Ο δημόσιος αστικός χώρος σε κρίσηΗ περίπτωση της πλατείας Κλαυθμώνος ως ανενεργός κοινόχρηστος χώρος

Ε.Μ.Π. ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝΔ.Π.Μ.Σ. ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ Β | ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ - ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΜΑΘΗΜΑ | ΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΤΟΠΙΟΥ ΣΤΟ ΔΗΜΟΣΙΟ ΧΩΡΟ. ΠΟΛΗ, ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣΑΚΑΔ. ΕΤΟΣ 2014-2015 | ΕΑΡΙΝΟ ΕΞΑΜΗΝΟΣΠΟΥΔΑΣΤΡΙΑ | ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΤΖΑΧΡΗΣΤΑ | ΑΡΧ. ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ Ε.Μ.Π.ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΕΣ | Ι. ΠΟΛΥΖΟΣ, Α. ΑΡΑΒΑΝΤΙΝΟΣ, Ε. ΧΑΝΙΩΤΟΥ, Σ. ΜΑΥΡΟΜΜΑΤΗ

2

3

περιεχόμενα

1. Εισαγωγή

• Υπόθεση εργασίας – Ερωτήματα – Μεθοδολογία

2. Ο δημόσιος αστικός χώρος στο κέντρο της Αθήνα

• Η έννοια του δημόσιου χώρου

• Χρονικές τομές - Θεσμικό πλαίσιο

3. Η περίπτωση της πλατείας Κλαυθμώνος

• Χωρική - ιστορική ανάλυση

4. Η πλατεία Κλαυθμώνος σήμερα

• Θέση της πλατείας

• Σχέση της πλατείας με τους υπόλοιπους δημόσιους χώρους του κέντρου

5. Ανάγνωση του χώρου

• Η πλατεία

• Χρήσεις στην ευρύτερη περιοχή

• Ζωτικές | κενές περιοχές της πλατείας 6. Προτάσεις - Κατευθύνσεις

• Συμμετοχή σε ένα ευρύτερο δίκτυο λειτουργιών και ελεύθερων χώρων

• Ενίσχυση της λειτουργικής σχέσης με τα γύρω κτίρια

7. Συμπεράσματα

_ βιβλιογραφία

4

5

1 Εισαγωγή

• Υπόθεση εργασίας – Ερωτήματα – Μεθοδολογία

Ο δημόσιος χώρος όπως τον συναντάμε είναι αποτέλεσμα τόσο των κοινωνικών συνθηκών της εκάστοτε περιόδου όσο και του θεσμικού πλαισίου που τον συνοδεύει. Τα τελευταία χρόνια στο κέντρο της Αθήνας είναι έντονο το φαινόμενο της έλλειψης δημόσιων χώρων. Ταυτόχρονα όμως όπου ο δημόσιος χώρος είναι επαρκής, πολλές φορές δεν καταφέρνει να χρησιμοποιηθεί από τους κατοίκους και τους επισκέπτες του κέντρου. Στα πλαίσια της παρούσας εργασίας θα αναζητηθούν τα αίτια της περίπτωσης του «ανενεργού» δημόσιου χώρου προσεγγίζοντας ταυτόχρονα τη χωρική διάσταση του προβλήματος σε συνδυασμό με τις κοινωνικοοικονομικές μεταλλάξεις που συντελούνται.

Ως μελέτη περίπτωσης επιλέγεται η πλατεία Κλαυθμώνος ως παράδειγμα κεντρικού δημόσιου αστικού χώρου που δεν καταφέρνει να εκπληρώσει το ρόλο της ως πλατεία. Η θέση της είναι κομβική καθώς συνδέει τις κεντρικές λειτουργίες των οδών Πανεπιστημίου και Σταδίου με την περιοχή γύρω από την οδό Κολοκοτρώνη όπου κυριαρχούν το εμπόριο, οι υπηρεσίες και η αναψυχή. Αυτό που χαρακτηρίζει διαχρονικά την πλατεία Κλαυθμώνος είναι η αναζωογόνησή της μέσα από την περιστασιακή της λειτουργία. Πλήθος εκδηλώσεων πολιτιστικών όπως το παζάρι βιβλίων και τροφίμων, πολιτικών όπως τα καλέσματα συλλαλητηρίων αλλά και κοινωνικών όπως οι συλλογικές κουζίνες μαρτυρούν ότι η πλατεία αποτελεί μέρος της συλλογικής μνήμης των κατοίκων της Αθήνας. Σήμερα η πλατεία αντανακλά ευθέως την εικόνα της κρίσης και παρουσιάζει μια εικόνα εγκατάλειψης. Λίγοι είναι εκείνοι που την επισκέπτονται ή τη διασχίζουν σε καθημερινό επίπεδο. Αυτοί είναι και οι λόγοι για τους οποίους επιλέγεται η πλατεία Κλαυθμώνος για τη διερεύνηση του ζητήματος των «κενών» - χωρίς λειτουργία δημόσιων χώρων.

Για ποιους λόγους η συγκεκριμένη πλατεία δεν καταφέρνει να συμμετάσχει ενεργά στην καθημερινή ζωή της πόλης;

Αρχικά θα επιχειρηθεί μια ανάλυση του ζητήματος του δημόσιου αστικού χώρου στην Αθήνα μέσα από την παρουσίαση των σημαντικότερων γεγονότων που καθόρισαν το ρόλο του και την παρουσία του. Πρόκειται για κοινωνικοοικονομικές μεταλλάξεις οι οποίες σε συνάρτηση με το θεσμικό πλαίσιο λειτούργησαν καταλυτικά στη διαμόρφωση του δημόσιου χώρου. Στη συνέχεια πραγματοποιείται μια χωρική και ιστορική ανάλυση της πλατείας Κλαυθμώνος όσον αφορά τη θέση και τη μορφή της. Παρουσιάζεται το πλαίσιο γύρο από το σχεδιασμό της, οι ενέργειες που έχουν γίνει από πλευράς δημόσιων φορέων, μελέτες που έχουν γίνει αλλά και αρχιτεκτονικοί διαγωνισμοί. Ακολούθως δίνεται έμφαση στη σημερινή χωρική πραγματικότητα της πλατείας Κλαυθμώνος μέσα από τις χρήσεις των κτιρίων που την περιβάλουν αλλά και τις κινήσεις των πεζών όταν την διασχίζουν. Για την απεικόνιση της σημερινής εικόνας της πλατείας πραγματοποιήθηκε έρευνα πεδίου στην οποία αποτυπώθηκαν οι χρήσεις των γύρω οικοδομικών τετραγώνων. Η έρευνα έγινα την περίοδο 20.9.2015 έως 1.10.2015.

Επίσης προσεγγίζεται το ζήτημα της σχέσης της πλατείας με τους υπόλοιπους δημόσιους χώρους του κέντρου της Αθήνας μέσα από το πρίσμα της γειτνίασης χωρικά αλλά ταυτόχρονα και της λειτουργικής διάσπασης. Τίθεται το ερώτημα ποιοι οι χρήστες της πλατείας και με ποιο τρόπο βιώνουν το δημόσιο αυτό χώρο στην καθημερινότητά τους. Στο επόμενο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στον κυρίαρχο λόγο και την επερχόμενη ανάπλαση της οδού Πανεπιστημίου. Το Rethink Athens λαμβάνει υπόψη του την πλατεία

6

Κλαυθμώνος και με ποιο τρόπο το κάνει; Ποιος ο ρόλος της πλατείας Κλαυθμώνος στο δίκτυο αυτό;

2 Ο δημόσιος αστικός χώρος στο κέντρο της Αθήνα

• Η έννοια του δημόσιου χώρου

“Οι δημόσιοι χώροι αποτελούν ένα παράθυρο στην ψυχή της πόλης” Sharon Zukin

Ο δημόσιος χώρος σε θεωρητικό επίπεδο είναι ένας χώρος “ανοιχτός”, όπου όλοι έχουν πρόσβαση σε αυτόν. Όλοι είναι ελεύθεροι να τον οικειοποιηθούν σχηματίζοντας δίκτυα σχέσεων τα οποία προσδίδουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στο δημόσιο αστικό χώρο. “Το δημόσιο αναφέρεται στο δημόσιο χώρο της πόλης αλλά και στους κοινωνικούς θεσμούς και σχέσεις που τον προσδιορίζουν και συγκροτούνται μέσα σ’ αυτόν (εργασία, εκπαίδευση, πολιτική, ελεύθερος χρόνος…), στη συγκρότηση μιας “δημόσιας σφαίρας”, όπου διαμορφώνονται ατομικές και συλλογικές ταυτότητες και χαρακτηριστικά της ιδιότητας του πολίτη: αυτονομία, ισότητα, δημόσια παρουσία, αντιπροσώπευση, πρόσβαση σε πόρους και σε μια σειρά δικαιωμάτων που προκύπτουν από αυτή”1 . Ο χώρος δεν είναι πλέον στατικός και αμετάβλητος αλλά διαμορφώνεται μέσα από το ανθρωπογενές πλέγμα της πόλης αλλάζοντας τη λειτουργία του ακόμη και τη μορφή του.

Μιλώντας όμως για το δημόσιο χώρο, το ενδιαφέρον στρέφεται προς την ανθρώπινη δραστηριότητα και συγκεκριμένα προς τα άυλα δίκτυα σχέσεων που αναπτύσσονται και ξεπερνούν τα όρια του δημόσιου χώρου. Ανέκαθεν βρισκόταν σε σχέση αλληλεξάρτησης, χωρικής και λειτουργικής με τους χώρους του εμπορίου και της παραγωγής και τις πολιτισμικές και πολιτιστικές χρήσεις. Μέσα στα πλαίσια αυτά συνδιαμορφώθηκαν μέχρι σήμερα και σε σχέση με τις διαρκείς μεταλλάξεις που συντελούνται σε κοινωνικοοικονομικό επίπεδο. Ο σύγχρονος αστικός δημόσιος χώρος υφίσταται μετασχηματισμούς ως αποτέλεσμα των νέων οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών που επιδρούν καταλυτικά τόσο στη χωρική του διάσταση όσο και στο δημόσιο χαρακτήρα του. Η δυναμική σχέση του δημόσιου χώρου με τον ιδιωτικό επιβεβαιώνεται κα από τον ορισμό βάσει της πολεοδομικής θεώρησης, σύμφωνα με τον οποίο ο δημόσιος χώρος είναι το σύνολο των κοινόχρηστων και κοινωφελών χώρων που καθορίζονται από το εγκεκριμένο ρυμοτομικό σχέδιο.

Στην Ελλάδα ο δημόσιος αστικό χώρος λησμονείται λόγω της πυκνής δόμησης του αστικού ιστού, του φαινομένου της αστικής διάχυσης και της μη εφαρμογής ολοκληρωμένου αστικού σχεδιασμού. Η παθογένεια του δημόσιου χώρου συνίσταται τόσο στον περιορισμό του όσο και στην υποβάθμιση των ποιοτικών του χαρακτηριστικών. Το αυτοκίνητο κυριαρχεί στους ελεύθερους δημόσιους χώρους με την πολιτεία να αδρανεί απέναντι στο ζήτημα. Επίσης η έλλειψη πρασίνου από τους κοινόχρηστους χώρους αποτελεί σημαντικό στοιχείο υποβάθμισής τους συνολικά τόσο σε επίπεδο αισθητικής όσο και σε ζωτικό επίπεδο. Στη χώρα μας ο δημόσιος χώρος κυμαίνεται σε ποσοστό 1-4% σε πόλεις που ο πληθυσμός υπερβαίνει τους 5000 κατοίκους ενώ τα 2/3 των κατοίκων της Αθήνας και του Πειραιά διαμένει σε περιοχές που ο δημόσιος χώρος δεν προσεγγίζει

1. Ντίνα Βαϊου, "Δημόσιο/ιδιωτικό.Στερεότυπα φύλου και αποκλεισμοί στην πόλη", περιοδικό Αρχιτέκτονες, τ. 34, 2002, σελ. 70

7

ούτε το 2%2. Σήμερα τα όρια του δημόσιου χώρου με τον ιδιωτικό γίνονται ολοένα και πιο ρευστά με χαρακτηριστική διόγκωση του φαινομένου της εμπορευματοποίησης του δημόσιου χώρου. Επίσης ο κατακερματισμός του δημόσιου χώρου, η συρρίκνωση και σε συνδυασμό με τις σύγχρονες κοινωνικοοικονομικές εξελίξεις εντείνουν τα σημάδια εγκατάλειψης.

• Χρονικές τομές - Θεσμικό πλαίσιο

Όμως η διαμόρφωση του δημόσιου χώρου όπως τον γνωρίσουμε σήμερα είναι αποτέλεσμα πολλών διεργασιών που λειτουργούν είτε συμπληρωματικά είτε αντιθετικά συνθέτοντας την πολυδιάστατη αυτή εικόνα. Σύμφωνα με το θεσμικό πλαίσιο και τις εκάστοτε κοινωνικοοικονομικές μεταλλάξεις, αναγνωρίζουμε τις ακόλουθες χρονικές τομές στη διάπλαση του δημόσιου αστικού χώρου στην ελληνική πραγματικότητα.

- Μεταπολεμική περίοδος έως το 1985

Αναζητώντας τις ρίζες της υποβάθμισης του κέντρου της Αθήνας ανατρέχουμε στην περίοδο αυτή η οποία χαρακτηρίζεται από την ανεξέλεγκτη παραγωγή του μεγαλύτερου μέρους του σημερινού κτιριακού όγκου του κέντρου της Αθήνας. Παρότι η διαδικασία της αντιπαροχής είχε ξεκινήσει από την περίοδο του μεσοπολέμου, είναι τώρα που λαμβάνει αυτές τις διαστάσεις. Από τα μέσα της δεκαετίας το 70’, με το σύστημα της αντιπαροχής ξεκινά η απρογραμμάτιστη πυκνοδόμηση του κέντρου με σημαντικές επιπτώσεις στις συνθήκες διαβίωσης των κατοίκων του. “Τις συνθήκες αυτές επιδείνωσε η ραγδαία ανάπτυξη του αριθμού των ιδιωτικών αυτοκινήτων χωρίς την ανάλογη υποδομή και η ατμοσφαιρική ρύπανση που προστέθηκε στα αρνητικά της προβληματικής κυκλοφορίας, στάθμευσης κ.λ.π.”3. Ο δημόσιος χώρος μοιάζει να είναι αυτό που περίσσεψε από τον κτισμένο όγκο μιας και δεν υπάρχει καμία πρόβλεψη γι’ αυτόν. Μέσα στα πλαίσια αυτά, τα μεσαία και υψηλά αστικά στρώματα επιλέγουν ως τόπο κατοικίας τους τα προάστια της πόλης εγκαταλείποντας σταδιακά το κέντρο της Αθήνας.

- 1985-1996

Στις αρχές της δεκαετίας του ’80 τοποθετείται η εκκίνηση της διαδικασίας αποκέντρωσης των χώρων γραφείων και υπηρεσιών. Η ανάπτυξη μεγάλης κλίμακας γραφειακών εγκαταστάσεων εκτός του κέντρου της πόλης και κατά μήκος μεγάλων οδικών αξόνων όπως η Κηφισίας και η Συγγρού, οδήγησε στη γεωγραφική αναδιάρθρωση των υπηρεσιών. Βεβαίως η μετατόπιση του κέντρου βάρους στους γραφειακούς χώρους από το κέντρο της Αθήνας στην περιφέρεια συνδέεται με την προγενέστερη μετακίνηση των μεσοαστικών στρωμάτων στα προάστια. Επίσης είναι η περίοδος που διαβλέπεται ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον σε παγκόσμιο και ευρωπαϊκό επίπεδο προς τη βιώσιμη και αειφόρο ανάπτυξη, που αποτυπώνεται μέσα από πλήθος επιστημονικών συναντήσεων. Σημαντική στιγμή για την κατανόηση των συνθηκών που επικρατούν την περίοδο αυτή αλλά και για το πώς εξελίσσεται η διαδικασία της διάρθρωσης του χώρου, είναι το ΡΣΑ του ’85. “Ο στόχος του Ρυθμιστικού Σχεδίου του 1985 για αποσυμφόρηση του κέντρου, παράλληλα βέβαια και με τους παράγοντες της κτηματαγοράς όπως διαμορφώθηκαν κατά την αναπτυξιακή φάση της Αθήνας, οδήγησαν σε απομάκρυνση βασικών λειτουργιών από αυτό, κυρίως

2. Κεχαγιόγλου Νικόλαος, "Ο δημόσιος χώρος της πόλης – ο ρόλος της πλατείας στον ελληνικό χώρο σήμερα – Στόχοι και προοπτικές", Αθήνα, Οκτώβριος 2014, σελ.7

3. ΕΚΚΕ, Το Κέντρο της Αθήνας ως πολιτικό διακύβευμα, Αθήνα: ΕΚΚΕ, 2013, σελ. 12

8

Υπουργείων και επιτελικών υπηρεσιών, και σε ανοχή της ανάπτυξης εμπορικών κέντρων μεγάλης κλίμακας στην περιφέρεια του κέντρου ή και εκτός Λεκανοπεδίου. Οι σημαντικές αυτές «απώλειες» για το Κέντρο Πόλης, ήρθαν να προστεθούν στην απαξίωση και απομάκρυνση παραγωγικών μονάδων και κατοικίας, δημιουργώντας επίσης ευνοϊκό έδαφος για την κρίση.”4 Αυτό οδήγησε στο φαινόμενο της αστικής διάχυσης καταλαμβάνοντας τεράστιες εκτάσεις περιαστικού πρασίνου.

- Ολυμπιακοί Αγώνες, 1996-2004

Το διάστημα 200-2004 σηματοδοτήθηκε από τη ραγδαία αύξηση των επενδύσεων σε ακίνητα με εμπορικές και επιχειρηματικές χρήσεις τα οποία τοποθετούνται στα προάστια της Αθήνας. Η πόλη ακολουθεί τα δυτικά πρότυπα διάρθρωσης του χώρου, σύμφωνα με τα οποία οι κεντρικές λειτουργίες της πόλης διασπείρονται μακριά από το κέντρο. Συγκεκριμένα το εμπόριο μεταφέρεται και αυτό με τη σειρά του στην περιφέρεια με χαρακτηριστική την εμφάνιση ενός νέου τότε εμπορικού μοντέλου, αυτού των mall. Μεγάλα εμπορικά κέντρα αναπτύσσονται κατά μήκος ισχυρών οδικών αξόνων η πρόσβαση στα οποία γίνεται κυρίως μέσω ιδιωτικού αυτοκινήτου. Οι μικρές εμπορικές επιχειρήσεις στο εμπορικό τρίγωνο εμφανίζουν τα πρώτα προβλήματα βιωσιμότητας μια και η λειτουργία τους έρχεται σε αντίθεση με τα εμπορικά πολυκαταστήματα που ακολουθούν τις τάσεις της παγκοσμιοποίησης στην οικονομία. Οι Ολυμπιακοί Αγώνες άφησαν εκτός ενδιαφέροντος το κέντρο της Αθήνας με μοναδική εξαίρεση την ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων. Ο σχεδιασμός που ακολουθήθηκε την περίοδο αυτή κληρονόμησε στους κατοίκους μια σειρά από μεγάλα δημόσια έργα τα οποία ελάχιστα αποφόρτισαν το πυκνοδομημένο κέντρο της Αθήνας που αναζητά δημόσιους χώρους.

- 2010-Σήμερα

Το 2010 ξεκινούν οι θεσμικές αλλαγές στα πλαίσια της οικονομικής κρίσης που βρίσκεται σε εξέλιξη. Τη διετία 2010-2012 φαίνονται οι επιπτώσεις των νέων συνθηκών και μέσω της ραγδαίας αύξησης της ανεργίας και ιδιαίτερα στους νέους. Πολλά καταστήματα και μικροί χώροι γραφείων στο κέντρο της Αθήνας κλείνουν. Τα λουκέτα στα καταστήματα αυξάνονται γρήγορα μιας και οι έμποροι αδυνατούν να ανταποκριθούν στην αύξηση των φόρων η οποία συνοδεύεται με ταυτόχρονη μείωση των εσόδων καθώς η εμπορική κίνηση έχει μειωθεί σημαντικά. Η εικόνα που παρουσιάζει το κέντρο της Αθήνας σήμερα είναι μια εικόνα εγκατάλειψης που αντανακλάται πλήρως στους δημόσιους χώρους. Πλήθος αστέγων έχουν βρει καταφύγιο σε πλατείες, στοές και πεζοδρόμια ενώ έχει μειωθεί σε μεγάλο βαθμό και η κίνηση των περαστικών.

4. Αθήνα – Μεσογειακή πρωτεύουσα στρατηγικές και προτεραιότητες του Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθήνας / Αττικής 2021, Ιούνιος 2011, σελ. 12

9

3 Η περίπτωση της πλατείας Κλαυθμώνος

• Χωρική - ιστορική ανάλυση

Η πλατεία Κλαυθμώνος εμφανίζεται για πρώτη φορά στο σχέδιο των Κλεάνθη – Schaubert το 1833 ως τετράγωνη ανώνυμη πλατεία στο κέντρο της οποίας προβλέπεται άγνωστης χρήσης δημόσιο κτίριο. Στο σχέδιο παρουσιάζεται ως συμμετρική της σημερινής πλατείας Κουμουνδούρου, οι οποίες “συνδέονταν με πλατύτατο «βουλεβάρτον» στην θέση της σημερινής οδού Ευριπίδου” . Το σχέδιο Klenze συνεχίζει να τοποθετεί στον ίδιο χώρο την ονομαζόμενη πλατεία Αισχύλου, χωροθετώντας στο κέντρο της το θέατρο της πόλης.

Η πλατεία στο σχέδιο Klenzeπηγή: Μ. Βενιεράκης, Θ. Ζάχος, "Πολοτιστικό Κέντρο στην πλατεία Κλαυθμώνος", Διπλωματική εργασία, Ιούλιος 2013, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

Η πλατεία στο σχέδιο των Κλεάνθη – Schaubert το 1833πηγή: Μ. Βενιεράκης, Θ. Ζάχος, "Πολοτιστικό Κέντρο στην πλατεία Κλαυθμώνος", Διπλωματική εργασία, Ιούλιος 2013, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

10

- Περίοδος 1909-1945

Το 1927 η πλατεία διαμορφώνεται από τον αρχιτέκτονα Εμ. Λαζαρίδη. Στο κέντρο κατασκευάζεται πλάτωμα οκταγωνικού σχήματος με σιντριβάνι ενώ περιμετρικά διαμορφώνεται πράσινο με διαγώνιες προσβάσεις. Στην περιφέρεια αναπτύσσονται σταδιακά νέες χρήσεις όπως τράπεζες, το αγγλικό επιμελητήριο και κεντρικά γραφεία εφημερίδων.

1870Φαίνεται η θέση του Υπ. Οικονομικών με μέτωπο στην οδό Σταδίου και ο κήπος πίσω από το κτίριο

πηγή: Λ. Καλλιβρετάκης, "Η Αθήνα ήταν ένα χωριό", άρθρο στην ιστοσελίδα Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνώνhttp://www.eie.gr/archaeologia/gr/chapter_more_9.aspx#_17

- Περίοδος 1833-1863

Το 1835 ξεκινά η κατασκευή του Νομισματοκοπείου με μέτωπο στη Σταδίου. Λόγω της προσωρινής εγκατάστασης του αυτοκρατορικού ζεύγους στα παράπλευρα κτίρια, ο χώρος μπροστά από το Νομισματοκοπείο μετατρέπεται σε βασιλικό κήπο.

- Περίοδος 1863-1909

Την περίοδο αυτή η πλατεία λαμβάνει την οριστική πολεοδομική της μορφή με τον τελικό προσδιορισμό των οικοδομικών της γραμμών. Το 1868 περιέρχεται στο Δήμο Αθηναίων, σπάνια όμως αποκαλείται πλατεία αλλά συνηθέστερα εμφανίζεται ως κήπος. Με την εγκατάσταση του Υπ. Οικονομικών το 1868 στο κτίριο του παλιού Νομισματοκοπείου η πλατεία αναφέρεται ως “ο κήπος του Υπ. Οικονομικών” ή συνηθέστερα “ο κήπος του Κλαυθμώνος” λόγω της σύχνασης σ’ αυτήν των απολυμένων δημόσιων υπαλλήλων. Παρότι η θέση της πλατείας ήταν κεντροβαρική λόγω της εγγύτητάς της με την οδό Σταδίου, δεν καταφέρνει να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στα τεκταινόμενα της πόλης μιας και το κτίριο του Υπ. Οικονομικών την κρατά αποκομμένη. Η μορφή και η λειτουργία της πλατείας παραμένει ίδια έως τις αρχές του 20ου αιώνα.

11

Διαμόρφωση της πλατείας το 1927 από τον Εμ. Λαζαρίδηπηγή: Μ. Μπίστη, "δημόσιου χώρου χρήστες αναζητούνται", ερευνητική εργασία, Μάρτιος 2012, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

αεροφωτογραφία της πλατείας τη δεκαετία του '30πηγή: http://s1078.photobucket.com/user/diskovolos1/media/AthensAerialView1930s_zps3c1c6625.jpg.html

12

Σημαντική αλλαγή αποτελεί η κατεδάφιση του κτιρίου του Υπ. Οικονομικών το 1939 παρά τις αντιδράσεις αρχιτεκτόνων όπως ο Άρης Κωνσταντινίδης. Υπάρχει όμως το σενάριο της διάνοιξης της οδού Κοραή έως το Μοναστηράκι που παρουσιάζεται ως “σημαντική ενέργεια εξυγίανσης της Αθήνας”5 . Οι δρόμοι που περιβάλουν την πλατεία λειτουργούν την περίοδο αυτή για στάση και στάθμευση τροχοφόρων. Το 1930 εγκαθίστανται στάσεις Μέσων Μαζικής Συγκοινωνίας αυξάνοντας σε κάποιο βαθμό την κίνηση στο εσωτερικό της πλατείας. Παρόλα αυτά, ο δημόσιος χώρος της πλατείας μοιάζει αποκομμένος από την περιμετρική κίνηση και οι πάγκοι στο κέντρο του κήπου ενδείκνυνται περισσότερο για ήσυχη ανάπαυση.

5. Οι πλατείες της Αθήνας 1834-1945 Παράρτημα ΙΙ: Οι πλατείες, Μελαμπιανάκη Ευγενία, Αθήνα 2006, σελ. 11

πηγή: http://pisostapalia.blogspot.gr/2015/03/blog-post_32.html

13

- Περίοδος 1945 – Σήμερα

Για μεγάλο διάστημα μετά την κατεδάφιση του Υπ. Οικονομικών το κενό που προκύπτει αποτελεί μέρος του οδικού δικτύου λειτουργώντας σαν παράδρομος της οδού Σταδίου και χώρος στάθμευσης. Παράλληλα ανεγείρονται πλήθος νέων κτισμάτων στον περίγυρο της πλατείας ισοπεδώνοντας έτσι το νεοκλασσικό περιβάλλον που υπήρχε. Το 1972 δημοπρατείται υπόγειο παρκινγκ και ανάπλαση της πλατείας ενοποιώντας την με τον υφιστάμενο υπαίθριο χώρο στάθμευσης. Η μελέτη βασίζεται στο αρχικά βραβευμένο σχέδιο μέσω αρχιτεκτονικού διαγωνισμού των αρχιτεκτόνων Π. Βασιλειάδη – Σ. Κοκκολιάδη – Ι. Ρίζου. Η πλατεία περιγράφεται με σκληρά όρια που αποκόβουν ακόμη περισσότερο την επικοινωνία της με τις απέναντι όζεις των πλευρικών δρόμων Δραγατσανίου και Παπαρηγοπούλου, εξαιτίας των δύο προσβάσεων στο υπόγειο παρκινγκ. Επιπλέον η κατασκευή δύο εισόδων με κυλιόμενες σκάλες προς το παρκινγκ, που δεν θα λειτουργήσουν ποτέ, εντείνουν τον προβληματισμό όσον αφορά τα όρια της πλατείας. Το 1989 η πλατεία μετονομάζεται σε “πλατεία Εθνικής Συμφιλιώσεως” με παράλληλη τοποθέτηση αγάλματος στο κέντρο της πλατείας, απέναντι από τον άξονα της πλατείας Κοραή και της Τριλογίας του Πανεπιστημίου.

πηγή: Μ. Μπίστη, "δημόσιου χώρου χρήστες αναζητούνται", ερευνητική εργασία, Μάρτιος 2012, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

14

πηγή: library.tee.gr/digital/architectoniki/1957/archit_1957_2_30.pdf

15

4 Η πλατεία Κλαυθμώνος σήμερα

• Θέση της πλατείας

Η πλατεία Κλαυθμώνος βρίσκεται στην καρδιά του ιστορικού τριγώνου και περιβάλλεται ευρύτερα από ένα δίκτυο οδών κύριας σημασίας όπως η οδός Σταδίου. Η θέση της είναι κομβική καθώς συνδέει τις κεντρικές λειτουργίες των οδών Πανεπιστημίου και Σταδίου με την περιοχή γύρω από την οδό Κολοκοτρώνη. Σχετικά με τα χαρακτηριστικά του δομημένου μέρους του ιστού, παρατηρείται η διαφοροποίηση των δύο αυτών περιοχών, της παλαιάς και της σύγχρονης, ως προς την κλίμακα και τη λειτουργία. Το τμήμα μεταξύ των οδών Ευριπίδου, Πραξιτέλους και μέχρι τους πρόποδες της Ακρόπολης, χαρακτηρίζεται από μικρά οικοδομικά τετράγωνα, άτακτα τοποθετημένα, με χαμηλά σχετικά ύψη ορόφων και μικρές πλατείες πολλές γύρω από θρησκευτικά κτίρια. Οι λειτουργίες που κυριαρχούν είναι σχετικές με το εμπόριο αλλά και το χονδρεμπόριο, τα γραφεία και την αναψυχή προσδίδοντας στην περιοχή κινητικότητα για το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας αλλά και της νύχτας. Από την άλλη, η σύγχρονη περιοχή αποτελείται από μεγαλύτερα οικοδομικά τετράγωνα με ορθοκανονική χάραξη δρόμων και μεγαλύτερα ύψη κτιρίων. Στο τμήμα αυτό δραστηριοποιούνται χρήσεις εμπορίου, πολιτισμού, αλλά και πολλοί χώροι διοίκησης και υπηρεσιών όπως τράπεζες. Έτσι λοιπόν, η πλατεία Κλαυθμώνος λειτουργεί ως είσοδος προς το ιστορικό κέντρο και μέσω αυτής ως χώρο μετάβασης γίνεται η πρόσβαση προς την οδό Ευριπίδου και την πλατεία Κουμουνδούρου, αλλά και προς την πλατεία Μοναστηρακίου.

Τίθεται όμως το ερώτημα αν και σε ποιο βαθμό υλοποιείται η σχέση αυτή της πλατείας Κλαυθμώνος με τους υπόλοιπους δημόσιους χώρους.

πηγή: http://courses.arch.ntua.gr/el/analytiki_proseggish_toy_astikoy_xvroy/uemata_askisevn_-_ergasivn/ypobaura/a__dhmotiko_diamerisma_auinas_-_xarths_.html

16

πηγή: Μ. Αντωνίνης, Α. Λαμπράκη, Β. Χατζής, εργασία στα πλαίσια του μαθήματος 8Α _τόπος αστικού τοπίου, Απρίλιος 2013, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

_χρήσεις γης

_αριθμός ορόφων

_κυκλοφορία

17

• Σχέση της πλατείας με τους υπόλοιπους δημόσιους χώρους του κέντρου

Στο χάρτη φαίνονται οι κυριότερες πλατείες του εμπορικού κέντρου και οι συνδέσεις με τη μορφή πεζοδρόμων. Οι ισχυροί άξονες Πανεπιστημίου και Σταδίου διασχίζουν την περιοχή με πολλές από τις πλατείες να αναπτύσσονται εκατέρωθεν των οδών. Στο ιστορικό κέντρο οι βασικότεροι πεζόδρομοι που το διασχίζουν και υλοποιούν σημαντικές συνδέσεις δημόσιων χώρων είναι η Αιόλου και η Ερμού. Η πλατεία Κλαυθμώνος παρά τη σημαντική θέση όμως που κατέχει στο εμπορικό τρίγωνο, δεν καταφέρνει να συνδεθεί επιτυχώς με τους υπόλοιπους δημόσιους χώρους.

Είναι χαρακτηριστική η εγγύτητα της πλατείας Κλαυθμώνος με την πλατεία Κοραή και την Τριλογία στην οδό Πανεπιστημίου (Ακαδημία- Πανεπιστήμιο - Βιβλιοθήκη). Η οπτική και χωρική σχέση μεταξύ των τριών αυτών δημόσιων χώρων της πλατείας Κλαυθμώνος, της πλατείας Κοραή και της Τριλογίας, λειτουργεί ως πυρήνας και σημείο αναφοράς για το ιστορικό τρίγωνο. Παρόλα αυτά οι οδοί Σταδίου και Πανεπιστημίου λειτουργούν ως ισχυρά όρια δημιουργώντας ασυνέχειες στη λειτουργία του δημόσιου χώρου και αποκόπτοντας τελικά την πλατεία Κλαυθμώνος. Η διάσχιση της οδού Σταδίου υλοποιείται μέσω διαβάσεων και φωτεινών σηματοδοτών που βρίσκονται στο πλάι της πλατείας δυσχεραίνοντας την επικοινωνία με την πλατεία Κοραή. Επίσης δεν επιτυγχάνεται η συμμετοχή της στο δίκτυο Κοραή-Τριλογία ούτε υπογείως καθώς η πλατεία Κλαυθμώνος δεν έχει τροφοδοτηθεί με είσοδο στο μετρό.

πηγή: " RE-think-Athens. Η ανασυγκρότηση του κέντρου με άξονα την Πανεπιστημίου", Σχέδιο διακήρυξης αρχιτεκτονικού διαγωνισμού, v.01 / 02-05-2011, Ερευνητικό πρόγραμμα ΕΜΠ-ΥΠΕΚΑ"Μεταλλασσόμενοι χαρακτήρες και πολιτικές στα κέντρα πόλης Αθήνας και Πειραιά"

18

5 Ανάγνωση του χώρου

• Η πλατεία

πηγή: χάρτης που συντάχθηκε από τη συγγραφέα της παρούσας εργασίας στα πλαίσια του μαθήματος

Δημοτικό Κυλικείο

Τραπεζοκαθίσματα

Στάσεις Λεωφορείων

έξοδοι του υπόγειου πάρκινγκ

Στοές

Στοές

19

20

Η πλατεία Κλαυθμώνος περιβάλλεται από τις οδούς Σταδίου, Δραγατσανίου, Παπαρηγοπούλου και Παλαιών Πατρών Γερμανού. Η μορφή της πλατείας παραπέμπει στο παρελθόν και στην ιστορική διαδρομή που τη συνοδεύει, καθώς ακόμη και σήμερα αποτελείται από δύο κυρίαρχα τμήματα. Από την μια μεριά έχουμε το τμήμα προς την οδό Σταδίου, που εμφανίζεται με πιο αστικά χαρακτηριστικά καθώς κυριαρχούν τα σκληρά υλικά. Οι κινήσεις στην περιοχή αυτή της πλατείας οργανώνονται μέσω αυστηρά ορισμένων διαδρομών τις οποίες περιγράφουν παρτέρια με χαμηλό κυρίως πράσινο και λίγα δέντρα. Οι κινήσεις αυτές έχουν ως σημείο αναφοράς το άγαλμα που τοποθετείται στο κέντρο του πάνω μέρους της πλατείας Κλαυθμώνος, το οποίο όμως καταλαμβάνει μέσω της περίφραξής του αρκετά μεγάλο χώρο και αναλογικά με το μέγεθός του. Έτσι ο μεγαλύτερος ελεύθερος χώρος περιορίζεται στο μέτωπο με την οδό Σταδίου, όπου είναι τοποθετημένες οι στάσεις των λεωφορείων, τροφοδοτώντας την πλατεία με κόσμο κατά τη διάρκεια της ημέρας. Επίσης, στην πλευρά προς την οδό Δραγατσανίου είναι και το μοναδικό σημείο της πλατείας που γίνεται χρήση τραπεζοκαθισμάτων ενισχύοντας σε κάποιο βαθμό τη ζωτικότητα της πλατείας.

Το κάτω μέρος της πλατείας βρίσκεται σε υψομετρική υποβάθμιση σε σχέση με το πάνω μέρος, ενώ ταυτόχρονα η παρουσία φύτευσης κυριαρχεί δημιουργώντας ένα είδος απομόνωσης από την περιβάλουσα αστική δραστηριότητα. Οι κινήσεις είναι ακόμη πιο αυστηρά οργανωμένες και κατευθύνονται ακτινικά με κέντρο ένα πλάτωμα όπου βρίσκεταιτο δημοτικό κυλικείο. Η λειτουργία του χαρακτηρίζεται προβληματική καθώς ήταν για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα κλειστό, το 2012 επαναλειτούργησε, σύντομα όμως διακόπηκε εκ νέου η δραστηριότητά του οριστικά. Η περιοχή αυτή είναι αποκομμένη από τις οδούς Δραγατσανίου και Παπαρηγοπούλου λόγω της ύπαρξης των δύο πλευρικών εισόδων προς το υπόγειο παρκινγκ. Το γεγονός αυτό μαρτυρά και η ολοκληρωτική απουσία πεζοδρομίων κατά μήκος των οδών προς την πλευρά της πλατείας. Ακόμη ένα προβληματικό σημείο, όσον αφορά τι προσβάσεις, αποτελούν και οι δύο απολήξεις των διαδρομών του κάτω μέρους της πλατείας προς τις συμβολές των πλευρικών οδών. Είναι χαρακτηριστική η ανυπαρξία οποιασδήποτε διάβασης για τους πεζούς, ενώ συγκεκριμένα στη συμβολή των οδών Παπαρηγοπούλου και Παρνασσού η πρόσβαση προς την πλατεία είναι σχεδόν αδύνατη μιας και υλοποιείται μέσω μιας νησίδας και μεταξύ παρκαρισμένων οχημάτων.

Η κακή διαχείριση της υψομετρικής διαφοράς της πλατείας έχει ως αποτέλεσμα την απομόνωση του κάτω τμήματος της πλατείας από την κίνηση της Σταδίου ως πέρασμα αλλά και από την όποια τροφοδοσία θα μπορούσε να υπάρξει από την είσοδο του μετρό στην οδό Κοραή. Επίσης εξίσου δυσλειτουργική είναι και η διαχείριση της κάτοψης της πλατείας μιας και τα όριά της με τον τρόπο που έχουν διαμορφωθεί, αποκόβουν κάθε επικοινωνία με τις όψεις των γύρω κτιρίων και τις χρήσεις τους. Χαρακτηριστική είναι η παρουσία των κυλιόμενων σκαλών εξωτερικά της πλατείας και επί της οδού Σταδίου, που οδηγούν στον υπόγειο χώρο στάθμευσης. Οι σκάλες αυτές δεν λειτούργησαν ποτέ, ενώ η θέση τους εμποδίζει την πρόσβαση προς το χώρο της πλατείας από τα πλευρικά πεζοδρόμια. Ως αποτέλεσμα αυτών η πλατεία λειτουργεί ως μια νησίδα δημόσιου χώρου που δεν καταφέρνει να συσχετιστεί με καμία από τις δραστηριότητες της πόλης.

21

• Χρήσεις στην ευρύτερη περιοχή

Ο δημόσιος αστικός χώρος σχετίζεται με τις λειτουργίες που αναπτύσσονται τόσο στα μέτωπα των κτιρίων που βρίσκονται σε άμεση σχέση με αυτόν, όσο και της ευρύτερης περιοχής. Ειδικότερα,η χρήση του εμπορίου που συναντάται κατά μήκος των δρόμων ή και οργανωμένη εντός των στοών, βρίσκεται σε συνεχή αλληλεξάρτηση με τον ελεύθερο δημόσιο χώρο και συμβάλει καθοριστικά στη διαμόρφωση της εικόνας του. Το κέντρο της Αθήνας είναι παραδοσιακά ένα εμπορικό κέντρο που σήμερα όμως αποτελείται από πλήθος κλειστών καταστημάτων. Οι εμπορικές επιχειρήσεις αντιμετωπίζουν προβλήματα βιωσιμότητας τα οποία έχουν οικονομικό αλλά και χωροκοινωνικό αποτύπωμα. Σύμφωνα με το χάρτη που ακολουθεί "οι πολύ έντονες συγκεντρώσεις επαγγελματικής στέγης παρουσιάζονται στη νότια εμπορική ζώνη του κέντρου - παραδοσιακό εμπορικό τρίγωνο, στο Κολωνάκι και στην περιοχή Πανεπιστήμιο - Ομόνοια"6. Ο όρος επαγγελματική στέγη αναφέρεται στο σύνολο της επιχειρηματικής δραστηριότητας και περιλαμβάνει τόσο τον κλάδο του εμπορίου όσο και της εστίασης - αναψυχής. Στις περιοχές που στο χάρτη απεικονίζονται με έντονο χρώμα, παρατηρείται μεγαλύτερο πλήθος επαγγελματικών στεγών σε σύγκριση με τις άλλες περιοχές της ίδιας έκτασης.

Χωρικές συγκεντρώσεις επαγγελματικής στέγηςπηγή: Χωρικές συγκεντρώσεις εμπορικών επιχειρήσεων / Χαρτογράφηση εμπορικών κέντρων & και καταγραφή των λουκέτων, ΕΣΕΕ, 2014, σελ. 5

6. Χωρικές συγκεντρώσεις εμπορικών επιχειρήσεων / Χαρτογράφηση εμπορικών κέντρων & και καταγραφή των λουκέτων, ΕΣΕΕ, 2014, σελ. 5Αθήνας / Αττικής 2021, Ιούνιος 2011, σελ. 12

22

Με βάση την έρευνα της ΕΣΕΕ για το εμπορικό κέντρο το 2014, η αναλογία των "λουκέτων" ως προς το σύνολο της επιχειρηματικής δραστηριότητας διαμορφώνεται στο 27%. Συγκεκριμένα, στο σύνολο των 6.126 επιχειρήσεων οι 1.657 είναι κλειστές. Το κλείσιμο όμως των καταστημάτων δεν γίνεται με τρόπο ομοιόμορφο αλλά παρουσιάζει πυκνώσεις και αραιώσεις στο ευρύτερο κέντρο της Αθήνας. Στο χάρτη που ακολουθεί παρουσιάζονται οι χωρικές συγκεντρώσεις των κλειστών επιχειρήσεων που φαίνεται να είναι εντονότερες στην ευρύτερη περιοχή της πλατείας Καρύτση και στην περιοχή Πανεπιστήμιο - Ομόνοια. Συγκεκριμένα η οδός Σταδίου εμφανίζει την υψηλότερη αναλογία κλειστών καταστημάτων με ποσοστό 39,8%7.

7. Χωρικές συγκεντρώσεις εμπορικών επιχειρήσεων / Χαρτογράφηση εμπορικών κέντρων & και καταγραφή των λουκέτων, ΕΣΕΕ, 2014, σελ. 5Αθήνας / Αττικής 2021, Ιούνιος 2011, σελ. 12

Χωρικές συγκεντρώσεις κλειστών επιχειρήσεωνπηγή: Χωρικές συγκεντρώσεις εμπορικών επιχειρήσεων / Χαρτογράφηση εμπορικών κέντρων & και καταγραφή των λουκέτων, ΕΣΕΕ, 2014, σελ. 19

Στην περίπτωση της πλατείας Κλαυθμώνος οι χρήσεις των κτιρίων της ευρύτερης περιοχής έχουν άμεσο αντίκτυπο στην εικόνα της πλατείας και στο βαθμό ζωτικότητάς της. Μάλιστα αποτελεί έναν από τους καθοριστικότερους παράγοντες για τη μη χρήση της πλατείας, μιας και μεγάλο μέρος των επαγγελματικών στεγών είναι σήμερα κλειστές. Σημαντικό στοιχείο των λειτουργιών, όσον αφορά τη χωρική τους οργάνωση, αποτελούν οι στοές όπου υπάρχει υψηλή συγκέντρωση χρήσεων εμπορίου. Οι στοές σήμερα παρουσιάζουν έντονη εικόνα υποβάθμισης καθώς μεγάλο μέρος των επιχειρήσεων αυτών έχουν "βάλει λουκέτο".

23

Στα πλαίσια της παρούσας εργασίας έγινε προσπάθεια για αποτύπωση της εικόνας που παρουσιάζουν οι χρήσεις σήμερα. Εκπονήθηκε λοιπόν έρευνα πεδίου όπου ορίστηκε μια ευρύτερη περιοχή μελέτης η οποία, σύμφωνα με προσωπική παρατήρηση, ασκεί το μεγαλύτερο βαθμό επιροής στη ζωτικότητα της πλατείας Κλαυθμώνος. Η περιοχή αυτή περιλαμβάνει τα οικοδομικά τετράγωνα που περιβάλουν την πλατεία. Η έρευνα αυτή στοχεύει στην απεικόνιση των λειτουργιών από την οποία θα προκύψει και η ποσοτική τους σχέση. Αντικείμενο αποτελεί και η ανάδειξη της χρήσης εκείνης που βρίσκεται σε υψηλή συγκέντρωση όχι μονο στο σύνολο της περιοχής αλλά και στις επιμέρους πυκνώσεις. Επίσης, θα καταγραφούν οι χώροι χωρίς χρήση μιας και κρίνεται ιδιαίτερα σημαντική η αναλογία τους σε σχέση με τους ενεργούς επαγγελματικούς χώρους. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να σημειωθεί ότι η επιλογή των κατηγοριών χρήσεων έγινε με κριτήρια ποσοτικά και όχι ποιοτικά. Παρόλα αυτά θα γίνει ιδιαίτερη αναφορά στις δραστηριότητες του εμπορίου που αναπτύσσονται στην περιοχή, καθώς αυτές τείνουν να εμφανίζονται σε "πιάτσες". Οι κατηγορίες χρήσεων που διακρίνονται είναι το εμπόριο, η εστίαση - αναψυχή, οι υπηρεσίες, η διοίκηση και ο πολιτισμός. Η κατηγορία του εμπορίου περιλαμβάνει τα εμπορικά καταστήματα και τα καταστήματα παροχής προσωπικών υπηρεσιών. Η κατηγορία της εστίασης- αναψυχής αποτελείται από εστιατόρια, αναψυκτήρια, καφέ, χώρους συνάθροισης κοινού και κέντρα διασκέδασης και η κατηγορία των υπηρεσιών από πρακτορία ταξιδίων, τράπεζες, γραφέια, ασφάλειες, γραφεία Οργανισμών Κοινής Ωφέλειας και μεταφορές. Η κατηγορία της διοίκησης περιλαμβάνει γραφεία δημόσιων υπηρεσιών και υπουργεία και τέλος η κατηγορία του πολιτισμού περιλαμβάνει μουσεία, βιβλιοθήκες και αίθουσες εκθέσεων.

χάρτης χρήσεων εισογείων γύρω από την πλατεία Κλαυθμώνοςπηγή: έρευνα πεδίου της συντάκτριας της παρούσας εργασίας, Σεπτέμβριος 2015

ΟΔΟ

Σ ΣΤΑΔΙΟΥ

ΟΔΟΣ ΔΡΑΓΑΤΣΑ

ΝΙΟΥ

ΟΔΟΣ ΠΑΠΑΡΗΓΟ

ΠΟΥΛΟΥ

ΟΔΟ

Σ Π. ΠΑΤΡΩΝ ΓΕΡΜ

ΑΝΟΥ

0 30 60 120 180

στοές

εμπόριο

εστίαση - αναψυχή

υπηρεσίες

διοίκηση

πολιτισμός

χωρίς χρήση

24

Από το χάρτη των χρήσεων γίνεται μια πρώτη ανάγνωση σύμφωνα με την οποία η οδός Σταδίου έχει μια υψηλή συγκέντρωση υπηρεσιών που αναφέρεται στις τράπεζες κυρίως που υπάρχουν στην περιοχή. Γενικά, η χρήση του εμπορίου εμφανίζεται διάσπαρτη στα οικοδομικά τετράγωνα με κάποιες συκεντρώσεις στην οδό Κοραή, στο οικοδομικό τεράγωνο της οδού Δραγατσανίου αλλά και στο κάτω μέρος της πλατείας Κλαυθμώνος, όχι όμως στα μέτωπα προς αυτή. Επίσης, όσον αφορά τη λειτουργία της εστίασης, εντοπίζεται σε συγκεντώσεις γύρω από την πλατεία των Αγίων Θεοδόρων, στη στοά της οδού Κοραήκαι στην περιοχή γύρω από την πλατεία Καρύτση, νότια της πλατείας Κλαυθμώνος. Σημαντική είναι η παρουσία των κλειστών καταστημάτων στην περιοχή τόσο στα μέτωπα των οικοδομικών τετραγώνων όσο και στο εσωτερικό των στοών. Συγκεκριμένα στο σύνολο των 295 επαγγελματικών χώρων που αποτυπώθηκαν, οι112 είναι ανενεργοί, διαμορφώνοντας την αναλογία του 37,9%. Κάποια όμως οικοδομικά τετράγωνα εμφανίζουν μεγαλύτερη συγκέντρωση κλειστών καταστημάτων όπως αυτό στην οδό Δραγατσανίου. Πρόκειται για ένα οικοδομικό τετράγωνο με μεγάλη πυκνότητα χρήσεων που στο επίπεδο του ισογείου μόνο φτάνουν τα 128. Επίσης χαρακτηριστική είναι η δαιδαλώδης διάρθρωση των στοών στο εσωτερικό του που στο παρελθόν ήταν πόλος έλξης για τους κατοίκους όλης της Αθήνας. Σήμερα τα 62 καταστήματα από τα 128 είναι κλειστά, δηλασή σε ποσοστό 48,4% επί του συνόλου του οικοδομικού τετραγώνου. Παρόλα αυτά, το οικοδομικό αυτό τετράγωνο διαμορφώνει μια εμπορική κινητικότητα στην οδό Δραγατσανίου η οποία όμως ελάχιστα καταφέρνει να επηρεάσει τη ζωή της πλατείας.

στοές

εμπόριο

εστίαση - αναψυχή

υπηρεσίες

διοίκηση

πολιτισμός

χωρίς χρήση

χάρτης χρήσεων ισογείων στο οικοδομικό τετράγωνο της οδού Δραγατσανίουπηγή: έρευνα πεδίου της συντάκτριας της παρούσας εργασίας, Σεπτέμβριος 2015

0 10 20

40

25

Επίσης αυξημένη κινητικότητα εμφανίζει και η πλατεία Αγίων θεοδόρων λόγω της ύπαρξης χώρων εστίασης. Στην οδό Παλαιών Πατρών Γερμανού οι κυρίαρχες χρήσεις είναι αυτές της διοίκησης και των υπηρεσιών. Εκεί συναντάμε το κτίριο της Ένωσης Απόστρατων Αξιωματικών Ναυτικού. Τέλος στην οδό Παπαρηγοπούλου βρίσκεται το Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών ενώ το εμπόριο απουσιάζει σε όλο το μήκος της εκτός από το σημείο στη συμβολή με την οδό Σταδίου.

Εκτός όμως από τις λειτουργίες που αναφέρθηκαν αξίζει να αναφερθούμε στις περιστασιακές χρήσεις που δραστηριοποιούνται στην πλατεία, δημιουργώντας συνθήκες αναζωογόνησης. Οι περιστασιακές αυτές εκδηλώσεις αφορούν εκθέσεις βιβλίων και τροφίμων, αλλά και συλλογικές κουζίνες που καταφέρνουν να προσελκύουν το ενδιαφέρον των κατοίκων της πόλης. Όσο διαρκούν οι λειτουργίες αυτές, η πλατεία γεμίζει με κόσμο ανατρέποντας ακαριαία την εικόνα υποβάθμισης που την χαρακτηρίζει. Δυστυχώς, όμως, με το πέρας των εκδηλώσεων αυτών, η πλατεία απενεργοποιείται εκ νέου μη καταφέρνοντας να διατηρήσει ούτε στο ελάχιστο την πρόσκαιρη αυτή κινητικότητα. Το στοιχείο αυτό επιβεβαιώνει τη δυναμική σχέση της λειτουργίας με το βαθμό ζωτικότητας της πλατείας.

απόψεις από την κεντρική στοά του οικοδομικού τετραγώνου

26

• Ζωτικές | κενές περιοχές της πλατείας

_ημέρα

_νύχτα

27

Όλοι αυτοί οι παράγοντες που παρουσιάστηκαν αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της πλατείας Κλαυθμώνος, ασκώντας ισχυρή επίδραση στο βαθμό ζωτικότητάς της. Η ιδιαίτερη σύνθεση των στοιχείων αυτών μας οδηγεί στην παρατήρηση ότι οι ροές των πεζών και ο τρόπος που κινούνται στο χώρο της πλατείας εμφανίζει πυκνώσεις και αραιώσεις σύμφωνα με τα διαφορετικά ποιοτικά χαρακτηριστικά της εκάστοτε περιοχής. Επίσης ανάλογα με τη χρονική περίοδο της ημέρας η εικόνα της πλατείας είναι αρκετά διαφορετική ενεργοποιώντας και απενεργοποιώντας διαφορετικές ζώνες κάθε φορά. Με στόχο λοιπόν την απεικόνιση των ζωτικών από τη μια μεριά σε σχέση με τις κενές περιοχές της πλατείας, συντάχθηκαν δύο χάρτες για την περίπτωση της ημέρας και της νύχτας αντίστοιχα. Τα στοιχεία που περιλαμβάνουν προέρχονται από προσωπική εκτίμηση της πυκνότητας των πεζών, επομένως δεν είναι ακριβή, παρότι υπάρχουν μέθοδοι για τον υπολογισμό του μεγέθους.

Παρατηρούμε ότι κατά τη διάρκεια της ημέρας έχουμε μεγάλη συγκέντρωση πεζών στην άνω πλευρά της πλατείας λόγω της κίνησης της Σταδίου και των στάσεων λεοφορείου. Η πλατέια Κοραή ασκεί θετική επιροή στην κινητικότητα της περιοχής παρότι οι συνδέσεις με αυτή χαρακτηρίζονται προβληματικές. Επίσης, η πλευρά της οδού Δραγατσανίου εμφανίζει μεγάλη πυκνότητα περαστικών λόγω της ύπαρξης των εμπορικών καταστημάτων η οποία σε κάποιο βαθμό καταφέρνει να επηρεάσει τη ζωή της πλατείας. Σε αυτό συμβάλει επίσης και η σαφής σύνδεση με την οδό Ευριπίδου και τη Βαρβάκειο αγορά που αποτελεί πόλο έλξης τις πρωινές ώρες.

Από την άλλη πλευρά, η όψη της πλατείας τις πρώτες βραδινές ώρες είναι πολύ διαφορετική. Λόγω της έντονης παρουσίας των χώρων αναψυχής γύρω από την πλατεία Καρύτση παρατηρείται αυξημένη κινητικότητα στη ζώνη δεξιά της πλατείας. Από την έξοδο του μετρό στην πλατεία Κοραή, η ροή των κινήσεων που ακολουθείται είναι η διάσχιση της οδού Σταδίου μέσω της δεξιάς διάβασης από την πλατεία Κλαυθμώνος και η πρόσβαση στην περιοχή μέσω της οδού Παπαρηγοπούλου. Δυστυχώς όμως η δυναμική αυτή ελάχιστα επηρεάζει τη ζωτικότητα της πλατείας η οποία είναι ιδιαίτερα χαμηλή τις βραδινές ώρες.

28

6 Προτάσεις - Κατευθύνσεις

Μέσα από την ανάλυση της περίπτωσης της πλατείας Κλαυθμώνος επιχειρήθηκε η προσέγγιση του ζητήματος του “κενού” δημόσιου χώρου, του δημόσιου δηλαδή χώρου που δεν χρησιμοποιείται. Αναδείχθηκε η οικονομική και κοινωνική κρίση σε πρωταρχικός παράγοντας για τη μη χρήση ενός δημόσιου χώρου. Παράλληλα, όμως, οι λόγοι που καθιστούν έναν δημόσιο χώρο ανενεργό ποικίλουν και σχετίζονται με πλήθος παραγόντων όπως αυτοί που εξετάστηκαν στην περίπτωση της πλατείας Κλαυθμώνος. Η ύπαρξη λειτουργιών που να σχετίζονται με το δημόσιο χώρο, η σύνδεσή του με τους γύρω δημόσιους χώρους, η διευκόλυνση των προσβάσεων και των ροών των πεζών, αποτελούν σημαντικούς παράγοντες για την ενεργοποίηση ενός δημόσιου αστικού χώρου. Στα πλαίσια μιας εν δυνάμει ανάπλασης οι λειτουργικές παρεμβάσεις θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τους και τον περιβαλλοντικό παράγοντα που σχετίζεται και με την επάρκεια των χώρων πρασίνου. Απαραίτητος κρίνεται ο σεβασμός των ιδιαιτεροτήτων του ελλαδικού χώρου με τις υψηλές θερμοκρασίες το καλοκαίρι, διαμορφώνοντας ανάλογες συνθήκες για τη βελτίωση του μικροκλίματος. Επίσης, εξίσου σημαντικές είναι και οι κοινωνικές παρεμβάσεις μέσω της ενίσχυσης των πλατειών ως χώρων συνάθροισης. Ο σχεδιασμός των πλατειών θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη του και να συνδυάζει ισόποσα αυτούς τους παράγοντες τοποθετώντας στο επίκεντρο τον άνθρωπο. Ως προς την αναζήτηση κατευθύνσεων, λοιπόν, για την ενίσχυση της ζωτικότητας της πλατείας απαιτείται η διάρθρωση μιας μεθοδολογικής προσέγγισης που θα συνίσταται σε ευρύτερες κατευθύνσεις μεγάλης κλίμακας που θα αφορούν τη σύνδεση της πλατείας με σημαντικά κέντρα και σε προτάσεις μικρότερης κλίμακας για την επίτευξη μιας καλύτερης λειτουργικά σχέσης με τη γύρω περιοχή. Διακρίνουμε λοιπόν τους παρακάτω άξονες.

πηγή: χάρτης που συντάχθηκε από τη συγγραφέα της παρούσας εργασίας στα πλαίσια του μαθήματος

29

• Συμμετοχή σε ένα ευρύτερο δίκτυο λειτουργιών και ελεύθερων χώρων

1. Σύνδεση με Πανεπιστήμιο

Στα πλαίσια της δημιουργίας ενός κέντρου πόλης συμπαγούς χωρίς χωρικές και λειτουργικές ασυνέχειες προτείνεται η σύνδεση της πλατείας Κλαυθμώνος με την τριλογία του Πανεπιστημίου. Η ανάπτυξη μιας δυναμικής σχέσης μεταξύ των ελεύθερων αυτών χώρων θα ενδυναμώσει το λειτουργικό πόλο αναδεικνύοντας τον σε σημείο αναφοράς για το εμπορικό κέντρο. Έτσι σχηματίζεται ένας διευρυμένος κόμβος πράσινων χώρων μέσω του οποίου πραγματοποιείται σε δεύτερο επίπεδο και η σύνδεση του παλιού ιστορικού κέντρου με το νέο. η σύνδεση αυτή υλοποιείται μέσω της οδού Κοραή που δύναται να λειτουργήσει ως συνδετικός κρίκος μεταξύ πλατείας Κλαυθμώνος και Πανεπιστημίου.

2. Σύνδεση με την οδό Αθηνάς

Η οδός Αθηνάς αποελεί έναν άξονα με έντονη εμπορική δρασηριότητα που προσελκύει πλήθος επισκετών καθημερινά. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της οδού τόσο ως προς την εμπορική της ταυτότητα όσο και ως προς τη χωρική της λειτουργία, καθώς συνδέει το Μοναστηράκι με την Ομόνοια, την έχουν αναδείξει σε έναν από τους πιο σημαντικούς άξονες του εμπορικού τριγώνου. Πιστεύεται ότι η ανίσχυση της σύνδεσης της πλατείας Κλαυθμώνος με την οδό Αθηνάς μέδω της οδού Ευριπίδου, θα ενδυναμώσει το ρόλο της πλατείας ως πέρασμα. Σήμερα η σχέση της πλατείας με την οδό Ευριπίδου είναι προβληματική εξαιτίας των ανύπαρκτων διαβάσεων στο σημείο και της εσωτερικής διάρθρωσης των κινήσεων στην πλατεία. Προτείνεται η ενίσχυση της σχέσης αυτής μέσω της χάραξης διάβασης για τη σύνδεση της πλατείας με την πλατεία Αγ. Θεοδόρων και κατ' επέκταση με την οδό Ευριπίδου.

3. Σύνδεση με την πλατεία Καρύτση

Αντίστοιχα με τον κόμβο της πλατείας με την οδό Ευριπίδου, από την άλλη πλευρά της πλατείας συναντάμε τον κόμβο με την οδό Παρνασσού που οδηγεί στην πλατεία Καρύτση. Η πρόσβαση από την πλατεία στην ευρύτερη περιοχή της Κολοκοτρώνη σήμερα είναι ιδιαίτερα αποδυναμωμένη καθώς η ίδια η διάρθρωση των οδών είναι τέτοια που κατακερματίζει τις κινήσεις μη συνιστώντας ένα διαμπερές πέρασμα. Στο γεγονός αυτό έρχεται να προστεθεί ξανά η αυστηρή οργάνωση των κινήσεων στο εσωτερικό της πλατείας που δημιουργούν στο σημείο αυτό έναν ιδιαίτερα αμήχανο κόμβο. Η σύνδεση με την πλατεία Καρύτση θεωρείται σημαντική καθώς μιας και η περιοχή αυτή προσελκύει πλήθος κόσμου κατά τις βραδινές ώρες λόγω της υψηλής συγκέντρωσης χώρων εστίασης. Θα μπορούσε λοιπόν η πλατεία Κλαυθμώνος να λειτουργήσει ως πέρασμα για τη σύνδεση της περιοχης Καρύτση με την έξοδο του μετρό στην πλατεία Κοραή. Προτείνεται η διοχέτευση των κινήσεων από την πλατεία Κλαυθμώνος στην οδό Παπαρηγοπούλου δημιουργώντας διάβαση στο σημείο αυτό του κόμβου. Η διευκόλυνση της πρόσβασης θα μπορούσε να υλοποιηθεί επίσης αξιοποιώντας το αδόμητο οικόπεδο που βρίσκεται στη συμβολή των οδών. Με εργαλείο το σχεδιασμό και εξασφαλίζοντας όσο το δυνατόν περισσότερο δημόσιο χώρο στο επίπεδο του δρόμου θα διευκολυνθούν οι ροές των πεζούν που θα μπορούν να διασχέζουν το οικόπεδο ακόμη και με διαγώνιο τρόπο.

30

πηγή: χάρτης που συντάχθηκε από τη συγγραφέα της παρούσας εργασίας στα πλαίσια του μαθήματος

31

• Ενίσχυση της λειτουργικής σχέσης με τα γύρω κτίρια

1. Σύνδεση με κτίριο Τ.Σ.Μ.Ε.Δ.Ε. / επαναλειτουργία του δημοτικού κυλικείου

Με την πρόσφατη λειτουργία του νέου κτιρίου του Τ.Σ.Μ.Ε.Δ.Ε. η κίνηση στην οδό Παλαιών Πατρών Γερμανού σημειώνει μεγάλη αύξηση κυρίως κατά τις πρωινές και μεσημβρινές ώρες. θεωρείται ότι η κινητικότητα αυτή θα μπορούσε να επηρεάσει θετικά τη ζωτικότητα της πλατείας, η οποία δύναται να λειτουργήσει όχι μόνο ως πέρασμα αλλά και ως χώρος στάσης. Η επαναλειτουργία του δημοτικού καφενείου δύναται να δράσει καταλυτικά στην ενδυνάμωση της σχέσης αυτής, τροφοδοτώντας έναν χώρο συγκέντρωσης πάνω στην πλατεία. Προς αυτή την κατεύθυνση προτείνεται η διάνοιξη όλης της κάτω πλευράς της πλατείας που σήμερα είναι κατακερματισμένη από τα παρτέρια, αποτρέποντας ολοκληρωτικά κάθε επικοινωνία. Θα διατηρηθεί η ψηλή φύτευση ως έχει που όμως θα οργανώνεται πλεόν με σχάρες συνεπίπεδες με την επιφάνεια της πλατείας. Η πλατεία διαστρώνεται με μια ενιαία σκληρή επιφάνεια η οποία θα σκιάζεται από την ψηλή φύτευση και ταυτόχρονα θα επιτρέπει την πρόσβαση από όλα τα σημεία της περιμέτρου της.

2. Σύνδεση με τις εμπορικές λειτουργίες της οδού Δραγατσανίου

Η σύνδεση με τις εμπορικές λειτουργίες της οδού Δραγατσανίου κρίνεται ως καθοριστικής σημασίας για την ενίσχυση της ζωτικότητας της πλατείας. Προτείνεται η διάνοιξη του μεγαλύτερου μέρους της πλευράς αυτής της πλατείας εκτός από το τμήμα στο οποίο πραγματοποιείται η είσοδος προς το υπόγειο πάρκινγκ. Έτσι το όριο της πλατείας θα μπορούσε να "μαλακώσει" και ακόμη και να επεκταθεί έως τα μέτωπα των κτιρίων της οδού. Για την επίτευξη του στόχου αυτού προτείνεται η οδός Δραγατσανίου να μετατραπεί σε ήπιας κυκλοφορίας και να διαστρωθεί με το ίδο το υλικό της πλατείας, όπως για παράδειγμα με κυβόλιθους. Με τον τρόπο αυτό οι εμπορικές χρήσεις που βρίσκονται τόσο στο μέτωπο του δρόμου όσο και στις στοές, θα συνδεθούν με το χώρο της πλατείας δημιουργώντας μια δυναμική σχέση αλληλεπιδράσεων.

3. Σύνδεση με την οδό Κοραή

Η καλύτερη λειτουργική σύνδεση με την οδό Κοραή αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου σχεδίου για τους ελεύθερους χώρους του εμπορικού κέντρου στο οποίο έγινε αναφορά στον πρώτο άξονα της πρότασης. Υπάρχουν πλήθος τρόπων με τους οποίους θα μπορούσε να υλοποιηθεί η σύνδεση αυτή, κάποιοι από τους οποίους, όμως, έχουν αμφίβολα αποτελέσματα και θα πρέπει να απορριφθούν. Αρχικά, προτείνεται η τοποθέτηση διάβασης και σηματοδότη στον άξονα της πλατείας Κλαυθμώνος, στοχεύοντας στην απευθείας σύνδεση από το κέντρο της πλατείας και όχι από τους πλευρικούς δρόμους. Μια σημαντική χειρονομία περάσματος της κίνησης της οδού Κοραή μέσω διάβασης πλάτους ίσου με το πλάτος της οδού, θα είχε θεαματικά οφέλη για την πλατεία Κλαυθμώνος. Μια ακόμη λύση που έχει χρησιμοποηθεί αρκετά και στη χώρα μας είναι η κατασκευή υπέργειας διάβασης με την οποία όμως δεν επιτυγχάνεται η δημιουργία συνθηκών χωρικής και λειτουργικής συνέχειας.

Αυτοί αποτελούν και τους δύο βασικούς άξονες πάνω στους οποίους μπορεί να δομηθεί μια ενδεχόμενη ανάπλαση της πλατείας Κλαυθμώνος.

32

7 Συμπεράσματα

Συμπερασματικά , θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στο σχεδιαμό της πλατείας και συγκεκριμένα προς ποια κατεύθυνση θα λειτουργήσει. Κρίνεται απαραίτητη η ιεράρχηση των προτάσεων και η χρησιμοποίησή τους προς την εξυπηρέτηση ενός κοινού στόχου. Λαμβάνοντας αυτά υπόψη ξεχωρίζουμε την πρόταση για τη λειτουργία της πλατείας ως δορυφόρος της οδού Κοραή ως την πιο δυναμική παρέμβαση. Αναγνωρίζοντας το ρόλο της πλατείας ως κεντρική πλατεία του εμπορικού κέντρου της Αθήνας, δίνεται έμφαση σε αυτά τα χαρακτηριστικά σε προτεραιότητα των υπολοίπων. Στο επίκεντρο οποιασδήποτε ανάπλασης θα πρέπει να βρίσκεται το όφελος των κατοίκων στο σύνολό τους και όχι να γίνεται εις βάρος των μειονοτήτων. Θα πρέπει να δίνεται προτεραιότητα στον πεζό και τις ανάγκες του σε αντίθεση με το Ι.Χ., του οποίου θα πρέπει να περιοριστεί η χρήση και η στάθμευση στις επιτρεπόμενες περιοχές.

Σίγουρα όμως δεν θα πρέπει να λησμονείται ότι σε μεγάλο βαθμό η ενεργοποίηση ενός δημόσιου χώρου σχετίζεται άμεσα με τις υπάρχουσες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες και είναι αναγκαίο να αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου σχεδίου ανάπτυξης.

33

_ βιβλιογραφία

συγγράματα

Αντωνίνης Μ., Λαμπράκη Α., Χατζής Β. (2013), σπουδαστική εργασία, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, 8Α _τόπος αστικού τοπίου

Αραβαντινός Α. (2007), «Πολεοδομικός Σχεδιαςμός. Για μια βιώσιμη ανάπτυξη του αστικού χώρου», Εκδόσεις Συμμετρία

Αραβαντινός Α., Κοσμάκη Π., (1988), «Υπαίθριοι χώροι στην πόλη: Ζητήματα ανάλυσης και πολεοδομικής οργάνωσης αστικών ελεύθερων χώρων και πρασίνου», Εκδόσεις Συμεών, Αθήνα

Αρχιτέκτονες, (Ιούλιος - Αύγουστος 2002), «Αφιέρωμα: Το ιδιωτικό Σύμπαν ως νέος δημόσιος χώρος;», Περιοδικό ΣΑΔΑΣ - ΠΕΑ, τ. 34, άρθρο Βαϊου Ν., «Δημόσιο/ιδιωτικό.Στερεότυπα φύλου και αποκλεισμοί στην πόλη», σελ. 70

Βενιεράκης Μ., Ζάχος Θ. (2013), «Πολιτιστικό Κέντρο στην πλατεία Κλαυθμώνος», Διπλωματική εργασία, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

ΕΚΚΕ (2013), «Το Κέντρο της Αθήνας ως πολιτικό διακύβευμα», Αθήνα

ΕΣΕΕ (2014), Έρευνα καταγραφής των κλειστών επιχειρήσεων σε κεντρικούς εμπορικούς δρόμους, «Χωρικές συγκεντρώσεις εμπορικών επιχειρήσεων / Χαρτογράφηση εμπορικών κέντρων & και καταγραφή των λουκέτων»

Κεχαγιόγλου Ν. (2014), «Ο δημόσιος χώρος της πόλης – ο ρόλος της πλατείας στον ελληνικό χώρο σήμερα – Στόχοι και προοπτικές», σπουδαστική εργασία, ΕΜΠ, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΔΠΜΣ Αρχιτεκτονικός Σχεδιασμός του χώρου, Όψεις του αστικού τοπίου στο δημόσιο χώρο. Πόλη, Φύση και νέες τεχνολογίες

Μπίστη Μ. (2012), «δημόσιου χώρου χρήστες αναζητούνται», ερευνητική εργασία, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

Σαρηγιάννης Γ. (2000), «Αθήνα 1830 – 2000. Εξέλιξη, Πολεοδομία, Μεταφορές», Εκδόσεις Συμμετρία, Αθήνα

Σχέδιο διακήρυξης αρχιτεκτονικού διαγωνισμού, v.01 / 02-05-2011, «RE-think-Athens. Η ανασυγκρότηση του κέντρου με άξονα την Πανεπιστημίου» Ερευνητικό πρόγραμμα ΕΜΠ-ΥΠΕΚΑ «Μεταλλασσόμενοι χαρακτήρες και πολιτικές στα κέντρα πόλης Αθήνας και Πειραιά»

Τεύχος Παρουσίασης του Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθήνας / Αττικής 2021, «Αθήνα – Μεσογειακή πρωτεύουσα στρατηγικές και προτεραιότητες του Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθήνας / Αττικής 2021», Ιούνιος 2011

34

διαδίκτυο

library.tee.gr/digital/architectoniki/1957/archit_1957_2_30.pdf Τελευταία επίσκεψη 15-6-2015

http://courses.arch.ntua.gr/el/analytiki_proseggish_toy_astikoy_xvroy/uemata_askisevn_-_ergasivn/ypobaura/a__dhmotiko_diamerisma_auinas_-_xarths_.html Τελευταία επίσκεψη 3-6-2015

http://s1078.photobucket.com/user/diskovolos1/media/AthensAerialView1930s_zps3c1c6625.jpg.html Τελευταία επίσκεψη 3-6-2015

http://pisostapalia.blogspot.gr/2015/03/blog-post_32.html Τελευταία επίσκεψη 5-6-2015

http://www.eie.gr/archaeologia/gr/chapter_more_9.aspx#_17 Τελευταία επίσκεψη 7-6-2015

https://left.gr/news/klaythmonos-o-kaminis-kai-oi-anaplaseis-toy-tipota Τελευταία επίσκεψη 7-6-2015

http://www.kathimerini.gr/443830/article/politismos/arxeio-politismoy/h-plateia-poy-kleinei-ta-kena-ths Τελευταία επίσκεψη 5-6-2015

http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=453027 Τελευταία επίσκεψη 3-6-2015

http://walkinathens.blogspot.gr/2014/01/blog-post_24.html Τελευταία επίσκεψη 15-6-2015

http://www.ypeka.gr/LinkClick.aspx?fileticket=si4RHaIMdY8=tabid=37 Τελευταία επίσκεψη 7-6-2015