M a g a z i n n a M i n i S T E R S T V O T O z a O D B R a n a n a R E p u B l i k a M a k E D O n i j aM a g a z i n n a M i n i S T E R S T V O T O z a O D B R a n a n a R E p u B l i k a M a k E D O n i j a

Br. 27 Cena: 50 den. noemvri 2011 god.IS

SN

: 18

57-

671

0

„ЕДЕН ЗА СИТЕ, СИТЕ ЗА ЕДЕН“РАЗГОВОР СО PЕРО АНТИЌ, КАPИТЕН НА МАКЕДОНСКАТА КОШАРКАРСКА РЕPРЕЗЕНТАЦИЈА

АРМ - НАТО РАпОРТиРАње ОРужјE ВОеНА исТОРијА игРи и сиМулАции

МАКЕДОНСКАТА „PУСТИНСКА ЛИСИЦА“ОД ДНЕВНИКОТ НА МИРОВНИКОТ: ЗА МИСИЈАТА OMLT – СОВЕТ ЗА НАЈСКАPОТО, СЛОБОДАТА

ЦЕЛОСНО PОСВЕТЕНИ, ЦЕЛОСНО PРОФЕСИОНАЛНИ

В Е Ж Б А „ М А К Е Д О Н С К И Б Л Е С О К – 8 “

23 о

кто

мвр

и 1

893

118 godini македонскареволуционернаборба

23 0

кто

мвр

и 2

011

РЕЗУЛТАТИТЕ НАЈДОБРО ГОВОРАТ

дружена Европа почива на не­колку столбови кои се гарант на нејзиното континуирано функ цио­

нирање и постоење. Постулатот кој за нас, Европeјците, значи единство и интеграција, односно Европската заедничка надворешна и безбеднос­на политика како алатка за еден кохе­зивен настап во глобални рамки паѓа на плеќите на сите земји кои се дел од „старата дама“. Паѓа и на плеќите на Република Македонија која со сите свои напори, молскавично, брзо и со сета расположива енергија и покрај „бетонските препреки“ од јужниот со­сед граби напред, кон Европа, која е си­ноним за просперитет и благосостојба. Токму во тој контекст последната во низата комплексни вежби „Македон­ски блесок“ овојпат со бројот осум, укажува на фактот дека Република Македонија има капацитет, има спо­собност да одговори на барањата и да биде активен и сеопфатен учесник во конструирањето на европската без­бедносна архитектура. И, иако финал­ниот резултат ќе биде познат подоц­на, во согласност со Концептот за опе­ративни способности на НАТО, Декла­рираната средна пешадиска чета која треба да биде дел од ЕУ­борбената група (ЕУ БГ II/2012) од составот на 2.мпбр, беше оценета за извршување на мисии надвор од територијата на Р.Македонија, самостојно или во со­став на повисока единица. Декларираната единица во текот на извршувањето на вежбовните актив­ности во целост ја покажа својата ефи­касност и оспособеност. Оценувањето на учесниците беше извршено од страна на национален тим составен од искусни оценувачи кои во текот на вежбата го евалуираа капаците­тот на АРМ за извршување на мисии надвор од територијата на Република Македонија.Осврнувајќи се на приказот на веш­тини од страна на припадниците на АРМ и нивното вреднување од оста­натите, не изостануваат ниту „голите“ и прецизни факти кои укажуваат на тоа дека припадниците на АРМ се тре­нирани во целосна согласност со стан­дардите на Алијансата. Имено, на го­дишната конференција на НАТО која во септември оваа година се одржа во Сараево, Босна и Херцеговина, беа до­делени сертификати за оспособеноста на декларираните единици на АРМ да учествуваат во операции предводени од НАТО што, всушност, е уште едно признание во долгата низа признанија за припадниците на нашата aрмија.Впрочем, досегашното екстензивно учество на припадниците на Армијата на Република Македонија во мисии­те на Средниот Исток, во Авганистан и во Ирак, потоа во мисијата предво­дена од ООН, УНИФИЛ во Либан и, се­како, во засега единствената мисија предводена од Европската унија, „Ал­теа“ во Босна и Херцеговина, докажа дека достигнувањето и следењето на највисоките стандарди на борбена го­товност и интероперабилност на АРМ поставени од НАТО за нас не се недо­стижна цел.

Здравко Ризовски

КОНТРОЛА НА ИЗВОЗОТ НА ОРУЖЈЕ

ДОСЛЕДНА КОНТРОЛА ВРз ПРОИзВОДСТВОТО, ИзВОзОТ И ТРАНСФЕРОТ НА ОРУжјЕТО

интервјуСО тОДОр АтАнАСОвСКи, ГенерАЛ вО ПенЗијА, ПретСеДАтеЛ нА СОјуЗОт нА БОрЦите нА реПуБЛиКА МАКеДОнијА

ДАЛЕКОЦЕЛНИ СНАЈПЕРСКИ ПУШКИ

„ЦРНА СТРЕЛА“

„ШТИТ” ВИ ПРЕТСТАВУВА

ПИшТОЛ CZ75 B

ПОЧЕТНИ СТРУКТУРНИ ПРОБЛЕМИ

зДРУжЕНИ ОПЕРАЦИИ: ОПЕРАЦИјА „АНАКОНДА“ – II

КОМБИНИРАН ОДГОВОР

ПРОЦЕНА НА РИзИЦИ, МАПИРАЊЕ НА РИзИЦИ И СПРАВУВАЊЕ СО ГОЛЕМИ ИНЦИДЕНТИ, КАТАСТРОФИ И НЕСРЕЌИ

ПРВИОТ НА ПАТ

105 ГОДИНИ ОД РАѓАЊЕТО НА ВОЕНИОТ КОМАНДАНТ НА Гш НА НОВ И ПОМ, ГЕНЕРАЛОТ МИХАИЛО АПОСТОЛСКИ

ПАМЕТНИ КАРТИЧКИ

„SMART CARDS“ – МНОГУ ПОВЕЌЕ ОД СРЕДСТВА зА ИДЕНТИФИКАЦИјА

4

8

14

24 11

32

37 18

46

54

Страница

Страница

Страница

СтраницаСтраница

Страница

Страница

Страница

Страница

Страница Страница

ШТИТ - Година III, број 27, ноември 2011 година, излегува еднаш месечноИЗДАВАЧ - МИНИСТЕРСТВО ЗА ОДБРАНА НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

ИЗДАВАЧКИ СОВЕТЕмил Димитриев (претседател)Генерал­мајор Насер Сејдини, Селвет Барути, полковник Мирче ѓоргоски, потполковник здравко Ризовски,потполковник Мери Ринџова, проф. д­р ѓорѓи Малковски

ГЛАВЕН И ОДГОВОРЕН УРЕДНИКздравко Ризовски, потполковник

РЕДАКЦИЈАВасил Дичевски (новинар­уредник), Кристина Илиевска (новинар­уредник), Билјана Иванова (технички, ликовно­графички уредник); Иван Петрушевски (новинар); Ксенија Митева (лектор); Александар Атанасов (фотографии)

КОНЦЕПТУАЛЕН КОНСАЛТИНГ, АРТ ДИРЕКЦИЈА И ДИЗАЈНжарко Стојановиќ, Оливер Ќурчиев, Весна Вујадиновиќ, Стефан Смиљаноски

Печати: „СТЕДА ГРАФИКА“ – Скопје

АДРЕСА НА РЕДАКЦИЈАТАМИНИСТЕРСТВО зА ОДБРАНА ­ СПИСАНИЕ „шТИТ“ул. „Орце Николов“ бб 1000 СкопјеТелефони: 02 328 24 17; 02 328 20 58Факс: 02 3113 527; 02 3128 276 www.morm.gov.mk; E­mail: stit@morm.gov.mk

Содржина:

3

ЦЕНАТА НА ЕДЕН ПРИМЕРОК Е 50 ДЕНАРИГОДИшНА ПРЕТПЛАТА 600 ДЕНАРИ

жиро с­ка 05001001 1678720(повикување на број: 725939­10)даночен број: 4030990271748ТС 100000000063095

36

КОНТРОЛА НА ИЗВОЗОТ НА ОРУЖЈЕ

4

Доследна контрола врз производството, извозот и трансферот на оружјето

КОНТРОЛАТА НА ИЗВОЗОТ НА КОНВЕНЦИОНАЛНО ОРУЖЈЕ СТАНУВА ЕДНА ОД ПРИОРИТЕТНИТЕ ЗАДАЧИ НА ЗЕМЈИТЕ ВО СВЕТОТ, БЕЗ ИСКЛУЧОК. НА СВЕТСКИ ПЛАН ТОА ГО ПРАВИ ОРГАНИЗАЦИЈАТА НА ОБЕДИНЕТИТЕ НАЦИИ (ООН), ЧИЈА ЧЛЕНКА Е И РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА, НО ИСТО ТАКА ВО РАМКИТЕ НА ЕВРОПСКИОТ КОНТИНЕНТ И ПОШИРОКО НАЈДОМИНАНТНА Е ЕВРОПСКАТА УНИЈА (ЕУ), КОН ЧИЕ ЧЛЕНСТВО СЕ ЗАЛАГА И НАШАТА ДРЖАВА.

натаму продолжува. Илегалното оружје најмногу се извезува во африканските и во азиските земји каде има воени суди­ри и граѓански војни. „Арапската пролет”, на пример, на највпечатлив начин пока­жа дека во арапскиот свет „врие” од иле­гално оружје. Тоа оружје сега претставу­ва дополнителна опасност и можност за нови крвопролевања во земјите опфа­тени со овој процес. Најденото илегал­но оружје е од различно потекло, но по­текнува и од земјите коишто важат за најголеми извозници на конвеционално оружје (САД, Русија, Германија, Франција и Велика Британија). Но, како е тоа при­стигнато во арапскиот свет и кој илегално го пренел, допрва ќе се открие.

Од овој процес не е имун ни Балканот. Како вистинска бомба на почетокот на го­динава одекна веста дека Претседател­ството на БиХ, по ургенцијата на ОБСЕ, го забрани извозот на повеќецевни ра­кетни фрлачки, муниција и друга воена опрема во Ерменија и во Азербејџан – земји кои веќе две децении се наоѓаат под санкции на меѓународната заедни­ца поради судирите во Нагорно Кара­бах.Оттука контролата на извозот на конвен­ционално оружје станува една од при­оритетните задачи на земјите во све­тот, без исклучок. На светски план тоа го прави Организацијата на Обедине­

тите нации (ООН), чија членка е и Репу­блика Македонија, но исто така во рам­ките на европскиот континент и поши­роко најдоминантна е Европската унија (ЕУ), кон чие членство се залага и наша­та држава.Овде ќе биде дадена законската регула­тива за контрола на извозот на оружјето која се применува во земјите­членки на ЕУ, регулатива која, сепак, во целост ја следи и ја имплементира законската регу­латива на ООН.

ЕВРОПСКАТА УНИЈА и COARMЕден дел или сегмент од овие заложби на Европската унија за контрола врз извоз­от и трансферот на вооружувањето и во­

ената опрема (ВВО), како и врз техноло­гиите и софтверите за производство на истото е контролата на извозот на кла­сичното ВВО, односно конвенционално­то оружје. ЕУ веќе подолг временски пе­риод е вклучена во промовирањето на ефективната контрола над ова оружје во рамките на Европската безбедносна стратегија 2003. Во последните пет години ЕУ има пре­земено серија на надворешни активно­сти за земјите од западен Балкан, како и за земјите од источното и јужното опкружување, за помош и размена на по­гледи и градење на капацитети и способ­ности на овие земји на ова поле. Овие ак­

5

ште од самиот постанок на човешт­вото, во секојдневната борба за преживување и опстанок, човекот увидел дека не му се доволни фи­

зичките предиспозиции дадени од мајката природа, туку дека му се потребни и до­полнителни помошни средства. Така меѓу останатите предмети човекот почнал да употребува и оружје, за почеток намене­то за лов и риболов, за подоцна да сфати дека тоа оружје, модифицирано и усовр­шено може да го примени и за сопствена одбрана, но и за напад. Овојпат цел на од­браната/нападот не биле животните, туку други луѓе слични на него, но луѓе кои жи­вееле на подалечни територии и во други племенски заедници.Со текот на милениумите првобитното и мошне примитивно оружје направено од дрво и камен, човекот го доусовршувал, при што најголем дострел во овој правец претставува откривањето на металот и искористување на истиот за изработка на многу пософистицирано, помоќно и, пред сè, поубиствено оружје, способно да уби­ва и да врши големи разурнувања на го­леми далечини. Ова оружје било користе­но за вршење на инвазии и поробувања на голем број териториии и држави ши­рум светот. Врв на овие освојувачки војни се Првата и Втората светска војна од XX век, со понатамошни спорадични локални војни од ограничен размер, во кризните подрачја ширум светот.за потребите за водење на овие масов­ни војни (од светски карактер), производ­ството на оружјето од мануфактурен, ра­чен карактер, е заменето со високосери­ско и масовно индустриско, автоматизи­рано производство.Но иако ова оружје првенствено било наменето за регуларните армиски сили на државите­производители и државите­купувачи на оружјето, сепак оружјето поч­нало да се користи и „ненаменски”, одно­сно почнале да го користат и криминал­ни структури, разни паравоени форма­ции, герилски организациии, терористич­ки организациии и поединци и др. Ако се знае дека во моментов светските ве­лесили (но и одделни држави) во своето вооружување имаат и средства за масов­но уништување од типот на нуклеарно, биолошко и хемиско вооружување спо­собно неколкупати да го уништи целокуп­ното човештво и самата планета земја, како и фактот дека по распадот на по­ранешниот Варшавски договор арсена­лите со ова оружје, како и технологијата за производство на истото станаа мно­гу ранлива категорија, во смисла на мо­жен неконтролиран пристап до истите од страна на силите на глобалниот теро­ризам, тогаш логично е дека се наметну­ва потребата и од глобална и парцијална контрола врз неговото производство, из­воз и трансфер.Во борбата против тероризмот и ширењето на оружјето за масовно уништување постојано се унапредува­ат законските и институционалните рам­ки за надзор на извозот на конвенцио­нално оружје. Сепак, илегалниот извоз на конвенционално оружје, особено во земјите под ембарго за увоз на оружје, и

6

тивности се спроведуваат врз база на из-градено сопствено, домашно искуство и експертиза, водени преку адаптација и имплементација на 2008 – ЕУ Заедничка позиција на контролата на извозот на во-ената опрема (поранешен 1998 ЕУ-код за спроведување).Од 2008 година веќе се спроведени (и финансирани од страната на ЕУ) три реги-онални семинари за земјите од Западен Балкан и тоа во Словенија во 2008 г., во Албанија 2009 г. и во Босна и Херцегови-на во 2010 год. Овие настани се организи-рани во рамките на Советот за здружена акција 2008/230/ CSFP и Одлуката на Со-ветот 2009/1012/CSFP, со цел промоција на принципите и критериумите на ЕУ – Заедничката позиција 2008/944/ CSFP. CSFP е кратенка од Common Security Position, што значи Заедничка надвореш-на безбедносна политика (се мисли за земјите-членки на ЕУ). За потребите на ЕУ овие активности ги извршува Европската служба за надво-решна акција (EEAS/European External Action Service), која и ја организираше (и финансираше) последната заеднич-ка средба, во случајов студиска посе-та на две земји од Западниот Балкан, Р. Македонија и Р. Црна Гора. Оваа посета беше организирана во соработка со Ге-нералниот директорат за оружје и ин-фраструктура на португалското Мини-стерство за одбрана (МО) и се одржа во просториите на ова Министерство во Лисабон од 10 до 14 октомври 2011

ни прекуокеански бродови кои бесшу­мно се „лизгаат” низ Тежо, замоци и тврдини од кои најпознат и најпосетен од туристите е замокот­тврдина Сао жорж (Castelo Sao Jorge) изградена во XI век од заштитникот на Лисабон Сао жорж, Комерцијалниот плоштад (Praca de Comercio) со неговата триумфална капија и многубројни споменици на слав­ни историски личности на Португалија и Лисабон воедно. Во Лисабон, во Паркот на народите (изграден за време на сае­мот EXPO во 1998 год.) се наоѓа и еден од најголемите светски аквариуми, а за љубителите на фудбалот има два го­леми покриени фудбалски стадиони на двата големи градски ривали „Спортинг“ и „Бенфик. Но нив и останатите ги обе­динува ФАДО­музиката, пријатниот звук на Лисабон, португалска народна музика со која дише душата на градот. Со оваа пријатна, меланхолична песна оди и „до­брата капка“ од Порто, познатото и мно­гу вкусно португалско вино.Лисабон има многу сличности со Скопје, пандан на Сао жорж е скопското Кале. И двата градови лежат на река, и двата се срушени од силни земјотреси и со веко­ви биле поробени, а и народите се слич­ни, добродушни, љубезни, со нежен и ме­лодичен јазик.Во една ваква „лисабонска приказна” и многу топла приморска атмосфера се одвиваше и студиската посета на работ­ните групи од Македонија и Црна Гора по­светена на COARM – контролата на из­возот на оружјето.

COARMГлавните активности од студиската посе­та се одржаа во просториите на Мини­стерството за одбрана на Португалија, а еден ден беше наменет за работна посе­та на една приватна компанија која рабо­ти на поправка и одржување на средства на ВВО (воени и цивилни воздухоплови) за потребите на португалската армија и држа­ва, како и за странски армии и држави.Целта на ЕУ­авторитетите со студиската посета беше:– да се претстават на трети земји (земји

кои не се членки на ЕУ, а кои сака­ат да и се придружат на ЕУ) критери­умите и принципите на заедничката ЕУ­надворешна безбедносна позиција – 2008/944/CFSP;

год. Техничките подготовки за посета­та ги спроведе BAFA, Германска сојузна канцеларија за економија и контрола на извозот од Германија.

ЛИСАБОН, НАЈЗАПАДНИОТ ЕВРОПСКИ КАПИТОЛЛисабон (LISBOA) е најзападниот гла­вен град на европскиот континент, а најзападното копнено парче од тој ист континент е Cabo da Roca со 140 m над­морска висина кое се наоѓа во областа Синтра. И двете места се најголемите симболи на Португалија. Cabo da Roca е едно од 800 географски точки во све­тот кое е посветено на мирот од 1989 год. преку програмата Sri Chinmoy Peace Blossoms. Тоа е последното западно кат­че од Португалија каде завршува земјата и почнува огромното водно простран­ство, Атлантскиот Океан.Лисабон е град со околу 550.000 жители и е сместен во низинскиот предел од за­падниот дел на Португалија. Се протега на седум ридови и е заплискуван од река­та Тежо (Rio Tejo) која се влева во Атлан­тикот. Лисабон се карактеризира со пра­волиниска поставеност на улиците и згра­дите и зад оваа геометрија се крие меша­вина од историја и современост, раскош и беда. Многу нешта го карактеризира­ат Лисабон, пред сè богатството на рас­тителниот свет, големите и одлично уре­дени паркови и споменици, катедрали и манастири, пристаништа со мноштво на јахти, бротчиња и чамци, но и огром­

1. ПОТРЕБА ОД ГЛОБАЛНА И ПАРЦИЈАЛНА КОНТРОЛА ВРЗ ПРОИЗВОД- СТВОТО, ИЗВОЗОТ И ТРАНСФЕРОТ НА КОНВЕН- ЦИОНАЛНОТО ОРУЖЈЕ

2. ВО ЕДНА „ЛИСАБОНСКА ПРИКАЗНА” И МНОГУ ТОПЛА ПРИМОРСКА АТМОСФЕРА СЕ ОДВИВАШЕ СТУДИСКАТА ПОСЕТА НА РАБОТНИТЕ ГРУПИ ОД МАКЕДОНИЈА И ЦРНА ГОРА ПОСВЕТЕНА НА COARM – КОНТРОЛАТА НА ИЗВОЗОТ НА ОРУЖЈЕТО.ЛИСАБОН Е НАЈЗАПАДНИОТ ГЛАВЕН ГРАД НА ЕВРОПСКИОТ КОНТИНЕНТ, А НАЈЗАПАДНОТО КОПНЕНО ПАРЧЕ Е CAbO dA ROCA

– да им се помогне на третите земји во обука на службениците задол-жени за издавање на извозни до-зволи во имплементирањето на ЕУ-законодавството од оваа об-ласт, а за обезбедување на ефек-тивна контрола на извозот на оружје од тие земји;

– да им се помогне на третите земји во обука на лиценцните службе-ници за обезбедување на адек-ватна законска имплементација и спроведување на контролата на извозот на оружјето;

– да им се помогне на земјите и ре-гионите при елаборацијата на на-ционалните и регионалните из-вештаи за извоз на оружје и претставување на други форми и погледи со цел претставување и унапредување на транспарентно-ста на извозот на оружје;

– да се охрабрат третите земји за поддршка на процесот воспоста-вен од Обединитите нации кој е наменет за усвојување на закон-ска обврска за заеднички стандар-ди во однос на меѓународната за-кана при глобалната трговија со оружје, да им се помогне и да се обезбеди дека земјите се способ-ни да се придржуваат кон овие за-еднички стандарди.

Македонија беше претставена со стручни и надлежни лица од обла-ста на контролата на извозот на оружјето од повеќе министерства, и

тоа од МО, МВР, МНР и МЕ/Управа за наменско производство.Од страна на ЕУ беа вклучени ек-сперти од Португалија, од Унгарија, од Полска и од Чешка кои држеа предавања и вежби, а беа вклуче-ни и претставници од BAFA. Практи-ка на ЕУ е да вклучува експерти од оваа област и од други земји-членки на Унијата чиј број варира и зависи од темите и целите кои се поставени за секој настан одделно.Од страна на претставниците на португалското Министерство за од брана беше претставена ор га-низацијата на контролата на извоз-от на оружјето од Португалија, зако-нодавната рамка, работата на нив-

7

ното МНР од оваа област и контро-лата на извозот на оружје аплици-рана во практика, односно студи-ии на случаи за извоз на оружје од Португалија во трети земји. Беа прет-ставени и анализирани брокеринг-трансакциите, една специфична об-ласт од трговијата со оружје, гене-рални, глобални и индивидуални до-зволи за извоз на оружје, како и про-цедурата за ротација (редовна заме-на) и обука на лиценцните службени-ци во португалското МО. За време на целата работна се-сија беа поставени поголем број прашања од претставниците на Р. Македонија и на Р. Црна Гора, при што се добија конкретни одговори и подготвеност за понатамошна со-работка и помош од страна на ЕУ-експертите.Студиската посета беше од корист за претставниците од Р. Македонија, од аспект на намерите на наши-те власти за зачленување во ЕУ (и НАТО-структурите), и во согласност со тоа беше усогласена домашна-та законска регулатива со таа на ЕУ во областа на контролата на из-возот на оружјето. Ова особено се однесува на внесувањето и на допрецизирањето на брокерингот и на транзитот на оружјето како едно значајно поглавје на кое инсистира-ат и надлежните авторитети од ЕУ.

Живко Димитриевски

1. НА ПОЛИГОНОТ „КРИВОЛАК“ 1986 ГОДИНА. МЕѓУ ПРИСУТНИТЕ Е И ГЕНЕРАЛОТ МИхАИЛО АПОСТОЛСКИ

2. НА СЛАВЕЈ ПЛАНИНА, 18 АВГУСТ 2011 ГОДИНА, ЗА ВРЕМЕ НА ПРОСЛАВАТА НА ДЕНОТ НА АРМ И ДЕНОТ НА ФОРМИРАњЕТО НА БАТАЛЈОНОТ „МИРЧЕ АЦЕВ

3. ВО ЛОКОВ 2010 ГОДИНА НА ДЕНОТ НА ПРВАТА МАКЕДОНСКА НАРОДНООС- ЛОБОДИТЕЛНА УДАРНА БРИГАДА

4. СО БАБА ЛИКА, ВНУКАТА НА ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ

Генерал-полковникот во пензија, Тодор Атанасовски, замина во пензија во 1985-86 година но отто-гаш е мошне активен. Покрај дру-гото, тој е претседател на Сојузот на борците, беше член на Советот за одбрана и безбедност на Репу-блика Македонија, а со своите лу-цидни ставови и мисли како воен теоретичар покажа дека човекот е млад сè додека има идеи и осет за времето што доаѓа.

Господине генерале, како прво-борец и претседател на Сојузот на борците од НОАВМ постојано се залагавте за тоа Народоно-ослободителната и антифаши-стичка војна и учесниците во неа да го добијат вистинското место во самостојна Република Македонија. За што конкретно се работи?– НОВ и антифашистичката борба 1941-1945 г. е најсветлиот истовре-мено и најзначајниот период од по-новата историја на овој народ, а датумот 11 октомври е ден над де-новите, затоа е и наш сенароден празник. Ова може да звучи како повеќепати слушнато, но бидејќи го почитувам списанието „Штит“, на некои поими посебно ќе се по-светам.За општествениот феномен „вој-на“ се наведуваат многу дефини-ции. Јас тоа би го свел на следно-

то: секое „пушкарање“ не е војна, како што и војната не е само „пушкарање“. Војната и целиот корпус феномени што орбитира-ат околу неа (војска, војсководство, војувалиште и др.) се далеку повеќе емпирични (прозаични) отколку на-учни и теоретски. Во грбот и во но-зете имам повеќе од 1.500 воени деноноќија, без да се смета пово-ената практика, што значи дека се насобрало искуство и знаење. За-тоа сакам да го привлечам внима-нието на читателите за еден досе-га занемаруван факт: непосредно по Априлската војна и фашистич-ката бугарска анексија и окупација на Вардарска Македонија, бугар-ската фашистичка управа се нур-на да формира контрачети со цел Македонците да ги вплетка во меѓусебна братоубиствена војна за тие поудобно да владеат и да ја спроведуваат бугаризацијата и асимилацијата на Македонците. Ние, комунистите во Македонија, разбравме за таа намера и со под-дршка на народот го оневозможив-ме развојот на бугароврховистич-ките фашистички контри. Исто-то тоа го постигнавме и наспроти „буричкањето“ во Македонија од позиција на големосрпскиот врхо-визам, ги неутрализиравме актив-ностите да се создаде „краљевска војска у отаџбини“. Исклучител-но е значајно маргинализирањето на балистите во рамките на Голе-

8

ма Албанија во што клучна уло-га одиграа прогресивните млади Албанци-комунисти и антифаши-сти и вековната традиција на за-еднички соживот. Затоа и сега се воодушевувам на филигрански прецизната и успешна стратегија, благодарејќи на која нашата НОВ и антифашистичка борба го доби белегот мултиетничка (не бинаци-онална), а во поширока смисла и народноослободителна. Подвле-кувам дека амбиентот (просторот, територијата) на кој се конституи-ра и се обнароди Асномска репу-блика Македонија уште во името е мултиетничка и мултикултурна, и покрај тоа што, зависно од усло-вите, се менувал соодносот помеѓу различните заедници. Тоа значи дека и НОВ и антифашистичката борба не можеше да не биде и мул-тиетничка и мултикултурна.Изворните учесници сега, речи-си без исклучок, се под товарот на годините (ги има уште околу 7.000 живи) и со нарушено здравје во државата за која се бореа и успеаја да ја создадат, го нема-ат нужното внимание. Притоа не се работи само за Македонците-борци, туку и за Турци, Албан-ци, Власи, Срби, Роми, Црногор-ци и други. Дури и Организацијата на борците е под латентен при-тисок, вклучувајќи го и нејзиното обезличување. Сето тоа се покри-ва со оспорување на вистинскиот

СО ТОДОР АТАНАСОВСКИ, ГЕНЕРАЛ ВО ПЕНЗИЈА, ПРЕТСЕДАТЕЛ НА СОЈУЗОТ НА БОРЦИТЕ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

интервју

ГОРД СУМ НА ОНА ШТО АРМ ГО РЕАЛИЗИРА НИЗ СВЕТОТ

9

дантот на Републичкиот штаб, генералот Томислав Трајчевски (отсутен), министе-рот за надворешни работи, Денко Мале-ски, генералот Живота Аврамовиќ (отсу-тен), пратеникот Арсов, Крсте Црвенков-ски (отсутен) и професорот Џемаил Мура-ти. Читателите нека не се чудат за некои членови на Советот. Во тоа време некои релации со СФРЈ сè уште не беа прекина-ти. На пример, командантот на 3. армиска област на ЈНА, Аврамовиќ, сè уште, веру-вам според стариот закон за НО, партици-пираше во Советот. Тоа беше случај и со командантот на РШ, генералот Трајчевски. Освен тоа, новоизбраното Собрание има-ше своја делегација во Соборот на народи-те на Сојузното собрание, а не беше рас-

пуштена старата делегација во овој со-бор. Во редуцираното Претседателство на СФРЈ сè уште партиципиравме со наши-от забележителен, тогаш сè уште млад по-литичар, Васил Тупурковски. Тема на дневниот ред на Советот за без-бедност беше „А, што сега?“ Според мене ситуацијата беше сериозна и неповол-на до критично безбедносно ниво, по-себно затоа што и нашите делегации во Сојузното собрание гласале за овие два закони што отвора „легална“ шанса за интервенција. Од дискусиите сфатив дека овие луѓе ниту одблизу не ја разбираат се-риозноста на ситуацијата. На крајот прет-седателот Глигоров ме праша дали и јас ќе кажам нешто. Со шепот му реков „да“ со молба потоа да ја заклучи седницата. Тој се сложи, а еве што реков тогаш: „Ако целата ситуација беше добра и ако до-сегашните закони беа добри, а се доне-сени по Уставот од 1974 г., амандман XV,

карактер на НОВ и на антифашистичката борба, посебно нејзиниот државнотворен карактер, а се глорифицираат настаните по реконституцијата (осамостојувањето). Од времето на НОВ и во знак на сеќавање се изградија илјадници паметници и за хероите и за настаните, како неделив дел од нашата култура. Таа наша заед­ничка иконографија исто така го носи мултиетничкиот и мултикултурен бе­лег. Пустошењата на паметниците­костурници, на бистите, на гробовите од НОВ и антифашистичката борба е рапид­но. Во најмала рака ова е беден кукавичлук – кревање рака на мртвите. Токму во пре­срет на 70­годишниот јубилеј, 11 Октомври, беше опустошена костурницата и беа рас­

фрлени коските на борците во Куманово. Посебно ме растажи обезглавувањето на нашата народна хероина, дебранката (Ал­банка) Ибе Паликуќа. Таа прекрасна мла­да хероина морала во своето семејство да совлада голем отпор и да се возвиши во историската борба против фашизмот и за нашата заедничка национална слобода. Иконографијата од НОВ не е само неде­лив дел од нашата заедничка култура, туку и единствена во историјата што не произ­ведува антагонизам. Таа е единствена што непрекинато зрачи и ќе зрачи заедништ­во, се разбира од патриотски тип.

Бевте член на Советот за безбедност и одбрана на Република Македонија за времето на претседателот Киро Глиго-ров. Како од денешен аспект гледате на изминатите 20 години и дали, според Вас, можеше и поинаку?– јас лично ценам дека е многу полес­но да се советува отколку да се прифа­тат советите и да се одлучува. И самиот го имам тоа искуство. Сепак сметам дека не бев успешен како советник, затоа што мал број совети беа прифатени. Ова треба да се разбере строго како мое мислење. Претседателот не практикуваше чести со­станоци на Советот за безбедност. Според мене, и петте одржани седници, од кои две церемонијални, беа многу лошо подготве­ни. јас ниту еднаш не ја знаев темата од­напред, туку темата и дневниот ред го до­знавав на самата седница. Да бев порано информиран, верувам дека ќе бев покори­сен, а ќе оставев и писмени траги. Од не­кои лични разговори имам и белешки. за­

тоа ќе се осврнам само на две седници на Советот. Првата, по осамостојувањето и постизборното конституирање на Со­бранието, изборот на Владата, на прет­седателот и потпретседателот и на рефе­рендумот за осамостојување. Седница­та беше свикана бидејќи Сојузното собра­ние на СФРј, на предлог на Министерство­то за одбрана, ги изгласа законите за на­родна одбрана и за вооружените сили на СФРј. Тогаш на клучни функции и члено­ви на Советот за безбедност на РМ беа: претседателот Киро Глигоров, потпредсе­дателот Љубчо Георгиевски, премиерот Никола Кљусев, претседателот на Собра­нието, Стојан Андов, министерот за одбра­на, полковник Ристо Дамјановски, коман­

ова е воен удар на мало вратиче. Предла-гам да се активира нашиот партиципиент во Претседателството на СФРЈ, нашето гласање да се повлече и да се бара оцена на уставноста на овие закони. Ако тоа не се направи, може да падне во вода сè што е досега сторено, и референдумот, и избо-рите и декларациите. Претседателот сми-рено и на елоквентен начин формулира-ше и заклучок и соопштение. Мислам дека премиерот Кљусев ја разбра ситуацијата и по некое време, заедно со Мијалков, ја изведе онаа игра со магичната регрутна картотека. Зошто „игра“? Затоа што сите команданти имаа свои мобилни плано-ви, адреси на резервистите и сопствена повикувачка организација. Одземањето на картотеката немаше никакво прак-тично значење. Впрочем, секој понедел-ник низ Р. Македонија се шетаа генералите Васиљевиќ, Грача-нин и Мијалков.Другата значајна седница на Со-ветот беше 1999 г. кога на-водно Косо-во беше загро-зено и НАТО почна не-к о н -

тролирано да влегува во Р. Македонија како во „село без кучиња“. Но, за тоа друг-пат повеќе. Мислам дека можевме и под-ржавнички да се однесуваме, меѓутоа не сум сигурен дали ги познавав сите аспек-ти на ситуацијата. Ако некогаш и по некои прашања бевме порешителни, верувам дека таквото наше однесување ќе беше почитувано од Алијансата.

Одбивте да го примите високото ме­ѓународно признание на Ме ѓу народната воздухопловна ор га ни за ци ја, диплома­та „Пол Тисандер“ за децениски заслуги за развојот на македонското воздухо­пловство. Можете ли да ни кажете не­што поконкретно за тоа?– Речиси без размислување го одбив при-знанието „Пол Тисандер“, пред сè затоа

10

економските односи. Само така може да се објасни нивниот карактер и природа. Втората вистина е дека секоја цивили­зациска фаза од развојот на човеково­то општество има свои војни, иманентни на условите. Меѓутоа, бидејќи нема чи­сти општествено­економски формации, нема ниту чисти времиња кога завршува еден модел и стил на војна, а кога почну­ва следниот. Сега сме во време кога ед­новремено се војува на начин од надми­натиот феудализам типичен за времето на Наполеон, односно време на секавич­на војна, а веќе зачекоруваме во латент­но кибернетска војна во која дури и пое­динец може да предизвика целосен рас­кол.Во тие рамки, Министерството за одбра­на е политичка институција во којашто партиципираат партиите од позиција на своите платформи и програми, а војската (АРМ) според Уставот е деполи­тизирана и департизирана. Немам увид и не можам да оценам. На времето бев активен и во конституирањето на Воена­та академија и се залагав таа да произ­ведува не само кадри туку и знаења од општа и иманентна насока. Тоа преста­на. Кога Генералштабот нè собира два­пати годишно, информирањето е сосема незначајно, формално. И претседателот на државата ги свикува пензионираните генерали и се разменуваат мислења. Во­еноодбранбениот естаблишмент како да не мисли дека ние можеме нешто да по­нудиме, а чинам дека тоа и не го очекува. Имам впечаток дека не постои никаков интерес за искуствата од периодот на НОВ и АФБ. Дури ни вооружениот кон­фликт од 2001 г. не доживеа солидна ана­лиза. зошто се бега од тоа не ми е јасно.Инаку, како војник, горд сум на она што АРМ го реализира низ светот. јас војната и војноводството повеќе го сакам како антивојна и како антинасилство, иако не на НАТО­начин. Меѓутоа и во такви услови нашите мисии се општокорисни и афирмативни за Република Македонија. Ние досега надвор не сме имале никаков екцес или дебакл што зборува за квали­тетот на обуката. Меѓутоа, нашите актив­ности не се приспособени на пазарните услови, што е посебна тема.На времето сугерирав научен ден во ме­сецот посветен на новините во воена­та сфера. Тоа почна, но бргу згасна. Се обидов и преку воените ветерани да от­почнеме со отворена јавна академија на којашто ќе се расправаат актуелните и модерни воено­безбедносни теми и но­вини, но ниту тоа не успеа. Нашиот воен систем не се одвива под наше влијание. Тие влијанија не можат да се одбегнат, а и не треба, меѓутоа не треба да се зане­маруваат ни сопствените искуства. И на­шето искуство може да биде корисно, и тоа на поширок план.Во тој поглед, кога е во прашање нашиот прием во НАТО, не сум сигурен дали тоа го сакаме исклучиво заради своја безбед­ност или како држава да партиципира­ме и да придонесуваме за сопствената, за регионалната и за светската безбед­ност. Едно е стратегија за влез во НАТО и во ЕУ, а друго е стратегија кога да вле­земе во евроатлантското семејство (до­колку влеземе).

Васил Дичевски

што Меѓународната воздухопловна спорт­ска организација што ми го додели призна­нието не е политичка, а си дозволи да се плетка во политика менувајќи ни го името и затоа што сум целосно против некој да ни го менува името. Моето противење не е политичко ниту политикантско туку чо­вечко. Од кога знам за себе не сум имал проблем со ниедна нација и својата нација не ја разбирам наспроти другите, затоа и не дозволувам никому да има проблем со мојата нација. Секоја нација на свој начин е придобивка за човековото општество. Во НОВ и АФБ 1941­45 г. една од најопеаните песни беше „А бре Македонче“ која завр­шуваше со: „Нека разберат клетите душма­ни, македонско име нема да загине...“. Се­пак, би напоменал дека овој мој став нема никаква врска со нашиот актуелен патрио­тизам. што правевме на тој план две деце­нии! Кога претседателот Глигоров одеше

во ООН при приемот на Македонија за членка во ООН, му реков да не моли да нè примат туку да ни кажат кое е нашето столче во организацијата. Ние по Втората светска војна како држава „де факто“ бевме членка на антифашистичката коалиција и од тогаш сме во ООН.

Како човек со големо воено ис-куство имате што да кажете и да помогнете во развојот на Министерството за од-брана и на АРМ. Како гле-

дате на сегашниот про-цес во развојот на МО

и на АРМ, на нашиот прием во НАТО и во

ЕУ и дали во некој сегмент Сојузот

на борците е ин-волвиран во

тој процес?– Во воена­

та сфе ра на глоба­лен план за кусо в р е м е

се случија мошне темелни промени и не е лесно да се биде ажурен и сè да се следи. Тоа е посебно тешко за човек во мои го­дини (роден е 1924 г.– н.з). И покрај сè се трудам да бидам ажурен. за АРМ и МО повеќе знам од она што говорат медиу­мите.Човековото општество сериозно зачеко­ри во постиндустриска ера. Веќе достиг­натото ниво на општествено­економски и технолошки развој од темел ги проме­ни воените системи. Многу одамна про­мисленоста утврди две вистини кога е во прашање војната како општествен фе­номен и целосната општествена состојба и феномените врзани за неа. Првата е дека војните, војската, војувањето и сл. немаат корени во самите себе. Нивни­те корени се во битието на општествено­

о повод државниот праз­ник 11 Октомври, 20 годи­ни од осамостувањето на Република Македонија и

10­годишнината од охридскиот Рамковен договор, министерот за одбрана Фатмир Бесими заед­но со началникот на Генералшта­бот на АРМ, генерал­мајор Горан­чо Котески, престојуваа во посе­та на македонскиот контингент во Кабул, Авганистан. Притоа министерот Бесими ис­такна дека е задоволен и горд што на денешните средби со ко­мандантот на ИСАФ, генерал Џон Ален, со заменикот на ци­вилиниот претставник на НАТО во Авганистан, Ендру Стен­филд, и со командантот на Ре­гионалната команда, Вејси Су­нал, слушнал најдобри зборови за претставниците на македон­ската армија.– На денешниот состанок со гене­рал Ален разговаравме и за идна­та соработка и за понатамошната поддршка и преку ИСАФ­мисијата да обезбедиме стабилен мир во Авганистан, како и за нови фор­ми на поддршка на НАТО и на Македонија, нагласи македонски­от министер за одбрана.Министерот Бесими истакна де ка македонските војници ќе би дат вклучени и во нови фор­ми на поддршка, пред сè во обу­ки и тренизи „со цел да го даде­

инфоПОСЕТА НА МАКЕДОНСКИОТ КОНТИНГЕНТ ВО АВГАНИСТАН

11

ме нашиот придонесе за она што е стратешка определба на Репу­блика Македонија, придонес кон глобалниот мир“.– Македонија заедно и подеднак­во со сите други земји­членки на НАТО го дава својот придонес за ми рот и стабилноста во све­тот. Ма кедонија ги исполнува стандар дите за да стане членка на НАТО, посочи министерот Бе­сими.Началникот на Генералштабот на АРМ, генерал­мајор Горанчо Ко­тески, честитајќи им го празни­кот 11 Октомври на македонските војници, истакна оти верува дека успешно ќе ја завршат својата мисија.– Врз база на моите согледувања и од разговорите што денеска ги имавме со високите претстав­ници на НАТО ценам дека ма­кедонските војници успешно ја обезбедуваат ИСАФ­базата во Кабул, наведе генералот Котески.Командантот на ИСАФ, генерал Ален, наведе дека ги цени и е сре ќен што македонските миро­вници се дел од ИСАФ.– По 13 септември се уверивме дека македонската армија стои рамо до рамо со големите сили. Македонските војници се важен дел од ИСАФ и се одлични и хра­бри војници. Горд сум на нив. Тие добро ја претставуваат својата земја, истакна генералот Ален.

на овие две земји се евроатлант­ските интеграции, членството во НАТО и во ЕУ, и во тој поглед ќе продолжи соработката. Министерот на косовските без­бедносни сили, Агим Чеку, изјави дека оваа посета е еден чекор понатаму во продлабочувањето на одличните односи меѓу две­те земји. „Побарав и добив под­дршка од министерот и од оста­натите членови на делегацијата дека ќе дадат свој придонес за Република Косово да го заземе местото што i припаѓа во регио­налните иницијативи, но притоа Косово треба да ги сноси и одго­

ворностите коишто доаѓаат со тоа членство“, истакна министе­рот Агим Чеку. На крајот мини­стерот Чеку изјави дека оваа за­едничка соработка не е само за доброто на овие две министер­ства и на овие две држави, туку за доброто на целиот регион.

ЈАКНЕњЕ НА СОРАБОТКАТА И НА ДОВЕРБАТА

инистерот за одбрана на Ре­публика Македонија, Фат­мир Бесими, на 21 октом­

ври оствари билатерална сред­ба со својот колега, министерот на косовските безбедносни сили, Агим Чеку.Средбата беше искористена за јакнење на соработката и на довербата помеѓу двете сосед­ни земји, како и за понатамош­но продлабочување на воспо­ставените билатерални рела­ции во делот на одбраната. Во­едно, за време на средбата беа разменети мислења во однос на политичко­безбедносната си­туација во регионот чијашто ста­билност за двете земји е од при­оритетен интерес.Во рамките на официјалната посета министерот Агим Чеку оствари средба и со началникот на Гш на АРМ, генерал­мајор Го­ранчо Котески.„Основа на нашата идна сора­ботка и пријателство е градење на меѓусебна доверба врз осно­ва на конкретни проекти за со­работка и градење на стабил­ни односи за стабилен и разви­ен регион, и да бидеме модел за останатиот дел од регионот, како треба да изгледа соработ­ката и развојот на регионот во иднина“, истакна министерот Бе­сими и кажа дека заедничка цел

а 14 октомври во Техничко-ре монтниот центар на АРМ во Скопје се одржа це -

ремонија по повод при мо пре да-вање на средства во вред ност од 904.280 американ ски долари, донирани од Ре пуб лика Турција наменети за опремување на АРМ. Донацијата се состоеше од 18 теренски моторни вози-ла „дефендер“ од кои 15 се за транспорт на персонал, а три се командно-контролни возила, по-тоа 95 полски телефони и два комплети термални двогледи за оружје. Опремата ќе биде наме-

нета за модернизација на едини-ците на АРМ. На церемонијата амбасадорот на Република Турција во Репу-блика Македонија, Ѓурол Сок-менсуер, во својот говор истакна дека соработката во областа на одбраната во рамките на одлич-ните пријателски односи помеѓу

Турција и Македонија претста-вува една од најразвиените об-ласти во рамките на нашите би-латерални односи. До денес помеѓу овие две земји се потпи-шани вкупно 22 воени договори.„Јас како амбасадор на Републи-ка Турција сакам да потенцирам дека на секое ниво и со сè по-голем интензитет ќе продолжи сегашната поддршка на наша-та земја за зачленување на Ре-публика Македонија во ЕУ и во НАТО“ – истакна амбасадорот на Република Турција во Република Македонија.Министерот за одбрана на Ре-публика Македонија, Фатмир Бе-сими, истакна дека Турција уште од првите денови ја даде својата поддршка за Македонија за нејзиниот развој, за развојот на демократијата и за економскиот просперитет.„Турција, како земја-членка на НАТО, исто така ја дава својата поддршка за идното членство на Република Македонија во оваа алијанса. Поддршката на еден пријател значи многу повеќе од пари“ – истакна министерот Бе-сими. Тој додаде дека многу при-падници на АРМ имале чест да се школуваат во престижни вое-ни училишта во Турција со висок професионализам.

елегација на Р. Ма ке донија, предводена од министрите за надворешни работи и од-

брана, Никола Попоски и Фатмир Бесими, во седиштето на НАТО во Брисел учествуваше на соста-нокот со Северноатлантскиот со-вет. Во своите обраќања пред ам-басадорите на 28-те земји-членки на НАТО, министрите Попоски и Бесими говореа за постигнати-те резултати во рамките на по-литичките, економските и од-бранбените реформски проце си во Р. Македонија, воедно ре-афирмирајќи ја цврстата определ-ба на земјата како рамноправен партнер да ги споделува заеднич-ките вредности и одговорности на Алијансата.Земјите-членки на Алијансата по-зитивно ја оценија импле мен та-цијата на дванаесеттиот циклус од Акциониот план за членство и на задачите содржани во Годиш-ната национална програма на Р. Македонија за членство во НАТО

за периодот 2010­2011 г. При­тоа особено ја истак наа активна­та контрибуција на Р. Македонија во зачувувањето на регионал­ниот и на глобалниот мир и ста­билност преку учеството во ме­ѓу народните мисии и операции предводени од НАТО и другите меѓународни организации.Амбасадорите на земјите­членки изразија интерес за процесот за надминување на разликите со Грција околу името како послед­на пречка за наше полноправно членство во НАТО. Во овој кон­текст, министерот Попоски под­влече дека Р. Македонија ќе про­должи да биде позитивно анга­жирана преку конструктивно уче­ство во разговорите под покро­вителство на ОН, како и во вос­поставениот директен дијалог на највисоко ниво.Министерот Бесими истакна дека членството во НАТО останува врвен стратегиски приоритет за Р. Македонија, што е исклучител­но важно за мирот, стабилноста и идниот развој на РМ и за реги­онот во целина. Притоа министе­рот Бесими подвлече дека ќе про­должат одбранбените реформи и значајниот придонес на РМ кон регионалната и глобална безбед­ност, придобивка која беше истак­ната како исклучително позитив­на од страна на амбасадорите на земјите­членки на НАТО.

ДОНАЦИЈА ОД РЕПУБЛИКА ТУРЦИЈА ЗА АРМ

инистерот за одбрана на Ре-публика Македонија, Фат-

мир Бесими, на 3 октомври уче-ствуваше на годишниот соста-нок на министрите за одбрана на земјите од Југоисточна Европа, членки на СЕДМ-процесот, што се одржа во Анталија, Турција.Целта на годишниот состанок беше утврдување на минатого-дишните активности, како и пот-врда за промовирање на мирот, стабилноста и безбедноста во Југоисточна Европа и пошироко, интеграција на регионот во ев-роатлантските структури, како и зголемување на соработката. Министерот Бесими во своето

обраќање го истакна значењето на СЕДМ-иницијативата во ос-тварување на нејзината цел за обезбедување стабилност во ре-гионот, зајакнување на довер-бата, на меѓусебната соработка и унапредување на процесот на евроатлантските интеграции на

земјите од регионот, што е од ис­клучителна важност за стабилно­ста и одржливиот мир и развој.Македонскиот министер за од­брана ја нагласил определ­бата на Република Македонија за поддршка и активно уче­ство во оваа иницијатива, наг­ла сувајќи ги четирите принципи на нејзиното функционирање: про длабочување на регионал­ната соработка, политика на от­ворени врати, заемен дијалог на земјите­членки на инцијативата и ефикасно искористување на расположивите ресурси, како и интероперабилност за успешно остварување на целите на СЕДМ­иницијативата.Во рамки на состанокот во Анталија, министерот Бесими го афирмираше придонесот на Ре­публика Македонија во проце­сот и воедно оствари повеќе би­латерални средби со министри за одбрана од земјите­членки на СЕДМ и земјите­набљудувачи. На состанокот во Анталија мини­стрите за одбрана разговараа и за понатамошно градење, развој и користење на капацитетите и идните ангажмани на СЕЕБРИГ­бригадата, при што беше одо­брен и годишниот план за 2012 година за вежби, патувања и об­ука и буџет на Бригадата за 2012 година.

а 21 октомври началникот на Гш на АРМ, генерал­

мајор Горанчо Котески, ја прими репрезентацијата на АРМ која уче­ствуваше на Третиот меѓународен турнир во футсал кој се одржа од 24 до 27 октомври во Ново Ме­сто, Република Словенија. Турни­рот насловен како „Футсал куп за мир“ беше во организација на Меѓународниот совет за во­ени спортови (МСВС) со седиште во Брисел и Меѓународната фуд­балска асоцијација (ФИФА), а на него учествуваа армиските еки­пи од шест земји од поранешна југославија. Екипата на АРМ која е составе­на од припадници на командите и единиците на АРМ и Министер­ството за одбрана, беше предво­дена од потполковникот Сафет Мециновиќ и селекторот Горан Астарџиев. Oва натпреварување беше можност за афирмација на АРМ и на спортот во РМ.

СОСТАНОК СО СЕВЕРНО-АТЛАНТСКИОТ СОВЕТ

СОСТАНОК НА МИНИСТРИТЕ ЗА ОДБРАНА ОД СЕДМ-ПРОЦЕСОТ

д 17 до 21 октомври во про-сториите на Регионални-

от тренинг-центар во Скопје се одржа регионалната обу-ка „Комуникациски вештини и медиа-тренинг – напредно ниво“. Можност да ги унапре-дат своите комуникациски вештини и да ги продлабочат знаењата во полето на одно-сите со јавноста и со медиу-мите имаа слушатели од Ре-публика Македонија, поточ-но од Министерството за од-брана, од Армијата на Репу-блика Македонија, од МВР, од Центарот за управување со кризи и од Дирекцијата за заштита и спасување, доде-ка од регионот активно уче-ство зедоа претставници од Босна и Херцеговина, од Црна Гора и од Хрватска.Придобивките од одр жу ва-ње то на обуки од овој тип, освен во полето на комуни-кациите и релациите со ме-диумите, можат да се ви-дат и во одржувањето и про длабочувањето на ме-ѓусебните контакти, со што, пак, се интензивира и ме ѓу-себ ната регионална соработ-ка на сите нивоа.

МЕДИА-ТРЕНИНГ – НАПРЕДНО НИВО

12

„ФУТСАЛ КУП ЗА МИР“

о рамките на редовните месечни средби на амбасадорите на земјите­членки на НАТО

акредитирани во Република Македонија, во про­сториите на амбасадата на Кралството Холандија која е НАТО­контакт амбасада за Република Ма­кедонија, заменик­министерот за одбрана на Репу­блика Македонија, Емил Димитриев, оствари сред­

ба со дипломатски­от кор во земјата.На средбата беа разменети мис ле­ња во врска со ак­туелните политич ки случувања во Репу­блика Ма ке донија и регионот, развојот на ситуацијата во Косово, како и за

напорите за полноправно членство на Република Македонија во НАТО и поддршката која во таа на­сока ја добиваме од НАТО­членките.На брифинг­состанокот беше и претставник на КФОР кој ги информираше присутните за актуел­ната ситуација во Косово.Првиот човек на НАТО­советодавниот тим истак­на дека Република Македонија е веќе подготвена да биде дел од НАТО­алијансата.Амбасадорот на САД, Пол Волерс, ја искористи оваа средба уште еднаш да ги пофали и да им се заблагодари на македонските војници за успешна­та интервенција во одбраната на базата во Кабул.Воедно, заменик­министерот за одбрана, Емил Димитриев, ја искористи можноста уште еднаш да го истакне придонесот на Република Македонија во меѓународните мисии со посебен акцент на мисијата ИСАФ во Авганистан.

моски. Планираните содржини во војничкиот петобој (трчање на 1200 m, трчање на 100 m, фр лање бомба, фрлање ѓуле, скок во далечина), ги координи­раше Горан Астарџиев, инструк­тор по физичко воспитување во Гш на АРМ. По еднодневното дружење на учесниците на нат­

преварот, беа сумирани оства­рените резултати. Според вкуп­ните резултати во сите содржи­ни, за најдобри беа прогласени екипите на ООЕ на ОРОРМ: Кра­тово (прво место), Демир Хисар (второ место) и Гевгелија (трето место). Поединечно, најдобри беа: Оливер Трпковски од Кра­тово (прво место), Горан Нико­ловски од Демир Хисар (второ место) и Александар Крајчев од Гевгелија (трето место).за успешната реализација на овој натпревар значаен е при­донесот на Гш на АРМ кој обе­збеди логистичка поддршка, при што непосредно беше ангажи­

ОБУКАТА – ПРИОРИТЕТНА ЗАДАЧАПрограмата за обука на ре-зервните офицери и подофи-цери во 2011 година претставу-ва една од тежишните актив-ности и приоритетни задачи на Организацијата на резервни-те офицери на Р. Ма кедонија (ОРОРМ) во обу чу вањето на членството. Во контекст на вак-вите програмски опре делби, на 8 октомври на спорт скиот по-лигон во касарната „Алекса Демниевски-Бауман“ во Велес, се одржа државен натпревар на резервните офицери и подофи-цери во војнички петобој. Актив-ностите на натпреварот во кој учествуваа 25 екипи и 150 ре-зервни офицери и подофицери од општинските организациони единици на ОРОРМ, започна со постројување и со предавање рапорт. По примањето на ра-портот, на учесниците на нат-преварот им се обрати претсе-дателот на ОРОРМ, проф.д-р Ѓорѓи Малковски, кој притоа на-кусо потсети на досегашните остварени резултати и на при-оритетните задачи во наредни-от период, а ја нагласи и успеш-ната соработка со МО и ГШ на АРМ. Во името на ГШ на АРМ, учесниците на овој натпревар ги поздрави и им посака добри ре-зултати, полковникот Борко Си-

13

СРЕДБА СО ДИПЛОМАТСКИОТ КОР

а 20 октомври во касарната „Илинден“ во Скопје се одржа свеченост по повод до де­

лувањето на сертификати на оценетите декла­рирани единици на АРМ, Четата за длабинско набљудување од составот на Полкот за специјални операции и на Четата на Воена полиција, според Концептот на оперативни способности на НАТО. За достигнувањата кои ги постигнаа единиците на оценувањето, што се изврши на вежбата „Балкан­ски блесок“ во октомври минатата година, на го­дишната конференција на НАТО која се одржа во септември 2011 година во Сараево, Босна и Хер­цеговина, беа доделени и овие сертификат за спо­собноста на единиците да учествуваат во опера­ции предводени од НАТО. Сертификатите ги врачи ЗНГШ на АРМ, генерал­мајор Насер Сејдини, а на свеченоста присуству­ваа и советникот на началникот на ГШ на АРМ, генерал­мајор Зоран Димов и командантите на единиците на коишто им беа доделени сертифи­катите.Сертификатот за средниот пешадиски баталјон од составот на Првата мпбр беше доделен во касар­ната „Јане Сандански“ во Штип. Доделените сертификати се уште едно признание за бројните задачи кои припадниците на Армијата на Република Македонија успешно ги реализираат.

ПРИЗНАНИЕ ЗА ПОДГОТВЕНОСТА НА ДЕКЛАРИРАНИТЕ ЕДИНИЦИ НА АРМ

о рамките на годишниот план и програма за обу ка во Командата за обука на

6 октомври беше реализиран Кондиционо-рекреативен марш на кој учесници беа сите АВЛ и ЦЛ вработени во командата на КзО во гарнизонот Велес. На мар-шот кој беше реализиран во чест на Денот на народното востание учествуваше градоначалникот на Велес, Горан Петров, како и чле-нови на боречката организација и претставник од Народниот му зеј на градот Велес. Маршот се реализираше во прекрасна-та природа на реонот на општи-ната Чашка на релација с. Лисиче – с. Горно Врановци во непосред-на близина на браната Лисиче. Крајна цел на маршот беше село-то Горно Врановци кое имало го-лемо историско значење во ми-натото и кое е опкружено со пре-красна природа на подножјето на планината Јакупица или позна-та уште како Мокра Планина. Со доаѓањето во селото учесници-те на маршот имаа можност да ги разгледаат музејските соби во кои се наоѓала и првата печатни-ца за време на НОБ од каде што е издадено првото издание на весникот „Нова Македонија“.

Славица Николовска

рана КзО со нејзините претстав­ници: потполковникот Љубенчо Петровски, постариот водник прва класа Бојан Станчев и во­дникот Бошко Димитријевски.

ПОСЕТА НА МУЗЕЈОТ НА МАКЕДОНСКАТА БОРБАВо рамките на програмските определби за негување на сло­бодарските традиции од наше­то историско минато, 50­тина резервни офицери, активисти на организационите единици на ОРОРМ во Скопје (Центар, Кар­пош, Чаир, Кисела Вода и Гази Баба), на 14 октомври ја посетија оваа најнова национална уста­нова чии експонати, распореде­ни во 13 одделенија, се прости­раат на 2000 квадратни метри. Тие, во придружба на кустосот Марјан Гијовски, во двочасов­ното разгледување беа импре­сионирани од богатата музејска поставка во која се презенти­рани 109 восочни фигури, 16 уметнички слики – портрети на најпознати македонски дејци, револуционери и интелектуал­ци, 80 уметнички слики – масов­ни сцени на значајни настани од македонското револуционерно минато, како и голем број доку­менти, фотографи, макети, кар­ти, брошури и оружје.

Живко Трајановски

Од активностите на ОРОРМ

КОНДИЦИОНО-РЕКРЕАТИВЕН МАРШ

ПРИЈАТЕЛСКИ ФУДБАЛСКИ НАТПРЕВАРрвата механизирана пеша-диска бригада, покрај завид-ните резултати што ги по-

стигнува на полето на борбена-та обученост и во мировните ми-сии надвор од Р. Македонија таа има и големи успеси на полето на цивилно-воената соработка.Во рамките на Годишниот план за цивилно-воена соработка за 2011 г., на 14 октомври, на новиот ста-дион во Лозово, се одигра фуд-балски натпревар помеѓу ФК „Ра-ботник“ од Лозово и фудбалска екипа составена од припадници на 1.мпбр. Во пријателска атмос-фера со присуство на челните луѓе на општината Лозово, гра-доначалникот Орце Цветковски, директорот на ФК „Работник“, Санде Јовановски, и претставни-ци на командата на 1.мпбр, нат-преварот заврши со резултат 1:3. И командантот на 1.мпбр, бри-гадниот генерал Димче Петров-ски, го изрази своето големо за-доволство за извонредниот пријателски натпревар и на ФК „Работник“ му посака среќа, до-бра игра и висок пласман. С.М.

со цел дополнително производство на радари од овој тип кои поседува-ат напредна дигитална технологија за навремено предупредување. Ина-ку системот може да се вгради во на-предни летала како F/A-18, а исто-времено е и незаменлив елемент на сите програми за модернизација.Радарот ALR-67(V)3 е прв во својата категорија која целосно ја интегри-ра неговата дигитална структура со моќта која е генерирана од дуален процесор, овозможувајќи успешно детектирање на емитери во области со висок електромагнетизам.

случувањата на бојното поле се од непроценливо значење за успешно извршување на секоја дадена зада-ча. Имајќи го тоа на ум не треба да за-чудува фактот дека поголеми сред-ства се алоцираат токму кон развојот на стабилни комуникациски мрежи кои овозможуваат постојан контакт. Примарниот изведувач на информа-циската мрежа наречена „Warfighter In formation Network – Tactical“ или WIN-T, „General dynamics C4 Sy-stems“ му додели на добро познати-от „Lockheed Martin“ 105 милиони до-лари за развој на дополнителна ко-муникациска опрема за спомената-та информациска мрежа која вклу-чува различни трансмициски систе-ми, модеми, радија и антени кои со помош на широко појасната мрежа и сателитската радио-комуникација ќе овозможи непречен контакт помеѓу командата и бојното поле. Овие си-стеми ќе бидат вградени во различен тип борбени возила, а дополнителен интересен факт е дека системот сам одредува која мрежа на одредена локација има појак сигнал и на таа автоматски се приклучува.

14

ушките со голем калибар потекну-ваат уште од Првата светска војна. Со самата појава на оклопната тех-ника се појавуваат и противоклоп-ни, односно противтенковски пушки.

Паралелно со првиот британски тенк во 1916 година, „Големиот Вили“, британска-та армија добива пушки во калибар 12.7 mm за противоклопна борба со солидна тежина од околу 15.3 kg, и друга варијанта со тежина од 18 kg во калибар 13.97 mm. Иако тешка (околу 20-22 kg) импонира со-ветската противтенковска пушка со кали-бар 14.3 mm на Симонов и на Дегтарјев ПТРС-41 и ПТРД-41, чие зрно има брзи-на од неверојатни 1000 метри во секун-да и пробојност од 35 mm челична пло-ча на 300 метри далечина. Тоа било до-волно за поголемиот дел од моторните возила кои имале оклоп на себе или ран-ливите точки на лесните тенкови од тоа време. Со зголемувањето на издржли-воста на оклопот на оклопните возила и тенковите, како и со зголемувањето на мобилноста и брзината, улогата на овие пушки се пренасочува во далекоцелни снајперски пушки за уништување или за онеспособување на лесно оклопни и не-оклопни средства и жива сила на големи далечини. Советите пред крајот на Втората светска војна на овој тип пушки монтираат оптич-ки нишан за дејство на жива сила која е во засолниште. Ги користеле за цели кои се наоѓале зад ѕидови на објекти – згра-ди, куќи, слабо заштитени бункери, ми-тралески и снајперски гнезда. Британци-те во Бурма користеле вакви пушки про-

„ЦРНА СТРЕЛА“

онтинуираната и непрекината врска на единиците со команд-ните структури и навременото

добивање на свежи информации за

азвојот на системите за комуникација преку сателит не изостанува ниту кога станува збор за едно од најсофистицираните летала досега произ-ведени, односно т.н. „stealth“ бомбардер „b-2 Spirit“. Имено, „Northrop

Grumman“ е во фаза на производство на нов антенски систем за напредни-от бомбардер кој овозможува испраќање и примање на информации преку заштитена сателитска врска дури 100 пати побрзо отколку со постоечкиот си-стем. Антената со ознака AESA („Advanced Electronically Scanned Array“) е дел од сателитската програма „Increment 2“ и има цел да овозможи континуира-на супериорност на тактичкиот бомбар-дер кој претставува најбезбедната и најмоќна ударна сила на Военото воз-духопловство на САД наменета за голе-ми далечини.Комуникациската програма за бомбар-дерот се состои од три фази: „Increment 1“ – подобрување на процесната и ин-формациската инфраструктура на ле-талото, „Increment 2“ – инсталација на нов комуникациски терминал и AESA-антена и „Increment 3“ – интеграција на бомбардерите од овој тип во Глобална-та информациска мрежа на Департма-нот за одбрана на САД.

ПОСТОЈАН КОНТАКТ СО БОЈНОТО ПОЛЕ

НОВ АНТЕНСКИ СИСТЕМ ЗА „b-2 SPIRIT“

ОЧИТЕ НА „RAYTHEON“оменталната и, пред сè, точната процена на заканите на бојното

поле овозможува ефикасна употре-ба на воена моќ претставена пре-ку разните типови летала, копне-ни сили и слично. Токму радарски-те системи за предупредување од потенцијална закана се основни-те орудија за континуирано и ефек-тивно набљудување кое всушност овозможува преземање на адеква-тен одговор. Системот ALR-67(V)3 на компанијата „Raytheon“ се вбројува во еден од базичните радарски си-стеми кои ја имаат таа набљудувачка задача. Кон крајот на мај оваа годи-на Морнарицата на САД го продол-жи својот договор со оваа компанија

15

се значително поголеми отколку кај пуш-ките со помал калибар. Сето ова овозмо-жува полесна детекција на позицијата на тешката снајперска пушка од страна на непријателот. Затоа модерните тешки снајперски пушки се изработуваат со раз-умни тежини – војникот стрелец кој раку-ва со таква пушка може да се префрли од една на друга позиција самостојно (на пример американската М82 „Барет“). Се-пак овие пушки не се наменети за фрон-тално војување каде снајперистот е дел од пешадиско одделение кое мора да на-предува заедно со останатите. Брзината на гаѓање кај ова оружје не може да се искаже како „број на куршуми во минута“ туку понекогаш во денови. БРЗОЦЕЛНА РЕПЕТИРКАИзработена е како еден вид зголемена верзија на одличните Маузерови брзо-целни пушки-репетирки. М93 во сушти-на претставува брзоцелна репетирка која истрелува проектили наменети за митра-лезите ДшК или НСВ со калибар од 12.7 mm. Овој тип снајперски пушки се на-рекува уште и тешки снајперски пушки, или, пак, според НАТО-терминологијата – antimaterial gun, односно ан ти ма-те ријална пушка или пушка намене-та за технички средства или материјал. Ова значи дека примарна улога им е онеспособување материјално-технички средства, а за жива непријателска сила би се користела на поголеми далечини од 1000 метри па нагоре каде што дострелот на стандардната снајперска пушка во по-мал калибар е веќе дискутабилен.

„ЦРНА СТРЕЛА“ Зоран Крстевски

тив јапонските снајперисти во засолниш­те бидејќи зрното го пробивало и заштит­ниот слој на засолништето и снајперистот. Во Виетнамската војна, Американците на митралезот „Бровинг (M2HB)“ поставува­ле оптички нишан за прецизно дејство на поголеми далечини во режим на поедине­чен оган (митралезот може да дејствува поединечно). Оваа идеја му се видела добра на Рони Барет (САД) кој во домашни услови со скудни конструкторски познавања за вооружувањето ја создал денес една од најпознатите тешки пушки – Барет 12.7 mm односно М82 12.7 mm .50 кал. (12.7 х 99 mm), која се произведува во barret Firearms USA, а во употреба е во голем број армии во светот.

Иако се нарекуваат снајперски пушки во воената терминологија, далекоцелните тешки снајперски пушки имаат една заед­ничка карактеристика што ги дистанцира од стандардните снајперски пушки. Сите тие се „гласни“ и ниедна од нив не може да користи пригушувач на звукот или под­звучно снајперско зрно. Ова значи дека факторот на изненадување од прикрие­на позиција трае само до првиот куршум поради силниот пукот.Друг фактор кој влијае на начинот на упо­треба на далекоцелните тешки снајперски пушки е прашината која се подига око­лу снајперската позиција со ваков тип на пушка (ако се користи земјена подлога за позиција). Исто така и барутните гасо­ви и пламенот кои излегуваат од цевката

ДАЛЕКОЦЕЛНИ СНАЈПЕРСКИ ПУШКИ

Во арсеналот на македонските безбед-носни сили пристигнал пред повеќе од десетина години. Употребувана е и од армијата и од полициските безбеднос-ни сили во одбраната на земјата во кон-фликтот во 2001 г. Свое место си најде и во меѓународните мисии на АРМ од са-миот почеток на испраќањето на контин-генти во Ирак до ден денешен.Покрај калибарот од 12.7 mm, за амери-канскиот пазар е изработена верзија .50 кал. односно 12.7 х 99 mm , со пократка цевка и помала вкупна маса.Пушката М93 или популарно наречена-та „Црна стрела“ е производ на некогаш-ната СРЈ и се појавува во деведесетти-те години на минатиот век по распадот на СФРЈ. Ја произведува погонот Заста-ва – вооружување на Заводи „Црвена застава“ од Крагуевац. Искуството во из-работка на т.н. репетирки во заводите во Крагуевац е големо. Мазуеровите пушки се изработуваат уште пред Втората свет-ска војна во разни варијанти како на при-мер М1924 – карабин на југословенската кралска војска и жандармерија со ка-либар 7.9 mm, а подоцна и М48 во ис-тиот калибар. Исто така, искуството во изработкатa на ловни карабини на принципoт на Маузеровиот обрточепен затвoрач е големо. Иако не може да се користи кај современото вооружување, кај прецизните снајперски пушки прин-ципот на Маузер е максимално искори-стен, па репетирките сè уште претставу-ваат најпрецизни пушки кога се работи за снајперските пушки.Пробивноста на моќното зрно со кали-бар 12.7 mm истрелано од носачот – ча-ура со димензии 108 mm овозможу-ва да се пробие блок на мотор на ками-он, на патничко или на теренско вози-ло или кое било друго моторно возило. Со употреба на панцирно-пробојно за-паливо зрно, ефектот на целта е уште поголем – се палат деловите кои можат да горат (масло, гориво, лесни неметал-ни материјали, дрво, пластика итн.) По-годок на летало на поосетливи места (авион или хеликоптер), кои се израбо-туваат од лесни материјали, значи си-гурно онеспособување на леталото. По-годок во цистерна со гориво или резер-воар и на максимална ефикасна дале-чина е катастрофален по целта. Ефек-тот на жива цел е застрашувачки: панци-рен елек или шлем не нудат заштита од удар или од пенетрација на зрното 12.7 mm. Во случај на погодок на артилериска или на минофрлачка муниција, авионско или моторно гориво или други распрску-вачки материјали може да дојде до нив-но запалување и до детонација заради карактеристиките на зрното (запаливо). Цевката на М93 е изработена од челик од кој се изработуваат топовски цевки. Од внатрешна страна е хромирана, има 8 жлебови со навој во десно и чекор на навој од 381 mm. Од надворешната страна цевката е надолжно нажлебена и има осум жлебови за побрзо ладење на цевката. Иако брзината на гаѓање со снајперска пушка не предизвикува дра-стично зголемување на температурата на цевката, сепак цевката е нажлебена однадвор, со што покрај ладењето се до-бива и помала тежина на цевката.Пушката употребува муниција во ка-

16

Далекоцелната снајперска пушка е опре­мена со т.н. гасна кочница чија задача е да го ублажи повратниот удар по истре­лот. Гасната кочница претставува дода­ток на цевката кој може да се извади (за­ради чистење и.т.н.) со одвртување, а за безбедност на истата поставен е осигу­рувач кој мора да се извади пред да се одврти кочницата. Гасната кочница има по две млазници (отвори низ кои минуваат барутните га­сови кои го потиснуваат зрното низ цев­ката). Тие отвори се закосени наназад па при истрел, дел од барутните гасови ги зафаќа гасната кочница и ги насочува низ млазниците. Со ова се врши насочување на гасовите наназад под агол кој е без­беден за стрелецот. Овие потиснати га­сови дејствуваат спротивно од поврат­ниот удар на пушката при истрел во мо­ментот на повратниот удар наназад кон рамото на стрелецот. Гасовите од кочни­цата (млазниците) дејствуваат во спроти­вен правец, потиснувајќи ја пушката на­пред. Со ова се врши амортизација на повратниот удар, а ефектот на гасната кочница кај овој модел на пушка е око­лу 62%. Друг момент на амортизација на поврат­ниот удар е кундакот. Иако е изработен од дрво, опремен е со гумен одбојник (гу­мено перниче), кој го штити стрелецот на контактот со рамото од повратниот удар, а најважниот дел се секако двете пружини кои се наоѓаат во кундакот. По­ставени се врз двете метални шипки кои служат како врска помеѓу сандакот на пушката и кундакот, по една пружина за секоја шипка. Принципот на работа се базира на ста­риот проверен Маузеров начин на рач­но полнење на куршумот во лежиштето: – стрелецот ја ротира рачката на обр­

то чепниот затворач спротивно од стрел ките на часовникот и врши од­бравување;

– го повлекува затворачот во задна по­ложба;

– го турка во предна положба при што затворачот зема куршум од рамката и го вметнува во лежиштето на цевката;

– го забравува куршумот со тоа што го ротира затворачот во правец на стрел ките на часовникот (надолу).

Со ова е опфатен целокупниот процес на работа на затворачот. за да се на­полни пушката повторно потребно е ис­тиот процес да се повтори (да се повто­ри – репетира), па оттука и терминот „ре­

либар 12.7 mm, односно 12.7х108 mm, и тоа со панцирно запаливо зрно обеле­жано со црна и црвена боја на врвот на зрното, панцирно­запаливо – обележу­вачко, обележано со црна боја на врвот на зрното, вежбовен куршум со пома­ло барутно полнење и потенок врв на зрно, школски куршум кој е без барутно полнење и каписла.

НИШАНза „Црната срела“ е одреден оптички ни­шан ОН М94 со моќност од 8х 56. Покрај оптичкиот нишан М93 може да поседу­ва и механички нишан за далечини до 400 метри. Механичките нишани (на пре­клоп) се сместени на самата цевка, а слу­

жат како помошен нишан во случај на оштетување на главниот оптички нишан и не се опремени со нишанска скала.ОН М94 поседува кончаница која има скала од 400 до 1400 метри, односно ознаки 4 – 14 за одредување на дале­чина до целта. Нишанската точка се одредува со индекс во облик на стрел­ка (како кај ОН за М­76). Барабанот за приспособување на далечини е поделен од 0­14 (до 1.400 метри) а над таа далечи­на стрелецот нишани со стрелка која од­говара на кончаницата. за далечини над 1.400 метри скалата е означена со 16, 18 и 20, односно 1.600, 1.800 и 2.000 метри.Со другиот барабан поставен странич­но од десната страна на нишанот, врши бочна поправка на целта во граници од 0 до 20 илјадити и тоа со кончаницата од 0­10 и со механизмот на барабанот од 0­10 иладити.за проверка на точноста на овој тип пушка се користи школска цел со димен­зии 1000 х 1000 mm со нишанска точка­кружница со дијаметар од 100 mm поста­вена во центарот на целта. Пушката се ректифицира на далечина од 400 метри со оптички нишан на кој индикаторот на нишанот е поставен на „4“, односно 400 метри.за приспособување на погодокот стре­лецот може да го ротира барабанот за далечина, при што на растојание од 100 метри еден поделок ( „клик“) го поместу­ва средниот погодок за 10 cm.

бидејќи пушката е тешка и е речиси не­возможно да го одврти винтот на ногар­ката со едната рака и да ја држи пушка­та со другата рака истовремено. Можеби најголем пропуст е недостаток на „Пика­тини универзална шина“ за монтирање на дневни или ноќни оптоелектронски уре­ди. Исто така, дрвото од кое се изработе­ни кундакот, облогата на сандакот и дру­гото постепено ама сигурно заминува во историјата отстапувајќи им место на по­лесните и издржливи пластични компонен­ти што би требало да биде случај и кај М93.

свен навремените информации, кру-цијална компонента на ефикасното војување и задавањето на прецизни

удари на непријателските сили се и точни-те податоци за временските услови над одредена цел. Департманот за одбра-на на САД кон крајот на мај оваа година го авторизирал проектот за развој на т.н. „defence weather satellite“ или одбранбен метеоролошки сателит чија основна за-дача ќе биде доставување на критични информации поврзани со временските услови до ударната сила, и тоа брзо и точ-но. Корисници на новиот систем, освен ави ја цијата, ќе бидат и поморските, крај-бреж ните и копнените сили, но и вселен-ските компоненти. Новиот сателитски систем кој според пла-новите би бил достојна замена за т.н. dMSP, односно Програмата за одбран-бени метеоролошки сателити која доста-вува информации за временските усло-ви од 1960-тите би требало да биде лан-сиран во орбитата на Земјата во 2018 го-дина. Иван Петрушевски

17

петирка“ кој се однесува на сите видови пушки кои работат на овој принцип на работа (рачно полнење) .Бидејќи М93 е „репетирка“, овој модел нема регулатор на оган туку кочница со две позиции, откочено или закочено. Коч-ницата е сместена веднаш зад чкрапецот па дејствува како блокада на чрапецот кој не може да се притисне кога е во позиција закочено, или со туркање настрана се от-кочува со тоа што овозможува чкрапецот да дојде во задна положба и да изврши ослободување на ударната игла. За транспорт на оружјето се користи вградена рачка за носење со дрвена об-лога. Пушката е опремена со ногарки кои се приспособуваат по висина, а во мар-

електронски средства на непријателот. Исто така се употребува како и секоја снајперска пушка за онеспособување на поважни цели на непријателот како што се бункери, митралески и снајперски гнезда, командни места итн. Како и секое друго оружје и М93 минува низ фази на развој, врз основа на уоче­ните недостатоци. На пример, прашање е дали е потребна рамка со поголем капа­цитет кај овој тип на пушки бидејќи рамка­та на М93 често знае и сама да испадне од уводникот и тоа со 3­4 куршуми при ис­трел. Ногарките се приспособуват малку потешко, а доколку стрелецот сака да ги приспособи на саканата висина тоа теш­ко може да го направи без помошникот

истемите за навигација базирани на жироскопи го добија својот најмал „роднина“. Кон средината на оваа го-

дина, „Northrop Grumman“ во соработка со Институтот за технологија од Џорџија го разви новиот микро-електромеханички жироскоп кој ќе биде составен дел од про-грамата за интегрирање на жироскопи на микро-ниво, водена од американската агенција dARPA. Со новиот микро-систем не се подобрува-ат перформансите на моментално акту-елниот силиконски жироскоп, туку едно-ставно се намалуваат неговите димензии, не губејќи од нивниот капацитет. Намале-ните димен-зии, пак, ќе овозможат н е п р е ч е н о интегрирање на овој микро-жироскоп во воени систе-ми и направи со мали ди-мензии (како мирко-беспилотните лета-ла, GPS-системите и слично), но и во пер-соналната цивилна навигација. Имајќи на ум колкаво е значењето на микроси-стемот, Фарок Ајази, професор на Школа-та за електрично и компјутерско инженер-ство во Џорџија, изјавил дека „Northrop Grumman“ и „Georgia Tech“ направија пробив во досегашната микро и нано-фабрикација, пробив кој овозможува ек-стремна минијатуризација на високоста-билни навигациски направи со многу мал енергетски губиток.

ВИСОКОТЕхНОЛОШКИ МИКРО-ЖИРОСКОП

шевска положба се собираат кон пушка­та. Масивната рамка има капацитет од 5 куршуми. Торбичката за муниција за М93 собира 20 куршуми, па може да се каже дека тоа е еден борбен комплет.Намена, борбени особини и ТТ-карак-теристики:М93 е наменета за борба против не­при јателска жива сила на отворен про­стор, неборбени и борбени лесноок­лопени моторни возила и средства, приземјени авиони и хеликоптери, сред­ства за врски, радарски станици и други

НОВ ОДБРАНБЕН МЕТЕОРОЛОШКИ САТЕЛИТ

КАРАКТЕРИСТИКИ НА КУРШУМ 12.7 х 108ТЕжИНА НА зРНО ОД 59 грама( 18540ј)

ВКУПНА ДОЛжИНА 147.6 mm

ДОЛжИНА НА ЧАУРА 108 mm

БОРБЕНИ ОСОБИНИ И ТТ-КАРАКТЕРИСТИКИКРАЕН ЕФИКАСЕН ДОСТРЕЛ 1800 метри

ЕФИКАСЕН ДОСТРЕЛ НА ЛЕСНООКЛОПНИ БОРБЕНИ И НЕБОРБЕНИ ВОзИЛА 800 метри

ЕФИКАСЕН ДОСТРЕЛ ПРИ ДОБРА ВИДЛИВОСТ 1600 метри

КАЛИБАР 12 .7 mm

ВИД НА МУНИЦИјАПанцирно запаливо зрно Б­32 со почетна брзина од 800 m/sСпецијално зрно БзТ­44

БРзИНА НА СТРЕЛБА СО НИшАНЕЊЕ 8 до 10 куршуми во минутаКАПАЦИТЕТ НА РАМКА 5 куршуми

НИшАНСКА ДАЛЕЧИНА НА ГАѓАЊЕсо оптички нишан

со механички нишан1800 метри400 метри

ПРИНЦИП НА РАБОТА репетирка, рачно полнење по системот на „Mаузер“

ТЕжИНА НА ПУшКАТА СО ОПТИЧКИ НИшАН И ПРАзНА РАМКА 17 kg

ВКУПНА ДОЛжИНА НА ПУшКАТА 1670 mmДОЛжИНА НА ЦЕВКАТА 1000 mm

ОПТИЧКИ НИшАН ОН М94 со зголемување од 8 х 8х56 („зрак“)

18

намалување на водата во организмот. Меѓутоа, зголемувањето на телесната температура поради дехидрација зави­си и од околината. Високите температури и влажноста на воздухот придонесуваат кон зголемување на телесната топлина за даден степен на дехидрација. Со оглед на тоа што организмот произведува то­плина за време на физичка активност, ин­тензитетот на физичката активност исто така е фактор кој ја зголемува телесната температура во состојба на дехидрација.Во состојба на мирување во средина со високи температури на воздухот, марги­налното губење на вода од 1­2% ќе има мал или никаков ефект врз создавањето на пот и протокот на крвта низ кожата. Меѓутоа, кога губењето на вода ќе достиг­не ниво од 6%, доаѓа до оштетување на овие два механизми за терморегулација, при што температурата на телото расте за 2 степени Целзиусови.Потењето е нормален процес со кој чо­вечкото тело се лади и ја регулира теле­сната температура. Температурата од 37 степени Целзиусови претставува рамно­тежа помеѓу производството на телесна­та температура како резултат на различ­ните хемиски процеси во телото, односно на метаболизмот и на губењето на топли­ната. Со потењето телото се ослободува од вишокот на топлина што настанува со физичка активност или, пак, од топлината што влегла во телото од околината. Вода­та во облик на пот испарува на површина­та на кожата, па така на себе ја врзува то­плината од околината и го лади телото.Во просек, возрасно лице, во текот на еден ден излачува околу 7 dl пот, а во ек­

мбиеталната топлина, влажноста и физичките активности имаат тен­денција да ја зголемуваат човечка­та телесна температура. Зголеме­ната температура ја намалува ефи­

касноста на телото кое најдобро функ­ционира со просечна температура од 37 степени Целзиусови. Околу 70% од мета­болизмот се изразува како топлина, до­дека 30% се претвора во механичка ра­бота. Земајќи ги предвид овие параметри и фактот дека една типична воена мисија се реализира пред сè пеш, лесно е да се претпостави колку брзо прегревањето може да стане проблем во стандардна ситуација, а да не споменуваме во топ­ла клима, со тешки товари и покриени со опрема која „не дише“, како што е, на при­мер, заштитниот борбен елек.Регулацијата и одведувањето на вишо­кот топлина од организмот зависи од адекватната содржина на вода која е по­требна, не само за создавање на пот, туку и за соодветно одведување на то­плината од внатрешноста на организмот по пат на циркулација. Водата е главна состојка на организмот и претставува 60% од телесната тежина. При физичка активност водата се губи од организмот. Губењето на вода од организмот влијае врз терморегулациониот систем и него­вата способност да ја одржи централна­та телесна топлина константна во тек на топлинскиот стрес или физичката актив­ност. Главен ефект од губењето на водата е подигнување на телесната температу­ра. Присутно е линеарно зголемување на температурата за секој процент на

Решенија за контрола на температурата на телото на воиштата ширум светот

Да се биде „ладен“!

1. ЕЛЕК ЗА ЛАДЕњЕ НА КОМПАНИЈАТА „ENTRAk“ КОЈ ИМА ДВА ВЕНТИЛАТОРИ СМЕСТЕНИ ВО ДВА СТРАНИЧНИ ЏЕБОВИ

2. СИСТЕМ ЗА ЛАДЕњЕ НА КОМПАНИЈАТА „W.L.GOR“ НАМЕНЕТ ЗА ЧЛЕНОВИТЕ НА ЕКИПАЖИТЕ НА ВОЗИЛА

3. ТЕРМИЧКИ ЕЛЕК ДИЗАЈ-НИРАН ДА СЕ НОСИ ПОД ЗАШТИТНИТЕ БОРБЕНИ ЕЛЕЦИ

4. БОРБЕН ЕЛЕК ПОЗНАТ КАКО „MISTRAL bOdY COOLER“

5. „bREEzE“ Е СИСТЕМ СО АКТИВНА ЦИРКУЛАЦИЈА НА ВОЗДУхОТ

6. СИСТЕМ ЗА ЛАДЕњЕ СО ЦИРКУЛАЦИЈА НА ЛАДНА ВОДА ЗА ВОЈНИЦИ КОИ ИЗЛЕГУВААТ ОД НИВНИТЕ ВОЗИЛА НА КРАТОК ВРЕМЕНСКИ ПЕРИОД

7. ПРИКЛУЧОЦИ ЗА СИСТЕМ ЗА ЛАДЕњЕ СО ЦИРКУЛАЦИЈА НА ЛАДНА ВОДА ВО ОКЛОПНИОТ ТРАНСПОРТЕР „БРЕДЛИ“

латори кои го циркулираат возду-хот во внатрешноста. Различни системи од овој тип се појавуваат на пазарот, а голем број од нив се поврзани со програмите за војник на иднината.

СиСтеми наменети за пешадијатаКомпанијата „W.L.Gor“ има разви-ено два типови на системи, еден наменет за пешадијата и друг за членовите на екипажите на воз-илата. Решенијата со активно ладење можат да се носат под за-штитните борбени елеци но, исто така, и под вообичаената унифор-ма. Во верзијата за возила систе-мот за активно ладење го експло-атира свежиот воздух произведен од страна на клима-систем кој е поврзан со заштитниот елек пре-ку црево. Оваа верзија се употре-бува во Авганистан од страна на британската армија во оклопните возила „Титан“ и „Тројан“. Научени-те лекции покажуваат дека систе-мот, исто така, може да се користи и за загревање за време на зим-скиот период. Што се однесува до пешадиската верзија, компанијата „W.L.Gor“ го снабдува британското Министер-ство за одбрана со неколку прото-типови. Тековната конфигурација е со вентилатор кој циркулира 150 литри во минута, при полна моќ на ладење, а батеријата на полнење

трае 8,5 часа што може да се двојно да се зголеми доколку си-стемот се користи со намалена моќ. Вентилаторите првично биле обемни и тешки, но најновите вер-зии се компактни и лесни, довол-ни за да ги собере во џебот на за-штитниот елек.Овие вентилатори се произве-дуваат од страна на германска електронска компанија „Entrak“ која е активна во индустријата за прашања поврзани со ладењето. Двете компании соработуваат на развојот на елек за ладење кој има два вентилатора сместени во два странични џебови. Секој вен-тилатор има три различни моду-

стремни случаеви и над 2 l на час. Потта, хемиски, во најголем дел е вода и сол на натриум хлорид, а содржи и електролити кои пома­гаат во регулацијата на рамноте­жата на течностите кои се наоѓаат во организмот. Изгубената теч­ност треба да се надокнади за да во метализмот не дојде до по­големи нарушувања, обично со осум чаши вода на ден во нормал­ни услови. Таа количина се зголе­мува во екстремни услови на бо­лест, зголемена температура, про­ливи и слично.Топлината на телото со околина­та се разменува на четири начини:– со кондукција – пренос на топли­

на по ме ѓу објекти во меѓусебен контакт, од топол на ладен објект (на пример, пренос на топлина од површината на телото на воздух или вода која е во допир со неа);

– со конвекција – пренос на топли­на која се содржи во масата на га­сот или течностите со движење на масата на тие флуиди (на при­мер, во телото – движењето на „топлата“ крв од централните во периферните органи;

– со радијација – пренос на топли­на со еми тирање на електро­магнетно зра чење;

– евапорација – испарување на во­дата од површината на телото.

Во одредена фаза механизмот на ладење на телото е загрозен, а температурата на телото расте така што се намалува физичката способност. Чудно, но влажноста ги влошува работите, бидејќи ја спречува потта да испарува. Спо­ред медицинската литература, за­губа од 3% на течност предизви­кува намалување на аеробната способност за работа помеѓу 6% и 15%, но застрашувачки, со загу­ба од 5%, работната способност се намалува за 30%.

КОНТРОЛА НА ТЕМПЕРАТУРАТА НА ТЕЛОТОРешенијата за контрола на темпе­ратурата на телото стануваат сè повеќе вообичаена глетка на во­иштата ширум светот. Многу од овие решенија биле развиени за спортисти, некои за индустријата и за итни случаи и спасување, а други, пак,биле намерно развива­ни за војската.Различни системи се користат за да се одржи температурата на те­лото под контрола:– испарувањето на водата веро­

јатно е наједноставен и најевтин метод, а резултат е облека со вграден полимер во ткаенина­та која се потопува во вода на неколку минути пред да се кори­сти. Таквата облека апсорбира многу повеќе вода од нејзината тежина. Таа се облекува што е можно поблиску до телото и држи ладно повеќе часови;

– системи за ладење на телото со менливи ладни елементи;

– системи за ладење со цирку ла­ција на вода. Направени се во

19

вид на елек во кој водата цир­кулира и резервоар за вода. По­требна е енергија за водата да се одржи студена, прилагодени се најчесто за посадите на вози­ла или за војници кои излегува­ат од нивните возила на краток временски период;

– системи кои се базираат на цир­кулација на воздухот во облека­та, благодарејќи на издржливи микровентилатори.

Последното решение особено е погодно за пешадијата која из­вршува операции на подолг вре­менски период. Облеката е напра­вена од порозен материјал или има порозна структура, со венти­

20

кунди. Вентилаторот може да работи постојано десет часа со енергетски пакет кој се состои од осум АА­батерии. Венти­латорот може да се исклучи и да се повр­зе со системот за контрола на климата во возилото.Еден друг типичен систем е термичкиот елек развиен од страна на компанијата „TPI“. Системот е дизајниран да се носи под заштитните борбени елеци. Овој мо­дуларен систем се состои од долна обле­ка во која се вградени канали со течност за ладење. Овие канали се поврзани со систем за одржување на контролирана температура на течноста. Кaкo течност за пренос на топлина, системот ја користи водата за пиење сместена во „Camelback“ или сличен систем за чување на вода ин­тегрирана со систем за хидратација кој го снабдува војникот со ладна вода за пиење. Системот обезбедува оптимал­но ладење на поголемиот дел од тело­то и главните органи. Оптимално ладење може да се постигне на целото тело со додаток за ладење на главата и врато­тот. Масата на системот без вода изнесу­ва околу 1,4 килограми. Кога системот е наполнет со вода, тежината на системот е околу 8 килограми, вклучувајќи 1,2 ли­три ладна вода за пиење која може да се консумира без да влијае на системот за ладење. Системот се напојува со четири АА­батерии.Системот се состои од пумпа, батерии, вентил за контрола и резервоар за вода. Системот се вклопува во стандарден три­литарски „Camel­back“, или слични систе­ми или, пак, може да се интегрира во стан­дарден борбен тактички елек. Важна ка­рактеристика на системот за ладење е заштедата на тежина од вкупниот бор­бен товар. Со користење на резервоар од 3 литри може да се обезбеди до 1 ли­тар ладна вода за пиење, додека оста­токот од течноста продолжува да ја под­држува функцијата на ладење во текот на мисијата.Елекот за ладење ослободува преку 125 вати од метаболичката топлина. Со додавањето на долната облека и дода­токот за ладење на главата за употреба под екстремно високи темпаратури, пер­формансите на системот се зголемуваат за над 200 вати. Исто така системот ав­томатски ја контролира и ја одржува по­требната температура за да се зголеми оперативната издржливост. На пример, со капацитет од 500 вати / час може да

си на работа, позицијата 1 обезбедува 100 литри во минута и 20 часа издржливост, позицијата 2 обезбедува 160 литри во ми-нута и 10 часа, а позицијата 3 обезбеду-ва 200 литри во минута и 6 часа издржли-вост, моќ која ја обезбедува една трикле-точна литиум-јонска батерија.Entrak-вентилаторите се мошне тив-ки, префрлувањето од една во друга позиција се врши со едноставно при-тискање на копче, дури и преку ткаенина, а продолжен притисок го исклучува систе-мот. Секој вентилатор тежи 265 грама. Друга германска компанија која е вклу-чена во развој на системите за ладење е „Blücher“ која минатата година беше пре-земена од компанијата „Texplorer“ која, пак, е одговорна за развој за заштита-та и облеката во подобрената програма на германски војник на иднината. Систе-мот за ладење, вграден во заштитниот елек, го циркулира воздухот низ цевки од врвот до дното со два вентилатори кои се напојуваат од батерии кои издржува-ат 14 часа.Специјализираната фирма „BCB Inter-national“ произведува систем за ладење што може да биде интегриран во зашти-тен борбен елек. Познат како „Mistral Body cooler“ тој е интегриран во заштит-ниот борбен елек „Osprey“. Во Мистрал воздухот е насочен преку отвори кои се наоѓаат по должината на градната коска и `рбетот, од дното нагоре. Три оддел-ни кружни текови на ладење работат по-следователно, преместувајќи се од една зона на ладење на друга на секои 20 се-

се изведат 125 вати за 4 часа или 65 вати за околу 8 часа. „Breeze“ е систем со активна циркулација на воздухот кој го заменува влажниот воздух заробен помеѓу заштитниот бор-бен елек и човечкото тело. „Breeze“ дува свеж воздух и го турка топлиот и влажен воздух заробен помеѓу телото и заштит-ниот борбен елек. Како што потта испару-ва така температурата на телото и рабо-тата на срцето се намалува назад на нор-мално ниво.Елекот „Breeze“значително ги подобрува човековите перформанси. Елекот може да се носи под повеќето постоечки за-штитни борбени елеци и тежи околу 400 грама. Елекот „Breeze“ користи електри-чен вентилатор кој го придвижуваат чети-ри АА-батерии кои обезбедуваат контину-ирана работа од 8-10 часа.

СиСтеми за ладење во возилаПрекумерната топлина што се создава во возилата може да доведе до сериозни по-вреди од топлотен удар. Денес системи-те со течно ладење кои можат да се при-клучат во возилото се стандардна опре-ма во многу возила. Компанијата „Allen Vanguard“ на пример има вградено над десетици илјади системи за ладење за по-требите на коалиционите сили во Ирак и во Авганистан за да се овозможи ладење на персоналот и на електрониката во бор-бените возила.Системите „ALCU“, надворешна еди-ница за течно ладење, ги подобрува-ат постоечките системи во возилата за обезбедување на фокусирано ладење.

Системите во моментот се вградени во возилата „хамви“, „бредли“, „М113“, „кугу-ар“, „бафало“ и „РГ 31“. Исто така постојат и автономни портабл-уреди со течно ладење кои може да се користат во дру-ги возила или, пак, простории како што се оперативни центри и слично. Овие систе-ми се монтираат внатрешно или надво-решно, според потребите и условите. Покрај ладењето на екипажот, подеднак-во важно е да се зачуваат и критичните електронски и механички системи во рам-ките на прифатливите оперативни тем-ператури. Таков систем е „EPIC“, систем за заштита на електрониката со интегри-рано ладење. Овој систем ја штити елек-тронската опрема во средини со екстрем-но високи температури.

Александар Стојчевски

астот на цените на глобално ниво и во сите сфери на човековото жи­веење доведе до зголемување на трошоците и кај вселенските програ­ми на земјите вклучени во овој скап

и комплексен процес. Ова особено се за­бележува во американската вселенска про­грама чии трошоци достигнале неверојатни бројки. Имено, најпластично претставено, секое лансирање на американскиот вселен­ски брод во последните години од програ­мата чинело дури 450 милиони долари, до­дека истото тоа лансирање (на вселенското летало „Сојуз“ кое датира од ерата на Сове­тите) од страна на Русија чини многу помал­ку – 60 милиони долари. Сепак, и покрај овие „трошковни недоста­тоци“ на американската вселенска програ­ма, поради големината на достигнувањата на секое од петте летала кои со секое ново лансирање ја пишуваа историјата, во овој број на магазинот тие ќе бидат во центарот на нашето внимание.

1. КРШАЧ НА МРАЗОТ„Колумбија“ – моќно име кое означува бро­дови со славна историја. Бродот е именуван по првиот американски прекуокеански брод кој ја заобиколил земјата, како и по команд­ниот модул на познатиот „Аполо 11“. Вселен­скиот брод „Колумбија“ бил првиот од низа­та летала кои ќе излезат во вселенскиот ва­куум. Најтешкиот орбитер на НАСА во те­кот на оперативниот век кој во 2003 г. завр­ши трагично, на своето конто запиша голем број достигнувања. Имено, првата вселен­ска лабораторија на НАСА, „Spacelab“ била пренесена во вселената токму од страна на „Колумбија“, исто како и опсерваторијата

21

УСПЕСИТЕ И ПРЕПРЕКИТЕ НА ТРИДЕЦЕНИСКИОТ ВСЕЛЕНСКИ БРОД НА НАСА – II

ПОДВ

ИЗИ

И

ПАДО

ВИ„ОВА ЛЕТАЛО ГО ПРОМЕНИ НАЧИНОТ НА КОЈ НИЕ ГО ГЛЕДАМЕ СВЕТОТ, НО И НАЧИНОТ НА КОЈ ГО ГЛЕДАМЕ УНИВЕРЗУМОТ. ДЕНЕС ОКОЛУ НАС ИМА МНОГУ ЕМОЦИИ, НО ЕДНО Е СИГУРНО – АМЕРИКА НЕМА ДА ПРЕСТАНЕ ДА ИСТРАЖУВА“

КРИс ФеРгусон, КоМанДанТ на ПослеДнаТа

МИсИја на аТланТИс

„Chandra X­Ray“ која од 1999 г. е „човековото око“ во длабоката вселена.Во текот на повеќедецениското корис те ње на леталото тоа има поминато неколку ек­стензивни надградувања и тоа – 50 значајни модификации во 1991 г., првиот т.н. „Orbiter Maintenance Down Period (OMDP)“ во 1994 г. и вториот OMDP во 1999 г. (кога биле вгра­дени мултифункционални лед­дисплеи при што бил креирана т.н. „стаклена кабина“). Говорејќи за значењето на „Колумбија“ за останатите светски вселенски агенции, мора да се напомене дека со овој орбитер во все­лената биле пренесени првиот астронаут на Европската вселенска агенција – ESA, Герма­нецот Улф Мерболд, како и првата јапонка во вселената, Чиаки Мукаи.

2. „ПРЕДИЗВИКУВАЧОТ“ СО КРАТОК ВЕКНосејќи го името на лунарниот модул на „Аполо 11“, вториот орбитер кој пристигнал на Вселенскиот центар „Кенеди“ на Флори­да, „Челинџер“, го допрел тлото во Цента­рот кон средината на 1982 г., и тоа под озна­ката OV­099. Првично конструиран како тест­летало, „Челинџер“ во текот на 1979 г. поминал низ серија модификации кои овозможиле тој да биде дел од вселенска­та флота на НАСА. Овој орбитер со својот прв лет кон вселената (мисијата STS­6) го направил и својот прв пробив – во текот на споменатата мисија било извршено прво­то излегување на астронаут во отворена вселена од почетокот на оваа вселенска програма. Во краткиот оперативен век на „Челинџер“ кој завршил на 28 јануари 1986 г. со ненадејната експлозија при полетување биле направени и многу други пробиви:

„ТУКА НИЕ НЕ ГЛЕДАМЕ КОН МИНАТОТО МНОГУ ДОЛГО. НИЕ СЕКОГАШ ОДИМЕ НАПРЕД, ОТВОРАЈќИ НОВИ ВРАТИ И ПРАВЕЈќИ НОВИ НЕШТА, И ТОА ЗАТОА ШТО СМЕ љУБОПИТНИ...љУБОПИТНОСТА Нè ВОДИ КОН НОВИ ПАТИШТА“

ВолТ ДИЗнИ

ван „Ендевор“. Според официјалните пода-тоци една од поинтересните мисии на еки-пажот на споменатиот орбитер се однесува-ла на комплексното „ловење“ на нефункци-онален комуникациски сателит. Имено, ста-нува збор за „Intelsat VI“, сателит кој иако орбитирал околу земјата имал расипан ра-кетен мотор. Операцијата за пронаоѓање и и прикачување на сателитот побарувала детаљно и комплексно планирање. Проце-сот кој се одвивал во вселената бил успешен дури во третиот обид – во него бил срушен уште еден рекорд, односно престојувањето на човек во вселената надвор од вселенски-от брод повеќе од осум часа.

НЕСРЕЌНИТЕ ДЕНОВИАмериканската вселенска програма во два наврати морала да се соочи со тешки мо-

првото слетување во вселенскиот центар „Кенеди“, поставувањето на првите сатели-ти од системската консталација за следење и пренос на податоци, пренесувањето на првата Американка во вселената, Сели Рајд и многу други.

3. „СПАСИТЕЛОТ“ НА НАСАСо над 30 успешни мисии, меѓу кои и две-те (во 1988 и во 2005 г.) кои ја враќаа НАСА во вселената по несреќите на орбитерите „Челинџер“ и „Колумбија“, „Дискавери“ ја испиша сопствената историја. Имајќи го на ум фактот дека овој орбитер има изврше-но најголем број мисии во однос на оста-натите орбитери, тој може да се „пофали“ и со многубројни пренесувања на „скапо-цен“ товар во големиот вакуум. Имено, со мисијата STS-31 извршена во април 1990 г.,

во орбитата на Земјата бил поставен теле-скопот „Хабл“ кој има круцијално, суштинско значење за науката и разбирањето на все-лената. Всушност втората и третата мисија за сервисирање на телескопот биле довере-ни токму на овој орбитер.Во однос на модификациите, по научени те лекции со минатите два орбитери, кон струк-цијата на „Дискавери“ тежела околу три тона помалку. Во 1995 г. бил извршен први-от OMDP, додека во 2002 г. станал први-от орбитер во флотата подложен на т.н. „Orbiter Major Modification“.

4. ПРВИОТ КОНТАКТ СО РУСИТЕЧетвртиот по ред орбитер кој бил донесен во вселенскиот центар на Флорида на 9 април 1985 г., „Атлантис“, гледано според импресивниот број мисии, воопшто не зао-станува зад неговите претходници. Со 3,5 t

помала тежина во споредба со „Колумбија“, овој орбитер имал капацитет да пренесе по­тежок товар во вселената. Имено, по прва­та инаугуративна мисија во октомври 1985 г., „Атлантис“ во неколку наврати пренесу­вал таен товар за Департманот за одбрана на САД. Дополнително, токму со „Атлантис“ во вселената биле однесени и планетарните сонди „Галилео“ и „Магелан“. Еден интересен факт вели дека првиот контакт на еден аме­рикански вселенски брод со веќе непостоеч­ката руска вселенска станица „Мир“ и прва­та размена на астронаути биле направени со орбитерот „Атлантис“. задачите на овој орби­тер во последните години на всленската про­грама оделе во насока на пренесување на по­требниот товар за Интернационалната все­ленска станица. Во однос на модификациите во текот на жи­

вотниот век на орбитерот биле извршени два OMDP во кои биле надградени следните си­стеми: инсталација на нови одводни системи и електрични врски со цел зго лемување на пе­риодот на престој во все ле ната, подобрувања на наводувањето, пос тавување на системот за прикачување на „Мир“, инсталација на т.н. „стаклена кабина“ и др.

5. ПОСЛЕДЕН, НО НЕ И ПОМАЛКУ ЗНАЧАЕННосен на грбот на „Боинг 747“, замената на трагично загубениот „Челинџер“ пристиг­на во вселенскиот центар „Кенеди“ на 7 мај 1991 г. Во однос на името на новиот орбитер невообичаено е тоа што тоа се бирало пре­ку национален натпревар на ниво на основ­ни и средни училишта. Победникот бил прет­ставен во 1989 г. од тогашниот претседател на САД, Џорџ Буш – орбитерот бил имену­

22

менти кои ја детерминирале и нејзината иднина – двете несреќи кои резултирале со губење на два орбитера, „Челинџер“ и „Колумбија“ во 1986, односно 2003 г. Првата несреќа во историјата на вселен­ските орбитери на НАСА која се случи­ла утрото на 28 јануари 1986 г. го проме­нила мислењето на јавноста која полека но сигурно патувањето во вселената за­почнала да го перцепира како нешто сосе­ма нормално и сосема сигурно. По некол­ку одложувања предизвикани од времен­ски непогоди на т.н. TAL­локација која служи како дополнителна локација за слетување на орбитерот во случај на откажување на главните мотори (во Дакар, Сенегал), но и поради проблематичното време во Фло­рида, полетувањето било преместено од 22 на 27 јануари 1986 г. Неколку последо­

23

ностите поврзани со мисијата продолжи-ле според планираното темпо. Во текот на призејмувањето, по допирањето на атмос-ферата на Земјата, поради високата тем-претатура биле потребни само 15-тина мину-ти таа да навлезе во крилото и да го дезин-тегрира. По уништувањето на „Колумбија“ на Земјата биле видливи неколку поголеми остатоци како навлегуваат во атмосферата, остатоци кои понатаму се разделиле во по-мали итн. Ефектот од ова несреќа бил по-малку или повеќе очекуван – програмата по-вторно била суспендирана, а заштитниот то-плотен штит бил константно прегледуван и на Земјата, но и во вселена.

НЕПРОЦЕНЛИВО ЗНАЧЕЊЕ„Пензионирањето“ на вселенскиот брод на НАСА е далеку од само еден обичен настан.

Тоа означува крај на една вселенска ера во која комплексната мешавина од хардвер и софтвер му овозможуваше на човекот не само да се вивне во небото и да отиде пода-леку од границите на Земјата, туку и да из-гради „станица за постојан престој“. Првичните најави за новиот начин на пренесување луѓе во вселената, капсулата „Орион“, ветуваат дека еден ден со помош на континуираниот развој на технологијата во сите области ќе ни се овозможи да се вратиме на нашиот сосед, Месечината, но и да преземеме чекори за одење уште пода-леку – кон сестринската планета на Земајта, Марс. Сепак, едно е сигурно – американ-скиот вселенски брод (или space shuttle) со сета своја комплексност беше сосема успе-шен и остави голем белег во процесот на дознавање на „тајните“ на универзумот.

Иван Петрушевски

вателни проблеми со самиот орбитер, пак, полетувањето го поместило за уште еден ден, односно за утрото на 28 јануари. Се­пак, условите ниту тоа утро не биле во рам­ките на дефинираните прифатливи услови – температурата била пониска од посакува­ната, а тоа според инженерите на НАСА и примарниот снабдувач на помошните заси­лувачи би можело да доведе до неочекува­но однесување на дел од елементите на за­силувачите, главно на т.н. гумени О­кругови чија задача била да ги „задржат“ супержеш­ките гасови генерирани од горењето на го­ривото во засилувачот. Дополнително, ни­ту произведувачот ниту НАСА не распола­гале со релевантни податоци за тоа како ќе се однесува гумата од која се направе­ни овие кругови на температура под 12 C0 (ноќта пред полетувањето температурата била –8 степени). Во најголема мера, ток­му непочитувањето на фактот дека оваа температура е најниската температура на која може да се изврши успешно тестирање довело и до самата несреќа. Точно 73 s по полетувањето, поради попуштање на гу­мените прстени „Челинџер“ експлодирал на Алтлантскиот Океан и биле изгубени се­дум животи – според официјалните подато­ци не можело со сигурност да се детерми­нира кога астронаутите ги изгубиле своите животи, но можело да се увиди дека првич­ната експлозија не била доволно силна за да предизвика смрт кај сите седум астро­наути, но и поради губењето на притисо­кот астронаутите не биле свесни уште по првите секунди од експлозијата. Тоа се коси со истражувањата не дел од експертите на НАСА според кои смртта била предизвикана од ударот на кабината со водата (со брзина од над 333 km/h). По несреќата програма­та била суспендирана речиси три години и било извршено редизајнирање на прстени­те. Првото наредно лансирање било извр­шено во септември 1988 г., кога „Дискавери“ успешно полетал во орбитата на земјата.Седумнаесет години подоцна, на 1 февру­ари 2003 г., НАСА беше затечена со уште една несреќа, овојпат при влегување на ор­битерот наречен „Колумбија“ во атмосфе­рата на земјата. Сепак, причината која до­веде до нови седум жртви на вселенска­та програма може да се детектира во пе­риодот на полетување на вселенскиот брод – парче заштитна пена од екстерни­от резервоар со големина на една актов­ка под влијание на големите аеродинамич­ки сили при полетувањето се одвоило од резервоарот и удрило директно во пред­ниот дел од левото крило на орбитерот, оштетувајќи ја неговата термална зашти­та. Феноменот на „откинување на пената“ всушност не претставувал новина за НАСА чии научници биле свесни дека тоа се има случено во повеќе наврати што не резул­тирало со оштетување кое може да пре­дизвика дезинтеграција. Според подато­ците, иронијата повторно си го зазела сво­ето место – на екстерниот резервоар на „Колумбија“ за првпат на оваа мисија била монтирана т.н. ЕТ­камера чија задача била да го детектира токму откинувањето на пена. Во текот на еден модел за утврдување на ризикот во ситуацијата на „Колумбија“ во кој биле разгледувани долните силиконски плочки и панелите „карбон­карбон“, било ут­врдено дека реалната штета на крилото на „Колумбија“ не била за занемарување. Се­пак, овие резултати, од дел од научниците на НАСА биле земени со сомнеж и актив­

24

„Штит” ви претставува Пиштол CZ75 BПИШТОЛОТ Cz75 Е КОНСТРУИРАН ОД БРАќАТА ФРАНТИШЕК И ЈОСЕФ КАУЦКИ ОД КОМПАНИЈАТА „ЧЕШКА ЗБРОЈОВКА“. ОРУЖЈЕТО СЕ ИСТАКНУВА СО МОДЕРНА ЕЛЕГАНТНА КОНСТРУКЦИЈА КОЈА ПОСЕДУВА ДОБРА ЕРГОНОМИЈА И БАЛАНС, СО МЕхАНИЗАМ КОЈ ИМА ГОЛЕМА СИГУРНОСТ И БЕЗБЕДНОСТ НА РАБОТА И ЕДНОСТАВЕН И ЛЕСЕН НАЧИН НА РАКУВАњЕ И ФУНКЦИОНИРАњЕ. ИНАКУ Cz75 Е ЕДЕН ОД НАЈКОПИРАНИТЕ ПИШТОЛИ ВО СВЕТОТ

ПИШТОЛОТ Cz75 Е ПОЛУАВТОМАТСКО ОРУЖЈЕ КОЕ ПОСЕДУВА КАЛИБАР ОД 9 mm И МЕхАНИЗАМ СО SA/dA-ДЕЈСТВО. ОРУЖЈЕТО КОРИСТИ МОДИФИЦИРАН МЕхАНИЗАМ НА bROWNING-БРАВЕњЕ, ОДНОСНО МЕхАНИЗМОТ НА Cz75 ФУНКЦИОНИРА СО КРАТКО ПОВЛЕКУВАњЕ НА ЦЕВКАТА, А ЗАБРАВУВАњЕТО СЕ ОСТВАРУВА СО ВЕРТИКАЛНО ОСЦИЛИРАњЕ НА ЦЕВКАТА, КОГА ЦЕВКАТА СО СВОИТЕ ДВА ГОРНИ НАВОИ ЗА БРАВЕњЕ НАВЛЕГУВА ВО ДВЕТЕ ВДЛАБНАТИНИ ОД НАВЛАКАТА. ЗА БЕЗБЕДНО РАКУВАњЕ ПИШТОЛОТ Е ОПРЕМЕН СО МЕхАНИЧКА КОЧНИЦА ЧИЈА КОМАНДНА ПОЛУГА Е ПОСТАВЕНА НА ЗАДНИОТ ГОРЕН ЛЕВ ДЕЛ ОД РАМОТ. ПИШТОЛОТ СЕ ИЗРАБОТУВА ОД ЛЕГИРАН ЧЕЛИК, ЛЕГУРА НА АЛУМИНИУМ, А КОРИЦИТЕ НА РАКОФАТОТ СЕ ИЗРАБОТЕНИ ОД ПЛАСТИКА. ЗАШТИТАТА НА КОСТРУКЦИЈАТА Е ИЗВЕДЕНА СО ФАРБАњЕ И БРУНИРАњЕ. ПИШТОЛОТ СЕ ПОЛНИ СО ДВОРЕДНА РАМКА ЗА МУНИЦИЈА И Е СО КАПАЦИТЕТ ОД 16 КУРШУМИ.НАМЕНЕТ Е ЗА УНИШТУВАњЕ И ОНЕСПОСОБУВАњЕ НА НЕПРИЈАТЕЛСКА ЖИВА СИЛА ВО БЛИСКА БОРБА НА РАСТОЈАНИЕ ДО 50 m, А НАЈДОБРИ РЕЗУЛТАТИ ПОСТИГНУВА ДО ДАЛЕЧИНА ОД 30 m. ГЛАВНИ ДЕЛОВИ НА ПИШТОЛОТ Cz75 СЕ: РАКОФАТ, ЧКРАПАЛО СО МЕхАНИЗАМ ЗА ЧКРАПАњЕ, УТВРДУВАЧ, ЦЕВКА, НАВЛАКА СО ЗАТВОРАЧ И ПРЕДЕН И ЗАДЕН НИШАН, ЧАУРА ЗА ВОДЕњЕ НА ПОВРАТНАТА ПРУЖИНА И РАМКА ЗА МУНИЦИЈА.

Ивица Дамески

Пресек на CZ75 B1. Преден нишан2. Навлака3. Навои на цевката наменети за

бравење со навлаката4. Цевка5. Ударна игла6. Извлекувач7. Исфрлувач8. Заден нишан9. Уред за стопирање на ударна

игла10. Чекан (удирач на ударна игла)11. Носач на главната пружина 12. Лисната пружина13. Главна пружина14. Чаура на главен носач

ТАКТИЧКО- ТЕхНИЧКИ КАРАКТЕРИСТКИ НА Cz75 b

МУНИЦИјА 9 mm „Luger“

КАЛИБАР 9 mm

ДОЛжИНА 206 mm

ДОЛжИНА НА ЦЕВКАТА 120 mm

ВИСОЧИНА 138 mm

ДЕБЕЛИНА 35 mm

ТЕжИНА СО ПРАзНА РАМКА зА МУНИЦИјА 1.000 gr

ТЕжИНА СО ПОЛНА РАМКА зА МУНИЦИјА 1.145 gr

КАПАЦИТЕТ НА РАМКАТА зА МУНИЦИјА 16 куршуми

15. Пружина на рамката за му-ниција

16. Донесувач на куршум 17. Рамка за муниција 18. Цилиндрично копче

со намена држач или ослободувач на рамката за муниција

19. Кочница20. Чкрапало21. Спојница (осигурувач) меѓу

рамот и навлаката22. Рамка на пиштолот23. Водиште на повратна

пружина24. Повратна пружина

25

Пиштол CZ75 B

Пресек на CZ75 B

26

ВЕЖБА „МАКЕДОНСКИ БЛЕСОК–8“ – ОЦЕНУВАЊЕ НА ПОДГОТВЕНОСТА ЗА УЧЕСТВО ВО МИРОВНИ ОПЕРАЦИИ ПРЕДВОДЕНИ ОД НАТО, ОД ЕУ И ОД ООН

ЦЕЛО

СНО

ПОСВ

ЕТЕН

И,

ЦЕЛО

СНО

ПРОФ

ЕСИО

НАЛН

И

окрај успешно завршениот процес на сертифицирање на декларираните единици на АРМ според OCC–концеп-тот на НАТО, со што се потврди спо-собноста на единиците на Армијата

на Република Македонија да учествуваат во операции предводени од Алијансата, тече и процесот на сертифицирање на де-кларираните единици на АРМ за учество во операции предводени од ЕУ. За таа цел од 15 до 22 октомври на арми-скиот полигон „Криволак“ и во касарната „Чеде Филипоски–Даме“ во Кичево се од-ржа теренската вежба „Македонски бле-сок–8“.Една од главните цели на вежбата беше да се оцени нивото на извежбаност и подгот-веност на декларираните единици на АРМ

за нивна употреба во различни операции во мирновремени и во кризни состојби, предводени од НАТО, од ЕУ и од ООН, во согласност со Концептот за оперативни способности (ОСС).Свеченото отворање на вежбата се одржа на 16 октомври во Центарот за обука ЦО „Пепелиште“ на кое пред присутните се об-рати директорот на вежбата, полковник Митре Стојанов. Тој истакна дека вежбата „Македонски блесок–8“ претставува конти-нуитет на досега успешно изведените веж-би за самооценување и НАТО-оценување на декларираните единици на АРМ, во со-гласност со Концептот за оперативна спо-собност, кој се применува во Алијансата. На вежбата претходеа неколкумесечни инди-видуални и колективни подготовки со цел

да се изврши обука и извежбување во раз-лични ситуации, предвидени со Листата на задачи на НАТО (NTL 3.0) определени при изведувањето на операциите за подршка на мирот (PSO).На „Македонски блесок–8“ учествуваа над 550 припадници од Армијата на Републи-ка Македонија и 36 припадници на Воору-жените сили (ВС) на Република Србија. Во командната структура на вежбата од АРМ беа вклучени припадниците на Здружена-та оперативна команда, на Командата за логистичка поддршка, на Втората механи-зирана пешадиска бригада (2.мпбр), и на Баталјонот за врски. Со примена на иску-ствата и научените лекции стекнати од до-сегашните вежби и учествата во мисиите во Авганистан и Ирак, структурите на веж-

27

– 6 фаза: Предавање на одговорноста на цивилните структури.

Оценувањето на Пешадиската чета од Првиот механизиран пешадиски баталјон од составот на Втората механизирана пе­шадиска бригада (мпбр), во која беше вклу­чен и водот од Војската на Република Србија и декларираната чета за Баталјонската гру­па на Европската унија (ЕУ БГ II/2012) од составот на Втората мпбр започна на 18 октомври. Самооценувањето ниво­1 и ниво­2 на двете единици започна истовремено во касарна­та „Чеде Филипоски–Даме“ во Кичево и на армискиот полигон „Криволак“. Во траење од два дена, во согласност со OCC–концеп­тот на НАТО, се изврши оценување на об­ученоста, на оперативната способност и на борбената подготвеност на оценуваните единици. Според динамиката на „Македонски бле­сок–8“, првиот дел од оценувањето на четата ЕУ БГ II/2012 започна со брифинг на шефот на Оценувачкиот тим и на ко­мандирот на четата, по што следеше постројување на единиците со комплет­ното вооружување, борбената техника, материјално­техничките средства и опре­мата со која располага четата. Според сце­нариото, четата ЕУ БГ II/2012 доби зада­ча да изврши марш кон АП „Криволак“, при што во текот на маршот колоната се соочи со различни инциденти, а по пристигнувае­то на АП „Криволк“ ќе се воспостави база.Според планот и сценариото за реализација на вежбата во текот на првиот ден од оце­нувачкиот процес на пешадиската чета од Првиот механизиран пешадиски баталјон на Втората мпбр во која беше вклучен и во­дот од Војската на Р.Србија, беа реализира­ни следните активности: воспоставување на набљудувачница, обезбедување на база, постапка со артилериски и пешади­ски напад и MEDEVAC, патролирање, како и воспоставување на мобилна и привреме­на контролна точка. Оценувањето на две­те единици го спроведоа оценувачки тимо­ви на АРМ.Предвидени и реализирани настани и инциденти– Механизирана пешадиска чета – 18 наста­

ни и 44 инциденти;– Средна пешадиска чета ЕУ БГ II/2012 – 11

настани и 29 инциденти;

бата успешно ги реализираа поставените задачи на вежбата.

РЕАЛИЗАЦИЈА НА САМООЦЕНУВАњЕТОВежбата „Македонски блесок–8“ се изведу­ваше како жива вежба со единици на терен (FTX/LIVEX) базирана на сценарио за опе­рации за поддршка на мирот (PSO) пред­водени од НАТО и од ЕУ, а под мандат на ОOН, со која се демонстрираше обучено­ста и целосна интероперабилност на декла­рираните единици на АРМ со армиите на земјите­членки на НАТО.за време на „Македонски блесок–8“ се из­врши Самооценување ниво-2 – CREVAL /Combat readiness evaluation/ на Деклари­раната средна пешадиска чета која е од составот на Вториот механизиран пеша­диски баталјон од Втората мпбр, предви­дени за составот на баталјонската група на ЕУ (EU BG II/2012), како и на Одделени­ето за АБХО од четата за АБХО од зОК. Воедно, со една механизирана пешади­ска чета од Првиот механизиран пешади­ски баталјон од Втората мпбр се изврши Самооценување ниво-1, во чиј состав беше вклучен и еден вод од Војската на Ре­публика Србија. Оценувањето го изврши националниот тим составен од претставни­ци на АРМ.Основната цел на Самооценувањето ниво­1 беше е да се изврши самооценување и верификација на интероперабилноста на единиците за учество во операции за под­дршка на мирот и мировни мисии, а на Самооценувањето ниво­2 да се изврши самооценување и верификација на борбе­ната подготвеност на декларираната еди­ница за учество во операции за поддршка на мирот, во мировни мисии и кризи.„Подготвена единица“, како конечна оцена, значи таа да биде целосно пополнета со персонал, обучена, опремена и обезбеде­на со потребните ресурси и резерви во ор­ганизациска смисла. Финален резултат од оценувањето на единицата е токму оцен­ката од која ќе се види дали таа е борбено подготвена или не.Според методологијата, оценувањето на декларираните единици се изврши врз основа на претходно изготвено сценарио и изработени MEL/MIL листи.Самооценувањето ниво­1 се реализираше

во една фаза – оценување на терен, до­дека Самооценувањето ниво­2 се реали­зира во две фази: оценување во касарни­те (мирновремената локација на единици­те) и оценување на терен (на локацијата за разместување на единицата).Според сценариото, вежбата се реализи­раше во шест фази и заврши со првични­от брифинг за постигнатите резултати од оценувањето.– 1 фаза: Индивидуална и колективна под­

готовка;– 2 фаза: Планирање за одговор на кризи;– 3 фаза: Распоредување и изведување

на вежбата и оценување;– 4 фаза: Извршување на вежбата;– 5 фаза: зачувување на мирот и стабил­

носта;

ОБЛАСТИ КОИ СЕ ОЦЕНУВААА – ПОДГОТОВКА И ПЛАНОВИ

А1. ДОКУМЕНТАЦИЈА И ПЛАНОВИА2. ПОДГОТОВКИ

b – ОПЕРАЦИИb1. КОМАНДУВАњЕ И КОНТРОЛАb2. ИЗВРШУВАњЕ НА МИСИЈАТАb3. ДЕМОНСТРАЦИЈА НА СПОСОБНОСТИТЕb4. ОДРЖЛИВОСТb5. ОПЕРАЦИИ ЗА ОДГОВОР ВО КРИЗНА СОСТОЈБА

C – ЛОГИСТИКАC1. ОПРЕМА И ДОТУРC2. ОДРЖУВАњЕC3. ДВИЖЕњЕ И ТРАНСПОРТC4. МЕДИЦИНСКА ПОДДРШКА

d – ВРСКИd1. ВРСКИ ВО КОМАНДАТАd2. ОПЕРАТИВЕН КОНЦЕПТ НА ВРСКИТЕd3. РАСПОРЕДУВАњЕ НА ВРСКИТЕ

Е – АДМИНИСТРАЦИЈАЕ1. ПОПОЛНЕТОСТ

28

– Мешовито одделение АБХО – 4 настани и 4 инциденти.

ФИКТИВНО СЦЕНАРИОСценариото за „Македонски блесок–8“ беше дизајнирано исклучиво за из ве ду­вање на вежбата и истото беше креирано без намера да претстави некоја постојна или потенцијална ситуација во светот. Мо дифицираната карта на Република Македонија и нејзините соседи се користе­ше само како прилог на измисленото сце­нарио за вежбата. Во сценариото се кори­стеа официјалните топоними на Република Македонија.Според сценариото на вежбата, наста­ните се случуваа во фиктивната земја Виландрија, која на исток се граничи со Габерија, на југ со Кастонија и на запад со Вестонија. Во земјата Виландрија изби­ва конфликт помеѓу две етнички заедни­ци: Катанија, кои се мнозинско население и Сантија, кои се помалубројни и кои жи­веат на југоисток од земјата. Причината за избувнувањето на конфликтот помеѓу две­те етнички заедници во Виландрија се прет­седателските избори кои припадниците на етничката заедница на Сантија ги сметаат за нерегуларни.Заради решавање на конфликтот, власти­те во Виландрија се обраќаат за помош до ОН. На своја седница Советот за безбед­ност на ООН донесува ре золуција со која се одобрува мировна мисија за решавање на настанатиот конфликт. Мисијата „VILFOR“ е предводена од НАТО, а учество во неа земаат и земјите на ПзМ (Партнерство за мир). Во мировната мисија „VILFOR“ Репу­блика Македонија учествува со механизи­

рана пешадиска чета, средна пешадиска чета ЕУ БГ II/2012 и едно мешовито одде-ление за АБХО. Според сценариото, наши-те единици, мисијата „VILFOR“ ќе ја реали-зираат во поширокиот реон на Криволак.

ОТВОРЕН ДЕН ЗА МЕДИУМИВо рамките на вежбата се одржа отворен ден за претставниците на медиумите на кој раководството на вежбата брифираше за степенот на реализација на предвидени-те вежбовни активности. Воедно, јавноста можеше да се увери во степенот на обу-ченоста и оспособеноста на единиците за реализација на предвидените содржини. На првата работна точка во зимскиот ло-гор, каде што беше лоцирана логорска-та просторија на четата браво, која што беше составен дел на мултинационални-от баталјон, којшто заедно со четата алфа имаа самооценување, односно четата бра-во имаше Самооценување ниво-1, а четата алфа Самооценување ниво-2.Тука наш домаќин беше командирот на че-тата, капетан Ејупи Изаир.Овде практично беше демонстрирана по-стапка на алфа-тимот, кој беше ангажиран за справување со демонстранти при нив-но агресивно однесување. Воедно, браво-тимот имаше патролирање во зоната на одговорност, а чарли-тимот имаше запо-седнато набљудувачница од каде што ги собираше потребните информации за по-натамошните активности.На втората работна точка на Џидимирци, наш домаќин беше командантот на Мул-тинационалниот баталјон на вежбата, мајор Блаже Николовски. Овде еден вод

од четата браво имаше формирано наб­људувачница и вршеше набљудување на запоседнатиот поширок реон на теренот. Во еден момент тие беа нападнати од стра­на на непозната вооружена група. Бидејќи командирот на водот процени дека не ќе може да се справи со нападот, побара поддршка, со цел да се овозможи брзина на доаѓање на засилувањето на силите за брзо реагирање, кои дојдоа со хелихоптер, со што ги зајакнаа постојните сили и успеш­но се справија со нападот на вооружената група.

НАЦИОНАЛЕН ТИМ ОД СЕРТИФИЦИРАНИ ОЦЕНУВАЧИ На 20 октомври 2011 година заврши Самооценувањето ниво­1 и ниво­2, во со­гласност со Концептот за оперативни спо­собности /ОCC/. Според планот и сценариото за реализација на вежбата пешадиска чета од 1.механизи­ран пешадиски баталјон/2.механизирана пешадиска бригада каде беше вклучен и водот од Војската на Р.Србија ги реализи­раше следните активности: ескортирање на хуманитарен конвој со реакција на импровизирана експлозивна направа; воспоставување на набљудувачница; обезбедување на база со контрола на толпа и преговори; патролирање и воспоставување на привремена контрол­на точка; кордон и пребарување; патрола со реакција на импровизирана експлозивна направа; постапка во случај на пешадиски и артилериски напад на база и MEDEVAC; како и офанзивни операции.Декларираната чета ЕУ БГ II/2012 во те­

29

ности (OCC), при што демонстрира висок степен на посветеност и професионализам во извршувањето на мировните операции за поддршка на мирот и ја покажаа својата подготвеност за учество во мировни опе­рации предводени од НАТО, ЕУ и ООН.Во согласност со Концептот за оператив­ни способности, декларираната едини­ца од составот на 2.мпбр, беше оцене­та за извршување на мисија надвор од територијата на Р.Македонија, самостојно или во состав на повисока единица. Оценувањето го изврши Национален тим за оценување составен од искусни и сер­тифицирани оценувачи. Во период од три дена персоналот од оценуваната единица демонстрираше високо ниво на посвете­ност и професионализам при реализацијата на сложените задачи дадени според Листа­та за настани и инциденти. Финалниот ре­зултат ќе биде реална слика на прикажа­ните способности за исполнување на суш­тинските задачи. Во текот на оценувањето беа проиграни вкупно 33 настани и 77 ин­циденти.Со финализирањето на последниот ден од самооценувањето практично и заврши вежбата „Македонски блесок–8“.Покрај реализацијата на предвидените вежбовни активности учесниците на „Ма­кедонски блесок–8“ во јУ „Специјалниот завод“ во Демир Капија врачија донација, а изведоа и еколошка акција во околината на селото Криволак со отстранување на от­падот и еколошко уредување на просторот околу селото.

З. Ризовски

кот на оценувањето ги реализираше след­ните активности: обезбедување на база и контрола на толпа; постапка во случај на пешадиски и артилериски напад на база и MEDEVAC; кордон и пребарување; ескортирање на хуманитарен конвој со реакција на импровизирана експлозивна на­права; патролирање и поставување на мо­билна точка и реакција на импровизирана експлозивна направа; како и изведување на офанзивни операции (изведување на бојно гаѓање со вод со поддршка на водот за огнена поддршка минофрлачки 82mm). за време на вежбата „Македонски бле­сок­8“ Пешадиската чета од 1.механизи­ран пешадиски баталјон/2.механизира­на пешадиска бригада успешно го завр­ши Самооценувањето ниво­1, во соглас­ност со Концептот за оперативни способ­

ПОЛКОВНИК МИТРЕ СТОЈАНОВ, ДИРЕКТОР НА ВЕЖБАТА:

МАЈОР БЛАЖЕ НИКОЛОВСКИ, КОМАНДАНТ НА МУЛТИНАЦИОНАЛНИОТ БАТАЛЈОН:

„Единиците од Мултинационални-от баталјон изведуваат вежби од до-менот на ескортирање на конвој, организација на мобилни контролни точки, обезбедување на база, дел на тренирање на вештините за преговори итн. Засега сè оди според планот и не-маме отстапување во реализацијата на сите активности. Војниците постигнува-ат резултати кои ги очекувавме, тоа се многу добри и одлични резултати.“

КАПЕТАН ДРАГАН ПАУНОВИќ, ВОДАЧ НА ДЕЛЕГАЦИЈАТА НА ВОЈСКАТА НА Р. СРБИЈА:

„Во рамките на оваа вежба сметам дека ќе успееме да ги унапредиме нашите знаења по прашањето на оспособено-ста на припадниците на Војската на Ре-публика Србија за учество во мировни мисии во иднина кои ги планираме и кои се во тек. Многу сум задоволен од организацијата на АРМ за оваа вежба, од прифаќањето и од приемот. Во пона-тамошната работа сметам дека и во ид-нина ќе продолжиме и ќе ја унапреди-

ме нашата сора-ботка. Условите на армискиот по-лигон „Криволак“ за реализација на вакви и слични вежби се перфек-тни. Сметам дека овде може да се подигне големи-ната на единица-та и на ниво на баталјон, не само на ниво на вод“.

„На армискиот полигон „Криво-лак“ веќе петти ден е во тек вежба-та „Македонски блесок-8“. Оваа веж-ба ја организираме со цел да се из-врши Самооценување ниво–2 на Сред-ната пешадиска чета и на Одделени-ето за АБхО, кои се декларирани за Борбената група на ЕУ. Со цел на обу-ка во рамките на вежбата ние вклучив-ме уште една пешадиска чета и еден вод од војската на Република Србија и со тие единици ќе биде спроведен про-цес на Самооценување ниво-1, со цел да се подготват и понатаму да се вклучат во процесот на оценување според OCC–концептот. Досегашните активности кои беа планирани за овие денови се реали-зирани во целост и единиците постигну-ваат резултати кои ние ги очекувавме пред почетокот на вежбата. Засега нема проблеми со кои може да се се соочи-ме и очекуваме вежбата да ја завршиме во целост онака како што е планирано и единиците да постигнат резултати и да добијат можност или препорака да по-минат на следното ниво на оценување“.

30

од дневникот на мировникот:ЗА МИСИЈАТА OMLT – СОВЕТ ЗА НАЈСКАПОТО, СЛОБОДАТА

МАКЕДОНСКАТА „ПУСТИНСКА

ЛИСИЦА“

оторите на двата хеликоптери на ав-ганистанското воздухопловство со заглушувачки звук ја креваа праши-ната во полето слетувајќи во селото

„насадено“ на ридско-планински венец со ка-рактеристични земјени куќи. Над петстотини деца во стампедо трчаа кон хеликоптерите кои се приземјуваа, а од хеликоптерите за-почнаа да излегуваат авганистански војници и старешини. Помеѓу шаренилото од карак-теристичните зелени униформи на авгани-станската армија АНА, од хеликоптерот из-легува војник со пустинска маскирна уни-форма. На ракавот дистинктивно се забеле-жува македонското знаме, а на борбениот елек пишува МАКЕДОНИЈА. А од толпата луѓе – деца, војници, новинари, се одвојува старец со избраздено лице, облечен во тра-диционална авганистанска народна облека, со турбан на главата, бос и со поглед кој ја оддава мудроста на годините. Старецот ги одмина останатите и застана пред пустин-ската униформа. „Ташекур“, што значи бла-годарам, проговори тој со насолзени очи кои ретко се гледаат кај горделивиот по при-рода авганистански народ. Во рацете држи чаша обична бунарска вода, а впрочем таа чаша и зборот благодарам е сè што може да им даде на оние кои тој ден во брза акција помогнаа да се ослободи селото од локални-те талибански сили кои ја тероризираа око-лината месеци наназад.„Ова е се што имам да ти дадам како бла-годарност“, преведе преведувачот, доде-ка старецот ја подаваше водата. „Водата е божји благослов – таа и слободата имаат иста вредност“, реков. После овие зборови по лицето на старецот се развлече широка насмевка, тој му кажа нешто на преведува-чот и се изгуби во толпата. Децата кои беа таму, родени во виорот на војната, до тој

ден не знаеја што е тоа слобода. Токму сликата на слободните деца и старе-цот засекогаш ќе ми останат врежани во сеќавањето како симбол на копнежот за мир и слободен живот, но и како доказ дека ние, дојденците од далечни земји, сме по-могнале некое дете да го почувствува вку-сот на слободата и детскиот живот. Токму вака ја помнам шестмесечна мисија во рамките на Оперативниот менторски тим на НАТО при силите ИСАФ во Авганистан. А патот до можноста да се окарактеризирам како вистински професионалец не е краток – на ѕидот над работното биро стојат де-сетици сертификати од завршени школи и специјалистички курсеви, меѓу кои сертифи-катот на Школата за специјално војување „Џон Кенеди“ од САД, од тренинг-центарот на НАТО во Полска, но и благодарницата од авганистанската армија. Посветеноста кон работата која го отсликува животот на чо-

векот може да се види и преку домашните сертификати, особено дипломата за еден од тројцата најдобри подофицери на ниво на АРМ на напредното школување на подо-фицерите во Командата за обука на АРМ во 2010 година.

ШТО ВСУШНОСТ ПРЕТСТАВУВА ОМЛТ?Накратко објаснето тоа е мисија во мисија. ОМЛТ е мал оперативен тим од стареши-ни од повеќе земји на НАТО, како и земји-членки на Партнерството за мир, избрани и школувани во едни од најдобрите школски центри на Алијансата кои имаат задача секој во своето поле на работа и експертиза да го советуваат, менторираат и да му помагаат на клучниот персонал при командите и шта-бовите на АНА околу градењето на систем за раководење со единиците, планирање и извршување на борбени операции и веж-би, но и во доменот на редовното функ-ционирање на единиците. Во сето тоа вле-гува и школувањето и усовршувањето на клучниот персонал, но и на единиците и на поединците во состав на АНА. Одгово-рот на прашањето зошто ОМЛТ е специ-фичен и поразличен тип на мисија од дру-гите е едноставен. Освен извршувањето на примарната мисија на менторирање, спец-ификата доаѓа оттаму што нашите припад-ници таму не се во близина со нашиот кон-тингент и онолку колку што се, мораат да се приспособат на менталитетот, на прави-лата и на животот во мала база, надвор од населено место, опкружени со повеќе на-ции околу себе. Но токму тоа е она во што нашите колеги таму се најдобри. Како еден од помалубројните тимови таму, ние успе-ваме да се наметнеме со нашето знаење, стручност и храброст, а најчесто и со чо-вечноста и искреното пријателство, не само

31

не во таа шареноликост на навики, начин на живот и работа на домаќините.Оттука произлегува „интересноста“ на ми си­јата. Сепак, фактот дека шест месеци ќе жи­веете со народ сосема различен од вас, по говор, по сфаќања, по култура, по историја и традиции, но и по работни навики, го зго­лемува предизвикот да се постигне што е можно повеќе во насочувањето и во проце­сот на т.н. професионализирање на луѓето кои ги менторирате и ги советувате.

ЦЕЛТА Е БЛАГОРОДНАВојната никогаш не е посакувана. Но кога таа се води заради мирот, тука нема ком­промис, а жртвувањето за вистинската цел е неизбежно. И, иако ми навираат сеќавања за оние колеги од другите земји кои ги изгу­

бивме на бојното поле, гледајќи ги наутро од прозорците на оклопниот хамер децата по улиците како ме поздравуваат и со себе но­сат столчиња за да имаат каде да седнат во импровизираните училници, чувството дека денеска наставата мирно ќе се одржи ме те­раше да верувам дека сево ова не е залуд­но, односно ме тераше да верувам во коне­чен мир.И после сè, оние зборови кои старецот од авганистанското село му ги шепна на пре­ведувачот пред да исчезне во толпата но­сат вистинска порака. Откако му беше пре­ведено дека на лепенката на мојот борбен елек пишува „пустинска лисица“ ,тој рече: „ Пустинската лисица го надмудри и го избрка чакалот од моето село“. Потоа се насмевна и си замина.

Владимир јованоски

со старешините од авганистанската армија туку и со колегите од НАТО. Македонската љубезност, гостопримливост и позитивниот пристап се препознатливи во тимот, низ це­лата база, но и секаде каде што тој се движи. А кога сме кај движењето, тоа всушност е најинтересниот дел. Благодарение на видот на мисијата, нашите припадници може да видат еден огромен дел од Авганистан. Про­цесот на менторирање, како и планирањето на операциите, мене и мојот колега, капета­нот Дејан Стојчевски, нè одведоа на места за кои долго потоа ќе раскажуваме, дури и на своите внуци. Високите врвови на Хима­лаите, Мостот на слободата каде почнала и завршила советската инвазија, палатата на некогашниот крал, тврдината Калајџенги, Кањонот на смртта – сето тоа се предели кои отсликуваат различност и убавина, но и искуства кои не можат да се научат ниту во најдобрите школи. Од мисијата нашите ста­решини се враќаат побогати со непроценли­ви искуства. Ние се враќаме и помудри, како на професионален така и на личен план, бидејќи таму може да се погледне животот од повеќе агли што, пак, ни овозможува да увидиме што сè имаме кај нас дома, и колку тоа што го имаме треба да го чуваме.

ПАТОТ ДО МИСИЈАТАКандидатот за припадник на ОМЛТ се из­бира од пријавените кандидати кои како ни­каде на друго место мора да задоволува­ат високи критериуми на стручно, професи­онално знаење, совршен англиски јазик, но и емотивно­човечки карактеристики без кои не може да се поврзе со домицилното насе­ление т.е. да стане близок пријател, соработ­ник и ментор на лицето кое ќе го советува и со кое практично ќе живее и ќе работи секој ден во следните шест месеци. Тоа е специ­фична обврска зашто лицето кое е одреде­но да го советувате и менторирате е човек од крв и месо, со сите свои мани и доблести, а со него треба да се работи во канцеларија, на полигон, но и рамо до рамо во борба. значи мора да се има она нешто што се на­рекува чувство, претчувство, капацитет на процена, но и лична мудрост, знаење и хра­брост. Токму со сево ова најмногу распола­гаат македонските старешини кои не рабо­тат само механички туку и со срце и со ум сакаат да им помогнат на тие луѓе. Се раз­бира, сето ова не е доволно за да се ста­не припадник на ОМЛТ. Пред да се зами­не во мисија претстои школување на еден од најпрестижните школски тренинг­центри на НАТО – Тренинг­центарот во Бидгошч, Полска. Тоа е најсофистицираниот тренинг­центар од тој тип и тука македонските старе­

шини се здобиваат со прецизни знаења за мисијата, за нејзините особености, за зада­чите, но и за културата, традицијата, па и со основите на јазикот дари или, сè на сè, се учи и најмалата ситница која понекогаш може да спаси и живот. А за тоа колку се ценети ма­кедонските старешини во ОМЛТ зборува и фактот дека јас и мојот колега, капетанот Стојчевски, три пати во текот на мисијата бевме оценети со одлична оценка според сите критериуми во сојузничкиот оцену­вачки извештај, со препораки на кои секој војник би им позавидел.

АВГАНИСТАН: КУЛТУРЕН ШОККога бев избран за припадник на тимот ОМЛТ во Авганистан не можев ниту да со­нувам со што сè ќе се сретнам во својата работа таму, колку многу ќе научам и кол­ку искуството можеме да здобиеме како дел од оваа специфична и помалку позната мисија во јавноста, но и во стручната фела. Мисијата ОМЛТ е една од најинтересните и најсложените ангажмани на припадниците на АРМ во Авганистан. за неа се одбираат само старешини, офицери и подофицери, секој со свое посебно поле на стручност, од­носно во ОМЛТ се упатуваат старешини од повеќе различни родови и служби на АРМ. Таму, во пустинските предели, нашиот кла­сичен војнички ментален склоп на команди­ри и лидери на бојното поле треба да научи да биде трпелив, близок советник, ментор, но и другар и пријател со лицата кои живе­еле и живеат илјадници километри оддале­чени од нас, со сосема дијаметрално поина­ков пристап кон работата и професијата и, на крај, со сосема различна традиција, фол­клор, сфаќања и минато. Секако дека еден вистински професионалец мора да опста­

32

ЗДРУЖЕНИ ОПЕРАЦИИ: ОПЕРАЦИЈА „АНАКОНДА“ – II

ПОЧЕ

ТНИ

СТРУ

КТУР

НИ

ПРОБ

ЛЕМ

И

дружените операции се едни од најкомплексните операции за из ве ду­вање. Фактите велат дека опремено­ста и обученоста на единиците не се

секогаш пресудни во добивањето на одре­дени битки или операции иако, секако, има­ат големо влијание не само на борбената способност на армиите туку и на моралот на армиските припадници.“

КОМАНДНА ПОСТАВЕНОСТЕден од важните принципи на војната е дека сите битки или операции, а со тоа и здружените операции, треба да бидат во­дени од еден командант и штаб кој ќе биде составен од сите компоненти вклучени во операцијата и според еден заеднички план. При отпочнувањето на операцијата „Ана­конда” обединувањето на командата на операцијата не била воспоставена бидејќи американското воено присуство во Авга­нистан не било комплетирано. Претход­ните фази на војната биле изведени без оформена здружена команда, командант и штаб во Авганистан, туку под раководство на Централната команда на Армијата на САД – CENTCOM (под команда на генералот Френкс, на кој му биле потчинети Командата на коалициските копнени сили – CFLCC (под генералот Пол Миколашек) и Командата на коалициските воздушни сили – CFACC (под генералот Мајкл Моселеј). И двете команди се наоѓале во Персискиот Залив и од таму раководеле со операциите во Авганистан.Во Авганистан за командант бил назна­чен армискиот полковник Џон Мулхоланд кој ги предводел наменските сили „Dagger“ и Петтата оперативна група одговорна за

ми штабот со штабни офицери од армијата на САД, сепак тој останал без своите искус­ни штабни офицери.Со цел да го зголеми авторитетот на генера­лот Хагенбек, CENTCOM неговиот штаб го преименувал во „Coalition Joint Task Force“, односно CJTF, каде била поставена и цела­та команда и контрола за операцијата „Ана­конда“. Сепак, воздушната компонента од опе ра­цијата, единиците од морнарицата и марин­скиот корпус кои биле одредени како под­дршка на операцијата не биле ставени под негова команда, туку останале под коман­да на CFACC и CAOC. Поради тоа генера­лот и неговите потчинети команданти може­ле само да побаруваат воздушна поддршка, но не и да наредуваат. Генералот Хагенбек исто така немал право да командува ниту со авганистанските пријателски сили назначе­ни за учество во операцијата.Сето тоа значи дека генералот Хагенбек ко­мандувал со единиците од својата дивизија, со Третата бригада од 101. воздухопловна нападна дивизија (која тукушто била распо­редена во Кандахар), потоа наменските сили „Dagger“ и други помали специјални едини­ци како, на пример, наменските сили „K­Bar“ и „Bowie“. Но генералот Хагенбек под своја команда ги немал т.н. наменски сили „11“, од­носно една од клучните специјални единици за извидување и напади врз високоевалуи­рани цели која останала под команда на по­себна оперативна команда. Имено, таа наменска сила, заедно со нејзините потчинети тимови и ренџерите имале клучна улога во операцијата „Ана­конда“ иако останалe надвор од командна­

снабдување и поддршка на тимовите на американските специјални сили кои ги обу­чувале авганистанските пријателски сили и изведувале лоцирање на целите за амери­канските воздушни напади. Но, другите еди­ници од специјалните сили и оперативците на CIA кои биле распоредени во другите де­лови на Авганистан не биле под негова ко­манда. Во однос на воздушната поддршка, од­луката за тоа дали и кога таа ќе се изведе била во рацете на CFACC, во склоп со Цен­тарот за комбинирани воздушни операции – CAOC, исто така позициониран во Перси­скиот залив.Од средината на јануари до средината на февруари 2002 година, разгледувајќи ја ситуацијата во Авганистан, генералите Френкс и Миколашек дошле до заклучок дека во Авганистан е потребен командант за операции на тактичко ниво. Таа задача му била доверена на генералот Френклин Ха­генбек, командант на 10. планинска дивизија затоа што тој и неговиот дивизиски штаб веќе се наоѓале во базата К­2 во Узбеки­стан која била користена во првите фази од војната. Во средината на февруари 2002 го­дина, генералот Хагенбек и неговиот штаб биле префрлени во воздушната база во Ба­грам, северно од Кабул, од каде што треба­ло да се командува со операцијата „Анакон­да”. Но во Баграм тој не пристигнал со цела­та своја дивизија, ниту, пак, со целиот свој дивизиски штаб. Имено, половината од шта­бот и една бригада од неговата дивизија биле распоредени на Косово, еден баталјон во Босна и Херцеговина и еден баталјон во Синати. Иако му било дозволено да го зголе­

33

та структура на генералот Хагенбек.Во претходните операции на војната овие сили соработувале со тимовите на американските специјални сили, а дејствувале под нивните сопстве­ни командни структури. Вообичаена практика при започнување на некоја операција било воспоставување консензус помеѓу тимовите на специјалните сили на армијата на САД и авганистанските пријателски сили. Таков договор бил постигнат и пред отпочнувањето на операцијата „Анаконда“, но тоа не било никаква гаранција дека авганистанските сили во потполност ќе се придржуваат кон планот за напад бидејќи не биле под команда на генералот Хагенбек. Авганистанските пријателски сили, всушност, имале слобода да напуш­тат некој борбен план ако авгани­станскиот правниот систем и окол­ностите биле во спротивност со тоа. Реалноста е дека планот за опе ра­цијата „Анаконда“ бил активиран кон крајот на февруари 2002 го­дина во околности на мултиштаб­на командна структура. Команда­та CJTF која била назначена да ја води операцијата не командувала со голем број единици и делови кои биле одредени за учество во неа. Сепак, повеќекомандната структу­ра на операцијата не претставувала никаков проблем пред активирање на борбениот план за операцијата. Проблемот настанал кога оригинал­ниот план пропаднал и требало наб­рзина да се донесе и да се реализи­ра друг, нов план помеѓу повеќе еди­ници кои одговарале на повеќе ко­манданти.

ПРЕВИД ИЛИ ПОГРЕШНА ПОЛИТИКАВториот водечки принцип во во­ју вањето е масовноста т.е. по­требата да се има доволно голе­ми и добро опремени сили за која било операција. Во неделите пред операцијата „Анаконда” американ­ски трупи постепено пристигнувале во Авганистан, иако прис тиг ну ва­њето на поголеми трупи било огра­ничувано од страна на Вашингтон (целта била да не се ангажираат го­леми трупи за да се избегне изгле­дот на масовност). Во своите ме­моари генералот Френкс пишува дека идејата на CENTCOM била САД во Авганистан да учествуваат со 10.000 војници кои ќе се состојат од специјални сили и една до две брига­ди за борбена и сервисна поддршка. за изведување на операцијата „Ана­конда” армијата на САД ангажира­ла околу 600 војници, 400 авгани­стански војници и 200 припадници на специјалните единици од други земји. Најверојатно заради успеси­те во поранешните битки и нивното лесно добивање, оваа бројка на кре­аторите на планот за операцијата им изгледала доволна за напад на долината и блокирање на патишта­та кои излегувале од неа.Со цел почитување на наредбата за немасовност или т.н. „низок профил“ на сили во Авганистан, повеќето

борбени единици биле испратени без нивното тешко вооружување (тенкови, пешадиски борбени вози­ла и артилерија). Командантите на дивизиите побарале еден баталјон составен од хеликоптерите „АН­64 Apache“, но CENTCOM испра­тила само една чета од осум хели­коптери. Дополнително им биле ис­пратени уште 13 товарни хеликоп­тери „Chinook“ и осум хеликопте­ри од типот „Black Hawk“, многу по­малку отколку што е соодветно за извршување на некоја операција. Исто така и единиците за поддршка немале доволно персонал – бри­гадата за поддршка во својот со­став имала единица за врски, еден баталјон воена полиција и некои дру­ги единици, но со слаба логистичка поддршка. Како резултат на оваа идеја за огра­ничено присуство на силите во Авга­нистан, трите пешадиски баталјони биле лесно вооружени (само со пуш­ки, пушкомитралези и неколку ми­нофрлачи со помал калибар т.е. лесни минофрлачи). Нивното теш­ко вооружување биле само мали­от број хеликоптери АН­64 кои биле под команда на специјалните сили и кои летале само ноќе. Иако лес­ните минофрлачи им обезбедува­ле лимитирана поддршка на мали растојанија (а за тешките миноф­

рлачи немало доволно муниција), отсуството на тенкови и артилерија предизвикало пешадиските борбе­ни единици да имаат евидентен не­достаток на севкупна борбена под­дршка. Истиот проблем го имале и пријателските авганистански сили кои биле лесно вооружени без тен­кови, артилерија и тешки миноф­рлачи, а дополнително тие имале и недостаток од моторни возила за транспорт на единиците до доли­ната кој бил организиран од амери­канските команди со цивилни ками­они, пикап­возила и други цивилни моторни возила. Дополнителна сла­бост кај авганистанските единици одредени за учество во операцијата била тоа што тие не биле од Север­

ната aлијанса (чии сили се сметале за подобро борбено обучени, про­верени и способни за сериозни опе­рации), туку од единици на локална­та паштунска милиција од такана­речената Источна aлијанса под ко­манда на локалниот воен командант зиа Лодин. Тој, иако бил добар и по­читуван лидер кој имал желба за со­работка со американските сили, исто како и неговите потчинети коман­данти немал искуство во поголеми операции. Впрочем, овие авгани­стански сили го познавале само пе­шадиското вооружување, не биле организирани во формални едини­ци, не биле обучени за маневри и за поголеми операции. Тие биле со го­лемина од околу еден баталјон со три чети кои биле поделени по водо­ви и одделенија како и во повеќето армии во светот. Иако за да достиг­нат одредено солидно ниво на обу­ченост за претстојната операција на единиците им биле потребни околу три месеци, тие имале обука од само еден месец. Инструкторите од аме­риканските специјални сили тоа вре­ме го искористиле за најважната об­ука, така што паштунската милиција не била потполно подготвена за ин­тензивна борба против Талибанците и борците на Ал Каеда.Како што се наближувал датумот за почеток на операцијата, гене­

ралот Хагенбек и неговиот штаб раководeле со коалиционите сили составени од американските копне­ни сили, авганистанските пријателски сили и неколку тимови од специјални единици од другите НАТО­земји. Си­лите под команда на генералот Ха­генбек, на хартија изгледале дека обезбедуваат доволна огнена моќ за изведување на мисијата, иако во реалност тоа не било така. Аме­риканската компонента од оваа операција била одлично подготве­на, но авганистанската компонента која требало да ја обезбеди главна­та поддршка на нападот била далеку од потребното ниво на обученост.

м­р симеон Митрев

1. КОМАНДАН-ТОТ НА ЦЕНТРАЛНАТА КОМАНДА НА АРМИЈАТА НА САД, ГЕНЕРАЛОТ ТОМИ ФРЕНКС

2. ПОГЛЕД НА ВОЗДУхОПЛОВ-НАТА БАЗА ВО БАГРАМ, МЕСТОТО ОД КАДЕ ШТО СЕ КОМАНДУВАЛО СО ОПЕ-РАЦИЈАТА „АНАКОНДА“

34

ерминолошки зборот операција по­текнува од латинскиот збор „ope ra­tio“ што означува работа, дејност, или сложена активност. Англискиот тер­мин „operation“ означува редица на

напоредни, едновремени борбени дејства кои се изведуваат на единствен географ­ски оперативен простор, во детерминирано време, координирани од едно место, рако­водени од единствен тим, организирани по­ради постигнување оперативни или страте­гиски цели и командувани од командант на оперативно или на стратегиско рамниште.Покрај оваа дефиниција во воената теорија и терминoлогија се користат и други дефи­ниции. Операција – бој, планирана акција, напад, битка на воени единици заради исполнување на одредена стратегиска цел. „ОПЕРАЦИЈА“ (OPERATION, НАТО): Воена акција или спроведување на стра­тегиски и тактички услуги и обука или ад­министративна воена мисија претставува процес на спроведување на бојот и борба­та, вклучувајќи движење, обезбедување, напад, одбрана и маневри потребни за остварување на целта на која било битка или воен поход ­ кампања. (НАТО)Операцијата се спроведува заради униш­ту вање на огнената моќ на не при ја те­лот, нарушување на неговиот систем на командување и контрола, уништување на неговото обезбедување и кршење на мо­ралот. Операцијата е највисок облик на борбени­те дејства (б/д), искажан со истовремена (по фронт) и наизменична (по длабочина) низа од боеви и борби кои се меѓусебно усогла­сени и поврзани со заедничка идеја на ма­невар и настојувања на воените, на стопан­ските и на општествените фактори во реги­онот, а се изведуваат усогласено и според

единствена идеја заради остварување на целта од оперативно, од стратегиско или од тактичко значење. Главната операција е низа тактички деј­ству вања (битки, боеви, удари) кои ги спро­ведуват различни сили на една или на повеќе видови и родови, усогласени во вре­мето и во просторот за постигнување опе­ративни, а понекогаш и стратегиски цели во оперативното подрачје. Тие дејства се спро­ведуваат истовремено или наизменично со заеднички план и под единствена контрола. Операциите претставуваат воена акција или изведување на стратегиски, оперативни и тактички воени задачи. Врз основа на це­лите, операциите се поделени на три нивоа:– стратегиско – ниво на кое се одредени

државните или меѓународните цели и на­соки во кои ќе се развиваат и ќе се кори­стат ресурсите за нивно остварување;

– оперативно – ниво на кое се спроведу­ваат главните операции за постигнување на стратегиските цели на територијата на операцијата и има битно влијание на крајниот резултат на војната;

– тактичко – ниво на кое се употребува­ат силите во борба и бојот кои имаат влијание врз текот на операцијата.

ИСТОРИСКИ РАЗВОЈа) До Првата светска воја Определувањето на поимот на операции­те започнува како современа категорија на вооружената борба која се јавува во поче­токот на 19 и 20 век, а особено во Првата и Втората светска војна поприма обележја и специфичности на најголемиот, одно­сно на највисокиот облик на борбени, во­ени дејства. Меѓутоа поимот операции се појавил многу порано во Германија, во Франција и во Кина.

Воените теоретичари: Александар III Маке­донски, Ханибал, Јулиjе Цезар, гледале еле­менти на операција иако нивните војски биле бројно релативно мали, немале ба­рутно полнење, експлозивно оружје и дру­го. Тие практично имале само ладно оружје и можноста за движење им била ограниче­на со брзината на војникот во пешадијата. Во тоа време операциите се идентифи­кувале со походите, инвазиите, каде се појавуваат одредени карактеристики на операциите преку определување на план­ски цели, определени правци, усогласување на дејствата на одделни делови на војската, координирање на акциите по време и про­стор, дури и содејство на копнената војска и морнарицата.Во феудализмот како атомизирана тери то­рија – мала интересно имотско детермини­рана територија, борбените дејствија се по­ограничени и одредени со интересот на фе­удалецот. Таквото феудално уредување ги ограничувало воените дејства со поголеми размери. Ниту епохата на наемниците во тој поглед не претставува нов квалитет иако во италијанските војни нешто појасно се воочу­ваат борбени акции, единствени според цел­та, времето и просторот од кои две завршу­ваат со битките кај Равена во 1512 г. и Нова­ра во 1513 г. Кога наемничките кампањи ги замениле постојаната војска, а ладното оружје му го отстапило местото на огненото оружје, во­ените дејства стануваат битно поразлич­ни. Идејата на маневарот, правците и цели­те стануваат просторно точно фиксирани и е многу лесно да се разбере смислата и ди­мензиите речиси на секоја воена акција. Ма­гацинскиот систем на снабдување не дозво­лувал никаква поширока слобода на коман­дантот и го ограничувал радиусот на опера­

ГЕНЕЗА НА ОПЕРАЦИИТЕ

КО

РЕН

ИТЕ

НА

ЗДР

УЖЕН

ИТЕ

БОРБ

ЕНИ

ДЕЈС

ТВА

35

циите најмногу до пет дена, што резултира­ло со избегнување на битките. Со текот на времето се развила и теоријата како може да се добие војната без да се уништи про­тивникот, само со вешто маневрирање. Кон крајот на 18 век се јавува и терминот операција. Хенри Лојд е првиот кој ја де­финира и ја идентификува со операцис­ка та линија. Приближно во исто вре­ме дефиницијата за операција ја дава и Д. Билов: Операцијата е движење чија цел е непријателот; секоја има појдовна точ ка – субјект и на крајот – објект, а ги спојува операциската линија. Според Би­лов операцијата е движење од поголеми размери на самостојни војски (армии), по­ради што спаѓа во областа на стратегијата. Меѓутоа, издвојувајќи ја борбата од содржи­ната на операцијата, Билов го одзема на операцијата нејзиното главно својство – во­оружената борба, сведувајќи ја во суштина на движење и маневар, односно војна без битка. Во француските револуционерни и Напо­леонови војни борбените дејства добива­ат многу нови обележја. Војските се бројно многу поголеми, огненото оружје доми­нира на бојното поле, во организациско­команден поглед се афирмираат нови еди­ници – дивизии, корпуси и армии, а воени­те операции се изведуваат на многу по­долги правци и со неспоредливо поголема

сила од порано. Поврзаноста со магацин­скиот начин на снабдување се заменува со снабдување од месните извори, иако ма­гацините и базите и понатаму го задржале своето значење. Вооружената борба стану­ва главен елемент на операциите и нејзина елементарна содржина. Упадот на Наполе­оновите сили во Пијемонт пролетта 1796 г. претставува потполно единствена и заокру­жена целина која има многу карактеристики на операциите. Со слични обележја се и по­доцнежните офанзивни акции на францу­ската армија: 1805 г. и 1812 г., што поттикнало многу теоретичари и воени историчари да ги наречат операции. Меѓутоа, во суштина тоа биле многу вешто комбинирани и воде­ни маршеви (покрети) и битки – нападни или одбранбени, во кои понекогаш се влегувало и без потполно јасни цели. Во литературата, инспирирана од фран­

рамка и операциите добиваат ново место. Дотогашните сфаќања за земјиштето (гео­графските објекти) како основна цел на опе­рациите ги отфрлаат речиси сите; целите на операцијата мора да бидат, пред сè, силите на противникот, нивната главнина како це­локупност на борбените дејства од стратеги­ско и од оперативно значење, на голем про­стор и во различно време, но обединети во единствен план и цел.

б) Првата светска војна Првата светска воја, односно Граѓанската војна во Русија 1918­1920 година ја означи­ла конечната афирмација на операцијата како највисок облик на вооружена борба. Дотогашната поделба на операциите на две временски, просторно и по цел раздво­ени работи – движење и битка, дефинитив­но е неуспешна, а како основна содржина на операцијата се воспоставува.Во почетната офанзива на западниот фронт во 1914 година германската врховна команда ангажира над еден милион војници (само во 5 деснокрилни армии) и на фрон­тот од над 100 km и исто толкава длабочи­на во составот на единствено замислена операција. Меѓутоа, далеку од случувањата, врховната команда набрзо ја губи контрола­та над текот на операцијата, таа е принуде­на армиите меѓусебно да ги препотчинува, да ги менува нивните цели и правци, го на­редува она што веќе е надминато, додека конечно потполно не ги испуштила од раце. На Источниот фронт се изведуваат исто така неколку операции чија главна каракте­ристика е опфаќање на непријателските ар­мии. за Германците од особено значење е операцијата која се завршила со битката кај Таненберг и катастрофата на поголемиот дел од руската 2.армија, а за руската војска операцијата на 2. и 5. армија која е изведена во текот на германско–австриската офанзи­ва кон Висла. По стабилизацијата на фрон­товите и преминот на позициска војна, мож­ностите за изведување на операции од по­широки размери станале многу поограниче­ни. Пробивот на тактичката одбрана на про­тивникот се случила по неколку километри затоа што недостасувале резерви со кои би се експлоатирал почетниот успех, подвиж­носта била ограничена со можностите на пешадијата. На Источниот фронт, благода­рение на огромниот простор за маневар, не­кои операции (на пример 1915 г. во Полска и 1916 г. во Трансилванија и Влашка) се изве­дувале и во длабочина до 100 km, но и тие брзо згаснале пред длабоко ешелонирана­та и густо запоседнатите одбранбени линии на противникот. Појавата и употребата на тенковите и авионите, иако претставувале значајни борбени средства, не можеле бит­но да влијаат на планирањето и на текот на операциите, како поради конструкциските и техничките недостатоци така и поради ре­лативно малиот број. Меѓутоа кон крајот на војната бројот на авиони значително се зго­лемил и во германските трупи и комуника­ции кај Сен Мијел 12­15.9.1918 г. учествувале 1476 авиони, што било од особено влијание за совладување на германската одбрана. Два месеци подоцна (на 9.9.1918 г.), коман­дантот на американската авијација во Евро­па, генерал Мичел, повторно организирал силен удар каде биле употребени над 200 бомбардери и 120 ловци врз германските резерви концентрирани околу градовите и реката Меза.

Кемо Ѓозо/никола Клетников

цуските револуционерни и Наполеонови војни, темата за операциите е многу присут­на. Надвојводата Карло речиси во целост ги прифаќа сите елементи на операцијата дефинирани од страна на Билов, посеб­но базата, операциската линија и објектот, при што како и Билов се потпомогнува со геометријата за да ги докаже нивните меѓусебни односи. за жомини операцијата е сосема фиксна категорија во која се прецизно утврдени нејзините основни елементи: операциска­та основа и објектот, стратегиските и опера­циските фронтови, линиите, зоните и прав­ците. Прв го воведува и терминот опера­циска зона во значењето на делот на во­иштето на кое се изведува операцијата. Пренагласувајќи го значењето на географ­ските објекти, жомини истовремено ги от­фрла геометриските апстракции на Билов, а смислата на целите на операциите ги сведу­ва на просторот, а не на живата сила на про­тивникот. за разлика од жомини, Клаузевиц посебно не се занимава со проблемите на операцијата туку ја разгледува во контекст на своите филозофски погледи на војната. Објектите на операцијата и за Клаузевиц се географски линии и простории, но тој ги условува со акција против конкретен про­тивник. Погледите на Билов за операцијата набрзо ги прифаќаат најголемиот број вое­ни теоретичари. за сите операцијата е зао­

кружена целина, но едни ја сфаќаат апстрак­тно а други ја условуваат со конкретен од­нос на силите и земјиштето – според тоа ка­ков став заземале кон теоријата на воена­та вештина: догматски или субјективистички. Интерпретацијата на жомини за опе ра­ци јата на Наполеоновата војска стану­ва појдовна основа за многу учебници по стратегија, а во почетокот на XIX век и на во­ените правила.Војните во XIX век имаат голем број борбе­ни акции со широк дијапазон во кои основ­ните елементи на операцијата доаѓаат до полн израз. Тоа е време на создавање на милионски армии, огромна употре­ба на материјално­технички средства од сите видови, просторно проширување на подрачјето на битките и боевите, и сл. Ма­те ријално­техничката основа на вооруже­ната борба рапидно се проширува, а во таа

36

е колнам дека ќе ги бранам слобо-дата, суверенитетот, самостојноста и територијалниот интегритет на Ре-публика Македонија, дисциплини-

рано, совесно и одговорно ќе ги извршу-вам обврските и должностите како бра-нител на мојата татковина, Република Македонија, и ќе се борам за нејзината слобода и чест“. На тој начин младите питомци на Воената академија „Генерал Михаило Апостолски“ во Скопје, на 7 октомври оваа година во дворот на касарната „Гоце Делчев“ ја да-доа својата свечена заклетва. „Доследноста и континуитетот да ги селек-тира секогаш најдобрите, да им даде шан-са секогаш на тие што покажале највисок успех, да ги форсира секогаш најсилните, односно тие на кои во иднина може да се потпре, прави Армијата на Републи-ка Македонија и Министерството за од-брана да имаат посебно место во цело-купниот безбедносен систем на Републи-ка Македонија, а Воената академија за-служена позиција во производството на вакви кадри како најсилна интелектуал-на база и место каде се раѓаат идните највисоки офицери кои на АРМ гаранти-раат, според квалитетот, и место и рејтинг во воениот европски и светски естаблиш-мент“, истакна министерот за одбрана Фатмир Бесими во своето обраќање пред питомците и високите гости.По две успешни учебни години во кои се запишаа 45, односно 36 питомци, во оваа трета генерација, 41 позиција беше отворена за питомци од Републи-ка Македонија, и тоа 31 за Армијата на Ре-публика Македонија, пет за Центарот за

управување со кризи и пет за Дирекцијата за заштита и спасување. Регионалниот карактер на оваа високообразовна ин­сти туција која со имплементацијата на т.н. болоњски процес, односно на европ­скиот кредит трансфер­систем, во целост се носи со современите стандарди во об­ласта на образованието, се потврди и со отстапувањето на четири позиции за пи­томци од армијата на Црна Гора. Токму мултинационалноста и мултикон­фесионалноста се елементите кои и оваа година се истакнуваат во однос на струк­турата на студентите­питомци. Министе­рот Бесими, изразувајќи го своето задо­волство во врска со овој факт, дополни дека „ идната година позиции ќе бидат от­ворени и за питомци од БиХ, од Хрватска,

од Србија, од Косово и од Албанија.“Деканот на Воената академија, полков-никот проф. д-р Росе Смилески, пред при-сутните, меѓу кои беа и началникот на Гене ралштабот на АРМ, генерал-мајорот Го ранчо Котески, заменикот на НГШ, ге-не рал-мајорот Насер Сејдини, претстав-ници на Министерството за одбрана и делегација од Црна Гора, укажа на местото на Академијата во наставно-образовниот систем на Република Македонија. „Денес ние сме среќни. За само две години и два месеци Воената академија го зазема свое-то вистинско место во образовниот систем на Република Македонија и пошироко. Со реализација на летните кампуси и учество-то на студентите-питомци на разни натпре-вари во земјата и во странство стекнавме доста симпатии и постигнавме солидни ре-зултати“, истакна деканот Смилески.Позитивните импресии и чувствата кои ги носи оваа значајна свеченост не изоста-наа ниту кај директните учесници–питом-ците.„Чест и привилегија ми е што сум тука, среќен сум што ме примија на Воената академија и што од денес и официјално сум дел од питомечкиот баталјон. Знам дека овие четири години ќе бидат напор-ни и тешки, но под надзор на моите ко-мандири ќе вложам голем труд за да ста-нам офицер за пример“, рече Мики Ги-гов, додека питомецот Адулах Алили ис-такна дека „ова е привилегија и одговор-ност – нè очекува голема работа, но веру-вам дека сите ќе дадеме сè од себе за да ја водиме нашата држава напред“.

Иван Петрушевски

СВЕЧЕНА ЗАКЛЕТВА НА ТРЕТАТА ГЕНЕРАЦИЈА ПИТОМЦИ ОД РЕСТАРТИРАЊЕТО НА ВОЕНАТА АКАДЕМИЈА

ЗНАЕЊЕТО – ГАРАНТ ЗА МИР И УСПЕХ

о процената на ризици и мапирањето во рамките на менаџирањето на не­погоди од поголем размер се вклуче­ни организациите за кои опасности­те се дел од секојдневната работа:

полицијата, пожарникарите, крајбрежната стража, брзата медицинска помош и ло­калните власти, како и многу други за кои вклучувањето во справувањето со несреќа е повеќе случајна работа, но кои нема да би­дат повикани да одговорат брзо сè додека не се јави потреба од нивно ангажирање. Ова ги вклучува владините агенции, воору­жените сили, доброволните организации, комерцијалните и индустриските концерни, вклучувајќи ги и комуналните услуги на ком­паниите за гас, вода, ПТТ, електрика и др. Процената на ризици и мапирањето се изве­дуваат во рамките на поширок контекст од менаџирањето на ризик од големи инциден­ти, катастрофи и несреќи. Процената на ри­зик и мапирањето се централни компонен­ти на еден погенерален процес кој поната­му ги идентификува капацитетите и ресур­сите кои се на располагање за редуцирање на идентификуваните нивоа на ризици или можните ефекти од големи инциденти, ката­строфи и несреќи (анализа на капацитети). Притоа се има предвид планирањето со­одветни мерки за ублажување на ризикот (планирање на капацитети), мониторингот и прегледот на опасности (хазарди) и ран­ливоста, како и консултации и размена на сознанија и резултати.Сепак, процените на ризици на национал­но ниво и мапирањето даваат есенцијален инпут за формирање на база на иформа­ции и зајакнување на активностите повр­

сти и други несакани дејства. Понатаму, про-цесот на изработка на процена на ризици-те ќе им овозможи и на јавните власти и на бизнис-секторот, на невладините организа-ции и на јавноста, на ист начин да ги разбе-рат ризиците со кои се соочуваат како заед-ница и да помогнат да се зајакне една инклу-зивна дебата за релативниот приоритет на можната превенција и мерки за ублажување на последиците од големи инциденти, ката-строфи и несреќи. Преку детаљна анализи на ризиците се овозможува изработка на мапи на ризици како еден од производите на проценките на ризикот. Мапите на ризик генерираат едно ниво на транспарентост што ќе овозможи ангажман на сите заинтересирани актери во општеството. Процените и мапирањето на

37

зани со превенцијата и подготвеноста за справување со големи инциденти, ката­строфи и несреќи. Процените на ризик од големи инциденти, катастрофи и несреќи и менаџирањето на ризици кога се изве­дуваат на национално ниво можат да ста­нат суштински информации за планирање на политики/стратегии во голем број об­ласти од јавната и приватната дејност. Со подобрување на свеста и разбирањето на ризиците со кои се соочува земјата на наци­онално ниво им се овозможува на спасувач­ките служби и на заинтересирани страни да имаат поголема можност да се договорат во однос на превентивните мерки што тре­ба да се преземат и подобро да се подгот­ват за да се избегнат потешки последици од природно и човечки предизвикани опасно­

ПРОЦЕНА НА РИЗИЦИ, МАПИРАЊЕ НА РИЗИЦИ И СПРАВУВАЊЕ СО ГОЛЕМИ ИНЦИДЕНТИ, КАТАСТРОФИ И НЕСРЕЌИ

Комби

нира

н

од

гово

р

– еколошки: истекување на опасни мате­рии (масла, хемикалии, радиоактивни ма­терии) кои предизвикуваат загадување или контаминација на копно, во вода и во воздух;

– непријателски акти: воени дејства, теро­ристички акти или акции на непријателска држава.

– проблеми со снабдување (вода, плин, електрична енергија)

– сообраќајни несреќи (паѓање на авион, хеликоптер, сателит, бродови, автомоби­ли и др.).

Постигнувањето на заедничка термино­ло гија во оваа област сè уште е предизвик за меѓународната заедница. Голем број на­учници и практичари имаат разработе­но специфична терминологија за проце­на на одредени опасности и влијанија, но

38

терминологијата значително се разлику-ва во различните дисциплини и во различ-ните земји. Притоа битно е да се овозмо-жи различната терминологија да биде спо-редлива кога ја користиме при национални-те процени на ризик. Затоа, има потреба од еден поуниверзален пристап кој ќе вклучува различни области на ризици. Препорачли-во е да се користат меѓународните стандар-ди изработени од страна на Меѓународната организација за стандардизација, посеб-но ISO 31000, ISO 31010, и соодветна-та терминологија од прирачникот – ISO Guide/прирачник73, во комбинација со подетаљната терминологија на UNISDR во однос на намалувањето на ризик од несреќи.Во согласност со меѓународните стандар-ди изработени од страна на Меѓународната организација за стандардизација, под ката-строфа или несреќа во пошироката јавност генерално се подразбира голема несреќа или трагедија (катастрофа). Во контекст на итното планирање за катастрофата, тоа е секој случај кој (се случува со или без предупредување) причинува смртна загро-зеност или повреда, оштетување на имотот или околината или нарушување на текови-те на општеството што, поради скалилата на неговиот напор, не може да биде решено за ден или два со помош на итните служби или локалните власти како дел од нивните активности. Под голем инцидент, пак, под-разбираме некоја опасност што бара упо-треба на специјални аранжмани (посебно ангажирање) од една или од повеќе служ-би за спасување за: почетно тренирање, спасување и транспорт на голем број жртви; директно или индиректно вклучување на голем број луѓе; справување со голем број барања генерирани од јавноста и од ме-диумите кои вообичаено се бараат од полицијата; комбинирање на потребни-те ресурси од спасувачките служби, како и мобилизација и организација на спасувач-ките служби и на другите организации за поддршка. На пример, грижата на локални-те власти за ублажување на последиците од заканата од смрт, сериозни повреди или појавата на голем број бездомници. Нема стандардна дефиниција за голем инцидент која би ги задоволила спасувачките служби, но големиот инцидент се појавува кога как-ва било појава претставува сериозна зака-на за здравјето на населението, се нарушу-ва нормалното функционирање на опште-ството, предизвикува или може да преди-звика толкав број на жртви што би барале посебно ангажирање на здравствени и дру-ги служби. Од дефинирањето на голем инцидент може да се заклучи дека спасувачките служби имаат потреба од ангажирање на посеб-ни дополнителни служби и организации со чие вклучување се очекува да се зголеми ефикасноста на одговорот на таков инци-дент. Користењето на терминот голем инци-дент од страна на спасувачките служби е ис-правно затоа што нивното ангажирање во справувањето со непредвидени ситуации, како и оперативниот одговор мораат да би-дат приспособени на секоја ситуација над нивните нормални активности за ден или два. Како и да е, секој голем инцидент може да се класифицира како катастрофа одно-сно несреќа. Како пример можеме да земе-ме сериозна несреќа на автопат која вклучу-ва голем број возила. Истата може да биде

ризик овозможуваат политичките одлуки да ги прават приоритетите на начин со кој би ги решиле/опфатиле најтешките ризици со најсоодвената превенција и мерки за под­готвеност, а во самиот процес можат да ста­нат и инструмент на солидарност. Процени­те на ризик се справуваат со несигурност и веројатности/променливост и се поврзани со трошоците за превенција на мерките за ублажување и нивното димензионирање.Димензионирањето врз основа на ризици е управување со ризици во одредена област, за тие да не го поминат посакуваното ниво на ризик во таа област. Една несреќа која че­стопати се случува, а која не предизвикува големи последици, на пример пожар во една просторија без човечки жртви – може да има исто ниво на ризик како и несреќа која многу ретко се случува, но затоа има големи последици, на пример при пожар во стан со повредени и починати лица.Сепак, како и да е, процените на ри­зик треба да се ажурираат во зависност од настанувањето и развојот на ризици­те, вклучувајќи и промени во елементи­те кои се ризични (изложување) и ранли­вост. затоа од посебно значење е редов­ното прегледување и потребно е повторно да се оценуваат ризиците и методите. Пре­гледот би требало да ги има предвид реле­вантните предности од најдобрите искуства и дискусии на европско ниво. Соодветни­те аранжмани на мониторинг на ризик, по­вратна информација/feedback и научени­те лекции од одговор на катастрофи, веж­би и обука, како и редовната евалуација на превенцијата, подготвеноста и мерки­те за ублажување се елементи кои ќе ја по­могнат секоја идна процена на ризикот и повторна евалуација на ефективноста на превенцијата на мерките за ублажување. Во ситуација кога се случил голем инцидент, катастрофа и несреќа постојат одредени пропишани норми на однесување и постап­ки на донесување на одлуки кои инволви­раните страни мора да ги почитуваат и да ги преземат за да се справат со хаотичната ситуации која постои на теренот. Не постои една универзална организациона постапка ниту пак единствен организациско­ шемат­ски план кој ќе ја задоволи секоја потреба при справувањето со дадена ситуација. Клу­чот на ефективен одговор во справувањето со несреќата е да се применат основните принципи при соочување со проблемот. Но досега не постои едно „универзално реше­ние“ за справување со несреќа во сите си­туации. Општо познато е дека големите ин­циденти, катастрофите и несреќите можат да бидат од различен карактер и поради тоа практично не може да се применува едно единствено решение за сите ситуации. Главно, според карактерот, катастрофите можеме да ги поделиме на:– природни: бури, поплави, снежни врне­

жи, лизгање на земјиштето, шумски по­жари, удари од гром, земјотреси, суши, спасување на затрупани лица во снег во патниот и железничкиот сообраќај, несреќи со давење и сл;

– технолошки: оштетување на конструкции на згради, индустриски несреќи и експло­зии, ослободување на отровни и радио­активни супстанци, транспортни несреќи и други;

– општествени: здравствени опасности (епи­демии), труења во синџирот на исхрана;

голем инцидент ако нејзиното санирање бара зголемено ангажирање на полицијата, на противпожарните служби и на други услу­ги (амбулантни и болнички).Причините за природните катастрофи и несреќи можат да бидат ненадејни и непред­видливи, одделни видови на индустриски ка­тастрофи, техничко­технолошки несреќи но­сат ризици кои можат да бидат предмет и на редовното планирање. Ова ги вклучува познатите хемиски или нуклеарни опасно­сти на фиксни локации каде најверојатните типови на инциденти и нивните веројатни консеквенции се широко предвидливи (при­мерот со Фукушима). Поради оваа причина за ваквите несреќи можно е однапред да се направат детални планови за соодветната акција која ќе биде преземена. Постоењето на вакви планови ја редуцира веројатноста од правењето грешки кои се резултат на од­луки донесени во кризни ситуации. Катастрофите имаат мноштво на ефек­ти врз општеството и околината. Тоа значи дека тие бараат комбиниран и координиран одговор, поврзувајќи ги експертизата и ре­сурсите на спасувачките служби и локалните власти, поддржани од другите служби и орга­низации. Не постои самостојна организација која ги има на располагање сите неопход­ни ресурси за автономно справување со несреќа. Секогаш примарната одговорност во справувањето со несреќите останува на локално ниво каде се ангажираат располо­живите ресурси и експертиза.Многу катастрофи од поголем размер има­ат значајни прекугранични влијанија. Така, на пример, Дунав поминува низ десет европ ски земји. Или, во Белгија, каде во септември 2009 во една несреќа на патнички воз некол­ку недели беше затворена меѓународната железничка линија до Франција и до Обе­динетото Кралство. Ме на џирањето на ри­зик во прекуграничните под рачја зависи од ефикасната размена на информации преку границите и затоа податоците треба да се лесно достапни и да можат да се користат од соседите од прекуграничните подрачја.Нема идеален одговор за катастрофа: одго­ворот варира во зависност од природата и ефектите на катастрофата. Сепак, секој од­говор мора да биде комбиниран со коорди­нирана операција и со соодветни каракте­ристики кои се заеднички при одговорот на повеќе катастрофи. Она што е битно за ком­бинираниот одговор да биде ефективен, по­требно е истиот да биде подготвен одна­пред преку планирање, обука и вежби.јадрото на иницијалниот одговор се обе­збедува од спасувачките служби кои се под­држани од соодветната локална власт или од доброволните здруженија и организа­ции. Во зависност од околностите, во одре­дени (клучни) етапи од акцијата можат да се вклучат и различни агенции или организа­ции, вооружените сили и Владата.Основните цели на комбинираниот и коор­диниран одговор се исти и се применуваат за секоја ситуација и во секоја прилика. Како заеднички цели на сите служби и агенции кои се ангажираат при одговор на несреќа можеме да ги издвоиме следните: да спа­сат живот повеќе; да спречат ескалација на несреќата; да ги олеснат страдањата; да ја заштитат природната околина; да го зашти­тат имотот; да ги олеснат криминалната, судската и други истраги и што е можно поб­рзо да ги вратат нормалните услови за ра­бота и живот на погодената област.

спасување во случај на несреќа во езерата или крајбрежниот појас.Главните одговорности на локалните вла­сти во случај на ненадејна катастрофа од­носно несреќа ги вклучува координацијата и поддршката на спасувачките служби и други организации кои се наоѓаат на пого­дената област. Како што времето помину­ва и последиците од катастрофата се на­малуваат, локалната власт постепено ја презема водечката улога во санирањето и воспоставувањето на нормалната состојба на погоденото подрачје од бројните приме­ри со пожарите во Република Македонија (поплавите, потонувањето на бродот „Илин­ден“ во Охридското Езеро и сл.).Доброволците организирани преку до­броволни организации или како поедин­ци можат значително да придонесат во са­нирањето на последиците од катастрофата на погодената област.Индустриските или комерцијални организа­ции, вклучително и комуналните устано ви, можат да одиграат клучна улога во спра­ву вањето со последиците од катастрофа­та ако навреме го вклучат својот персонал. Овие организации можат да помогнат со обезбедување на опрема, услуги или спе­цијалистичко знаење по одредена област.Воената помош може да биде искори­стена за поддршка на цивилната власт. Оваа помош била од големо значење во справувањето со многу несреќи во мина­тото. Централната власт (Владата) може да се вклучи на најразлични начини во справувањето со катастрофата.Од наведеното може да заклучиме дека не постои универзален модел за справување

со проблемите кои ги предизвикуваат несреќите со широки размери. За да се олесни понатамошното испитување на при­чините кои ја предизвикале катастрофата и за да се обезбедат докази за понатамошна истрага неопходно е сите одлуки, случаи и акции кои ќе бидат спроведени на теренот да бидат снимени. Секоја спасувачка служ­ба треба да си обезбеди сопствени сним­ки. Искуството покажало дека видеоснимки­те се корисен ресурс во обезбедувањето на докази од самото место на несреќата. До­брото чување и анализирање на снимките овозможува понатаму да се идентифику­ваат и научените лекции од справувањето со несреќата и истите да се применуваат во евентуални слични ситуации на одговор на несреќа во иднина.

Александар Главинов/Игор Ѓорески

39

Почетниот одговор на катастрофа обично го обезбедуваат спасувачките служби под­држани од локалната власт, но можат да би­дат вклучени и други служби и агенции. Спа­сувачките служби ја одржуваат состојбата на готовност со што обезбедуваат брз од­говор и ги алармираат локалните власти и другите служби колку што е можно порано. Сите организации кои што треба брзо да од­говорат на катастрофата имаат свои пла­нови кои се активираат за кратко време по несреќата. Поединечните документи, про­цедури и планови по кои се раководи секоја служба при справувањето со катастрофа, потребно е претходно да бидат координи­рани и усогласени со документите, процеду­рите и плановите од другите служби и вла­дините служби и агенции. Преку усогласени­те и координирани документи, процедури и планови, целта е да се обезбеди навремен, ефикасен и ефективен одговор на секоја ка­тастрофа. Секоја служба или агенција која учествува во справувањето со катастрофа­та има своја посебна улога и функции.Полицијата ги координира активностите на сите оние кои настапуваат на и околу про­сторот што мора (освен ако катастрофа­та била предизвикана од лошо време или друг природен феномен) да биде третиран ако има криминал и притоа соодветно тре­ба да го заштити. Полицијата ги спроведува сите истраги кои се поврзани со криминал­ни активности на погодената област. Исто така обврска на полицијата е да ја олесни работата на ангажираните служби и да ги обработува сите информации кои се повр­зани со жртвите и има одговорност да из­врши идентификација и организација на

транспортот на жртвите. Во оваа ситуација полицијата има улога на иследник и има правна одговорност за утврдување и истра­жување на причините и условите на смртта како последица од катастрофата односно несреќата.Првата грижа на противпожарната служ­ба е да ги спасува луѓето заробени под ур­натините и да ја спречат понатамошната ескалација од пожари или од справување со испуштените хемикалии и други опасности.Брзата помош врши давање на прва помош на лице место на повредените од катастро­фата, а во соработка со медицинските тимо­ви врши прифат, прием и транспорт на по­вредените лица од местото на несреќата до прифатните болнички капацитети.Примарна задача на езерската служба е да врши координација, истрага, потрага и

ден од митовите за тероризмот вели дека сите организации се уникат­ни по својот состав, структура, начи­ни на делување и конечна цел. Но

фактите велат поинаку. Корелации и слич­ност помеѓу вакви организации во различ­ни културни средини постојат и според тоа можат да се детерминираат одредени за­еднички карактеристики. Овие сличности, иако со одредени ограничувања, дозво­луваат да се разгледува тероризмот како глобална појава. Како мит кој е подеднак­во присутен е и оној кој вели дека терори­стичките организации опстојуваат засеко­гаш. Но и тој мит е невистинит, а оваа ана­лиза ќе ги истражи причините и начините кои водат кон крајот на тероризмот.

АСПЕКТИ НА „СУПЕРТЕРОРИЗМОТ“Глобална војна против тероризмот е често споредувана со Студената војна, пред сè поради карактеристиките како што се т.н. „zero­sum“­пристап, глобалниот размер и непријателот кој има антилиберални иде­олошки екстремистички убедувања. На ваквата споредба се спротивставува очи­гледниот факт дека терористите го немаат економскиот, човечкиот и воениот капаци­тет на Советите, но сепак се способни да направат огромна штета. Имено, концеп­тот кој ги објаснува четирите аспекти на модерното живеење кои им даваат моќ на терористичките групи се нарекува моќта на слабоста. Првиот аспект е можноста за напад кој би предизвикал огромен број на човечки жртви – „привилегија“ која не е повеќе ексклузивност на моќните држави. Втора карактеристика е скратувањето на

БОРБАТА ПРОТИВ ТЕРОРИЗМОТ И ПРИЧИНИТЕ ЗА МОЖЕН КРАЈ НА ГЛОБАЛНИОТ ТЕРОРИЗАМ

ГЛОБАЛЕН ТЕРОРИЗАМ: ОДГОВОР НА ЗАКАНАТА

40

тот. Во февруари 2002 година стрелките на овој часовникот се поместија две мину-ти нанапред кон полноќ. Дел од причините за ваквата нивна одлука е можноста на те-рористичките групи за набавување оружје за масовно уништување (нуклеарна бом-ба). Оваа грижа беше исто толку потен-цирана и во Националната безбедносна стратегија на САД, подоцна истата година. Но, уште во 1997 година Вилијам Коен, то-гашен секретар за одбрана на САД, се оби-де да ја зголеми јавната свест и да го насо-чи вниманието кон оружјето кое може да донесе катастрофални последици. Тој во телевизиско интервју го објасни концептот на супертероризам, притоа држејќи кеса со шеќер. Симболиката на оваа постапка беше да се објасни количината на антракс која е потребна да се убие секој жител на главниот град на САД, Вашингтон.Колкава штета би можела да нанесе Ал Ка-еда во овој момент е тешко проценливо. По убиството на Бин Ладен и преземањето на контролата од страна на помалку ха-ризматичниот Ал Завахири, прерано е да се зборува за потенцијалот на оваа организација, особено затоа што не се по-знати деталите за запленетиот материјал од Аботабат и колку корист тој материјал ќе им донесе на антитерористичките служ-би. Сепак, мора да се потенцира дека освен членовите на оваа организација, во мрежата влегуваат и терористички групи кои ја користат „франшизата“ на Ал Кае-да. Тие претставуваат подеднакво голе-ма закана. Вмрежувањето е лесно извод-ливо затоа што терористите кои се актив-ни во својата земја или околниот регион не

просторот и времето, а тоа значи зголе­мена мобилност на луѓето. Можноста секој однадвор да се вклучи во општеството, како трет аспект, е еднакво голем проблем при детектирање на терористичките зака­ни. Последниот елемент се однесува на си­стематската поврзаност на модерното оп­штество кое при некој поголем настан (на­пад) овозможува домино­ефект водејќи кон целосна дестабилизација на државата.Како надополнување на објаснетата ран­ливост на функционалноста на модерното општество е и технолошки напреднатото оружје за масовно уништување. „Часовни­кот на апокалипсата“ кој е управуван спо­ред мислењата и заклучоците на научни­ците од „Билтенот на атомски физичари“ ја предвидува можноста за крајот на све­

мора да ја напуштат постоечката програ­ма туку да ја надополнат со една т.н. „гло­бална војна“ – она за кое Бин Ладен се за­ложи, и со тоа да станат дел од Ал Каеда. Пример за вакви организации се Ал Каеда од Арапскиот Полуостров (соединети ми­литанти од Саудиска Арабија и од јемен) и Ал Каеда од Ирак. Првата од овие се ве­рува дека стои зад бомбите поставени во карго­авионите во октомври 2010 година, а втората е поврзана со бомбашките напа­ди во Глазгов и во Лондон во 2007 година.

ЕЛЕМЕНТИ ЗА СПРАВУВАњЕВо рамките на националните граници пре­вентивните мерки против тероризмот се покажуваат како стратегија со недоволно сигурни резултати. Сепак како најсериозен проблем е фактот што тие мерки се вове­дуваат како ограничување на цивилните слободи. Како пример може да се земе Из­раел – земја која има спроведено повеќе вакви ограничувања од која било друга држава. Но тоа не го решава проблемот – оттука само може да се претпостави кол­ку овој одбранбен план би бил ефективен во држави со поголема територија, како на пример САД.Иако можат да се набројат успесите, во­еното решение за справување со теро­ризмот не е и најефикасното. Најсилната армија позната на човештвото навистина успеа да уништи многу терористички упо­ришта и конечно да дојде до Бин Ладен, но за тоа им беа потребни десет години, многу жртви и огромна сума на пари. Дури и овие дејствија не ја уништија Ал Каеда, туку овозможија смена на раководство­то. Има повеќе решенија за справување со тероризмот и дури некои од нив се наоѓаат во самите организации. Прво е она кое е веќе познато – „обезглавување“, „истребување“ или апсење. Имено, на 11 септември 2001 година процените ве­леа дека Ал Каеда вмрежува повеќе од три илјади свои членови. Но, отто­гаш организацијата претрпува сериозен воен пораз. Во воените акции на САД и сојузниците голем број од овие терористи ги губат животите и (што е многу поважно за борбата против оваа закана) голем дел од нив биле екстремно вешти и обучени. Тие ì беа потребни на организацијата за да можат да ги продолжат спектакуларните бомбашки напади. Имено, добрите позна­вачи на настаните кои му претходеа на 11 септември знаат дека не секој терорист е во можност да оствари таков напад. Учес­ниците на 11 септември биле тренирани долги години наназад, па оттаму доаѓаат и нивните способности, како на пример знаењето да управуваат со „Боинг 767“. Втор начин е разговор со владите. Тоа во голема мера зависи од должината на вре­мето во кое терористите се присутни во јавноста. Податоците велат дека докол­ку овие организации постојат повеќе од 20 години, тогаш веројатноста да започ­нат разговори со владите е поголема. Ана­лизата на резултатите на ваквите контак­ти (образложена од Одри Кронин) укажува на мал процент на успех, но сличен по го­лемина е и бројот на пропаднати прегово­ри. Најчест исход е намалување на насил­ството, но без конечна резолуција. Причи­ните за непреговарање со терористите се бројни – убедувањето на владите дека со тоа би покажале слабост, фактот што пре­

да го постигнат во последните децении. Општествените услови одат во прилог на организациите што се залагаат за отпор на перципираниот непријател (пр. Хамас, Хезболах), а не за глобалниот џихад и на-пади на тлото на државите од Западот. Репресијата е петтата причина за можно исчезнување на ваква организација – таа може да биде предизвикана однадвор, но и однатре. И, последна причина во оваа низа е транзицијата која може да значи крај на терористичките активности на гру-пата. Имено, примарниот фокус може да се промени и да се насочи кон правење профит, па оттаму наместо терористички напади може да се очекува криминални ак-тивности.Последно и докажано најефективно ре-шение за справување со глобалниот теро-ризам е оспособување и инсталирање на разузнавачки служби, соработка помеѓу нив (но и меѓународна соработка) и актив-но вклучување на локални извори (особе-но од земјите-домаќини на терористите). Ваквиот метод овозможува мониторинг на организациите, но и разбивање на нив-ниот начин на работење. На пример, во минатото беше забележана тенденцијата граѓани со сомнителен профил од запад-ните држави да заминуваат на одреде-но време на Блискиот Исток, по што по-вторно се враќале назад. Разузнавачите успеаја да откријат дека причината за дел од ваквата миграција е посета на терори-стички кампови, по што многу активисти беа уапсени пред да добијат можност да направат човечка или материјална штета.

Секако, на ваквиот развој реагираше и са-мата Ал Каеда. Инструкциите, наместо во тренинг-кампови, беа поставени на интер-нет, а наместо патување членовите се на-сочени кон спроведување терористички активности каде и кога можат (пр. нивната локална средина).Сето ова укажува на предизвикот кој е претставен пред креаторите на стратегии-те за безбедност и борба против терориз-мот. Нивната задача е да препознаат која од овие опции е соодветен одговор за за-каната со која се соочуваат, но тоа ника-ко не значи дека оваа листа на решенија е конечна, туку напротив, постои простор и потреба истата да се дополни со нови ме-тоди.

м-р Александар Митрески

41

говорите би ги легитимизирале терористи­те како политички актери, па и скоро зага­рантираната негативна реакција во јавното мислење во модерните демократски оп­штества. Но еднакво важен е и почетни­от скептицизам за каков било успех на вак­вите преговори. Имено, терористичките акции се мотивирани од религиозни при­чини, а не од разум, па затоа е веројатно дека световните факти и аргументи, па и техники на преговарање се осудени на не­успех. Со ова се отвора патот за единстве­ното решение за ваквиот проблем – вое­ното. Оваа логика наложува да се употре­бат воени средства (наместо политички) затоа што демократската држава има ле­гитимитет да употреби сила сè додека на­силството на терористите е нелегитимно. Слично размислување се употребува и во терористичкиот камп. Она што е правична­та војна за христијаните, тоа е џихадот за Исламот, иако терористите наоѓаат начин да го дисторзираат ова до оној степен што вели дека дури и нападот на невини циви­ли е сосема оправдан.Трет пат кон крај на терористичките ор­ганизации е нивниот успех. Од повеќе од четиристотини вакви мрежи, само пет проценти успеале да ги остварат цели­те. Спротивно на ова е четвртиот начин, а тоа е неуспехот на терористите. Тој не­успех може да биде резултат на погреш­ни процени или одлуки на водечките струк­тури, губење на поддршката, или, пак, реформирање кое нема да ги даде очеку­ваните резултати. Тука е важно да се спом­не дека глобалниот џихад се наоѓа во вре­

ме на криза, и на легитимитетот и на ав­торитетот. Подолго време врвни лидери во арапскиот свет го искажуваат својот револт против Ал Каеда. Помеѓу обични­те луѓе поддршката исто така оди по на­долна линија. Прво, тоа може да се повр­зе и објасни како последица на губењето на религиозниот легитимитет. Терористи­те кои дозволуваа муслимани да бидат жртви, под изговорот дека не се работи за „добар“ муслиман, очигледно не успеаја да го наметнат своето гледиште на исла­мот. Второ, со започнувањето на Арапска­та пролет и успехот во отстранувањето на тоталитаристичките режими повторно се задава удар на идеолошката основа на Ал Каеда. Масовните протести успеаја да го сторат тоа што терористите се обидуваа

42

диниците на НАТО започнаа со реализација на планот за повлекување на странските трупи од територијата на Авганистан, план кој во целост треба да се реализира до

крајот на 2014 година. Случајно тоа е и годи­на во која завршува мандатот на сегашни­от претседател на Авганистан – Хамид Кар­заи. Ова, всушност би значело дека на него­вите плеќи ќе падне целиот товар, не само околу преземањето на одговорноста за безбедносната состојба во Авганистан туку и одговорноста за севкупниот економско­политички развој на земјата и тоа во услови на намалена меѓународна асистенција.Одговорот на прашањето дали владата во Кабул е подготвена успешно да се носи со овој навистина голем предизвик, ќе покаже само времето. Но она што предизвикува за­гриженост кај меѓународната заедница и по­себно кај САД, е опаѓањето на поддршка­та на политичките лидери и на авганистан­скиот народ за претседателот Карзаи. Како главни причини за ерозијата на легитимите­тот на Карзаи кои се споменуваат во извеш­таите на меѓународната заедница можат да се посочат распространетата корупција, нерегуларните претседателски избори во 2009 година, нарушувањето на односите со припадниците на непаштунските етнички групи во власта и заострувањето на ретори­ката со меѓународната заедница.

КОЈ Е хАМИД КАРЗАИ?Моменталниот претседател на Авганистан е политичар со долгогодишно политичко ис­куство на турбулентната политичка сцена во Авганистан. Се школувал во Индија каде се стекнал со универзитетско образование.

КАРАКТЕРИСТИКИТЕ НА НОВИОТ МАНДАТ НА ПРЕТСЕДАТЕЛОТ НА АВГАНИСТАН

ЛЕГИТИМИТЕТОТ НА KАРЗАИ

ризира со голем број на корупциски скан-дали во кои се вклучени негови најблиски роднини, пријатели и соработници. Пора-ди искажаното незадоволство од постигна-тите резултати во реформите од страна на меѓународната заедница тој честопати има-ше отворени судири и со нејзините прет-ставници. Неспособноста на неговата влада успешно да ги управува политичките проце-си во државата доведоа до тоа неговиот ле-гитимитет да биде значајно нарушен.Авганистанците не беа задоволни од такви-от начин на практикување на власта, а це-ната што Карзаи требаше да ја плати беше испорачана на следните претседателски из-бори во 2009 година. Иако и на овие из-бори Карзаи беше фаворит во однос на противкандидатот, д-р Абдула Абдула, се-пак тој во првиот круг успеа да освои само 49,67%, додека неговиот противкандидат освои 30,59 % од гласовите. Изборите од меѓународната заедница беа оценети како нерегуларни и со големи изборни манипула-ции и насилства на изборните места. Избор-ната комисија утврди дека околу еден мили-он гласови за Карзаи биле неважечки. Вто-риот круг на изборите, иако беше закажан, не се одржа поради одбивањето на д-р Аб-дула со образложение дека претседате-лот Карзаи не сака да ги замени членови-те на изборните комисии на чијашто адре-са беа упатени и најголемите критики за не-регуларноста на изборите. На тој начин Кар-заи беше реизбран за претседател на Авга-нистан. Веднаш потоа генералниот секретар на ООН, Бан Ки Мун, му ја честиташе побе-дата на Карзаи. Неговата инаугурацијата се одржа на 19 ноември 2009 година, а на

Активно учествувал во борбите против со­ветските сили за време на советската воена интервенција во Авганистан, а по паѓањето на просоветскиот режим на Наџибулах, во периодот од 1992 до 1995 година бил заменик­министер за надворешни работи во муџахединската влада на Бурханудин Ра бани. Како припадник на паштунското на­селение по излегувањето од владата на Ра­бани, тој ги поддржувал Талибанците, како паштунска алтернатива на неефикасната и немоќна влада на Рабани. Соработката со Талибанците ја прекинува во моментот кога голем број странски борци се вклучиле во нивните редови со што, како што вели тој, се изгубила автентичноста на ова движење. После 11 септември 2001 година, со голема поддршка од САД тој влегува во Авганистан и ги организира Паштуните во борба против Талибанците.Како резултат на неговото ангажирање во борбата против Талибанците, но и на сил­ната поддршка од меѓународната заедни­ца, Карзаи на првите постталибански прет­седателски избори одржани во октомври 2004 година победил уште во првиот круг освојувајќи 55,4% од гласовите. Фактот дека на избори гласале околу 80% од запишани­те гласачи ја потврдува определеноста на Авганистанците да тргнат по нов пат и да ја прекинат триесетгодишната војна. Авганистанците, впрочем, очекуваа дека новата влада во Кабул конечно ќе успее да им стави крај на нивните тридецениски страдања.Но и покрај големите напори на меѓу на­род ната заедница очекуваните резулта­ти изостанаа и тоа, пред сè, како резултат на владеењето на Карзаи кое се каракте­

43

неа лично присуствуваше и држав­ниот секретар на САД, Хилари Клин­тон. Според Џон Милер („Вол стрит журнал“) Карзаи на тој начин го доби толку посакуваниот легитими­тет, како на меѓународен план така и помеѓу неговите сонародници. Но од тој момент црната дамка врз ле­гитимитетот на Карзаи не престану­ва да потсетува на фактот дека тој е избран за претседател на државата без потребната поддршка од својот народ. И наместо како што се оче­куваше, после изборите својот по­литички ангажман да го насочи кон подобрувањето на својот углед и кредибилитет како пред својот на­род така и пред меѓународната за­едница, тој неочекувано повлече не­колку нелогични политички потези на домашен и на меѓународен план. Тие потези кај дел од политичката елита во Авганистан, а посебно кај припадниците на непаштунското на­селение, предизвикаа загриженост за сопствената иднина и за иднина­та на земјата.

НЕОЧЕКУВАНИ ПОТЕЗИПрвиот таков политички потег на до­машната политичка сцена кој ја раз­ниша и онака кревката доверба во Карзаи кај непаштунската заедница беа сменувањата на неколку вид­ни личности од непаштункото насе­ление на чии места беа поставени припадници на паштунското населе­ние. Прв кој се најде на удар на нова­та политика на Карзаи беше шефот на разузнавањето, Амрулах Салех, инаку по потекло Таџикистанец, кој шест години беше шеф на разузна­вачките служби и многу близок сора­ботник на претседателот Карзаи. Тој се повлече од функцијата со образ­ложение дека претседателот Карзаи повеќе не ги прифаќа неговите со­вети. На негово место беше поста­вен Рахматулах Набил кој е Паштун (паштунското население е мнозин­ско во Авганистан). Покрај напуштањето на функцијата од Салех уште еден удар врз не­паштуните е направен со пре мес­ту вањето на началникот на шта­бот на авганистанската армија, ге­нерал Бисмилах Кан, на функцијата министер за внатрешни работи, што за Таџикистанците претставу­

Талибанец кој како член на тали-банската делегација за прегово-ри со претседателот Карзаи бил присутен на состанокот каде Кар-заи изјавил дека САД се обидуваат да остварат доминација во тој ре-гион и дека тој е единствениот кој може да им застане на патот. Овие обвинувања навистина ја доведува-ат во прашање лојалноста на Кар-заи кон меѓународната заедница, но воедно ја наметнуваат и дилемата кај меѓународната заедница за тоа дали тој навистина работи на заед-ничка агенда и дали напорите се на-сочени кон постигнување на заед-ничките цели. По сè изгледа дека после најавата на претседателот Обама за посте-пено воено напуштање на Авгани-стан Карзаи станува параноичен и бидејќи нема силна политичка база тој бара начин за свој понатамо-шен опстанок како политички лидер на Авганистанците. „Таквото негово однесување не е за доброто на Ав-ганистан, ниту за доброто на одно-сите на оваа држава со САД“, вели Ваџид Монавар во Јавниот извештај од јуни 2010 година.Со ваквиот начин на водење поли-тика Карзаи се доведува во неза-видна состојба, губејќи ја домашна-та и меѓународната поддршка. Тука се вклучува и можноста тој да не биде во состојба да изгради довол-но силни владини институции кои по-сле заминувањето на НАТО од Авга-нистан ќе бидат способни да ја пре-

земат одговорноста за целокупната состојба во таа држава. Затоа меѓународната заедница предводена од САД презема низа мерки за зајакнување на легитими-тетот на Карзаи. За таа цел беа ор-ганизирани конференциите во Лон-дон и во Кабул на кои беа донесени заклучоци за силна финансиска и по-литичка поддршка за авганистанска-та влада. Се очекува овие мерки бит-но да придонесат за зацврстување на единството на сите политич-ки фактори во државата и нивно сплотување за реализација на един-ствената цел – создавање на одго-ворна влада која ќе биде во состојба да обезбеди услови за мирен и де-мократски развој на Авганистан.

м-р Стојан Андоновски

ва поставување на помалку важна функција. Причините за ваквиот тек на наста­ните можеби најдобро ги објаснува Мина Џарвенпа, која во својот специјален извештај за Институтот за мир на САД, анализирајќи го овој проблем нагласува дека претседате­лот Карзаи подготвува пат за разго­вори со „вознемирените браќа“ како што тој ги нарекува бунтовниците. Но начинот на кој тој тоа го прави е нетранспарентен, ангажирајќи само членови на својата фамилија и бли­ски соработници.Од друга страна припадниците на непаштунското население не се суш­тински вклучени во овие процеси и кај нив се јавува вознемиреност од фак­тот дека со евентуално вклучување на Талибанците во власта ќе дојде до дисбаланс во неј зините структури и тоа на нивна штета. Вториот нелогичен политички потег кој Карзаи го презема е заладување на односите со меѓународната заед­ница, а посебно со САД.Свртувањето во курсот на дото­гашната политика на Карзаи спре­ма САД се случи во 2009 година по­сле претседателските избори кога тој беше обвинет за изборна изма­ма – тие обвинувања Карзаи ги пер­цепирал како личен напад врз него и како повреда од страна на Амери­канците. Во текстот со наслов „Авга­нистанските лидери ги прекинуваат врските со Карзаи“, објавен во „Ва­шингтон пост“ во јули минатата го­дина, авторот Џошуа Партлоу вели дека Карзаи сметал дека треба да победи со дигнитет, а не како резул­тат на изборни измами.Критиките упатени на сметка на меѓународната заедница, а посеб­но на САД, одеа дотаму што во на­стап на бес, како што пишува Роберт Драјфус во својот напис „Бунтот на Карзаи“ во изданието на „Nation“ од април 2010 година, Карзаи тврди дека тешките воени операции на НАТО водени од САД можат многу лесно бунтовништвото да го претво­рат во народен отпор и дека во тој случај тој самиот ќе им се приклучи на Талибанците. Една од низата обвинувања упа­тени на сметка на САД е објавена во весникот „Њујорк тајмс“. Тоа е изјава дадена за весникот од еден

НАСЛОВНА ФОТОГРАФИЈА: КАРЗАИ БЕШЕ РЕИЗБРАН ЗА ПРЕТСЕДАТЕЛ НА АВГАНИСТАН

1. Д-Р АБДУЛА АБДУЛА – ПРОТИВКАН-ДИДАТОТ НА КАРЗАИ НА ПРЕТСЕДАТЕЛ-СКИТЕ ИЗБОРИ ВО 2009 Г.

2. БОРЦИ НА СЕВЕРНАТА АЛИЈАНСА СО НИВНИОТ ЛЕГЕНДАРЕН ВОДАЧ АхМАД ШАх МАСУД

3. ГЕНЕРАЛ-НИОТ СЕКРЕТАР НА ООН, БАН КИ МУН, МУ ЈА ЧЕСТИТАШЕ ИЗБОРНАТА ПОБЕДА НА КАРЗАИ

ВОВЕД ВО МЕЃУНАРОДНИТЕ ОДНОСИ – II

КООПЕРАЦИЈА НАМЕСТО КОНФЛИКТ

44

рисна и благосостојбата, а не безбедноста е доминантна цел на државите.Дополнително, другите ресурси на моќ, а не воените, го зголемуваат своето зна чење (како на пример преговарачките вештини), а тоа едноставно значи свет на покоопера­тивни меѓународни односи.Институционалниот либерализам се однесува на корисните ефекти од ме ѓу­народните институции. Институ ционалните либерали тврдат дека ме ѓу народните инсти­туции помагаат да се промовира соработка помеѓу државите.Емпириската мерка на обемот на ин сти­туционализација на државите може да се измери во две димензии – обем (број на об­ласти/прашања во кои има институции) и длабочина. За да се процени длабочината постојат три мерки кои се предлагаат – за­еднички работи (до кој степен тие се заед­нички за партиципиентите), специфичности (степен до кој очекувањата се специфици­рани) и ав тономија.Според републиканскиот либерализам, либералните демократии се помирни и повеќе го почитуваат законот отколку дру­гите политички системи. Аргументот не е дека демократиите никогаш не војуваат, туку дека демократиите војувале исто тол­ку пати колку и недемократиите. Но демо­кратиите не се борат едни со други. Тие зборуват за три услови на мир помеѓу ли­бералните демократии, односно мирното решавање на конфликти, мирољубивите односи помеѓу демократските држави врз основа на заедничка формулација на мора­

овремените меѓународни одно­си претставуваат студија за гло­балниот систем на држави од раз­лични научни перспективи, а мно­

гу значајни прашања во науката за меѓународните односи се поврзани со теоријата и со практиката на суверената државност. Тоа го потенциравме во ми­натиот број на магазинот кога централ­но место зазема реализмот, како една од четирите главни теоретски традиции во меѓународните односи. Во ова продол­жение поблиску ќе ви ги претставиме ли­берализмот, меѓународната заедница и меѓународната политичка економија и, до­полнително, социјалниот конструктивизам како актуелен алтернативен пристап.

ЛИБЕРАЛИЗАМЛибералите имаат позитивен поглед во од­нос на човековата природа. Тие верува­ат дека меѓународните односи можат да бидат повеќе кооперативни отколку кон­фликтни и веруваат во напредок. Негово­то настанување, пак, е тесно поврзано со појавата на модерна уставна држава – либе­ралите велат дека модернизацијата е про­цес кој инволвира напредок во повеќе обла­сти од животот. Процесот на модернизација го менува делокругот за соработка низ меѓународните граници, а прогресот значи подобар живот за поголемиот дел од инди­видуите. Луѓето поседуваат разум и кога го применуваат во меѓународните прашања може да се постигне поголема соработка како краен резултат.

Од голема корист е да се подели повое­ниот либерализам, и тоа во четири главни стојалишта: социолошки, меѓузависен, ин­ституционален и републикански либерали­зам. Според социолошкиот либерализам ме ѓу­народните односи не се однесуваат само на односите држава – држава, туку и на транс­националните односи, односно односите помеѓу луѓето, групите и организациите кои припаѓаат на различни земји. Класичниот поглед на меѓународните односи вели дека тоа е систем на држави како сет на топки за билјард, односно еден извесен број на само содржајни единици. Транснационалните од­носи помеѓу луѓето од различните земји по­магаат да се создадат нови форми на заед­ници.Меѓународните односи не се само студија помеѓу владите, туку и односите помеѓу приватните индивидуи, групи и заедници (општества). Меѓузависните односи меѓу луѓето кои се преклопуваат ќе бидат поко­оперативни отколку односите помеѓу држа­вите бидејќи државите се ексклузивни и спо­ред социјалниот либерализам нивните инте­реси не се преклопуваат и испреплетуваат. затоа и еден свет со голем број на трансна­ционални мрежи ќе биде помирен (модел на пајажина).Меѓузависниот либерализам означу­ва заемна зависност – луѓето и владите се афектуирани од она што се случува насе­каде и од нивните колеги од другите земји. Транснационалните актери стануваат сè позначајни, воената сила сè помалку e ко­

лот и економска соработка помеѓу демокра­тиите и врските на меѓузависност.Неореалистите се критични во однос на либералното стојалиште. Тие нагласува­ат дека секогаш постои можност една ли­берална и демократска држава да се вра­ти кон авторитарен систем или друга фор­ма на недемократија. Понатаму, денешниот пријател може да стане утрешен непријател, без оглед дали тие се демократија или не.Либералите реагираат поинаку во од­нос на овие неореалитистични приговори. Една група на слаби либерали прифаќа не­колку неорелистични тврдења. Друга гру­па на јаки/силни либерали, пак, го задржува стојалиштето дека светот се менува на фун­даментален начин во согласност со либерал­ните очекувања, односно може да има пози­тивна анархија која вклучува безбеден мир помеѓу консолидираните демократии. При­мер за тоа е ЕУ­зоната на мир и соработка.

МЕѓУНАРОДНА ПОЛИТИЧКА ЕКОНОМИЈАМеѓународната политичка економија (МПЕ/IPE) се однесува на благосостојбата и сиромаштијата, односно одговара на прашањето во меѓународниот политички систем. Врската помеѓу политиките и еконо­миите, помеѓу државите и пазарите е пред­мет на изучување на МПЕ. Има три главни теории за МПЕ – меркантилизам, економски либерализам и марксизам.Меркантилизмот ја поставува еконо ми­јата како потчинета на политиката. На­ционалниот интерес владее на пазарот. Благосостојбата и сиромаштијата се еле­ментарни, а не конкурентни цели и, кога еко­номските и безбедносните интереси се суди­раат, тогаш безбедносните интереси имаат предност.Економските либерали аргументираат дека пазарната економија е автономна сфе­ра на општеството кое функционира според сопствени економски закони.Економската размена е позитивна – еко­номските цели се максимална индивидуална и социјална благосостојба.Во марксистичкиот пристап еконо ми­јата е состојба на експлоатација и нееднак­вост помеѓу социјалните класи, особено буржоазијата и пролетеријатот. Политика­та главно е одредена од социо­економскиот контекст т.е. економските цели се класните интереси. Економски доминантната класа е и политички доминантна, а капиталистички­от развој е нееднаков и произведува нови кризи и контрадикции како помеѓу држави­те така и помеѓу класите.

МЕѓУНАРОДНАТА ЗАЕДНИЦАТрадицијата на меѓународната заедница (Мз) е на средината помеѓу класичниот ре­ализам и класичниот либерализам и го гра­ди тоа место како посебен и дистинктивен пристап во однос на меѓународните одно­си. Според оваа школа, меѓународните од­носи се заедница/општество на држави каде главните актери се државниците кои се специјализирани за примена на држав­ништво како политичка вештина. Според нив државништвото е многу значајна човеч­ка активност која вклучува надворешна по­литика, воена политика, трговска, политич­

правда се однесува на стоката/добрата, од­носно прашањето е како правилно тие да се дистрибуираат помеѓу државите. Тоа прет­ставува идеја дека сиромашните и слабите заслужуваат посебен третман како, на при­мер, помош за развој. Денес, прашањата за дистрибутивната правда сè повеќе се акту­елизираат.Државниците се соочуваат со големи диле­ми поради различните видови на обврски и одговорности кои тие треба да ги земат предвид, а тоа се:1. Националната одговорност – државни­ците се одговорни за благосостојбата на нивните граѓани (посветеност на нацијата и граѓаните).2. Меѓународната одговорност – по чи­тување на легитимните права и интереси на другите држави и меѓу на род ното право.3. Хуманитарна одговорност – почи ту­вање на човековите права. Овие три нормативни критериуми за од­говорна држава беа евидентни за вре­ме на Заливската војна. Меѓународната одговорност беше евидентна – постоеја прекршувања на повелбата на ОН опфате­ни во многу резолуции на Советот за Без­бедност на ОН. Пример за тоа е и војната во Босна кога се појавија различните диле­ми за интервенција и неинтервенција. Спо­ред меѓународната заедница, а во контекст на одговорно државништво, ние мора да се ставиме на местото на другите држа­ви во времето кога тие се соочуваат со моралната дилема. Историјата, правото и филозофијата имаат значајна улога.

СОЦИЈАЛЕН КОНСТРУКТИВИЗАМСоцијалниот конструктивизам започнува како дебата за да се надмине недостигот на персонален елемент во реалистичките и ли­бералните размислувања, а станува посеб­но популарен кај северно амаериканските научници бидејќи таа средина е под до­минантно влијание на не ореалистичките и неолибералните при с тапи. Во Европа меѓународната заед ница во голема мера во своите анализи го има вклучено значењето на социјалната интеракција помеѓу држави­те. Во таа смисла, во Европа немало инте­лектуален простор кој конструктивистите би го пополниле. Фокусот на новиот приод е човечката свест или совест и нејзиното ме­сто во светските прашања – меѓународниот систем е составен од идеи и од материјални сили. Идеите се ментални конструкции кај поединците, сетови на дистинктивни верувања, принципи и ставови кои даваат широки ориентации за однесување и поли­тика (Таненвалд).Сите конструктивисти го нагласуваат зна чењето на културата и на идентите­тот изразени во социјални норми, прави­ла и разбирање. Социјалниот и политички­от свет сè повеќе е составен од заеднич­ки верувања, а не физички ентитети. За социјалните конструктивисти тоа секогаш треба да биде појдовна точка за анализи. Тие имаат покажано дека културата и иден­титетот помагаат да се дефинираат инте­ресите и да се конституираат актерите во меѓународните односи.

Билјана Поповска

45

ка и дипломатска комуникација, политич­ко признавање, собирање на разузнавачка информација и шпионирање, формирање на воени алијанси, закана или ангажман при употреба на вооружени сили, прегово­ри, потпишување на договори, меѓународни контакти и трансакции и размени. Тоа зна­чи дека склоноста на надворешната поли­тика на државите и државниците мора да биде централен фокус на анализа со посеб­но внимание на нивните интереси, грижи, амбиции, верувања, желби, надежи, страво­ви итн.Научниците од облaста на меѓунарoдните односи признаваат дека меѓународната за­едница е анархична, но го нагласуваат еле­ментот на општество/заедница. Тие ги ком­бинираат добрите работи во неколку раз­лични политички ставови.Еден систем на држави се формира кога две или повеќе држави имаат доволно контакт помеѓу нив да го направат однесувањето на секоја од нив неопходен елемент на пре­сметките/калкулациите на другите. Една за­едница/општество на држави постои тогаш кога една група на држави формира заедни­ца во смисла тие да се гледаат како поврза­ни со заеднички правила во нивните заем­ни односи.Меѓународните односи претставуваат еден континуиран дијалог помеѓу реализмот, ра­ционализмот и револуционизмот. Реализмот ја нагласува анархијата и поли­тиката на моќта, рационализмот – заедни­цата/општеството и меѓународното право, а револуционизмот го нагласува хуманита­ризмот, човечките права и човечката прав­да. Сите три „р“ се неопходни за да се стек­не сеопфатно и балансирано сфаќање на меѓународните односи. Реализмот е кон­тролниот и дисциплински фактор, рацио­нализмот е витализирачкиот или движеч­ки фактор, а револуционизмот е „цивилизи­рачки“ или смирувачки и ублажувачки фак­тор во светската политика. Главната поента на меѓународната заед­ница е промовирање и зачувување на меѓународниот ред и поредок. Обврска­та да се зачува редот помеѓу државите им припаѓа на големите сили, а се постигнува преку менаџирање на нивните меѓусебни односи. Тоа е нормативна декларација за посебната улога на големите сили и обвр­ската во светската политика која произле­гува од реалноста на длабока нееднаквост на моќта помеѓу државите. Често „големите сили“ како и оние малите се однесуваат на начин како да промовираат неред наспро­ти ред (Хенри Бул). Се разбира дека тоа се случило во два случаи и тоа во периодот на Првата и на Втората светска војна.Меѓународната заедница, исто така, ги ин­волвира проблемите поврзани со прав­дата. Хенри Бул обрнува внимание на ко­мутативна и дистрибутивна правда. Во меѓународните односи комутативната прав­да се однесува на процедурите и реципро­цитетот. Таа инволвира процес на тврдење/барање и контра тврдење /барање помеѓу државите. Сите држави ги следат истите пра­вила на меѓународната заедница/опште­ство – правилата на игра се изразени пре­ку меѓународното право и дипломатијата (меѓународната правда). Дистрибутивната

46

астот и изградбата на Македонска-та народноослободителна војска во текот на Втората светска војна беа едни од основните постулати

на целокупната активност на военото и политичкото раководство на Народноос-лободителната и антифашистичка војна на Македонија. Со тоа настана нов прес-вртен момент во начинот на војувањето и изградбата на македонската антифа-шистичка воена доктрина. Јакнењето на македонската ослободителна војска овозможи создавање на слободни тери-тории на кои започна изградбата на ор-ганите на народната власт. 1944 година е година на клучни воено-стратегиски операции како што се Фев-руарскиот и Богомилски поход, Пролет-ната офанзива и процесот на создавање на бројни македонски бригади, дивизии и корпуси, кога како составен дел на зав-ршните операции за ослободување на Југославија започнаа операциите за ослободување на Македонија. Тоа е вре-ме кога беше направена пресвртница со која воената иницијатива целосно мина во рацете на Народноослободителната војска, а окупаторите беа принудени да ги бранат само поважните населени ме-ста, воени објекти и комуникации.Февруарскиот поход заврши во точно определено време од страна на Главни-от штаб на чело со командантот Михаи-ло Апостолски, на 24 февруари 1944 го-дина, кога баталјоните, пробивајќи си го патот во најтешки зимски услови, со же-стоки борби, пристигнаа на одредено ме-

сто на планината Козјак. Тука, на 26 фев-руари, е формирана Третата МНОУБ, со што факелот на вооружената борба се пренесе и во Источна Македонија. Многу борци и истакнати револуционе-ри од тоа време во своите сеќавања го-ворат за војсководецот од Февруарски-от поход, за командантот што знаеше да оди на чело на колоната, кој умееше на изнемоштената војска да обезбеди одмор а потоа да ја води во секојдневни битки против десетпати помоќниот непријател и со вешти маневри да го победува истиот. Затоа неговите борци уште во текот на НОАВМ во познатата песна на македонскиот поет Ацо Шопов, „Маршот на Третата македонска удар-

Првиот на пат

105 години од раѓањето на воениот командант на ГШ на НОВ и ПОМ, генералот Михаило Апостолски

47

на бригада“, пееја: “Апостолски беше првиот на пат...“.Маршевите и битките на македонска­та војска овозможија поволни услови на слободната територија на планина­та Козјак на 2 август 1944 година во ма­настирот „Св. отец Прохор Пчињски“ да се одржи Првото заседание на АСНОМ. Една од првите одлуки на ова заседание е оддавање благодарност на македон­ската војска за сè она што таа го стори во текот на вооружената борба.Во 1945 година кога Федерална Ма ке­донија веќе беше дефинитивно осло­бодена, беа направени извонредни на­пори за конечниот придонес за победа­та над фашизмот во втората етапа за ослободување на Југославија со дел од најелитните македонски единици рако­водени од паролата „На Берлин” и фор­мациски собрани во составот на 15. ма­кедонски ударен корпус (МНОУК), со бројна состојба од преку 24.000 војници и старешини. 15. МНОУК се подготвува­ше да учествува во завршните опера­ции, почнувајќи од Сремскиот фронт за ослободување на целата територија на тогашна Југославија, сè до границата со Австрија. Обидот да се попречи одењето на македонските единици на Срем со демонстрации на дел од артилериските единици во Скопје и во Штип изведени на 5 јануари 1945 година остана безуспе­шен, а командантот Михаило Апостолски со својот авторитет брзо воспостави ред и почитување на воените команди. Омасовувањето на македонската на­родноослободителна војска во послед­ните години на борбата, со нови одре­ди, баталјони, бригади, дивизии и кор­пуси, налагаше потреба за поголема мобилност и оперативност на Главниот штаб на НОВ и ПОМ на чело со коман­дантот, генералот Михаило Апостолски. Тоа наложуваше и поголема стручност и компетентност во водењето на сложе­ните операции за ослободување на гра­довите и одделните клучни стратегиски места и подрачја. Токму во овие важни моменти доаѓа до израз високото вое­но образование на генералот Апостол­ски и неговото чувство за одговорност пред претстојните решавачки задачи со кои се соочуваше Главниот штаб на НОВ и ПОМ.На 1 мај 1943 година од страна на ВШ

На 19 февруари 1945 година, со наред-ба на врховниот командант на НОВЈ, командантот на ГШ на НОВ и ПОЈ за Македонија, генерал Михаило Апостол-ски, беше одреден на служба во Белград во ВШ. Со истата заповед на негово ме-сто за командант на ГШ на НОВ и ПОЈ за Македонија беше назначен полковник Панче Неделковски-Полошки.На 1 март 1945 година НОВ и ПОЈ се пре-именува во Југословенска армија (ЈА), а ВШ на НОВ и ПОЈ да се реорганизи-ра во Генералштаб на ЈА како непосре-ден орган на Повереништвото за на-родна одбрана за сета вооружена вое-на сила на територијата на Југославија. Согледувајќи го крајот на војната се при-стапи кон формирање на комисија која ќе го изработи мирновременскиот рас-поред на единиците на ЈА. Претседа-тел на комисијата беше генерал Ми-хаило Апостолски. При работата на комисијата се искристализираа и доми-нираа два концепти: едниот кој се за-лагаше за воено-територијлна подел-ба на ЈА по федерални единици и вто-риот кој се залагаше за единствена ЈА на целата територија на ДФЈ. Преовла-да концепцијата за единствена ЈА на целата територија. Врз основа на оваа концепција, следеше укинување на сите главни штабови на ЈА по републиките, беа укинати самостојните воени области (ВО), командни области (КО), команди-те на подрачја, градовите и местата. На-место нив се пристапи кон оформување на шест армиски области со шест опера-тивни армии распоредени со седиште во следните градови: Крагуевац, Сараево, Нови Сад, Љубљана, Загреб и Скопје.За време на вооружената борба генера-лот Михаило Апостолски, покрај воените вршеше и мошне одговорни општестве-ни и политички функции. На Второто за-седание на АВНОЈ тој е избран за член на Претседателството на овој највисок орган на народната власт на народи-те и етничките заедници на Југославија, бил член на Иницијативниот одбор за свикување на Првото заседание на АС-НОМ, а учествуваше и во работата на Првото заседание на АСНОМ и беше из-бран за член на неговиот Президиум. По завршувањето на Втората свет-ска војна Апостолски работел како воен стратег и научен работник на полето на воените науки и историографијата, се за-нимавал и со проучување на историјата на НОАВМ и напишал поголем број за-бележителни научни трудови. Тој е прв доктор на воени науки во Македонија. Генералот, доктор по воени науки и ака-демик Михаило Апостолски, е прогла-сен за народен херој на 9.10.1953 годи-на и е носител на поголем број високи одликувања, награди и општествени и воени признанија.Легендарниот генерал и академик Миха-ило Апостолски на 81-годишна возраст, по кусо боледување, почина на 7 август 1987 година во Дојран. Тој е погребан во гробиштата Бутел во Скопје во Алејата на хероите. Тој е организатор и воен во-дач на НОАВМ, стратег на воената такти-ка на НОВ и ПОМ.

Борис Стојаноски

на НОВ и ПОј тој е унапреден во чин генерал­мајор, а токму во екот на зав­ршните операции за ослободување на Македонија, поради покажаните успеси во командувањето, Михаило Апостол­ски, на 1 октомври 1944 година е уна­преден во чин генерал­лајтнат, односно генерал­потполковник. На 7 септември 1944 година тој е добитник на Орденот на партизанска ѕвезда од I ред.заради координирање на операциите во овој период членовите на Гш на НОВ и ПОМ беа упатени на терен ширум цела Македонија. Во текот на втората поло­вина на месец октомври 1944 година Гш на НОВ и ПОМ се префрла во рео­нот на Велешко во с. Горно Врановци. Оттука, Гш на НОВ и ПОМ раководи со операциите за конечното ослободување на Македонија и во нивни рамки посеб­но со операциите за ослободување на преостанатиот неослободен дел на Македонија. По ослободувањето на Прилеп, во по­четокот на ноември 1944 година, се соз­дадоа поволни услови за формациско структурирање на Гш на НОВ и ПОМ. По ослободувањето на Скопје и конечното лоцирање на Гш на НОВ и ПОМ во глав­ниот град на Федерална Македонија, во втората половина на ноември 1944 го­дина, се пристапи кон изработка на пла­нот за реорганизацијата на Гш на НОВ и ПОМ. Со ова дојде четвртата проме­на на името на Гш на НОВ и ПОМ. Ова највисоко воено тело беше преименува­но во Гш на НОВ и ПОј за Македонија.

48

остојбата во Македонија по рас пуш­тањето на Македонското (Креснен­ско) востание во 1878 година и пона­таму ја растресувала Османлиската

Империја и ги разбранувала односите меѓу големите сили. Востаничките чети се раз­виле низ целата територија на Македонија и ги продолжиле вооружените дејства на­секаде со иста цел – ослободување на Македонија. Со тоа се зголемиле без ре­дијата, а конзулите и странските известува­чи секојдневно ги информирале своите вла­ди за злосторствата направени во земјата на трагедиите – Македонија. Безредијата и неспроведувањето на реформите биле причина што од Македонија непрекина­то биле испраќани жалби и молби до ев­ропските претставници во Цариград за почитување на членот 23 од Берлински­от договор. Поради тоа Високата порта се зафатила со подготвување на проектот за реформите.Македонските дејци не биле задоволни со спроведувањето на реформите од стра­на на османлиската влада, па го започна­ле самоорганизирањето на сите граѓани без оглед на верската и на националната определба. Непосредно по завршувањето на Македонското (Кресненско) востание го­лем број македонски востаници, македон­ската интелигенција и македонски добро­волци во Руско­турската војна заминале за Бугарија. Од оваа македонска емиграција која била распространета насекаде низ Бугарија во половината на 1879 година во градот Русе била формирана една лига со цел да ја обедини целата македонска емиграција во Бугарија и организирано да дејствува за ревизија на Берлинскиот дого­вор во однос на судбината на Македонија. (Славко Димевски, Владо Поповски, Све-томир Шкариќ, Михајло Апостолски, „Ма-кедонската лига и уставот за државно уредување на Македонија 1880“, Скопје, 1985, стр. 262-275). Бугарската влада преку свои послушни­ци настојувала да ја впрегне лигата во својата големобугарска политика спрема Македонија. По отфрлањето на влијанието на големобугарската струја во Лигата и заземањето на новиот курс во однос на ма­кедонското прашање, Македонската лига испратила мемоар до Европската комисија во Цариград во кој јасно ја истакнала својата програма за широка автономија на Македонија при што особено го истакнала својот македонски национален идентитет. Истовремено Лигата изработила и Орган­ски устав за идното државно уредување на

виот Устав за државното устројство на Македонија се состоел од 103 члена разде-лени во 15 глави. Во членот 1 од Уставот се разграничува територијата на Македонија што во границите на Турција ја сочинуваат Солунскиот, Битолскиот и Косовскиот вила-ет (Скопскиот санџак). Во членот 2 се потен-цира дека во тие граници „се создава три-бутарна држава Македонија под врховен суверенитет на неговото величество тур-скиот султан, а под покровителство на го-лемите европски сили како автономна држава на македонскиот народ и на други-те националности што живеат во нејзините граници: Турци, Албанци, Грци, Евреи, Вла-си, Ѓупци и други. Во членот 3 се деклари-ра дека во таквата автономна македонска држава живеат: Македонци - 705.000, Тур-ци и Помаци (муслимани) - 450.000, Албан-ци (христијани и муслимани) - 75.000, Ев-реи - 65.000, Грци - 61.000, Власи и други - 41.000 или вкупно 1.397.000 жители (Срби и Бугари не се спомнуваат - А. С.). Во членот 4 се вели дека на чело на трибутарната ав-тономна држава Македонија стои генерал-гувернер со свој помошник и пет советни-ци, од сите националности по еден.(Бла-же Ристовски, „Историја на македонската нација“, Скопје 1999, стр. 60-61).Според членот 22 од Уставот највисока за-конодавна власт во автономната држава Македонија е Националното собрание ко-ешто брои 80 пратеници, од кои: 45 Маке-донци - Словени, 20 Турци, седум Албанци, тројца Евреи и двајца Власи, и се нагласува дека изборот на пратениците го вршат на-ционалните групи во својата средина. Исто така Уставот ги регулира и органите на без-бедност што ја опфаќа и милицијата.Во Уставот на Македонската лига посебен дел е посветен на македонската војска. Во членот 42 се наведува дека државата рас-полага со своја воена сила во ограничен размер од 6.000 војници распоредени рам-номерно на целата државна територија. Во членот 43 изрично се определува: „Во-ената сила својот офицерски кадар го црпи од ополченските дружини, од учесници во Руско-турската и во Српско-турската војна и во македонските востанички движења, до-дека не се отвори јункерско училиште (Во-ена академија - А.С.) за нов офицерски ка-дар“. Во членот 46 се бара Генералшта-бот на војската да биде составен од главен војвода, кој истовремено е и министер на војската, еден началник на Штабот, еден воен инструктор и петмина војводи. При-тоа „најстрого се забранува учество на вое-ните сили во политичкиот живот на земјата

Македонија. Лигата предлагала како осно­ва на Органскиот устав на Македонија да се земе Критскиот устав од 1868 година. Спо­ред предлогот на Лигата, на чело на Маке­донскиот вилает требало да стои генера­лен гувернер, избран од мнозинскиот, од­носно од македонскиот народ. Во македон­скиот вилает официјален јазик, покрај тур­скиот, се предлагало да биде македонскиот јазик. На крајот во мемоарот стоело дека, доколку во најскоро време не биде доне­сен таков устав за Македонскиот вилает, Лигата ќе го повика македонскиот народ на општомакедонско востание и ќе поведе ослободителна борба за ослободување на Македонија со сила на оружјето. Главната активност на Лигата била свртена кон военото организирање на македонско­

то население, односно кон создавањето на македонската војска. Поради таквата актив­ност Главниот штаб, всушност, ја вршел уло­гата на Привремена влада на Македонија. Главниот воен штаб го сочинувале: главен војвода, тројца постари војводи, еден воен инструктор и началник на штабот. јадрото на македонската војска го сочинувале 1.800 борци, односно востаници и доброволци. Од нив биле создадени десет воени фор­мации на чело со војводи.По формирањето на Македонската лига, Главниот штаб во улога на највисоко за­конодавно тело ја започнал изработката на Уставот за идното државно устројство на Македонија. Новиот Устав бил изра­ботен врз основа на Уставот, односно Инструкцијата изработена во Русе и врз преработката на Органскиот устав. Но­

ВОЈСКА НА СИТЕ ГРАЃАНИМАКЕДОНСКАТА ЛИГА И СОЗДАВАЊЕТО

НА МАКЕДОНСКАТА ВОЈСКА ВО 1880 година

49

во сите видови“, се нагласува во Уставот. Македонската лига, во исто време со Органскиот устав, ја усвоила и Воена-та инструкција од вкупно 264 члена изработена од Главниот воен штаб, односно од началникот на штабот. Воената инструкција се состоела од две одделни инструкции: едната е воена инструкција за устројството, т.е. за организацијата на македон-ската војска во автономната држава Македонија, а втората е привремена воена инструкција за дејствување, т.е. за тактиката на вооружената борба на македонската војска за ослободување на Македонија. Прва-та воена инструкција се однесувала на создавање на автономна држава Македонија по мирен пат, а втората за создавање македонска држава по пат на вооружено општонародно востание. Втората, односно привре-мената воена инструкција како ал-тернативна би била применета до-колку Високата порта и другите го-леми сили одбијат да го прифатат членот 99 од Органскиот устав.Двете воени инструкции на Глав-ниот воен штаб на Македонска-та лига предвидувале создавање са мо стојна македонска војска спо-ред терковите на постојните војски. Највисок воен раководен орган бил Главниот воен штаб на чело со гла-вен војвода на македонската војска. За таа должност бил предвиден војводата Иљо Малешевски. За по-

пепелава блуза со свртена јака. Блу-зата (копоранот) на двете страни од градите имала џебови со капаци, а била долга преку панталоните, при-тегната со ремен на кој висел обе-сен нож за пушка. Панталоните биле шајачни, сиви, и на колената стесне-ти. Стеснетиот дел од панталоните бил обвиткан со гајтани. Пешадинци-те и артилерците носеле тврди висо-ки чевли, а коњаниците чизми под колената. Офицерите се разликува-ле од војниците само според ознака-та на чиновите. За време на општа мобилизација, во недостиг на уни-форми, војниците ја носеле сопстве-ната облека, само што на селските калпаци го носеле грбот на македон-ската војска – златно лавче исправе-но на задните нозе.Македонската лига, откако ги фор-мирала Главниот воен штаб и маке-донската војска, веднаш ги упатила преку границата на Пирин Плани-на. На 23 јуни 1880 година, Главни-от штаб од Пирин до министрите на шесте големи сили и до комисијата испратил мемоар потпишан од При-времената управа на Македонија, придружен со примероци од Орган-скиот устав за идното устројство на Македонија со кој се бара нивно усвојување. Познавајќи го ставот на големите сили по македонско-то прашање и не чекајќи одговор, Главниот воен штаб на Македонска-та лига изработил Манифест и на 29 јуни 1880 година од Пирин Планина го испратил до македонското насе-ление, повикувајќи го на сенародно востание. Во Манифестот потпишан од претседателот В. Дијамандиев, од главниот војвода Иљо Малешев-ски и од осум подвојводи, пишува дека и „последната надеж во чле-нот 23 од Берлинскиот договор про-падна“, па „часот за пресметка со на-шиот вековен поробувач наближу-ва“. Се повикува македонското на-селение да се здружи „под македон-ското знаме и да го крене високо во борба за слобода и независност“, „бидејќи само здружени можеме да ја сочуваме нашата мила татковина Македонија за себе и да се здобие-ме со своја апсолутна автономија“. Манифестот ги предупредувал хра-брите македонски синови да ги изго-нат од своите редови опортунисти-те кои се врзале за туѓите интереси и кои проповедаат дека „покорната глава сабја не ја сече“, туку одгово-рот е „на пушка со пушка, на нож со нож“, да не чекаат милостина пред туѓи порти, туку во редовите на ма-кедонската војска да се изборат за своето ослободување, завршувајќи со девизата „Слобода или смрт! Да живее слободна Македонија!“ Меѓутоа, освен секојдневните пое-динечни судири меѓу четите и осман-лиската војска, не дошло до поширо-ки востанички акции бидејќи осман-лиската власт, поучена од Маке-донското (Кресненско) востание, во Македонија ангажирала бројни вое-ни сили доведени од Анадолија.

д-р Александар Стојчев

мошници на главниот војвода се предвидувале тројца војводи (за секој род), потоа осум подвојводи, еден воен инструктор и началник на штабот кој се потпишувал како главен командант на воените сили на Македонија, а се потпишувал со псевдонимот Крамонтов (Докумен­ти за борбата на македонскиот на­род за самостојност и за национал­на држава, Том први, скопје, 1981, стр. 267) Оперативата на македон­ската војска се состоела од редовни воени единици: полкови, чети (еска­дрони, батерии), водови и десетини. Подвојводите раководеле со одре­дени единици, главно рамни на полк. Имало и лица со чин капетан кои ко­мандувале со чета, со ескадрон или со батерија. Составот на војската се предвидувал да биде родовски, сос­тавен од: пешадија, коњаница и ар­тилерија. Бројната состојба на чети­те била 200­300 луѓе. Се предвиду­вал и чинот стотник кој би команду­вал со вод, а водот би броел околу 100 војници, и на крајот десетник би командувал со десет луѓе, односно одделение. Бројната состојба на ма­кедонската војска се предвидувало да биде 6.000 лица во мирно време.Привремената воена инструкција предвидувала војската да биде обе­лежана со национални симболи. Со членот 50 Уставот определува на­ционалните симболи да се доближат до знамето што го направил Дими­тар Поп Георгиев Беровски во Раз­ловечкото востание. Грбот на ма­кедонската војска бил црвен лав, извезен на златно­жолто поле на штит. На штитот имало златна кру­на со пет краци. Над круната сто­ел натписот „Македонија“. Сите во­ени формации, од Главниот штаб па сè до четите располагале со зна­ме на македонската војска. знаме­то е црвено. Во средината е изве­зен жолт лав (без штит и круна), а во полукругот над грбот стои нат­пис „Македонија“. Под грбот во по­лукругот е напишано името на вое­ната единица. Со членот 52 се опре­делува воената униформа на маке­донската војска со елементи од уни­формата на Македонскиот полк во Украина од 1759 година. Униформа­та на македонската војска се состо­ела од бел калпак со црвено дно и

1. ГРБ НА МАКЕДОНСКАТА ВОЈСКА, ОД ГРБОВНИК НА ПАВЛЕ РИТЕР ВИТЕЗОВИќ 1649 Г. –РАКОПИС, А. МАТКОВСКИ, ГРБОВИТЕ НА МАКЕДОНИЈА, СК. 1990 Г.

2. МАКЕДОНИЈА ПО БЕРЛИН-СКИОТ КОНГРЕС 1878 Г. АВТОР: А. СТОЈЧЕВ

3. ИљО МАЛЕШЕВСКИ, ГЛАВЕН ВОЈВОДА

50

д минатите броеви стана јасно дека изведувањето на вое­ните операции во современи­от комплексен свет бара вои­

ните да земат предвид повеќе пара­метри кои претходно немале такво влијание. Меѓу другото, како еден од најважните заклучоци кој го донесов­ме беше фактот дека заради специ­фичноста на изведувањето на совре­мените ПБО, тактичкото значење е утврдување на мерки те на ефек­тивност (понатаму МНЕ, доаѓа од measurement of effec tiveness – MOE). Со оглед на функцијата која ја има­ат современите операции генерал­но, а и ПБО посебно (да им служат на политичките интереси, дури и кога тие се наменети за воспоствување

на светскиот мир и безедност), кон-сидерациите за животната среди-на секако дека се на врвот на так-виот интерес. Имено, секој успех кој е чисто војнички, значи пораз на непријателот, што истовремено ќе создаде ефекти кои подоцна може да се рефлектираат негативно врз натамошниоте напори и лесно може да прерасне во голем неуспех. Така на пример воспоставувањето соо-дветна администрација, која во да-ден регион од светот ќе биде га-рант за мирот и стабилноста, нема да успее целосно доколку воените опрации постигнат војнички успех кој нема да ги консидира условите по завршувањето на воените операции околу животната средина.

Од друга страна, во изминатите не-колку декади воените сили играа значајна улога насекаде во светот. Како резултат на смената на погле-дите на светот (особено околу делот на воспоставувањето на светскиот мир) и сè поизразеното идеалистичко гледање на пристапот кон неговото воспоставување, вооружените сили како да добија нова улога. Учеството во градењето на нации, како и сè по-големата присутност во креирањето на уставноста на голем број кризни подрачја, ја наметна потребата од тоа лидерите да имаат поинакви по-гледи во успехот на операциите. Спектарот во кој воените сили уче-ствуваа по Студената војна е голем и комплексен. Во Заливската војна во-ените сили беа искористени во име на колективната самоодбрана за протерување на ирачките сили од Кувајт 1990-1991 г. Во Сомалија, пак, тие беа искористени за хуманитар-на асистенција среде хаосот кој вла-дееше таму 1992-1993 г. Операциите за наметнување на мирот, врз осно-ва на Глава VII од Повелбата на ООН како обврска на Советот за безбед-ност, покрај операциите за чување на мирот, беа видени во повеќе на-врати меѓу кои позначајни се оние во БиХ и Косово. За првпат од теорија се премина во практика на превен-тивно распоредување на силите на теренот во Македонија (UNPREDEP). Чувањето на стабилноста во Хаити 1997 г., исто така беше додадена како дополнителна мисија во спектарот

1. СОВРЕМЕНИТЕ ВОЕНИ ОПЕРАЦИИ ЗНАЧИТЕЛНО СЕ РАЗЛИКУВААТ ОД КЛАСИЧНИТЕ ВОЕНИ ОПЕРАЦИИ ЗА ВРЕМЕ НА СТУДЕНАТА ВОЈНА

2. ВОЕНИТЕ ОПЕРАЦИИ ВЛИЈААТ ВРЗ СРЕДИНАТА НО, И ГО ТРПАТ ВЛИЈАНИЕТО ОД НЕА

3. ПЛАНИРАњЕТО НА ВОЕНИТЕ ОПЕРАЦИИ ЗАДОЛЖИТЕЛНО МОРА ДА ГО ЗЕМЕ ПРЕДВИД СТРУЧНОТО МИСЛЕњЕ НА ПРОФЕСИОНАЛ-ЦИТЕ ОД ДОМЕНОТ ЗА ЗАШТИТА НА ЖИВОТНАТА СРЕДИНА

ПБО

ЗАШТИТА НА ЖИВОТНАТА СРЕДИНА ЗА ВРЕМЕ НА СОВРЕМЕНИТЕ ПБО

на операции на вооружените сили. Како по-следни во низата иновации околу употреба-та на вооружените сили беа смената на ре-жимите во Авганистан во 2001 г. и во Ирак во 2003 г. како дел од т.н. глобална војна про-тив тероризмот и напорите за одржување на светскиот мир и безбедност.Една посериозна анализа од доменот на во-ената доктрина, но и од меѓународно-правен аспект би уочила една значителна карактери-стика која се провлекува како заеднички име-нител за сите операции. Во сите случаи вое-ните сили останале подолго отколку што се очекувало. Од друга страна, во речиси сите операции преовладува учеството во пост-конфликтниот менаџмент. Која е најчестата задача што ја имале воени-те сили? Тоа е или да ја стабилизираат зем-јата-регионот во кој дејствуваат или да уче-ствуваат во реконструкција на земјата или, пак, да бидат дел од системот за градење на-ции. Во тој домен на еволуција на употребата на вооружените сили кај НАТО или кај САД на пример е евидентна и еволуција на фази-те при планирачкиот процес (низ кои поми-нуваат воените операции). Така на пример со години наназад планирањето на воени-те операции опфаќало само четири фази низ кои поминуваат воените операции. Прво – одвраќање (од правен аспект како превентивно дејствување, во согласност со Повелбата за мирно решавање на спо-ровите, додека во доменот на доктрината најчесто се работи за воени маневри). Вто-ро – зграпчување на иницијативата и трето – одлучувачки операции (и во двата случаи станува збор за надминување на прагот на „ius ad bellum“ и премин во „ius in bello“ пре-ку употреба на сила во согласност со мерките на ООН или како дел од правото на самоод-брана, а во доктринарна смисла, пак, станува збор за класични офанзивни и дефанзивни операции) и четврто – транзиција (посткон-фликтни операции во кои се вклучени опе-рации во доменот на операции под мандат на ООН и/или пак правилата околу окупација од IV Женевска конвенција од 1949 година, а доктринарно во доменот на операции за поддршка на мирот. Околу ова пошироко може да се види Joint Publication 3-0, 2001, pp. IV-22 through IV-24). Операциите во Авга-нистан и во Ирак неминовно ја потврдија по-требата од промена на фазите низ кои по-минуваат воените операции. (За промена-та и шесте фази низ кои поминуваат воени-те операции, пак, може да се види во прет-ходните броеви од овој серијал или во обно-вената верзија на „Joint Publication 3-0 2006“

спречување на негативните ефекти врз во-ените операции.Влијанието врз животната средина може да биде и дел од операциите кои вооружени-те сили за време на современите операции и ПБО ќе ги преземаат во насока на плани-раното дејство за подобрување на услови-те на искористување на природните ресур-си (на пример поправка на искористувањето на резервите на вода или подобрување на постоечката инфраструктура) како дел од целокупните напори во постконфликтниот менаџмент. Многу често во подрачјата во кои се употре-буваат вооружените сили свеста за заштита на животната средина, заради околностите (пропаднати или изгубени вредности и бор-ба за егзистенција) ќе имаат значајна улога во градењето традиција за унапредување и за одржување на животната средина. Така на пример вооружените сили ќе имаат значајна улога во градењето на традицијата за чување и згрижување на опасните материи,и на своите и од доменот на локаното населе-ние (локални фирми и претпријатија кои пред почетокот на конфликтот биле дел од инду-стрискиот систем на соодветната земја). Од досегашната расправа станува јасно дека нивото до кое животната средина ќе се одра-зи врз вооружените сили кои изведуваат со-времени ПБО и обратно ќе зависи од повеќе фактори. Меѓу нив, секако, најзначајни се: целите на операцијата – ангажманот на во-оружените сили општо и целите на спец-ифичната воена мисија посебно, како и од ситуацијата на теренот (ресурсите кои постојат, културата и искуството од третма-нот на одредени индустриски ресурси и при-родни ресурси во спектарот на операции и

сл.). Со цел што посоодветно да се одговори на овие параметри кои значително се одра-зуваат врз водењето на операциите, воени-те лидери мора да знаат дека е потребно да извршат соодветни приспособувања на вое-ната доктрина и на обуката кон политичките насоки и цели. Во тој дух, на идните воини мора да им биде јасно дека покрај домашните стандар-ди и правила за почитување на заштитата на животната средина, мора да се почиту-ваат и правилата на државата (вклучително и меѓународните правила) во која тие изве-дуваат воени операции. Овие правила и за-кони најчесто ги вклучуваат начините околу менаџирањето со опасни материи и отпа-доци, заштита на загрозени животни, како и долготрајни напори околу обуката на персо-нал за постоечките индустриски инсталации.

д-р Методи Хаџи-Јанев

51

каде што фазата транзиција е раздвоена на стабилизација и оспособување на цивилни-те власти, а е додадена и предконфликтна фаза. Иако оваа расправа одзеде доста про-стор, нејзиното значење доаѓа од влијанието на ова условно „фазирање“ што се одразу-ва и врз концептот преку кој се формира во-ената доктрина.Ефектот што воените сили го имаат врз околината во која дејствуваат, меѓу друго-то стана еден од значајните моменти при планирањето и изведувањето на воени-те операции воопшто. Со оглед на тоа што заклучивме дека современите воени опе-рации се посветени во поголемиот дел на постконфликтниот менаџмент, потреба-та од добивање на легитимитет ја налага, меѓу другото, и посебната грижа за живот-ната средина. Земањето предвид на живот-ната средина е заради фактот што во текот на современите операции вооружените сили влијаат врз животната средина, но во голема мерка и го трпат влијанието од неа. Така на пример како еден од факторите кои влијаат врз вооружените сили се географски-те услови (климата, теренот, времето како ат-мосферска појава) кои генерално се одразу-ваат врз водењето на операциите. Појавата на болести или, пак, изложувањето на ток-сични супстанции и материи се одразуваат врз здравјето и способноста на војниците. Тоа, пак, каузално се одразува врз борбе-ната готовност преку врзување на ресурси (за третман и грижа на војниците). Обратно, влијанието на вооружените сили, пак, врз сре-дината започнува со самото започнување на воените дејства кон одредена територија. Притоа, заради специфичноста на дејствата, ваквото влијание не е само врз непосредна-та територија која е цел на операциите туку и врз околните земји и животните средини како дел од спектарот на операции.Со цел да ги остварат саканите цели во по-доцнежните фази (оспособување на ци-вилните власти за ефективно самостојно дејствување како дел од системот за градење на нации), многу често, уште од ра-ните фази на операции, на пример во ра-ните фази на процесот на стабилизација – фаза 4, би се очекувало да бидат преземе-ни низа операции во насока на зачувување на одредени извори или резерви на ресур-си (зачувување на браните, на нафтените полиња и на платформите или на резерви-те и изворите на вода, вклучително и питка вода). Заштитата на сите овие добра може да биде и во функција на обезбедување на непречено дејствување на вооружените сили или како логистичка платформа или за

Господине Антиќ, Македонија овие де нови ги доживува своите ѕвездени спортски мигови благодарение на Вас и на нашите кошаркарски херои. Какво е чувството да се биде капитен на група-та која Македонија ја „крена на нозе“?– Пред сè ви благодарам на искре-ните честитки. Момчињата од наша-та репрезентација се фантастични и верувајте имам многу лесна задача во тимот. Капитенската лента во нашиот тим ја имаат сите 12 играчи и затоа функ-ционираме перфектно. Многу тимови би сакале да имаат барем приближно добра „хемија“ во тимот каква што има нашата репрезентација, но знаат дека тоа мно-гу тешко се достигнува. Јас се шегувам дека ние сме на специјална програма која постои многу одамна.

Еуфоријата која ја зафати македон-ската јавност можеби е резултат на тоа што сметајќи на претходното искуство со колективните спортови, таа не ни помислуваше на висок пласман. Дали во редовите на репрезентацијата, меѓу вас, се изразуваше не само жел-ба туку и реално очекување дека ќе се борите за медал на Европското првен-ство во Литванија?– Да бидам искрен целта беше да напра-виме подобар успех од оној на минато-то европско првенство, односно да се ис-качиме едно скалило погоре. Ние тоа и го направивме. Секој спортист се наде-

52

ва и посакува да стигне до медал на се­кое натпреварување на кое учествува. Кога видовме дека ја остваривме целта, ние не се предадовме и продолживме со исто темпо, без страв од противникот и со нашиот рецепт: „ Еден за сите, сите за еден”.

Со освоеното четврто место на првен-ството обезбедивте квалификации за претстојната олимпијада во Лондон. Можеме ли ние, вашите верни следбе-ници, да се израдуваме на уште еден кошаркарски успех?– јас би рекол зошто да не. Ништо не мо­жам да ветам во врска со резултатите,

РАЗГОВОР СО ПЕРО АНТИЌ, КАПИТЕН НА МАКЕДОНСКАТА КОШАРКАР СКА РЕПРЕЗЕНТАЦИЈА

„ЕДЕН ЗА СИТЕ, СИТЕ ЗА ЕДЕН“

МАКЕДОНИЈА ФУРИОЗНО ЈА СЛАВЕШЕ КОШАРКАТА, ГИ СЛАВЕШЕ хЕРОИТЕ КОИ Нè РАЗБУДИЈА ОД ДОЛГИОТ СПОРТСКИ КОШМАР. ВО ОВОЈ БРОЈ НА МАГАЗИНОТ „ШТИТ“ РАЗГОВАРАМЕ СО ПРЕДВОДНИКОТ НА МАКЕДОНСКАТА КОШАРКАРСКА РЕПРЕЗЕНТАЦИЈА, ПЕРО АНТИќ, ЛИДЕРОТ КОЈ Нè ОДВЕДЕ НА ВИСОКОТО ЧЕТВРТО МЕСТО ВО ЕВРОПА

кондиционен тренер Сандро Берканди­но и до директорот на македонската ко­шаркарска репрезентација Врбица Сте­фанов кој е „виновникот“ за доаѓањето на кондициониот тренер во нашиот тим. Сандро е вистински професионалец на теренот и тренер кој се грижи во целост да му помогне на секој играч во неговите индивидуални подготовки. Без негово­то присуство мислам дека немаше да из­држиме такво темпо на натпревари како што беше во Литванија.

Деновите поминати во војничка уни-форма се незаборавни. Можете ли со нас да го споделите Вашето искуство во Армијата на Република Македонија?– за жал на само 16 години излегов од Македонија поради професионални об­врски. Поради краткотрајните слобод­ни периоди дома престојував главно во летните периоди. Додека дојде перио­дот за отслужување воен рок, Армијата целосно се професионализираше и от­служувањето на воениот рок не беше за­должително. ќе Ве вратиме малку наназад, на по-четокот на Вашата кариера. Кога Пе ро Антиќ заклучи дека кошаркарски от дрес ќе стане негова животна пре-окупација?– Кога имав 11 години започнав да играм кошарка, но само рекреативно. Иако мојот татко бил еден од најдобрите

играчи на позицијата крило во времето на југославија, тој никогаш не инсисти­рал да го следиме неговиот животен из­бор. јас едноставно се вљубив во, спо­ред мене, најинтелигентниот колективен спорт, и до денес со топката секојдневно се дружам и уживам во својата работа.

Можете ли накратко да ни посочите во кој од клубовите во кои досега сте на-стапувале најмногу сте се пронашле се-беси? Во кој клуб најмногу сте можеле да ги истакнете Вашите квалитети?– Секако дека тоа е клубот „Лукоил“ од Бугарија. Таму имав одличен тренер кој ми помогна да созреам како играч и од­

53

ниту да прогнозирам, но можам да кажам дека репрезентацијата ќе го „остави сво-ето срце на теренот“. Ние ќе играме уба-ва кошарка, се надевам дека резултатот ќе биде во наша полза и потоа повторно ќе се радуваме на уште еден историски спортски успех на нашата држава.

Секој пробив на меѓународната сцена, без разлика во која област се постигну-ва, е позитивен за нашата држава. Тоа го направивте Вие, а тоа континуирано го прават и припадниците на АРМ кои служат во мировните мисии во стран-ство. Кое е Вашето размислување на оваа тема?– Единствено што можам да кажам е дека им „симнуваме капа“ на сите припадници на Армијата на Република Македонија кои ја имаат нашата поддршка во целост. Тие навистина жртвуваат многу, нè прет-ставуваат во најдобро светло и со тоа ја афирмираат нашата држава во светски рамки.

Во АРМ големо внимание се посветува на физичката подготвеност која е не-раскинливо врзана со еден високопро-фесионален војник. Колку тоа се одра-зува и на успехот на полето на спортот?– Секако дека физичката подготвеност е еден од најглавните фактори за успех не само во спортот туку и во животот вооп-што. Би сакал да изразам многу пофал-ни зборови и благодарност до нашиот

лични соиграчи без кои немаше да бидам тоа што сум денес.

Кога Ве опишуваат Вас и Вашата игра, странските и домашните медиуми секо-гаш ги користат епитетите импресивен, одличен борец. Добива ли гигантскиот „Олимпијакос” изграден играч во врв на форма кој е подготвен да ја „растури” противничката одбрана под кошевите?– Секако дека заштитен знак е мојата од­брана и шутевите за три поени. „Олим­пијакос“ е големо име и поради тоа ре­шив да дојдам тука, да се вратам во Ев­ролигата и уште многу да научам од го­лемиот тренер Дуда Ивковиќ. Сигурно дека ќе треба многу да работиме на тим­

ската одбрана, но што се однесува до мене и до мојата улога мислам дека ќе биде извршена на највисоко можно ниво.

Велат крвта не е вода. Дали Перо Антиќ во синчето Лука гледа свој на-следник на кошаркарските терени?– Секако дека посакувам тоа да се слу­чи, но никогаш не би го натерал да пра­ви нешто што не го сака и тој самиот. Би рекол, кој било спорт да го избере едно е сигурно – тој ќе ја има мојата це­лосна поддршка како негов најгласен и најверен навивач на трибините.

Кристина Илиевска/ Иван Петрушевски

РАЗГОВОР СО ПЕРО АНТИЌ, КАПИТЕН НА МАКЕДОНСКАТА КОШАРКАР СКА РЕПРЕЗЕНТАЦИЈА

„ЕДЕН ЗА СИТЕ, СИТЕ ЗА ЕДЕН“

1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 01 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 01 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 01 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 01 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 01 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 01 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 01 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 01 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 01 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 01 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 01 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0

54

то претставува паметната картич-ка? Таа е всушност пластична кар-тичка со големина на кредитна кар-тичка во која е вграден чип со инте-

грирано коло. Содржината ја прави паметна-та картичка отпорна на напади, а токму по-ради оваа особина таа често се користи во различни апликации кои бараат јака безбед-носна заштита и автентикација. На пример, паметните картички можат да послужат како средство за идентификација на нејзиниот сопственик, а исто така таа може да биде употребена како медицинска картичка која ја содржи медицинската историја на корис-никот. Уште повеќе, картичката може да се користи како дебитна-кредитна картичка која дозволува off line-транскации. Во сите овие случаи на користење, на картичката се сместени доверливи информации како што се биометриските особини на сопственикот, личните медицински податоци, криптограф-ските клучеви за автентикација итн.

ФИЗИЧКА СТРУКТУРА НА КАРТИЧКАТАФизичката структура на паметната картич-ка е специфицирана од Интернационална-та организација за стандардизација (ISO) и тоа со стандардите 7810, 7816/1 и 7816/2. Ге-нерално таа е направена од три елементи: базата е пластична картичка на која се вмет-нати испечатено коло и чип со интегрира-но коло. Печатеното коло го исполнува ISO стандардот 7816/3 и обезбедува пет точки за поврзување на енергија и податоци. Тоа е херметички фиксирано во процеп обезбе-ден од картичката и е залепено на чип со коло наполнето со кондуктивен материјал и запечатено со контактните точки. Печа-теното коло го заштитува чипот со колото од механички влијанија и статички електри-цитет. Комуникацијата со чипот е остварена преку контакти кои се сместени на печате-ното коло. Капацитетот на картичката е одреден од нејзиниот чип со интегрирано коло (се дви-жи од ранг на килобајти, па се до гигабајти). Типично, чипот со интегрирано коло се со-стои од микро-процесор, ROM-меморија, нестатичка RAM-меморија и електрично-бришлива програмабилна ROM (EEPROM), кој ја задржува својата состојба кога ќе се исклучи напојувањето. Комуникациската линија е би–дирекционалана сериска транс-мисиска линија, а целокупната размена на информации, пак, е под контрола на цен-тралната процесорска единица во чипот со интегрирано коло. Командите на картичка-та и влезните податоци се праќаат до чи-

пот кој по добиените команди одговара со т.н. статусни зборови и излезни податоци. Информациите се праќаат во полу-дуплекс мод кој претставува трансмисија на пода-тоци во еден правец. Овој протокол, заед-но со рестрикцијата на бит-ратата, спречува масивни напади на картичката.

ЦИКЛУС НА КОРИСТЕЊЕ НА КАРТИЧКАТАВо склоп на секоја картичка има оперативен систем кој може да содржи идентификаци-ски број на производителот, тип на компо-нента, сериски број, информации за профи-лот итн. Уште поважно, системската област може да содржи различни сигурносни клуче-ви, како што се клуч на производителот или фабрикациски клуч. Сите овие информации се чуваат тајно. Од производителот и доставувачот на апликација, па сè до корисникот на картичка-та, создавањето на паметна картичка е по-делено во неколку фази. Ограничувањата во преносот и пристапот до податоци се ин-крементираат во различни фази со цел да се заштитат различни области на картичка-та. Постојат пет главни фази во циклусот на користење на една картичка:1. Фаза на производство – оваа фаза се спроведува од страна на производителот на чипови. Во оваа фаза се креира чипот, се вршат тестови и се дода-ва фабрички клуч со цел заштита од модификација. На крајот се запишуваат по-датоци за производителот по што чипот е подготвен да се доста-ви до производителот на картички.2. Фаза на предперсонализација – оваа фаза е изведена од снабдувачите на картич-ки и во неа чипот се поставува на пластична-та картичка која може да го има испечате-но логото на снабдувачот на апликацијата, а се реализира врската помеѓу чипот и печа-теното коло, како и заштитата на фабрички-те сектори од пристап и модифицирање. Во оваа фаза се тестира и севкупната единица. 3. Фаза на персонализација – во фазата која се остварува од страна на корисникот, на картичката се запишуваат фајловите со податоци и апликациските податоци, а се вметнуваат и информации за сопствени-кот на картичката, PIN – от, и деблокирач-киот PIN. 4. Фаза на употреба – содржи активација на апликацискиот систем, контролите за логич-ки пристап до фајловите итн. 5. Фаза на престанок на користење или

инвалидизација – постојат два начина да се доведе картичката во оваа фаза. Први­от е инициран од страна на апликацијата која го запишува инвалидациското заклучување на индивидуален фајл или гла­вен фајл. Тогаш сите операции, вклучувајќи го пишувањето и ажирирањето, се оне­возможени од страна на оперативниот си­стем, а активни се само инструкциите за читање. Вториот начин е кога контролни­от систем неповратно ќе го блокира приста­пот бидејќи и PIN­от и деблокирачкиот PIN се блокирани, по што сите операции се бло­кирани, вклучувајќи и читање.

ЛОГИЧКА СТРУКТУРА И КОНТРОЛА НА ПРИСТАПОТОткако паметната картичка ќе биде изда­дена на корисникот, заштитата на картич­ката се контролира главно од опера­тивниот систем на

апликацијата. Генерално, во од­

нос на чувањето на по­датоци, паметната картичка

може да се разгледува како диск­драјв каде што фајловите се организирани во хиерар­хиска форма преку директориуми. Слич­но на MS­DOS има еден главен или мастер фајл кој е како т.н. root­директориум. Под root­директориумот можеме да имаме раз­лични фајлови кои се нарекуваат елемен­тарни фајлови, потоа различни поддирек­ториуми наречени посветени фајлови под кои, пак, повторно се наоѓаат елементарни фајлови. Главната разлика помеѓу MS­DOS и паметната картичка е што посветените фајлови можат да содржат податоци. Во терминологијата на паметни картич­ки, коренот или мастер фајлот, покрај де­лот со заглавје во кој се опишува себеси, се состои и од тело кое ги содржи заглавјата на сите посветени фајлови и елементарни

ПАМЕТНИ КАРТИЧКИ

„SMART CARDS“ – МНОГУ ПОВЕЌЕ ОД СРЕДСТВА ЗА ИДЕНТИФИКАЦИЈА

101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010

55

фајлови кои го имаат коренот како родител во хиерархијата. Начините на управување со податоци се различни во зависност од оперативниот систем на картичката. Некои од нив може да управуваат со податоци само по должи-на и „оffset“, други можат да ги организира-ат податоците со фиксна или променлива должина на записи како кај мобилните теле-фони (GSM). Во сите случаи фајлот мора да биде селектиран пред да се изврши некоја операција, што е еквивалeнтно со отварање на фајлот. Накратко, структурата на фајлови кај оперативните системи на паметните кар-тички е слична со онаа на другите оператив-ни системи како MS-DOS и UNIX. Но со цел да се обезбеди поголема безбедносна кон-трола, овозможено е додавање на услови за пристап и полиња за статус на фајлот. Уште повеќе, заклучувањето на фајлот е возможно со цел да се забрани пристап до него. Овие механизми и алгоритми обезбе-дуваат логичка заштита на паметната кар-тичка.

КОНТРОЛА НА ПРИСТАПСистемот за контрола на пристап главно го покрива пристапот до фајловите. Секој фајл е закачен со заглавје кое ги содржи услови-те на пристап или барањата на фајлот и мо-менталниот статус. Основниот принцип за контролата на пристап се базира на корек-тната презентација на PIN-броевите и нив-но управување. PIN-овите се зачувани во два одвоени фајлови. PIN-от може да биде сменет со користење на инструкцијата за промена на PIN, заедно со стариот и новиот PIN. Но за повеќето од оперативните системи на кар-тичките, кореспондирачкиот PIN ќе биде невалидизиран или блокиран, откако по-следовтелно ќе бидат испробани одреден број на инвалидни PIN-ови. Тој број варира кај различни системи. Деблокирањето мора да биде извршено со знаење на вистински-от PIN и на специјалниот деблокирачки PIN сместен на картичката. Ако деблокирачки-от PIN биде неточно внесен одреден број пати и тој ќе биде блокиран. Тогаш и двата се блокирани и не може да се повратат. То-гаш всушнот имаме неповратно блокирање. Некои системи дури може и да ја инвалиди-раат целата картичка со цел да спречат на-тамошни напади.

УПРАВУВАЊЕ СО PINЗа да се достигне гореспоменатата зашти-та и блокада на PIN-от, два бројачи треба

да се имплементираат за секој од верифи-кациските броеви на картичката. Бројачите се направени на тој начин што секоја мож-на грешка во пишувањето и читањето ќе биде избегната. Има три состојби во управувањето со PIN-от:1. PIN-от да биде внесен – фајловите или функциите кои имаат PIN како предуслов можат да се извршат. Секојпат кога ќе се внесе точен PIN, бројачот се рестира на мак-сималниот број обиди (на пример три оби-ди). 2. PIN-от не бил внесен или бил внесен неточен PIN – бројачот ќе биде намален за еден, за секој неточно внесен PIN. Ако бројачот стигне до нула, сите операции или функции кои бараат PIN ќе бидат блокира-ни. 3. PIN-от е блокиран – во оваа состојба сите операции, па дури и инструкцијата за внесување на PIN се блокирани. Во тој случај мора да се изврши инструкција за деблокирање на PIN – ако е внесен точен деблокирачки PIN, тогаш бројачот се ресе-тира на максималниот број обиди и се враќа на првата состојба, но ако се внесе нето-чен деблокирачки PIN, бројачот за деблоки-рачки PIN се намалува за еден и кога овој бројач ќе стане нула, PIN-от не може веќе никогаш да се деблокира.

НАПАДИ НА ПАМЕТНИ КАРТИЧКИКако што е наведено и погоре, паметната картичка претставува супериорна алатка за спроведување на системска безбедност и заштита. Една од безбедносните опции кај повеќето оперативни системи за картички се криптографските можности кои обезбе-дуваат енкрипција и декрипција на подато-ци на картичката, а некои од нив дури може да се користат за генерирање на крипто-графски клучеви. Многу компании и крип-тоаналитичати тврдат дека можат да ја за-грозат паметната картичка и нејзиниот микро-контролер – некои ја напаѓаат картич-ката логички, други ја напаѓаат физички, до-дека, пак, трети само ја докажуваат својата способност со математички теореми. 1. Логички напади Бидејќи целиот клучен материјал на кар-тичката е сместен во електрично- бриш-лива програмабилна ROM-меморија и за-ради фактот дека EEPROM операциите за запишување може да бидат подложни на големи напони и температури, информаци-ите можат да бидат заробени со менување на волтажата на микроконтролерот. На при-мер, добро познат напад на микроконтроле-

ПАМЕТНИ КАРТИЧКИ

„SMART CARDS“ – МНОГУ ПОВЕЌЕ ОД СРЕДСТВА ЗА ИДЕНТИФИКАЦИЈАд-р Зоран Гацовски

професор на универзитетот фон

рот PIC16C84 се состои во тоа да се измени безбедносниот бит на микроконтролерот со бришење на меморијата, што се постигну-ва со менување на напонот на VCC на VPP –0.5 V. Друг пример е нападот на микрокон-тролерот DS5000, каде што мал пад на на-понот може да ја ослободи безбедносната брава итн. Од сите овие причини некои без-бедносни процесори имплементираа сензо-ри кои го вклучуваат алармот кога ќе наста-нат промени во околината. Но овие сензо-ри често предизвикуваат лажни аларми кога се употребува картичката и кога се иници-раат колата. 2. Физички напади Инвазиските физички напади се типични на-пади. Пред да се изврши ваков напад, чи-пот мора да биде отстранет од пластичната картичка. Ова може да се направи со остар предмет за отстранување на пластиката зад чипот. По вадењето чипот може да се испи-тува и директно да се напаѓа. Во лаборато-риите на Кавендиш во Кембриџ е развиена техника за обратен инженеринг на чипови-те. Функциите и приспособувањето на чи-пот можат да се откријат со користење на оваа техника по која се користи друга тех-ника за набљудување на работата на чи-пот. На крај, тајните податоци од чипот се потполно откриени. Покрај овие, постојат и многу други начини за физички напад на картичка – бришење на безбедносната бра-ва со примена на UV-зраци директно на EPROM-от, „пробинг“ на операциите на ко-лото со употреба на микропробинг-игли или користење на микроскопски ласерски секач за чипот итн. Но повеќето од овие напади се изводливи само во добро опремени лабора-тории и за нивно изведување се потребни големи средства.

Димензии:85,60 mm x 53,98 mm x 0,80 mm

Себастијан Рестрепо, кој загинал во напад веднаш по пристигнувањето. Тој не бил само нивен соборец, туку и пријател, член на едно пошироко семејство кое се создава во рамките на четата и неговата загуба теш-ко може да се преболи. Секое спомнување на неговото име завршува со болна тиши-на. Најлошо од сè е што овие луѓе не мо-жат да ја споделат својата болка со своите семејства. Наместо тоа во нивните писма и телефонски повици кон дома тие кажуваат дека сè е во ред, дека нема жртви и дека не се изложени на опасност, за да ги поштедат саканите од грижата.

ОПЕРАЦИЈА „РОК АВАЛАНЧИ“Несомнено, најважниот настан за време на 15-месечната служба на водот е операцијата наречена „Рок Аваланчи“ за која војниците

56

о овој број на „Штит“ повторно се враќаме на Средниот Исток, само че-тири години наназад преку докумен-тарниот филм на National Geographic – „Рестрепо“, едно од најреалните

пор третирања на секојдневието на силите на мисијата ИСАФ во Авганистан. Филмот е снимен од страна на британскиот фотограф Тим Хетерингтон и американскиот новинар Себастијан Јунгер кои поминале повеќе од една година во долината Коренгал во Авга-нистан, најопасното и најсмртоносното ме-сто во светот според CNN. Таму останува-ат 15 месеци, на свој ризик, во придружба на Втората чета на единицата „Браво“ каде секојдневно ги снимаат настаните и приби-раат изјави од војниците од кои како кра-ен производ излегува овој документарен филм. Нивното документирање не прекину-ва ниту во најопасните моменти. Снимките од теренот се пресечени со интервјуата на преживеаните војници снимени во Италија, по заминувањето од Коренгал, кои дава-ат уште еден осврт на настаните, низ што поминале за време на нивната должност и како гледаат на изминатите месеци, но сега од временска дистанца. „Рестрепо“ ги доби-ва највисоките оценки од филмските крити-чари, како и награда од жирито за најдобар документарен филм на престижниот фести-вал за независен филм „Санденс“ во Торон-то, Канада.

ДОЛИНАТА НА СМРТТАДолината Коренгал му е добро позната на секој војник во Авганистан, но под едно дру-го име – „Долина на смртта“. Тоа е место каде американската војска не може да на-влезе бидејќи станува збор за цврсто тали-банско упориште. Никој не знае колкумина

ФИЛМСКО ПАТУВАЊЕ НИЗ НАЈОПАСНОТО МЕСТО НА ПЛАНЕТАТА

„РЕСТРEПО“

непријатели, припадници на „Ал Каеда“, има на другиот крај од 10-километарската доли-на ниту, пак, можат точно да бидат лоцирани поради лошиот терен. Скриени во шумата, под земја, Талибанците напаѓаат, одбивајќи да се борат гради в гради со американска-та војска, а истовремено вршат и притисок врз локалното население да им се придру-жи. Дури 85% од борбите во Авганистан се одвиваат токму овде. Тоа е најнебезбедното место на планетата, каде летата се непод-носливо жешки, зимите сурови и студени, а силите на ИСАФ се цел на отворени огнови и по петпати на ден. Тоа е место каде ниеден војник не би сакал да биде.Кога на војниците од ова чета, составена во најголем број од Американци, им е соопште-но дека наредните 15 месеци нивниот дом ќе биде токму Коренгал, тие веднаш знаат што значи тоа. Но кога пристигнуваат и го здо-гледуват теренот, сфаќаат дека ќе биде по-лошо отколку што замислувале. Сите лоши приказни кои ги слушнале за ова место се вистинити. Кратко по пристигнувањето во базата „Феникс“ ја добиваат првата голе-ма задача: треба да ги зацврстат амери-канските позиции преку пробивање на пат и поставување на стражарница подлабо-ко во долината. Се пробиваат ноќе за да не бидат забележани, но безуспешно. Лоцира-ни и нападнати од непријателот, тие имаат двоен проблем: да се одбранат, возвраќајќи на огнот и истовремено да копаат ровови и да направат утврдување пред да се раз-дени. Мисијата е успешна. Стражарницата е изградена и таа претставува важна точ-ка во развојот на настаните во ова место, која влијае на динамиката на понатамош-ните случувања во Коренгал. Наречена е „Рестрепо“, во сеќавање на војникот Хуан

раскажуваат ка ко за настан кој ни­когаш нема да го за борават. Цел­та на оваа шестдневна операција била лов на талибански те лидери, но, истовремено и да се воспостави помирување со локалното населе­ние и да се убедат да соработуваат со американската војска, што всуш­ност е и најтешката задача за овие војници. Тие треба да ги придобијат селаните и да ги натераат да споде­лат информации за Ал Ка еда во ре­гионот, а за возврат авга нистанската влада со помош на војската ќе им из­гради пат и економски ќе го развие регионот, ќе донесе работа, подобар живот и ќе ги поврзе со останатиот дел од земјата. За таа цел, секоја не­дела војниците од „Рестрепо“ се сим­нуваат во околните села и се сретну­ваат со старешините нудејќи им сора­ботка и заштита, но не е лесно да се придобијат. Од друга страна, постои и сомневање дека некој од нив рабо­ти за талибанската војска и учеству­ва во нападите, дека овие луѓе не се толку невини сточари како што се обидуваат да се претстават.Опасната мисија „Рок Аваланчи“ ре­зултира со жртви меѓу кои има вој­ници, но и неколкумина од локално­то население. Истовремено таа оста­ва длабок емотивен белег кај пре­живеаните. Уште пред да тргнат во мисијата тие знаат дека судирот со Талибанците е неизбежен, особено затоа што се работи за навлегување во територија која е под нивна кон­трола. Недалеку од селото Јака Чина, тоа и се случува. Талибанците ја оби­

нивната психолошка состојба во тие моменти. Еден од војниците кажува дека сликите од нападот постојано го прогонуваат. Кошмарите не пре-стануваат дури и месеци подоцна. Тој не верува дека некогаш ќе има мирен сон. Друг, пак, кажува дека никогаш нема да заборави, само се обидува со текот на времето да почне да гле-да поинаку на настаните за да може да продолжи да живее нормално. Се-пак, денес, за него тоа е спомен без кој не би ги ценел толку работите кои ги има и кои се околу него.Целта на овој филм не е да го при-каже само најопасното место на пла-нетата туку и да пренесе една голе-ма вистина: за да се преживее таму не е потребен само добар тренинг, туку потребно е да се создаде дла-

бока врска со останатите, затоа што таму борбата не е за идеологија, туку борба на еден за друг. Таму, во пла-нината, се создава семејство со кое се споделува среќа, тага, страв, бол-ка. И, како што се развива приказна-та во филмот и сè повеќе ги запозна-ваме карактерите, неизбежно е да им се восхитуваме, најмногу поради тоа што знаеме дека тие се вистин-ски луѓе во вистински ситуации. И по-ради тоа не можете да го изгледате филмот без да ги засакате овие луѓе. Нивните приказни ќе останат со вас и ќе дознаете една одамна забора-вена вистина: дека војниците сепак се обични луѓе кои имаат исти жел-би, цели и очекувања како и сите ние.

Елена Ѓорѓиевска

колуваат американската војска и од за седа ги напаѓаат, истовремено, од сите страни и од оддалеченост од само неколку метри. Како што паѓаат првите жртви, така настанува емо­тивен конфликт кај војниците: дали да им помогнат на повредените или да продолжат да пукаат и како да останат присебни и силни во ваква ситуација кога мртвите тела на при­јателите лежат до нив. Бидејќи овој документарен филм е целосно скло­пен од автентични снимки, авторите, почитувајќи ги етичките начела, ни прикажуваат само одредени момен­ти од операцијата. Многу повеќе до­знаваме од интервјуата на преживе­аните, направени по завр шувањето на нивната должност, ка де раскажу­ваат со забележителна тешкотија за

57

Оваа рубрика ја посветуваме на ВОјНИКОТ – ЧОВЕКОТ кој е прв на удар на виорот наречен војна – ЧОВЕКОТ кој е високо мотивиран да ја брани своината, татковината и идеите – ЧОВЕКОТ кој е физички и психички подготвен на највисоко ниво – ЧОВЕКОТ кој оставил дел од својата душа дома кај своето семејство – ЧОВЕКОТ кој, на крај, сепак, е само ЧОВЕК.И затоа тој е инспирација за многу уметнички филмски дела кои оставиле силен впечаток на неутралната широка публика, ја разбранувале нашата закоравена емотивност и ни покажале колку сурова е всушност војната и како таа делува на луѓето.Во следните броеви на шТИТ ќе се осврнеме на некои од тие филмови без некоја посебна амбиција да бидеме филмски критичари. Сакаме само да ви пренесеме дел од нашите чувства, да ви покажеме дека една војничка, човечка судбина може да ги промени нашите ставови за вредностите во животот, а посебно да истакнеме колку тој тежок, исполнет со труд, кал и пот војнички живот е достоен за ПОЧИТ.

Режија: Tim Hetherington, Sebastian JungerУлоги: Припадниците на Втората борбена чета од 503. пешадиски режимент, 173. борбен тим на Воздухопловната бригада, Juan Restrepo, Dan Kearney Награди: Најдобар документарен филм на Sundance Film Festival, награда на Асоцијацијата на телевизиска критика, награда „Satellite“, номинација за „Оскар“, „Еми“ и др.

Наслов на оригиналот:

Taha, Hamdy, AOPERATIONS RESEARCH: An Introduction

хамди А. ТахаОПЕРАЦИОНИ ИСТРАЖУВАњАВовед

Издавач: МАГОР – Скопје 2010

нигата „ОПЕРАЦИОНИ ИСТРА­ЖУ

ВАЊА“ од Хамди А. Таха, е дел од програмата на Владата на Репу-блика Македонија за преведување

на 500 стручни, научни книги и учебни-ци од кои се учи на врвните, најдобрите и најреномираните универзитети во САД и во земјите од Европската унија.Хамди А. Таха е почесен универзитетски професор по индустриски инженеринг на Универзитетот во Арканзас каде што предава и спроведува истражувања од областа операциони истражувања и симулација. Тој е автор на три дру-ги книги за целобројно програмирање и симулација и на повеќе поглавја во книги, а неговите технички трудови се објавени во респективни списанија, пре-гледи и билтени од оваа област.Професорот Таха е добитник на награ-дата „Поранешни студии за извонред-ност во истражувањето“ и на универзи-тетската награда „Надин Бом“ за изво-нредност во наставата, и двете од Уни-верзитетот во Арканзас, како и на дру-ги многубројни наставно-истражувачки награди од Колеџот за инженерство на Универзитетот во Арканзас. Исто така тој бил именуван за постар Фулбрајтов стипендист на Универзитетот „Карлос III“ во Мадрид, Шпанија. Течно зборува три јазици и одржувал настава и консул-тации во Европа, во Мексико и на Сред-ниот Исток.Книгата нè доближува до основна-та терминологија на операционите истражувања, вклучувајќи го математич-кото моделирање, можните решенија, оптимизацијата и итеративните пресмет-ки. Притоа може да се научи дека пра­вилното дефинирање на проблемот е најважната (а воедно и најтешката) фаза во примената на ОИ - што е општо познато од методологијата на научни-те истражувања. Без оглед на тоа што математичкото моделирање претста-вува камен-белег на ОИ (операционите истражувања), сепак при донесување на конечната одлука треба да бидат земе-ни предвид и некои фактори што не мо-жат да се квантифицираат (како што е на пример човечкото однесување).

Ова осмо издание на книгата про­должува да се надоврзува на сил­ните страни од претходните седум изданија, обезбедувајќи урамнотеже­но покривање на теоријата, приме­ните и пресметките на операционите истражувања. Книгата вклучува цело­сно анализирани практични случаи и се­кое поглавје завршува со резиме од при­мените што се позајмени од објавени студии на случај.Ново во осмото издание:– на повеќе места во книгата е инте­

гриран моќниот комерцијален јазик за моделирање AMPL (Алгебарски програмски јазик за моделирање) со користење на голем број приме­ри во опсег од линеарно и мрежно програмирање до целобројно и не­линеарно програмирање. Синтаксата на AMPL е приложена, а содржината е вкрстено реферирана со примерите во книгата;

– Поглавјето 2 е посветено на моде ли­рањето со линеарно програмирање (ЛП) со примени во сферите на урба­но реновирање, арбитража на валу­ти, инвестиции, планирање на произ­водството мешање, распоредување и друго. Во поглавјето се вклучени про­блеми на крајот од секциите чиј пред­мет се разновидни теми во опсегот од менаџмент на квалитетот на водата, контрола на сообраќајот до воени ра­боти;

– во Поглавјето 3 на едноставен и ди­ректен начин е презентирана општа анализа на сензитивност во ЛП како директна надградба на пресметките во симплекс табелата;

– Поглавјето 4 е посветено на постопти­малната анализа во ЛП заснована на дуалност;

– за проблемот на трговски патник прет­ставен е комбиниран хевристички ал­горитам на најблизок сосед со приме­на на Excel;

– третманот на синџирите на Марков е проширен во ново поглавје 17;

– на крајот од поглавјата се вклучени околу 50 мини случаи од реалниот жи­вот. Во книгата има повеќе од 1000

проблеми на крајот од секциите;– секое поглавје започнува со водич за

учење што го олеснува разбирањето на материјалот и ефикасно користење на придружниот софтвер;

– направена е екстензивна имплемен­тација на вкрстени табеларни пре­сметки во Excel. Интерактивното ко­рисничко внесување во некои детали од табелите е дизајнирано со цел да се промовира подобро разбирање на основните техники;

– на повеќе места во книгата значител­но е проширена употребата на Excel Solver, особено во сферите на линеар­но, мрежно, целобројно и нелинеарно програмирање;

– во сосема ново Поглавје 24 на ком­пакт­дискот се претставени 15 цело­сно развиени примени од реалниот живот. Предмет на анализа што често­пати ги надминува границите на една техника на операциони истражувања е моделирањето, прибирањето по­да тоци и пресметковните аспекти на решавањето на проблемите. Овие примени се вкрстено реферирани во соодветни поглавја со цел да се по­тенцира примената на техниките на ОИ во практиката;

– TORA и натаму продолжува да ја игра клучната улога на софтвер со водич;

– со цел да се минимизираат прекини­те во главното претставување во кни­гата, целокупниот материјал, што се однесува на примена на компјутер, е смислено структуриран во посебни секции или како потсекции насловени како Момент за AMPL/Excel/Solver/TORA.

Со цел да се овозможи прегледно ну­мерирање на страниците, некои секции, целокупни поглавја, како и два прилози се префрлени во придружниот компакт­диск. Изборот на материјалите е засно­ван врз просудувањето на авторот, а во поглед на фреквентноста на нивната употреба, во едно воведно предавање од операциони истражувања.

м-р Јулијана Стојанова

58

Уба

ви

ни

те н

а М

акед

они

ја

МАНАСТИРОТ НА ЧУДОТВОРЕЦОТ СВЕТИ ЈОАКИМ ОСОГОВСКИ

а околу 3 километри североисточ-но од гратчето Крива Паланка, во прегратките на живописната сто-летна дабова шума, на прекрасни-

те падини на Осоговските Планини, сме-стен е манастирот посветен на пустино-жителот и чудотворец св. Јоаким Осо-говски. Основан е уште во XII век, по-знат и по името Сарандапор. Токму во овие предели кон крајот на XI и поче-токот на XII век живеел испосникот св. Јоаким Осоговски. Самата историја на манастирот започ-нува со доаѓањето на св. Јоаким во об-ласта на Осоговието. Во времето во кое живеел (XI век) и кога се основал мана-стирот (XII век), областа на Осоговието се наоѓала во состав на Византиското Царство. Манастирот бил изграден со залагање на игуменот Теофан и месно-то население, во време на владеењето на византискиот император Манојло Багренороден (1143-1180). Интересно е да се напомене дека манастирот нема ктитор, туку народот сам го градел, на што кривопаланчанци се посебно горди. Манастирот во својата богата историја бележи подеми и падови. За негово-то значење зборува податокот дека бил посетуван од повеќе црковни ве-ликодостоинственици, државници и па-теписци. На иницијатива на Хаџи Сте-фан Бегликчијата, во 1847 год. започ-нува изградбата на големата соборна црква посветена на св. Јоаким Осогов-ски. Во 1851 год. таа е завршена и осве-тена. Изградбата му била доверена на протомајсторот Андреј Дамјанов (1817-1878), по потекло од родот на Рензовци, најпрочуениот градител на Балканот од почетокот на XIX век. Најстариот објект во манастирскиот комплекс е малата црква на Рождество на Пресвета Богородица, градена во XIV или XVI век, врз темели на црква гра-дени во XI - XII век. Градбата ја каракте-ризира византиски стил. Градена е со по два реда тули и еден ред камен во хори-зонтални редови, со дебел слој малтер меѓу нив. Црквата е една од првите сре-довековни цркви кај нас живописани во најново време. Манастирот е отворен за верници, посе-тители, патници и добронамерници кои најчесто доаѓаат на поклонение на чу-дотворните мошти на св. Јоаким кои се чуваат во самата црква. На празникот на храмот, на 29 август, многу верници доаѓаат во манастирот за да му се по-клонат на светителот.

З.Ризовски

27