـد اسـتخدام در نيروهـاي

و امنيتي داشتند. نظامي

با اين حال، شوراهاي بيداري در معرض خطرهايي از جانب القاعده بودنـد و چنـدين تن از رهبران آنها به دست عناصر القاعـده تـرور شـدند. ايـن مسـئله ايـن شـوراها را در تنگناي بيشتر قرارداد زيرا از سوي دو طيف از نيروهاي سياسي و نظامي در عراق تحـت

هـاي مختلـف سـني و كـرد قـرار ظن و مخالفت گروهء. اين شوراها مورد سوفشار بودندداشتند و دولت عـراق نيـز بنـا بـه مالحظـات خـود از پـذيرش كامـل و فـوري آنهـا در

كرد و از سوي ديگر، عناصر القاعده به حمـالت خـود بـه ساختارهاي رسمي اجتناب مي دادند. اين شوراها ادامه مي

ي بيداري با سازماندهي و حمايت آمريكا متغيـري جديـد را در مجموع ظهور شوراهاهـا و تهديـدهايي در پـي داشـت. به محيط امنيتي درون عراق اضافه كرده بود كه فرصت

هـا بـه چنـين وارد كـردن سـني ترين فرصت كاهش تهديدهاي امنيتي القاعده و هـم عمدههـاي شورشـي بـود. امـا روندهاي امنيتي و سياسي رسمي به جاي مخالفت در قالب گروه

هاي عراقـي بـود نظامي جديد در مقابل دولت و ساير گروهتهديد عمده ظهور نيروي شبهكـرد. ايـن شـوراها بـا توجـه بـه تجهيـز، تـر مـي كه شرايط سياسي ـ امنيتـي را پيچيـده

سازماندهي و حمايت آمريكا خواستار ايفاي نقش برجسـته در عـراق بودنـد كـه ممكـن

هـاي عراقـي هايي در سـاير گـروه هاي سني را تضعيف و نگرانير گروهبود موقعيت ساي ايجاد كند. ها با شعيان الئيكپيروزي العراقيه در انتخابات مجلس و همگرايي نو بعثي -

ائتالف عراقيه موفق شد با حمايت آمريكا و كشورهاي عربي بـا اخـتالف دو رخي پيـروز شـد و در واقـع نتيجـة يان الئيك را شامل مـي ها و شيعشود. پيروزي عراقيه تمام سنيمي

تالش غرب و كشورهاي عرب منطقه بود.

عراق، همسايگان و آينده

366

ــدرت و بعثــي 89دي ــه ق ــا فشــارهاي عربســتان و امريكــا بــراي بازگشــت ب ــا ب ه چيني براي حمله به اكثريت شيعي در مجلس عراق در دمشق متحد شدند. مقدمه

بعـث عـراق در سـوريه ، پنج شاخه موقت حـزب «شين هووا»به گزارش خبرگزاري جنبش براي احيا و نوسازي را تأسيس كردند.

خالد السامرائي، دبيركل ايـن جنـبش، در نشسـت خبـري گفـت كـه جنـبش احيـا و

هاي حزب بعث عراق اقداماتي براي تأسيس مجدد اساسـي نوسازي به همراه ساير شاخه

هـاي همـه شـاخه جمعـي اسـت. وي سـازي كـار دسـته انجام خواهد داد و در حال فعالوگـو فراخوانـد. وي حزب بعث را به پايان دادن به همه مناقشـات داخلـي و آغـاز گفـت

ن افزود جنبش احيا و نوسازي درصدد ايجاد شـرايط بـراي برگـزاري اجـالس نماينـدگا

هـاي مـا طرفـدار اتحـاد تمـام شـاخه »حزب بعث ميباشد. خالد الساموراي اظهـار داشـت: زب به نظر وي، تجزيه حـ «. كنيم.و انشعاب را محكوم ميحزب بعث در يك تيم هستيم

«. پديده منفي است»بعث به دو گروه بـه پايـان دادن بـه همـه اختالفـات، وحـدت و »هاي حـزب بعـث را وي ساير شاخه

251«.بازسازي عراق پس از خروج نيروهاي آمريكايي فراخوانددنـد كـه فهرسـت ذعـان كر هـاي جديـد ا پايگاه اينترنتي نهرين نت اعالم كرد: بعثـي

لمـاني در هـا در انتخابـات سـال گذشـته پار العراقيه به رياست اياد عالوي بـا آراي بعثـي عراق پيروز شد.

هـاي ها پس از تـالش شود، اعالم كرد وحدت بعثيراديو الشرق كه از نروژ پخش ميي عربسـتان هـا خانـه ها با سفارتهاي بعثيزياد عربستان سعودي به ويهه از طريق تماس

پـذير شـده عراقيـه امكـان ها در فهرسـت ال پيمانان سعوديدر سوريه و اردن و از طريق هم

است. يم خـارج را وادار كـرده هاي عراقي مقـ ها در فهرست العراقيه بعثيپيمانان سعوديهم

ر داند متحد شوند تا به دستاوردهاي بيشتري دست يابند، به خصوص كـه اعـراب سـني

تـايج نرلماني سال گذشته از طريق فهرست العراقيـه و بـا حمايـت ريـاض بـه انتخابات پا خوبي دست يافته بودند.

.خبرگزاري شين هووا. 251

بخش هشتم: آينده روابط عراق با همسايگان

367

هـا بـين راديو الشرق افزود حزب بعث سوريه و عربستان در نزديـك كـردن ديـدگاه كنـد هاي بعثي عراقي نقـش بزرگـي ايفـا كردنـد و ريـاض تـالش مـي ها و جريانتشكل

زگردد. حزب بعث بار ديگر به عراق باهـاي مشـابه افسـراني در سـازمان راديو الشـرق بـه نقـل از منـابع اروپـايي از تـالش

ي ها و نمادهاي نظام بعثي منحلـه عـراق را در ديـدارها اطالعات امريكا خبر داد كه بعثي

اند، هدف از اين فشارها اين است كه به ويـهه در ايـن اي با آنها تحت فشار گذاشتهدوره

هـاي راهبـردي بـه ايـاد با دادن سمت رياسـت شـوراي ملـي سياسـت مرحله كه شيعيانانـد اختيـارات ايـن شـورا بـا اختيـارات عالوي موافقت و احزاب عراقي نيز قبول كـرده

ها متحد شوند. ، اين گروهوزير عراق موازي باشدنخست

هـا در شـماري از بر اساس اين گزارش، سازمان اطالعات امريكـا در ديـدار بـا بعثـي هـاي هاي عربي و اروپايي در قاهره، امان، لندن و بغداد توانسته است بـه ديـدگاه يتختپا

مشترك با سران بعثي درباره آينده حزب بعث منحلـه عـراق برسـد و افسـران اطالعـاتي هـا اند به نقش كميته بازخواست و عدالت يا همان كميته پاكسازي بعثـي امريكا وعده داده

252يته سلب اختيار شود.پايان دهند و از اين كمانـد بـا هاي بعثي توافـق كـرده ها با سران برخي جريانافزايد آمريكايياين گزارش مي

هاي دفاع و كشور و سازمان اطالعـات از افسـران خانههماهنگي دايم تالش كنند وزارتو هـاي تبليغـاتي شيعي به ويهه افسران شيعي طرفدار احزاب شيعي خـالي و بـراي طـرح

مشــترك ضـد ايــران در داخــل محافـل شــيعي و دينـي و دانشــگاهي در عــراق سياسـي چيني شود و براي دامن زدن به اختالفات با ايران تالش شود تـا هرچـه بيشـتر بـه مقدمه

روابط بين عراق و ايران لطمه وارد آيد.

هـا، از طرف ديگر، سرلشكر عبدالخالق شاهر، سخنگوي رسـمي جريـان جديـد بعثـي اي مهم در عرصه سياسي عراق اسـت، زيـرا بعـث در عاليت و تجديد وزنهگفت جريان ف

عراق و كشورهاي همسايه و اروپا هزاران عضو دارد.

252. www.csis.org/news/2011

عراق، همسايگان و آينده

368

هــاي عــراق و مقاومــت در برابــر اشــغالگران امريكــايي و وي افـزود وحــدت بعثــي ها و تالش براي آشتي ملـي از محورهـاي مخالفت با هر گونه عمليات نظامي ضد عراقي

ردي اين تشكل جديد است. راهبانـد از: جريـان فعاليـت انـد عبـارت گانه بعثي كه در دمشق ادغام شـده هاي پنججريان

ملي به رهبري خالد السامرايي، دبيركـل جريـان جديـد، جريـان بـازنگري و وحـدت بـه

رهبري سرلشكر عبدالخالق شاهر، جريان تجديد به رهبري شـهاب احمـد الفـي، جريـان

رهبري االم سامرايي و جريان مبارزان به رهبري نبيل دليمـي. شـاهر اذعـان آزادي ملي به هاي عراق است. كرده كه فهرست العراقيه نيز نماينده بعثي

گيري دولتح( تقابل بعثي با دولت مالكي پس از شكل

هـا بـه قـدرت و آمريكا كه در اجراي اهداف خود در عراق باز مانده اكنون با ورود بعثـي هاي راهبردي عـراق بـا اختيـارات گسـترده اجرايـي بـه نيز تشكيل شوراي ملي سياست

دنبال تضعيف مالكي است.

وزيـر عـراق، منافع آمريكا براي تصعيف دولـت مـالكي، نخسـت در اقدامي همسو با اي گفت:فهرسـت هاني عاشور، مشاور فهرست العراقيه به رياست اياد عـالوي، در بيانيـه

هاي راهبـردي را در همـه ابعـاد آن نويس قانون شوراي ملي سياستالعراقيه تدوين پيشدي در كـار خـود مسـتقل هـاي راهبـر به پايان برد. عاشور گفـت: شـوراي ملـي سياسـت

خواهد بود تا بتواند مأموريت خود را به آساني انجام دهد. اياد عـالوي، رئـيس شـوراي نـويس قـانون ايـن شـورا در گيـري دربـاره پـيش هاي راهبردي، بعـد از رخي ملي سياست

پارلمان، كار تشكيل ساختار آن را آغاز خواهد كرد.

ــ سـعودي بـا هـدف اعطـاي ريكـايي هاي راهبـردي طرحـي آم شوراي ملي سياست هـاي اجرايـي بـه وي اختيارات گسترده درحكومت به رئيس اين شورا و سپردن تصـميم

چنـين آمريكـا و عربسـتان وزير عراق است. همهاي اجرايي نخستدر حد قدرت تصميمهاي مختلف ايـن حـزب منحلـه و تشـكيل ها، موجب ادغام شاخهبا اعمال فشار بر بعثي

براي ورود به عرصه سياسي عراق شدند. « خيزش و تجديد»يد به نام جرياني جد

بخش هشتم: آينده روابط عراق با همسايگان

369

پيماني ملي عراق با تكيه بر اصول قـانون اساسـي ايـن كشـور در اين ميان اعضاي هم را رد كردند. « خيزش و تجديد»هرگونه تعامل با جريان جديد حزب بعث موسوم به

و عـراق تيـره خواهـد شـد و ها در عـراق روابـط ايـران يابي نوبعثيدر صورت قدرتامنيت ملي جمهوري اسالمي تحت تأثير قرار خواهد گرفت. اين تهديد به علت همسـويي

ها و دشمني آمريكا با ايران نسبت به گذشته خواهـد بـود و اختالفـات اشغالگران با نوبعثي

بـا گرا به حاشيه خواهند رفت. رابطه اين دولـت ور خواهد شد و شيعيان اصولمرزي شعله

يابد.كشورهاي عربي، سوريه و تركيه به علت همسويي ايدئوژيك توسعه مي

:بخش نهم

ورود و خروج آمريكا از عراق

ورود آمريكا به عراق

. راهبرد و اقدامات آمريكا در عراق1

ظهور نقالب اسالمي و جدايي ايران از اردوگاه غـرب سـبب نگرانـي شـديد كـاخ سـفيد . ايران عالوه بر نقش ژئواسـتراتهيكي در جنـگ سـرد، خـط مقـدم آمريكـا در مقابـل شد

اتحاد جماهير شوروي بود. بنابراين نه تنها استقالل ايـران از سـلطه آمريكـا بـراي غـرب ناخوشايند بود، بلكه احتمال پيوستن آن به شوروي بيشتر از همـه رهبـران كـاخ سـفيد را

تـرين دغدغـه سـه دهـه گذشـته كـاخ سرنوشت ايران مهمكرد. به همين دليل، نگران ميسفيد بوده است، زيرا ظهور و ثبات انديشه اسالم سياسـي منـافع و راهبـرد آمريكـا را در

كند. ريچارد مـورفي، معـاون اسـبق وزيـر خارجـه آمريكـا، طـي منطقه و جهان تهديد مياد نفـت از خلـيج هـاي آمريكـا حفـظ جريـان آز اولويـت »گزارش به كنگره اعـالم كـرد:

فارس، مهار نفوذ شوروي و جلوگيري از رشد راديكاليسم اسالمي اسـت. پديـده انقـالب اسالمي ايران تنها يك مسئله راهبـردي متعـارف نيسـت، بلكـه امـواجي اسـت كـه ايـن انقالب پديد آورده و بنيادهاي تمدن معاصر كاپيتاليستي و سوسياليستي غرب را بـه لـرزه

عراق، همسايگان و آينده

374

انقـالب اسـالمي »گويـد: جورج شواتز، وزير سـابق دارايـي آمريكـا، مـي 253«انداخته است.چنـين ريچـارد هـم « ترين دشمن مشترك تمدن غرب در سراسر تاريخ آن اسـت. خطرناك

امـام خمينـي هرهو و بنيـادگرايي »نويسـد: مـي پيروزي بـدون جنـگ نيكسون در كتاب 254«تر از شوروي هستند.اسالمي براي ما خطرناك

زمـان بـا ظهـور انقـالب گيـري صـدام هـم قدند حمايـت آمريكـا از قـدرت برخي معت

كـا اسالمي در ايران به همـين علـت بـوده اسـت. پـس از اسـتقالل ايـران از سـلطه آمري

هـا بـا هاي آمريكا از عراق با سـرعت بيشـتري توسـعه يافـت و عـراق كـه سـال حمايت شوروي ارتباط داشت به سوي آمريكا گرايش پيدا كرد.

ن انجـام وقفه براي مهار و تحت سلطه قـراردادن ايـرا هايي گسترده و بيا تالشآمريك

يـن اهاي متعدد، كودتاي نـوژه را طراحـي كـرد. پـس از شكسـت داد و در نتيجه ناكاميذ ا طرح، آغاز جنگ نظامي عـراق عليـه ايـران در دسـتوركار كـاخ سـفيد قـرار گرفـت. ـل

ا براي حمله به ايران آماده كرد.برژينسكي در سفرهاي متعدد به عراق صدام ردر آن زمـان قـرار شـد عـراق كـه تمايـل »نويسد: مي جنگ حقيقينيكسون در كتاب

زيادي به گسترش روابط با آمريكا داشت با نيروي نظامي قوي خـود حملـه بـه ايـران را 255«آغاز كند.

كرد:حمله عراق به ايران اهداف زير را براي آمريكا محقق ميمينـه ري از رشد و توسعه انديشه انقالب اسالمي در كشوري كه بيشترين ز. جلوگي1

را داشت. . درگير كردن ايران با قـدرت نظـامي قـوي منطقـه در مرزهـاي گسـترده در حـوزه 2

خليج فارس

د در سازي براي حضور بيشـتر خـو . ايجاد اختالف بين جهان عرب و ايران و زمينه3 منطقه به ويهه در خليج فارس

. تضعيف و تقليل پتانسيل و منابع اقتصـادي دو كشـور شـيعي بـراي جلـوگيري از 4

.314، ص 1379، تهران: سروش، ايران و آمريكا. واعظي، 253

.315. همان، ص 254

.141، ص 1362ين، االسالمي، تهران: انتشارات نو. ريچارد نيكسون، جنگ حقيقي، ترجمه جعفر تقه255

بخش نهم: ورود و خروج آمريکا از عراق

375

گرايي.گسترش اسالماي آمريكـا بـه بنابراين، ناكامي عراق در جنگ عليـه ايـران شكسـت راهبـرد منطقـه

زدن تـوازن قـدرت در منطقـه خـود همآمد، زيرا اقتدار نظامي عراق به دليل برحساب مير دشد كه مطلوب ايـن كشـور نبـود. است خارجي آمريكا قلمداد ميمعضلي جديد در سي

د. بـوش عين حال، عراق ابزاري مهم براي برخورد با ايران در سياست خارجي آمريكا بـو

يـاالت برقـراري روابـط عـادي ميـان ا »در سند امنيت ملي اعالم كـرد: 1989پدر در سال

لـيج و ثبـات را هـم در منطقـه خ آمريكاسـت متحده و عراق در راستاي منافع درازمـدت ه و عامـل پس از آن آمريكا فنـاوري پيشـرفت « بخشد.هفارسو و هم در خاورميانه ارتقا مي

يافتنـد، در اختيـار هاي ميكروبي را كه براي ساخت سالح كشتارجمعي تغيير كاربري مـي

عراق قرار داد. رهبـر اكثريـت در سـنا هيأتي از سناي آمريكا به سرپرستي باب دال، 1990در آوريل

خـواه، بـا صـدام ديـدار و بـر گرمـي و جمهوري از حزب جمهـوري و نامزد آتي رياستهاي بوش )پدر( را به صدام ابـال كـرد و صميميت اين رابطه تأكيد كرد. هيأت شادباش

به او اطمينان خاطر داد كه دولت آمريكا مشكلي با صدام ندارد تنها مطبوعـات ناآگـاه بـا بـه صــدام توصـيه كــرد از 256دارنــد. بـه همــين دليـل، ســناتور آلـن سيمپســون او مشـكل

شـان مطبوعات آمريكا دعوت كند به عراق بيايند و همه چيز را ببينند و بر برداشت غلـط كـه نظـري « صـداي آمريكـا »فائق آيند. وي به صـدام اطمينـان داد كـه يكـي از مفسـران

257انتقادي به صدام داشت بركنار شده است.خي محافـل سياسـي معتقدنـد اشـغال كويـت توسـط عـراق در نتيجـه تحريـك و بر

هاي آمريكا، به ويهه چرا سبز سفير وقت آمريكـا در عـراق )خـانم گـالس وي( حمايت

تر در خلـيج فـارس بـه منظـور مهـار انجام شد. در واقع، آمريكا براي حضور نظامي قوياشغال كويت اين بهانـه را محقـق كـرد. اي داشت كهصدام و انقالب اسالمي نياز به بهانه

زمـان ايـران و عـراق در پس از آن تئوري مهار دوجانبة مارتين اينـديك بـراي مهـار هـم

256 . Allan Simpson

زاده و عنبرايـي، تهـران: نشـر آبـي، نوام چامسكي، سروري يا بقا تالش آمريكا براي سلطه بر جهان، ترجمـه رئـيس . 257

.146ـ 147، صص 1378

عراق، همسايگان و آينده

376

دستوركار كاخ سفيد قرار گرفت. خارج شدن صدام از كنترل آمريكا و ادعاي رهبري جهان عرب نگرانـي مضـاعفي در

كويـت را بـه رايگـان 1991ق در سـال كاخ سفيد ايجاد كرد. اين نگراني پس از آنكه عرادرآورد به صورت گسترده تبليغ و فرصتي شد تا آمريكـا عليـه عـراق وارد جنـگ شـود.

المللي براي جنگ عليه عـراق كسـب كـرد، هاي بينحمايت 1991اگرچه آمريكا در سال

اما در ادامه جنگ با اين چالش مواجه شد كه عراق بدون صـدام و حـزب بعـث فرصـتي

مردم عراق كه به سرعت در سطحي وسـيع آغـاز 91ايران خواهد بود. انتفاضه سال براي شد، نگراني جديدي براي آمريكا بود كه به نگراني اوليه آمريكا كه با آغـاز جنـگ عـراق

پوشاند. بـه همـين دليـل آمريكـا مجبـور شـد عليه ايران برطرف شده بود، جامه عمل مي

زمـان بـه طـور جـدي ن در عراق حفـظ كنـد، و هـم صدام ضعيف را در مقابل سلطه ايرامانـد نخـورده بـاقي درصدد بازتعريف راهبرد خود در عراق برآيد و تنها يك اصل دسـت

اگـر مـردم عـراق از طريـق 258كه مردم عراق نبايد سرنوشت كشورشان را در دست بگيرند.صـور نبـود، رسيدند، نه تنها در عراق بـراي آمريكـا جايگـاهي مت انتفاضه به حكومت مي

بايست در برابر آنچه در عراق انجام داده بود، پاسخگو باشد. بنـابراين بلكه كاخ سفيد ميآمريكا تالش كرد با حمايت مجدد از صدام مردم عراق را در شرايطي سـخت قـرار دهـد

تا ناچار شوند سلطه آمريكا را بر حكومت صدام ترجيح دهند.

رد آمريكاالف( تأثير بحران بالكان بر راهب

روي يـا كه اولين بحران پس از فروپاشي شـو 1992با آغاز بحران جنگ در بالكان از سال ات آمريكـا قطبي آمريكا بود، انديشه و امكانبه تعبيري اولين بحران در آغاز حاكميت تك

يـر شـدن متوجه بالكان شد. اگرچه اين بحران نوعي بحران داخلي در اروپا بـود، امـا درگ بوسـني ها عليه مسلمانانها و كاتوليككشي و جنايت ارتدوكسلمانان و نسلغرب با مس

ت توجه جهان اسالم، به ويهه ايران را به خود جلـب كـرد. جمهـوري اسـالمي در حمايـ

رقيـب جـدي 2000تـا سـال 1994كيفي از مسلمانان نقش محوري ايفـا كـرد و از سـال آمد. آمريكا در بالكان به حساب مي

.181همان، ص . 258

بخش نهم: ورود و خروج آمريکا از عراق

377

هاي داخلي در كاخ سفيد انجاميـد و در نتيجـه ايران در بالكان به كشمكش حضور مؤثربا اعتراف بر نقش كارامد ايران تالشي وسيع براي حذف نقش ايران در كاخ سـفيد طراحـي

هـاي ميليون دالر بـراي تحقيـق در مـورد كمـك 15مبلغ 1995شد و سناي آمريكا در سال 259ا در جلوگيري از اين اقدام اختصاص داد.نظامي ايران در بوسني و كوتاهي آمريك

، چنـد روز پـس از 1996نـوامبر 7كميته تحقيقاتي كنگره نتايج تحقيقات خـود را در

جمهـوري آمريكـا اعـالم كـرد. ايـن تحقيقـات كـه بـا اصـرار برگزاري انتخابات رياست

هـايي محرمانـه بـود كـه بـه اجـازه ماه انجام شد، حـاوي بخـش 7خواهان طي جمهوريشـده ضـمن اعتـراف بـر هـاي اعـالم جمهور براي انتشار نياز داشت. امـا در بخـش رئيس

حضور و اقتدار ايران، نگراني آمريكا از حضور ايران در اروپا و حمايـت از مسـلمانان در

تـوجهي و كوتـاهي مـتهم شـد. در منطقه بالكان اعالم و دولت كلينتون به شـدت بـه بـي در بالكــان و حمايـت شـجاعانه از مســلمانان 90هـه حقيقـت، حضـور مــؤثر ايـران در د

260بوسني نگراني مضاعفي براي كاخ سفيد ايجاد كرد.ن نقـش ها براي بد جلوه دادن چهره اسـالم و مسـلمانان و خنثـي كـرد البته آمريكايي

ا چهـره نيروهـاي القاعـده را بـه بوسـني فرسـتادند تـ 1994ايران شيلي در بوسني از سال گذارند. سالم براي مسلمانان نوپاي بوسني و منطقه بالكان به نمايش بخشن و بدي از ا

جـرم از قـرار »نويسـد: چامسكي در كتاب خود با انتقاد از سياست خارجي آمريكا ميفرستاد تـا از نيروهـاي معلوم زماني اتفاق افتاد كه كلينتون عوامل القاعده را به بوسني مي

261«حمايت كنند.مورد حمايت اياالت متحده در آنجا

سپتامبر 11ب( راهبرد آمريكا در خاورميانه پس از

262دهد:چهار مؤلفه محوري اساس راهبرد امنيتي اياالت متحده را در خاورميانه تشكيل مي سازي سياسي منطقه و مهار بازيگران متعارض . همگن1

259. New York Times, P.3 .31/10/1996، كريستين ساينس مانيتور. 260

.56ن، ص چامسكي، پيشي. 261

.32، ص 1384. سيامك باقري، پروژه خاورميانه بزرگ تهران: انتشارات ستاد نمايندگي سپاه، 262

عراق، همسايگان و آينده

378

. تثبيت قدرت در عراق 2 . تحقق پروژه صلح خاورميانه 3

ژي.. امنيت انر4ويـهه خاورميانه به لحاظ اهميت ژئواستراتهي و ژئواكونومي و حتي ژئوپوليتيـك بـه

ت، اي اسـ اي و فرامنطقـه هاي منطقهپس از فروپاشي شوروي به شدت مورد توجه قدرت

ورد مـ هاي آينده قدرت بـه ميـزان نفوذشـان در خاورميانـه ها و قطببه نحوي كه قدرت

گيرند. توجه قرار ميجنـگ در عـراق صـرفا »نفرانس مطبوعاتي درباره تثبيت قدرت اعالم كرد: بوش در ك

هـاي گراي داخل عراق نيست، بلكه جنگ بـا ايـران، القاعـده، گـروه هاي افراطبا جريان

263«گرايي اسالمي در كل خاورميانه است.تندروي فلسطيني و در نهايت افراطاسـرائيل »ي گزارشي اعـالم كـرد: كنگره آمريكا در ارتباط با تحقق صلح خاورميانه ط

دوست و متحد آمريكاست و امنيت آن براي ثبات منطقه و منافع ايـاالت متحـده آمريكـا 264«حياتي است.

كنـد كـه الزم اسـت همـه كشـورهاي در ارتباط با امنيت انرژي، برژينسكي تأكيد ميه در خلـيج منطقه خليج فارس اين واقعيت مهم راهبردي را درك كنند كـه ايـاالت متحـد

ــاتي ــافع حي ــزو من ــه ج ــرژي در منطق ــت ان ــتقالل و امني ــت و اس ــدگار اس ــارس مان ف 265آمريكاست.

اي قدمـه سپتامبر بيانگر اين واقعيت است كه اشـغال عـراق م 11راهبرد آمريكا پس از رح بر اهداف كالن آمريكا در منطقه اسـت كـه ادامـه ايـن اشـغال در پروسـة اجرايـي طـ

شد. مي خاورميانه بزرگ محقق . طرح آمريكا براي خاورميانه3

، گروهـي ويـهه بـا هـدف 2001چند ماه پيش از به قدرت رسيدن جورج بوش در ژانويه

، ص 1382، 29، مركـز تحقيقـات اسـتراتهيك، ش نشـريه راهبـرد ، «ههموني امريكا در عـراق »اهلل كامل، . سيد روح263

55.

.28، ص 1383، 44، ش ماهنامه نگارش، «ائيلگرانه از آمريكا و مسأله اسرسياست مداخله». سيدقاسم مفرد، 264

.174، ص 1378، پهوهشكده مطالعات راهبردي، مالحظات امنيتي در سياست خارجي ايران. مقصود رنجبر، 265

بخش نهم: ورود و خروج آمريکا از عراق

379

گزارشي منتشر كردند. رئيس اصلي ايـن گـروه ريچـارد « پروژه قرن نوين آمريكا»تدوين هـاي اي و رئـيس هيـأت سياسـت هاي مشـاوره پرل، از اعضاي دولت ريگان، عضو گروه

هـاي مهمـي دفاعي و عضو گروه مشاوره پنتاگون بود. ساير اعضاي اين گروه كـه پسـت ولفـوويتز، لـوئيس ليبـي، اند از:ديـك چنـي، رامسـفلد، پـل در دولت بوش دارند، عبارت

تر بوش، جب بـوش. گـزارش منتشرشـده از زاد و برادر كوچكويليام بنت، زلماي خليل

دفاعي آمريكـا از نظـر راهبـردي و قـدرت نظـامي و بازسازي توان »سوي گروه با عنوان

اي بسـيار نزديـك آشـكارا راهبـرد آمريكـا را بـراي آينـده « راهكارهايي براي قرن جديـد ترين مطالب اين گزارش آمده است:اي از مهمدر چكيده 266كندبازگو مي

كند:آمريكا براي مقابله با سه عامل بحراني تالش مي

ل ركود آمريكا . موقعيت اقتصادي در حا1مريكـا . امكان تبديل شدن نيروهاي امپرياليسـتي مـنظم بـه مـانعي عظـيم در برابـر آ 2 هاي رقيب( گيري قطب)شكل هـاي هوشـيارانه و در حـال رشـد در . طرز تفكـر و ديـدگاه مـردم جهـان، مخالفـت 3

هاي مقاومت در كشورهاي جهان سوم.كشورهاي پيشرفته، انفجارهاي مشهور و جنگقه خلـيج فـارس كند نقش هميشگي در طرح امنيتي منطهاست تالش ميآمريكا مدت

نشده با عراق، دليل كافي براي عملي كردن اين نيت اسـت. هاي حلداشته باشد اختالف كرد. بنابراين، نياز به حضور دائم در خليج فارس، حمله امريكا به عراق را ضروري

هـا داشـته زمـان و پيـروزي قاطعانـه در آن د نبرد همآمريكا بايد توان جنگيدن را در چن دهد. ميليارد دالر افزايش 480باشد و به اين منظور بايد بودجه نظامي خود را تا

مـال اي خـود را توسـعه دهـد و از آنجـا كـه احت هاي هسـته آمريكا بايد ذخيره سالح

كي تبـديل هـاي تـاكتي ها را بـه سـالح استفاده گسترده از آنها وجود دارد، بايد اين سالحآن، بـه علـت اي كه در نبردهاي معمولي مورد استفاده قرار گيرند. عالوه بركند، به گونه

ر ايـن دهاي ميكروبي الكترونيكـي غيركشـنده هاي جديد از جمله سالحاستفاده از روش

جنگ، ابعاد آن بسيار گسترده خواهد بود.

، ص 1386اهلل ميثمـي، تهـران: انتشـارات محمديـه، ، ترجمـه لطـف آن سوي حمله به عراق. شوراي اقتصاد آمريكا، 266

75.

عراق، همسايگان و آينده

380

د( طرح آمريكا براي اشغال عراق

نيل به دست آوردن بهانهكا از حمله به عراق هدف آمري اي براي تجاوز به كل منطقه بود. دابراي رسيدن به خاورميانه بايد از بغداد عبور كرد، زيرا بينش دولت بوش »گويد: بايمن مي

267«رود.براي دموكراسي فراتر از عراق ميبــراي جـف سـيمونز حملـه آمريكـا بـه عــراق را در چـارچوب طـرح كـالن آمريكـا

، اقتصـادي، داند. به نظر وي، خاورميانه به داليل سياسي، اجتمـاعي بازسازي خاورميانه ميويـد: گنظامي و ارتباطي در كانون توجه سياست خارجي آمريكا قرار گرفته اسـت. او مـي

بـرال هـا يعنـي اسـالم و لي ترين خط تعـارض بـين تمـدن تواند تكليف مهماين منطقه مي»امـد، هـاي عربـي فاسـد، ناكار ن كند. آمريكا واقف است كه اكثر دولـت دموكراسي را روش

سركوبگر و فاقد مشروعيت مردمي هستند و اگر به حـال خـود رهـا شـوند، ديـري نمـي آمريكـا گذرد كه قدرت را به آساني به مسلمانان راديكال واگذار خواهند كـرد. لـذا طـرح

« در جهان عرب استوار است.بر جايگزيني نيروهاي جديد به جاي نيروهاي سنتي

كشور عضو اتحاديه عرب حتـي يـك دموكراسـي هـم 22در »گويد: پل ولفوويتز مي 268«گونه باشد وجود ندارد، چرا بايد اين

برنامه آمريكا گسـترش دموكراسـي در منطقـه اسـت. آمريكـا بـا حملـه بـه عـراق و

اري در دراسـي و سـرمايه سرنگوني رژيم صدام در نظر دارد عراق را به نمونه موفق دموكاز كنـد و آن سازي در منطقه را آغـ منطقه تبديل كند تا در سايه آن بتواند روند دموكراسي

ورميانـه اجـرا كاران آمريكا درصددند تئوري دومينو را در خارا به اجرا درآورد. نومحافظه

هـاي كنند. براساس ايـن تئـوري، در صـورت برقـراري دموكراسـي در عـراق، حكومـت د ايجـا »گويـد: ستبد منطقه يكي پس از ديگري ريزش خواهند كـرد. پـل ولفـوويتز مـي م

نطقـه دموكراسي در عراق ـ حتي به صورت ناقص ـ امواجي ايجاد خواهد كرد كه تمام م

«را تكان خواهد داد.

، 1383، 4، ش 18، س فصلنامه سياست خارجي، «الملل، نظام اقتصادي و حمله به عراقبين نظام»دهشيار، . حيسن 267

.878ص

.33، ص 1384المللي، ، تهران: دفتر مطالعات سياسي و بينعراق پس از سقوط بغداد. اصغر جعفري ولداني، 268

بخش نهم: ورود و خروج آمريکا از عراق

381

خالفـت مپذير نيسـت و برخي معتقدند ايجاد دموكراسي در خاورميانه به راحتي امكانيـد در با»گويـد: راق با آمريكا بيانگر اين مسـئله اسـت. برژينسـكي مـي هاي داخلي در ع

اقـب مورد استقرار دموكراسي در خاورميانه با احتياط پيش رفـت، زيـرا ممكـن اسـت عو اقعـا آزاد وتوانسـتند در انتخابـاتي هـا مـي اي در پي داشته باشد. اگـر فلسـطيني ناخواسته

گر قـرار كه رهبري حماس را انتخاب نكنند ا رهبري براي خود برگزينند، از كجا معلوم

ارد دشود به زودي انتخابات آزاد در عربستان سعودي برگزار شود، چه تضـميني وجـود

جـوي گـراي سـتيزه الدن يا هـر رهبـر اسـالم طلب بر اسامه بنكه شاهزاده عبداهلل اصالح ديگر پيروز شود

هاي آمريكا براي حمله به عراق. بهانه2

تباط صدام با القاعدهالف( ار

دولت بوش راهبرد امنيت ملي را اعالم كرد. در اين راهبـرد توسـل بـه 2002در سپتامبر زور براي امحاي هر چالش متصور در برابر برتري جهاني اياالت متحده كـه قـرار اسـت

االبد باشد بيان شده است. اين راهبرد كالن موجب نگراني عميـق در سراسـر جهـان و الي

چنـين در سـپتامبر جنگـي بين برخـي نخبگـان سياسـت خـارجي آمريكـا شـد. هـم حتي تبليغاتي به راه افتاد تا صدام حسين را تهديد فوري بـراي ايـاالت متحـده قلمـداد و القـا

هـاي ديگـري اسـت. ايـن سـپتامبر بـوده و در پـي برنامـه 11كنند كه او مسـئول فاجعـه

ره آغاز شد در تغييـر تلقـي مـردم موفـق بـود و اي كنگدورهتبليغات كه در انتخابات ميانجمهـور )بـوش، رئـيس 269افكار عمومي آمريكا را براي توسل به زور عليه عراق آماده كرد.

و اعوان و انصارش صدام را به عنوان تهديدي هولناك معرفي كردنـد تـا حـدي كـه مـي كـه از سـوي سپتامبر دست داشته است. اين تهاجم تبليغـاتي 11گفتند صدام در حمالت

صـدام »درصد مردم آمريكـا را متقاعـد كـرد كـه 60شد حدود ها دنبال ميدولت و رسانهو بايد فورا در چارچوب اصل دفاع از خـود از « تهديدي فوري براي اياالت متحده است

صحنه كنار گذاشته شود. به همين دليل بيش از نيمي از مردم آمريكا تا ماه مارس بـه ايـن

.17. چامسكي، پيشين، ص 269

عراق، همسايگان و آينده

382

سپتامبر دسـت داشـته اسـت و عراقـي 11بودند كه صدام شخصا در حمالت باور رسيده 270اند.سپتامبر( ديده شده 11ها در ميان هواپيماربايان )حمالت

راهـام در عرشـه نـاو هواپيمـابر آب 2003پس از اشغال نظامي عراق، بوش در اول مـه وريسـم ر جنـگ بـا تر رغم نظرهاي بدبينانه داخلي موفق شده است دلينكن اعالم كرد به

پيروز شود، چون يكي از متحدان القاعده را از ميان برداشته است.

هاي كشتارجمعيوجوي سالحب( در جست

لي هـاي اصـ سازمان ملل به دليل اختالف با صدام دربارۀ دسترسـي بـه سـايت 1988سال ر روزهچهـا عراق، بازرسان تسليحاتي خود را از اين كشور خارج كرد. كلينتـون بمبـاران . نبيه كنداي را آغاز كرد تا عراق را به دليل همكاري نكردن با بازرسان سازمان ملل ت

آوري اطالعـات از تسـليحات ايـن خروج بازرسان از عراق توانايي سيا را براي جمعآوري اين اطالعـات بـيش از هـر چيـز بـه سيا براي جمع 90كشور كاهش داد. طي دهه

توسط بازرسان مذكور متكي بود، لذا پس از خـروج ايـن افـراد از شده هاي تنظيمگزارش

هـاي عراق نتوانست مستقيما منابع معتبر ديگري به منظور تهيـه گـزارش دربـاره برنامـه )هانس بليكس، رئـيس هيـأت سـازمان ملـل بـراي بازرسـي 271نظامي صدام به دست آورد.

هـا الم كرده بود كـه عراقـي هاي كشتارجمعي در عراق، در آخرين گزارش خود اعسالحهاي بالستيك ندارند. اما مقامـات آمريكـا ايـن گـزارش هاي كشتارجمعي و موشكسالح

(41، 1383را ناشي از ناتواني بليكس و تيمش دانستند(. )كلهر،

سـيا تنهـا يـك مـأمور مخصـوص تحـت پوشـش ديپلمـات در 2003تا آغاز جنـگ بود حتي به يك منبع مطلع از وضعيت برنامـه خانه كشور ديگر داشت و نتوانسته سفارت

تسليحاتي عراق دست يابد. اگرچه سيا از طريق عالوي با منابعي در ارتش عراق ارتبـاط

هـاي كشـتارجمعي نداشـتند. عمـال برقرار كرد، اما اين منابع نيز اطالعات دقيقي از سالحر اطالعـات كـم چهـار سـال از انقضـاي تـاريخ مصـرف بيشـت ، دسـت 2002اواسط سـال

.36همان، . 270

ي سـيا و دولـت بـوش، ترجمـه مهـدي ذوالفقـاري و احمـدي معـين، تهـران: . جيمز رايزن، دولت جنگ تاريخ سر271

.136، ص 1387سازان نور، مؤسسه مطالعات انديشه

بخش نهم: ورود و خروج آمريکا از عراق

383

272گذشت.سازمان مياالت بوش در سخنراني خود صدام را متهم كرد كه تهديدي بـراي ايـ 2002در ژانويه

يمـ ها حمايـت هاي كشتارجمعي در اختيار دارد و از تروريستمتحده است، چون سالحهـاي شـيميايي، اي بـا سـالح ها حملـه كند. صدام ممكن است خود يا از طريق تروريست

حمـالت اي مخرب انجام دهد. تحليلگران كاخ سفيد اعالم كردند كهكي يا هستهبيولوژي

تـه بـوش، رسـد. بـه گف گانه به نظر مـي سپتامبر در مقايسه با اين تهديد يك بازي بچه 11

وجه حاضر نبود چنين تهديدي را بپذيرد.هي سپتامبر به 11آمريكا پس از در مورد وقوع حمالت تروريستي عليـه پس از آن ديك چني در تلويزيون اعالم كرد

هـا در آينـده نزديـك از چنين وزير دفاع اعالم كرد كه تروريستآمريكا مطمئن است. هم

273هاي كشتارجمعي دست خواهند يافت.طريق كشورهاي شروري مانند عراق به سالحز آوري اطالعـات، طرحـي پيشـنهاد كـرد كـه ا سـيا در جمـع چارلي آلن، معاون رئيس

كننـد بـه اي عـراق كـه در خـارج از عـراق زنـدگي مـي بستگان دانشمندان هسـته طريق اطالعات الزم دست يابند. اين پيشنهاد با استقبال مواجه شد.

كـار خـود را آغـاز كـرد و طـي تماسـي بـا اعضـاي 2002آوري آلن از بهار تيم جمعو با اقوام دانشـمند خانوادۀ دانشمندان عراق در خارج، از آنها خواست به عراق برگردند

كم سي تن از بستگان دانشمندان اعالم آمادگي كردند كـه يكـي خود صحبت كنند. دستهـا قبـل بـه از آنها خانم سوسن الحداد پنجاه ساله بود كه برادرش سـعد توفيـق از مـدت

عنوان يكي از عناصر اصلي برنامه اتمي عراق شناسايي شده بود. او به علت شـيعه بـودن اش او را بـه عنصـري كليـدي بـراي تماد رژيم نبود، امـا تخصـص و توانمنـدي مورد اع

خواست قبل از اعزام سوسـن هاي تسليحاتي بغداد تبديل كرده بود. سيا ميپيشبرد برنامه

به عراق از همكاري سعد توفيق مطمئن شـود. سوسـن از طريـق مـادر شـوهرش كـه بـه بـرادرش فرسـتاد و قـرار شـد اگـر سـعد ديدار سوسن در كلولند آمده بود، پيغامي بـراي

موافقت كرد، در جواب تلفن سوسن اعالم كنـد حـالش خـوب اسـت. پـس از اطمينـان،

هـا نتوانسـتند او وارد بغداد شد و عراقـي 2002سوسن با پاسپورت ديگري اوايل سپتامبر

.137. همان، ص 272

. همان.273

عراق، همسايگان و آينده

384

را شناسايي كنند. و را از فرودگـاه ها وارد عراق شد و برادرش از طريـق دوسـتانش ا سوسن پس از سال

274كرد.هاي باحجاب در بغداد تعجب ميخارج كرد. سوسن از ديدن كثرت زنخواهـد خـودت را بـه منطقـه سوسن پس از دو روز به برادرش گفـت كـه سـيا مـي

پس توضـيح سـ ات را به خارج بدهند. كردنشين برساني تا آنها ترتيب انتقال تو و خانواده

اي چقـدر فاصـله ه كالهكي هسـته ها تا دستيابي به عراقيهايي از تو دارد كداد سيا سؤال

پيشـرفت دارند چه ميزان سوخت تسليحاتي در اختيار دارند برنامه سانترفيوژها چقـدر ي هـا شـود كارخانـه هـا اسـتفاده مـي كرده است از چه روشي براي جداسازي ايزوتوپ

ا معرفي كني اي رتواني دانشمندان هستهسازي كجا هستند آيا مياسلحه

بـين اي عـراق از برنامـه هسـته 1991داننـد سـال سعد با ناباوري گفت مگر آنها نمـي رفته و هي چيز از آن باقي نمانده است آنها بايد اين را بدانند.

ع منـاب »هاي سـيا را مطـرح كـرد، سـعد پاسـخ داد: پس از اينكه سوسن فهرست سؤالا در قطعات يدكي معمـولي مـورد نيـاز ارتـش ر الزم براي ساختن هي چيز نداريم، حتي

رايمـان بتوانيم يك هواپيمـا را هـدف قـرار دهـيم. هـي چيـز اختيار نداريم. ما حتي نمي «رفت.گاش را از سر خواهد ها لغو شود، صدام برنامهنمانده است. البته اگر تحريم

و كـرد د مـي هاي بسياري ايجـا منشي سعد كه از عوامل اطالعاتي عراق بود مزاحمتمـد. هايي كوتاه براي صـحبت پـيش آ روز اقامت سوسن در بغداد فقط فرصت 10رغم به

دعـا آخرين بار سوسن سؤال كرد كه يكي از دانشـمندان عراقـي بـه آمريكـا گريختـه و ا ت و بـاز اسـ هاي كشتارجمعي دارد. سعد پاسخ داد او يك حقهكرده است كه عراق سالح

گويد. ده و درو ميبراي پول اين كار را كر

سعد توفيق گفت البته طرحي از سوي جعفر دايه، جعفر شـيعي، بـراي سـاخت بمـب پيشنهاد و ساخت آن آغاز شد كه قرار بود مطابق طـرح منهـتن آمريكـايي كـه نيـازي بـه

توانسـت خـارج از شده و پرهزينه مياي ندارد آغاز شود. اين روش منسوخراكتور هسته

يـك هواپيمـاي آمريكـايي كـه 1991ر خـود ادامـه دهـد. امـا در سـال ديد آمريكا به كـا اش را انجـام داده و در حـال بازگشـت بـود بـراي خالصـي از دو بمـب مأموريت اصلي

.145. همان، ص 274

بخش نهم: ورود و خروج آمريکا از عراق

385

كيلومتري شمال بغـداد را هـدف 30موجود خود به صورت اتفاقي منطقه تارميا تقريبا در آنجـا را 52ــ بـا هواپيمـاي بـي هاگرفت كه دود ناشي از آن موجب شد مجددا آمريكايي

هـا بـه آن سازي اورانيوم تارميا كـه عراقـي بمباران كنند. بر اثر اين بمباران تأسيسات غني گفتند كامال تخريب شد و برنامه جعفر هرگز احيا نشد. مي« كارخانه صفا»

شده را به سيا داد. مسـئوالن سـازمان آوريسوسن الحداد در بازگشت، اطالعات جمع

د و هاي خود يعنـي سـي نفـر اقـوام دانشـمندان جـواب يكسـان گرفتنـ سيا از تمام كانال

ز پـس ا 2002مطمئن شدند عراق تسليحات كشـتارجمعي نـدارد. بـا ايـن حـال در اكتبـر سفر سوسن، دستگاه اطالعاتي آمريكا گزارشـي منتشـر كـرد كـه صـدام در حـال احيـاي

(156ـ159اي عراق است. )همان، برنامه هسته

ج( نقش ابزاري سازمان ملل در زمان اشغال عراق

مـا نيـازي بـه شـوراي امنيـت »اعـالم كـرد: 2002يكي از مقامات دولت بوش در اكتبـر خواهد محلي از اعـراب داشـته باشـد، بايـد اختيـارات اگر شورا مي« سازمان ملل نداريم.

تفاده از زور بـه ميـل جمهور آمريكا بدهـد )اسـ چون اختيارات كنگره به رئيسمشابهي همجمهور(، اگر شورا اقدام نكند، ما از اقتدار برخـورداريم و كـاري را كـه بـه و ارادۀ رئيس

275دهيم.عقيده ما ضروري است، انجام ميورا شـ ( تسليم شوراي امنيت كرد و سپس پـاول اعـالم كـرد 1441اي )آمريكا قطعنامه

زه آنها نداريم. تواند نشست برگزار كند، اما ما نيازي به اجاميرهبران اياالت متحده و بريتانيا با شوراي امنيت سازمان ملل اتمام حجـت كردنـد كـه

ساعت تسليم شويد، واال كشور را اشغال و رژيـم مـد نظـر خودمـان را بـدون 24ظرف »كنـيم. در آن صـورت سـازمان ملـل محلـي از معناي شما در آنجا برقرار مـي مهر تأييد بي

هــاي محولــه برنيامــده و از داشــت، زيــرا از عهــده اجـراي مســئوليت اعـراب نخواهــد

276«دستورهاي واشنگتن اطاعت نكرده است.

. همان.275

.53. همان، ص 276

عراق، همسايگان و آينده

386

آري فليشر، سخنگوي كاخ سفيد، به مطبوعـات خبـر داد كـه سياسـت آمريكـا تغييـر هـا بپسـندند، بلكـه رژيـم رژيم است. اين تغيير به معناي آوردن رژيمي نيست كه عراقـي

277دلخواه فاتح است.رايس اعالم كرد عراق نه تيمـور شـرقي اسـت و نـه كـوزوو و افغانسـتان كـه داراي اقتصاد ورشكسته باشد. عراق لقمه چربي است كـه واشـنگتن بايـد مسـئول آن باشـد نـه

278سازمان ملل و نه مردم عراق.

مسئوالن دفتر سـيا از خاورميانـه بـراي اجالسـي در سـفارت آمريكـا در 2002نوامبر بـازي شـروع شـده »ند. مقامات ارشد سيا در ايـن اجـالس اعـالم كردنـد: لندن جمع شد

ما قصد داريم جنگ با عـراق را آغـاز « است و بايد تمام شك و ترديدها را كنار بگذاريد.

كنيم. با اينكه اختالفاتي در سيا در اين باره وجود داشت، اما به مخالفان اعـالم شـد بايـد جمهـور مصـمم اسـت ايـن جنـگ را آغـاز زيرا رئيسجهان غرب را با خود همراه كنيم،

279كند و هر كس موافق نيست از ميدان خارج شود.هاي كشـور هـدف در جنـگ راهبرد امپراتوري جديد )آمريكا( ويهگي 2002در سال

280پيشگيرانه را چنين تعريف كرد: دفاع باشد. . بايد عمال بي1 ن را داشته باشد. . بايد چنان مهم باشد كه ارزش زحمت و دردسر آ2مريكـا . بايد به نحوي بتوان هدف را نهايت شر و تهديد فوري براي ادامـه حيـات آ 3

نشان داد. هـاي عراق دو شرط اول و دوم را داشت و بـراي رسـيدن بـه شـرط سـوم نيـز نطـق

پرشور بوش پسر و بلر كافي بود.

ور اطالعـاتي تجربـه يك منبع دولتي آمريكا در واشنگتن كه نزديك به دو دهه در امـ بوش هپسرو قادر است هر دروغي ببافد تا هدفش را كه جنـگ در عـراق »گويد: دارد، مي

. همان.277

.183. همان، ص 278

.123. همان، ص 279

.34. چامسكي، پيشين، ص 280

بخش نهم: ورود و خروج آمريکا از عراق

387

است پيش ببرد. به همين دليل، واشنگتن با بازرسي مخـالف بـود، چـون بـيم داشـت كـه 281«.چيز زيادي در عراق پيدا نشود

هاي آمريكا در عراق. اشتباه3

بينيالف( اشتباه در پيش

ق به علت تقويت و تجهيز حزب بعث و ارتش اين كشور در جنگ عليه ايران، پـس عرا

از توقف جنگ، به قدرتي خطرناك تبديل شد كـه تـوازن قـوا در خاورميانـه ضـد منـافع اسرائيل به مخاطره انداخت به ويهه كه هر روز احتمال استفاده از اين نيـرو عليـه منـافع

مهار قـدرتي برآمدنـد كـه بـا ها در انديشه، آمريكاييشد. به همين علتاسرائيل بيشتر مياشتباه آنها شكل گرفته بود. مارتين اينديك تئوري مهار دوجانبـه عليـه ايـران و عـراق را

282جمهور وقت آمريكا، آن را پذيرفت.مطرح كرد كه كلينتون، رئيسنـد بـا واصدام با استفاده از نقطه ضعف غرب، مواضعي ضد اسرائيلي اتخاذ كرد تـا بت هـا يكـايي غرب به توافق برسد اما اين بار اقليت حزب بعث اهميت قبلي خود را نزد آمر

ليـد سـالح هاي واهي از جمله تـالش بـراي تو از دست داده بود. بنابراين، صدام به بهانهعـراق مـورد 2003مـارس 20كشتارجمعي مورد غضب امريكا واقـع شـد. سـرانجام در

روز، اشغال شد. 21قرار گرفت و پس از هجوم نظامي اشغالگران دانسـت كـه كرد و ميها فكر ميييتر از آمريكافرماندهي ارتش عراق )صدام( عاقالنه

آمريكا در عراق پس از اشغال، دچار مشكل خواهد شد و هي جريـاني بهتـر از صـدام و

كرد كـه آمريكـايي تواند منافع اين كشور را تأمين كند. بنابراين، باور نميحزب بعث نميها درصدد نابودي حزب بعث برآيند. صدام تا آخـرين لحظـه بـا اطمينـان منتظـر بـود بـا آمريكا به نتيجه برسد. پل برمر، اولين حاكم آمريكايي در عراق، در كتاب خـاطرات خـود

نويسـد كـه صـدام گزارش دستگيري صـدام در آن دخمـه مـي ر د 283نويسد:ژنرال فَستميجمهور عراق، هسـتم و من صدام حسين، رئيس»دار گفت:ن انگليسي لهجهبالفاصله با زبا

.35. همان، ص 281

282. indyk, may 21, 1993, No 81.

283 . G. Fast.

عراق، همسايگان و آينده

388

اين كتاب به مالقـات چهـار تـن از رهبـران 338برمر در صفحه 284«خواهم مذاكره كنم.ميچي، موفق الربيعي و عادل عبدالمهدي( بـا صـدام اشـاره و فعلي عراق )احمد چلبي، پاچه

هوري با آنها صـحبت و حتـي اهانـت مـي جمچنان از موضع رئيستأكيد كرد كه وي همكرد. بنابراين، صدام معتقد بـود كـه در مقابـل تهديـد ايـران، بهتـرين ابـزار بـراي منـافع

ها نيز ايـن درك را دارنـد غافـل از اينكـه كـاخ كرد كه آمريكاييآمريكاست و تصور مي

سفيد در مسير تصميم عاقالنه قرار نداشت.

بـه رغـم عـدم موافقـت سـازمان ملـل و كشـورهاي اشغال عراق با محوريت آمريكاكـا و انگلـيس المللي نامطلوبي براي آمرياروپايي، عربي، ايران، چين و روسيه، شرايط بين

ن( از حمايـت گسـترده بـي 1991به وجود آورد. امريكا كه در جنـگ دوم خلـيج فـارس )

ينانـزواي بـ در شـرايط 2003المللي برخوردار بود، در جنگ سوم خليج فارس در سـال تري تن داد. اين كشور كه پيـروزي خـود را در عـراق قطعـي و المللي، به جنگي گسترده

كس را در اين پيروزي سهيم كند. خواست هي دانست، نميهمراه با موفقيت ميهـا به همين دليل، حتي معارضان عراقي در جنـگ سـهمي نداشـتند، چـون آمريكـايي

نـوامبر كـه در 15نامـه ، امتيازي به آنها بدهند. موافقتتصميم نداشتند در آينده حكومتواقع ايجاد چارچوبي سياسي براي حضور درازمـدت آمريكـا و تـداوم جريـان بازسـازي

ها خـود را نـه تنهـا از پشـتوانه قدرت و هدايت آن در عراق بود، باعث شد كه امريكاييكردنـد بـدون ينند، چون تصـور مـي نياز ببالمللي، بلكه از پشتوانه داخلي عراق نيز بيبين

در حـالي كـه اگـر بـراي پيـروزي 285پشتوانه داخلي و خارجي قادر به اداره عـراق هسـتند. نظامي داشتن پشتوانه مؤثر نباشد، براي تحمل فشارها و توجيه عدم موفقيت يا شكسـت

داشتن پشتوانه بسيار مؤثر است.

سـفيد، ران عراق شـدند. از ديـد كـاخ ها با دكترين جنگ پيشگيرانه وارد بحامريكايياي مفهوم دكترين جديد، نوعي گسترش حق دفاع مشروع و واكنشي زودهنگام به فاجعـه

واي، كشـورهاي شـرور در آينده و مانعي براي پيشگيري از سـه خطـر تروريسـم شـبكه

هاي كشتارجمعي بود. سالح

.323، ص 1387زاده، نشر آبي، . پل برمر، خاطرات پل برمر، ترجمه حسن رئيس284

.40، ص 1384، خبرگزاري جمهوري اسالمي ايران، «آينده عراق از نگاه يك تحليلگر آمريكايي». كنت ام. پوالك، 285

بخش نهم: ورود و خروج آمريکا از عراق

389

دانـد كـه تركيبـي از ي مـي ويليام كريستول اين دكترين را جهاني شدن از نوع آمريكاي 286است.« چماق بزرگ»ويلسون و عالقه روزولت به « گراييآرمان»

، در تفسـير ايـن واشـنگتن پسـت رابرت كاگـان، تحليلگـر مؤسسـه كـارنگي و روزنامـه گويد: آمريكا در كشور خود بسـيار نگـران رعايـت حقـوق بشـر اسـت و در دكترين مي

شـوند تـا از گوسـفندان ان به گرگ تبديل ميروست. آنخارج با خشونت و خطرات روبه

287دفاع كنند.

ها بر اساس دكترين جنگ پيشگيرانه، وارد بحران عـراق شـدند در حقيقت، آمريكاييافـزاري خـود در عرصـه و پس از اشغال به جاي تعقل و تدبير، با تكيه بر قدرت سـخت

د آمـد و نـام آن را گيري عمل كردند. اين پيروزي، بدون جنگ و درگيري به وجوتصميم

پيروزي در جنگ گذاشتند تا بتوانند با تهديد نظامي، ساير كشورهاي منطقه را بـه تسـليم مبالغـه در قـدرت »وادار كنند. رهبر معظم انقالب در برابر تهديـدهاي آمريكـا فرمودنـد:

افـزار مـدرن و انبـوه، دشمن، يكي از ترفندهاي آمريكاست. پول و قدرت سياسي و جنگاند. غلبه نظامي بر رژيمـي ماننـد ترساند كه از پشتوانه ملت خود محرومهايي را ميدولت

صدام كه نه پشتوانه ملت داشت و نه ارتشي بـا ايمـان و روحيـه جهـادي، دليـل قـدرت نيست. آمريكا نتوانسته است بر ملت عراق پيروز شود. عراق به همـان انـدازه كـه داعيـه

محك آزمايش كشاند و اين كشور را رسوا كرد، توانسـت خواهي آمريكا را بهدموكراسيناپذير بـودن آمريكـا را بـه چـالش بكشـاند و بـه تمسـخر دعوي قدرت مطلق و شكست

288«بگيرد. آمريكا پس از اشغال عراق، بايد بين ماندن و حذف شدن حـزب بعـث و ارتـش ايـن

لفـت و سـركوب كرد. بقاي حـزب بعـث بـه معنـاي ادامـه مخا كشور يكي را انتخاب مي

ود بـ درصدي شيعه و كرد و احتمال كودتا عليه حكومت آمريكايي در عـراق 83اكثريت ر و از دست دادن حزب بعـث نيـز بـه مفهـوم ناديـده گـرفتن منـافع راهبـردي آمريكـا د

استفاده از اين ابزار در آينده بود.

286. Berna. Havik, may, 2006.

. همان.287

.1385، تهران: فروردين «سومين كنفرانس فلسطين»اي )پيام مقام معظم رهبري(، اهلل خامنه. آيت288

عراق، همسايگان و آينده

390

با تكيـه بـيش سرانجام، آمريكا در حمله به عراق براي تحقق طرح خاورميانه بزرگ، از حد به توان نظامي خود و اطمينان از اعمال حاكميت، تصـميم گرفـت حـزب بعـث و

ارتش عراق را منحل كند. البته اين تصميم توافقي بين برمـر و رامسـفلد بـود و حتـي بـا بوش نيز مشورت نكردند كه بعدها نيز در كاخ سفيد مورد اعتراض قرار گرفت.

تشب( انحالل حزب بعث و ار

هـاي بـزرگ در رونـد بحـران عـراق، بـا گذشت زمان نشان داد كه آمريكا در كنار اشـتباه كـرد كـه ترين خطا را مرتكب شد. آمريكـا تصـور مـي انحالل ارتش و حزب بعث بزرگ

هاي سكوالر و مطلوب آمريكا قادرند در سايه اقتـدار ايـن كشـور حكومـت را بـر جريان كنند. به زعم آنها: اساس مصالح و منافع آمريكا اداره

پذيرند زيرا ديكتاتوري صدام را نخواهد داشت. ـ حكومت نوپا را عامه مردم عراق ميـ اكثريت شيعه و كـرد در سـايه ليبـرال دموكراسـي از حقـوق بهتـري در مقايسـه بـا

گذشته برخوردار خواهند شد.

هـاي ه شـاخص ـ سطح رفاه مردم افزايش خواهد يافت و عراق به تدريج با رسيدن بـ طرح خاورميانه بزرگ به عنوان الگويي كامل در منطقه مطرح خواهد شد.

جانبـه در كشـور ايجـاد و هـر ـ در سايه اقتدار نظامي اشغالگران، امنيت و رفـاه همـه گونه ناامني و تهديد از داخل و خارج توسط اشغالگران سركوب خواهد شد.

انـداز آينـده را در مقايسـه بـا د و چشمـ در چنين وضعيتي، ملت عراق شرايط موجو حكومت صدام به مراتب بهتر و بيشتر خواهند پذيرفت.

ها و اقتـدار حكـومتي بدين ترتيب، حكومت موقت عراق با مشاركت ظاهري قوميت

هـاي آمريكا آغاز به كار كرد و عوامل مد نظر آمريكـا بـا پشـتوانه ايـن كشـور در پسـت شدند. بـا گذشـت زمـان، مطالبـات شـيعه بـا محوريـت كليدي و حساس به كار گماشته

مرجعيت بر اساس حقوق دموكراسي و مطالبات كردهـا بـراي ايجـاد فدراليسـم و تعيـين

هـا بايـد بـراي حـل آن حدود كردستان، شرايط جديـدي بـه وجـود آورد كـه آمريكـايي اي هـ زده فرصتي براي حضور تروريسـت گرفتند. از سوي ديگر، عراق آشوبتصميم مي

فراملي ايجاد كرد و نيروهاي بعثي نيز ناگزير در موضع دفاع و مبارزه قرار گرفتند. بـدين

بخش نهم: ورود و خروج آمريکا از عراق

391

ترتيب، به حكم شرايط و بر اساس اصل دشمن مشترك، پيونـد وهابيـت و حـزب بعـث شكل گرفت و مطالبات ديگر نيز افزايش يافت. اشغالگران با قدرت تمـام درصـدد مقابلـه

ور شـد. ي نكشيد كه جنگ بين اهل تسنن و اشـغالگران شـعله با شورشيان برآمدند و طولگيري بود، ناگزير اشغالگران بايـد بـه تنهـايي از آنجا كه دولت نوپاي عراق در حال شكل

شـدند. از طرفــي، اقـدامات تهديــدآميز آمريكـا عليــه شـيعيان باعــث در جنـگ وارد مــي

المهـدي ي در قالـب جـيش نظـامي شـيع تحريك آنها شد و پس از اندك زماني، گروه شبه

اعالم حضور كرد. ارتش آمريكا با هدف سركوب مقاومت مردمـي، در منـاطق وسـيعي از عراق به درگيري و جنگ پرداخت و گسترش دامنه جنـگ نشـان داد كـه اشـغالگران آن

كردند با قدرت نظامي قادر به كنترل بحران نيستند. گونه كه تصور مي

هـاي سـني را ضـد آمريكـا ها در عراق، جبهه متحد عـرب مقابله آمريكا با تروريستالمهـدي در منـاطق كـربال و نجـف، اتحـاد شـيعه را ضـد تقويت كرد. جنـگ بـا جـيش

هـا خـارج شـد. اشغالگران شكل داد و در نهايـت، آمريكـا بـدون پيـروزي از ايـن جنـگ ه خروج ناموفق از جنـگ، باعـث اقتـدار مقاومـت ضـد آمريكـا شـد و از آن پـس، دامنـ

تر كشيده شد. عالوه بر آن، تاكتيك جنگ تغيير كـرد و جغرافيايي جنگ به مناطقي وسيعها افـزايش يافـت. بنـابراين، پذيري آمريكاييمبارزه به شكلي نامتقارن و متناسب با آسيب

هاي آمريكا بود كه ابتكار عمل جنـگ را در اي و گسترده نيز از اشتباهكاربرد جنگ منطقهها و مقاومت عراق قرارداد. آمريكـا پـس از تحمـل شكسـت در ميـدان ستاختيار تروري

انـد، تـن داد. جنگ گسترده، ناچار به مطالبات كردها و شيعيان كه اكثريت مطلق جمعيتيها و حتـي در دكتـرين جنـگ يكايياين موضوع همان چيزي است كه در تصور اوليه آمر

پيشگيرانه آنها تعريف نشده بود.

افزاري آمريكا در بحـران داخلـي عـراق باعـث افـزايش برخورد سختعدم موفقيت مطالبات مردمي شد. در اين ميان، عوامل مطلوب آمريكا در آغاز حكومـت موقـت عـراق

وزير، حازم شـعالن، وزيـر دفـاع و فـالح نقيـب، وزيـر كشـور( كـه بـا )عالوي، نخست

ريكـا از جملـه ايـران موضـع رفتند و ضـد مخالفـان آم عيار آمريكا پيش ميپشتيباني تمامكردند، در كمترين زمان نه تنها عقبه مردمي خـود را از دسـت دادنـد، بلكـه بـا گيري مي

هاي كالن مالي، آبروي خود و اربابان خود را بردند. اختالس و سوءاستفاده

عراق، همسايگان و آينده

392

با سوختن كارت سكوالرها، اشغالگران ناگزير در پاسخ به مطالبات اكثريت مـردم، بـه تن دادند. ائتالف شيعه و اتحاد آنها با كردها كه زمينه تـاريخي داشـت، آمريكـا انتخابات

را به انفعال بيشتر واداشت به ويهه كـه مرجعيـت شـيعه توانسـت خواسـت خـود را در برگزاري انتخابات و تدوين قانون اساسـي عـراق بـه اشـغالگران تحميـل كنـد. در واقـع،

اشغالگران افزود و بـه تناسـب ضـعف اشـغالگران، شرايط عراق به غربت بيشتر آمريكا و

هاي پيچيده متوسل شدند. نيروهاي تروريست نيز به روش

. دستاورد آمريكا پس از اشغال عراق4

طـور كـه بارهـا سرعت عمل در اشغال عراق به افراطيون كاخ سفيد قوت بخشيد و همانمطلوب خـود را بـر عـراق اعالم شده بود، آمريكا در نظر داشت پس از اشغال، حكومت

اي ديگـر كـاخ سـفيد را نظر در خصوص احمد چلبـي و فقـدان مهـره حاكم كند. اختالفواداشت كه براي مدتي عراق را با حاكم نظامي و سـپس حـاكم سياسـي اداره كنـد تـا در

هاي الزم را براي استقرار حكومـت مطلـوب فـراهم آورد. بـا ايـن طول زمان بتواند زمينه

هـا هـا و وهـابي دن پتانسيل معارضين كرد و شيعه و مخالفـت گسـترده بعثـي حال، رها ش

عمال آمريكا را به موضع انفعال واداشت، به طوري كه معاون وزير دفاع، داگـالس فيـث، انجام داد، با افتخـار آتالنتيكاي افشاگرانه كه پس از حمله به عراق با مجله طي مصاحبه

وابق بايگـاني مـا را بررسـي كنـد ـ كـه شـايد روزي اگر يك نفـر تمـام سـ »اعتراف كرد:

شخصي اين كار را بكند ـ هرگز يك ورق كاغذ پيدا نخواهد كرد كـه در آن نوشـته شـده جمهور، اجازه دهيد به شما بگـوييم كـه عـراق پـس از آقاي وزير يا آقاي رئيس»باشد كه

اگـر كسـي جـرخت . «هايي است كه به آن نياز داريمجنگ چگونه خواهد بود و اين طرح

« شد. داد، به سرعت از دفتر رامسفلد به بيرون پرت مياين كار را به خود ميبا اين حال، در زمان برمر تالش براي تشكيل دولت در شرايطي آغـاز شـد كـه مـردم شيعه با محوريت مرجعيت و كردها با محوريـت احـزاب كـردي بـر مطالبـات خـود بـه

ثباتي و نـاامني در عـراق تمـام قـدرت سـخت و نيمـه بيشدت اصرار داشتند و از طرفي اي بـراي اعمـال سخت آمريكا را به خود مشغول كـرده بـود. بنـابراين، آمريكـا پشـتوانه

سياست مطلوب خود نداشت و ناگزير بـود بـراي جلـوگيري از تـنش بيشـتر بـه برخـي

بخش نهم: ورود و خروج آمريکا از عراق

393

ها تن بدهد. خواستهموقت بايد از طريـق انتخابـات شيعيان به محوريت مرجعيت اصرار داشتند كه دولت

اي ممكـن نيسـت. ملي برگزار شود، اما ائتالف معتقد بود در زمان فعلـي چنـين خواسـته از ســازمان ملــل 2004اخـتالف بــين ائــتالف و مــردم عــراق موجــب شــد كــه ژانويــه

درخواست حكميت در انتخابات آزاد شود. در واقـع آمريكـا كـه سـازمان ملـل را نـاتوان

گري اخضر ابراهيمـي، نماينـده رد، ناچار شد از آن طلب كمك كند. با ميانجيكمعرفي مي

جمهـور، يـك جمهـور، دو معـاون رئـيس سازمان ملل، توافق شد كـه عـراق يـك رئـيس ت موقـت اداره عـراق تـا نخست وزير و يك شوراي وزيـران داشـته باشـد. وظيفـه دوـل

نـويس گروهي بـراي تهيـه پـيش چنين اعالم و هم 2005انتخابات مجلس ملي در ژانويه

289بيني شد.قانون اساسي پيشاهلل تگويد: بـه رايـس گـزارش دادم كـه آيـ برمر، اولين حاكم آمريكايي در عراق، مي

ور و هسيستانيو اصرار بر برگزاري انتخابات سراسري دارد. ايـن تصـميم ديپلماسـي صـب 15مـه ناصـدور فتـوا توافـق كند. حتي ايشان تهديد كـرده بـود بـا آرام ما را معكوس مي كند. نوامبر را محكوم مي

ايرانـي زنـي به اسكات كارپنتر نيز گفتم روز از نو روزي از نو. آيـا ايـن نـوعي چانـه اش را گرفته است اهلل تصميم نهايياست يا آيت

اهلل سيسـتاني، ايشـان بـر برگـزاري رغم تالش رهبران عراقي براي مذاكره با آيـت به ژانويه عماد ضياء را به نجف فرستادم تـا تعهـدمان 13تأكيد داشت. تا اينكه در انتخابات

اهلل اطمينـان دادم مـا بـه دنبـال عيار مورد تأكيد قرار دهـد. بـه آيـت را بر دموكراسي تمام 290دموكراسي هستيم.

تخابات آمـاده اهلل توضيح داديم، سازمان ملل نيز شرايط را براي انپس از اينكه به آيتي نيـز وديد و ايشان با تعويق انتخابات موافقت كرد. بالفاصـله بـه رايـس زنـگ زدم و ن

گفت: چه خبر خوشي!

اي ايشـان نامـه 2004مـارس 4اهلل داشـتم تـا اينكـه ماه توافق مشترك با آيت 10طي

.178، ص 1384المللي، . پريوش مظفري، عراق پس از سقوط بغداد، تهران: دفتر مطالعات سياسي و بين289

.56. برمر، پيشين، ص 290

عراق، همسايگان و آينده

394

تواننـد هاي عراق مـي دهندگان در سه استان از استاندوسوم رخي»نوشتند و به قانوني كه اعتراض كردند و گفتند دموكراتيك نيست زيـرا كردهـا « اساسي دائمي را وتو كنند قانون

توانستند قانون اساسي را وتو كنند. ميساعت به امضاي قـانون اداري انتقـالي وقـت داشـتيم. 24اين اعتراض زماني بود كه

از آيـت ايبامداد به رايس زنگ زدم و به او اطالع دادم كه فرداي آن روز نامـه 2ساعت

291پوستان آمريكا حق وتو دارند اهلل به دستم رسيد. نوشته بود آيا سياه

هـا بـا خوشـحالي آمـده بودنـد، از جملـه كردهـا خيلـي زمان امضا فرا رسـيد. خيلـي كردم لبخند بزنم. غير از عبدالعزيز، اكثـر رهبـران شـيعه خوشحال بودند. من هم سعي مي

كردها( به شدت بر امضاي بدون تغيير اصرار داشـتند، آماده امضا بودند. جالل و مسعود )

چنان مخالف بود. چند بار رايس تماس گرفت و به مـن گفـت از اهلل سيستاني هماما آيتهـاي بسـيار حكومـت تركيبـي را اخضر ابراهيمي كمك بگيريد. ابراهيمي پس از تـالش

بـه قـانون اداري انتقـالي پيشنهاد كرد. كردها اصرار داشتند بايد در قطعنامه سـازمان ملـل اهلل به شدت با آن مخالف بود و مرا تهديد كرد. با استيو هدلي تمـاس اشاره شود، اما آيت

گرفتم و پيشنهاد كردم بوش در سخنراني راديويي هفتگـي قـانون اداري انتقـالي را تأييـد آن بودنـد، كند. نظرم اين بود كه در قطعنامه سازمان ملل هم فدراليسم كه كردها خواهـان

هـا خواهـان آن بـود كه شيعه 2005مطرح شود و هم جدول زماني براي انتخابات ژانويه 292مورد حمايت قرار گيرد.

طالعـات كه خبرنگاري به نام محمد العرب آن را براسـاس ا هاي برمرناگفتهدر كتاب يـان بهـاي حقيقـي برمـر به دست آمده از معشوقه مسيحي )عراقي( برمر نوشته، ديـدگاه

ه هاي عراقـي اختصـاص دارد كـ شده است. بخشي از كتاب به نظر برمر درباره شخصيت

شود. به مواردي از آن اشاره ميترين بحران سياسي يا چـالش و تـنش بزرگ»گويد:اهلل سيستاني ميبرمر در مورد آيت

ني و بـا اي كوچك از دفتر سيد سيستااي يا مذهبي يا نهادي در عراق با صدور برگهطايفه

اگر من »گويد: خانم وداد )معشوقه برمر( مي« گرفت.امضا و مهر او روي آرامش به خود مي

.398. همان، ص 291

.490. همان، ص 292

بخش نهم: ورود و خروج آمريکا از عراق

395

گفتم كه به علت ميليون درصد مطمئن نبودم كه برمر يك آمريكايي مسيحي است، حتما مياز « بيم از وزنه ديني و سياسي سيستاني يكي از مقلدان ايشان است. ابوتراب نجفي كه يكي

شد و به دليل اهميت ايـن نفر حفاظت مي 6اهلل سيستاني بود توسط هاي برمر با آيترابط 293ارتباط وي به شدت مورد احترام برمر بود.

گويد:ايشـان عصـاي دسـت شـيعيان اسـت و او را بسـيار در مورد مقتدي صـدر مـي

ترين دشمن و آغوش بـاز پايگـاه تروريسـم داند. حارث الضاري را سرسختخطرناك مي

دانـد. هاي تفرقه و ايجـاد شـكاف در صـفوف متحـد مـي داند. چلبي را مهندس پروژهيمدانـد. داند. طالباني را منطقي و بارزاني را متعصـب مـي عالوي را يك آمريكايي واقعي مينظر عبدالعزيز اسـت. عبـدالعزيز داند كه به دنبال جلبموفق الربيعي را انساني ناصادق مي

داند. عمار حكـيم را فرمانـده ترين فرد و طرفدار ايران ميسيستاني قوياهلل را بعد از آيت 294داند.آينده شيعيان مي

سـپتامبر انديشـه حملـه بـه عـراق را در سـر 11اياالت متحـده قبـل از ناگفته نماند ــي در ســال ــون تحــت 1998داشــت. حت ــراق توســط كلينت ــانون آزادســازي ع ــأثير ق ت

آمريكـا را 2000صويب رسيد، اما بحران بالكـان تـا سـال خواهان در كنگره به تجمهوريسپتامبر نيز اشغال افغانستان را جلو انـداخت. البتـه برخـي 11به خود مشغول كرد. واقعه

11سپتامبر نيز طراحي داخلي بود، زيرا بالفاصـله پـس از حمـالت 11معتقدند سناريوي آي و بـي رجسته سعودي با مجوز افالدن و ساير شهروندان بسپتامبر، اعضاي خانواده بن

295العاده اياالت متحده را ترك كردند.با پرواز فوق

، معتقـد اسـت در دوران تهـاجم شـوروي بـه «نبـرد ارواح »استيو كول، مؤلف كتـاب 296اي گسترده با سرويس اطالعاتي سعودي داشته است.الدن رابطهافغانستان بن

سپتامبر براي اجـراي راهبـرد 11ت متحده از بنابراين، برخي تحليلگران معتقدند اياالكالن خود استفاده كرده است.اگرچه در پي ناكامي آمريكـا در عـراق اختالفـات در كـاخ

.87، ص 1387سازان نور، تهران، رمر درباره عراق، ترجمه مؤسسه انديشههاي ب. محمد العرب، ناگفته293

.89ـ 135. همان، صص 294

.253. رايزن، پيشين، ص 295

.355. همان، ص 296

عراق، همسايگان و آينده

396

سفيد بروز بيشتري داشت، اما راهبرد آمريكـا اشـغال عـراق و ايجـاد حاكميـت مطلـوب رايط بعـد ها را سركوب خواهد كـرد و شـيعيان شـ كرد سنيآمريكايي بود، زيرا تصور مي

از صدام را خواهند پذيرفت و كردها نيز به دليـل ارتبـاط تـاريخي بـا آمريكـا و اسـرائيل هـا بـه بـارزاني درجـه كامال موافق ورود آمريكا خواهند بود. )زيرا در گذشـته اسـرائيلي

21نيز موساد يك فرونـد هواپيمـاي ميـگ 1966آگوست 16سرلشكري داده بودند و در

ق كردستان به اسرائيل منتقل كرده بـود. در واقـع ايـن امتيازهـاي متقابـل عراقي را از طري

تـرين هواپيمـاي موجب شد كه ارتـش اسـرائيل بـا بـه دسـت آوردن مشخصـات مـدرن هـاي هــوايي بـه پايگــاه 1967ژوئـن 5پيشـرفته، در عمليـات تهــاجمي خـود در بامــداد

امـا آمريكـا نـاگزير شـد 297د.اي قاطع وارد آوركشورهاي عربي همسايه حمله كند و ضربه

نشيني كند، لذا كردها با جناح قالـب در عـراق يعنـي شـيعيان از مواضع اصلي خود عقبائتالف كردند تا به اقتـدار و ثبـات خـود ادامـه دهنـد و در نهايـت، بـه سـوي اسـتقالل

ها حامي آن هستند، برسند. ائيليركردستان كه بيش از همه اس ال چگونـه متحده از ابتدا، بدون توجه به اينكـه پـس از اشـغ بنابراين، رهبران اياالت

واسته و بـه هاي خود را عملي كنند، وارد معركه شدند، در حالي كه ناختوانند خواستهميتحـده اجبار به مطالبات مردم تن دادند به ويهه نقش مرجعيت موجب شـد كـه ايـاالت م

جاد كند. هاي خود عدول و با انتخابات حكومت اياز خواستهكنـد، اگرچه اياالت متحده در شرايط انفعال براي نيل به راهبرد كالن خود تالش مـي

هـاي سياسـي اما اشغال عراق به جاي كليد ورود به خاورميانه به از دست رفـتن فرصـت آمريكا تبديل شده است و طبعا با روي كار آمدن جنـاح مخـالف در كـاخ سـفيد سياسـت

بايد بازسازي شود. با اينكـه ايـاالت متحـده سـازمان اطالعـات خورده آمريكا نيزشكست

هـاي دفـاع و كشـور خانـه ها در اختيار داشت و از نفوذ بسياري در وزارتعراق را مدتكرد كه بدون نتيجه از عـراق خـارج نشـود. بنـابراين، برخوردار بود، منافعش ايجاب مي

از يك سـو، اشـغالگران و از سـوي سازي در عراق طوالني خواهد بود، زيراپروسه دولت

انـد و در ايـن رقابـت اي به دنبال منـافع خـويش هاي منطقهديگر، اقوام عراقي با حمايت

، 1387سـازان نـور، اهلل روحي، تهران: مؤسسـه انديشـه . فكريمون شلومو، موساد در عراق، ترجمه اصغر قائدان و نبي297

.198ص

بخش نهم: ورود و خروج آمريکا از عراق

397

گيـري هويـت ملـي عـراق خواهـد شـد. ايـن تضـاد در منـافع، كمترين توجه بـه شـكل اي طوالني براي نيل به اهداف در عراق براي رقبـاي داخلـي و خـارجي بـه دنبـال پروسه

. دارد

خروج آمريكا از عراق

نشيني. داليل آمريكا براي عقب1

نشـيني پنجـاه هـزار سـرباز در پايـان سـال نشيني تدريجي آمريكا با عقـب طرح عقبنشـيني تـدريجي گـامي تـاكتيكي اسـت يـا آغاز شد. صـرف نظـر از اينكـه عقـب 2006

نشيني كند.آمريكا عقبشود كه باعث شد واقعيت، به بخشي از عواملي پرداخته مياول، نقش مقاومت عراق در وارد آوردن خسارت سنگين بـه اشـغالگران آمريكـايي و

رود نمـي هـا بـه كـار مـي ها پي بردند كه با وسايل سنتي كه در جنگارتش آن آمريكايي

چنين بر آنان روشن شـد كـه تعـداد نيروهـاي مقاومـت توان مقاومت را كنترل كرد و همنفـر از 1700هزار نفر است. به رغم اينكـه نيروهـاي آمريكـايي هـر ماهـه 40تا 16بين

كردند. كشتند يا اسير ميآنان را مي

اي دوم، باال رفتن هزينه مادي و انساني حضور آمريكا در عـراق بـدون ظهـور نشـانه هـاي رو بـاتالق عـراق و هزينـه »اي با عنوان صفحه 85روشن براي پايان آن: در گزارش

منتشـر 2005آگوسـت 31كـه در « ها به آمريكـا افزايش جنگ و مسئله بازگشت نيرو بهآورد شـده بـود، در حـالي كـه ميليـارد دالر بـر 700هاي جنـگ عـراق حـدود شد، هزينه

ميليارد دالر بوده اسـت. طبـق ايـن 600هاي جنگ ويتنام براي آمريكا با قيمت روز هزينه

عراق، همسايگان و آينده

400

ميليـارد دالر بـوده 6/5ماهيانـه 2005اق در سـال گزارش، هزينه عمليات نظـامي در عـر 8است. با مقايسه ميان اين دو كشور، ميانگين هزينه عمليات نظـامي در ويتنـام در طـول

ميليارد دالر بوده است. در خصـوص تلفـات انسـاني، از آغـاز جنـگ در 1/5سال ماهانه شــغالگر كشــته نظــامي نيروهـاي ا 2060، تعــداد 2005آگوسـت 22تــا 2003مـارس 19

نظـامي 14065بـيش از 2003اند. عـالوه بـر آن از مـه نفر آمريكايي بوده 1866شدند كه

بازنشســته 255انـد. درصــد( آمريكـايي بــوده 96نفــر آنهـا ) 13523مجـروح شــدند كـه

اند كـه مشـخص مرده 2003مه 1غيرنظامي از زمان اعالم پايان عمليات اساسي نظامي از اند. آمريكايي بودهنفر آنان 91شد

دفتر بودجـه كنگـره 2005هاي جنگي به اقتصاد آمريكا: در آگوست سوم، فشار هزينه

كه وظيفه تـأمين بودجـه جنـگ عـراق و افغانسـتان را در سـطح كنـوني بـه عهـده دارد، سـال آينـده 10بيني كرد كه ناتواني در تأمين بودجه نسبت بـه بودجـه اتحاديـه در پيش

هد شد. كنگره تاكنون چهار عامل مربـوط بـه هزينـه مـالي در عـراق را بـا چند برابر خواميليارد دالر تصويب كرده است و در روند كاري خـود بـراي موافقـت بـا صـرف 4/204ميليارد به منظور پوشش دادن به عمليات كنـوني، منتظـر مـرور يـك بسـته هزينـه 3/45

بود. اگر اين بودجـه بـين مـردم مصرف شده 2006اضافي براي آن است كه در بهار سال ــي 727آمريكــا تقســيم شــود، بــه هــر نفــر ــه دالر م رســد. جنــگ عــراق باعــث شــد ك

هزينهعمليات نظامي در چند سال اخير به بيشترين سطح برسد. ارتـش آمريكـا بـيش از يـك 2001چهارم، فرسايش ارتش و ذخـاير آمريكـا:از سـال

هـزار يـا 341انسـتان آمـاده كـرد كـه حـدود ميليون سرباز را براي جنگ در عـراق و افغ هـزار 48كردند. هم اكنون در عراق حدود سوم يا بيشتر به صورت نوبتي خدمت مييك

درصـد 35كنند. اين نيروها حـدود نفر از عناصر گارد ملي و نيروهاي احتياط خدمت ميبـا مشـكالت دهند. بنابراين، آمريكا عميقـا حجم نيروهاي موجود در عراق را تشكيل مي

انـد و نيـاز ها فرسوده شدهفرسايشي و امنيتي مواجه است. عالوه بر آن، قواي تمام واحد

به استراحت طوالني براي آمادگي و بازسازي دارند. ها كه نياز به اين حجـم فعاليـت نيروهـاي مسـلح پنجم، افزايش ترديد ميان آمريكايي

جه آمريكـا پـي بـرد كـه تعـداد حمـالت آمريكا در عراق نيست، به ويهه كه وزارت خار

بخش نهم: ورود و خروج آمريکا از عراق

401

مـاه اول 5چنين ميانگين عمليـات انتحـاري در برابر شده است. هم 9تروريستي در عراق 20تعـداد آن 2003مـورد افـزايش يافـت، در حـالي كـه در سـال 50هر ماهه بـه 2005

عمليات بوده است. 48تعداد آن 2004عمليات و در سال كه حضور آمريكا در اين حجم در عراق قدرت ايـن كشـور ششم، افزايش اين اعتقاد

المللـي محـدود اي و بـين هاي مهم در موضوعات بسيار و مهم منطقـه را در اتخاذ تصميم

نشيني اندكي به بهبود جو داخل عراق و آمريكا كمك خواهـد كرده است. بنابراين، عقب

مريكـا در ايـن زمينـه كرد، به ويهه زماني كه چهره مردمـي بـوش كـاهش يافتـه اسـت. آ هـاي سـني در رونـد كنـد بخشـي مهـم از عـرب نيازمند طرحي جديد است كه اقتضا مي

سياسي مشاركت كنند و منافع از طريق وساطت جامعه عربي به دست آيد.

نشيني آمريكـا يـا كـاهش ها در كنگره آمريكا براي عقبهفتم، فشار فزاينده دموكراتمايندگان دموكرات در كنگـره آمريكـا كارشـناس امـور امنيـت ها: جان مارتا، بزرگِ ننيرو

خـواه و دولـت ملي و جنگجوي قديمي در ويتنـام و بـه پاكننـده ضـد حـزب جمهـوري بوش، چنين سخناني بيان كرده است.

هـاي مـا هـدف اصـلي مسـلحين نيـرو »وي در سخنراني خود در كنگره گفته اسـت: ايـم. اند و مـا توليدكننـده خشـونت شـده د شدهاند. آنان ضد نيروهاي آمريكايي متحشدهانـد. ارتـش ها و مجاهدين اجانب شدهها، صداميهاي آمريكايي دشمن مشترك سنينيرو

توانيم به وضع كنوني ادامه دهـيم. ما در رنج است، آينده كشورمان در خطر است، ما نميعـراق يـا منطقـه روشن است كه عمليات نظامي مداوم در عراق بـه نفـع آمريكـا، مـردم

هـاي آنـان خليج هفارسو نيست. آينده ارتش ما در خطـر اسـت. سـربازان مـا و خـانواده گويند كه ارتش مـا شكسـت خـورده اسـت. كنند. بسياري ميشان عمل ميبيشتر از توان

هاي آمريكا شده است. وي سـخنان خـود را بـا جنگ عراق باعث نقض عظيمي در پايگاه هاي آمريكايي از عراق به پايان برد. نشيني نيروبدر خواست رسمي براي عق

اهداف عقب نشيني آمريكا از عراق. 2

اي آمريكايي، تـا بـه امـروز تـالش كـرده اسـت كاخ سفيد براي تبديل عراق به مستعمره موارد را زير در اين كشور نهادينه كند:

عراق، همسايگان و آينده

402

ـ تحكيم حضور نظامي در خاك عراق يوه و شـ تأسـيس مؤسسـاتي جـايگزين مؤسسـات ملـي تـا گـذاري و ـ تحكيم و پايه

هـاي هالگويي آمريكايي و متفاوت و ناهمگون در محيط سياسي داشته باشـند و طبـق ايـد هيأت حاكم آمريكا و منافع اشغالگر عمل كنند.

سازي دولـت را بـه دسـت دارنـد و گيري و تصميمهايي كه تصميمـ تغيير زيرساخت

هايي با رنگ و بوي سياسي )طبقه سياسي(.تبديل آنها به كارگاه

ـ وضع مجموعه قوانيني با رنـگ و بـوي قـانوني و مشـروع )قـانون اساسـي، قـانون گذاري، محاكم افسران ارشـد دسـتگاه مبارزه با تروريسم، قوانين مربوط به نفت و سرمايه

حفـظ كنـد بـه اسـت « تغيير»نظامي عراق، انحالل ارتش عراق و...( تا آنچه را موسوم به

منظور كاهش استفاده از قدرت آمريكا كه طي شش سال گذشته براي تحميـل اراده خـود 298به كار برده است.« قدرت با ثبات»و تحقق

نامه بين دولت عراق و آمريكاـ توافق

مـداران عراقـي بـراي افكـار عمـومي گونه كه سياسـت نامه امنيتي آنماهيت اصلي توافقنامـه توافـق بـود. 299«نامـه مركـز نيروهـا توافـق »ود و عنـوان واقعـي آن اند، نبـ مطرح كرده

اي و از كه به طـور ريشـه « بيرون بردن و خارج كردن نيروهاست»نامه نشيني توافقعقب

كند. همه ابعاد با توافقنامه ادامه حضور نيروها فرق مي

ي نظامي است كه بـه هاهاي مربوط به نيروها و پايگاهنامهنامه بخشي توافقاين توافقچنـين وزارت دفـاع دهـد. هـم نيروهاي آمريكايي اجازه تحرك از طريق كشور ميزبان مي

گونه برشمرده است نامه را اينطي يادداشتي هدف از توافق 2003آمريكا در سال هـاي جزايـي ـ حفاظت از كاركنـان آمريكـايي از حاضـر شـدن و محاكمـه در دادگـاه

هاي خارجي آنها در زندانخارجي و زنداني شدن

ر ، د«النهـائي -االنسحاب االمريكي بـين مطرقـه تكتيـك و سـندان اسـتراتيجي الرئيسـي »عنوان . اصل مقاله با 1

www.saqrcenter.net/?p=337نشاني اينترنتي زير موجود است:

299 . Tatus Forces Agreement.

بخش نهم: ورود و خروج آمريکا از عراق

403

ـ طبق اصل نيكسون، تظاهر بـه كـاهش قـدرت در كشـورهايي كـه آمريكـا حضـور ها و تسـليحات سـاير كشـورها بـراي تشـكيل ائـتالف نظامي دارد تنها براي جلب كمك

اي است و اين روند نيز در حال حاضر در عراق جريان دارد. امنيت منطقه 240مبلـغ 2010دهد كه اياالت متحـده آمريكـا تـا سـال برآوردها در عراق نشان مي

هاي در حـال سـاخت در پايگـاه بلـد در شـمال بغـداد اختصـاص ميليون دالر براي پروژه

ها به حسـاب مـي داده است. اين پايگاه به عنوان مركز اصلي حمل و نقل هوايي و كمك

هـوايي ـ نظـامي و پايگـاه ترين مركـز ميليون دالر در پايگاه االسد، بزرگ 3/46آيد. مبلغ ميليـون دالر در پايگـاه 121رساني بـه نيروهـاي موجـود در االنبـار، و مبلـغ اصلي كمك

ميليـون دالر بـراي پادگـان التـاجي 6/49هوايي النيل در جنوب عراق هزينه شده اسـت.

ميليـون دالر بـراي پايگــاه 150چنــين مـايلي شـمال غــرب بغـداد( و هـم 20)در فاصـله ك )متعلق به ارتش كنوني در شمال موصل( اختصاص يافته است. الكاسي

هـاي نظـامي در خاورميانـه كـه با در نظـر گـرفتن شـانزده پايگـاه و افـزايش بودجـه كننده حضور نيروهاي آمريكايي پس از حمله بـه عـراق و افغانسـتان اسـت، بايـد از بيان

د كـه آمريكـا بـه جـاي نشـيني از عـراق يقـين كـر بعد نظامي و موضوعي در ايده عقـب نشيني از عراق فرار كرد. عقب

هـاي آنهـا، ها و تسـهيالت نظـامي و شـاخص به عنوان تحليلي منطقي از تعداد پايگاهنشيني وجود نداشت به ويـهه وقتـي كـه چهـار پايگـاه بـزرگ تصميم حقيقي براي عقب

شـوند كـه چيـزي مـي يـا دژ ناميـده « يافتـه هاي نظامي تكاملجزيره»آمريكايي در عراق، گيرد. تر از پايگاه نظامي است كه خود چند پايگاه را دربرميبزرگ

جمهور آمريكا، نقشه راهي جديد موسوم بـه پايـان جنـگ در عـراق و ـ اوباما، رئيس

نشيني با استناد به سه عنصر تدارك ديد:فرضيه عقب . طرح بايدن 1رجي و مركـز سياسـت خاورميانـه . پروژه گسترده پهوهشي كه شـوراي روابـط خـا 2

ريزي راهبرد جديد براي خاورميانـه و سابان زيرمجموعه مؤسسه بروكينگز با هدف طرح چنين در خصوص جنگ عليه عراق تهيه كرده است. هم

عراق، همسايگان و آينده

404

نشـيني مسـئوالنه از براي عقب« هاي ضروريگام». يك پهوهش آمريكايي با عنوان 3 تهيه كرده است. « هاروارد»در دانشگاه « دودرهي»الملل عراق كه مركز امور بين

ـ بايـدن كـه پيچيـدگي آن، نگرانـي و تـرس بسـياري در در سطور زير به طرح اوباما شود:خصوص آينده عراق به وجود آورده است، به اختصار اشاره مي

ـ پايان دادن به جنگ در عراق تا بتوان نيروي نظامي آمريكا را دوباره تجديـد كـرد و

بسياري براي نبـرد بـا طالبـان و القاعـده در افغانسـتان اختصـاص داد و در اقتصـاد منابع

ها بـر كشورشـان، بـه گذاري كرد. اين طرح با انتقال قدرت و سيطره عراقيكشور سرمايه ما در موفق شدن در عراق كمك خواهد كرد.

ق خارج شـويم نشيني مسئوالنه را چنين مطرح كرد:ما بايد از عراـ اوباما فرضيه عقب

مثل زماني كه در ورود به آن توجهي نداشتيم و بـراي مـا اهميتـي نداشـت. او گفـت بـه جمهوري، مأموريتي جديد به وزيـر دفـاع و فرمانـدهان نظـامي محض رسيدن به رياست

خواهد داد كه همانا پايان دادن به جنگ است. او به فرماندهان نظـامي نشيني مسئوالنه داراي مراحلي است و ـ طبق اين طرح، عقب

موجود در عراق با مشورت با دولت عراق، اين مراحـل را ارائـه كـرد. او گفـت:من نظـر هـاي رزمـي خـود توانيم تيپكارشناسان نظامي را گرفته ام آنها به من تأكيد كردند كه مي

بـه را با ميانگين يك يا دو تيپ در هر ماه با امنيت از عراق دوبـاره مسـتقر كنـيم و ايـن ، پـس 2010ماه خواهد بود. اين اتفـاق در تابسـتان 16نشيني همه نيروها طي معني عقب

از گذشت هفت سال از آغاز جنگ، خواهد افتاد. ـ بايدن، نيروهـاي محـدودي در عـراق و در منطقـه خواهنـد ـ به موجب طرح اوباما

هـاي اظت از ديپلمـات هايي عليه تروريسم در عراق و حفماند تا اقدام به انجام مأموريت

آمريكايي و غيرنظاميان كنند.هاي دائم در عراق نخواهـد كـرد، امـا گاه اقدام به تأسيس پايگاهوي اشاره كرد كه هي

در راستاي آموزش و پشتيباني از نيروهاي امنيتي عراقي تا زمـاني كـه رهبـران و مسـئوالن

هايي خواهد كرد. نند، تالشگرايي حركت كعراقي در خط صلحي سياسي و دور از طايفهاسـت. « ظرفيت و گنجايش سياسـي »كند و آن ـ اين طرح فرضيه ديگري را مطرح مي

گويد: اياالت متحده آمريكا بايد بر دولت عراق براي كار در زمينـه فهـم و درك اوباما مي

بخش نهم: ورود و خروج آمريکا از عراق

405

حلـي نظـامي بـراي اختالفـات سياسـي عـراق وجـود سياسي حقيقي فشار آورد، زيـرا راه گـذاري درآمـدهاي نفتـي در پذيري در قبال آينـده و سـرمايه د و بايد براي مسئوليتندار

بازسازي دوباره عراق، بر مسئوالن عراقي فشار وارد كرد. ـ اوباما معتقد است كه طرح او موجب حصول و ايجاد ثبات دائـم در عـراق خواهـد

زمـام اداره و رهبـري ها را تشويق خواهد كـرد نشيني طي چند مرحله، عراقيشد و عقب

را در امنيت بخشيدن به كشورشان و دستيابي به صلح و سازش سياسي به دسـت گيرنـد.

گويـد، ـ بايدن از آن سـخن مـي كه طرح اوباما« انتشار مسئوالنه»در همين حال، هدف از تـأمين وقـت بيشـتر بـراي رهبـران عراقـي در سـامان دادن بـه امورشـان اسـت و اينكــه

تضـمين شـود هاي جامعه عراق، چه درون دولت چه خارج از دولتيفمشاركت همه ط

تا به صلح و سازشي در خصوص تقسـيم درآمـدهاي نفتـي و تـأمين عادالنـه خـدمات و فدراليسم و به تعيين تكليف درباره مناطق مـورد اخـتالف و دعـوا و انتخابـات جديـد و

ت يابند. كمك به آوارگان عراقي و اصالح نيروهاي امنيتي عراق دسبـا انجـام « ديپلماسي پرشور و فعـال »ـ اين طرح مفهومي ديگر را مطرح كرد كه همانا

اي فراگير در خصـوص ثبـات نامهفرسا براي رسيدن و دستيابي به توافقهايي طاقتتالشهـاي همسـايه عـراق از جملـه ايـران و سـوريه را. عراق و منطقه است كه همـه دولـت

وعي است كه در گـزارش بررسـي مجموعـه دو حـزب در عـراق گيرد. اين موضدربرمينامـه، امـن كـردن مرزهـاي عـراق، منـع كشـورهاي پيشنهاد شده است. هدف اين توافق

اي هـاي طايفـه همسايه از دخالت در امور عراق، حمايت از صـلح و سـازش بـين گـروه عراق و تأمين حمايت مالي براي بازسازي و پيشبرد عراق است.

هاي انساني در عـراق تعهـد رح تأكيد كرد كه آمريكا بايد در برخورد با بحرانـ اين ط

المللـي بـراي چنين بايد براي تشـكيل كـارگروه بـين و مسئوليتي اخالقي داشته باشد. همرفع و حل اين بحران تالش كند تا حدود دو بليون خدمت به پناهندگان عراقـي موجـود

هـا را در ايجـاد پناهگـاه در داخــل رت عراقـي در كشـورهاي همسـايه ارائـه دهـد و قــد

چنين با حاكميت عراق و جامعه جهـاني كـار مشـترك صـورت وطنشان تضمين كند. همگيرد تا مسئوليت مرتكبان جنايات جنگي و جنايات ضد بشري و جنايات كشـتار جمعـي ت نظـامي بـا مشخص شود. اين طرح اشاره دارد كـه ايـاالت متحـده آمريكـا حـق دخاـل

عراق، همسايگان و آينده

406

المللي خود را براي سركوب خشونت كشـتار دسـته جمعـي در داخـل عـراق اي بينشرك داند. محفوظ مي

اي را كـه حفاظـت و مصـونيت قـانوني و نامـه ـ قرار بود اين طـرح هرگونـه توافـق حقوقي نيروهاي آمريكايي به آن نياز دارند، تأمين كند.

ز عـراق را شكسـت ايـن بسياري از مؤسسات پهوهشي و كارشناسان خروج آمريكـا ا

، زيرا بيشتر مـردم آمريكـا جنـگ كشور تعبير كردند و آن را به جنگ ويتنام شبيه دانستند

دانستند. ربط ميعراق را با خواسته اصلي مردم بي

. ارزيابي شكست آمريكا در عراق از نگاه چند مؤسسه غربي3

از كارشناسـان آن را اي پـيش رفـت كـه بسـياري نشـيني آمريكـا از عـراق بـه گونـه عقب

شكست آمريكـا در خاورميانـه تلقـي كردنـد. از ديـد ايـن كارشناسـان، واشـنگنتن بعـد از انـد ايـران و القاعـده ويتنام دومين شكست تـاريخي را محتمـل شـده اسـت، آنهـا مـدعي

شـود. البتـه ها اشـاره مـي بيشترين نفع را خواهند برد. در اين قسمت به برخي اين ديدگاه

هـا بـه معنـاي تأييـد آنهـا نيسـت. و ممكـن اسـت در برخـي از مـوارد ن ديـدگاه ارائه ايـ

نويسندگان ارزيابي و حقيقي نداشته باشند. در استاندارد عراق به ويتنام تشـبيه شـده داند در بخشي از مقاله آمده است. است و نويسنده شكست آمريكا را غيرقابل جبران مي

يل قطعي براي اين گفته وجود دارد. تفـاوت در مـدت عراق، ويتنام نيست!! چندين دل

زمان دو جنگ و محبوبيت آن در ميان مردم، تشديد جنگ عـراق در اواخـر و بـه سـبب آن افزايش نيروها، موفقيت در سركوب شورشيان كه حمايـت عامـه مـردم را بـه همـراه

كـه اي نشـيني از عـراق و شكسـت خـوردن در لحظـه داشت، تصميم براي ترك و عقب

امكان پيروزي بسيار محتمل بود. به علت تمام چيزهايي كه گفته شده، عراق ويتنام نيست، زيرا عراق مركز دو بحـران و چالش اصلي براي امنيت ملي آمريكا است: رشد قدرت ايرانيان و جنـگ عليـه القاعـده

منطقـه از زماني كه آمريكا ويتنام را ترك كرد، تمام دومينوهاي موجود در. و وابستگانشيـك مشـكل كوچـك و 1975نفسه بعد از سال بين نرفته بودند، اما جنوب شرق آسيا في

فرعي براي امنيت ملي آمريكا بود و تا امروز نيز اين مسئله صادق است. سـمبل شكسـت

بخش نهم: ورود و خروج آمريکا از عراق

407

هـا و نشيني از جنوب ويتنام مطمئنا بسيار مهم بود و بر روايـت آمريكـايي آمريكا و عقبي در تعيين قدرت اياالت متحده بسيار تأثيرگـذار خواهـد بـود. حقـايق و المللجامعه بين

اهميت شـد. حملـه ايـران مسائلي كه در ويتنام بود بعد از سقوط سايگون براي آمريكا بيهايي كـه آمريكـا عليـه شورشـيان بـه دسـت آورده بـود، بـه براي به تاراج بردن موفقيت

در ويتنـام صـورت گرفـت. 1975ه در سـال تر از حمالت متعارفي بود كـ مراتب متفاوت

نشيني آمريكا از عراق، به عنوان يك سـمبل اي مكث رخ داد. عقباين تاراج بدون لحظه

چنـان دهـد هـم همانند ويتنام مهم است با اين تفاوت كه آنچه در آينده در عراق رخ مـي عـراق نداشـته توانـد كـاري بـه كـار براي امنيت ملي آمريكا بسيار مهم است. آمريكا مـي

گذارد. باشد، اما عراق همواره با آمريكا كار دارد و اين كشور را تنها نمي

الف( شكست راهبرد آمريكا در منطقه خاورميانه

النهـرين وجـود دارد: انگيز براي امنيـت سـرزمين آمريكـا از جانـب بـين دو بحران چالشاي. بي ايـران بـه سـالح هسـته يـا انداز دستهاي تروريستي و چشمتهديد به حمله گروه

گروه القاعده برخالف گفته مسئوالن كـه حكايـت از پيـروزي القاعـده داشـت، هنـوز در -تر از گذشـته شـده اند، بسيار قوياند. ايران و نمايندگانش، كه اكثريت شيعهحال فعاليت

300شوند.اند و تهديدي فوري براي آمريكا محسوب مي

دهـد كـه در اي را افـزايش مـي هـاي فرقـه ا درگيـري نشيني آمريكا از عراق قطععقبكننـد. هاي سني عراق از حضور القاعده ميان رزمندگان عراقي استقبال مـي نتيجه آن عرب

هـاي اكنون ريخته شده است كـه دليـل آن تـالش اي همهاي فرقهبذرهاي تفرقه و بحراناز حزب بعـث شـيعه اسـت اي منظور ايجاد حزب الدعوه به عنوان نمونهنوري مالكي به

هاي سني باور خود را بـه اينكـه حضـور آنهـا در دولـت و دليل ديگر اينكه رهبران عربدهنـد. تواند به جامعه سود برساند يا حتي از آن محافظت كند به سرعت از دست مـي مي

تـرين نقـاط ممكـن اي جديد هر دو طرف را بـه بـدترين و راديكـال هاي فرقهاين بحران

ــت .300 ــر موجــــود اســ ــايت زيــ ــتن در ســ -www.weeklystandard.com/articles/defeat : اصــــل مــ

iraq_604179.html

عراق، همسايگان و آينده

408

هاي ايراني بـاز كنـد تا راه براي القاعده براي از نو ساختن فرد و نيز براي گروه كشاندميتر در عراق نفوذ كننـد. در ايـن صـورت ديگـر هـي نيـروي آمريكـايي تا بيشتر و عميق

تواند در مقابل اين تحوالت مقاومت كند. نميهـر چيـزي روي اي بيشـتر از راهبرد آمريكا براي عدم دستيابي ايران به سالح هسـته

1440مايـل ) 900هاي اقتصادي تكيه كـرده اسـت. مـرز ايـران و عـراق بيشـتر از تحريم

بسيار خوشنود بود كه در تحريم عليـه ايـران كـه از سـال « صدام حسين»كيلومتر( است.

بـا آن جنگيـد، بـه طـور غيررسـمي و غيرمسـتقيم شـركت كنـد. در سـال 1988تا 1980پيمانـانش كرد و دچار بحراني سيزده ساله بـا آمريكـا و هـم ، صدام به كويت حمله 1990

هايي به مراتب شديدتر از آنچه در قبال ايران اعمـال كردنـد. بـر شد، به طوري كه تحريم

301، حضـور بـيش از صـد هـزار نيـروي آمريكـايي 2003عراق اعمـال كردنـد امـا از سـال هـا اسـتفاده دور زدن تحـريم موجب شد كه ايران نتواند از عراق به عنـوان كانـالي بـراي

دهنـد كـه ها به وضـوح نشـان مـي كند. اكنون تمام آن شرايط از بين رفته است، و عراقيبيننـد. هـر راهبـرد كـه بـر هاي آمريكا عليـه ايـران نمـي خود را موظف به اجراي تحريم

ين انزواي اقتصادي ايران تكيه كند، به طور كامـل ناكارآمـد و از بـين رفتـه اسـت. از اولـ اهلل خمينـي قـدرت را بـر دسـت گرفـت اجـرا شـد. كه آيت 1979هاي آن در سال نمونه

شكست ما در عراق مستلزم اين اسـت كـه آمريكـا در راهبردهـاي خـود در قبـال ايـران 302تجديد نظر كند.

اي در حـال سـوختن راهبرد امنيت ملي آمريكا در خاورميانه هم اكنـون ماننـد ويرانـه هـا و هاي اصلي اين شكست به طـور كامـل در روزنامـه دليل كه جنبهاست. شايد به اين

حـال تلويزيون نمايان نشده است. وقتـي رهبـران آمريكـا بـا ايرانـي در حـال رشـد و در

اي شدن دست به گريبان شـوند و نيـز بـا ظهـور مجـدد القاعـده در جهـان عـرب، هسته شود. تأثيرات اين شكست به صورت فزاينده احساس مي

www.raceforiran.com/americas-defeat-in-iraq-and-irans-gain براي اطالع بيشتر رك: . 302

بخش نهم: ورود و خروج آمريکا از عراق

409

شكست در ايجاد دولتي همسو در عراق ب(

ام عراق براي حفظ و پيشبرد تغييـرات سياسـي در حـال انجـ 2010انتخابات مجلس سال

تأكيـد مهـم و حيـاتي بـود. 2007ــ 2008هـا در سـال به عنوان نتيجه عمليات آمريكاييباعـث شــد كــه محبوبيــت 2009حركـت ضــد متصــديان انتخابـات اســتاني در ژانويــه

هـاي مسـلح شـيعه در بغـداد و بصـره در زير مالكي كه به علت سركوب گـروه ونخستعـداد هـاي مـالكي و ت زياد شده بود، دچار مشكل شود. از آن پس، تالش 2008طول سال

ت بـراي عمـوم مـر هاي استاني و كنسولزيادي از دولت دم ها بـراي بهبـود كيفيـت دوـل هـاي سياسـي جديـد، براي گـروه ها، فضا راشكست خورد. شكست متصديان استانداري

چون نينوا بودند، باز كرد. هاي مهمي همها در استاناز جمله آنهايي كه نماينده سني

گراها و سكوالرها كه به رقابت انتخابات استاني شكل داده، بودنـد، در تابسـتان و مليابـات بهـار هاي شـيعه قبـل از انتخ از اكثريت برخوردار بودند. گروه 2009اوايل زمستان

هـاي سـني و كـرد دسـت پيـدا كننـد، نتوانستند به اتحادي با همديگر يا بـا گـروه 2010، هـي بلـوك متحـد شـيعه وجـود نداشـت. ايـن 2006بنابراين، همانند انتخابات مجلس

303اي انديشيده شود.بار اتحادي فرافرقهعوامل دست به دست هم داد تا براي اولينصـول آميـز قـدرت و ا هـا، انتقـال صـلح ت از جملـه اقليـت اي، دولهاي فرافرقهگروه

-ظـر مـي بود، ولي افرادي كـه بـه ن 2009سياسي سكوالر تمام دستاوردهاي عراق تا سال

ب رسيد از تغيير جلوگيري خواهند كرد، تهديـدي بـراي متصـديان اسـتانداري بـه حسـا حسـاس، نـوعي هـاي سياسـي آمدند. اياالت متحده به جاي محافظت از ايـن گـرايش ميپيش گرفت. براي زمـاني طـوالني نيـز 2010طرفي را تا شروع انتخابات مجلس مارس بي

جـازه طرف ماند. آمريكا آشـكارا قـدرت نفـوذ خـود را كـم و ا در مقابل تركيب دولت بي

يف تحوالت سياسي را صادر كرد. اين مسئله هم دستاوردهاي قبلـي ايـن كشـور را تضـع لـي مه افزايش حضـور نظاميـان آمريكـايي را كـه بـراي امنيـت كرد و هم مذاكرات دربار

آمريكا الزم بود، پيچيده كرد.

اي بـراي از هـاي فرقـه اياالت متحده بردباري پيشه كرد. براي مثال، در مقابـل تـالش حوصـله كـرد. فضـاي 2010و اوايـل 2009بين بـردن نامزدهـاي مهـم سـني در اواخـر

3 0 3. www.guardian.co.uk/.../us-withdrawal-iraq -defeat-bush-neocons

عراق، همسايگان و آينده

410

عـدم صـالحيت حـدود 304«عـدل و مسـئوليت »ه كميتـه ك 2010ژانويه 7سياسي عراق در انگيز بود.پانصد نامزد را اعالم كرد، هزينه زيادي متحمل شد. اين تصميم بسيار بحث

جمهور آمريكا از عراق ديـدار كـرد. دليـل اصـلي او در اين هنگام بايدن معاون رئيسه ايـن سـفر تالشـي زدايي بود. بسياري بر اين باور بودنـد كـ براي اين سفر موضوع بعثي

ا رخـواهم ايـن مـي »براي حل اين بحران است، اما بايدن حـين بازديـد از عـراق گفـت:

شـده را حـل كـنم. ايـن شفاف كنم كه من اينجا نيستم كه بحران نامزدهاي رد صـالحيت

نـد و هاست! مطمئن هستم كه رهبران عراقي با اين موضوع درگيربحث مربوط به عراقي كنند. حل تالش مييك نتيجه و راه براي به دست آوردن

مـارس انجـام شـد. 7در هر حال دومين انتخابات عراق تحت قانون اساسي جديد در

هاي پراكنده بـا هـدف گيري در صلح برگزار شد، فقط اندكي خشونتدر كل، فرايند رخيدهنـدگان از رفــتن بـه پــاي صـندوق رخي رخ داد. ميــزان مشـاركت ميــان ترسـاندن رخي

305ها بسيار باال بود.ان، كردها و سنيشيعيآنچه دولت اوباما را نگران كرده بود سرعت تشكيل دولتي بود كه كاهش نيروهـا بـه

را در برنامـه 2010آگوسـت 31پنجاه هزار نيرو، و توقف عمليـات نظـامي بـه موقـع در ايي در داشت. اما وقتي پروسه به اوايل تابستان كشـيده شـد و از تعـداد نيروهـاي آمريكـ

طول يك ماه به اندازه يك تيپ كم شد، مقامات رسمي دولت به اين نتيجـه رسـيدند كـه چنين باور داشـتند كـه مالكي تنها كسي است كه توانايي تشكيل حكومت را دارد. آنها هم

« دولت مشاركت ملـي »ترين راه براي تشكيل دولت اتحاد ميان عالوي و مالكي در سريعكننـدگان العراقيـه، ظور تسـكين عـالوي و مطمـئن كـردن شـركت است. در تالشي به من

هاي باالتر به رياست عـالوي بـر مقامات آمريكايي براي ايجاد مجلسي ملي براي سياست

اي در قـانون اساسـي نداشـت و هـر ها فشار آوردند. البته ايـن مجلـس هـي پايـه عراقيد اصالح قـانون اساسـي بـود. در تالشي براي ايجاد آن با داشتن اختيارات اجرايي، نيازمن

ــ عـالوي بـا واقع، حركت عمـال غيـر ممكـن بـود! عـالوه بـر آن، ايـده اتحـاد مـالكي

304 ."ayc" شود.زدايي شناخته ميكه به طور غيررسمي به عنوان كميته بعثي

305. nationalinterest.org/.../the-consequences-defeat-iraq-afghanistan-5886

بخش نهم: ورود و خروج آمريکا از عراق

411

هـاي سرسـختي هاي سياسي در تضاد و غيرعادي بود، زيـرا ايـن دو مـرد رقيـب واقعيتهـاي مانـدني و ها را براي يافتن جـايگزين چنين تالشبودند. حمايت آمريكا از مالكي هم

برد. وزير از بين ميانه براي ماندن او به عنوان نخستخالقهـا بـراي ايجـاد پيونـد بـين مـالكي و عـالوي در آن ثمر آمريكاييبرخالف تالش بي

جمهـور سـوريه را تابستان، ايرانيان قاطعانه دخالت كردند. در اواخر سپتامبر، ايران رئـيس

هـا مقتـدي همـان موقـع، ايرانـي متقاعد كرد كه از عالوي به نفع مالكي دست بكشد. در

صدر را راضي كردند كه از مالكي طرفداري كنـد. در عـوض امتيـازاتي از جملـه اعطـاي ها، حمايـت صـدر بـراي تغييـر وزن تـرازو بـه نفـع مـالكي خانه بيشتر به صدريوزارت

شود، بـراي سـهيم شـدن كردند مالكي پيروز ميهاي ديگر كه حس ميسودمند بود. گروه

وزير قرار گرفتند. اما اين سؤال هنـوز بـاقي مانـد يم دولت به سرعت پشت نخستدر غناكه چگونه عالوي و العراقيه را در دولت شركت دهند. مقامات آمريكـا، از جملـه معـاون

هـا درخواسـت كردنـد از هـا از كـرد جمهور اوباما بـار جمهور، بايدن، و حتي رئيسرئيسروند و راه را براي او بـاز كننـد. كردهـا درخواسـت جمهوري به نفع عالوي كنار برئيس

اي كردسـتان، مسـعود بـارزاني، نماينـدگاني آنها را رد كردند. سرانجام رئيس دولت منطقهگـري كـرد كـه بـه هاي اصلي را در اربيل و بغداد جمع كرد و سازشي را ميانجياز گروه

شود. نامه اربيل شناخته ميعنوان توافقمانـد، عـالوي رياسـت شـوراي وزيـر بـاقي مـي نامه، مـالكي نخسـت طبق اين توافق

نامـه كردند. اين توافـق جمهوري را حفظ ميگرفت و كردها رئيسراهبردي را برعهده مي هموار كرد. 2010راه را براي تشكيل دولت در دسامبر

ماه گذشته تاكنون، تغييرات سياسي اندكي مشاهده شـده اسـت. شـكاف عميـق 10از

ئتالف حاكم اصلي، رسيدن به اجماع در مورد مسائل اصـلي و كليـدي مثـل انتخـاب در ابسـت نهايـت وزيـر مـالكي از بـن وزيران دفاع و داخلي را غيرممكن كرده است. نخست

خانـه عمـل كنـد و بنـابراين بالفعـل تمـرين برد تا به عنوان مسئول در وزارتسود را مي

خانـه يـا منيتـي، بـدون داشـتن مسـئوليت وزارت هـاي ا كند. كنترل روي تمام دسـتگاه ميهـاي خانـه جديـد و پسـت تأثير است. تعـدادي زيـادي وزارت نظارت مجلسي دولت بي

هـاي اصـلي در ائـتالف جديد ايجاد شدند. مالكي در تالشي براي شامل شدن تمام گـروه

عراق، همسايگان و آينده

412

هـاي اطالعـات و امنيـت حكومت، از اين دوره براي محكـم كـردن كنتـرل روي وزارت آميز اجازه نداد كه العراقيه )به خصـوص حـزب چنين به طور موفقيتستفاده كرد. او هما

عالوي( قدرتمند شود.

نتيجه براي ابقاي نيروهاي آمريكايي در عراقج( مذاكرات بي

براي افـزايش مـدت زمـان حضـور نظاميـان آمريكـا در شخصيت دولت عراق مذاكراتمنـد بودنـد كـه نيروهـاي ها به طور مخفيانه عالقهوهعراق را پيچيده كرده است. اكثر گر

مـدار يـا گروهـي ها در عراق بمانند، اما براي هـر سياسـت آمريكايي براي آموزش عراقيهاي رقيب بود. كـامال سخت بود كه از توافق دفاع كند و علت آن ترس از حمالت گروه

-سمت ايـن مسـئله نمـي هاي سياسي بهآشكار بود كه مالكي بدون حمايت اكثريت گروه

رسيد كه العراقيه نخواهد با اسـتفاده از ايـن مسـئله از مـالكي بـه نفـع رود. اما به نظر مي مجلس ملي براي اعالم كردن وزير دفاع امتياز بگيرد.

زا بـود. مقامـات رسـمي در خصوص تمديد حضـور نظاميـان مشـكل آمريكا موقعيت

طـور هـا بـه نخواهند كرد مگـر اينكـه عراقـي آمريكا تأكيد داشتند كه مذاكرات را شروعرسمي از آمريكا براي ماندن درخواست كنند. اما ايـن اصـلي رهـا كـردن اكثـر مـذاكرات

هـاي خصوصـي مقـدم بـر هـر درخواسـت رسـمي طور معمولي جلسات بحـث نبود. به رك ها اول درخواست و بعدا بحث كنند عامل بازدارنـده مشـت است. تأكيد بر اينكه عراقي

تـا وزيـر دفـاع آمريكـا، در طـول رتبه آمريكايي بود. بـراي مثـال لئـون پانـه مقامات عاليايـن واكـنش « ها يك تصـميم بگيريـد! لعنتي»ها گفت: به عراقي 2011مالقاتش در ژوئيه

بيشتر از اينكه كمك كند، صدمه زد.

. دولـت مـي تا در طول سفرش به مالكي فشار آورد كه وزير دفاع را مشخص كنـد پانهترسيد كه بدون انتخاب وزير دفاع، مذاكرات مربوط به نيروهاي آمريكايي آغاز نشود. بـا

مـداران آمريكـايي فرصـتي گرانبهـا را از تمركز روي مسئله انتخاب وزير دفـاع، سياسـت

توانست باعث ايجاد اعتماد و اجماع ميـان بـازيگران مختلـف سياسـي دست دادند كه ميتـرين راه يد حضور نظاميان آمريكا شود. دولت اوباما با انتخـاب سـخت عراق به نفع تمد

كـس بـه نيـاز تـر كـرد. هـي براي تأمين مصونيت نيروهاي آمريكايي مذاكرات را سخت

بخش نهم: ورود و خروج آمريکا از عراق

413

گيـر در بغـداد و وكـالي وزارت هاي تصـميم براي تأمين مصونيت شك نداشت.ديپلماتارائـه كردنـد كـه وي دقيـق و جمهـور هايي براي انتخـاب بـه رئـيس امور خارجه گزينه

اي جديد توسط قوه مقننـه نامهترين گزينه را انتخاب كرد كه همان تصويب توافقسخترا 2008نامـه سـال عراق بود و به عنوان سابقه نيز بيـان كـرد كـه مجلـس عـراق توافـق

تصويب كرد. نياز تصويب مجلس فراتر از حدي بود كه واقعي بودن و بـه دسـت آوردن

هـاي نامـه چنين غيرضروري بود، همانند انـواع مختلفـي از توافـق تصور كنند و همآن را

نظامي كه آمريكا با كشورهاي ديگر بدون تصويب كنگـره بـه تصـويب رسـاند. مقامـات دانستند كه حتي يادداشتي در مورد ضـمانت مصـونيت رتبه عراق از جمله مالكي ميعالي

ها بود. كاييتنها الزم تمديد مأموريت آموزشي آمري

نامـه امنيتـي تـا آگوسـت ها مذاكرات جدي براي تمديد توافقدر نتيجه اين پيچيدگيسال پس از كاهش نيروها به پنجاه هزار نفر و تنها چنـد مـاه قبـل شروع نشد. يك 2011هـا بـه نشيني كامـل، بسـياري از عراقـي االجل عقبدسامبر، به عنوان مهلت ضرب 31از

جمهـور اوبامـا بـه رونـد مشاركت با عراق شك كردند. وارد نشدن رئيس تعهد آمريكا بهمداران بهانه داد كه به قصد آمريكـا شـك كننـد چنـان كـه آمريكـا اجراي كار به سياست

دارد كـه ايـن تعـداد خيلـي كمتـر از نيرو در عراق نگه مي 5000تا 3000اعالم كرد تنها آمريكـا در عـراق درخواسـت كـرده بـود. سربازي بـود كـه فرمانـدهي 20000تا 15000

هـاي ايـران ها و وسوسهمداران عراقي كه برخالف بقيه در مقابل توطئهبخشي از سياستكردند، ديگر مطمئن نيستند كه آمريكا عالقه و توانايي مقابله با ايـران را داشـته مقابله مي

تـرين مسئله مصـونيت، آسـان نامه بودند، باشد. براي آنهايي كه به دنبال در رفتن از توافقمـداران عراقـي گفتنـد بـه نيروهـاي آمريكـايي هـي راه بود. در اواسط اكتبر كه سياست

ها متوقف شد. دهند، صحبتنامه مصونيت نميضمانت

د( پيروزي جمهوري اسالمي ايران در تحوالت اخير عراق از نگاه غرب

خـود بـر آمريكـا را بگيرنـد عجلـه يـروزي شان براي اينكه پاداش پپيمانانها و همايرانيهاي رسمي ايرانيان تاكنون به نـوعي محتاطانـه و روي ايـن هشـدار اند. اكثر واكنشكرده

متمركز بود كه اياالت متحده بدون شك به حضور خود در عراق بـه ضـرر ايـران ادامـه

عراق، همسايگان و آينده

414

اند. بـراي مثـال، تر بودهرتبه نظامي ايران مستقيم و صريحخواهد داد. بعضي رهبران عاليسـربازان آمريكـايي »، گفت: «حسن فيروزآبادي»رئيس ستاد نيروهاي مسلح ايران، سردار

انتخاب ديگري جز ترك عراق نداشتند و اين آغازي است بـراي خـروج تمـام نيروهـاي «آمريكايي از منطقه.

اشـت نشيني از عـراق ند بنا به گفته فرمانده بسيج، اياالت متحده هي راهي جز عقب

خاورميانـه بـزرگ »او از هـاي آنهـا شـده اسـت. زيرا خاورميانه نمايشـگاهي از شكسـت

گيـري از بـراي فاصـله « هاي مسلمان و آزاد با ايـران ملت»سخن گفت كه در آن « اسالميكننـد. يـك سـخنگوي وزارت امـور خارجـه ايـران هاي ورشكسته مشـاركت مـي قدرت

ايجادشده توسط مردم عراق، دولـت و روحـانيون خروج نظاميان آمريكايي را به مقاومت

نسبت داد. اگر اياالت متحده قادر به حفظ حضور نظـامي خـود در منـاطق مختلـف دنيـا گرفتند. چنين تصميمي نميبود، مقامات آمريكايي هم

شواهدي بيشتر از پيروزي ايرانيان بر ايـاالت متحـده ايـن حقيقـت اسـت كـه رهبـر ، هفته پس از بيانيه اوباما براي دومين بار در تاريخ رياست خـود «مسعود بارزاني»كردها،

بر منطقه كردستان به ايران سفر كرد. بارزاني به طور تاريخي رهبري كـردي بـود كـه بـه شدت مخالف ايران بود و تمايل داشت مشاركتي قـوي بـا ايـاالت متحـده داشـته باشـد.

-كنندگان ايراني او( ايـن عقـب يتدهد كه او )بدون شك حماواكنش صدر نيز نشان مي

بينـد. او نشيني را موقعيتي براي اعمال فشـار بيشـتر ضـد حضـور آمريكـا در منطقـه مـي هـا در عـراق ممكـن اسـت در گفت كه ادامه حضـور آمريكـايي 2011اكتبر 20چنين هم

-شرايط خاص قابل قبول باشد. سه روز بعد در حالي كه دو روز از سـخنراني اوبامـا مـي

آيـد. ت، او گفت كه حتي حضور يك ديپلمات مهم آمريكايي اشغال به حسـاب مـي گذش

او از پيروانش دعوت كرد به جنگ مسـلحانه عليـه غيرنظاميـان آمريكـايي پـس از پايـان سال جاري ادامه دهند.

هاي شكست آمريكا در عراقهزينهو(

جهاني اين كشـور بـه آمريكا بهاي زيادي براي شكست در عراق خواهد پرداخت. اعتبار شدت صدمه خورده است. اين واقعا اتفاق ناگواري نيست كـه يـك هفتـه پـس از اينكـه

بخش نهم: ورود و خروج آمريکا از عراق

415

جمهـور حامـد جمهور اوباما اعالم كـرد كـه در حـال تـرك عـراق هسـتيم، رئـيس رئيس ماند اي آمريكايي باقي ميكرزاي، گفت كه افغانستان در كنار پاكستان عليه حمله

پيمانـان خـود را تـرك هـا سـرانجام هـم ي و پاكستاني، آمريكاييهاي ايرانطبق روايتجمهـور ها در اطراف خواهند بود تـا انتقـام بگيرنـد. رئـيس كنند، در حالي كه همسايهمي

اوباما بيش از تمام دنيا به تازگي اين روايت را تقويت كرد.

هـا هـزار دهپـردازد. نشـيني مـي چنين بهاي روحي زيادي به علت اين عقبآمريكا هم

عراقي قرباني شدند و با تكيه بر نيروهاي آمريكايي به منظور مبارزه بـا دشـمنان مشـترك نظاميان ايراني دولت مالكي كه احتماال بخشي از آن بـه فرمـان ايـران اسـت القاعده و شبههـا بـه ايـن شان را در خطي بسيار بزرگ قرار دادنـد. احتمـال دارد عراقـي خود و خانواده

ها هي وقت قابل اعتماد نيستند. ايران در منطقه قـوي خواهـد ه برسند كه آمريكايينتيجهـاي ايـران هاي قديمي و سنتي عـراق بـا همسـايگان عـرب مناسـب سياسـت شد. تنش

كننـد، خواهد بود. در مقابل ائتالف كشورهاي عربي كه در برابر توسعه ايران مقاومت ميـ سـوريه را بـه عنـوان نيـروي بازدارنـده تصـور كـرد. ـ عراقتوان ظهور محور ايرانمي تواند جايگزين مناسبي باشد چنين اگر رژيم سوريه سقوط كند، عراق ميهم

-شـود. نيـرو باالتر از همه، جنگ با خروج آخرين سرباز آمريكايي از عراق تمام نمـي

پيمانـانش بـا دهنـد. ايـران و هـم ها به حمالت خود ادامه ميهاي صدر با حمايت ايرانيتوانند بدون مانع هحضور آمريكـاو در عـراق هاي سياسي كه مينظاميان و گروهكمك شبه

هاي آشكار خود براي خـروج كامـل ايـاالت متحـده از خاورميانـه فعاليت كنند، به تالشهـاي هـا و بانـك ها، بندرگاهگيري از شهرها، بزرگراهتواند با بهرهدهند. ايران ميادامه مي

قي به بازار جهاني دسترسي پيدا كند. اين بـه معنـي دور زدن هـر تحريمـي اسـت كـه عرا

كند. اياالت متحده از طريق شوراي امنيت سازمان ملل عليه ايران صادر ميهـاي القاعـده بـه عـراق سـرانجام رخ خواهـد داد. القاعـده در عـراق بازگشت گروه

خود را بازسازي كند، اما بـا شـروع برخالف شواهد انكارناپذير موجود، سعي كرده است

، موفقيت اندكي به دست آورده است. 2009ها از سال نشيني آمريكاييعقباي در عراق شرايط را بـراي چنـين هاي فرقهنشيني آمريكا و ظهور مجدد بحرانعقب

كند. نيروهاي مخصوص آمريكـا و هواپيماهـاي بـدون سرنشـين اجـازه بازسازي مهيا مي

عراق، همسايگان و آينده

416

هاي رسمي در عراق را ندارند. اين عـدم اجـازه كـار را بـراي جاسوسـي يگاهحضور در پاكنـد. ايـن واضـح اسـت كـه منظور از بين بردن آن سازمان بسيار سخت ميمورد نياز، به

كنند، مجازند عمليات انجـام دهنـد. تهـران در عـراق عليـه آنها وقتي احساس آمادگي ميآورد تـا در مقابـل نقـض حاكميـت آمريكـايي مـي ها فشاركند و به عراقيآمريكا كار مي

ترسـاند. ـ عراقي را در هر سطحي مـي مقاومت كنند و اين مسئله ارتش مشترك آمريكايي

تـرين فشـاري كـه هاي امـن در عـراق پـس بگيـرد. اصـلي رود القاعده پناهگاهاحتمال مي

بحـران داخلـي و هاي تازه پاكسازي فرقه شيعه است كه كند، عملياتالقاعده احساس مي تواند به تنهايي القاعده را از بين ببرد. كند ولي نمياي را تشديد ميهاي منطقهتنش

اق و ويتنام كـامال پـي بـرده اسـت. هاي عرجمهور اوباما به برخي تفاوتاينك رئيس

منيـت ااق بـراي اميدواريم كه عراق همانند ويتنام پاياني اميدواركننده داشته باشد. اما عـر ي هـا تر است از آنچه در ويتنام بود. اياالت متحده بايد بـا خسـارت لي ما به مراتب مهمم

اشـت، دهاي طوالني در پي خواهـد اين شكست كنار بيايد و نتايجي فجيع را كه تا مدت بپردازد.

2011. بررسي سياست آمريكا در قبال عراق پس از 4

اره سياسـت آمريكـا در عـراق پـس از در كميته نيروهاي مسلح سـنا دربـ 306كنت ام. پوالكهـايي از آن نشيني سخنراني كرده است كه با توجه بـه اهميـت موضـوع بـه بخـش عقب

شوداشاره ميآقاي رئيس و سناتورهاي محترم، مفتخرم در حضـور شـما دربـاره وضـعيت عـراق و

ا در هاي آمريكا در قبال عراق پس از پايان مأموريت نظامي آمريكـا در آنجـ شكل سياستگـذاري بسـياري كـرده ، آمريكـا در عـراق سـرمايه 2003از سال 307بحث كنم. 2011دسامبر

هاي جاني و مـالي خـود در عـراق چنان شانس زيادي وجود دارد كه از هزينهاست و همچنـان بـا نابسـاماني و آشـوب تـر اينكـه عـراق هـم به منافعي دست يـابيم. از همـه مهـم

سـازي را در منطقـه خلـيج فـارس دارد كـه ثباتي و چالشيروست و پتانسيل ايجاد بروبه

هـاي مـدير سياسـت كنت پوالك، تحليلگر سابق سيا و يكي از اعضاي سابق شوراي امنيت ملي آمريكـا، هـم اكنـون . 306

است. خاورميانه سابان

307. http://www.brookings.edu/ American Policy Toward Iraq After, 2011.

بخش نهم: ورود و خروج آمريکا از عراق

417

در عين حال، پيامدهاي جـدي بـراي اقتصـاد جهـاني وابسـته بـه نفـت خواهـد داشـت. متأسفانه اين وظيفه در آينده دشوارتر از گذشته است.

رسـند، امـا حـوادث اگرچه سناريوهاي بسيار محتمل براي عراق، تاريك به نظـر مـي اند. از سوي ديگـر، بيني انسان خارجنمايند كه از پيشهايي رخ ميگونهتاريخي گاهي به

-هـا مربـوط مـي هاي آمريكا در عراق و مسئول اين اشتباهاگر نگراني ما به بدترين اشتباه

هـا پـيش از حملـه بـه ها به مـاه رو هستيم. اين اشتباهشود، ما با چالشي بسيار جدي روبه

معنـاي بـار و بـي هاي فاجعـه ن ادامه دارد. جورج بوش اشتباهچناگردد اما همعراق باز ميهـاي خـود را اصـالح بسياري در عراق مرتكب شد. اگرچه آنهـا برخـي از اولـين اشـتباه

افـزود. هـاي گذشـته مـي شدند كه بر اشتباهاي مرتكب ميهاي تازهچنان اشتباهكردند، هم

وش تحويل گرفت، امـا مـديريت دولت اوباما وضعيت بسيار ضعيف عراق را از دولت بوگوهاي اخير در مورد تمديـد حضـور نيروهـاي مطلوبي در اين كشور انجام نداد. گفت

وگـو كنـد، بـا خـود هـا گفـت آمريكايي در عراق كه در آن دولت بيش از آنكه با عراقـي رد اي از آن بود و تنها مورد نبود. در نهايت، آمريكا هرگز راهبـ وگو كرد، تنها نمونهگفت

خروج براي عراق تدوين نكرد و ما به سادگي از اين كشور خارج شديم. ها از بين رفته است و بـه جـاي تمركـز پنداشتيم، بسياري از فرصتبرخالف آنچه مي

تـوانيم زمـان را ايـم. نمـي هاي سياست آمريكا در قبال عراق، راه اشتباهي رفتهبر ضرورتتـوانيم گذشـته را هاي خود اصـالح كنـيم و نمـي اهبه عقب بازگردانيم و بسياري از اشتب

توانيم اين پرسش را مطـرح كنـيم اي جديد را رقم بزنيم، بلكه تنها ميتغيير دهيم يا دوره كه آينده براي آمريكا و عراق چگونه رقم خواهد خورد

ضروري است هرگونه بحث در مورد آينده بـا بررسـي شـرايط كنـوني انجـام گيـرد.

هر استاندارد عيني كشوري ضعيف و درهم شكسته است. اين كشـور بـدون عراق مطابق حضور نيروهاي خارجي حافظ صلح آماده حركت نخواهد بـود. رهبـران سياسـي عـراق

چنان بـه بلـو الزم بـراي جلـوگيري از كشـيده شـدن كشـور بـه كشـمكش داخلـي هم

مشـابهي از حـوادث طور كه به لحاظ تاريخي در كشـورهايي كـه انـواع اند هماننرسيدهانـد، انگيز )مانند آنچه در دو يا سه دهه گذشته در عراق جريان داشته( را تجربه كـرده غم

زده خواهنـد كـرد و بـه چنين مسائلي مشهود بوده است. احتماال آنها همـه مـا را شـگفت

عراق، همسايگان و آينده

418

شوند كه عراق بـه شـدت بـه آنهـا نيـاز رهبران فداكار، دورانديش و خردمندي تبديل ميتر شدن خـروج كامـل نيروهـاي د. تاكنون رفتار آنها در طول دو سال گذشته با نزديكدار

بخش نبوده است. در واقع، رهبـران عـراق عمومـا از بـدترين الگوهـا آمريكايي، اطمينانطور مشخص بـه جـاي ثبـات، شـكوفايي و دموكراسـي بـه جنـگ اند كه به پيروي كرده

شود. يداخلي، استبداد يا فروپاشي منتهي م

شويم. عراق تـا حـد ها در آن هدايت ميبا اين حال، اين مسيري است كه ما و عراقي

هاي اخير دولت آمريكـا ايـن رود. متأسفانه تصميمزيادي فراتر از نفوذ آمريكا به جلو ميگـردد وضعيت را به واقعيتي غيرقابل بازگشت تبديل كرده است. زمان به عقب باز نمـي

انـد، در حـال حاضـر هايي كه اتخاذ شدهيكباره تغيير عقيده دهد. تصميم حتي اگر آمريكا

گيـري نخواهـد تقريبا غيرقابل تغييرند. در آينده آمريكا در عـراق حضـور نظـامي چشـم توان جلوي آن را گرفت. داشت. اين مسير آغاز شده است و نميفع آمريكـا در پاسـخ مانـده، نحـوه حفاظـت از منـا پرسش اساسي پيش روي ما كه بي

عراق بدون حضور نيروها در اين كشور، بـدون ايفـاي نقـش بـه عنـوان حـافظ صـلح و گيـر بـراي بدون توجه به احتمال تعهد دولت يا كنگره در مـورد تخصـيص منـابع چشـم

عراق است. اين پرسش حياتي است، زيرا عـراق بـراي منـافع حيـاتي آمريكـا در منطقـه . اين موضوع به ويـهه در ميانـه بيـداري عربـي صـدق چنان اهميت داردخليج فارس هم

كند كه امسـال آغـاز شـد و در سراسـر خاورميانـه گسـترش يافـت كـه بـيم و اميـد، مياي به همراه داشت كه پيشتر بـه نظـر پيشرفت و خشونت را به درجات مساوي در منطقه

اشـت. رسـد دسـتاوردهايي خواهـد د رسيد محكوم به زوال است و حال بـه نظـر مـي ميتواند شاهد قـرار گـرفتن عـراق در مسـير اشـتباه باشـد: نخسـت، آمريكا به دو دليل نمي

اهميت ذاتي عراق دوم، توانايي اين كشـور در مسـموم كـردن سـاير كشـورهاي خلـيج با وجود اين، توانايي ما براي مهار عراق به طور ناگهـاني كـاهش يافتـه اسـت. در فارس.

هاي موجود در عراق به عنوان يـك نـاظر به موازات مناقشهپايان، ممكن است به سادگي

ها به سـاحل امـن نگاه كنيم، اما در صورتي كه بتوانيم عراق را از مسير تندبادها و طوفان ايم. برسانيم، بهترين اقدام را انجام داده

بخش نهم: ورود و خروج آمريکا از عراق

419

هاي آمريكا در عراقالف( تداوم چالش

واقعي دور است. نهادهاي دولتـي كـه از چنان از ثبات و شكوفايي يا تكثرگراييعراق هم

چنـان از گرايـي سياسـي هـم انـد و حـزب چنـان ضـعيف انـد، هـم تكامل يافته 2003سال ها و ساير نهادهاي دولتـي بـه خانهها در وزارترود. انتصابهاي آن به شمار ميمشخصه

هـاي خـدمات اقتصـادي و اجتمـاعي در درجـه اول تحـت تـأثير مفهـوم ويهه در حـوزه قدرت و حمايت مالي است و كيفيت يـا مطلوبيـت مـورد توجـه نيسـتند. « تقسيم كيك»

هــاي عمــدتا سياسـي و ســازوكارهاي گســترده چنــان صـحنه هــا خـود هــم خانـه وزارتاي يـا هاي قومي، فرقـه امتيازدهي هستند كه مشاغل و خدمات را غالبا بر اساس وابستگي

ه سياسـي شـدن سـطوح خـدمات مـدني بـه كنند. جاي شگفتي نيسـت كـ حزبي ارائه ميهاي كارشناسان فني انجاميده است به ويهه كه پرسنل باتجربه بـه داليلـي كاهش ظرفيت

انـد. بنـابراين، خـأل مانند سالخوردگي يا ارتباطات داشتن با رژيم قبلي كنار گذاشـته شـده جـود آمـد، بـه سازماني كه به دليل تهاجم به رهبري آمريكا و فروپاشي دولت عراق بـه و

طور مناسب پر نشده است و دولت عراق براي گسترش قدرت و كنترل خـود در سراسـر

كند. ها تالش مياستانانـد و چنـان حـل نشـده كند كـه هـم ها را دو مسئله جدي ديگر پيچيده مياين چالش

ر انـد از: مناقشـه بـ كنند. اين دو مسئله عبـارت ثبات و كارامدي دولت عراق را تهديد ميدر حالي كه عـراق در قـانون اساسـي سر فدراليسم و فقدان پيشرفت در آشتي ملي واقعي.

شــود، اختالفــات جــدي در مــورد ميــزان بــه عنــوان دولتــي فــدرال تعريــف مــي 2005هـا تمركززدايي و در نهايت در مورد حاكميت و قدرت وجود دارد. اين مسئله تنها عـرب

هـاي مختلـف عـرب چنين ميان طيـف را از بغداد(. همكند )و اربيل را از كردها جدا نمي

گرا مانند مجلس اعـالي هاي شيعه اسالمعراق ديدگاهي مشترك وجود دارد. برخي گروهاي در منـاطق مطـابق الگـوي قـدرت حكومـت اقلـيم اسالمي عراق به تقويت نظام فرقـه

گيـري از چشـم اند. مجلس اعالي اسالمي عراق از آن هنگام به طوركردستان كمك كرده

هـا بـه ويـهه بصـره و اسـت، امـا برخـي مقامـات در اسـتان پوشي كردهها چشماين ايدهچنـان بـه دنبـال تمركززدايـي گسـترده الدين )و تا حد كمتري ميسان و انبـار( هـم صالح

قـدرت بــراي خـود و خودمختــاري امنيتـي و اقتصــادي هسـتند از جملــه اختيــارات و

عراق، همسايگان و آينده

420

و درآمدهاي نفتي كه اربيل به آن دست يافته است. در واقـع، خودمختاري در مورد منابعمطـرح « الـدين و نينـوا انبار، صالح»نشين هاي قابل توجهي در مورد سه استان سنيبحث

است كه منطقه خودمختار خود را بر اساس الگوي كردي تشـكيل دهنـد و ممكـن اسـت هـاي عـراق ، اكثريـت عـرب در اين ميان اعالم خودمختاري كنند. در طرف ديگر معادلـه

هـاي كردهـا )سني و شيعه( ظاهرا طرفدار حفظ نظام متمركز در بغداد هستند. آنها تـالش

هاي عربي سني و شيعه را تهديـدي جـدي بـراي تماميـت ارضـي و اقدامات مشابه گروه

دانند. عراق ميز، داري و ثبات عراق را تضعيف كرده اسـت. تـا بـه امـرو اين مناقشه جدي حكومت

هـات )بـه ويـهه در قـانون هاي رقيب در مورد فدراليسم به دليـل ابهـام عدم آشتي ديدگاه

هاي مربوط به تخصيص قدرت و بودجه(. ايـن مسـئله تصـويب قـوانين اساسي و قانون-رو كرده است. بدتر از همه اينكه اربيـل و بغـداد سياسـت كليدي را با مانعي جدي روبه

اند و شـكاف ميـان آنهـا الزامات قانوني اساسي را دنبال كردههاي مبتني بر تفسير خود از هـاي رقيـب در مـورد دولـت هاي ضـروري بـراي سـازگاري ديـدگاه افزايش يافته و گام

تر شده كه تنها به دليل افزايش عدم اعتماد متقابل ميـان دو طـرف بـوده اسـت. از پيچيده، سني و شـيعي در سراسـر عـراق نظر كردها، ايجاد آنچه معادل كنفدراسيون مناطق كردي

هـاي آينـده يك از دولـت است، اولويت وجودي براي تضمين اين موضوع است كه هي هاي تاريخي و پاكسازي قومي عليـه كردهـا را ندارنـد. استفادهدر بغداد قدرت تكرار سوء

اما هر ابتكارعملي كه حكومت اقليم كردستان به منظور تسهيل ايـن هـدف و جلـوگيري دهـد، مخالفـت قدامات دولت مركـزي بـراي بازگردانـدن قـدرت قبلـي صـورت مـي از ا

انگيزد، زيـرا آنهـا ترديـد دارنـد كـه هـدف نهـايي مداران عرب در بغداد را برميسياست

كننـد كـه پـاپس كشـيدن از كردها تجزيه عراق است. كردها در مقابل، چنين تفسـير مـي نون اساسي گواه اين اسـت كـه ذهنيـت در اجراي كامل مفاد مربوط به تمركززدايي در قا

هاي متقابل رهبـران سياسـي آنجـا ها و وحشتبغداد عمال تغيير نكرده است. اين نگراني

هاي محلي را افزايش داده و عـدم كنتـرل تر واداشته، خطر تنشهاي افراطيرا به واكنشتخابـات و آن را تشديد كـرده اسـت آن هـم در شـرايطي كـه رويـدادهاي ملـي ماننـد ان

گيرد. سرشماري صورت مي

بخش نهم: ورود و خروج آمريکا از عراق

421

-كننده است. در حالي كـه عراقـي ثباتعدم پيشرفت به سوي آشتي ملي واقعي نيز بي

سـازي در اند، رهبـران سياسـي عـراق از شـفاف ها از مشاركت سياسي كامال استقبال كرده

تواند در حكومت مشاركت كند و شرايط اين مشـاركت، امتنـاع مورد اينكه چه كسي ميهاي افراطي جـدي اجـازه داده شـده اسـت ايـن اند. در واقع، اغلب به افراد و گروهكرده

روند را مديريت و چارچوبي براي تعيين افراد درون و خـارج آن ايجـاد كننـد. بنـابراين،

گـرا مـداران شـيعه اسـالم زدايي براي دستاوردهاي سياسي به ويهه ميان سياستروند بعثي

اسـتفاده قـرار هستند، مـورد سـوء 2003ز دستاوردهاي خود از سال كه به دنبال حفاظت اهـاي قـانوني كننـد، فاقـد بنيـان گرفته است. اين روند و نهادهايي كه آن را مـديريت مـي

سازي در اين رونـدها يـا ايجـاد رونـد واقعيـت و آشـتي قابـل اند و امتناع از شفافكامل

طـور كـه كند همانتالالت سياسي ايجاد ميمقايسه با آفريقاي جنوبي پس از آپارتايد، اختـر، در اي طـوالني و پـس از آن مشـهود بـود. در دوره 2010در آستانه انتخابـات مـارس

شود كـه زدايي طوري اجرا ميگرا احساس كنند كه بعثيهاي سني و مليصورتي كه تودهو آشـتي ملـي كـه كند، مناقشه در مورد فدراليسـم آنها را از تقسيم قدرت مشروع منع مي

رو كنـد. تواند پيشـرفت بـه سـوي ثبـات را بـا چـالش روبـه مورد توجه قرار نگرفته، مي

كم اين مسائل توانايي عراق را براي تبديل شدن به كشوري كارامـد و مطلـوب بـه دستــه لحــاظ ــن كشــور را ب ــل اي ــد انــداخت و در مقاب ــأخير خواهن ــه ت ــديريتي ب لحــاظ م

رو خواهـد كـرد. بـه همـين ترتيـب، حـل و كارآمدي روبـه داري با آشفتگي و ناحكومتها ميـان بغـداد و اربيـل و نيـز ميـان ها بايد براي آمريكا اولويت باشد. تنشفصل مناقشه

هاي مجاور آن در عراق براي مدتي جدي بـوده و گـاهي حكومت اقليم كردستان و استانچنـان ندهان نظـامي آمريكـا هـم رو بوده است. در واقع، فرماها روبهنيز با تهديد خشونت

توانـد كنند. اما عراق نيـز مـي پذيرترين مرز حساس در عراق ياد مياز آن به عنوان آسيب-طور كه ابتكارعمـل رو شود هماننشده از ساير مناطق كشور روبههاي مديريتبا چالش

مـورد الدين و بصره گواه آن اسـت. در عـين حـال، ابهـام در گرايي در صالحهاي منطقه

آميز طرفـداران شورشـيان در غـرب و تواند مخالفت خشونتحقوق مشاركت سياسي ميچنان به رژيـم جديـد بغـداد ها همشمال غرب عراق را تحريك كند. بسياري از اين گروه

گرا بر آن ترديد جدي دارند، چون آنها هرگـز فضـايي بـراي سـاير و تسلط شيعيان اسالم

عراق، همسايگان و آينده

422

كننـد. از نظـر آنهـا، يم شدن در قدرت سياسـي ايجـاد نمـي هاي سياسي به منظور سهطيفزدايـي ميـزان اي و محروم شدن از قـدرت تحـت پوشـش بعثـي هاي دورهشبح پاكسازي

پذيري آشتي ملي واقعي را محدود خواهد كرد. امكانميلـي رهبـران عـراق بـراي مقابلـه بـا اختالفـات سياسـي در عين حال، ناتواني و بـي

ور كرده است. وابستگي نـوري يتي رو به وخامت عراق را مجددا شعلهاساسي، مسائل امن

ها و ايران كه كليدهاي حفظ قدرتش بودند، به ايـن وزير عراق، به صدريمالكي، نخست

هـاي روز اهلل و گـردان عصائب الحق، كتائب حزب»هاي شيعه مانند معنا بوده است. گروهنسـبي فعاليـت كننـد. حمـالت آنهـا عليـه اند بـا مصـونيت توانسته« موعود مقتدي صدر

كنـد كـه پـس از نيروهاي آمريكايي مسئله جدي فقدان امنيت را براي آمريكا ايجـاد مـي

چنان وجود خواهـد داشـت، زيـرا مقتـدي خروج نيروهاي رزمي آمريكا تا پايان سال، همد كـه روصدر تاكنون اعالم كرده است كه سفارت آمريكا نيـروي اشـغالگر بـه شـمار مـي

بايد همانند دوران حضور نيروها در برابر آنها مقاومت كرد.مانـده پسـران عـراق و تر از همه افزايش خشونت شيعيان، رفتارهـاي سـوء بـاقي مهم

اند و از كنتـرل خـود بـر افزايش احساس مربوط به اينكه شيعيان در انتخابات تقلب كردهعادالنـه قـدرت و منـافع اقتصـادي سازي جامعه سـني از تقسـيم دولت به منظور محروم

آميـز ها را در مسير وحشـت و مخالفـت خشـونت كنند، ظاهرا بسياري از سنياستفاده ميسني بر اساس ادعاهـايي عجيـب 600قرار خواهد داد. اخيرا اقدام دولت براي دستگيري

ق و اند كه به دنبال سـرنگوني دولـت كنـوني عـرا هايي بودهو غريب كه آنها همگي بعثيتـر امـا مشـابه، بازگشت آن به ديكتاتوري بعثي هستند و در عين حال، اقـدماتي كوچـك

گرايان شيعه تمايل دارند از كنتـرل خـود ها را متقاعد كرده است كه اسالمبسياري از سني

طـور كـه كنند همانها استفاده بر نيروهاي امنيتي دولت به منظور كشتن و سركوب سنيپيش از افزايش نيروهاي آمريكايي به منظـور پايـان پاكسـازي 2006تا 2005هاي در سال

گـراي سـني هاي مليقومي چنين اقداماتي انجام داده بودند. افزايش آرام حمايت از گروه

-است، زيـرا آنهـا مخالفـت ملـي مانند جيش رجال الطريقه النقشبنديه ابزاري مهم و ويهه

چنـان بـه دليـل نفـوذ خـارجي و عراق دارند كه هـم تري در مقايسه با القاعده درگرايانهاعتبارند. بدتر از همه اينكه بسياري از رهبـران قبايـل سـني باورهاي مذهبي افراطي آن بي

بخش نهم: ورود و خروج آمريکا از عراق

423

پايه علنا در مورد برداشتن سالح به منظـور دفـاع از اقليـت خـود در برابـر و مقامات مياندهـد و جـدي صـورت نمـي انـد، زيـرا دولـت اقـدام هاي شيعه صحبت كـرده تروريست

ها در حال خروج از عراق هستند. آمريكايي

ب( سناريوهايي براي آينده عراق

رود، دشـوار نيسـت. دولـت تشخيص اينكه عراق امروز بـه سـوي مسـيري مثبـت نمـي چنان علنا به دليل اختالفات كشور و عدم تمايل رهبران به مصـالحه بـراي پايـان ايـن همبازي و سياسـي شـدن ارتـش ها به منظور مبارزه با فساد، پارتيشبست، فلج است. تالبن

گسيخته است. در واقع، در حاضـر بـه اعتبار شده و تمام اين مسائل لجامو نظام اداري بيرسد فساد تنها موتـور فعاليـت حكـومتي اسـت. در صـورتي كـه فسـادي وجـود نظر مي

هـاي شـونت بـه عنـوان ابـزار گـروه تواند اقدامي انجام دهـد. خ نداشته باشد، دولت نميمختلف از جمله ائتالف حاكم كه به دنبال پيشبرد دسـتوركارهاي سياسـي خـود هسـتند،

هـا را بـر آن داشـته اسـت كـه در مسـير مجددا ظهور كرده است. اين مسئله ساير گـروه

ر كاربرد مجدد سالح گام بردارند. بخشي از آن تنها به اين دليل است كـه آنهـا از خـود د طرفـي ها با استفاده از خشونت دفاع كنند، زيرا دولت تمايل ندارد بـا بـي برابر ساير گروه

سياسي حاكميت قانون را به اجرا گذارد. با نگاهي به شرايط از اين منظر، تصور چهار مسير مهم و محتمـل كـه عـراق ممكـن

ننـده نيسـت، امـا كيك از مسيرها خوشحالپذير است. هي است در آن گام گذارد، امكانبرخي از اين مسيرهاي محتمل از سايرين بدتر است. ارزيابي اين سـناريوها بـه دو دليـل

تـوان هـا، مـي بينـي مهم است: نخست، به عنوان يادآور احتماالت واقعي در برابـر خـوش

اي پذير بـوده اسـت. امـا امـروز فضـا بـه گونـه ها قبل امكانباور كرد و ممكن است سالمـدت تلقـي كنـيم. هـاي طـوالني توانيم در بهتـرين حالـت بـه عنـوان آرمـان است كه مي

چنين آنها مفهومي در مورد آنچه آمريكا بايد براي دستيابي به آن در عراق تـالش كنـد هم

كنند. ترين عاملي كه آمريكا بايد از آن جلوگيري كند، ارائه ميو نيز مهم

عراق، همسايگان و آينده

424

ج( بدبيني نسبت به حاكميت شيعيان

تـرين آينـده بـراي عـراق ظهـور ها و ناظران عراق معتقدند كه محتمـل از عراقيبسياري

ديكتاتوري جديد است كه اين بار شيعيان طاليـه دار آن هسـتند. اگرچـه نـوري مـالكي، وزير عراق، تقريبا به طور قطـع آگاهانـه بـه دنبـال چنـين جايگـاهي نيسـت، امـا نخست

بـرد. مـالكي بـه وضـوح همان راه ديكتاتوري مـي راهبرد او در قبال مسائل عراق او را بهعاليم بدبيني دارد كـه از كسـي كـه عضـو حزبـي كوچـك و انقالبـي و تحـت تعقيـب

سال بـوده، كـامال قابـل فهـم اسـت. ايـن مسـئله 30هاي امنيتي صدام در تقريبا سرويسهـا احسـاس توطئـه كنـد. او اغلـب تحمـل شود كه او به ويهه از جانـب سـني سبب ميكنـد، بلكـه فراتـر از طرفانه رفتار نمـي هاي دموكراتيك عراق را ندارد و اغلب بيسياست

كنـي يـك كند و حتي در اقدامي مغاير قـانون اساسـي بـراي ريشـه قانون اساسي عمل ميتوطئه يا غلبه بر مخالفان سياسـي اقـدام كـرده اسـت. او قـدرت خـود در عـراق و حتـي

كند. او بسـياري از اعضـاي سـاير راف خود را تحكيم ميدولت عراق و نيز حلقه افراد اطهـا را پاكسـازي و بـه سـرعت نيروهـاي مسـلح نسـبتا ها و قوميتها، احزاب، فرقهگروه

كند. اي عراق را سياسي ميحرفهاز ديدگاه آمريكا، يك ديكتاتوري باثبات و جديد ممكـن اسـت كـامال قابـل پـذيرش

مدت آمريكا در عراق. مسـئله ايـن اسـت كـه مادي كوتاه كم از ديدگاه منافعباشد دستهر ديكتاتوري جديد احتماال باثبات نيست و به احتمـال بسـيار كشـيده شـدن عـراق بـه جنگ داخلي در اين شـرايط كمتـر محتمـل اسـت. شـايان توجـه اسـت كـه صـدام تنهـا

بي باشـد )و توانست رقيب مبارك يا حافظ اسد به لحاظ ثبـات نسـ ديكتاتوري بود كه ميچنـين ايـن موضـوع نيازمنـد سـطوحي از خشـونت و البته اين موضوع نسبي است(. هم

1991هـاي مكـرر كردهـا و در سـال كشي است. حتي صدام بايـد بـا شـورش تقريبا نسلكرد. با وجود اين، در شرايط كنوني عـراق هـر هاي عناصري از شيعيان مبارزه ميشورش

وري جديد )خواه آگاهانه يا ناخودآگاه( به احتمـال بسـيار گونه تالش براي ظهور ديكتات

انجامد تا بازگشت ديكتاتوري متمركز. چه مالكي يا كس ديگـر بيشتر به جنگ داخلي ميفرد قدرتمند آينده باشد، هر گونه تالش )احتماال از سوي شيعيان( براي تبديل شـدن بـه

اي را تحريـك و كشـمكش فرقـه ــ هاي سياسي و قـومي ترديد رقابتديكتاتور عراق، بي

بخش نهم: ورود و خروج آمريکا از عراق

425

مسلحانه براي جلوگيري از تحكيم قدرت او بروز خواهد كرد. دولـت و ارتـش احتمـاال بسيار ازهم گسسته خواهند بود )درست مانند لبنان( و نتيجـه بـه احتمـال بسـيار جنگـي

داخلي )و نه يك ديكتاتوري باثبات( خواهد بود.

گيري جنگ داخلياحتمال شكل د(

به لحاظ تاريخي، اين موضوع ممكن است عمال آينده بسيار محتمل عراق باشـد. اگرچـه هـاي دهنده يافتـه ها نشانها و قوميتمطالعات دانشگاهي در مورد جنگ داخلي ميان فرقه

تـرين تا حدي متفاوت است، اما بخش قابـل تـوجهي از كارهـا از جملـه بهتـرين و تـازه طـور كـه در انـد )همـان هايي داشتهيي كه چنين كشمكشدهد كشورهامطالعات نشان مي

طـي پـنج سـال پـس از 2به 1و 3به 1رخ داد( با نسبت احتمال 2007تا 2005هاي سالعراق دوبـاره وارد ايـن 2008اند. )در سال بس بار ديگر به جنگ داخلي كشيده شدهآتش

لگـوي مهـم نحـوه ورود ، عـراق از ا 2003شرايط شـد.( از زمـان حملـه آمريكـا در سـال كشورها به جنگ داخلي و نحوه پايان آن پيروي كرده و در حال حاضـر نحـوه بازگشـت

عراق به جنگ داخلي در اين الگـو هويداسـت. هـر آنچـه در عـراق امـروز بـه مـوازات گـذرد )ازسـرگيري خشـونت و كـاهش جـدي خروج نيروهاي حافظ صلح آمريكـا مـي

ميلـي رهبـران بـه مصـالحه، فاسد شدن فضاي عراق، بي آميز وبيني خشونتاعتماد، پيشبينانه به منظور محافظـت اراده جدي بازيگران سراسر اين طيف براي انجام اقدامات كوتهچنان بـه دهد كه عراق همخود به هزينه از دست رفتن اعتماد و امنيت ديگران( نشان مي

كند. طور جدي از اين الگوهاي زشت پيروي ميبار است، چون بـه توليـد ي در عراق براي آمريكا به داليل گوناگون فاجعهجنگ داخل

توانـد بـه جنـگ داخلـي زند. گسترش جنگ داخلي در عراق مينفت در عراق آسيب مياي بـر سـر وضـعيت عـراق در همسايگان عراق به خصوص در عربستان يا جنگي منطقه

گـذارد و حتـي توليـد نفـت را مـي بينجامد كه در نهايت اين مسئله بر بهـاي نفـت تـأثير

مدت، ايران احتمـاال خـود را در تسـلط كند. عالوه بر اين، در كوتاهخوش تغيير ميدستنظاميان شعيه در جنـگ، كـه جـز ايـران كشـور هاي مهم عراق با حمايت از شبهبر حوزه

عراق، همسايگان و آينده

426

2007تـا 2005هـاي طـور كـه در سـال ديگري براي اتكا ندارند، توانا خواهد ديد همان اين مسئله به وضوح ديده شد.

ـ كشور ورشكسته

گسسـته و نتيجه محتمل ديگر در مورد اوضاع كنوني عراق ظهور كشوري ضعيف، ازهـم حتي ورشكسته خواهد بود. دولت مركزي ميزان مشخصـي از قـدرت را در دسـت دارد،

در برابـر هاي عراق توانايي مشخص براي مقاومـت اما اين موضوع كافي نيست و استانهـا در اين شرايط دارند. به موازات تالش مالكي براي مركزي كردن قـدرت، سـاير گـروه

اي از سناريوها بايد مالكي )يـا يكـي ديگـر از گذارند. بنابراين، دستهمسير مخالف گام مي

رهبران شيعه( را مسلط بـر ايـن كشـمكش تصـور كنـد كـه ديكتـاتوري جديـدي بنيـان هـاي كنند كه او به دليـل موفقيـت مقاومـت گـروه يوها نيز فرض ميگذارد. ساير سنارمي

اي در برابر دولـت مركـزي، شكسـت خواهـد خـورد. در فرقهـ اي و قومياستاني، منطقههاي بسـياري در الدين اخيرا خودمختاري خود را اعالم كرد و صحبتواقع، استان صالح

حكومـت اقلـيم كردسـتان وجـود دارد. مورد الحاق انبار و نينوا به منطقـه سـني نزديـك

خيـز بصـره در مـورد هاي متنفـذ در اسـتان نفـت هاي مختلف و شخصيتچنين گروههمكنند. اگر آنها موفق شوند، دولـت مركـزي عـراق را فلـج انجام چنين اقدامي صحبت مي

ايـن اي از يكپارچگي به داليل اقتصادي نياز دارد. خواهند كرده زيرا عراق عمال به درجه

انجامـد. مركزگريزي احتماال به شكست خدمات عمـومي، امـور اقتصـادي و امنيـت مـي هـاي محلـي و اسـتاني نظاميان اما احتماال آنهايي كه بـه نـام دولـت هاي محلي )شبهگروه

هـاي آنهـا در كنند، اما تـالش ها را پر ميكنند( به بهترين شكل ممكن اين خألفعاليت مي

ت نخواهد بود و در بدترين حالت )بسيار نامحتمل( فاسـد، نـاتوان بهترين حالت يكنواخو مستعد خشونت خواهد بود. احتمال اينكه عراق شبيه سومالي شود، وجـود نـدارد، امـا

ثبـاتي شرايطي تا حدي شبيه آن پيدا خواهد كرد و پيامدهاي وحشـتناك تروريسـم و بـي تر از نتايج آن خواهد بود. اي گستردهدر منطقه

توانـد تنها سناريوي محتمل و مثبت )مطابق مفهومي كامال نسـبي( كـه يـك نفـر مـي براي عراق با توجه به امور كنوني اين كشور متصور شـود، شـامل رونـدهاي طـوالني و

بخش نهم: ورود و خروج آمريکا از عراق

427

شـود، امـا شود يا به ديكتـاتوري كشـيده نمـي دردناك است كه در طول آن عراق تجزيه دهد. در يـك مقطـع زمـاني در آينـده ممكـن مياي چنين تحوالت مثبتي رخ نبراي دوره

تواننـد دهنـدگان عراقـي تـا حـدي مـي رقم بخـورد، زيـرا رخي است حوادث ديگري مينتوانسـتند 2010مداران عراقي را به اراده خود پيوند بزنند هرچنـد كـه در سـال سياست

ور كنـد دوسـت ظهـ چنين اقدامي انجام دهند، ممكن است يك رهبر كاريزماتيك و انسان

كه سياست عراق را به حركت و جوشش درآورد و اوضاع را به مسيري درسـت هـدايت

زننـد، امـا بـه مـوازات اعتمادسـازي هاي اندك دست ميكند. رهبران در ابتدا به مصالحهيابــد. هـا افــزايش مـي منـدي از مزايــاي همكـاري، ايـن مصــالحه ميـان يكـديگر و بهــره

گذاري دوبـاره را آغـاز بينند و سرمايهدر عراق را ميهاي خارجي و تجار پيشرفت قدرت

هـاي اقتصـادي كنند كه براي آنهايي كه در همكاري و پيشرفت دخالت دارنـد، مزيـت ميتوانـد عراقـي قدرتمنـد، به همراه دارد. خشونت اعتباري ندارد. در نهايت، اين مسئله مي

عتماد براي محدودسـازي نفـوذ خوداتكا و واقعا دموكراتيك به وجود آورد كه قدرت و اسازي نقـش ايـران بـه عنـوان يكـي از ايران را در پي خواهد داشت و شرايط براي عادي

همسايگان عراق مهيا خواهد شد. چنين سناريوهايي نـاممكن نيسـت، امـا در حـال حاضـر كـامال نامحتمـل اسـت. بـه

دهـد ايـن موضـوع سادگي هي شواهد و مداركي در عراق معاصر وجود ندارد كه نشانتواند به زودي اتفاق بيفتد. ايـن تحـوالت كـالن در سياسـت، دهد يا ميدر عراق رخ مي

امنيت و اقتصاد همگي منفي هسـتند و در حـالي كـه مطمئنـا برخـي تحـوالت مثبـت در چنـان بـه سـمت سطح خُرد وجود دارد، تقريبا قطعي است كه اگر اين تحوالت كالن هم

شـود، شود. هنگامي كه حوادث كنوني عراق بررسـي مـي يط بحراني مياشتباه بروند، شرا

بسيار دشوار است كه شواهد و مداركي يافت كه عراق احتماال از مسائل كنوني خـود بـه آساني بگذرد و راهي براي باز كردن قفل روند سياسـي خـود بيابـد و جـايگزيني چرخـه

. اي مطلوب آغاز كندآميز كنوني را با چرخهخشونت

عراق، همسايگان و آينده

428

هاي آمريكا در عراق( اولويته

تر از سايرين هسـتند و اند، اما برخي از آنها تيرهترين سناريوها براي عراق تاريكمحتمل

آمريكا بايد تمام تالش خود را براي كمـك بـه عـراق بـه منظـور جلـوگيري از بـدترين يوها بسـيار دورتـر ها انجام دهد حتي اگر اين بهترين سنارسناريوها و دستيابي به بهترين

از تصورات و احتماالت باشند. هاي داخلي عراق به مركـز ثقـل كنند، سياستطور كه اين سناريوها مشخص ميهمان

انـد. آينـده عـراق و منـافع آمريكـا در آنجـا اساسـا تالش آمريكا در قبال عراق بدل شـده حـال تعيـين همسو با مسير سياست داخلي ايـن كشـور تعيـين خواهنـد شـد و در عـين

خواهند كرد كه آيا منافع حياتي آمريكا در آنجا محفوظ است يا خير. امنيت در عراق بـه گيري افزايش يافته است، اما اگر سياست عراق به ثبات برسـد و بتوانـد بـراي طور چشم

هـاي داخلـي را حـل مردم امنيت ايجاد كند، و حاكميت را سر و سامان بخشد و مخالفتمدت نيز اين ثبات ادامه خواهـد يافـت. بـا فروپاشـي چـارچوب طوالنيو فصل كند، در

چنـان رو بـه سياسي داخلي عراق، امنيت كشور نيز فرو خواهد پاشيد. اقتصاد عـراق هـم

فروپاشي است و تنها زماني ارتقا خواهـد يافـت كـه در بغـداد حكـومتي كارامـد وجـود د و رونـدهايي بـه منظـور توسـعه داشته باشد و بتواند ثروت نفتي عراق را مـديريت كنـ

مجدد كشور انجام دهد. اگر فروپاشي اقتصادي در عراق صورت گيـرد، تقريبـا بـه طـور مـديريت بخـش قطع ناشي از عدم توانايي سياست داخلي عراق خواهد بود )ماننـد سـوء

نفتي عراق(. به عبارت ديگر، در حالي كه جنگ داخلي ممكن است به لحاظ فنـي نتيجـه شدن اوضاع امنيتي يا نابسـاماني اقتصـادي باشـد، در عمـل بسـياري از مسـائل در وخيم

كنند. چنين شرايطي در حوزه سياست فرصت گسترش پيدا مي

از آنجا كه سياست داخلي عراق كليد ثبات يا عدم ثبات آينده كشور اسـت و از آنجـا جلـوي آمريكـا بايـد روست، تمركز رو به چنان با اختالف روبهكه سياست اين كشور هم

محور قرار گيرد. بنابراين، باالترين اولويت براي آمريكـا در چنـد سـال آينـده بايـد ايـن

باشد كه سياست داخلي عراق در مسيري صحيح حركت كنـد. در واقـع، هـر چـه درجـه احترام به دموكراسي، شفافيت و حاكميت قانون بيشتر باشد، توسعه ظرفيت صـورت مـي

كنـد. حركـت دهد و ديكتـاتوري نيـز ظهـور نمـي ل، كودتايي رخ نميگيرد و در عين حا

بخش نهم: ورود و خروج آمريکا از عراق

429

اي و نيـز درون آنهـا و ترسـيم منطقـي فرقـه ــ هاي قومينسبي به سوي آشتي ميان گروهروابط مركز و پيرامـون از جملـه تـوافقي مـؤثر در مـورد ماهيـت فدراليسـم و مـديريت

ن خواهد بود. منصفانه و توزيع نفت عراق از پيامدهاي حاكميت قانواي است كه رهبران سياسي عـراق عالقـه ممكن است سياست داخلي اثبات كند حوزه

چنداني به نقش آمريكا ندارند. رهبران سياسي عراق پيشينه چنداني در اجـراي حاكميـت

دموكراسي و اجراي قانون ندارنـد. بـه ويـهه هنگـامي كـه در موقعيـت اقتدارنـد، تمايـل

شـي از قـانون اساسـي در حـرف و عمـل پوكردن، پرهيز يا چشم خطرناكي به شانه خاليسـاالران سـابق، روحـانيون، اند تحت تسلط جنـگ وجود دارد. رهبران سياسي عراق مايل

ها باشـند. تعـداد انـدكي از آنهـا رونـدهاي دموكراتيـك را تجربـه شيوخ قبايل و تبعيدي

نـد كـه احتـرام بـه قـانون اساسـي كناند و حتي تعداد اندكي از آنها ظـاهرا درك مـي كردهكند كه رقبايشان را محدود و در عـين حـال رفتـار آنهـا ها و هنجارهايي را ايجاد ميرويه

را مهار خواهد كرد و اين موضوع روزي براي آنها بسيار اهميت خواهد داشت. بسـياري ا زمـاني هاي قـديمي بيابنـد و تنهـ هايي براي رفتار سياسي مطابق روشكنند راهتالش مي

كنند. كه ضرورت ايجاب كند، از قوانين پيروي مي، آمريكا تضمين قطعي داده است كه هي گروهي نخواهـد توانسـت بـه 2003از سال

طور كامل نظام را سرنگون كند و بـر سـايرين مسـلط شـود. ايـن نقـش آمريكاسـت كـه ب تلقـي شـوند. چنان حداقل به عنوان عـاملي شـرور و نـه مطلـو ها همبسياري از عراقي

ها خواهان گسترش دموكراسي هستند حتي اگر همواره از اين واژه استفاده بيشتر عراقيشـان نكنند. آنها خواهان موفقيت نظام سياسي جديد خود و نيـز خواهـان تـالش رهبـران

پـذيري بيشـترند و براي ارائه خدمات و كاالها هستند. آنها خواهان شفافيت و مسـئوليت

داننـد. آنهـا خواهـان نهادهـاي ل وضعيت وخيم ارائه خدمات در كشـور مـي فساد را عامهـايي دولتي هستند كه بتوانند رويشـان تكيـه كننـد. در عـين حـال، تمايـل دارنـد گـروه

كننـده منـافع بيگانگـان سياسي در كشور باشند كه منافع آنها را نماينـدگي كننـد و تـأمين

خواهند. خواهد، مينباشند. آنها تمام آنچه را كه آمريكا ميمانده نفـوذ دهند و وحشت دارند كه باقيرهبران عراق اين مسئله را نيز تشخيص مي

انـد، آمريكا آنها را به انجام اين امور مجبور كند. به همين دليل آنهايي كه خارج از قـدرت

عراق، همسايگان و آينده

430

و نيـز هاي عراق ايفـا كننـد تر در سياستخواهند نقشي فعاالنهبه طور منظم از آمريكا ميهـاي انـد، اغلـب از مداخلـه آمريكـا در سياسـت به همين دليل آنهايي كه بر مسند قدرت

كنند. بـه همـين علـت، رهبـران مسـلط بـر قـدرت در عـراق از عراق اظهار نارضايتي ميها اجازه دهند مسائل خود را بـه تنهـايي حـل خواهند كنار بايستند و به عراقيآمريكا مي

يـا حتـي بـه طـور كامـل بـه راني كه فراتر از قانون اساسي عمل ميكنند به ويهه آن رهب

كنند. روشي مغاير قانون اساسي رفتار مي

بنابراين، براي آينده عراق و منافع حياتي آمريكا مهم است كه آمريكا انـرژي و منـابع اي خود را بر سياست داخلي عراق متمركز كند. با وجود اين، سياست داخلي نيـز عرصـه

انـد، بـيش از همـه بـراي كه در آن رهبران عراق به ويهه آنهايي كه بر مسند قدرت است

محروم كردن آمريكا مصمم خواهند بود. به همين دليل، آمريكا بايد آماده باشد بـا قربـاني هـاي سياسـت خـود را در قبـال كردن بسياري از اهداف مقدس خود، تقريبـا تمـام جنبـه

هـاي داخلـي توانايي خود را براي تأثيرگذاري بـر سياسـت عراق تحت تأثير قرار دهد و عراق به حداكثر برساند. از اين رو، تقريبا تمام عناصـر روابـط عـراق و آمريكـا بايـد بـه

ها به انجام اقدامات ضروري و پراهميـت بـراي مـا عنوان اهرمي براي وادار كردن عراقيشـوند. بـه همـين دليـل، عرصـه مـدت آمريكـا( نگريسـته )و منطبق منافع حياتي طوالني

اي باشد كه آمريكا اصول و معيارهاي مشروط در آن را مد نظـر قـرار سياسي بايد به گونه دهد.

هاي داخلـي عـراق اهميـت دارنـد، زيـرا مهـم و حيـاتي منافع آمريكا همانند سياستهـاي توانـد سياسـت هاي خود را تشخيص دهـد. آمريكـا مـي است كه آمريكا محدوديت

تواند صورت گيرد كـه آمريكـا توانـايي دهي تا آنجا ميق را شكل دهد، اما اين شكلعرا

هـاي خـود را تحميـل كنـد. هـا انديشـه توانـد ديگـر بـه عراقـي داشته باشد. آمريكا نميهـاي مجـازي ها نقشهاغلب براي عراقي 2006تا 2003هاي ها به ويهه بين سالآمريكايي

ايان يافتـه اسـت. در واقـع، بيشـتر مـوفقيتي كـه آمريكـا در طراحي كردند. اما آن روزها پ

از آن بهره برد، نتيجـه رهبـران سياسـي و نظـامي جديـد آمريكـا 2010تا 2007هاي سالمنـدتر هـا عالقـه هـاي عراقـي بوده است كه اين واقعيت را تشخيص دادند و بـه ديـدگاه

بخش نهم: ورود و خروج آمريکا از عراق

431

كاهش نقش آمريكـا در عـراق و بودند. اين روند اقدامات بايد تداوم يابد و حتي به دليل گرايي عراق، گسترش پيدا كند. ظهور مجدد استقالل و ملي

ـ طراحي ابزارهاي جديدفردريك بزرگ زماني گفت كه ديپلماسي بدون سالح شـبيه موسـيقي بـدون ابـزار اسـت.

شايد بتوان گفت اين سخن بسـيار بـا سياسـت آمريكـا در عـراق امـروز سـازگاري دارد.

ضور نظامي آمريكا، كاهش جدي كمك آمريكا به عراق و افزايش نفـوذ ايـران در پايان حهـاي عراق همگي به اين معناست كه آمريكا ابزارهاي بسيار كمتري براي پيشبرد سياست

خود در عراق در مقايسه با يك سال قبل دارد. بنابراين، يكي از وظـايف مهـم آمريكـا بـه يزانـي از نفـوذ خـود در عـراق، ايجـاد ابزارهـاي موازات تالش اين كشور براي حفـظ م

دهد. ايم، ميجديد است كه به ما اهرم فشاري تازه براي جايگزيني آنچه از دست دادهترين منبع نفـوذ آمريكـا مشـروط كـردن بسـياري از مسـائل اسـت. تقريبـا تمـام مهمهـاي آمريكـا تهاي آمريكا به عراق بايد مشروط به انجام اقداماتي همسو با سياسـ كمك

مـدت ملـت شود منافع طـوالني توسط دولت عراق باشد كه در هر مورد احتماال سبب ميمـدت و كشور عراق تأمين شود هرچند نبايد لزوما به اين معنـا باشـد كـه منـافع كوتـاه

ها بـه ايـن معناسـت كـه مداران مختلف عراق را تأمين كند. مشروط كردن كمكسياستهاي خاص و مرتبط با رفتـار عـراق مـرتبط هاي آمريكا را با جنبهيتهاي خاص فعالجنبه

تر همكـاري آمريكـا بـا عـراق بـه هاي گستردهچنين به معناي مرتبط كردن جنبهكند. هممسير عمومي نظام سياسي عراق اسـت. در نهايـت، آمريكـا بايـد تـداوم رابطـه آمريكـا و

كشـور خـود در مسـير ثبـات بيشـتر، عراق را به تمايل رهبران سياسي عراق به هـدايت داري مؤثر، مشروط كند. مشاركت گسترده و حكومت

هـاي داخلـي آن تعيـين خواهـد شـد و در آينده عراق اساسا براساس مسـير سياسـت شـوند يـا خيـر. مقابل تعيين خواهد كرد كه آيا منافع حياتي آمريكـا در آنجـا تـأمين مـي

شـود ا يافته است، اما در حال حاضر تضعيف مـي گيري ارتقامنيت در عراق به طور چشممـدت امنيـت حفـظ خواهـد شـد. هاي عراق سر و سامان يابد، در طـوالني و اگر سياست

چنانچه چارچوب سياسي داخلـي عـراق فروپاشـد، چـارچوب امنيتـي آن نيـز بـه همـان

عراق، همسايگان و آينده

432

رود و تنهـا زمـاني سرنوشت دچار خواهد شد. اقتصاد عراق همچنان رو به وخامـت مـي يابد كه دولتي كارامد در بغداد وجود داشته باشد. در صـورتي كـه اقتصـاد عـراق ارتقا مي

هاي داخلي اين كشور خواهد بود. فروپاشد، تقريبا به طور قطع به دليل شكست سياست

نامه راهبرديو( بررسي توافق

يكـا دهـد. آمر در حال حاضر، دولت آمريكـا تقريبـا صـدها كـار بـراي عـراق انجـام مـي

سـازي در نهادهـاي هاي اقتصادي و سياسي حياتي از جمله ظرفيـت چنان برخي كمكهمدهـد. بـه هاي كوچك، تجهيزات نظامي و مهارت فني ارائه مـي فدرال و محلي عراق، وام

هـاي بازسـازي اسـتاني همين دليل، بسياري از استانداران و شهرداران عراق از اينكـه تـيم اند. ناراحت دهند،آمريكا را از دست

ذ آمريكـا در عـراق احتمـاال ارائـه كمـك بيشـتر در ترين منبـع نفـو در نهايت، بزرگــوزه ــات ح ــه عملي ــت از جمل ــف اس ــاي مختل ــليحات، ه ــروش تس ــامي و ف ــاي نظ هسازي، آموزش، اصالحات بنيادين اقتصادي و بسياري از مسائل مهـم ديپلماتيـك ظرفيت

شده نيست، اما سند بسـيار مهـم موسـوم ندان شناختهديگر. بنيان اين همكاري در آينده چامضـا كردنـد و 2008نامـه چـارچوب امنيتـي كـه آمريكـا و عـراق در اواخـر بـه توافـق

31زمان با آن امضا شـد، حضـور مـداوم نيروهـاي آمريكـايي تـا نامه امنيتي كه همتوافقنامـه از حد از توافـق كند. مهم است كه انتظاري بيش را تعيين و هدايت مي 2011دسامبر

نامه بيش از يك چارچوب چيز ديگـري نيسـت چارچوب امنيتي نداشته باشيم. اين توافق

رود. بـيش از هشـدارها و و در واقع، پوششي خالي براي آمريكـا و عـراق بـه شـمار مـي توانـد ارائـه شـود، اقـدامي هاي گسترده كه مـي هاي عمومي در مورد انواع كمكتوصيه

هـا ارد. در عين حال، تاريخ، زمان، كميت و سـاير جزئيـات مربـوط كمـك ديگر وجود ند شود. مشخص نمي

انگيز بوده )به دليل ارتباط آن بـا هاي عراق مناقشهنامه امنيتي در سياستاگرچه توافقساز بـوده اسـت، نامه چارچوب امنيتي كمتر مناقشهحضور نيروهاي آمريكايي(، اما توافق

هـاي آمريكـا در بسـياري هـا و كمـك گـذاري هـا، سـرمايه داوم كمـك ها به تزيرا عراقينامه چارچوب امنيتـي هاي زندگي عمومي تمايل دارند. در واقع، دولت عراق توافقحوزه

بخش نهم: ورود و خروج آمريکا از عراق

433

داند كه رابطه دوجانبـه ديگـر اساسـا مطـابق مسـائل را راهي براي اثبات اين موضوع ميارچوب امنيتـي بـه دنبـال اسـتفاده از نامـه چـ چنين توافـق امنيتي تعريف نخواهد شد. هم

المللـي كمك ديپلماتيك آمريكا به منظور كمك به عراق براي بازگشـت بـه جايگـاه بـين است. 1990اين كشور قبل از تهاجم فاجعه بار صدام به كويت در سال

هايي كه تمايـل دارنـد تمـام سـربازان آمريكـايي از عـراق خـارج شـوند، حتي عراقي

نامه چارچوب امنيتـي هسـتند. بنـابراين، ها مطابق توافقها و حمايتكاغلب طرفدار كم

چارچوب امنيتي آمريكا و پتانسيل تداوم كمك آمريكا بـه عـراق منبـع قدرتمنـد و اهـرم خواهنـد، اهـرم ها ميرود. در اليه زيرين، هر آنچه عراقيفشاري براي آمريكا به شمار مي

ي نيست كه آمريكا بـراي منـافع مسـتقل خـود فشار مهمي براي آمريكاست، هرچند چيز

نياز دارد. چالش جـدي در آينـده ايجـاد همگرايـي ميـان انتظـارات آمريكـا و عـراق در مـورد

هاي خالقانـه بـه منظـور اسـتفاده از آن در تحقـق نامه چارچوب امنيتي و يافتن راهتوافقدولـت عـراق صـادقانه اين اهداف مهم در دوره كاهش جدي منابع خواهد بود. آمريكا با

خواهد بود كه توافق نامه چارچوب امنيتي طرحي شبيه طرح مارشـال بـراي عـراق ارائـه هاي اقتصادي اضافي و نسبتا محـدود بـراي بازسـازي نخواهد كرد و مطابق آن تنها كمك

هـايي ترديد اين موضوع نااميدي جدي براي بسياري از عراقيعراق ارائه خواهد شد. بيداري آمريكـا ادامـه خواهـد كننـد سـخاوت وزارت خزانـه چنان تصـور مـي ماست كه ه

هـاي آمريكـا در داشت. به منظور كاهش ايـن نااميـدي و مطلوبيـت بخشـيدن بـه كمـك هـاي ارزشـمند بـدون نامه چارچوب امنيتي، آمريكا بايد در مورد نحوه ارائه كمـك توافق

د. بـه عـالوه، بـا افـزايش تـدريجي هاي اقتصادي گسترده، خالقانه بينديشـ نياز به كمك

هـاي بازسـازي را خـود تـأمين كنـد. درآمدهاي نفتي عراق، اين كشور بايد بتواند هزينـه ها، توصيه و مشاوره در مـورد نحـوه بـه بنابراين، ارزش واقعي افزوده از طرف آمريكايي

ر واقـع، كارگيري بهينه منابع است و افزايش منابع بيشتر مـد نظـر قـرار نخواهـد بـود د

ها ندارند. اي به افزايش كمكيك عالقهكنگره يا دولت آمريكا هي هاي خود به عـراق تمركـز كنـد كـه در درجـه اول بـه بنابراين، آمريكا بايد بر كمك

اي و نامه چارچوب امنيتي در مورد ارائـه مشـاوره فنـي، خـدمات مشـاوره محتواي توافق

عراق، همسايگان و آينده

434

اقتصـاد عـراق مربـوط اسـت. در حـال حاضـر، انتقال فناوري و دانش به مناطق كليـدي آمريكا بايد نحوه كارامدي جدي در اين نقش و نحـوه حفـظ اهـرم فشـار بـراي ترغيـب

ها به ايجاد دولتي شفاف و پاسـخگو را مـد نظـر قـرار دهـد آن هـم هنگـامي كـه عراقي دهد. هاي عراق اختصاص نميآمريكا ديگر منابع عظيم پولي خود را به پروژه

هاي متعددي در اقتصاد عـراق بـراي نامه امنيتي عراق، حوزهختانه مطابق توافقخوشب

اند از:فعاليت آمريكا وجود دارد. اين موارد عبارت

هنگـامي كـه از ) نامه چارچوب امنيتـي تشكيل كميته اقتصادي مشترك تحت توافق ـگي، نظـارت و تواند به عنـوان نهـاد مركـزي همـاهن ، مي(شودها درخواست سوي عراقي

بـا محوريـت منـابع مـالي ) گـذاري ي سـرمايه هـا ارائه كمك فني براي بازسازي و پـروژه

ايفاي نقش كند. ( هاعراقيـ توصيه فني، اشتراك دانش و انتقال فناوري به مناطق حياتي اقتصاد و جامعـه عـراق

مانند ارتقا و مديريت آبرساني داخلي و توسعه و توليدات كشاورزي

حتـي پـس از خـروج ) هاي اسـتاني عـراق يي براي ادامه كمك به دولتهاافتن راهـ يبراي دستيابي بـه تخصـيص بودجـه سـرمايه ( ي بازسازي استاني به رهبري آمريكاهاتيم

گذاري ساالنه براي مقامات ملي

ي تجـاري غربـي را هاگذاريگذاري به منظور ايجاد فضاي تجاري كه سرمايهـ قانون . كندترغيب

هـاي ويـهه مقامـات كند كه كمك از اين نوع منـوط بـه گـام سازي آمريكا بايد شفافسـازي، نظـارت و عراقي در سطح ملي و استاني )بـه منظـور ايجـاد سـازوكارهاي شـفاف

پذيري با هدف كاهش تأثيرات فسـادانگيز اقتصـاد نفتـي عـراق( خواهـد بـود. مسئوليت

با اهداف برنامه توسعه ملي عراق به منظور مبـارزه خوشبختانه اين اقدامات كامال همسوهـاي با بيكاري، ارتقاي توسعه روستايي، افزايش حفاظت از محيط زيست، اصـالح نظـام

چنين اين اقدامات سـود و مزيـت اقتصـادي مديريتي و حمايت از تمركززدايي است. هم

زمـاني كـه دولـت هـا تـا و حتي سياسي براي دولت جديد عراق دارد و عموما اين كمكهـاي ملمـوس بـراي اسـتفاده از ثـروت نفتـي در عراق تمايل خـود را بـه برداشـتن گـام

ها اثبات نكرده است، نبايد ارائه شوند. گذاريسرمايه

بخش نهم: ورود و خروج آمريکا از عراق

435

ـ كمك امنيتي

خروج نيروهاي نظامي آمريكا از عراق تا پايان امسال نبايد پايان كمك امنيتـي آمريكـا بـه چنان در اين حوزه به كمـك نيـاز دارنـد و آن را بـه حـوزه مهـم همها عراق باشد. عراقي

كنند. به عالوه، كمـك امنيتـي آمريكـا بـه ديگري براي اهرم فشار بالقوه آمريكا تبديل ميتواند نقشي برجسته در حفاظت از منافع كليدي آمريكا در عراق و تمـام منطقـه عراق مي

خليج فارس ايفا كند.

ايدر برابر تهديدهاي منطقهـ حفاظت از عراق

كه تمام نيروهاي آمريكايي عراق را ترك كنند، نيروهـاي نظـامي عـراق 2012اول ژانويه توانند از اين كشور يا مرزهـاي دريـايي آن حافظـت كننـد و حـريم هـوايي آن را در نمي

كنترل و حفاظت خود داشته باشند. ايـن واقعيـت دو چـالش جـدي بـراي منـافع آمريكـا د: نخست، جلوگيري از ظهور عراقي متجـاوز دوم، نحـوه حفـظ عـراق در اتحـاد بـا دار

اسـتفاده كننـد آمريكاممكن است همسايگان عراق ترغيب شوند از ضعف اين كشور سوءيا احتمال دارد رهبران عراق ترغيب شوند نيروهاي نظامي خـود را بـه سـطحي برسـانند

عراق و همسايگانش براي نگرانـي خـود داليلـي كننده تبديل شوند. ثباتكه به عاملي بي تاريخي دارند.

الملل درگير جنگ شـده و در داخـل در گذشته، عراق با همسايگان خود و جامعه بين

اين كشور نيز بيش از پنجاه سال درگيري و كشمكش بوده اسـت. حتـي پـيش از راهبـرد هاي اعـراب و اسـرائيل تجاوزكارانه صدام در سياست خارجي، عراق در بسياري از جنگ

مشتاقانه شركت كرد، به كويت تجاوز كرد، بـا تركيـه و سـوريه در مـورد آب كشـمكش

هاي متعددي عليه كردها انجام داد. به طـور كلـي، عـراق چـالش جدي داشت و عمليات جدي براي امنيت منطقه بوده است. ث خشـم و وحشـت چنان باعـ شان هماند و اقداماتهمسايگان عراق نيز منفعل نبوده

شود. تركيه به طور منظم نيروهاي نظامي به عراق فرستاده است تـا كردهـاي ها ميعراقيدهد. سـوريه، تركيه را هدف قرار دهند يا اقدامات تنبيهي عليه كردهاي عراق صورت مي

عراق، همسايگان و آينده

436

كننـد كـه كشـاورزي عـراق، توليـد تركيه و جريان آب به عراق را به نحوي مديريت مياندازد. عربستان سـعودي و سـوريه صادرات نفتي اين كشور را به خطر ميانرژي و حتي

گذشـتند، راهـي هاي سلفي از خاكشـان بـراي ورود بـه عـراق مـي هنگامي كه تروريست ديگر برگزيدند.

در تمام اين حوادث در دوران پـس از صـدام، پاسـخ عـراق تـاكنون آرام و منفعالنـه

ترديـد تـا حـد زيـادي بـر ي آمريكايي در عراق بيبوده است. حضور نيروها و هواپيماها

اين واكنش آرام عراق تأثير داشته است. رهبران عراق كه درگيـر مسـائل داخلـي بودنـد، هاي خارجي گسترده يـا طـوالني اطمينان داشتند كه نيروهاي آمريكايي اجازه ماجراجويي

كردنـد. در اس نمـي در خاك عراق ندارند و بنابراين ضرورتي براي واكنش تهاجمي احس

هـاي نبود تضمين دوفاكتوي آمريكا براي تماميت ارضـي عـراق، ايـن تجاوزهـا واكـنش تري را به شكل درگيري زميني يا تالش براي تقويـت نيروهـاي نظـامي متعـارف و جدي

توانمند براي مقابله با حمالت و مجازات عامالن آن، در پي دارد.ا در نزديكـي عــراق و توسـعه برنامـه مــنظم بنـابراين، حفـظ نيروهـاي نظــامي آمريكـ

مانورهاي نظامي كه نيروهاي نظامي آمريكا را هرازگـاهي بـه عـراق بيـاورد، مزيـت قابـل توجهي دارد. در واقع، آمريكا بايد مشتاقانه هر گونـه پيشـنهاد اوليـه عـراق را بپـذيرد كـه

اسـت كـه آمريكـا بـا « اتياقدام ذ»دهنده تمايل به چيزي شبيه برنامه مانور موسوم به نشانانجام داد. نيروي ويهه گردان آمريكا مطابق اين برنامه به طور مـداوم 1990كويت در دهه

در كويت حضور داشت، هرچند هي واحد نظامي به طور دائم در آنجا مستقر نبود.

هاي ضد تروريسمـ هدايت عمليات

هـا بندي مشابهي قرار دارد. عراقـي هاي ضد تروريسم در عراق در دستهكمك به عملياتممكن است خواهان كمك آمريكا باشند و در اين صورت، اين موضـوع اهـرم فشـار بـه

هـاي ضـد چنين ممكـن اسـت بـراي آمريكـا ادامـه كمـك بـه تـالش آورد. هموجود ميهـاي تروريسم عراق مفيد باشد، زيرا هدف آن حفظ كنترل بر القاعده عراق و ساير گـروه

ي سلفي و راهي براي حفظ نظارت نسبي بر نحوه بـه كـارگيري نهادهـاي نخبـه تروريستديـده ضـد تواننـد از واحـدهاي آمـوزش ضد تروريسم است. رهبران سياسـي عـراق مـي

بخش نهم: ورود و خروج آمريکا از عراق

437

تروريسم در عراق براي كودتا يـا صـرفا كنـار زدن رقبـا اسـتفاده كننـد )و البتـه بـر آنهـا هديـدي وجـودي عليـه ثبـات سياسـي برچسب تروريست بزنند(. القاعده عـراق ديگـر ت

كننده خطرناكي باشد كه عراق را در مسير بـدترين تواند عامل تسهيلعراق نيست، اما ميسناريوها از جمله جنگ داخلـي هـدايت كنـد. القاعـده عـراق در حـال حاضـر تهديـدي

ي اچنان بـه شـبكه منطقـه رود، اما همجدي عليه منافع آمريكا در خارج عراق به شمار مي

القاعده متصل است كه اعضاي آن به آمريكا حمله يا نيت خود را براي حمله بـه آمريكـا

جزيــره عربســتان و در يمــن و الشــباب در انــد )از جملــه القاعــده در شــبهاعــالم كــردهكنـد جـاي پـاي خـود را سومالي(. القاعده عراق به شدت تضعيف شده است و تالش مي

هـا يـا در بـه چنـين كـاري اسـت يـا خيـر، بـه موفقيـت حفظ كند، اما اينكه اين گروه قا

هاي نيروهاي امنيتي عراق بستگي خواهد داشت )اگر چنـدان تحـت تـأثير رونـد ناكامي هاي عراق نباشد(. سياست

ـ فروش تسليحات آمريكايي به عراق

منـد شـود. بـه لحـاظ مهم و حياتي است كه عراق از خريدهاي تسليحاتي از آمريكا بهره

پـزي تـا هاي تجهيزات نظامي عراق را )از وسـايل خـوراك ماني، آمريكا بايد تمام جنبهآرهاي رزمي مهـم و سـاير تجهيـزات( تـأمين كنـد. مـادامي كـه عـراق خواهـان ايـن تانك

هـاي تسـليحاتي )هنگـامي تجهيزات نظامي باشد و بتواند آنها را تأمين كند، چنين فروش

ورتي كه به طور مؤثر مـديريت شـود و هماهنـگ بـا كه توسط آمريكا تأمين شود( در صچنـين تواند عامل ايجاد ثبـات باشـد. هـم اصالحات اقتصادي در بغداد صورت گيرد، مي

تواند با جلوگيري از ظهور عراقي متجاوز كه ممكن است تهديـدي عليـه اين موضوع مي

دهنـده ت نشانهمسايگان خود باشد، به ثبات منطقه كمك كند. به عالوه، فروش تسليحامنبع ديگري از نفوذ ميان رهبران عراق اسـت، زيـرا ايـن تسـليحات و تجهيـزات بسـيار

هـا بايـد از ديـدگاهي مورد توجه و عالقه رهبران عراق خواهد بود. بنابراين، اين فروشراهبردي مد نظر قرار گيرد و نه ديدگاهي تجاري و از اين ديدگاه، آنها نـه تنهـا مطلـوب

هـاي مهـم بهـار عربـي و سـرنگوني مبـارك، هستند. در واقع، يكـي از درس بلكه حياتي گير فروش تسليحات آمريكايي در خاورميانه بوده است. سودمندي چشم

عراق، همسايگان و آينده

438

با وجود اين، در تمـام تعـامالت آمريكـا در قبـال عـراق در آينـده، مالحظـه حيـاتي ن بـر سياسـت آمريكا در سنجش موضوع فروش سالح به عراق بايـد بـر اسـاس تـأثير آ

تواند در اين حـوزه بسـيار مفيـد باشـد هايي ميداخلي عراق باشد. بار ديگر چنين فروشمـديريت تواننـد در صـورت سـوء شود. بـا وجـود ايـن، آنهـا مـي كه در ادامه تشريح مي

چنين عامل حياتي اهرم فشـار آمريكـا در عـراق هسـتند، بـه كننده باشند. آنها همثباتبي

ــ حاتي آمريكا به عراق بايد مشروط به توسعه مداوم در روابـط نظـامي ويهه فروش تسلي

گيري وجود نـدارد(. ارتـش عـراق بايـد كم وخامت چشمغيرنظامي عراق باشد )يا دستدرك كند كه تمايل آمريكا به ارائه تسليحاتي كه بسيار مشتاق آن هستند، تنهـا تـا حـدي

مسير خود و نيز خـارج از سياسـت بـاقي ممكن خواهد بود كه نيروهاي امنيتي عراق در

بمانند. بنابراين، دولت نيز بايد درك كند كه فروش تسـليحاتي آمريكـا )عـالوه بـر سـاير موارد( در صورت حركت نيروهاي امنيتي عراق به سوي سياسي شدن، به خطـر خواهـد افتاد. در نهايت، حكومت اقليم كردستان وحشت دارد كه دولت مركزي تصـور كنـد كـه

حلي نظامي براي حـل و فصـل مناقشـه خـود دارد، زيـرا نيروهـاي امنيتـي عـراق بـه راههاي آمريكايي مسلح هستند. آمريكا بايد خطـوط قرمـزي در افكنبمب ها و جنگندهتانك

هـايي بگيـرد مورد مسائل مختلف مشخص كند. به عالوه، آمريكا بايد از دولـت تضـمين اي بسـيار نامحتمـل، كردهـا د كرد مگر آنكه در حادثهكه به منطقه كردستان حمله نخواه

هاي عراق استفاده كنند. از نيروهاي خود براي حمله به ساير بخشهرچه آمريكا شريك نظامي مهم عراق بـاقي بمانـد، احتمـال اينكـه نيروهـاي مسـلح عراق از سوي كشورهاي همسايه تهديد شوند، كمتر خواهد بـود. پيشـينه ارتـش مـدرن

دهد كه متحدان عربي آمريكا به طـور كامـل بـه هاي عربي به طور واضح نشان ميكشور

شـوند و توانـايي اعمـال قـدرت بـدون حمايـت آمريكـا را از دسـت آمريكا وابسـته مـي دهند )و بنابراين اين موضوع مورد تأييد است(. در حال حاضـر، اردن، مصـر و تمـام مي

كننـد. ي مهم خود را با آمريكا هماهنـگ مـي هاي نظامكشورهاي خليج فارس تمام فعاليت

كننـد، زيـرا بـه طـور جـدي آنها براي اعمال قدرت فراتر از مرزهـاي خـود تـالش نمـي توانند بدون حمايت آمريكا چنين اقدامي انجام دهند. اين وضعيت با تمايـل آنهـا بـه نمي

د خريد تسـليحات، دريافـت ملزومـات لجسـتيكي و سـاير عملكردهـاي حمـايتي تشـدي

بخش نهم: ورود و خروج آمريکا از عراق

439

شود. به عالوه، در مواقع مختلف، آمريكا توانسـته اسـت از عمليـات نظـامي متحـدان مياي خود جلوگيري كند كـه دليـل آن وابسـتگي ايـن كشـورها بـه آمريكاسـت. خاورميانه

چنين چيزي را كشورهاي عربي كه به شوروي، چـين يـا سـاير كشـورها بـراي حمايـت اي وجود ندارد كـه روسـيه، حال حاضر نيز نشانهنظامي وابسته بودند، تجربه نكردند. در

چين يا هر كشور ديگري تالش كنـد از فـروش تسـليحاتي خـود بـراي هـدايت جنـگ

استفاده كند.

مـدت و خريـد بنابراين، آمريكا بايد از تمايل عراق براي توسعه روابط نظامي طوالنيــ 90به روزهاي درخشـان هاي عراق تمايل دارندتسليحات آمريكايي استقبال كند. ژنرال

بازگردند، اما چيزي كه خواهان بازتوليد آن نيستند اين است كه به وابستگي خـود 1988

افزارهاي نظامي شوروي پايان دهند. از زمان سـرنگوني صـدام و تسـلط ارتـش به سختآمريكا بر ارتش عراق، اين تمايل افزايش يافته است. شـايان ذكـر اسـت ايـن درك ميـان

هاي عراقي و همتاهاي سياسي آنها وجود ندارد كه آمريكا آنها را مجبـور بـه خريـد ژنرالكنـد، بلكـه هـاي آمريكـا بـراي بازسـازي كشـور مـي تسليحات آمريكايي در قبال تـالش

ها خواهان تجهيزات آمريكايي هستند. بـه همـين شـيوه، آنهـا بـه سـرعت يـادآور عراقينيـاز را بـه آنهـا نفروشـد، بـه كشـورهاي ديگـر شوند كه اگر آمريكا تجهيزات مـورد مي

شوند و با پـول نفـت خـود از چـين، روسـيه، اروپـا و سـاير كشـورها خريـد متوسل مي كنند. تسليحاتي مي

چنين كشورهاي شوراي همكاري خليج فارس خواهان رابطـه نظـامي نزديـك ميـان همهمكـاري خلـيج آمريكا و عراق و فروش تسليحاتي گسترده هسـتند. كشـورهاي شـوراي

ها و آموزش آمريكـا دهند كه تكيه بر تسليحات، كمكفارس بيش از سايرين تشخيص مي

ــواعي از ارتــش هــاي آنهــا را در حمايــت لجســتيك، اطالعــات، فرمانــدهي و كنتــرل و انگوينـد كـه كند. مقامات شوراي همكـاري خلـيج فـارس مـي ملزومات به آمريكا وابسته مي

توانند بـه آن و امنيتي عراق و آمريكا بهترين تضميني است كه مي رابطه گسترده تسليحاتي

دست يابند كه عراق هرگز كشورهاي آنها را با قدرت نظامي متعارف خود تهديد نكند. ترين مزايايي كـه بسـياري از شـركا و عالوه بر اين، رد دسترسي عراق به يكي از مهم

وانايي آمريكا را براي نفـوذ در عـراق در كنند، به طور جدي تمتحدان آمريكا دريافت مي

عراق، همسايگان و آينده

440

آينده تضعيف خواهد كرد. محروم كردن عراق از مزاياي امنيتـي كليـدي كـه بسـياري از كنند، به طور شفاف به اين معناست كه آمريكـا عـراق را ساير متحدان آمريكا دريافت مي

رود و عـراق ميكند و به تنهايي متحد اين كشور به شمار به عنوان يك شريك تلقي نميخارج از حوزه منافع آمريكا قرار دارد. هنگـامي كـه رهبـران عـراق محاسـبات راهبـردي

عالقگـي مغاير منافع آمريكا انجام دهند )البته در صورتي كه آمريكا بـه طـور صـريح بـي

اهميتي عراق براي منافع امنيت ملـي خود را به امنيت عراق و در واقع باور خود را به بي

اي براي اظهار نارضايتي ندارد. د(، كاخ سفيد پايهنشان دههشداري مهم براي اين نكته اساسي هزينه است. ممكن اسـت عـراق روزي بـه دليـل منابع نفتي خود به كشوري بسيار ثروتمند تبديل شـود، بـا وجـود ايـن، در حـال حاضـر

ت اسـت )در سـن 800دالر و 3كشوري فقير است كه سرانه توليد ناخالص ملـي آن تنهـا جهان( و در مقايسـه بـا درآمـدهاي موجـود، نيازهـاي جـدي مـالي دارد. مـردم 159رده

گذاري در اقتصاد خـود بـيش از تسـليحات جديـد عراق حتي به لحاظ سياسي به سرمايهتمايل دارند. بنابراين، منافع آمريكـا در جلـوگيري از مسـائل سياسـي داخلـي بـه معنـاي

هاي ارتش اين كشور است. به دليل هزينه ممانعت از ورشكستگي عراقاين موضوع دليل ديگري براي آمريكا به منظور تالش جدي بـراي تبـديل شـدن بـه

تـر، هـي كشـور ديگـري كننده اصلي تسليحات ارتش عراق است. بـه بيـان سـاده تأمينكنـد. رهبـران عـراق هاي اقتصادي به عراق هماننـد آمريكـا توجـه نمـي احتماال به كمك

انـد قيمت را خريداري كنند و بارها اعالم كـرده هاي تسليحاتي گرانمصمم از اين سيستمدر صورتي كه نتوانند آنها را از آمريكا تأمين كنند، دست به دامن اروپا، روسـيه يـا چـين

كننـد كـه آيـا عـراق هزينـه زيـادي بـراي خواهند شد. مطمئنا روسيه و چين توجه نمـي

ا خير، اما كشورهاي اروپايي ممكن است به اين موضوع تنها بـه كند يتسليحات خود ميآورد، توجه كنند. تنها آمريكا مصـرانه از عـراق خواهـد ميزاني كه آمريكا بر آنها فشار مي

هاي كمتري كند و عالوه بر همكاري با عراق براي خريـداري تسـليحاتي خواست هزينه

هـاي دفـاعي ثبـات كـرد كـه هزينـه مدت و به طور تدريجي، تضمين خواهـد در طوالني اقتصادي را به خطر نخواهد انداخت.

بخش نهم: ورود و خروج آمريکا از عراق

441

هاـ ابهامات و ناشناخته

شـود. تري مـي رسد، عراق پيش از بهبود، وارد وضعيت وخيمچنان كه محتمل به نظر ميتمايل غيرقابل اجتنابي براي فراموشي همه چيـز وجـود دارد. مـردم آمريكـا بـه سـرعت

اي بـد را ديگـر بـه يـاد خواهند خـاطره ئله عراق هستند گويي ميخواهان فراموشي مس

تـوانيم تصـميم بگيـريم كـه نياورند. اما عراق معادل ويتنام در دوران مدرن نيست. ما نميمداخله در عراق اشتباه بوده است و به سـادگي مداخلـه خـود را بـدون هـي آسـيبي بـه

د جهان اعتياد و وابستگي خطرناكي به نفـت منافع خود به پايان برسانيم. مادامي كه اقتصا دارد، عراق براي آمريكا و شركاي تجاري آن اهميت جدي خواهد داشت.

هايي كه جرخت به يادآوري منافع ملي حياتي آمريكـا در به همين دليل براي آمريكاييت و كننده است. عراق در آستانه انتقـالي مهـم اسـ عراق را دارند، اين شرايط بسيار نگران

كم آمادگي مديريت بهينـه آن( بـراي ها حكايت از عدم آمادگي اين كشور )يا دستنشانهانتقال دارند. اما اين انتقال چـه آمريكـا بخواهـد يـا نخواهـد، انجـام خواهـد گرفـت. در

چنـان موجـه گذاري زماني، انرژي و حتي منابع هسـتيم، هـم صورتي كه خواهان سرمايه

هاي اساسي كنيم. توانيم از عراق در يافتن راه صحيح حمايتاست كه معتقد باشيم ميبه همين دليل، شايسته است به پرداختن به موضوع منابع پايان دهيم. ترديدي وجـود

هـاي خـود، بيكـاري و ضـرورت توجـه بـه مسـائل ندارد كه آمريكا با توجـه بـه بـدهي ادن بـه اقتصـاد خـود ساختاري در اقتصاد خود بايد تالشي جـدي بـراي سـر و سـامان د

مـدت كشـور( بـه دليـل كـاهش جـدي انجام دهد. زماني كه مردم آمريكا )و رفاه طوالني

رسـاني بـه هـاي كمـك انـد، دشـوار اسـت كـه هزينـه هاي دولتي به سـختي افتـاده هزينهكشورهاي خارجي به ويهه كشورهايي مانند عراق را توجيه كنيم كه خاطره دردناكي نيـز

ست. با وجود اين، اين اقدام بدترين گزينه ما خواهد بـود. ديگـر كسـي از آن در ذهن ما

ها ميليارد دالر )به تنهايي صدها ميليارد دالر( صـرف عـراق شـود. تواند بگويد كه دهنميتواند تأثيري جدي بر كشوري مانند عراق )يا مصر بـه همـان دليـل( چند ميليارد دالر مي

داني بــر تحـوالت اقتصــادي نخواهـد داشــت. داشـته باشـد، در صــورتي كـه تــأثير چنـ 12جويي چند ميليارد دالري در مورد عـراق آن هـم هنگـامي كـه بـدهي ملـي بـه صرفه

عراق، همسايگان و آينده

442

مفهـوم اسـت. بـه طـوري كـه اغلـب كمتـرين پـول را منطقـي و تريليون دالر رسيده، بي دهيم. كنيم، گاهي به طور ناگهاني پول هنگفتي را از دست ميخردمندانه خرج مي

:بخش دهم

ثير تحوالت عراق بر أت

امنيت ملي ايران

نشيني آمريكاپس از عقب

مقدمه

اي بـراي خـارج از خروج آمريكا از عـراق پيـامي داخلـي و نيـز پيـامي جهـاني و منطقـه

هـاي خـود عمـل و اعتمـاد مـردم را بـراي آمريكا دارد. در ابعاد داخلي اوبامـا بـه وعـده ب و از خسارت اقتصادي و انساني آن جلـوگيري و بـه نـوعي تأييـد جل 2012انتخابات

كند كه سياست رقيب حزبي او، بوش، اشتباه بوده است. مياي، كشورهاي خليج فارس و كشورهايي كه بـه اميـد ايجـاد امنيـت از در ابعاد منطقه

كننـد نظيـر كويـت، عربسـتان، بحـرين و... از ناكـامي آمريكـا سوي آمريكـا زنـدگي مـي اند. ناراحت

عراق و ايران از خروج اشغالگران خشنود و معتقدند دولت عـراق قـادر اسـت دور از هايي كه به اميـد حمايـت آمريكـا دل شيطنت آمريكا امنيت را برقرار كند. از طرفي جريان

بودند حال بايد با تالش واقعي حقوق خود را كسب كننـد. اقـدام مـالكي در اعـالم بسته

ق الهاشمي به عنـوان حـامي تروريسـت و فـرار وي بـه كردسـتان بيـانگر محكوميت طارهـاي داخلـي رسد با توانمندياقتدار حكومت عراق پس از خروج آمريكاست. به نظر مي

توان امنيت عراق را برقرار كرد. شود ميكه از انتخابات شوراها در عراق حاصل مي

ز عـراق و تحمـل خسـارات شـديد المللي خروج بـدون نتيجـه آمريكـا ا در ابعاد بينموجب از بين رفتن اعتبار آمريكا شد. اين كشـور در شـرايطي از عـراق خـارج شـد كـه شيعه در اوج قدرت بود و جبهه العراقيه به عنوان رقيب اصلي دولت با خـروج از دولـت

و اعتراض به مالكي در نهايت مجبور شد به دولت برگرد و عمـال هـي نتـايجي حاصـل خواسـت، آمريكا نيز نتوانست عراق را به امضاي قرارداد امنيتي آن گونـه كـه مـي نشد و

ملزم كند. هـاي چنـين قـدرت بنابراين، شكست آمريكا در عراق موجب تقويت ايران شد و هـم

رقيب آمريكا به اين نتيجه رسيدند كه سالح آمريكا برنده نيست. بنابراين چـين و روسـيه

عراق، همسايگان و آينده

446

ش دادند. البته رقبايي ديگر مانند اروپا، هنـد و ژاپـن نيـز از ايـن نيز مطالبات خود را افزايتر از همه پيام خروج آمريكا بيانگر اين است كه در هـر كجـا بهره نبودند. مهمشكست بي

و نسـبي آمريكــا هـي جايگـاهي نـدارد. از طرفـي، دوران ســلطه و دموكراسـي باشـد وـلهـاي اسـالمي اي مسـلمان و حكومـت هـ استعمار ديكتاتوري به پايان رسيده است. ملـت

هـا حاصـلي جـز شكسـت بـراي دريافتند كه اشغال كشورها در صورت عدم تمايل ملت

اشغالگران ندارد حتي اگر با تمام قدرت نظامي و اقتصادي باشد. به ويهه بـا آغـاز بيـداري

هـا رو بـه روز كنند و ملتنشانده به شدت احساس ناامني ميهاي دستاسالمي حكومتشوند و به دنبال مطالبات حقه خود هستند. در واقـع، خـروج آمريكـا تر مييدارتر و آگاهب

قطبـي و آغـاز قـرن اسـالم و بيـداري اسـالمي از عراق بدون نتيجه يعني پايان اقتدار تك

است.

هاي عراق ها و چالش. فرصت1

د ديكتـه در شرايط پس از خروج آمريكـا، عـراق سـه راه اساسـي بـه اقـوام داخلـي خـو منافع قومي يا راه ميانه اين دو.كند: حركت به سوي هويت ملي، حركت به سوي مي

الف( تالش براي منافع قومي

هـا و چـالش عراق سه بازيگر اصلي كرد، سني و شيعه دارد كه هـر كـدام داراي فرصـت

اخلـي اي و جهـاني مـؤثر و متـأثر از ايـن بـازيگران د هايي هستند. منافع بازيگران منطقه كند. هاي آنها را تعيين ميچنين شرايط هر كدام از آنها فرصتاست. هم

توانند به هدف اسـتقالل و تشـكيل كردسـتان كردها در صورت تسلط بر كركوك ميدهنـد از عـراق بزرگ نزديك شوند. اين وضعيت مطلوب آنهاست. در نتيجه تـرجيح مـي

اي تصرف كركوك بايـد بـر تركيـه، و عـرب جدا شوند و به دنبال استقالل باشند. آنان بر

شـان در جهـان عـرب پيـروز شـوند و در نهايـت بـراي هاي سني غرب عراق و حاميـان تشكيل حكومت كردستان بزرگ بايد بر كشورهاي ايران، تركيه و سوريه فـائق آينـد. در غير اين صـورت، يـك جمعيـت چنـد ميليـوني در محاصـره و بـدون عقبـه بـا دشـمنان

نشيني آمريکاامنيت ملي ايران پس از عقب تأثير تحوالت عراق بر بخش دهم:

447

هاي سني داخل عـراق بعيـد چون ايران، تركيه و جهان عرب و ترس از عربقدرتمندي هـاي است بتوانند به پيروزي برسند. كردها همـواره در طـول تـاريخ بـر حمايـت قـدرت

كنند، در حالي كه در وضـع كنـوني كـه آمريكـا در عـراق اي تكيه و محاسبه ميفرامنطقهپيمان خود در نـاتو )تركيـه( ترين هممرسد كه بخواهد مهشكست خورده بعيد به نظر مي

را از خود برنجاند. بنابراين اگر كردها در شرايط فعلي بخواهنـد بـر ايـن خواسـته خـود

نتيجه نخواهد گرفت.اصرار كنند، به احتمال زياد

ها كه از حمايـت كشـورهاي عربـي و قـومي برخـوردار و تـا هاي سني و بعثيعربانـد اي كه از آمريكا خـورده اعتمادي و ضربهيل فضاي بياند، به دلحدودي مطلوب غرب

بعيد است به اين زودي به آشتي جدي با آمريكا برسند. اين قوم كـه تـاكنون بـا جمعيـت

درصدي بر كل عراق حكومت كرده است، در حالي در ذهـن خـود حاكميـت مجـدد 17و كـرد، بـه خصـوص داند ديگر تسلط بر شـيعه كند كه به خوبي ميبر عراق را دنبال مي

پس از شكست آمريكا در عراق، محال است، هرچند براي تحقق ايـن خواسـته حمايـت هاي سني بخواهند به سوي تجزيـه غرب، پول عربستان و ابزار القاعده را دارد. اگر عرب

هـا بروند، جمعيت و جغرافيا ندارند و بايد با كردها كه از قدرت زيادي برخوردارند سـال يت كركوك بجنگند، زيرا استقالل بـدون كركـوك برابـر بـا فقـر و مهـاجرت بر سر حاكم

تـرين ها بدون پيروزي خواهد بـود. بنـابراين، عاقالنـه است و جنگ با كردها براي عرب راه براي آنها مشاركت بر اساس نسبت جمعيت و تالش براي هويت ملي عراقي است.

رين جغرافيــا را دارنــد و تــشـيعيان در حكومــت مركــزي بيشــترين جمعيـت و مهــم براساس انتخابات و دموكراسي هميشه قدرت اصلي را خواهند داشت. حتـي در صـورت

مـرز ها، شيعيان با اشرافيت بـر منـاطق نفتـي جنـوب و هـم تجزيه از سوي كردها و سني

بودن با ايران و خليج فارس بيشترين ثروت و قدرت را خواهند داشت.

ب( تالش براي هويت ملي

نتخابات آزاد و سالم بهترين ابزار براي احقاق حق اقوام است و قانون اساسي عـراق نيـز اتـرين كشـور عربـي منطقـه همه چيز را روشن كرده و در حال حاضر، عراق دموكراتيك

است. با توجه به آنچه گفته شد، اگر اقوام عراقي به دنبال تأمين سهم بـازيگران خـارجي

عراق، همسايگان و آينده

448

ب هويت ملي حكومت مركزي را تقويت كنند و بهترين سـهم را توانند با كسنباشند، ميتواند تمام نيازهـاي اقـوام را در شـرايط آرام چنين منابع سرشار عراق ميداشته باشند. هم

هـاي ثروتمنـد بسـازد تـا كشـورهاي چون سوئيس كشـوري از اقليـت برطرف كند و هممروز استقالل، آزادي و رفـاه اجتمـاعي جوار اكثريت نتوانند بر اقوام تأثيرگذار باشند. اهمزند و عراق تنهـا بـا وحـدت ملـي مـي ترين حرف را براي تأمين مطالبات مردمي ميمهم

تواند به ثبات و رفاه عمومي برسد، به شرطي كه اقوام عراقي در جهت هويت ملـي، دور

بـه دنبـال از منافع خارجي به ويهه منافع آمريكا، بر مصلحت خود متمركز شوند تـا رفـاه داشته باشد. در غير اين صـورت در بـازي اقـوام، مـردم بازنـده اصـلي خواهنـد بـود در

27شـود و كشـور صورت وحدت و هويت ملي تمام ثروت جنوب و كركوك تقسيم مي

تواند به سرعت پيشرفت كند. ايـن ثبـات بـه نفـع عـراق و همسـايگان ميليوني عراق ميي تعامل با عراق تـالش خواهنـد كـرد. در غيـر ايـن اي نيز براهاي منطقهاست و قدرت

المللـي اي و بـين هـاي رقيـب منطقـه هـاي قـدرت حسابصورت، عراق جوالنگاه تسويه خواهد شد و عالوه بر ملت عراق، اقوام عراق نيز بازنده خواهند بود.

در حالت سوم ممكن است برخي بـراي هويـت ملـي و برخـي بـراي هويـت قـومي ر زمان كوتاه اين تالش از بين خواهد رفـت و طـرف مقابـل نيـز ناچـار تالش كنند كه د

است به تالش قومي روي آورد. در نتيجه، كشـور غنـي عـراق بـا ملتـي فقيـر در محـيط ناآرام ادامه حيات خواهد داد كه مطلوب استكبار جهاني است.

هاي عراق. فرصت2

توانـد از ي هويـت ملـي مـي عراق در صورت آرامش و امنيت داخلي و تالش جمعي برا مند شود. هاي خود بهرهنعمت دارايي

عراق توان صادرات شش ميليـون بشـكه نفـت در روز را دارد و ذخـاير نفت و گاز:عظيمي از گاز در اين كشـور نهفتـه اسـت. ايـن نعمـت الهـي قـادر اسـت تحـول عظـيم

اقتصادي در عراق ايجاد كند. ها زايـر شـيعه عـازم عـراق خواهنـد شـد. اگـر ونزائران شيعه ساالنه ميلي توريست:

تواند به اندازه حج و عمره درآمد توريست مـذهبي داشـته امكانات فراهم شود، عراق مي

نشيني آمريکاامنيت ملي ايران پس از عقب تأثير تحوالت عراق بر بخش دهم:

449

كنند. بايـد زايـران باشد، بسياري از كشورهاي پيشرفته جهان با چنين درآمدي زندگي مي داخل عراق را نيز به آن افزود.

آب سرشار دجلـه و فـرات كـه از شـمال تـا جنـوب النهرين ووجود بين كشاورزي:تواند نيازهـاي اساسـي كشـور را تـأمين و حتـي صـادرات داشـته عراق سرازير است مي

اند. باشد. در حالي كه بسياري از كشورهاي اسالمي از نعمت آب شيرين محروم

هـاي گـرم مرز بودن با خليج فارس و راه داشتن به آب: همبا خليج فارس همسايگي

براي تجارت و صادرات فرصـت ارزشـمندي بـراي عـراق جديـد اسـت كـه بـا وجـود توانـد كند و مـي حكومت اسالمي ايران بيشترين امنيت را در همسايگي با ايران حس مي

هـاي گونه نيازي بـراي هزينـه از امكانات و روابط حسنه با ايران استفاده مفيد كند و هي

ويهه ايـران نـدارد. امـروز كشـورهاي عربـي منطقـه نظامي در مقابل تهديد همسايگان بهسـازي غـرب پرداخـت هـاي اسـلحه اند عمده درآمدهاي خود را به كارخانـه مجبور شده

كنند تا در مقابل خطر توهمي ايران امنيت خود را برقرار كنند. هـاي بـزرگ قدر قدرت دارد كه نياز به تأمين امنيت از سوي قدرتعراق آن :استقالل

قـدر ثروتمنـد انـد و آن ه باشد، برخالف آنچه كشورهاي خليج فارس به آن تن دادهنداشتهاي مالي غرب نداشته باشـد. بنـابراين، عـراق است كه مانند اردن و مصر نيازي به كمك

تواند مستقل باشد. مي

هاي عراق . چالش3

حـدت ملـي و ـ مذهبي عراق بـه و اگر اقوام يا سه بازيگر قومي نفوذ قومي در عراق:

شود. در غير اين صورت، بازيگران داخلـي مجبـور هويت ملي فكر كنند، بحران مهار ميهاي خارجي هستند كه بحراني با طول و عرض نامشـخص در عـراق به استفاده از قدرت

به وجود خواهد آمد و عالوه بر سلب امنيت مانع پيشرفت و رفـاه اقتصـادي عـراق مـي شود.

رسد عراق بـا دموكراسـي و قاعـده مردمـي دليلـي بـر ه نظر ميب دخالت همسايگان:طلبـي در آن ناسازگاري با همسايگان ندارد. از آنجا كه قدرت كشور مردمي اسـت، زيـاده

عراق، همسايگان و آينده

450

جايگاهي نخواهد داشت. در نتيجه برخالف گذشتة طوالني كه عراق با اكثـر همسـايگان داشت. گونه چالشي نخواهددچار چالش بود، در شرايط جديد هي

هـاي جهـاني عـراق جديـد را بـا قـدرت ميليارد دالري عراق به كويـت: 25بدهي قدرت سازمان ملل مقروض كويـت قراردادنـد و خـروج عـراق از مـاده هشـت منشـور

دهـد، منـوط هاي بزرگ را عليه عراق ميسازمان ملل را كه اجازه دخالت اجانب و قدرت

تر از هـر و كويت، مستعمره آمريكا، امروز قوياند به حل اختالفات عراق با كويت كرده

كند. زمان با ادبيات و از موضع آمريكا و سازمان ملل با حكومت عراق صحبت ميحمايـت عربسـتان و برخـي كشـورهاي خلـيج فـارس از هـا: القاعده و تروريسـت

هـاي ها در عراق براي جلوگيري از استمرار حاكميت شيعه كه تـاكنون خسـارت تكفيري

هاي عمده عراق است كه اگـر اقـوام عراقـي بـر حـل آن اراده ادي وارد كرده از چالشزيجدي نداشته باشند، ادامه خواهد يافت. دولت آينده عراق ناگزير است كه در ايـن زمينـه

تري انجام دهد و كشورهاي همسايه را ملزم به رعايـت كنـد كـه در غيـر اقدامات جدي د شد. اين صورت، تحمل مردم تمام خواه

اي و جهـاني عـراق و ارزش انـرژي در ايـن موقعيت منطقـه اي:هاي فرامنطقهقدرتاي را به دنبال داشته است بـه ويـهه هاي بزرگ جهاني و منطقهكشور همواره طمع قدرت

هاي بسيار آمريكا در عراق طمع آمريكا و غرب را بـه دنبـال خواهـد داشـت اينكه هزينههـاي كردند به تنهايي عمل كننـد تـا مجبـور نشـوند ثـروت آمريكا در اشغال عراق سعي

سـاله 8هاي هنگفـت و اسـتمرار شكسـت عراق را با ديگران تقسيم كنند و تحمل هزينهها و ثـروت عـراق بـود بنـابران همـان طـور كـه در پايـان تماما به اميد دستيابي به داشته

اشـاهر شـد خيلـي از گيري بـه روابـط عـراق و تـك تـك همسـايگان ها در نتيجهبخش

هـا در اولويـت اول هسـتند عربسـتان بـراي همسايگان عراق مامور به تامين منافع غربيمقابله بـا حاكميـت شـيعه و جلـوگيري از اقتـدار ان در منطقـه كويـت مجـري مطالبـات آمريكا اردن براي حفظ منافع آمريكا و اسرائيل تركيه با دو چهره اسالمي و غربـي كـه بـا

به دنبال توسعه اقتصادي است كشورهاي خليج فـارس در راسـتاي سياسـت هر دو چهرههـاي الزم بـراي حفـظ نماينـد بنـابراين عـراق ظرفيـت كويت و عربستان ايفاي نقش مي

اقتصـادي در منطقـه را دارد و در فضـاي –استقالل و تامين رفاه و نيل به قدرت سياسي

نشيني آمريکاامنيت ملي ايران پس از عقب تأثير تحوالت عراق بر بخش دهم:

451

هـاي مـردم تواند بـا تـدابير الزم خواسـته اند ميامروز جهان كه با بيداري اسالمي مواجهاي و بازگشت مجدد آمريكـا هاي فرامنطقهخود را تامين كند به شرطي كه مواظب قدرت

باشد البته استقالل و آينده ايران نقش اصلي را در آينده عراق خواهد داشـت بنـابراين در ون موفـق نبودنـد ها عليه ايران كه تاكنصورت شكست غرب در مقابل تهديدها و تحريم

ها بيشتر شده و طرفداري فريبنده نظام سـلطه افشـاء خواهـد شـد در اعتماد به نفس ملت

ان صورت جبهه متحد برخواسته از مقاومـت و طوفـان بيـداري اسـالمي شـكل خواهـد

هاي اسالمي فرا خواهد رسيد كه عـراق نيـز گرايي تمدن و ارزشگرفت و عزت و احياءتواند يكـي از بـازيگران بـين ار مهم و حساسي خواهد داشت و ميدر آن معادله نقش بسي

اي ايجـاد كنـد و بـا ابـزار المللي اصلي باشد و با اتكاء به دموكراسي مردمي چالش منطقه

كننده داشته باشد و در محور مقاومـت و حمايـت و انرژي در جهان جايگاه ويهه و تعيينولوژيكي و اقتصـادي و الگـوي دموكراسـي از بيداري اسالمي به عنوان يك چالشگر ايدئ

در جهان قد علم كند.

آينده عراق و همسايگان و تأثير آنها بر امنيت ملي . 4

جمهوري اسالمي ايران

هاي مختلف در مورد آينده عراق بحث شد و همين طور نقش كشـورهاي منطقـه فرضيههـاي امنيـت ملـي ايـران رسد در مؤلفهدر آينده عراق مورد بررسي قرار گرفت به نظر مي

توانند ايفاي نقـش نماينـد آمريكـا، عـراق در احتمـاالت مختلـف، چهار بازيگر اصلي مي

تركيه و عربستان سعودي و بقيه همسايگان كه در اين دايره خواهند بود. عراق و امنيت ملي ايران الف( تحوالت

سـالمي ايـران خطـري بـراي جمهـوري ا عراق با حفظ وحدت ملـي همسـايه آرام و بـي شده در عراق، آيندۀ اين كشور آزاد و سـازگار بـا خواهد بود. بر اساس دموكراسي تمرين

همسايگان با ملتي غني و مستقل خواهد بود. درصد از جمعيت اين كشور بـا منـابع و ذخـاير جنـوب 65در صورت تجزيه عراق،

پيمـان ايـران خواهـد هـم پيمان ايران خواهند بود. عراق داراي دموكراسي مستقل نيـز هم

عراق، همسايگان و آينده

452

هاي الزم را براي تبديل شدن بـه كشـور مسـتقل و شده، عراق ظرفيتبود. به داليل گفتههاي دينـي دارد. در آن صـورت عـراق جديـد نـه تنهـا خطـري بـراي آزاد با حفظ ارزش

ــاي پيمــان راهبــردي ايــران در حــوزه امنيــت ملــي ايــران نخواهــد داشــت بلكــه هــم هتوانـد يـابي عـراق در منطقـه مـي سي خواهـد بـود. بنـابراين، قـدرت ايدئولوژيكي و سياهـاي جهــاني خــواهي قـدرت اي داشــته باشـد و از زيـاده اي و فرامنطقـه تـأثيرات منطقـه

جلوگيري كند و در جهت منافع امت اسالمي بر فروش انرژي ارزشـمند خـود مـديريت

تواننـد نقـش بـين مـي كند. بدين ترتيب، دو كشور نفتي و گـازي مهـم در خلـيج فـارس المللي داشته باشند و از دموكراسي در منطقه دفاع كنند و منافع دشـمنان امـت اسـالمي را

به مخاطره اندازند.

طور كه گفته شد، اگر عراق از ريل وحدت ملي خارج شود، درون خـود درگيـر همانقـومي بـا هـاي خواهد شد و ناگزير است به فقر و ناامني تن دهد. در آن صورت قـدرت

بندي و مرزبندي مجبورند نقش خـود را ناديـده بگيرنـد و هميشـه نيازمنـد خـارج صفرسد عراق در بدترين شـرايط مجبـور شـود سـلطه كشـوري مثـل باشند. بعيد به نظر مي

آمريكا را بپذيرد، زيرا كردها به دليل مالحظه غرب در مقابـل تركيـه در پكـيج راهبـردي سني نيز به دليل خيانت آمريكا به صدام و شـيعيان بـه دليـل هاي غرب قرار ندارند، عرب

هاي آمريكا در طول تاريخ اميدي به آمريكـا ندارنـد، بنـابراين در بـدترين شـرايط خيانتهـاي ثالـث ها خواهد بود و ايـن كشـور ميـدان نبـرد قـدرت تجزيه عراق در قالب فدرال

پيمـان خنثـي بردي ايران به هـم پيمان راهخواهد شد. در آن صورت نيز عراق از نقش هم تبديل خواهد شد.

ب( آمريكا

ي ســايه آن در درسـت اسـت كــه آمريكـا در حـال حاضــر در عـراق حضـور نــدارد، وـلجوار عراق و حضورش در خليج فارس فرصـت و تهديـدي عليـه امنيـت كشورهاي هم

شود. ملي ايران تلقي مي

نشيني آمريکاامنيت ملي ايران پس از عقب تأثير تحوالت عراق بر بخش دهم:

453

هـا در فارس، دامن زدن بـه نـاامني اقدامات جاسوسي آمريكا، تسليح كشورهاي خليج عراق و تالش براي اختالفات شيعه و سني از اقدامات آمريكـا عليـه جمهـوري اسـالمي

ايران است.به دنبال تصاحب كل عراق بود تا حدي كه نه تنهـا حاضـر نبـود بـه 2003آمريكا در

بـه ويـهه كرد حتـي معارضـين عراقـي پيمانان اروپايي خود سهم بدهد بلكه تالش ميهم

سـاله در عـراق بـه 9شيعيان هم در عراق سهم نداشته باشند اما پس از شكست تدريجي

كرد. آمريكا پـس از نااميـدي اي رسيد كه ناگزير بايد به حكومت مالكي تمكين ميمرحلهاز دولت عراق تقاضا كـرد كـه اجـازه بدهـد هواپيماهـاي 2012از قرارداد امنيتي در سال

كا براي حفاظت از سفارت اين كشور در عراق پرواز كنند. بدون سرنشين آمري

كرد، در نهايت ناچار شد آنها را رها كنـد و بـه چنين آمريكا كه از منافقين دفاع ميهمكه حتي سازمان ملل را قبـول نداشـت و بـا 2003فكر خود باشد، آمريكاي قدرتمند سال مايـت از گـروه انـدك منـافقين را تـوان ح 2012قدرت بالمنازع وارد عراق شد، در سال

هم نداشت. اگر چه آمريكا در عراق عمده اقتدار خود را هزينه كرد، ولـي عبـرت تـاريخ ــ گويد آمريكا كه هشت سال جنگ صدام عليه ايران را مديريت كرد. به همان ميـزان مي

ـ در عراق به ذلت و شكست تن داد.بيش از هشت سالتان را بـه حمايـت از صـدام در جنـگ عليـه ايـران آمريكا كشورهاي كويت و عربس

چنـين آمريكـا صـدام واداشت، اما صدام كويت را در پايان جنگ با ايران اشغال كرد. هـم تـرين مـزاحم ايـران بـزرگ 1991تا 81اي كه از سال را عليه ايران تحريك كرد، به گونه

2003تـا 91ر شـد از سـال بود و بيشترين خسارت را به ايران وارد كرد. اما آمريكا مجبوصدام را در عراق ذليل كند و در نهايت او را با ذلت و خفت از ميان بـردارد و بـر حـذف

آنچه با افتخار ايجاد كرده بود، اقدام كند. سـال در آتـش خشـم القاعـده 9آمريكا از القاعده عليه شيعه حمايت كرد، ولي خـود

كـرد، مجبـور شـد بـر ت از آنهـا افتخـار مـي طور كه بر حمايدر عراق گرفتار شد و همان

نابودي آنها افتخار كند.

عراق، همسايگان و آينده

454

آمريكا فشارهاي اقتصـادي و انـزواي سياسـي بـر ايـران اعمـال كـرد، امـا جمهـوري آبرويـي بـراي هـاي عظـيم دسـت يافـت. اينـك بيشـترين بـي اسالمي ايران به پيشـرفت

آمريكاست و بيشترين بدهي اقتصادي را در جهان دارد. هاي خود را خرج آبرو و امنيت اسرائيل كرد، اما جبهه مقاومت بـه ا تمام داشتهآمريك

هاي پي در پي اسـرائيل شـد. بنـابراين، آمريكـا بـه رغـم محوريت ايران موجب شكست

هايش تاكنون نتوانسته است توفيق جدي عليـه ايـران بـه دسـت آورد، در تمام توانمندي

پيمانـان ر زمان اسـت هـم خـود و هـم تمـام هـم تر از هحالي كه امروز به مراتب ضعيف اين كشور. اي و جهانيمنطقه

ج( تركيه

تركيه در جهان امروز با دو چهره متضاد ظاهر شده است:ـ حكومت و قانون اساسي تركيه الئيك است، ولي حزب اسـالمي توسـعه و عـدالت

كند.بر آن حكومت ميين در جهـان اسـت و از فلسـطين دفـاع المسلمـ از يك طرف، مدعي محوريت اخوان

جانبه دارد.اي همهكند، و از طرف ديگر، با اسرائيل رابطهمي جنگد. كند )از غزه( و عليه سوريه ميـ از مقاومت دفاع مي

كند، در عين حال، عضـو نـاتو و همپيمـان غـرب و ـ طرفداري از بيداري اسالمي مي

آمريكاست. انيسم براي دستيابي به جايگاه امپراتوري عثماني اسـت، در ـ به دنبال بازگشت نوعثم

حالي كه براي ورود به جامعه اروپا تمام توان خود را كرده است.

كنـد و غـرب بـا هـر دو اي و جهاني ايفا ميتركيه با اين دو چهره متضاد نقش منطقهومـت و كنـد جايگـاه ايـران را در حـوزه مقا چهره تركيه موافق است. تركيـه تـالش مـي

كشورهاي اسالمي بگيرد و اجازه ندهد ايران الگوي جهان اسالم باشـد و در ايـن ارتبـاط كند. غرب نيز با الگوي اسالمي تركيـه بيشـتر موافـق اسـت، از چهره اسالمي استفاده مي

اخواني اسـت و هـم بـا غـرب و اسـرائيل سـازگار اسـت. زيرا تركيه هم سني است و هميز مطلوب غرب است و رشد اقتصادي خوبي هم داشـته اسـت. دموكراسي جامعه تركيه ن

نشيني آمريکاامنيت ملي ايران پس از عقب تأثير تحوالت عراق بر بخش دهم:

455

تواند از اسـالم سياسـي بنابراين، الگوي تركيه براي غرب مطلوب است و از ديد آنها، ميچنين نقش و حضور تركيـه، قطـر و امـارات بـراي با پتانسيل مقاومت جلوگيري كند. هم

ب غرب است. ها در بيداري اسالمي گزينه مطلوتوقف و مصادره انقالبهاي خود دارد: هم از مقاومـت دفـاع بنابراين، تركيه نقشي دومنظوره در تمام حركت

كنـد. تركيـه در كند تا از دست ايران خارج كند و هم سپر موشكي غرب را مستقر مـي مي

خارج از عراق با هر دو چهره تهديدي عليه ايران است، ولـي در داخـل عـراق در بحـث

شود، چون كردستان بزرگ و كركـوك بيشـتر شمرگ ايران تلقي ميكردستان و كركوك پيچالش خود را با تركيه دارند تا ايران. بنابراين، ايران كمترين مشكل با كردستان عـراق را

پس از تركيه دارد.

د( عربستان سعودي

عربستان در محور فتنه مذهبي و اسالم آمريكـايي و جلـوگيري از رشـد و توسـعه شـيعه كند و در واقع يگان پيشرو آمريكا عليه انقالب اسالمي ايـران اسـت. عربسـتان يتالش م

كنـد اي كه بر كشـورهاي خلـيج فـارس دارد تـالش مـي با قدرت مالي، اقتصادي و سلطهها عليه شيعه و جلـوگيري از توان خود را در راستاي منافع آمريكا با مديريت بر تكفيري

هـاي هنگفـت در انتخابـات بـراي كـار گيـرد. هزينـه نفوذ انقالب اسالمي در جهـان بـه جلوگيري از حاكميت شيعيان در عراق و لبنان، دخالت در بحرين، سـوريه و يمـن، فتنـه

گيري مذهبي عليه شـيعيان در جهـان مذهبي در عراق و كشورهاي خليج فارس، و موضع

ين دشـمن تـر هاست. به تعبيـري، عربسـتان بـزرگ هاي اخير سعودياز عملكردهاي دههداند و حاضر است تمام توان خود را در اين زمينه به كار گيـرد. خود را ايران و شيعه مي

مانـده نيـز هـاي بـاقي هاسـت و القاعـده و بعثـي بنابراين، عراق جوالنگاهي براي سعودي

كنند فعال صحنه باشـد در حـالي ابزارهاي اجرايي عربستان هستند كه همواره تالش ميالمي در يمـن و بحـرين و حاكميـت شـيعه در عـراق بـدترين شـرايط و كه بيـداري اسـ

محاصره جدي را براي آنها به وجود آورده است. عربستان در رقابت با ايـران در راسـتاي هاي جهـاني عليـه ايـران و بـذل و بخشـش نفـت بـراي جلـوگيري از حمايت از تحريم

كند در محـور توجهـات تالش مي هاپيشرفت و موفقيت ايران و انجام مانور به نفع غربي

عراق، همسايگان و آينده

456

خدمتي براي غرب فروگذار نخواهـد كـرد. عربسـتان در غرب قرار گيرد و از هي خوشتوانـد تواند چالش ايجاد كند و شيعه عراق را تحت فشار قرار دهـد، ولـي نمـي عراق مي

تهديدي مستقيم عليه ايران باشد. البته شيعه عراق براي تحكيم وحـدت خـود گـاهي بـه هـا برآيـد، ني بيروني چون عربستان نياز دارد كه اگـر درصـدد برخـورد بـا سـعودي دشم

ها متضرر خواهند شد. سعودي

گيرينتيجه

امروز عراق در كانون معـادالت جهـاني نقـش و تعريـف دارد. بهتـرين رخـدادهاي دهـه الملـل را دوچنـدان كـرده اسـت. بنـابراين، اخير نقش مهره شطرنجي عراق در صفحه بين

شـود و بـراي ارائـه تحليـل صـحيح و گيـري مـي امروز تحوالت در مقياس جهاني اندازهتـرين دقيق از يك پديده بايد متغيرهاي جانبي و مؤثر نيز مورد توجـه قـرار گيرنـد مهـم

گـران و بندي جهان بـه سـلطه جام و پيروزي مقاومت، صفسهاي اخير انرخدادهاي دهههاي مقاومت، شكست آمريكـا در عـراق و افغانسـتان، ستيزان، نهادينه شدن شاخصسلطه

هاي اقتصادي و تكنولوژي ايران در محاصـره، خـروج عـراق از اشـغال و آغـاز پيشرفت موج بيداري اسالمي، بوده است.

تشـكيل جبهـه مقاومـت بـا محوريـت اسـالم سياسـي از ستيزان: گران و سلطهسلطهنفس جهاني را بـه ارمغـان آورد و ثابـت شيعه و سني و تحليل شكست اسرائيل اعتماد به

توان عليـه دشـمن مسـلح و نظـام سـلطه پيـروز شـد. كرد با تكيه و اعتماد به خداوند ميايجاد باور قلبي بر اين حقيقت در طول تاريخ فراموش شـده بـود، امـا بـه بركـت اسـالم

سـتيزان سـلطه هرفته را بازگرداند. بنـابراين، پيـروزي سـلط انقالبي احيا شد و اميد ازدست

كند با فروپاشي جبهه مقاومـت بـاور گران را به مقابله وادار كرد و امروز دشمن تالش ميو اميد ايجادشده را متوقف كند. در اين ارتبـاط، عـراق بـه جـاي اينكـه دروازه ورود بـه

ستيزان پيوست و در اولين اقدام خـود آمريكـا خاورميانه براي آمريكا باشد به جبهه سلطه

سـتيزان بـه وادار به خروج كرد و پس از ثبات الزم قطعا نقش عظيمي در جبهـه سـلطه راتوانـد ستيزان كـه بـا ظرفيـت بـااليي مـي عهده خواهد گرفت. ورود عراق به جبهه سلطه

شـد، عـراق از گونـه كـه تصـور مـي ايفاي نقش كند، تأثير فراواني خواهد داشت. همـان

نشيني آمريکاامنيت ملي ايران پس از عقب تأثير تحوالت عراق بر بخش دهم:

457

نوان جبهه مقاومت دفاع كـرد بـا اينكـه سـوريه بـا سوريه برخالف خواست آمريكا، به ع ساز بوده است. ها همواره در عراق مشكلحمايت از بعثي

برخالف شعارهاي اوليه آمريكا بـراي ورود بـه افغانسـتان شكست آمريكا در منطقه:و عراق با هدف اقدام پيشگيرانه و سپس اعالم تهديـد عربسـتان، سـوريه، ايـران، طـرح

زمان حمله اسرائيل به لبنان براي تكميل پروژه قرن بيسـت و يكـم رگ و همخاورميانه بز

خـورده آمريكـا از آمريكا و رؤياهاي آمريكا از خليج فارس، امروز شاهد خروج شكسـت

اهلل و حماس، سردرگمي آمريكا در افغانسـتان، آغـاز هاي اسرائيل از حزبعراق، شكستهـاي اقتصـادي در غـرب هسـتم كـه رانهـاي مردمـي در اروپـا و آمريكـا و بحـ حركـت

سـابقه بـوده اسـت. از طرفـي، سـقوط حكـام زماني آن در طول تاريخ بيگستردگي و هم

پيمان آمريكا در جهان اسالم و به خطر افتادن اسرائيل و عربسـتان رخـدادهايي خـارج همنظـام هاي غرب و بينيها و پيشمداران بوده و برخالف تحليلاز تحليل و تصور سياست

سلطه اتفاق افتاده است. فشار اقتصادي بر جامعـه آمريكـا، ناكـامي آمريكـا در حمايـت از اسرائيل و تحمل شكست در عراق و افغانستان، ناتواني آمريكـا در برخـورد بـا ايـران، و ناتواني در حمايت از حكام سرسپرده عرب جملگي حاكي از اثبـات ضـعف نظـام سـلطه

ينـه و زمـان زيـادي نيـاز اسـت كـه آمريكـا امـروزه فاقـد آن است كه براي جبران آن هز توانمندي است.

كـرد كـه آمريكـا شايد كمتر سياستمداري فكر مـي پايان اشغال عراق توسط آمريكا:در عراق شكست بخورد و مجبور شود اين كشـور را تـرك كنـد. عـراق كـه در راهبـرد

پيمـان ايـران ترين هم، امروز به بزرگترين سنگر در مقابل ايران بودآمريكا به عنوان مهمدهي داخل حكومـت عـراق بـه عنـوان نـاجي نقـش تبديل شده است. حتي ايران در نظم

داشت، آن هم در شرايطي كه تمام ابزارهاي الزم در دست آمريكـا بـود. عـراق بـه دليـل سـال عـراق 90ها فقيرترين كشور جهان بوده است. بـيش از ثروت فراوان و طمع قدرت

خواسـت كرد. در حقيقت آمريكـا بـا اشـغال عـراق مـي تحت سلطه غرب ايفاي نقش مي

كرد كه غـرب بـه او در تر شود، زيرا صدام همواره فكر مييك گام به منافع خود نزديكفهميـده بـود و تصـور نمـي 1991تـا 1979مقابل ايران نياز دارد. اين حقيقت را از سـال

ب اشـتباه شـود و بخواهـد او و حـزب بعـث را كنـار كرد آمريكا به طمع بيفتـد و مرتكـ

عراق، همسايگان و آينده

458

بگذارد. امـا طمـع آمريكـا بـر عـراق قـرن بيسـت و يكـم موجـب شـد كـه بـا عجلـه و نشده وارد شود و به چاه بيفتد و برخالف نقشي كه براي عراق در نظـر داشـت و حساب

شـد مـي جنگ را عليه ايران بر آن اساس آغاز كرد، اقدامي انجام دهـد كـه جـز ايـن راه ن حكومت را به اين سهولت و سالمت به شيعه سپرد. اگر خداوند آمريكـا را تسـخير نمـي

هاي طوالني ايـن موفقيـت را بـه دسـت آورد. اراده توانست در طول سالكرد، شيعه نمي

خداوند بر تسخير آمريكا موجب شد كـه توسـط آمريكـا عـراق ضـد آمريكـايي درسـت

روج از سـلطه و اشـغال آمريكـا بـراي عـراق جـزء شود. بنـابراين، اسـتقالل عـراق و خـ هاي هميشگي آمريكا بوده و به دست خودشان محقق شده است. خواسته

شـد اشـغال عـراق اقتدار جمهوري اسالمي ايران پس از اشغال عراق: همواره گفته مي

و افغانستان اقدام فرعي آمريكا به منظور نزديك شـدن بـه مرزهـاي ايـران بـراي اجـراي اصلي يعني آمادگي براي حمله به ايران بوده است. هدف

آمريكا پس از اشغال عـراق ايـران و عربسـتان را بـه تجزيـه منـاطق تهديـد و نقشـه خيز حاشـيه خلـيج فـارس خاورميانه جديد را با تشكيل كشور عربي شيعه از مناطق نفت

د، در حـالي منتشر و در واقع، مهندسي جديدي براي خاورميانه مطلوب خـود اعـالم كـر هـاي اقتصـادي و ها فرصتي به ايـران داد كـه در زمينـه كه فرورفتن آمريكا به اين باتالق

هـاي اي رشد كند و برخالف اراده و خواست غـرب، توانمنـدي خـود را در زمينـه هستهدفاعي، اقتصادي و تكنولوژي باال ببرد. اشتغال آمريكـا بـه عـراق و افغانسـتان و افـزايش

ر اين منطقه موجب شد كه آمريكا بيش از همه نگران پيشـرفت اقتصـادي سرعت ايران دوژي هسـته اي از و تكنولوژي يك كشور اسـالمي غيرقابـل كنتـرل باشـد. خـروج تكنوـل

هاي جهان پيامي بـه دنبـال دارد انحصار غرب آن هم توسط ايران محاصر شده براي ملت

اي تـالش به بهانه سـالح هسـته تواند تهديد جدي عليه غرب باشد. اگرچه غرب كه ميكند ايران را متوقف كند و سعي كرده است تمام جهـان را بـا خـود همـراه كنـد، ولـي مي

ها عبرت تاريخي براي بشر غافل امـروز اسـت كـه خطـر آن را عبور ايران از اين تحريم

كنـد سـالح مقاومـت را بـا فهمند. در نتيجه غرب تـالش مـي ها بيش از ديگران ميغربيهـاي پيـاپي خنثـي ار بر سوريه از ايران بگيرد و سالح پيشرفت ايران را نيز با تحـريم فش

هـاي بانـك مركـزي كند. شايد اين مرحله يعني تحريم خريد نفت ايران و توقف فعاليت

نشيني آمريکاامنيت ملي ايران پس از عقب تأثير تحوالت عراق بر بخش دهم:

459

آخرين حربه غرب عليه ايران باشد. در صورتي كه ايران از اين بحران عبور كنـد، غـرب نخواهـد داشـت. بنـابراين، اشـغال عـراق توسـط آمريكـا اي جز همكاري بـا ايـران چاره

بهترين فرصت براي اقتدار ايران شد، زيرا آمريكا هشت سال در باتالقي گرفتـار شـد كـه توانست اقدام ديگري انجام دهد. ايران براي رسيدن به مرحله كنوني بـه شـدت نيـاز نمي

هـاي آمريكـا سوي ديگر، تالشبه زمان داشت كه اشغال عراق اين زمان را فراهم كرد. از

در عراق و افغانستان موجب شد دو دشمن اصلي و خطرناك ايران يعني صـدام و حـزب

بعث و طالبان بركنار شوند و ايران در افغانستان و عراق صاحب قدرت و شـوكت گـردد و فرصتي طاليي بـراي پيشـرفت و اقتـدار ايـران فـراهم آيـد. اگـر آمريكـا بـه عـراق و

سـاله را بـر ايـران تمركـز كنـد. در آن 10كرد، ناگزير بود اين مدت حمله نميافغانستان

پيمـان افتـاد. در واقـع، دو دشـمن خطرنـاك بـه دو هـم صورت معلوم نبود چه اتفاقي مي اند. نسبي تبديل شده

پـس از تحمـل شكسـت از 1970و 60هـاي بيداري اسـالمي: جهـان اسـالم در دهـه ــ هـاي قـومي شد، ناكـامي خـود را بـا انقـالب ها اداره ميرباسرائيل كه عمدتا توسط ع

ــ ـ حسـن البكـر و صـدام عربي جبران كرد و در نتيجه كودتاهاي نظامي جمال عبدالناصرحافظ اسد و قذافي و... به حكومـت رسـيدند. تمـام رهبـران جبهـه قـومي عربـي نظـامي

رفتـه كسب آبروي ازدسـت بودند و با هدف وحدت امت عربي براي مبارزه با اسرائيل و آمدند و مردم جهان عرب نيز از آنها استقبال كردند.

انـد و هـاي پادشـاهي علـت شكسـت بـوده كرد حكومـت شايد جهان عرب تصور ميهـا از چالـه غـرب توانند جبران مافات كنند، در حالي كه اين حكومـت رهبران نظامي مي

سياليستي بود. در نتيجه نـه تنهـا اقـدامي به چاه شرق افتاده بودند و شعار وحدت آنها سو

عليه اسرائيل انجام ندادند بلكه به حكومت ديكتاتوري بـدتر از پادشـاهي تبـديل شـدند. 60نتيجـه ادامه خفت و ذلت از اشغال اسرائيل و آمادگي ملـت فلسـطين و مـذاكرات بـي

ور و سـلطه شد كه اين رژيـم در انديشـه توسـعه حضـ ساله با اسرائيل در حالي سپري مي

يابي شـيعيان لبنـان و خـدمات گيري انقالب ايران و قدرتخود به جهان اسالم بود. شكلسـال 18امام موسي صدر جبهه ضد صهيونيستي را گشود و اسرائيل مجبور شـد پـس از

ين شكسـت اسـرائيل موجـب تحكـيم جبهـه از لبنان عقب 2000در سال نشيني كنـد اوـل

عراق، همسايگان و آينده

460

روزه نيـز خـورد. در نتيجـه، جهـان 22روزه و 33هـاي مقاومت شد. اسـرائيل در جنـگ هـاي و خسـته از حكومـت 1970تـا 50هـاي خورده از اسـرائيل در دهـه اسالم شكست

اهلل و حمـاس ـ عربي ديكتاتوري شاهد پديده باور نكردني پيـروزي جوانـان حـزب قومي ها نام سيد حسن نصراهلل و حماس سخن محفل جوانان شد. بود و مدت

هـا را امي آمريكا در برخورد با ايران و شكست در عـراق و افغانسـتان اميـد ملـت ناك

مضاعف كرد. در نتيجـه، بيـداري اسـالمي از شـمال آفريقـا آغـاز شـد و بـه سـرعت بـه

كشورهاي مصر، ليبي، يمن، بحرين و... رسيد. هاي ضد غربي و ضد اسرائيلي با شعارهاي اسالمي بـا محوريـت جوانـان اين حركت

هـاي خواهان استقالل و آزادي در حالي رخ داد كه از حمايـت احـزاب، علمـا يـا قـدرت

هــاي خـارجي برخــوردار نبودنـد. آنــان جوشـيده از مطالبــات مردمـي و آكنــده از عقـده هـا را درنورديدنـد. اگرچـه فروخورده و تحقيرهاي تاريخي وارد ميدان شدند و طـاغوت

مي ايـن حركـت را مهـار كنـد و اعـالم كند با پوشـش كشـورهاي اسـال غرب تالش ميدهد در جبهـه سـلطه گيرند و اجازه نميها در جبهه مقاومت قرار نميدارد اين حركتمي

نشده جوانان و مـردم آنهـا را در آينـده، در جبهـه ستيزان باشند، ولي عمق مطالبات اعالمبـه صـورت سـالم ستيزان قرار خواهد داد. برگزاري انتخابات در كشورهاي اسالمي سلطه

گونـه كـه در مصـر و تـونس رخ كافي است تا مردم به اسالم انقالبي رخي بدهند همـان داده است.

موج بيداري اسالمي كشورهاي اسالمي غيردموكراتيك را وادار به تغييـرات سياسـي آيد. برخي كشورها ماننـد عربسـتان كرده است كه اين اقدام نيز گامي به جلو به شمار مي

كنند اين حركت را با دادن پول و امتياز به مـردم خنثـي كننـد، ولـي پيـروزي و ميتالش

موفقيت جوانان تـأثير دومينـوي خـود را بـر كشـور خواهـد گذاشـت. در حـال حاضـر رسـند تـا بسياري از كشورها منتظرند تا ببينند كشورهاي بيـداري اسـالمي بـه كجـا مـي

حركت خود را شروع كنند.

هـا الگـو شـده بلكـه توانسـته ها ميدان تحرير مسلمانان براي غربيدر يك رقابت نه تننشانده را مضـاعف و آنهـا را نسـبت بـه است چالش اساسي غرب با رهبران اسالمي دست

اعتماد كند. آنهايي كه معتقدند اين بيداري اسـالمي پـروژه دموكراسـي غربـي اسـت هم بي

نشيني آمريکاامنيت ملي ايران پس از عقب تأثير تحوالت عراق بر بخش دهم:

461

شـان در هـا هـم مثـل اقـدام ي باشد، غربـي طور كه اگر اين پروژه غربكنند هماناشتباه ميعراق و افغانستان در شـرف اشـتباهي ارزشـمند هسـتند. البتـه حركـت آغازشـده بيـداري

اسالمي به دليل فقدان رهبري آگاه و تالش غرب براي مصادره تا حـدي طـوالني خواهـد دمـي قـرار بود، ولي اين بار مسلمانان براي اولين بار در مسير درست با اتكا بـه حركـت مر

هاي ارزشمندي براي جهان اسالم به دنبال خواهـد داشـت و گرفتند و قطعا اين نتيجه بهره

قرون ذلت و حقارت مسلمانان را به قرن اسـالم و بيـداري اسـالمي تبـديل خواهـد كـرد.

غرب تمام تالش خود را معطوف كرده است تا الگوي ايراني وارد اين عرصه نشـود بلكـه انند تركيه را بتواند بر آنها تحميل كند. بنابراين اگر غرب موفق نشـود، يك الگوي جديد م

گران را عوض خواهند كرد. رونـد حركـت جوانان مسلمان مسير تاريخ استعماري و سلطه

هـا در اسـارت هاي بيداري اسالمي تا كنون رو به پيشي بـوده اسـت. ايـن حركـت مـدت وده بـه پـيش خواهـد رفـت. آنچـه مسـلم تجربه خواهد ماند و در نتيجه آزمـ تشكالت بي

محـوري ـ عربي تمام شده و توجه به ديـن است، دوران ديكتاتوري به نام سلطنتي يا قوميروي كرده است كه غرب به شدت از وقوع آن نگران است. اسالم براي حاكميـت جهـاني

ه بـر يك قدم فاصله دارد: وحدت اسالم عليه غرب با مديريت بر ثروت مسلمانان بـه ويـه بـرد، ولـي مسـلمانان انرژي. اگر انرژي ما در دست غرب بود، غرب ما را بـه اسـارت مـي اند. متفرق ثروت خود را براي بقاي خود در مسند قدرت حراج كرده

رسـد شكست امريكـا در عـراق و منطقـه: همـان طـور كـه اشـاره شـد، بـه نظـر مـي شـده اسـت. بار نزديك پاياني خفتسال ادامه يافت، به 9ماجراجويي امريكا در عراق كه

2011دسـامبر 31آخـرين سـرباز امريكـايي در »جمهور بـاراك اوبامـا اعـالم كـرد: رئيسهايي كه طـي يـك دهـه اينك شمار زيادي از عراقي« مرزهاي عراق را ترك خواهد كرد.

در برابـر كـابوس مقاومـت كردنـد نفـس راحتــي خواهنـد كشـيد، امـا بازسـازي كشــور شان مأموريتي سريع و آسان نخواهد بود. هشدويران

نشيني نخواهد كرد. شـانزده هـزار كارمنـد رسد آمريكا كامال از عراق عقببه نظر مي

دهنـدگان ها و كارشناسان وزارت دفـاع و مربيـان نظـامي تعلـيم امريكايي اعم از ديپلماتپنج هـزار نفـر از آنهـا نيـز مانند. كاران در آن كشور باقي ميپليس و شمار زيادي از پيمان

عراق، همسايگان و آينده

462

براي حفاظت از سـفارت امريكـا مسـلح خواهنـد شـد كـه اهـداف جـذابي بـراي انـواع جويان ضد امريكا خواهند بود. ستيزه

رحمانه باشد. امريكـا نـه ممكن است داوري تاريخ در مورد جنگ امريكا در عراق بياي امكـان جبـران لطمـه فقط شكست نظامي به معني واقعي كلمه متحمل شد، بلكه ديگـر

اش وارد آمـده اسـت وجـود نـدارد. الزمـه كه به حيثيت و اعتبار معنوي و نفوذ سياسـي

ها، روي كار آمدن نسلي كامل است. جبران اشتباه

جنگ عراق نقطـه تحـولي در انحـراف امريكـا از جايگـاه شـاخص خـود در جامعـه ، امريكـا ابرقـدرتي در جهـان 1991الملل بود. پس از فروپاشي اتحاد شوروي در سـال بين

بود كه امكان چالشگري با آن وجود نداشت. اما امروز پـس از گذشـت بيسـت سـال، بـه

رسد از مسيرش منحرف شده است تا جايي كه دوستان نزديكش با تحقيـر بـه آن نظر مي پرسند كه چه باليي بر سرش آمده است! نگرند و با حالي از تمسخر ميمي

هـاي برپايـه اطالعـاتي سـاختگي صـورت گرفـت و اشـغالگر هزينـه تجاوز به عراق سـرباز امريكـايي 4500انساني و مادي گزافي پرداخت كرد. بنابر اعالم خودشان، حـدود

دهنـدگان سنگيني بر ماليـات ها هزار نفر ديگر مجروح شدند و هزينهدر عراق كشته و ده 3بيني كرد كـه هزينـه نهـايي بـه پيشامريكايي تحميل شد. ژوزف استيگليتز، اقتصاددان،

تريليون دالر برسد. تعداد قربانيان عراقي ناشي از عمليات جنگي امريكا بـه صـدها هـزار ميليون نفر نيز به عنـوان پناهنـده بـه خـارج از كشـور عزيمـت 5تا 4رسد و بين نفر مي برد. زمان مي اند. ترميم ضرر و زيان وارده، از جمله ترميم صنعت نفت، چند دههكرده

وركرد و باعث شد جنگـي خـانگي اي را در عراق شعلههاي طايفهجنگ امريكا غريزهها ميان دو طرف و بـين هـواداران ايـن دو ميان شيعه و سني رخ دهد كه در تشديد تنش

طايفه در كشورهاي مجاور، همانند سوريه، لبنان، بحرين و يمن مؤثر واقع شـد. بـه نظـر كشوري قدرتمند و منسجم بود، ضعيف و بـه كشـوري بـدل شـده كـه رسد عراق كهمي

انـد و پذير شده است. ديگر اينكه كردها بـه اسـتقالل رسـيده اش آسيبيكپارچگي داخلي

استقاللي برخوردارند. اي از شبهدر پرتو دولت منطقهاز نتايج غيرعمدي جنـگ امريكـا در عـراق بـه قـدرت رسـيدن شـيعيان در بغـداد و

درها به روي اعمال نفوذ طرف ايراني بود. در منطقه خليج فارس ويرانـي عـراق گشايش

نشيني آمريکاامنيت ملي ايران پس از عقب تأثير تحوالت عراق بر بخش دهم:

463

ــ ايرانـي بـه اوج اي حكومت را به نفع ايران تغيير داد و اخـتالف سـعودي توازن منطقهخود رسيد، و روابط ميان كشور پادشاهي سعودي و عراق نيز در همـين فاصـله بـه قطـع

شدن نزديك شد. وزير و وزير امور خارجه قطر، كه ميـانجي شاخصـي در خستشيخ حمد بن جاسم، ن

رود پيشنهاد كرد كه مذاكراتي ميان عربستان سـعودي شمار مي اي بههاي منطقهكشمكش

و ايران در مورد اتهامات امريكا در ارتباط با توطئه ايران بـراي تـرور سـفير سـعودي در

ثبـات ي اتهامـات امريكـا كـه در بـي واشنگتن انجام گيرد. شمار اندكي از تحليلگـران بـرا ــ سياسـي جنـگ هاي جغرافيايياند و ظاهرا هزينهكردن منطقه نقشي داشت اهميت قائل

عراق بسيار سنگين بود.

عنصر غافلگيري ديگر در ماجراجويي در عراق اين اسـت كـه امريكـا تالشـي بـراي . در حـالي كـه بايـد شناخت هويت مسئول فاجعه انجام نداد و كسي مسئول قلمداد نشـد

جمهور سابق، و معاون او، ديك چني، و دونالد رامسـفلد، وزيـر جورج بوش پسر، رئيسسپتامبر بـه امريكـا توسـط شـبكه 11شدند، زيرا پس از حمالت دفاع، مسئول قلمداد مي

القاعده، انگيزه اصلي آنها اين بود كه به اعراب در مورد قـدرت امريكـا درسـي فرامـوش ند. چني احتماال گسترش دامنه سيطره امريكـا بـر نفـت عـراق را در سـر مـي نشدني بده

هايي در عراق بتوانـد بـر كـل پروراند و رامسفلد نيز اميدوار بود كه امريكا با ايجاد پايگاه منطقه سيطره پيدا كند.

امــا طراحــان اصــلي جنــگ عليــه عــراق نــه بــوش و همكــاران نزديــك وي، بلكــه پل ولفوويتز و داگالس فيـث در وزارت دفـاع امريكـا )پنتـاگون( و كاراني مثلنومحافظه

كنـد، و ريچـارد پـرل، رئـيس جمهور فعاليت مـي ديويد وورمسر كه در دفتر معاون رئيس

هـاي هاي دفاعي، و شماري ديگـر از كارمنـدان دولـت و سـازمان اجرايي شوراي سياستي عراق، هدف اصـلي آنـان پهوهشي دست راستي هستند. در چارچوب تالش براي ويران

حفاظت از اسرائيل در برابر هرگونه تجاوز احتمالي از سوي شرق بود.

يك گروه تحقيق به رياست پرل و عضـويت فيـث و وورمسـر سـندي راهبـردي در مورد بنيامين نتانياهو قبل از تشكيل دولت او و زماني كه رهبر حزب ليكود بـود، منتشـر

بود و توصـيه « ي جديد، راهبردي جديد براي امنيت جهانيآغاز»كردند. عنوان اين سند

عراق، همسايگان و آينده

464

كـاران كرد كه هدف اصلي اسرائيل برانـدازي صـدام حسـين باشـد. سـپس نومحافظـه مي دار شدند. مأموريت وادار كردن امريكا به انجام اين مأموريت را عهده

هـاي كشـتارجمعي در عـراق با اين تصميم اطالعاتي ساختگي در مورد وجود سـالح شده افكـار عمـومي امريكـايي را بـراي پـذيرش جنـگ تهيه شد و حمله تبليغاتي حساب

تحريك كرد. سپس عراق مـورد تجـاوز قـرار گرفـت و اشـغال و متعاقبـا تضـعيف شـد.

هـاي انسـاني، مـالي و سياسـي بـراي امريكـا چنين منافع اسرائيل تأمين شد، اما هزينههم

العاده سنگين بود. فوقجمهور، باراك اوباما، به قدرت رسـيد، بـه نظـر رسـيد كـه قصـد دارد سزماني كه رئي

كاران هـوادار اسـرائيل را آثار برجاي مانده از جورج بوش پسر را از بين ببرد و نومحافظه

در قـاهره 2009از سر راه بردارد و روند امـور را تغييـر دهـد. سـخناني كـه او در ژوئـن ند دوسـتي بـا جهـان عـرب و اسـالم و دادن تعهـدي ايراد كرد، فراخواني براي ايجاد پيوابـراز اميـدواري 2010هـا بـود. وي در سـپتامبر سـال درمورد حمايت امريكا از فلسطيني

كرد كه كشور مستقل فلسطين ظرف يك سال تأسيس شود. ها از ايـن فشـارها پشـتيباني كردنـد ولي فشارهايي كه اسرائيل اعمال كرد و امريكايي

هـاي خـاص خـود دسـت هـايش را پـس بگيـرد و از سياسـت كرد كه حـرف او را وادار بردارد. وي از نقش بارزي كه امريكا در روند صلح نـاموفق ايفـا كـرد دسـت برداشـت و

گـراي چنـين بـه دولـت راسـت ورزد. هـم اكنون با تأسيس كشور فلسطيني مخالفـت مـي د. اين مسأله اشـتباه راهبـردي اسرائيلي اجازه داد سياست امريكا را بر خاورميانه ديكته كن

و داراي ابعادي تاريخي است.كشـور 107اين مسئله به اعتبار اوباما لطمه زد و بـه انـزواي امريكـا انجاميـد، چـون

امريكا را به چالش كشيدند و به عضويت فلسطين در سازمان يونسكو رخي مثبت دادنـد. حـال تعليـق درآورد. ولـي به همين علت، امريكـا كمـك مـالي خـود را بـه يونسـكو بـه

نشينان تندرو اسرائيلي و تسـليم شـدن اوبامـا در هاي شهركپاسخگويي مثبت به خواسته

اي امريكـا را تسـريع خواهـد طلبانه آنها فروپاشي نفوذ منطقههاي توسعهبرابر بلندپروازي كرد و موجب خواهد شد كه اسرائيل امنيت كمتري يابد.

نشيني آمريکاامنيت ملي ايران پس از عقب تأثير تحوالت عراق بر بخش دهم:

465

خود را تغيير دهد ايـن امـر دور از انتظـار بـه نظـر مـي آيا ممكن است امريكا روند خـواه در كننـد در صـورت پيـروزي ميـت رومنـي جمهـوري بينـي مـي رسد. برخي پـيش

كاران هوادار اسرائيل بار ديگر به صـحنه قـدرت در جمهوري، نومحافظهانتخابات رياست واشنگتن بازخواهند گشت.

:بخش يازدهم سياسي و اقتصاديهاي امنيتي، شاخص

2011عراق تا سپتامبر

308هاي انتحاريهاي عملياتشاخص .1

به بعد 2003: شهروندان عراقي كشته شده بر حسب ماه از سال 1نمودار

شده بر حسب سالجمع كل شهروندان عراقي كشته

2011 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 سال

1105 2500 3000 6400 23600 34500 20200 16800 7300 هاكشته

سسه بروكينكز تهيه شده است و براي اطالع بيشتر ر.ك.. اين شاخص ها توسط مؤ308

http://www.brookings.edu/saban/iraq-index.aspx

عراق، همسايگان و آينده

470

: تعداد حمالت عليه نيروهاي ائتالف و دولت بر حسب هفته2نمودار

شده بر حسب ماه: نظاميان عراقي كشته3نمودار

2011عراق تا سپتامبر صاديهاي امنيتي، سياسي و اقتبخش يازدهم: شاخص

471

نفر بوده است. 10119حدود 2011تا جوالي 2003* جمع كل نظاميان كشته شده عراقي از

كشته شده است. 2004تا 2003پليس پس از نظامي عراقي و 1300* هم چنين

تعداد سال

2011 1000

: تعداد تخميني اعضاي القاعده در عراق2جدول

بمب گذاري با ماشين ايگذاري كنار جادهبمب سال

2007 919 69

2008 334 18

2009 208 14

2010 142 7

2007ـ 2010وك گذاري در كركاي و بمب: تعداد عمليات كنار جاده3جدول

گذاريها به علت بمب: تعداد كشته4نمودار

گذاري انتحاري بوده است. % آن توسط بمب 7/35اند كه نفر كشته شده 2275حدود 2011* تا فوريه

عراق، همسايگان و آينده

472

تعداد 2009سپتامبر 2010دسامبر

اعضاي فعال 83575 54179

درصد انتقال نامعلوم 42%

هاي امنيتينيرو استخدام در 4565 8748

غير امنيتي 7310 30476

وضعيت عمومي شوراي بيداري

هاي امنيتي شاخص .2

تا ماه گذشته ميالدي 2003مارس 19: ميزان تلفات نيروهاي آمريكايي از 5نمودار

هاهمه كشته هاي ناشي از حوادثكشته

2011عراق تا سپتامبر صاديهاي امنيتي، سياسي و اقتبخش يازدهم: شاخص

473

هاي اياالت متحده بر حسب سال: جمع كشته4جدول

2011 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 سال

47 60 149 314 904 822 846 849 486 هاكشته

477/4ها: ـ همه كشته

524/3هاي هدف گرفته شده توسط دشمن: ـ كشته

953هاي ناشي از حوادث: ـ كشته

ماهگذاري بمب

ايكناره جاده غيره بالگرد جيآرپي راكت كاميون

حوادث

عادي

جمع

كل

ـ مارس

03دسامبر(14%)68 (2/0%)1 (5/2%)12 (9/4%)4 (13%)63 (4/34%)67

(1/31%)

151 486

36(9.6%) 17(4.5%) 103(27.4%) 04ژوئن... (%4.8)

18 (%4.8)18

(%34.6)

130 (%1/14)54 376

20(4.2%) 40(8.5%) 92(19.5%) ژوئيه (%3.4)

16 (%1.3)6

(%50.5)

239 (7/12%)60 473

107 20(%7/18) 11(10.3%) 33(30.8%) 8(7.5%) 3(2.8%) 3(2.8%) 29(27.1%) ژانويه

58 16(%6/27) 15(25.9%) 0(0%) 0(0%) 1(1.7%) 1(1.7%) 25(43.1%) فوريه

35 4(11.4%) 10(28.6%) 0(0%) 0(0%) 1(2.9%) 7(20%) 13(37.1%) مارس

52 6(5/11%) 12(23.1%) 0(0%) 2(3.8%) 5(9.6%) 7(13.5%) 20(38.5%) آوريل

80 13(16.3%) 14(17.5%) 2(5. 2%) 2(5. 2%) 6(5. 7%) 10(5. 12%) 33(41.2%) مه

2(6. 2%) 8(3. 10%) 36(2. 46%) ژوئن .%(

3.8)3 (%2 .6)2 (%23.1 )18 (%11 .5)9 78

54 9(7. 16%) 4(4. 7%) 0(0%) 0(0%) 3(6. 5%) 2(7. 3%) 36(7. 66%) ژوئيه

85 10(11.8%) 27(8 .31%) 0(0%) 0(0%) 1(2. 1%) 7(2. 8%) 40(1. 47%) آگوست

49 7(3. 14%) 3(1. 6%) 0(0%) 0(0%) 2(1. 4%) 0(0. 0%) 37(5. 75%) سپتامبر

96 19(19.8%) 11(5. 11%) 0(0%) 0(0%) 7(3. 7%) 2(1. 2%) 57(4. 59%) اكتبر

84 12(14.3%) 24(6. 28%) 2(4. 2%) 0(0%) 0(0%) 6(1. 7%) 40(6. 47%) نوامبر

68 9(2. 13%) 9(2. 13%) 2(9. 2%) 1(5. 1%) 2(9. 2%) 3(4. 4%) 42(8. 61%) دسامبر

62 11(17.7%) 10(1. 16%) 13(21%) 1(6. 1%) 0(0%) 3(8. 4%) 24(7. 38%) ژانويه

عراق، همسايگان و آينده

474

55 9(4. 16%) 7(7. 12%) 0(0%) 0(0%) 1(8. 1%) 2(6. 3%) 36(5. 65%) فوريه

31 5(1. 16%) 9(29%) 0(0%) 1(2. 3%) 3(7. 9%) 1(2. 3%) 12(7. 38%) مارس

76 11(14.5%) 15(7. 19%) 2(6. 2%) 1(3. 1%) 1(3. 1%) 1(3. 1%) 45(2. 59%) آوريل

69 10(14.5%) 17(6. 24%) 4(8. 5%) 0(0%) 0(0%) 2(9. 2%) 36(2. 52%) مه

61 4(6. 6%) 23(7. 37%) 0(0%) 0(0%) 1(6. 1%) 0(0. 0%) 33(1. 54%) ژوئن

43 5(6. 11%) 13(2. 30%) 0(0%) 1(3. 2%) 0(0%) 3(9. 6%) 21(8. 48%) ژوئيه

65 5(7. 7%) 29(6. 44%) 2(1. 3%) 0(0%) 0(0%) 0(0. 0%) 29(6. 44%) آگوست

72 11(15.3%) 26(1. 36%) 0(0%) 1(4. 1%) 1(4. 1%) 4(6. 5%) 29(3. 40%) سپتامبر

106 7(6. 6%) 46(4. 43%) 0(0%) 1(9. 0%) 0(0%) 0(0. 0%) 52(1. 49%) اكتبر

70 8(4. 11%) 22(4. 31%) 2(9. 2%) 0(0%) 0(0%) 0(0. 0%) 38(3. 54%) نوامبر

112 12(10.7%) 25(3. 22%) 5(5. 4%) 1(9. 0%) 1(9. 0%) 0(0. 0%) 68(7. 60%) دسامبر

83 5(0. 6%) 27(5. 32%) 14(16.9%) 0(0%) 2(4. 2%) 0(0. 0%) 35(2. 42%) ژانويه

81 10(12.3%) 33(7. 40%) 9(1. 11%) 0(0%) 2(5. 2%) 2(5. 2%) 25(9 .30%) فوريه

81 10(12.3%) 19(5. 23%) 0(0%) 0(0%) 2(5. 2%) 0(0. 0%) 50(7. 61%) مارس

104 8(7. 7%) 34(7. 32%) 0(0%) 1(0. 1%) 1(0. 1%) 0(0. 0%) 60(7. 57%) آوريل

126 6(8. 4%) 36(6. 28%) 2(6. 1%) 0(0%) 0(0%) 0(0. 0%) 82(1. 65%) مه

101 8(9. 7%) 31(7. 30%) 0(0%) 4(0. 4%) 0(0%) 0(0. 0%) 58(4. 57%) ژوئن

80 12(15.0%) 19(8. 23%) 1(3. 1%) 2(5. 2%) 2( 2.5%) 0(0. 0%) 44(0. 55%) ژوئيه

84 9(7. 10%) 20(6. 22%) 19(22.6%) 4(8. 4%) 0(0%) 0(0. 0%) 32(1. 38%) آگوست

66 23(34.8%) 13(7. 19%) 0(0%) 3(5. 4%) 0(0%) 1(5. 1%) 26(4. 39%) سپتامبر

38 9(7. 23%) 7(4. 18%) 0(0%) 0(0%) 2(3. 5%) 0(0. 0%) 20(6. 52%) اكتبر

37 5(2. 19%) 6(2. 16%) 0(0%) 0(0%) 0(0%) 0(0. 0%) 26(3. 70%) نوامبر

23 9(1. 39%) 5(7 .21%) 0(0%) 0(0%) 0(0%) 0(0. 0%) 9(1. 39%) دسامبر

40 5(5. 12%) 11(5. 27%) 0(0%) 1(5. 2%) 0(0%) 0(0. 0%) 23(5. 57%) ژانويه

29 4(8. 13%) 7(1. 24%) 0(0%) 0(4. 3%) 0(0%) 0(0. 0%) 17(6. 58%) فوريه

39 2(1. 5%) 6(4. 15%) 1(6. 2%) 1(6. 2%) 3(7. 7%) 0(0. 0%) 26(7. 66%) مارس

52 10(19.2%) 8(4. 15%) 0(0%) 2(8. 3%) 3(8. 5%) 0(0. 0%) 29(8. 55%) آوريل

0(0%) 0(0. 0%) 12(2. 63%) مه(%10.5)

2 (%0)0 (%5 .3)1 (%21 .1)4 19

29 6(7. 20%) 9(0. 31%) 0(0%) 0(0%) 0(0%) 0(0. 0%) 14(3. 48%) ژوئن

2011عراق تا سپتامبر صاديهاي امنيتي، سياسي و اقتبخش يازدهم: شاخص

475

13 5(3. 33%) 5(0. 50%) 0(0%) 0(0%) 0(0%) 0(0. 0%) 3(1. 23%) ژوئيه

23 11(47.8%) 4(4. 17%) 0(0%) 0(0%) 1(3. 4%) 0(0. 0%) 7(4. 30%) آگوست

25 10(40.0%) 4(0. 16%) 7(0. 28%) 0(0%) 0(0%) 0(0. 0%) 4(0. 16%) سپتامبر

14 7(0. 50%) 5(7. 35%) 0(0%) 0(0%) 0(0%) 0(0. 0%) 2(3. 14%) اكتبر

17 8(0. 50%) 5(4. 29%) 2(8. 11%) 0(0%) 0(0%) 0(0. 0%) 2(8. 11%) نوامبر

14 7(0. 50%) 2(3. 14%) 0(0%) 0(0%) 2(14.3%) 2(3. 14%) 1(1. 7%) دسامبر

16 8(0. 50%) 1(3. 6%) 4(0. 25%) 0(0%) 0(0%) 0(0. 0%) 3(8. 18%) ژانويه

17 6(3. 35%) 5(4. 29%) 0(0%) 0(0%) 0(0%) 0(0. 0%) 6(3. 35%) فوريه

0(0%) 0(0. 0%) 1(1. 11%) مارس(%11.1)

1 (%0)0 (%22 .2)2 (%55 .6)5 9

19 5(3. 26%) 5(3. 26%) 0(0%) 0(0%) 0(0%) 5(3. 26%) 4(1. 21%) آوريل

25 13(52.0%) 4(0. 16%) 0(0%) 0(0%) 0(0%) 0(0. 0%) 8(0. 32%) مه

15 5(3. 33%) 6(0. 40%) 0(0%) 0(0%) 0(0%) 0(0. 0%) 4(7. 26%) ژوئن

8 3(0. 40%) 5(0. 60%) 0(0%) 0(0%) 0(0%) 0(0. 0%) 0(0 .0%) ژوئيه

7 3(9. 42%) 1(3. 14%) 0(0%) 0(0%) 0(0%) 0(0. 0%) 3(9. 42%) آگوست

10 5(0. 50%) 0(0%) 1(0. 10%) 0(0%) 0(0%) 0(0. 0%) 4(0. 40%) سپتامبر

9 7(0. 78%) 0(0%) 0(0%) 0(0%) 1(11.0%) 0(0. 0%) 1(0. 11%) اكتبر

11 7(6. 63%) 2(2. 18%) 2(2. 18%) 0(0%) 0(0%) 0(0. 0%) 0(0. 0%) وامبرن

3 3(100%) 0(0%) 0(0%) 0(0%) 0(0%) 0(0. 0%) 0(0. 0%) دسامبر

5 3(0. 60%) 1(0. 20%) 0(0%) 0(0%) 0(0%) 0(0. 0%) 1(0. 20%) ژانويه

5 2(0. 40%) 1(0. 20%) 2(0. 40%) 0(0%) 0(0%) 0(0. 0%) 0(0. 0%) فوريه

1(14.3%) 0(0. 0%) 0(0. 0%) مارس(%14.3)

1 (%0)0 (%14 .3)1 (%57 .1)4 7

8 3(5. 37%) 1(5. 12%) 1(5. 12%) 0(0%) 0(0%) 0(0. 0%) 3(5. 37%) آوريل

6 4(7. 66%) 2(3. 33%) 0(0%) 0(0%) 0(0%) 0(0. 0%) 0(0. 0%) مه

8 6(0. 75%) 0(0%) 0(0%) 0(0%) 0(0%) 0(0. 0%) 2(0. 25%) ژوئن

4 3(0. 75%) 0(0%) 0(0%) 0(0%) 0(0%) 0(0. 0%) 1(0. 25%) ژوئيه

3 0(0%) 3(0. 75%) 0(0%) 0(0%) 0(0%) 0(0. 0%) 0(0. 0%) آگوست

7 5(4. 71%) 2(6. 28%) 0(0%) 0(0%) 0(0%) 0(0. 0%) 0(0. 0%) سپتامبر

2 2(100%) 0(0%) 0(0%) 0(0%) 0(0%) 0(0. 0%) 0(0. 0%) اكتبر

عراق، همسايگان و آينده

476

2 1(0. 50%) 1(0. 50%) 0(0%) 0(0%) 0(0%) 0(0. 0%) 0(0. 0%) نوامبر

1 0(0%) 1(0. 100%) 0(0%) 0(0%) 0(0%) 0(0. 0%) 0(0. 0%) دسامبر

0(0%) 0(0. 0%) 2(33.3%) ژانويه(%16.7)

1 (%0)0 (%33.3)2 (%16.7)1 6

3 3(100%) 0(0%) 0(0%) 0(0%) 0(0%) 0(0. 0%) 0(0. 0%) فوريه

2 1(50.0%) 0(0%) 0(0%) 0(0%) 0(0%) 0(0. 0%) 1(50.0%) مارس

11 6(54.5%) 2(18.2%) 0(0%) 1(9.1%) 0(0%) 0(0. 0%) 2(18.2%) آوريل

2 0(0%) 0(0%) 0(0%) 0(0%) 0(0%) 0(0.0%) 2(100%) مه

15 1(6.7%) 1(6.7%) 0(0%) 1(6.7%) 9(60.0%) 0(0.0%) 3(20.0%) ژوئن

5 1(20.0%) 1(20.0%) 0(0%) 0(0%) 0(0%) 0(0. 0%) 3(60.0%) ژوئيه

(0%)0 (0%)0 (0%)0 (0%)0 (0%)0 (0%)0 (0%)0 0

(0%)0 (0%)0 (0%)0 (0%)0 (0%)0 (33.3%)1 (66.7%)2 3

جمع كل1.755

(%39.2)

140

(%3.1)

140

(%3.1)

107

(%2.4)

221

(%4.9)

1.304

(%29.1)

808

(%18.1) 4.475

عوامل كشتار نظاميان آمريكايي بر حسب ماه : 5جدول

بنديتقسيم مجموع

4434حدود 2001ها تا آوريل كشته

جنس 4324مرد

110زن

سن

نفر 1287سال 22زير

نفر 1080 22 – 24

نفر 1133 25ـ 30

نفر 428 31ـ 35

فرن 506 35باالي

تركيب نيروها

3519نيروي فعال

416ذخيره

449گارد ملي

2011عراق تا سپتامبر صاديهاي امنيتي، سياسي و اقتبخش يازدهم: شاخص

477

نوع نيرو

نفر 3245زميني

نفر 1022نيروي ويهه

نفر 102دريايي

نفر 55نيروي هوايي

نفر 1گارد ساحلي

درحات نظامي

نفر 428افسر

نفر 1450وار است

نفر 2556گروهبان

قوميت

42آالسكا

84آسيايي

433سياهپوست

469آمريكاي التين

47ناشناخته

52هاوايي

3307سفيد

هاي آمريكايي بر حسب سن، جنس، نژاد و درجه: تعداد كشته6جدول

2003هاي آمريكايي از مارس : ميزان زخمي6مودار ن

عراق، همسايگان و آينده

478

هاي آمريكايي بر حسب سال : تعداد زخمي7جدول

2011 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 سال

189 389 677 2051 6112 6412 5944 8005 2416 تعداد

نفر 32130: 2011تا آخر ژوئن 2003هاي آمريكايي از مارس ـ زخمي

179جمع كل كشته ها مارس تا ماه گذشته: 19هاي انگليسي از تعداد كشته -

نفر 137 تا كنون: 2003شده از مارس نظاميان غيرآمريكايي كشته -

تا ماه گذشته 2003شده در عراق بر حسب كشور از : نظاميان غيرآمريكايي كشته7نمودار

2011عراق تا سپتامبر صاديهاي امنيتي، سياسي و اقتبخش يازدهم: شاخص

479

تاكنون 2003 شده از مه: شهروندان خارجي كشته8نمودار

528: حدود 2003ژوئيه 28هاي غيرآمريكايي تا * جمع كل كشته تعداد سال

2003 14

2004 24

2005 23

2006 32

2007 32

2008 11

2009 4

2010 5

2011 5

150 جمع كل

عراق، همسايگان و آينده

480

شده در عراق بر حسب سالنگاران كشته: تعداد روزنامه8جدول

تعداد مليت

128 قيعرا

12 اروپايي

2 آمريكايي

3 كشورهاي عرب

5 غيره

150 جمع كل

شده در عراقنگاران كشته: مليت روزنامه9جدول

تعداد شيوه مرگ

98 قتل

52 ترور با اسلحه

150 جمع كل

نگاران در عراق: تعداد و چگونگي كشتن روزنامه10جدول

نامعلوم 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 سالجمع

كل

312 14 1 0 1 11 36 99 149 1 زنداني شده

149 0 1 1 1 1 14 67 63 1 آزاد شده

60 6 0 0 0 1 11 10 32 0 كشته شده

4 0 0 0 0 0 1 0 3 0 فراركرده

نجات داده

شده0 2 1 3 0 0 0 0 0 6

2011عراق تا سپتامبر صاديهاي امنيتي، سياسي و اقتبخش يازدهم: شاخص

481

ربايي اتباع خارجي در عراق: تعداد آدم11جدول

نيرو ماهجمع كل نيروهاي

خارجي در عراق نيرو ماه

جمع كل نيروهاي

خارجي در عراق

171508 160000 ژوئيه 173000 150000 ـ مهژانويه

173685 162000 آگوست 171000 150000 ژوئن

180279 168000 سپتامبر 170000 149000 ژوئيه

182668 171000 اكتبر 161000 139000 آگوست

173589 162000 نوامبر 156000 132000 سپتامبر

170961 160000 دسامبر 156000 131000 اكتبر

167604 157000 ژانويه 146900 123000 نوامبر

166895 157000 فوريه 146500 122000 دسامبر

164970 155000 مارس 147600 122000 ژانويه

162907 153000 آوريل 139000 115000 فوريه

159907 150000 مه 154000 130000 مارس

157734 148000 ژوئيه 162000 137000 آوريل

157734 148000 جوالي 162000 138000 مه

155330 148000 آگوست 161000 138000 ژوئن

155100 148000 سپتامبر 162000 140000 ژوئيه

154850 148000 اكتبر 163700 140000 آگوست

154350 148000 نوامبر 162600 138000 سپتامبر

151350 145000 دسامبر 162000 138000 اكتبر

147000 142000 ژانويه 162000 138000 نوامبر

145000 140000 فوريه 173000 148000 دسامبر

142000 137000 مارس 175300 150000 ژانويه

142000 137000 آوريل 180000 155000 فوريه

139000 134000 مه 172000 150000 مارس

130500 130000 ژوئن 164000 142000 آوريل

عراق، همسايگان و آينده

482

130500 130000 ژوئيه 161000 138000 مه

130000 130000 آگوست 158000 135000 ژوئن

124000 124000 سپتامبر 161000 138000 ژوئيه

117000 117000 اكتبر 161000 138000 آگوست

115000 115000 نوامبر 160000 138000 سپتامبر

110000 110000 دسامبر 174000 152000 اكتبر

110000 110000 ژانويه 183000 160000 نوامبر

98000 98000 فوريه 183000 160000 دسامبر

98000 98000 مارس 157000 136000 ژانويه

95000 95000 آوريل 153000 133000 فوريه

92000 92000 مه 153000 133000 مارس

85000 85000 ژوئن 152000 132000 آوريل

65000 65000 ژوئيه 152000 132000 مه

49700 49700 آگوست 146900 126900 ژوئن

49700 49700 سپتامبر 149000 130000 ژوئيه

48000 48000 اكتبر 157000 138000 آگوست

48000 48000 نوامبر 162000 144000 سپتامبر

48000 48000 دسامبر 161200 144000 اكتبر

47000 47000 ژانويه 158000 140000 نوامبر

47000 47000 فوريه 155200 140000 دسامبر

46000 46000 مارس 146650 132000 ژانويه

46000 46000 آوريل 149010 135000 فوريه

48000 48000 مه 155205 142000 مارس

46000 46000 ژوئن 159196 146000 آوريل

46000 46000 ژوئيه 161812 149000 هم

44000 44000 آگوست 168524 157000 ژوئن

40000 40000 سپتامبر

2011عراق تا سپتامبر صاديهاي امنيتي، سياسي و اقتبخش يازدهم: شاخص

483

تا ماه گذشته 2003: استعداد نيروهاي ائتالف در عراق از مه 12جدول

تا كنون 2005: تعداد حمالت انتحاري روزانه در عراق بر حسب استان از 9نمودار

بغداد االنبار

الدينصالح دياله نينوا تميم بصره

عراق، همسايگان و آينده

484

حسب ماهكرده آمريكا بر : تعداد بالگردهاي سقوط10نمودار فروند آن توسط ارتش شبه نظاميان سقوط كرده است. 36فروند بود كه 75* جمع بالگردها سقوط كرده

تعداد سال

2003 400000

2004 800000

2005 1200000

2006 2000000

2007 2740000

2008 2770000

2009 2764000

2010 2700000

2003ر داخل كشور از آوريل خانمان دهاي بي: ميزان عراقي13جدول

: ميزان بازگشت داوطلبانه آوارگان عراقي به كشور11نمودار

2011عراق تا سپتامبر صاديهاي امنيتي، سياسي و اقتبخش يازدهم: شاخص

485

260220 خانمانبي

63500 آوارگان

323720 جمع

خانمان: آوارگان بي14جدول

ميليون 2 هاي ساكن خارج از كشورعراقي

ميليون 2/1 هاي ساكن سوريهعراقي

000/450 اكن اردنهاي سعراقي

000/155 هاي ساكن مصر، تركيه و ايرانعراقي

000/150 هاي ساكن كشورهاي حاشيه خليج فارسعراقي

(2009هاي خارج از كشور ) ژانويه : تعداد عراقي15جدول

2010 2009 2008 2007 2006 سال

100/20 39/24 600/39 514/45 761/22 جمع كل

2010تا 2006هاي پناهنده سياسي گرفته از : تعداد عراقي16جدول

عراق، همسايگان و آينده

486

شده توسط نظاميان آمريكايي در عراق بر حسب سالهاي رباتيك استفاده: سيستم12نمودار

جمع كل مرزبانان ارتش گارد ملي پليس ماه

000/7-000/9 نامعلوم 0 نامعلوم 000/7-000/9 2003مه

نامعلوم نامعلوم 0 نامعلوم نامعلوم ژوئن

000/3 نامعلوم 0 نامعلوم 000/3 ژوئيه

170/37 500/2 0 670 000/34 آگوست

200/44 700/4 0 500/2 000/37 سپتامبر

800/66 400/6 700 700/4 000/55 اكتبر

800/94 400/12 900 700/12 800/68 نوامبر

600/99 900/12 400 200/15 600/71 دسامبر

800/108 000/21 1100 800/19 900/66 2004ژانويه

000/125 000/18 2000 900/27 100/77 فوريه

991/134 426/23 3005 560/33 000/75 مارس

2011عراق تا سپتامبر صاديهاي امنيتي، سياسي و اقتبخش يازدهم: شاخص

487

253/124 747/18 2367 123/23 016/80 آوريل

712/135 097/16 3939 873/24 803/90 مه

317/145 183/18 7116 229/36 789/83 ژوئن

088/95 859/19 7700 229/36 300/31 ژوئيه

468/91 313/14 6288 925/37 942/32 گوستآ

708/98 313/14 7747 496/36 152/40 سپتامبر

998/110 148/18 6861 261/41 728/44 اكتبر

906/113 593/14 6013 445/43 455/49 نوامبر

009/118 267/4 500/14 115/40 571/53 دسامبر

373/125 786/14 796/14 827/36 964/58 2005ژانويه

فوريه072/82

آموزشي 762/141 نامعلوم عملياتي 59689

618/151 نامعلوم 584/67 327/84 مارس

493/159 نامعلوم 511/72 982/86 آوريل

227/168 نامعلوم 971/76 256/91 مه

674/168 نامعلوم 971/75 883/92 ژوئن

900/173 نامعلوم 100/79 800/94 ژوئيه

900/182 لومنامع 900/81 000/101 آگوست

100/192 نامعلوم 800/87 300/104 سپتامبر

000/211 نامعلوم 000/100 000/111 اكتبر

000/214 نامعلوم 000/102 000/112 نوامبر

700/223 نامعلوم 700/105 000/118 دسامبر

300/227 نامعلوم 900/106 400/120 2006ژانويه

100/232 نامعلوم 500/108 600/123 فوريه

500/250 نامعلوم 700/115 800/134 مارس

عراق، همسايگان و آينده

488

700/253 نامعلوم 000/115 700/138 آوريل

600/265 نامعلوم 900/117 500/145 مه

600/264 نامعلوم 100/116 500/148 ژوئن

600/269 نامعلوم 100/115 500/154 ژوئيه

000/298 نامعلوم 100/130 900/167 آگوست

800/307 علومنام 600/131 200/176 سپتامبر

400/312 نامعلوم 600/131 800/180 اكتبر

000/323 نامعلوم 700/134 300/188 نوامبر

000/323 نامعلوم 700/134 300/188 دسامبر

000/323 نامعلوم 700/134 300/188 2007ژانويه

180/323 نامعلوم 920/137 260/188 فوريه

800/329 نامعلوم 500/136 300/193 مارس

100/333 نامعلوم 800/139 300/193 وريلآ

700/348 نامعلوم 500/154 200/194 مه

100/353 نامعلوم 900/158 200/194 ژوئن

100/353 نامعلوم 900/158 200/194 ژوئيه

700/359 نامعلوم 500/165 200/194 آگوست

700/359 نامعلوم 500/165 200/194 سپتامبر

700/359 علومنام 500/165 200/194 اكتبر

630/429 نامعلوم 541/191 089/238 نوامبر

678/439 431/31 233/194 529/210 دسامبر

779/441 431/31 233/194 630/212 2008ژانويه

345/425 959/27 254/197 132/200 فوريه

502/444 023/28 577/202 902/213 مارس

502/444 023/28 577/202 902/213 آوريل

2011عراق تا سپتامبر صاديهاي امنيتي، سياسي و اقتبخش يازدهم: شاخص

489

524/487 373/30 644/226 507/221 مه

524/487 373/30 644/226 507/221 ژوئن

506/513 177/32 951/242 378/238 ژوئيه

506/530 177/32 951/242 378/238 آگوست

000/531 475/34 487/258 163/249 سپتامبر

125/542 475/34 487/258 163/249 اكتبر

279/558 886/35 607/265 789/256 نوامبر

054/589 846/38 618/273 590/276 دسامبر

000/645 نامعلوم نامعلوم نامعلوم 2009آوريل

000/664 نامعلوم نامعلوم نامعلوم سپتامبر

000/664 نامعلوم نامعلوم نامعلوم دسامبر

500/666 نامعلوم نامعلوم نامعلوم 2010مه

000/670 نامعلوم نامعلوم نامعلوم 2011مارس

: تعداد نيروهاي امنيتي عراق و سهم هر نيرو17جدول

شدهتعداد كشورهاي بررسي جايگاه امتياز سال

2010 6/45 130 178

2009 3/53 145 175

2008 4/59 158 173

2007 8/67 157 169

2006 8/66 154 168

2005 0/67 155 167

2004 5/58 148 167

2003 5/37 (T)124 166

گاه عراق از لحاظ آزادي مطبوعات بر حسب سال: جاي18جدول

عراق، همسايگان و آينده

490

تعداد كشورها جايگاه سال

2010 175 178

2009 176 180

2008 (T)178 180

2007 178 180

2006 (T)160 163

2005 (T)137 159

2004 (T)129 149

2003 (T)113 133

: جايگاه عراق ميان كشورهاي جهان از لحاظ فساد19جدول

300تر باال 2005

2010 86

: تعداد احزاب سياسي در عراق20جدول

تعداد سال

2005 275

2010 325

: تعداد اعضاي مجلس عراق21جدول

نام ائتالف تعداد

العراقيه 91

دولت قانون 89

ائتالف ملي 70

ائتالف كردستان 43

گوران 8

التوافق 6

عراق واحد 4

نكردستااتحاديه اسالمي 4

كردستان گروه اسالمي 2

اقليت ها 8

هاي مجلس عراق و تعداد آنها: نام فراكسيون22جدول

2011عراق تا سپتامبر صاديهاي امنيتي، سياسي و اقتبخش يازدهم: شاخص

491

هاي اقتصادي عراق و كيفيت زندگي در اين كشورشاخص .3

تعداد توليد نفت****

ميليون بشكه در روز

زمان

ميليون بشكه در روز

ميزان صادرات

نفت )درص(

ميزات توليدات )درصد(

زان ميصادرات

نفت )درصد(

ميزات توليدات )درصد(

زمان

5/2 7/1ـ 5/2 ژوئيه 07/2 71/1قبل از جنگ

عراق

2003مه 3/0 0 آگوست 91/1 69/1

ژوئن 675/0 2/0 سپتامبر 30/2 90/1

ژوئيه 925/0 322/0 اكتبر 34/2 91/1

آگوست 445/1 646/0 نوامبر 38/2 88/1

سپتامبر 7225/1 983/0 دسامبر 42/2 93/1

اكتبر 055/2 149/1 2008ژانويه 24/2 93/1

نوامبر 1/2 524/1 فوريه 39/2 93/1

دسامبر 30/2 541/1 مارس 38/2 93/1

2004ژانويه 2440 537/1 آوريل 40/2 88/1

فوريه 276/2 382/1 مه 50/2 96/1

مارس 435/2 825/1 ژوئن 52/2 96/1

آوريل 384/2 804/1 ژوئيه 54/2 85/1

مه 887/1 380/1 آگوست 50/2 70/1

ژوئن 295/2 141/1 سپتامبر 37/2 65/1

ژوئيه 2/2 406/1 اكتبر 37/2 69/1

آگوست 112/2 114/1 نوامبر 40/2 88/1

سپتامبر 514/2 703/1 دسامبر 35/2 73/1

اكتبر 46/2 542/1 2009ژانويه 15/2 89/1

نوامبر 95/1 320/1 فوريه 32/2 69/1

دسامبر 16/2 520/1 مارس 38/2 93/1

2005ژانويه 10/2 367/1 آوريل 37/2 82/1

فوريه 10/2 431/1 مه 41/2 90/1

مارس 09/2 394/1 ژوئن 43/2 91/1

آوريل 14/2 398/1 ژوئيه 48/2 03/2

عراق، همسايگان و آينده

492

مه 1/2 308/1 آگوست 48/2 00/2

ژوئن 17/2 377/1 سپتامبر 50/2 95/1

ژوئيه 17/2 550/1 اكتبر 50/2 89/1

آگوست 16/2 504/1 نوامبر 37/2 92/1

سپتامبر 11/2 60/1 دسامبر 40/2 91/1

اكتبر 91/1 239/1 2010ژانويه 46/2 92/1

نوامبر 98/1 168/1 فوريه 44/2 05/2

دسامبر 92/1 071/1 مارس 25/2 84/1

2006ژانويه 73/1 05/1 آوريل 38/2 74/1

يهفور 83/1 47/1 مه 35/2 88/1

مارس 10/2 32/1 ژوئن 41/2 86/1

آوريل 14/2 60/1 ژوئيه 230/2 82/1

مه 13/2 51/1 آگوست 32/2 82/1

ژوئن 30/2 67/1 سپتامبر 35/2 00/2

ژوئيه 22/2 68/1 اكتبر 35/2 89/1

آگوست 24/2 68/1 نوامبر 35/2 92/1

سپتامبر 34/2 65/1 دسامبر 50/2 04/2

اكتبر 26/2 55/1 2011ژانويه 63/2 16/2

نوامبر 10/2 44/1 فوريه 52/2 20/2

دسامبر 15/2 45/1 مارس 48/2 16/2

2007ژانويه 66/1 30/1 آوريل 52/2 13/2

فوريه 08/2 50/1 مه 55/2 03/2

مارس 08/2 58/1 ژوئن 56/2 19/2

آوريل 14/2 50/1 ژوئيه 37/2 89/1

مه 03/2 64/1

ژوئن 00/2 47/1

: وضعيت توليد نفت23ل جدو

2011عراق تا سپتامبر صاديهاي امنيتي، سياسي و اقتبخش يازدهم: شاخص

493

تاكنون 2003: ميزان درآمدهاي نفتي عراق بر حسب ماه از 13نمودار

: ميزان درآمدهاي نفتي عراق بر حسب سال14نمودار

عراق، همسايگان و آينده

494

متوسط مگابايت مگابايت

سراسر كشور بغداد سراسر كشور بغداد زمان مگابايت

مقايسه با قبل

از جنگ عراق

000/95 4ـ 8 16ـ 24 985/3 500/2

نامعلوم 4ـ 8 4ـ 8 500 300 مه 2003

ـ دسامبر

ژوئن

687/73 نامعلوم نامعلوم 456/3 075/1

ـ ژوئن 2004

ژانويه

416/74 نامعلوم نامعلوم 990/3 154/1

713/95 4/12 3/14 070/4 260/1 ـ ژوئيهدسامبر

925/78 9 0/9 289/3 985 ژانويه 2005

675/86 5/8 3/10 611/3 1.180 فوريه

051/87 8/11 0/11 637/3 994 مارس

350/81 9 5/11 390/3 854 آوريل

088/89 4/8 5/9 712/3 نامعلوم مه

525/102 4/9 4/10 153/4 نامعلوم ژوئن

713/106 6/12 9/10 446/4 نامعلوم ژوئيه

165/97 0/12 4/8 049/4 نامعلوم آگوست

916/101 5/13 4/10 159/4 نامعلوم سپتامبر

442/88 3/14 9/8 685/3 نامعلوم اكتبر

800/89 3/13 8/8 742/3 نامعلوم نوامبر

400/91 0/12 1/6 800/3 نامعلوم دسامبر

400/87 8/9 0/4 640/3 نامعلوم ژانويه 2006

600/88 3/10 9/5 700/3 نامعلوم فوريه

300/96 1/13 8/7 000/4 نامعلوم مارس

2011عراق تا سپتامبر صاديهاي امنيتي، سياسي و اقتبخش يازدهم: شاخص

495

500/88 9/10 5/4 700/3 لومنامع آوريل

700/92 9/9 9/3 900/3 نامعلوم مه

100/106 9/11 0/8 400/4 نامعلوم ژوئن

100/106 4/11 0/7 400/4 نامعلوم ژوئيه

400/106 9/10 2/6 430/4 نامعلوم آگوست

600/95 8/10 3/5 000/4 نامعلوم سپتامبر

600/96 3/12 7/6 000/4 نامعلوم اكتبر

000/88 9/10 9/6 700/3 نامعلوم نوامبر

968/85 2/9 7/6 500/3 نامعلوم دسامبر

100/86 0/8 4/4 590/3 نامعلوم ژانويه 2007

500/86 3/9 0/6 600/3 نامعلوم فوريه

400/86 9/10 0/6 600/3 نامعلوم مارس

930/91 7/11 8/5 830/3 نامعلوم آوريل

245/89 1/10 6/5 720/3 نامعلوم مه

728/100 6/10 9/5 200/4 نامعلوم نژوئ

270/101 4/10 9/5 220/4 نامعلوم جوالي

050/105 2/10 3/6 380/4 نامعلوم آگوست

560/116 8/11 4/7 860/4 نامعلوم سپتامبر

390/113 9/12 0/9 725/4 نامعلوم اكتبر

400/99 3/12 0/9 140/4 نامعلوم نوامبر

415/102 6/11 9/8 270/4 نامعلوم دسامبر

660/96 7/8 0/7 030/4 نامعلوم ژانويه 2008

750/94 7/9 5/7 950/3 نامعلوم فوريه

270/101 نامعلوم نامعلوم 220/4 نامعلوم مارس

680/96 نامعلوم نامعلوم 030/4 نامعلوم آوريل

عراق، همسايگان و آينده

496

055/99 8/9 2/7 130/4 نامعلوم مه

290/107 9/10 7/9 470/4 نامعلوم ژوئن

580/112 3/11 5/10 690/4 ومنامعل ژوئيه

335/116 8/10 5/10 850/4 نامعلوم آگوست

290/115 4/11 8/11 805/4 نامعلوم سپتامبر

225/112 4/13 6/13 680/4 نامعلوم اكتبر

890/121 7/14 6/16 080/5 نامعلوم نوامبر

670/123 1/14 3/14 155/4 نامعلوم دسامبر

350/145 4/13 8/13 355/6 نامعلوم ژانويه 2009

260/128 5/14 1/15 345/5 نامعلوم فوريه

615/126 0/16 4/17 275/5 نامعلوم مارس

350/121 نامعلوم نامعلوم 055/5 نامعلوم آوريل

400/144 نامعلوم نامعلوم 020/6 نامعلوم مه

710/128 نامعلوم نامعلوم 365/5 نامعلوم ژوئن

555/142 لومنامع نامعلوم 940/5 نامعلوم ژوئيه

350/156 نامعلوم نامعلوم 515/6 نامعلوم آگوست

490/154 2/15 6/15 440/6 نامعلوم سپتامبر

400/141 نامعلوم نامعلوم 890/5 نامعلوم اكتبر

080/137 نامعلوم نامعلوم 710/5 نامعلوم نوامبر

725/141 نامعلوم نامعلوم 905/5 نامعلوم دسامبر

230/163 نامعلوم نامعلوم 800/6 نامعلوم ژانويه 2010

215/146 0/15 15/5 090/6 نامعلوم فوريه

670/150 4/18 5/19 280/6 نامعلوم مارس

100/126 نامعلوم نامعلوم 250/5 نامعلوم آوريل

960/133 نامعلوم نامعلوم 580/5 نامعلوم مه

2011عراق تا سپتامبر صاديهاي امنيتي، سياسي و اقتبخش يازدهم: شاخص

497

960/148 نامعلوم نامعلوم 205/6 نامعلوم ژوئن

130/141 نامعلوم نامعلوم 880/5 نامعلوم ژوئيه

790/154 نامعلوم نامعلوم 450/6 نامعلوم آگوست

600/159 نامعلوم نامعلوم 650/6 نامعلوم سپتامبر

850/151 نامعلوم نامعلوم 330/6 نامعلوم اكتبر

700/151 نامعلوم نامعلوم 320/6 نامعلوم نوامبر

500/146 نامعلوم نامعلوم 100/6 نامعلوم دسامبر

800/157 نامعلوم نامعلوم 575/6 نامعلوم ژانويه 2011

300/159 نامعلوم نامعلوم 640/6 نامعلوم فوريه

460/149 نامعلوم نامعلوم 230/6 نامعلوم مارس

755/143 نامعلوم نامعلوم 990/5 نامعلوم آوريل

590/152 نامعلوم نامعلوم 360/6 نامعلوم مه

900/157 امعلومن نامعلوم 580/6 نامعلوم ژوئن

: وضعيت توليد برق24جدول

2012 2011 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 سال

ميليارد

توليد

سرانه

ملي

5/20 6/13 8/25 4/31 1/45 0/57 6/86 2/65 2/82 4/108 1/128

درآمد

غيرنفتي

0/32 0/32 4/30 6/30 1/33 * * * * * *

سرانه ملي: ميزان درآمد 25جدول

عراق، همسايگان و آينده

498

2011تا 2004: وضعيت تبادل تجاري عراق از 15نمودار

2011 2009 2008 سال

درصد 26 درصد 20 درصد 8 هاي فاضالبسيستم

درصد 70 درصد 45 درصد 22 آب بهداشتي

: ميزان دسترسي مردم به خدمات اوليه26جدول

ميليون دالر در ماه سال

2004 10

2005 10

2006 10

2007 10

2008 10

2009 10

: تعداد سرمايه گذاري خارجي در عراق27جدول

مشتركان تلفن زمان برحسب ماه

000. 600 سپتامبر

000. 600 دسامبر

000. 600 2004ژانويه

000. 900 فوريه

225. 984 مارس

واردات صادرات

2011عراق تا سپتامبر صاديهاي امنيتي، سياسي و اقتبخش يازدهم: شاخص

499

000. 095. 1 آوريل

000. 220. 1 مي

000. 200. 1 ژوئن

148. 463. 1 آگوست

457. 579. 1 سپتامبر

000. 753. 1 اكتبر

000. 135. 2 نوامبر

000. 152. 2 دسامبر

139. 449. 2 2005ژانويه

110. 569. 2 فوريه

115. 982. 2 مارس

771. 172. 3 آوريل

~000. 450. 3 مي

822. 801. 3 ژوئن

~000. 100. 4 جوالي

398. 590. 4 آگوست

854. 836. 6 2006مارس

~000. 400. 7 آوريل

~000. 100. 8 آگوست

~000. 200. 8 سپتامبر

~000. 200. 8 اكتبر

~000. 500. 8 نوامبر

~000. 800. 9 دسامبر

~000. 800. 9 2007ژانوريه

~000. 830. 9 آوريل

000. 000. 12)تلفن ثابت( 000. 280. 1)تلفن همراه( 2008آوريل

~000. 000. 13)تلفن ثابت( 000. 300. 1 )تلفن همراه( اكتبر

000. 700. 14)تلفن ثابت( 000. 300. 1)تلفن همراه( 2009ژانويه

000. 700. 17)تلفن ثابت( 000. 300. 1)تلفن همراه( آوريل

عراق، همسايگان و آينده

500

~000. 500. 19)تلفن ثابت( 000. 300. 1)تلفن همراه( اكتبر

~000. 500. 19تلفن ثابت( ) 000. 300. 1)تلفن همراه( 2010ژانويه

000. 100. 1 جمع كل

: وضعيت مشتركان تلفن28جدول

تعدا قضات آموزش ديده زمان

نامعلوم 2003مه

175 2004ژوئن

351 2005مه

351 اكتبر

800 2006مه

740 آگوست

800 نوامبر

870 2007ژانويه

100/1 آگوست

200/1 نوامبر

200/1 2008مارس

118/1 وئنژ

225/1 دسامبر

261/1 2011آوريل

ديده: تعداد قضات آموزش29جدول

تعداد مشتركان زمان

500/4 قبل از جنگ

900/4 2003سپتامبر

نامعلوم 2004ـ آوريل ژانويه

000/54 مه

000/59 ژوئن

000/73 ژوئيه

2011عراق تا سپتامبر صاديهاي امنيتي، سياسي و اقتبخش يازدهم: شاخص

501

000/87 آگوست

000/95 سپتامبر

978/102 اكتبر

000/110 نوامبر

293/124 2005ژانويه

076/147 مارس

000/208 2006آوريل

310/197 آگوست

420/194 نوامبر

000/230 2007ژانويه

000/261 آوريل

500/827 اكتبر

410/688 2009ژانويه

000/820 آوريل

000/500/1 اكتبر

000/600/1 2010ژانويه

: تعداد كاربران اينترنت30جدول

000/34 از جنگقبل

000/20 اند.ترك كرده 2003تعداد پزشكاني كه عراق را در سال

200 2007بازگشت به عراق در سال

000/1 2008بازگشت به عراق در سال

325 2009بازگشت به عراق در سال

000/16 (2008تعداد پزشكان عراقي در )دسامبر

000/2 شدهتعداد پزشكان كشته

250 شدهن گروگان گرفتهتعداد پزشكا

ميليون دينار در سال 5. 7 متوسط حقوق يك پزشك عراقي

250/2 التحصيالن پزشكيتعداد فار

%20 تعداد كساني كه خارج از عراق هستند.

: تعداد پزشكان عراق31جدول

عراق، همسايگان و آينده

502

تعداد سال مقاطع تحصيلي

ميليون5/3 2002 آموزان مقطع دبستانتعدا دانش

درصد افزايش يافته( 7/5ميليون ) 7/3 2005

ميليون 1/1 2002 تعدا دانش آموزان راهنمايي و دبيرستان

درصد افزايش يافته( 27ميليون ) 4/1 2005

درصد33 2003 2003نامي در آموزان ثبتميزان دانش

درصد 30 2007 آموزان حاضر در كالسميزان دانش

300/17 ** (جز كردستان تعداد مدارس عراق ) به

هاي آموزش و پرورش: شاخص32جدول

ميليون بوده است. 26حدود 2005* جميعت عراق در سال

هاي سياسي و نظر سنجي شاخص .4

2011نظرسنجي از افكار عمومي عراق در ژوئن

كند؟سؤال يك: آيا كشور در مسير درستي حركت مي

مسير درست مسير نادرست

2011عراق تا سپتامبر صاديهاي امنيتي، سياسي و اقتبخش يازدهم: شاخص

503

اريد؟سؤال دوم: چه نظري درباره دولت عراق د

سؤال سوم: وضعيت اقتصادي كشور چگونه است؟

خوب بد

موافق مخالف

عراق، همسايگان و آينده

504

سؤال چهارم: وضعيت امنيت كشور نسبت به قبل چگونه است؟

بهتر

بدتر

هاي عراق و همسايگاننقشه

هاي عراقاستان: 1نقشه شماره

عراق، همسايگان و آينده

508

تقسيمات اداري و شهرهاي عراق :2شماره نقشه

فهرست منابع

509

ن كشورعراق و همسايگان اي :3ره نقشه شما

عراق، همسايگان و آينده

510

خطوط ارتباطي عراق و همسايگان :4نقشه شماره

فهرست منابع

511

قوميت هاي عراق و پراكندگي جغرافياي آنها :5نقشه شماره