КІРІСПЕ”ип... · web viewПЛ = А/1 + 0,5 А/2 + 0,3 А/3 П П /1 + 0,5 П/2 + 0,3...

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ТҰРАР РЫСҚҰЛОВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚУНИВЕРСИТЕТІ

«Инженерлік-экономикалық» факультеті

«Қолданбалы информатика» кафедрасы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТақырыбы: Кәсіпорынның қаржылық жағдай аудитінің ақпараттық жүйесін

тұрғызу

Күндізгі оқу бөлімінің 4 курс студентіМамандығы: «Экономикадағы ақпараттық жүйелер» Жаксылыкова Айгерим Мурзатаевна

Ғылыми жетекшісі: э-ғ.к., доцент, докторант Биярова А.Ө.

Рецензент: “Физика-математика” факультетінің деканының орынбасары ф-м.ғ.к., доцент Бекпотшаев М.Ж.

Жұмыс қорғауға жіберіледі:Кафедра меңгерушісіФ.-м.ғ.к., доцент Заурбеков Н.С.

Алматы2006

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ...............................................................................................................................................3

1 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙ АУДИТІНІҢ АҚПАРАТТЫҚ

ЖҮЙЕСІН ТҰРҒЫЗУДЫ НЕГІЗДЕУ.........................................................................................6

1.1 Кәсіпорынды басқарудың мәні, мақсаттары мен міндеттері..................................................6

1.2 «Прогресс» жауапкершілігі шектеулі серіктестік сипаттамасы...........................................8

1.3 Ақпарат жүйесінің тағайындалуы және мақсаты...................................................................32

1.4 Ақпараттық жүйесіне қойылатын талаптар............................................................................33

1.5 Концептуалды схема.................................................................................................................46

2 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙ АУДИТІНІҢ АҚПАРАТТЫҚ

ЖҮЙЕСІН ТҰРҒЫЗУДЫ ЖОБАЛАУ......................................................................................49

2.1 Ақпараттық жүйедегі есептің орны.........................................................................................49

2.2 Есептің қойылымы....................................................................................................................49

2.3 Кіріс ақпараты............................................................................................................................50

2.4 Шығыс ақпараты.......................................................................................................................52

2.5 Ақпараттық база........................................................................................................................55

2.6 Программалық қамтамасыз ету................................................................................................56

2.7 Есеп кешенін жүзеге асыруда қолданылатын программалық құралдар жабдығын

сипаттау.......................................................................................................................................57

2.8 Программалық қамтамасыз ету құрылымы.............................................................................58

3 АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕ ДЕҢГЕЙІН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ҚОЛДАНУЫ МҮМКІН

БОЛАТЫН САЛА

3.1 Фирма жағдайын талдаудың қпараттық жүйесін тұрғызуға кететін шығынын

есептеу.........................................................................................................................................61

3.2 Ақпараттық өнімді коммерциялық сатуға берілетін кеңестер және нәтижесін

талдау...........................................................................................................................................68

ҚОРЫТЫНДЫ...............................................................................................................................70

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ................................................................................71

ҚОСЫМШАЛАР

2

КІРІСПЕ

Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы

дамыту үшін ғана емес, бүкіл қоғамдық өмір үшін де орасан зор маңызы бар

екендігін республикамыздың тәуелсіздігінің 10 жыл ішінде атқарылған

жұмыстар көз жеткізе дәлелдейді. Реформа қалыптасқан экономикалық

қатынастарға елеулі өзгерістер енгізді және сайып келгенде әрбір енбекшінің

мүддесін қамтыды. Сондықтан бұған дейін ынта-ықыластың уақыт өткен сайын

әлсіремейтіндігінің, қайта арта түсетіндігін өмір көрсетіп отыр.

Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің барлық

экономикадағы негізгі буыны – бұл кәсіпорын. Міне, сондықтан да, бұл

деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріліп, қызмет көрсетілуі тиіс. Бұған

жағдайлар да бар. Өйткені фирмаларда ең білікті мамандар жинақталады.

Мұнда ресурстарды үнемдеп жұмсау, жоғары өнімді техникалар мен

технологияларды қолдану мәселелері кең түрде шешіледі. Фирмаларда

өндірісті және өнімдерді сатуға кететін шығындарды мейлінше азайтуға қол

жетеді. Сол сияқты бизнес-жоспарлар әзірленеді, маркетинг қолданылады,

тиімді басқару жүйесі – менеджмент іске асырылады.

Нарықтық экономика жағдайында фирма шаруашылықты жүргізудегі

негізгі объективті буынға айналады. Мәселе мынада, рыноктық сұранысты еске

ала отырып, фирма тек өнім өндіріп қана қоймай, сонымен қатар халықты

жұмыспен қамту, жаңадан жұмыс орындарын ашу, еңбекақыларын есептеу т.б.

жұмыстарды іске асырған жөн.

Фирма экономикасының даму негізіне қоғамдық өндірістің дамуына

объективті экономикалық заңдар жатады. Кез келген ұйымдастырушылық

деңгейде экономиканы басқару – бұл экономикалық заңдардың талабына сай

өндірістің қызмет етуі.

Қазіргі кезде фирманың мәртебесі, оны құрудың тәртібі мен жойылуы ,

мүлікті пайдалану, шаруашылық жүргізу, экономикалық және әлеуметтік

қызметтер, фирманың мемлекеттік және өзін-өзі басқару органдарымен

қатынасы негізінде ұлттық заңдармен реттеледі.

3

«Кәсіпорын экономикасы» бағамен зерттелуде, оның негізгі міндетін

тұжырымдау қажет. Олар анықталатын екі ережемен еріксіз қабылданады және

оның мәні мынада:

фирма меншік нысанына және салалық құрамында болуына

қарамастан бірінші буыны халық шаруашылығының экономикалық негізі

болып табылады, ақырғы соңында фирманың тиімді жұмыс істеу деңгейі

жалпы халық шаруашылығының даму деңгейі мен халықтың әл-ауқатының

деңгейіне байланысты болады;

нарықтық экономикаға өту бұрыннан әрекет еткен шаруашылық

тетігін жан-жақты қарастыруды, оның құрылымына жаңа нысандар енгізуді,

атап айтқанда, кәсіпкерлік, бәсеке, бизнес-жоспар, еңбек мотивациясы, салық

салу, т.б. қажет етеді.

Қайбір фирма болмасын өзінен-өзі тіршілік ете алмайды, ол жалпы

экономикамен тікелей байланысты, бірінші жағынан – өндіріс факторы рыногы,

екінші жағынан – өткізу рыногы арқылы. Сондықтан да кәсіпорын

экономикасы жеке фирмалардың басқа шаруашылық құрылымдарымен

қатынасатын рынокпен зерделеуге тиіс. Сонымен ол шаруашылық процесін

жалпы және де жеке фирманың мүддесі ретіндегі көзқарасты қарайды.

Нарықтық экономиканың функционалды құрылымының ақпарат жүйесіне

негізінен экономикадағы ақпарат жүйесі кіреді - бұл экономика бағытындағы

қызметкерлерді, техникалық және программалық жабдықтарды, мәліметтерді

өңдеу амалдары мен әдістерді, сондай-ақ нақты бір саладағы ақпараттық жүйені

қосатын жоғарғы деңгейде арнайы тұрғызылған ақпарат жүйесі.

Экономикадағы ақпарат жүйелерінің кіріс құжаттарына ішкі және сыртқы

ақпарат жатса, ал шығыс құжаттарына басқару шешімдерін қабылдауға

арналған ақпарат жатады.

Дипломдық жобаны жазудағы басты мақсатым фирманың қаржылық

көрсеткіштерін анықтауға арналған ақпарат жүйесін тұрғызу.

4

Диплом жұмысы кіріспеден, теориялық бөлімнен, негізгі бөлімнен,

қолданушыға мүмкін болатын облысының ақпараттық жүйесінің деңгейін

бағалаудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және

қосымшадан тұрады.

5

1 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙ АУДИТІНІҢ АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕСІН ТҰРҒЫЗУДЫ НЕГІЗДЕУ

1.1 Кәсіпорынды басқарудың мәні, мақсаттары мен міндеттері

Кәсіпкерлік қызметінің мәні және негізгі ерекшеліктері. Нарықтық

қатынастар көптеген адамдардың «өз ісіне» деген табиғи ұмтылуды тудырып,

өздерінің меншіктерін арттыра түседі. Ең соңында бұл қызметтің ерекше түрі –

кәсіпкерлік қайраткерліктің пайда болуына әкеп соғады .

Кәсіпкерлік дегеніміз – адамдар мен олар құрған бірлестіктердің белсенді,

дербес шаруашылық қызметі. Оның көмегімен адамдар тәуекелге бел буып ,

мүліктік жауапкершілікті сақтай отырып, пайда табу жолын көздейді.

Кәсіпкерлікті жаңа тұрғыдан түсіндергенде мынадай екі жағдайға:

біріншіден, комерциялық бағыт-бағдарға, тәуекелге бел буушылық пен

дербестікке, бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге, кездескен кедергілерді жеңе

білуге; екіншіден, экономикада, ұйымдастыру ісінде тапқырлық пен

жаңашылдық танытуға , ғылыми-техникалық прогреске жетуге тікелей

қатысты. Кәсіпкер қабылданған заңға қайшы келмейтін қызметтің қандай да

болмасын түрімен айналыса алады. Олар: шаруашылық-өндірістік , сауда-

көтерме сату, жаңартпашылық, көрсетілетін консультациялық қызметтер және

т.б. комерциялық делдалдылық, сол сияқты құнды қағаздар опериациялары.

Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметтің субъектілері мыналар

бола алады:

Қазақстанның азаматтары

Шетел мемлекетінің азаматтары

Адамдардың бірігуі(кәсіпкерлер ұжымы)

Экономиканың қайсысы болмасын өндірістен, экономикалық өнім жасаудан

құралады. Өндіріссіз тұтыну болмайды, тек шығарылған өнімді ішіп-жеп қою

болады. Атап айтқанда, кәсіпорын өнім шығарады, жұмыстар және қызмет

көрсетеді, яғни тұтыну және ұлттық байлықты молайтудың негізін қалайды.

6

1-сурет. Кәсіпорын құрылымы

Қаржылық талдаудың мақсаты – енді пайда болып келе жатқан

мәселелерді қаржылық тұрақсыздыққа ұшырауға дейін айқындау. Бұндай

мәселелерді айқындау фирманың қаржылық есеп беруінен және осы мәселеге

қатысты басқа да ақпараттардан (басқару сапасы туралы, сыртқы аудиттің

сапасы мен аудиторлардың есеп беруінің мазмұны туралы ақпараттар)

алынатын қаржылық ақпараттарды талдауды жүзеге асырумен іске асады.

қызмет қорытындысы

Адамдар Өндіріс (қызметкерлер) қаржысы

Ақша Ақпарат

ӨндірісӨнім

7

Негізгі өндіріс Көмекші өндіріс бөлімшесі Қызмет көрсету, жанама және қосалқы бөлімшесі Басқарушылық қызметі және бөлімшесі

Кәсіпорын құрылымы

1.2 «Прогресс» жауапкершілігі шектеулі серіктестік сипаттамасы

1-кесте. Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметін талдаудың негізгі

принциптері

Принциптері Принциптердің мазмұны

Нақтылығы Талдау нақтылы деректерге негізделеді, оның

қорытындысын нақтылы сандық тұрғыда

пайдаланады.

Жиынтылығы Процесті объективті бағалау мақсатында оны жан-

жақты зерделеу

Жүйелілігі Бір-біріне өзара байланысты экономикалық

құбылыстарды зерделеу, бірақ оқшаулау емес.

Тұрақтылығы Талдауды түпкілікті, алдын ала белгілі уақыт арқылы

жүргізу керек, бірақ оқиғадан оқиғаға дейін емес.

Объективтілігі Экономикалық құбылыстарды тәжірибелі және әділ

зерделеу, объективтік қорытындылар жасау.

Пәрменділігі Практикалық мақсатқа пайдалану, өндіріс қызметінің

жаңа нәтижелілігі үшін талдау қорытындысының

жарамдылығы.

Үнемділігі Талдауды жүргізуге байланысты шығындар, оны

жүргізу нәтижесінде алынған сол экономикалық

тиімділіктен елеулі түрде аз болуы керек.

Салыстырымдылығы Деректеу және талдау қорытындылары бір-бірімен

жеңіл салыстырымды болуы керек, ал аналитикалық

процедураларды (тәртіпті) тұрақты түрде жүргізуде

қорытындылардың сабақтастылығы сақталу қажет.

Ғылымдылығы Талдауды жүргізу барысында ғылыми негізделген

әдістер мен процедураларды басшылыққа алу керек.

8

Кәсіпорынның бірден-бір басты міндеті – оның қаржы жағдайының

бағалылығы болып табылылады және ол көрсеткіш жүйелерін немесе қаржы

коэффициентін анықтайды. Негізгі қаржылық коэфициенттерді төмендегі үш

санатқа топтастыруға болады:

өтімділік (төлем қабілеттілігі);

пайдалылық (табыстылық);

активтерді басқару тиімділігі.

Қаржы ресурстарының құралуы түрлі көздер бойынша жүзеге асырылады.

Олар ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Ішкі көздер меншікті және оларға

теңестірілген қаржылар есебінен құрылады және шаруашылықты жүргізудегі

нәтижелілігімен байланысты, ал сыртқы – кәсіпорынға сырттан түсетін

ресурстар.

2-сурет. Қаржы ресурстарының құрамы

Кәсіпорынның өзінің қысқа мерзімді міндеттемесін төлеуге қабілеттілігін

өтімділік немесе төлем қабілеттілігі деп атайды. Кәсіпорын өтімділік болып

саналады, егер де айналмалы активтерін іске асыра отырып, ол өзінің қысқа

мерзімді міндеттемесін орындауға жағдайы болса.

1. Тез өтімділік коэффициенті – қысқа мерзімді несие қарыздарының

ең өтімділік активтердің үлесін көрсетеді.

Ішкі көздер

Кәсіпорынның қаржы ресурстары

Сыртқы көздер

Меншікті қаржылар есебінен құрылатын

Оларға теңестірілген қажылардың есебінен құрылатын

Қаржы рыногында жұмылдырады

Қайта бөлудегі түсетін

9

2. Дебиторлық қарыздардың айналым коэффициенті – егер

дебиторлық қарыздарды тауардың кейбір шартты өлшемінің құны деп

есептесек, қалай сатылса, бірақ төлемақысы әлі де алынбаған болса, онда

дебиторлық қарыздардың айналым коэффициенті бір жылда бірнеше рет бұл

тауардың ақылы шартты өлшемін көрсетеді.

3. Несие қарыздарының айналым кезеңі – бұл коэффициент тауарларды

сатып алуға және қызмет көрсетуге байланысты жеткізушілерге және несиегер

компанияларға қажетті ақы төлеу үшін орта уақытын көрсетеді. Бұл

коэффициент ақы төлеу жағдайына жеткізушілердің және несиегерлердің

келісіміне, сол сияқты кәсіпорынның қолда бар босалқы қорларды басқару

іскерлігіне байланысты болады.

4. Несиелердің орнын толтыру коэффициенті (несиені өтеу қабілеті) –

ол компанияның қызмет табысының неше рет (дивиденттермен толық есеп

ажырасқаннан кейін) проценттік төлемақы сомасының және ұзақ мерзімді

қарыздардың төлемақысының негізгі сомасының асқанын көрсетеді.

5. Төлем қабілеттілігінің коэффициенті – ол қарыз капиталының

меншіктілікке (жарғылық капитал, пайда және қаржы иелері ) ара салмағын

бейнелейді.

Бұл коэффициент көрсеткіштер кәсіпорын несиегерлерінің қандай

деңгейде қатерден қорғалуын көрсетеді, кәсіпорын жеке кепілгер ретінде

шығады. Сонымен қорыта айтқанда, бұл көрсеткіштер неғұрлым жоғары болса,

соғұрлым кәсіпорындардың қарыздары көп және соғұрым оның тұрақсыз

ақуалы да орын алады.

Айналым қаржылар үнемі қозғалыста болады. Бір өндірістік кезең

аралығында олар үш сатыдан (өзінің нысанын өзгертіп) тұратын ауыпалы

айналым жасайды. Бірінші сатыда фирма ақша қаражаттарын еңбек заттарын

сатып алу үшін шарттарды төлеуге жұмсайды. Бұл сатыдан айналым қорлары

айналыс аясынан өндіріс саласына өтеді.

10

Екінші сатыда алынған айналым қорлары өндіріс процесіне тікелей өтіп ,

әуелде өндіріс босалқы қорларына және шала фабрикаттарға, содан соң

аяқталған өндіріс процесі – дайын өнімге айналады.

Үшінші сатыда дайын өнім сатылады, нәтижесінде айналым қорлары

өндіріс саласынан айналыс аясына, қайтадан ақшалай нысанына келеді. Бұл

қаржылар жаңадан еңбек құралдарын алуға жұмсалып, жаңа ауыспалы

айналымға шығады. Бірақ, айналым қорлары бірінші сатыдан екінші сатыға

жүйелі түрде өтеді дегенді білдірмейді. Сонымен, бұдан ескеретін жай – әрбір

сатыдағы айналым қаражаттарының тұрған уақыты бірдей емес. Ол өнімнің

тұтынушылық, технологиялық және оны өндіру және сату ерекшеліктеріне

байланысты.

Ауыспалы айналым қаражаты мына тәсілмен шығады:

А – Қ ... Ө ... Д – А1 ,

мұнда А- шараушылық субъектілерін авансылаудағы ақша қаражаттары;

Қ - өндіріс құралы;

Ө - өндіріс;

Д - дайын өнім;

А1- өнімді сатудан түскен және өзіне қосылған пайданың ақша

қаржаттары.

Шаруашылықты жүргізудегі нарықтық жүйе жағдайында кәсіпорын

эконмикасын дамытуда оны айналым қаражаттарымен оңтайлы қамтамасыз

етудің төтенше маңызы бар. Айналым қаражаттарының айналымдылығын

сипаттайтын бірнеше көрсеткіштер болады. Олардың ішінде ең қарапайымы –

айналым қаражатының айналымдылығының коэффициенті. Ол мына

формуламен анықталады:

,

мұнда, Өқ – белгілі бір кезеңде өткізілген өнімнің құны.

Оқ – сол кезеңдегі айналым қаражатының орташа қалдығы.

11

Егер де өткізуден алынған түсім бір жылға есептелгенде , онда айналым

қаражатының орташа қалдығы сол жылға алынады. Кәсіпорынның қаржылық

жағдайы және оның динамикасы.

Қаржылық тұрақтылықты талдау.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайын және оның динамикасын талдауы

кәсіпорынның болашағына қажетті әсер етеді. Бухгалтерлік есеп балансы, ол

бір жағынан обьективті талдауды қамтамасыз етеді, ал екінші жағынан -

аналитикалық есепті жүргізуді қамтамасыз етеді. Осыған байланысты шот

түріндегі агрегаттандырылған баланс түрін көрсетейік.

2 – кесте. Шот түріндегі бухгалтерлік баланс (агрегаттандырылған).

Актив Пассив

1. Иммобильденген

құралдар

(айналымнан тыс активтер)

F1. Өзінің қаражат көздері И

с

2. Мобильді құралдар

(айналым активтері) M

2. Қарыз қаражат S

2.1. Қорлар мен шығындар Z

2.1. Ұзақ мерзімді несие және қарыз

қаржылары

Кт

2.2. Ақша қаражат және

қысқа мерзімді қаржы

салымдары

Ra 2.2. Қысқа мерзімді несие және

қарыз қаржылары

Кt

2.3. Есеп айырысу және басқада

қысқа мерзімді міндеттемелер

Rp

Баланс В

Баланс В

Талдауды жүргізу үшін, есеп беру формасында салыстырмалы аналитикалық

балансын қолданамыз.

12

3 – кесте. Салыстырмалы аналитикалық баланс.

Агригерленген

өлшемдер

Абсолюттік

өлшемдер

(теңге)

Меншіктік салмақ,

% - тік

қорытындыда

Кезең басында

Кезең

соңында

Кезең

басындаКезең соңында

1 2 3 4 5

АКТИВ

1. Иммобильденген құралдар

(F)

1357600 1387000 64,8 66,4

2. Мобильді құралдар (М) 738200 701500 35,2 33,6

2.1. Материалды айналым

құралдары (Z)

539800 424600 25,8 20,3

2.2. Ақша қаражат және қысқа

мерзімді қаржы салымдар (Ra)

196500 267400 9,4 12,8

Баланс (В) 2095800 2088500 100,0 100,0

ПАССИВ

1. Өзінің қаражат көздері (Ис) 1396500 1401700 66,6 67,1

2. Қарыз қаражат (S) 699300 686800 33,4 32,9

2.1. Ұзақ мерзімді несие және

қарыз қаржылары (Кт)

- - - -

2.2. Қысқа мерзімді несие және

қарыз қаржылары (Кt)

- - - -

2.3. Есеп айырысу және

басқада

қысқа мерзімді міндеттемелер

699300 686800 33,4 32,9

13

(Rp)

Баланс (В) 2095800 2088500 100,0 100,0

Талдау көрсеткендей, кәсіпорынның есеп беру кезеңіндегі актив

құрылымында қолданылатын иммобильденген құралдардың көрсеткіштері

мобильді құралдар көрсеткішінен артық екені көрініп тұр. Қарастырылып

отырған жылда (2005 ж.) айналымнан шығарылған қаражат үлесі біршама

өскен. Кәсіпорынның жалпы активтерінің құны 7300 теңгеге азайған, осы сәтте

иммобильденген қаржылар 29400 теңгеге өскен (1,6 %), ал мобильді қаражаттар

көлемі 36700 теңгеге азайды (1,6 %). Материалдық айналым қаражаттары (қор

түрінде) 115200 теңгеге азайды (5,5 %) және жыл аяғында 424600 теңгені

құрады. Қорытынды баланстың азаюын осымен түсіндіруге болады. Қолма -

қол қаражаттар мен тағы басқа активтер 70900 теңгеге немесе 3,4 пайызға

өсуіне алып келді. Бірақта мобильдік (айналым) қаражаттарының 1/2 жеткілікті

динамикалық қалыпта қалды. Кестеде көрсеткендей кәсіпорынның өзінің

қаражаттары (капитал мен қорлар) бар жоғы 5200 теңгеге немесе 0,5 пайызға

өскен. Кәсіпорын, келтірілген мәліметтерден байқағандай ұзақ мерзімді несие

және қарыз қаржыларын пайдаланбайды. Несиелік қарыз үлесі өте жоғары, ол

жыл басында 699300 теңгені құраған (33,4 %), ал жыл аяғына қарыз 12500

теңге төмендеп (0,5 %), 686800 теңге болды (32,9 %). Жалпы айтқанда

кәсіпорын тез арада несиелік қарызын өтеу қажет, мысалы қосымша

қаражаттарды тарту арқылы.

Ең қиыны иммобильдік және мобильдік қаражаттар арасындағы

арақатнастардың өзгеруіне баға беру. Бұл арақатнастар көптеген жағдайларға

байланысты, ең алдымен айналым қаражаттарының айналыс жылдамдығына

байланысты. Бұл әртүрлі тең жағдайларындағы өндіріс салаларының

айырмашылығы. Кәсіпорынның қажетті қамтамасыздығын объективті бағалау

үшін қосымша талдау жасау қажет.

Өндірістік – шаруашылық қызмет барысында кәсіпорындарда әрдайым

тауарлы -материалдық қорлар қалыптасады (толықтырылады). Ол үшін өзінің

14

айналым қаржылары мен қарыздары (ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді несие

мен қарыздар) қолданылады. Қорлар мен шығындарды қалыптастыру үшін

құралдардың сәйкес келуін немесе сәйкес келмеуін (артықшылығын немесе

тапшылығын) талдай келе кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының

абсолютті көрсеткіштері анықталады.

Қорлар мен шығындардың қалыптасуы үшін әртүрлі көздердің (өзінің

қаражаттары, ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді несие мен қарыздар) толық

көрінісі келесі көрсеткіштерде қолданылады:

1. Меншікті айналым қаражаттарының болуы (Ес). Меншікті қаражат көзінің

көлемімен және негізгі қаражаттар мен салымдар арсындағы айырма ретінде

анықталады.

ЕС = ИС – F

Мұндағы: ЕС — меншікті айналым қаражаттарының болу; ИС — меншікті

қаражаттарының көздері; F — негізгі қаражаттар мен салымдар.

Біздің мысалымызда:

ЕС = ( есеп беру кезеңінің басында) = 1396500 – 1357600 = 38900

ЕС = ( есеп беру кезеңінің соңында) = 1401700 – 1387000 = 14700

2.Қорлар мен шығындарды қалыптастыру үшін меншікті айналым қаражаттарының және ұзақ мерзімді қарыз көздерінің болуы (ЕСД). Меншікті айналым қаржылары мен ұзақ мерзімді несие және қарыз сомасы сияқты анықталады:

ЕСД = (ИC + КT) – F

Мұндағы: КТ — ұзақ мерзімді несиелер мен қарыз қаржылары.


ЕСД = (есеп беру кезеңінің басында) = (1396500 + 0) – 1357600 = 38900

ЕСД = (есеп беру кезеңінің соңында) = (1401700 + 0) – 1387000 = 14700

3. Қорлар мен шығындарды қалыптастыру үшін қажет қаржылардың негізгі

көздерінің жалпы көлемі (ЕОБ). Меншікті айналым қаражаттары, ұзақ мерзімді

және қысқа мерзімді несиелер мен қарыздар сияқты есеп айырысады:

15

ЕОБ = (ИC + KT + Кt) – F

Мұндағы: Кt — қысқа мерзімді несиелер мен қарыздар.


ЕОБ = ( есеп беру кезеңінің басында) = (1396500 + 0 + 0) – 1357600 = 38900

ЕОБ = ( есеп беру кезеңінің соңында) = (1401700 + 0 + 0) – 1387000 = 14700

Осы үшін көрсеткіштердің негізінде өндірістік – шаруашылық қызметі үшін

қорлар мен шығындарды қалыптастырады және көлеміне есеп айырысулар

жасайды, ол қорлар мен шығындарды жабу үшін көздерге (меншікті

қаражаттарға, ұзақ мерімді және қысқа мерзімді несиелер мен қарыздарға)

қажетті мөлшерде баға беруге мүмкіндік береді:

1.Меншікті айналым қаражаттарының артығы(+) немесе жетіспеушіліг(-)

(±ЕС):

±ЕС = ЕС – Z

Мұндағы: Z — қорлар мен шығындар.


±ЕС = ( есеп беру кезеңінің басында) = 38900 – 539800 = - 500900

±ЕС = ( есеп беру кезеңінің соңында) = 14700 – 424600 = - 409900

2. Меншікті айналым және ұзақ мерзімді қарыз көздерінің қорлары мен

шығындарының қалыптасуының артығы (+) немесе жетіспеушілігі (-) (±EСД):

±EСД = EСД - Z.


±ЕСД = ( есеп беру кезеңінің басында) = 38900 – 539800 = - 500900

16

±ЕСД = ( есеп беру кезеңінің соңында) = 14700 – 424600 = - 409900

3. Қорлар мен шығындарды қалыптастыру үшін негізгі көздердің жалпы

көлемінің артығы (+) немесе жетіспеушілігі (-) (±EОБ):

±EОБ = EОБ – Z


±ЕОБ = ( есеп беру кезеңінің басында) = 38900 – 539800 = - 500900

±ЕОБ = ( есеп беру кезеңінің соңында) = 14700 – 424600 = - 409900

Қорлар мен шығындардың қалыптасу көздерімен (±ЕС; ±EСД; ±EОБ)

қамтамасыз етілу көрсеткіштері кәсіпорынның қаржылық жағдайын оның

тұрақтылық дәрежесін таптастыру үшін, базалық болып табылады.

Қаржылық тұрақтылықтың түрін (тип) анықтау үшін үш өлшемді

көрсеткіштер қолданған жөн:

,

Мұндағы: x1 = ±ЕС; x2 = ±EСД; x3 = ±EОБ.

S (x) функциясы келесідей анықталады:

Тұрақтылық дәрежесіне қарай қаржылық жағдайдың төрт түрін (тип) бөліп

көрсетуге болады:

1. Абсолюттік қаржылық тұарқтылық.

Мына шарттармен анықталады:

±ЕС 0;

17

±EСД 0;

±EОБ 0.

Үш өлшемді көрсеткіш:

= (l; 1; l) .

Қаржылық жағдайдың абсолюттік тұрақтылығы, қорлар мен шығындардың

меншікті айналым қаржыларымен толықтай жабылғанын көрсетіп тұр.

Кәсіпорын сыртқы қаржы көздеріне тәуелді емес. Мұндай жағдай практикада

сирек кездесетін түріне (типіне) жатады. Бірақ қаржылық тұрақтылықтың бұл

түрін (типін) сана (идеальная) деуге болмайды, өйткені кәсіпорын өзінің

шаруашылық қызметінде сыртқы қаржы көздерін қолданбайды.

2. Нормалы қаржылық тұарқтылық.


±ЕС<0;

±EСД 0;

±EОБ 0.


= (0; 1; l) .

Кәсіпорынның төлеу қабілетіне кепіл болады. Бұл жағдайда кәсіпорын

қорлар мен шығындарды жабу үшін меншікті сонымен қатар шеттен тартылған

қаржы көздерін пайдаланады. Кәсіпорын меншікті және несие қаражаттарын

оптималды пайдаланады. Ағымдағы активтер кредиторлық қарыздан жоғары

болады.

3. Тұрақсыз қаржылық жағдай.


18

±ЕС<0;

±EСД<0;

±EОБ 0.


= (0; 0; l) .

Тұрақсыз қаржылық жағдай кәсіпорынның төлеу қабілетінің бұзылуымен

байланысты. Бұл тұста әліде болса жағдайды жақсартуға мүмкіндіктер бар және

олар, меншікті қаржы көздерін толықтыру арқылы және де қосымша ұзақ

мерзімді және қысқа мерзімді несиелер мен қарыздарды тарту жолымен

толықтыруға болады. Өндірістің табыстылығының төмендеуі байқалады.

4. Дағдарыстық қаржылық жағдай.


±ЕС<0;

±EСД<0;

±EОБ<0.


= (0; 0; 0) .

Кәсіпорын банкрот болуға жақын, өйткені осы кезде ақша қаражаттары,

қысқа мерзімді қаржы салымдары, дебиторлық борыштар және өзгеде айналым

активтері оның кредиторлық қарызын және қысқа мерзімді несиелер мен

қарыздарын өтей алмайды.

19


Есеп беру кезеңінің басында Есеп беру кезеңініңсоңында

±ЕС < 0 (0); ±ЕС < 0 (0);

±EСД < 0 (0); ±EСД < 0 (0);

±EОБ < 0 (0); ±EОБ < 0 (0);

= (0; 0; 0); = (0; 0; 0);

Дағдарыстық қаржылық жағдай. Дағдарыстық қаржылық жағдай.

Соңғы жасалған есептеуіміздің нәтижесі көрсеткендей кәсіпорын жыл

басында да, жыл соңындада банкротқа ұшырау шегінде. Оны көру үшін барлық

мәліметтерді бір кестеге топтастырамыз.

4 – кесте. «Прогресс» фирмасы» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің 2006 жылы 01 қаңтардағы қаржылық тұрақтылығының жалпы жағдайы, теңге.

Көрсеткіштер

Есеп беру

кезеңінің

басында

Есеп беру

кезеңінің

соңында

Ауытқулар

(+ ; - )

1 2 3 4

Капитал және қорлар (ИС) 1396500 1401700 +5200

Айналымнан тыс активтер (F) 1357600

1387000 +29400

Ұзақ мерзімді міндеттемелер (КТ) - - -

Қысқа мерзімді несие қаржылары (Кt) - - -

Меншікті айналым қаржыларының

болуы (Ес)38900 14700 -24200

Қорлар мен шығындарды

қалыптастыру үшін, меншікті айналым

қаржыларының және ұзақ мерзімді

несиелік көздердің болуы (ЕСД)

38900 14700 -24200

20


қалыптастыру үшін, негізгі қаржы

көздерінің жалпы көлемі (ЕОБ)

38900 14700 -24200

Қорлар мен шығындар (Z) 539800424600 -115200

Меншікті айналым қаржыларының

артығы (+) немесе жетіспеушілігі (-)

(±ЕС)

-500900 -409900 -91000


қалыптастыру үшін, меншікті айналым

және ұзақ мерзімді несиелік көздердің

артығы (+) немесе жетіспеушілігі (-)

(±EСД)

-500900 -409900 -91000


қалыптастыру үшін, негізгі көздердің

жалпы көлемінің артығы (+) немесе

жетіспеушілігі (-) (±EОБ)

-500900 -409900 -91000

Үш компоненттік көрсеткіштің

қаржылық тұрақтылығы ( )(0;0;0) (0;0;0) х

«Прогресс» фирмасы» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржылық

тұрақтылығын талдау және бағалау арқылы дағдарыстық қаржылық жағдайда

тұрғанын айтуға болады және бұл жағдай есеп беру кезеңінің басында да,

соңында да көрініс тауып отыр. Бұл қортынды келесі нәтижелерге негізделеді:

қорлар мен шығындар меншікті айналым қаржыларымен өтелмейді (ЕС).

Жыл басында қорлар мен шығындарды өтеу үшін 86,12 % меншікті айналым

қаржылары жетпей қалды ((539800 : 38900) · 100 %), ол жыл соңында - 71,12 %

((424600 : 5200) · 100 %);

кәсіпорында қаржылық дағдарыстың сақталуының басты себебі, ол

қорлар мен шығындарының өсу қарқыны оны қалыптастыратын көздерінің өсу

қарқыныан жоғары: жалпы қалыптастыратын көздерінің қарқыны (Есд) 62,21 %

21

төмендеді, меншікті айналым қаржылары 62,21 % азайды, ал қорлар мен

шығындардың құны 21,34 % төмендеді;

кәсіпорынның жағымсыз іс - әрекеті сыртқы қарыз қаражаттарының

дұрыс пайдаланбауы. Ұзақ мерзімді несиелер және қарыздар шеттен

тартылмайды. Қысқа мерзімді міндеттемелер есепте тек кредиторлық қарыз

ретінде көрсетілген, бірақ ол талданып отырған кезеңде 1,79 % төмендеген.

Кәсіпорынның меншікті айналыс қаржыларының жетіспеушілігі көрініс

табуда, оны шаруашылық қызметте қорды жабу үшін жетіспейтіндігі дәлел.

Меншікті айналым қаржыларының деңгейін көтеру қажет.

Баланс өнімділігін талдау кәсіпорынның несие қабілеттілігін бағалау

үшін қажет, яғни өз міндеттемелері бойынша уақытында және толық көлемде

есеп айырысу мүмкіндігі.

Баланс өнімділігін бағалаудың басты міндеті - кәсіпорын міндеттемелері

көлемінің өтелуін оның активімен анықтау.

Пайда болған есепті - аналитикалық тәжірибеге сәйкес баланстық актив пен

пассив бөлімдері өтімділікті талдағаннан кейін келесідей болады.

5-кесте. Баланс өнімділігін талдау

АКТИВТЕР ПАССИВТЕР

А/1 – ең өтімділікті активтер П/1 – маңыздылығы жоғары

міндеттемелер

А/2 – тез өтетін активтер П/2 – қысқа мерзімді міндеттемелер

А/3 – баяу өтетін активтер П/3 – ұзақ мерзімді міндеттемелер

А/4 – қиын өтетін активтер П/4 – тұрақты пассивтер

22

Кәсіпорын активтері:

А/1 - ең өтімділікті активтер. Оларға кәсіпорынның барлық ақша

қаражаттары мен қысқа мерзімді қаржылық салымдары жатады.

Біздің мысалымызда:А/1 = (есеп беру кезеңінің басында) = 31800;

А/1 = (есеп беру кезеңінің соңында) = 14800;

А/2 - тез өтетін активтер. Дебиторлық берешек және өзгеде айналым

активтері.

Біздің мысалымызда:А/2 = (есеп беру кезеңінің басында) = 164700;


А/3 - баяу өтетін активтер. Қорлар, дебиторлық берешек, ұзақ мерзімді

қаржылық салымдар.


А/3 = (есеп беру кезеңінің басында) = 541700;


А/4 - қиын өтетін активтер. Айналымнан тыс активтер (ұзақ мерзімді

қаржылық салымдарды қоспағанда).


А/4 = (есеп беру кезеңінің басында) = 1357600;

А/4 =(есеп беру кезеңінің соңында) = 1387000;

Кәсіпорын пассивтері.

П/1 – маңыздылығы жоғары міндеттемелер. Оларға кредиторлық берешек

және басқа да қысқа мерзімді міндеттемелер жатады.

Біздің мысалымызда:П/1 = (есеп беру кезеңінің басында) = 699300;

П/1 = (есеп беру кезеңінің соңында) = 686800;

П/2 – қысқа мерзімді міндеттемелер. Банк несиелері және қарыз

қаражаттары, олар 12 ай ішінде өтелуі керек.


23

П/2 = (есеп беру кезеңінің басында) = 0;

П/2 =(есеп беру кезеңінің соңында) =0;

П/3 – ұзақ мерзімді міндеттемелер. Банк несиелері және қарыз қаражаттары,

олар 12 ай ішінде өтелу керек және басқа да ұзақ мерзімді міндеттемелер.


П/3 = (есеп беру кезеңінің басында) =0;


П/4 - тұрақты пассивтер. Кәсіпорынның капиталы және қоры, болашақта

болатын шығындардан басқа.


П/4 = (есеп беру кезеңінің басында) = 1396500;


Егер төменде көрсетілген теңсіздік орындалса баланс абсолютті өтімділікті

деп саналады:

A/l П/1;

А/2 П/2;

A/3 П/З;

А/4 П/4.

Баланс өнімділігінің абсолюттігі алғашқы үш тенсіздіктің орындалуын қажет

етеді. Төртінші тенсіздік баланстық маңызға ие болады. Оның орындалуы

кәсіпорынның меншікті капиталының бар болуын куәландырады (ЕС = ИС - F).

Егер кез - келген теңсіздік кері таңбаға ие болса, онда баланс өтімділігі

абсолюттік өнімділіктен басқа болады.

Осындай қатнастар кәсіпорынның ағымдағы өтімділігін анықтап

алынғандағы кезеңдегі төлем қабілеттілігін көрсетеді. Бұл салыстырулар

перспективті өтімділікті талдайды, және осының негізінде үзақ мерзімді төлем

қабілеттілігі болжанады.

24

Баланс өнімділігін комплексті түрде бағалау үшін өтімділіктің жалпы

көрсеткішін қолданған дұрыс (ПЛ). Баланс өтімділігінің жалпы көрсеткіші

кәсіпорынның барлық өтімділік қаражаттарымен төленетін міндеттемелердің

қатынасын және міндеттемелердің өтеуін көрсетеді. Егер L1 коэффинциентінің

басымдылығы бір бірлікпен қабылданылса, онда шектеулер жүйесі келесі

коэффиценттермен беріледі:

L1 = 1, L2 = 0,5, L3 = 0,3.

Оған баланс өтімділігінің жалпы көрсеткішінің формуласы келеді:

ПЛ = А/1 + 0,5 А/2 + 0,3 А/3

П П /1 + 0,5 П/2 + 0,3 П/3

Бұл көрсеткіштің мағынасы, есеп кезеңінің басына және аяғына

қарастырылған, баланс өтімділігінен қарағанда ол кәсіпорынның қаржылық

және төлемдік жағдайының өзгерісін көрсетеді.


ПЛ (есеп беру кезеңінің басында) = [31800 + 0,5 (164700) + 0,3 (541700)] :

[699600] = 0,40

ПЛ (есеп беру кезеңінің соңында) = [148 + 0,5 (252600) + 0,3 (434100)] :

[686800] = 0,40

Осылайша, қорытынды жасауға болады, яғни есеп беру кезеңінде өтімділік

балансы «Прогресс» фирмасы» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінде өскен

жоқ.

Қорытындыны дәлелдеу үшін, жалпы өтімділік балансының мағынасын

есептейік, ол үшін актив және пассив топтарын қолданып, алдына нормативті

жеңілдіктер тәсілін қолданылғанда алынған.


ПЛ (есеп беру кезеңінің басында) = [31800 + 0,5 (404200) + 0,3 (302200)] :

[559400 + 0,5 (139900)] = 0,52

ПЛ (есеп беру кезеңінің соңында) = [14800 + 0,5 (455200) + 0,3 (261500)] :

[549400 + 0,5 (137400)] = 0,49

25

Есеп беру кезеңінің соңында қысқарғанын көріп отырмыз, яғни алдында

жасалған қорытынды дұрыс.

Қаржылық талдау.

Талдау тәжірибесінде көбінесе қаржылық коэффициенттер қолданады,

құрылысы мен тәсіліне қарай жағдайдан жағдайға өзгеріп, бірақта, аяғында

қаржылық жағдайға баға беру басты көрсеткіштерді анықтауға ұмтылады және

өзі келесіні қамтиды.

1. Автономия коэффициентті (Кавт). Ол капитал және қорлар қатнасы мен

қорытынды балансына анықталады:

III баланс бөлімінің қорытындысы

Кавт = -------------------------------------------------

Баланс қорытындысы


Кавт (есеп беру кезеңінің басында) = 1396500 : 2095800 = 0,67

Кавт (есеп беру кезеңінің соңында) = 1401700 : 2088500 = 0,67

Бұл көрсеткіштер кәсіпорынның қаржылық дербестігін көрсетіп отыр.

2. Қарыздар және меншікті қаражаттар қатынасының коэффициенті (Кқжмққ).

Кәсіпорынның міндеттемелерінің меншікті қаражаттарының қатнасына

бөлінеді.

IV баланс бөлімінің қорыт. + V баланса бөлімінің қорыт.Кқжмққ = --------------------------------------------------------------------------


Кқжмққ (есеп беру кезеңінің басында) = 699300 : 1396500 = 0,5

Кқжмққ (есеп беру кезеңінің соңында) = 686800 : 1401700 = 0,49

Коэффициенттің өлшемдік көрсеткіштері автономия көрсеткішінің мағынасы

мен балансының көсетуі, олар жоғарыда көрсетілген критерилерге жауап

береді: есеп кезеңінің басына (0,5), сол сияқты есеп кезеңінің аяғына (0,49)

26

Кқжмққ < 1. Меншікті қаражаттардың формальді түрде жеткіліктігі қысқа

мерзімді және ұзақ мерзімді міндеттемелерді өтеуге, бұлар өтелмеуі мүмкін

немесе жартылай өтелуі кәсіпорынның активтерінің жүйесі ақталмағаннан

болады. Сөйтіп, қосымша критерилер енгізіліді, олар кәсіпорынның мобильді

және имобильденген қаражаттардың арасындағы пропорциясын өлшейді.

3. Мобильді және имобильденген қаражаттардың қатнасының коэффициенті

мына формуламен есептеледі (Км/и):

II баланс бөлімінің қорытындысы

Км/и = --------------------------------------------.

I баланс бөлімінің қорытындысы


Км/и (есеп беру кезеңінің басында) = 738200 : 1357600 = 0,54

Км/и (есеп беру кезеңінің соңында) = 701500 : 1387000 = 0,51

Осылайша, біздің жағдайдағы шарт Кз/с < Км/и есеп кезеңінің басында (0,5

қарсы 0,54 ) байқалған, яғни кәсіпорын міндеттемелерін өтеуге жеткілікті

мобильді қаражаттары болған. Есеп кезеңінің аяғынада (0,49 қарсы 0,51)

байқалған, Кз/с < Км/и шарты орындалмаған, яғни кәсіпорын өз міндеттемелерін

өтеуге мобильді қаражаттары жеткіліксіз болған.

4. Ауыспалылық коэффициенті (Кмн): Кәсіпорынның меншікті айналым

қаражаттарының капитплы мен қорлардың қатнас коэффициентімен


III баланс бөлімінің қорыт. + I баланса бөлімінің қорыт.

Кмн = -------------------------------------------------------------------------.



Кмн (есеп беру кезеңінің басында) = 1396500 : 1357600 = 0,03

Кмн (есеп беру кезеңінің соңында) = 1401700 : 1387000 = 0,1

27

Көріп отырғанымыздай, жыл басына капитал 3% және 1% капитал жыл

аяғына мобильді түрде болған. Бұл, кәсіпорын айналым қаражаттарында

қажеттілігі туады.

5. Айналым қаражаттырының өтімділік коэффициенті (Клос): Ақша

қаражаттарының және қысқа мерзімді қаржылық салымдар арасындағы

кәсіпорынның айналым активтерінің қатнасына анықталады.

Стр.250 + стр.260

Клос = --------------------------------------------.

II баланс бөлімнің қорытындысы


Клос (есеп беру кезеңінің басында) = 13800 : 738200 = 0,04

Клос (есеп беру кезеңінің соңында) = 14800 : 701500 = 0,02

Осылайша, айналым активтерінің басты бөлігі ( есеп кезеңінің басына 96

және есеп кезеңінің аяғына 98 пайыз) байланыс түрінде болған, 1/3 бөлігі

дебиторлық қарыздарға келген.

6. Қорлардың қамтамассыздығы және меншікті шығындар көздерінің

қалыптасу коэффициенті (Коб зап): Меншікті айналым қаражаттарының

кәсіпорынның қорлар балансына қатнасы бойынша анықталады.

III баланс бөлімінің қорыт. - I баланса бөлімінің қорыт.

Коб зап = ------------------------------------------------------------------------. Стр. 210


Коб зап (есеп беру кезеңінің басында) = 1396500 : 1357600 = 0,07

Коб зап (есеп беру кезеңінің соңында) = 1401700 : 1387000 = 0,03

Көрсеткіште көріп отырмыз, яғни коэффициент көрсеткіші жыл басына

қалыпты жағдайға сай, ал жыл аяғына көрсеткіш анағұрлым төмендейді.

Кәсіпорын жыл аяғында өз шаруашылығын қаржыландыруға қаржысы

жеткіліксіз.

28

7. Автономия коэффициенті қорлар мен шығындар көздерінің қалыптастыру

(Кавт зап) меншікті айналым қаражаттарының қорлар мен шығындар көздерінің

қалыптасуын көрсетеді.

III баланс бөлімнің қорыт. – I баланс бөлімнің қорыт.

Кавт зап = -----------------------------------------------------------------------------------------.

III баланс бөл-ң қорыт. – I баланс бөл-ң қорыт. + IV баланс бөл-ң қорыт.


Кавт зап (есеп беру кезеңінің басында) = (1396500 : 135760) : (1396500 : 1357600

+ 699300) = 0,07

Кавт зап (есеп беру кезеңінің соңында) = (1401700 : 1387000) : (1401700 :

1387000 + 686800) = 0,03

Көрсетілген есептеу, кісіпорынның 2005 жылғы балансы бойынша жасалған,

ол: біріншіден, коэффициент мәні төмендеген (0,05 есеп кезеңінің басына және

0,02 есеп кезеңінің аяғына); екіншіден, К қк/мш >К авт/қор арақатнасты

сақтауға арналған (0,07 және 0,05 жыл басына және 0,03 және 0,02 жыл аяғына).

8. Өндірістік мүліктің коэффициент көрсеткіші мына формуламен

анықталады (Кипн):

Стр. 120 + стр. 130 + стр.211 + стр. 213

Кипн = ---------------------------------------------------.

Баланс қорытындысы


Кипн (есеп беру кезеңінің басында) = (1298200 + 59400 + 9300 +468000) :

2098500 = 0,87

Кипн (есеп беру кезеңінің соңында) = (1389500 + 35400 + 285000) : 2088500 =

0,82

Осылайша, шарт жасалынады Кипн >0,5.

9. Қысқа мерзімді қарыздар коэффициенті (Ккрат зд):

29

Барлық міндеттемелерінің қысқа мерзімді міндеттемелер жалпы сомасын

көрсетеді.

Vбөлімнің қорытынды балансы

V баланс бөлімнің қорытындысы

Ккрат зд = --------------------------------------------------------------------------------------.

IV баланс бөлімнің қорытындысы – V баланс бөлімнің қорытындысы


Ккрат зд (есеп беру кезеңінің басында) = 699300 : 699300 = 1

Ккрат зд (есеп беру кезеңінің соңында) = 686800 : 686800 = 1

Кқмқ және Ккқар коэффициенттер теңдігі 2005 жылдың басына және аяғына

белгілейді, яғни есеп кезеңінде кәсіпорынның қысқа мерзімді кридиттер және

қолданбаған қарыздар.

Банкроттық ұшыраудың мүмкіндігін бағалау.

Баланс жүйесін анализдеуде және бағалауда мынадай критерийлер

қолданады, ағымдағы өтімділік коэффициенті (Каө), меншікті қаражаттармен

қамтамассыз ету коэффициенті (Кмққ), төлемдік мүмкіндікті қалыптастыру

коэффициенті (Ктмқ), ол былай анықталады:

II баланс бөлімнің қорытындысыКаө = ----------------------------------------------------------- V баланс бөлімнің қорытындысы – стр.640, 650


Каө (есеп беру кезеңінің басында) = 738200 : 699300 = 1,06

Каө (есеп беру кезеңінің соңында) = 701500 : 686800 = 1,02

Өтімділік коэффициентінің мағынасы, есеп кезеңінің басына да, есеп

кезеңінің аяғына да қалыптан төмен, яғни кәсіпорынның - төлемдік қасиетін

жоғалтады.

Меншікті қаражаттармен қамтамасыз ету коэффициенті (Кмққе), ол былай

анықталады:

III бөлімнің - II баланс бөлімнің қорытындысыКмққе = -------------------------------------------------------------

30

II балансы бөлімнің қорытындысыБіздің мысалымызда:

Кмққе (есеп беру кезеңінің басында) = (1396500 - 1357600) : 738200 = 0,05

Кмққе (есеп беру кезеңінің соңында) = (1401700 - 1387000) : 701500 = 0,02

Меншікті қаражаттармен қамтамассыз етілуі кәсіпорында қалыптан төмен,

және есеп кезеңінің аяғына екі есеге төмендеген, кәсіпорынның - төлемдік

қасиетін жоғалтады.

Ктл(к.г.) + 6/Т (Ктл(к.г.) – Ктл(н.г.))Квп = -------------------------------------- ,

2Бағалау қорытындыларан жасау үшін жасалған есептеулердің

қортындыларын таблица түрінде көреміз.

6-кесте. «Прогресс» фирмасы» жауапкершілігі шектеулі

серіктестігінің 2006 жылы 01 қаңтардағы жағдайының банкротқа ұшырау

мүмкіндігін бағалау.

Көрсеткіштер

Есеп беру

кезеңінің

басында

Есеп беру

кезеңінің

соңында

Көрсеткіштердің

критерилік

мағанасы

1. Өтімділіктің ағымдағы

коэффициенті (Көа)1,06 1,02 2

2. Меншікті қаражаттармен

қамтамасыз етілу

коэффициенті (Кмққе)

0,05 0,02 0,1

3.Төлеу қабілетін қалпына

келтіру коэффициенті (Ктққк)- 0,5 1

31

Осылайша, есеп кезеңінің соңыда (Каө және Кмққе) қалыптан төмен төлемдік

мүмкіндікті қалыптастыру коэффициенті есе төмендеді, яғни кәсіпорын жақын

арада төлемдік мүмкіндікті жоғалтады.

1.3 Ақпарат жүйесін тұрғызудың мақсаты мен тағайындалуы

Ақпарат жүйесін тұрғызу мақсаты – фирманың қаржылық жағдайын

талдау, рейтингін анықтау операцияларын автоматтандыру.

Ақпараттық жүйені тұрғызудағы мақсат – ақпарат қорларының өзара

тиімді әсерлесуін өзгертпей біріктіру болып табылады.

Қазіргі уақытта кез келген ұйымды, бірлестікті және мемлекеттік

органдарды автоматтандыру ісі бірінші кезекке қойылып отыр. Ол шетелдерде

қызмет еткенмен біздің елде енді-енді енгізіліп жатыр. Оның бір көрінісі

Президенттің өзі де мемлекеттік органдарды автоматтандыруды айтып отыр.

Соның ішіне 2008 жылға дейін электронды үкімет құру мәселесі де бар.

Мемлекет, Үкімет және де қарапайым халық үшін фирманың

рейтингін талдаудың маңызы өте зор. Әрине, оны халық анықтамайды,

жоғарыда айтып кеткенімдей оған Шағын Кәсіпкерлік Ұйымдастыру Ұйымы

басшылық етеді. Қазіргі уақытта сондай ақпарат жүйелерін құру өте бір

маңызды шаралардың бірі болып отыр. Фирманың рейтингін жариялау тек

оның таза жұмыс істейтінін, көрсеткіштерінің жоғары не төмен екендігін

білдіріп қоймай, фирма компания корпарация дәрежесіне

жетіп елімізде ғана емес сондай-ақ шетелдерде де танымал бола бастайды.

Оның өзі фирманың басқа елдерде филиалдарын ашуға көмектеседі. Бұның

барлығы сол дұрыс құрылып, дұрыс жұмыс істейтін ақпарат жүйесінің

қызметіне тікелей қатысты.

32

1.4 Ақпараттық жабдықтау ресурстарына қойылатын талаптар

Ақпараттық ресурстар жүйені тұрғызуға қажетті материалдық шикізат

және ол Қаржылық Қадағалау департаментіне өте қажетті мәліметтер

жиынтығы. Бұған негізінен капитал жеткіліктігі, активтердің сапасы,

менеджмент, табыстылық, өтімділік және сезімталдық жатады. Ақпараттық

жабдықтау құрылымына қойылатын талаптар.

Ақпараттық жабдықтау (АЖ) – бұл ақпараттық жүйеде қолданатын

экономикалық ақпаратты жіктеудің және шартты белгілеудің бірыңғай

жүйелері мен құжаттардың және ақпарат массивтерінің үйлестірілген

жүйелерінің бірігуі болып табылады. Ақпараттық жабдықтаудың негізгі бағыты

сақталуынан, ақпараттың жинақталуынан, ақпараттық базаға өзгеріс енгізуден

басқару шешімдерін қабылдау үшін кіріс ақпараттарының берілуінен тұрады.

Ақпараттық жүйенің жабдықтау жүйелері, функционалды ішкі

жүйелеріне қарамастан барлық экономикалық ақпарат жүйелеріне бірдей

болады. Оның құрамы белгілі бір пәндік аймаққа қатысты емес. Жабдықтаушы

ішкі жүйелеріне: ұйымдастырушылық, техникалық, математикалық,

программалық, ақпараттық, лингвистикалық, және технологиялық ішкі

жүйелері кіреді.

Ақпараттық жабдықтау – КҚЖТАЖ-де қолданылатын техникалы-

экономикалық ақпараттарды сыныптаудың және кодтаудың бірыңғай жүйелері,

құжаттар жүйесінің және ақпараттар ауқымының үйлестірілген жүйелерінің

жиынтығы.

Шешім қабылдаудың тиімділігі айналымдағы ақпаратты толықтығына,

сапасына, сенімділігіне және жеделдігіне байланысты:

басқару жүйесінде болатын үрдістерді объективті бейнелеу;

практикалық нысаналылықтың болуы, яғни АЖ-ды жобалауда

шешілетін мәселелерді ескере отырып атқарылуы қажет;

тікелей бақылау және өлшеу үрдістерінде алынбайтын есепті-

талдамалы ақпараттардың болуын қамтамасыз етеді;

33

басқаруды ұйымдастырудың барлық деңгейлерінде ақпаратты

пайдаланудағы коэфициентті көтеру;

ақпарат жүйелерінің барлық түрінің ақпараттық сиымдылығын

қамтамасыз ету.

Ақпаратты жабдықтауды жобалау – бірқатар жұмыстар атқаруды қажет ететін

күрделі және еңбекті көп керек ететін үрдіс:

o ақпаратты жабдықтауды ұйымдастырудың әдістемелік

негіздерін жасау;

o ақпаратты сыныптаудың және кодтаудың бірыңғай жүйесін

құру;

o ақпарат көлемдері мен ағындарын анықтау;

o деректер базасының құрылымы мен құрамын анықтау;

o деректер базасын бақылау және түзету тәсілдерін таңдау;

o тұтынушылардың сұраныс тілі мен деректердің сипаттамсын

сәйкестендіру.

Осыған байланысты ақпараттық жабдықтауды, ақпараттық базаны

құрудың құралдары мен әдістерінің жиынтығы ретінде қарастырып анықтауға

болады. Ақпаратпен жабдықтау машинадан тыс және машина ішіндегі база

болып бөлінеді. Сыртқы машиналық база деген бұл басқару функцияларды

жүзеге асыруды реттейтін нормативтік құжаттар, заңдар және анықтамалар.

Ішкі машиналық ақпараттық база кіріс және шығыс құжаттарынан тұрады.

КҚЖТАЖ -нің машинадан тыс ақпараттық жабдықтау.

КҚЖТАЖ -нің машинадан тыс ақпараттық жабдықтауға мыналар кіреді:

Рейтингті талдау ақпарат ұғымы, оның сыныптамасы және құрылымы;

Сыныптау және кодтау;

Нормативті-анықтамалық құжаттар.

Рейтингті талдау ақпарат ұғымы банк қызметінің, жұмысының қандай

деңгейде екендігін анықтау үшін керекті мәліметтер, ақпараттар.

Сыныптау дегеніміз – берілген жиындағы объектілерді әр түрлі белгілері

бойынша ретке келтіріп тарату болып табылады. Объектілер сыныпталатын

34

топтық белгілер мыналар: сынып, қосымша сынып, топ, қосымша топ, түр,

қосымша түр, тип.

Кодтау – объектілерге кодтық белгілер беру үрдісі. Кодтау жүйесі

дегеніміз – бұл объектілерге код беру ережелерінің жиынтығы.

Нормативті-анықтамалық құжаттарға есептеуде ұзақ уақыт өзгеріссіз

пайдаланатын, әр түрлі реттемелік нормативтер, мөлшерлер және басқа

деректер кіреді.

Жедел ақпарат берілген уақыт ішіндегі объектінің жай күйін бейнелейді,

яғни бұл бастапқы өңделмеген ақпарат.

3-сурет. Ақпараттық жабдықтау

Ішкі жабдықтау – ФҚЖТАЖ -нің жұмыс істеу кезінде пайдаланатын

машиналық тасығыштардағы деректер ауқымдарының жиынтығын құрайтын

ақпараттық қордың бөлігі. Машиналық тасығыштар, ЭЕМ немесе ДЭЕМ-де

ақпаратты автоматты түрде енгізуге жарамды материалдық объектіні көрсетеді.

Оған қатты магниттік табақшалар, магниттік барабандар, магниттік карталар,

фотохромдық тасығыштар, микрофильмдер және тағы басқалар жатады.

КҚЖТ -ды ақпараттық жабдықтау

Машинадан тыс АЖ

Фирма көрсеткіштері, фирма жабдығы

Сыныптау және кодтау

Нормативтік-анықтамалық құжаттар

Енуші

Ақпараттық ауқымдар

Машина ішіндегі АЖ

Аралық Шығушы

35

Ақпараттық ауқымдар – белгілі тәсілмен атауланған және

ұйымдастырылған, өзара семантикалық байланыста болатын деректер

жиынтығы. АА-дың деректемелер (реквизиттер) тізбесі, әрбір деректеменің

ұзындығы және олардың АА-ға орналасу тәртібі анықталады. АА-дың

тағайындалуы бойынша енуші, аралық және шығушы болып бөлінеді. Енуші

ауқымдарға жедел немесе бастапқы ақпарат және объектінің басқару бойынша

мәселені шешуге деген сұраныстар кіреді. Шығару ауқымы экранға немесе

баспаға берілетін деректерден тұрады. Осы ақпараттар негізінде

пайдаланушылар шешім қабылдайды, яғни ақпараттарды пайдаланады.

Ұйымдастырушылық жабдықтау - жүйені құрудағы мақсаттар мен

бағыттарын айқындаудағы ақпарат жүйесінің маңызды ішкі жүйесі болып

табылады. Ұйымдастырумен жабдықтау дегеніміз – ақпараттық жүйені тұрғызу

мен жұмыс істеуге арналған шаралардың, әдістер мен жабдықтардың

жиынтығы. Оның құрамында төрт топты атап көрсетсе болады.

Бірінші топ құру және фунционалдау үрдісінде маңызды әдістемелік

құжаттарды қамтиды:

ақпараттық жүйені құрудағы жалпы басқару әдістемелері;

типтік жобалар шешімі;

кәсіпорынды алдын ала тексерудегі жобалау және өткізудегі

әдістемелік материалдары;

құжаттаманы құру және іске қосу сұрақтарының әдістемелік

материалдары.

Екінші компоненті ақпарттық жүйені жобалауға және ақпараттық жүйені

функционалдануында керекті тиімді құралдардың жиынтығынан тұрады.

Үшінші компонент тексеру кезінде алынатын техникалық құжаттама

болып табылады. Жүйені жобалау мен енгізу: техника-экономикалық негіздеме,

техникалық тапсырыс, техникалық және іскерлік жобалар мен құжаттар.

Ұйымдастырушылық жабдықтаудың төртінші компоненті «Іскер». Онда

жүйенің басты құрастырушыларды және функионалдық бөлімінің

мамандарының тізімі берілген.

36

Құқықтық жабдықтау ішкі жүйесі ақпараттық жүйені енгізу және

эксплуатацияға беруге арналған, ол жерде заңнамалық актілерді, құжаттарды

қалыпқа келтіру, сақтау, өтпелі және нәтижелік жүйе ақпаратында қайта түзету.

Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті реттейтін негізгі заңдық

актілер тізбесі:

«ҚР Агентігінің шағын бизнесті қолдау мәселелері жөніндегі» ҚР

Үкіметінің қаулысы. 26.04.99 ж. № 475

«Шағын кәсіпкерлік мәселелері жөніндегі » ҚР Үкіметінің

қаулысы. 08.04.97 ж. № 499

«Шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың 2001-2002 жылдарға

арналған Мемлекеттік бағдарламасы ». ҚР Президентінің 2001 жылғы 7

мамырдағы Жарлығы.

Жүйені тұрғызу арысында құқықтық құжаттарға: тапсырушы мен

атқарушының келісім-шарты, жүйені тұрғызушылар арасындағы құжаттар

кіреді. Ал, жобаны енгізу кезінде оған мынадай құжаттар жатады: жасалып

жатқан жүйе деңгейінің мінездемесі, ақпарат жүйесі бөлімдерінің құқығы,

ақпартты өңдеудегі жеке құжаттардың құқықтық орындамасы, техникалық

құралдарды қолдану кезіндегі қолданушылардың құқықтық қатынасы.

Техникалық жабдықтау – бұл рейтингті талдаудың ақпараттық жүйесінің

жұмыс істеу барысында қолданылатын техникалық құралдар кешені.

Басқарудың ақпараттық үрдісі жеке амалдар мен олардың кешендерінің

орындалуы арқылы жүзеге асырылады. Барлық амалдарды үш сатыға топтауға

болады: ақпараттарды қабылдау, түрлендіру және тұтыну.

Бірінші сатысы, экономикалық объектілердің қызмет үрдісі кезінде пайда

болатын бастапқы ақпаратты жинақтау және тіркеу операцияларының тобынан

тұрады.

Ақпараттарды түрлендіру операцияларының тобы (екінші саты)

ақпараттартың мағыналарын, нысандарын, құрылымдарын кеңістік және уақыт

бойынша өзгертуге бағытталған.

37

Үшінші саты, басқару шешімдерін қабылдау үшін және басқарудың

ақпараттық үрдісін жалғастыру үшін тұтынылатын мәні бар операциялар тобын

біріктіреді.

7-кесте. Техникалық конфигурациясына қойылатын талаптар:

№ Түрі Көрсеткіші, мәні

1 Компьютердің қуаттылығы 2400 Ггц

2 Жедел жадының көлемі 512 Мб

3 Қатты жадының көлемі 40 Гб

4 Дисковод Қажет

5 CD – ROM Қажет

6 Микропроцессор Pentium (R) 4 CPU

7 Модем қажет емес

8 Файлдық жүйесі NTFS

9 Монитор түс беру сапасы 32 бит

10 Монитордың экрандық рұқсаттамасы 1152 нүкте 864 нүктеге

11 Видеокарта 128 Мб

8-кесте. Программалық жабдықтау

Тип Атауы Мүмкіндіктері

Жалпы программалық жабдықтау

Операциялық жүйе Microsoft Windows NT

Server 4.0

Күшті 32-битті көп

есепті сенімді

серверлері ОЖ,

құпиялық,

масштабталатын

МББЖ-ны қолдау.

Microsoft Windows NT

Workstation 4.0

MS Office XP

Дербес ЭЕМ үшін күшті

32-битті көп есепті

сенімді серверлері ОЖ,

38

ЛЕЖ қолдау,

құпиялылығы.

Microsoft Windows 2000 Дербес ЛЕЖ үшін күшті

32-битті ОЖ, ЭЕМ

қолдау.

МББЖ Microsoft Access 2003

Арнаулы программалық жабдықтау.

ҚПП Delphi 7 Локальді және желідегі

базалармен жұмыс

жасайтын арнайы

программалар жасау.

Paradox 7 Локальді база Paradox 7

жұмыс жасау, кестелер

құру, жалған аттар,

драйверлер базасын

жинақтау.

Қорғау

ОЖ паролі Желіге енуді бақылайды.

МББЖ паролі МБ кестелеріне ену құқын анықтайды.

Ақпаратты қорғау мен программалық құралдарына қойылатын талаптар

Ақпаратты қорғау деп – мәліметтер жүйесінде сақталынатын программа

орындалуының басқару мүмкіндігі бар әдістер мен тәсілдер жиынтығын

айтады.

Жүйе келесілерден қорғалынуы керек:

ішкі ақпарат жүйесіне заңсыз кіруден;

қауіпті жағдайда ақпараттың бүлінуі;

байланыс каналдарынан мәліметтердің өту кезіндегі бүлінуі;

операторлардың механикалық қатесі.

39

Ақпараттық және программалық құралдарды бұзылудан және

авторландырылған деректерден алудан қорғау

Ақпаратты қорғау дегеніміз – мәліметтер жүйесінде сақталатын

орындалған программаларға енуді басқаруға мүмкіндік беретін әдістер мен

амалдар жиынтығы.

Ақпаратты және программалық құралдарды қорғау мақсаты – көп

программалы есептеу жүйелеріндегі ақпаратты ойланбай пайдалануды жою,

мәліметтерді пайдалануды қажетсіз орындарды анықтау және оларды жою,

сондай-ақ қателіктердің салдарын жоюда құралдарды таңдау.

Ақпаратты және программалық құралдарды қорғау жүйесі келесі

сипаттарға ие болу керек:

● қауіпсіздік – кездейсоқ және әдейіге емес бұзудан мәліметтердің

қорғанысын қамтамасыз ету, жүйе немесе сонда сақталынатын мәліметтермен

жұмыс істеуге пайдаланушының құқығын анықтауға мүмкіндік беретін

әдістерді ашу модификациясы немесе жиынтығы;

● ұқсастыру – пайдаланушыларға, техникалық құралдарға және

қорғалатын (мәліметтер элементіне, есептерге, программаларға, мәліметтер

базасына) идентификаторларды иемдету (код атауы);

● конфиденциялылық мәліметтерге берілген және олардың қорғаныс

дәрежесін анықтайтын статус;

● құпиялылық – ақпаратты жабық және қорғалуға жататын деп

жариялайтын құқығы;

● өкілеттілік – қорғалған мәліметтермен сол немесе басқа процедураларды

жүзеге асыруда пайдаланушының, терминалдың немесе басқа объектінің

құқығы;

● түпнұсқалық – қойылған идентификатордың объектіге қатыстығын

тексеру.

Кездейсоқ бұзылулардан ақпаратты және программалық құралдарды

қорғау жүйесі келесілерді қарастырады:

40

● вирустарға қарсы программалардың болуы;

● пайдаланушылар үшін сапалы құжаттаманың болуы;

● жабдықтарды жетілдірудің амалдарын пайдалану.

Ақпаратқа және программалық құралдарға санкцияланбаған енуден

сақтандыру үшін келесі бақылау шаралары қолданады:

● парольді пайдалану. Пакетте бекітілетіндер: пакетті ашу паролі, әкімгер

паролі. Бұл пакетті ашуға және нормативті – анықтамалық ақпараттың

өзгерісіне шектеу қоюды қамтамасыз ету;

Белгілі бір директорияларға енуді шектеу;

Пайдаланғаннан кейін ақпаратты есте сақтау құрылғысынан жою;

Техникалық құралдарды және пайдаланушыларды бақылау;

Техникалық құралдардың құқықтарын анықтау (есептерді және

ақпараттық файлдарды пайдалануға келісім берілген жұмыс күндері және

сағаттары);

Техникалық құралдарды, есептерді және ақпараттық файлдардың

пайдаланушыларынан ұқсастыру;

Шектеуі пайдаланудағы ақпараттарды өңдеу кезінде техникалық

құралдардың және пайдаланушылардың жұмысын тіркеу;

Санкцияланбаған әрекеттер кезіндегі сигнализация;

әр түрлі бағыттағы көмекші программалар (бақылау және қорғаныс

механизмі, берілетін құжаттар және т.б. құпиялық графигін ұсыну).

Корпоративтік ақпараттық жүйені (КАЖ) жобалау ерекшеліктері

Қазіргі кездегі мекемелер (корпорациялар) көпжақты қызметтің,

бөлімшелердің территориялық бөлінуінің, серіктестерімен кооперативтік

байланыстардың көп болуына байланысты күрделі құрылымға ие.

Корпоративтік ақпараттық жүйе осындай ірі мекемелердің барлық ресурстарын

және іскерлік процесстерін басқаруды автоматтандыруға бағытталған. Осымен

қатар басқарушылық процесстерді автоматтандыру ақпаратты өңдеуге кететін

шығындарды азайтуға ғана емес, мекеменің жұмыс кезіндегі іскерлік

41

процесстерін және ұйымдық құрылымын динамикалық оптимизациялауға

бағытталған.

Қазіргі кездегі КАЖ-ға келесі талаптар қойылады:

Іскерлік процесстің барлық операцияларында клиенттердің

тапсырыстарының орындалуының толық цикілін басқару, бұған қоса

материалдық ресурстармен қамтамассыздандырылуын бақылау.

Қабылданатын басқарушылық шешімдердің сапасын жоғарлату үшін

қажетті аналитикалық ақпараттың жедел алынуы.

Қазіргі кездегі бюджет жасау технологияларын іске асыру және қажетті

ресурстардың бекітілген жобалар мен қызмет бағыттарымен динамикалық

байланысын қамтамассыз етуі тиіс.

Қатерлерді ескере отырып бизнес-жоспарлау және басқару жүйелерін жасау.

Электрондық құжат алмасу және жұмыс ағындарын басқару жүйелерін

жасау.

КАЖ келесі негізгі қасиеттерге ие:

Модульдік, яғни, мекеменің белгілі бір қызмет түрін автоматтандыратын

және өзара комплекстелетін ақпараттық жүйені жасап, жекеленген

программалық комплекстер бойынша ендіру.

Интегрирленуі, мәліметтер және интерфейстер форматтарын ұсыну

стандарттары негізінде жалпы мәліметтер базалары арқылы программалық

комплекстер арасында ақпараттық алмасуды мүмкін етеді.

Бейімделгіштігі, программалық комплекстердің бизнес-процесстерді

ұйымдастырудың әртүрлі схемаларына сай келуі.

Масштабталуы, автоматтандырылған жұмыс орындарының санының

ендірілетін программалық комплекстерге сай өсуі және ақпараттық жүйені

қолдану тиімділігін жоғалтпай мекемені мекеменің кеңейтуге мүмкіндік

береді.

Құпиялығы, қолданушылардың құзырлық деңгейіне сай ақпараттық жүйеге

енуді қамтамассыз ету.

42

Жоғарыда қарастырылған талаптарды іске асыру үшін басқарушылық

процесстерді локальді автоматтандыру үшін қажетті ақпараттық жүйені

каноникалық жобалаудың көптеген әдіс, тәсілдері жарамсыз болып қалуда, тек

қана CASE, RAD және компоненттік технолгияларды қолдану негізіндегі

ақпараттық жүйені индустриалды жобалаудың әдіс, тәсілдері жобалық

шешімдерді тез жасап және динамикалық өзгеруші қажеттіліктерге сай

бейімделуін іске асыруға мүмкіндік береді.

Қазіргі күнгі КАЖ архитектурасы іскерлік процесстің күрделі

операцияларын бір бүтін ретінде бақаруға мүмкіндік беретін ақпараттық

жүйенің программалық компоненттерінің клиент-серверлік әрекеттесу

принциптеріне немесе транзакцияның орындалуына негізделеді. Сондықтан

мұндай ақпараттық жүйелер транзакцияны жедел өңдейтін жүйелер (OLTP-

OnLine Transaction Processing) деп аталады.

КАЖ-ң клиент-серверлік архитектурасы қолданушылардың ақпараттық

жүйемен және іскерлік процесстер немесе ұзақ транзакцияларды орындау

процессінде өзара әрекеттесуін қарапайымдандырады. Ұзақ транзакцияны

КАЖ-ға жүгінуді талап ететін, әр қайсысы бүкіл жиынтық орындалмай еш

бағалыққа ие болмайтын іскерлік процесстің операциялар жиынтығы ретінде

қарастыруға болады. Қысқа транзакцияны немесе жәй транзакцияны КАЖ

компонентінің біреуіне жүгіну немесе клиенттің серверге жүгінуі ретінде

қарастыруға болады.

Сервер ретінде клиенттің ақпараттық қажеттілігіне қызмет көрсететін

процессті түсінуге болады. Әртүрлі архитектураларда процесс ретінде

мәліметтер базаларын іздеу немесе жаңарту болуы мүмкін, сонда сервер

мәліметтер база сервері деп аталады немесе процессті мәліметтерді өңдейтін

процедура орындауы мүмкін, мұндай жағдайда сервер қосымша сервер деп

аталады.

Сервермен байланысты анықтау, қызмет көрсетуге сұрау түрін анықтау,

серверден қызмет көрсету нәтижесін алу, қызмет көрсетудің аяқталуын растау

клиенттің міндеттері болып табылады. Қызмет көрсетуге сұрау жіберетін соңғы

43

қолданушы, сондай-ақ соңғы қолданушымен шақырылған қосымша да клиент

болуы мүмкін.

Жалпы жағдайда клиент-серверлік архитектура өзіне ұсынудың үш

деңгейін қосады:

Мәліметтерді қолданушымен ұсыну деңгейі;

Мәліметтерді қосымшамен өңдеу деңгейі;

Мәліметтер базасымен өзара әрекет ету деңгейі;

Бұл схема бойынша бір жағдайда қолданушы қосымшаның бақылауы мен

қайта құруынан кейін мәлімметтер базасына түсетін мәліметтерді енгізеді,

басқа жағдайда қажетті мәліметтер үшін мәліметтер базаларына жүгінетін

қосымшамен мәліметтерді өңдеуге сұраныс жібереді. Қажетті мәліметтерді

алып, қосымша оларды өңдейді, ал нәтижелерін мәліметтер базасына немесе

қолданушыға ыңғайлы түрінде береді, мысалы, мәтіндік құжат, электрондық

кесте, график түрінде береді.

Клиенттер және серверлер локальдік немесе глобальдық есептеуіш

желінің әртүрлі түйіндерінде орналасқан кезде клиент-серверлік архитектура

көп қолданушылық жұмыс режимін іске асырады және бөлінгіш болып

табылады. Локальді желінің орталықтандырылған есептеуіш жүйеден

артықшылығы бұрын орнатылған есептеуіш құрылғылар арасындағы өзара

қәрекет принциптерін қайта қарастырусыз біртұтас өткізу ортасы көмегімен

есептеуіш ресурстарға ашық қосылу және қолдануында.

Есептеуіш желіде клиент-серверлік архитектура түрліше іске асуы

мүмкін. Нақты сұлбаны таңдау түрлі нұсқалар мекеменің алыстатылған

бөлімшелерінің территориялық бөлінуімен, эксплуатациялық беріктік

талаптарымен, тез әрекет етуімен, қызмет көрсету қарапайымдылығымен


Технологиялық жабдықталуы – ақпараттық технологиялар және олардың

ішінен нақты есептерді шешуге арналған ең қолайлысын таңдау әдістерінің

жиынтығы.

44

Математикалық жабдықталуы – ең озық есептеу техникасының көмегімен

банк рейтингін талдаудың ақпараттарын өңдеу және есептерді шешуге арналған

математикалық әдістердің, үлгілер мен алгоритмдердің жиынтығы.

Математикалық жабдықтау экономикалық моделін, блок-схемасын, алгоритмін

құрып программалау жобасын жасаймын. Жабдықтау белгілі бір нақты

міндеттерді шешуді қамтамасыз ету керек және міндеттерді шешу

барысындағы дербес ЭЕМ-нің қызметін басқарып, оның орындалуын бақылап

отырады.

4-сурет. Математикалық жабдықтаудың блок-схемасы

Лингвистикалық жабдықтау – бұл, ақпаратты автоматты түрде өңдеудің

тиімділігін арттыру және адамның ақпараттық техникалық құралдармен

байланысын жеңілдету үшін пайдаланатын тілдік, құралдардың, ғылыми-

техникалық терминдердің, табиғи тілді қалыптастыру ережелірінің жиынтығы.

ФҚЖТАЖ -нің лингвистикалық жабдықтауына алгоритмдік тілдер: Паскаль

мен DELPHI жатады, ал ақпараттық тілдерге: Paradox, Database Desktop кіреді.

ФҚЖТ

ҚАҚ=S;

Енгізу(“ӨҚ”, “ОҚ”)

ӨҚ=x1; ОҚ=x2;

S=x1/x2;

шығару(S);

соңы

45

Эргономикалық жабдықтау – жұмыстың әр түрлі сатысындағы адамның

жоғары тиімділікпен жұмыс істеуіне дұрыс жағдайлар жасау және сонымен

бірге оны игеру мақсатына бағытталған әдістер мен құралдар жиынтығы.

ФҚЖТАЖ -нің эргономикалық жабдықтау құрамына мыналар кіреді:

жұмыс орындарында, ақпараттық үлгілерге және жұмыскерлер

құрамына эргономикалық сараптауды қалыптастыруды қамтамасыз ететін

құжаттар пакеті; бұл талаптарды іске асырудың мақсатқа сай тәсілдерін таңдау;

оларды іске асыру деңгейінің эргономикалық сараптамасын жүзеге асыру;

жұмыскердерді даярлау деңгейіне және іріктеу жүйесіне қойылатын

талаптарды негізге ала отырып тұжырымдауды қамтамасыз ететін әдістер, оқу-

әдістемелік құжаттар және даярлаудың техникалық құралдар кешені.

1.5 Концептуалдық схема

Концептуалды схема ақпараттық жүйе құру мен оның іс атқарауында

басты әдістемелік тұрғыда қарастыруда көрсетеді. Ақпараттық жүйенің негізгі

концептуалды схемасы тұтас жүйе тұрғызудың әдістемелік аспектілерін

бейнелейді және негізгі құралдарды анықтайды.

Ақпараттық жүйелер құрамындағы элементтердің атқару роліне қарай

екі бөлшекке бөледі. Ол функционалды және жабдықтаушы бөлшек.

Функционалды бөлігіне функционалды жүйелердің комплексі жатады, ол

жабдықтаушы бөлшекке жабдықтаушы жүйешелер жатады. Кәсіпорынның

қаржылық жағдай аудитінің ақпараттық жүйесін тұрғызудың концептуалды

схемасы 5-суретте көрсетілген.

46

5-сурет. Концептуалдық схема

47

Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық жүйесі

Жабдықтау бөлімі Фунционалдық жабдықтау

Техникалық жабдықтау

Программалық жаюдықтау

Ақпараттық жабдықтау

Фунционалдық бөлім

Фирманың

қаржылық

бөлімі

Ақпараттық базаМатематикалық

жабдықтау

15

48

48

Кәсіпорын туралы

мәліметтер базасы

Коммериялық

фималардың негізгі

мәліметтер базасы

-Капитал жеткіліктілігі -менеджмент -табыстылық-кәсіпорын

Өңдеу

Тез өтімділіккоэфициент

Дебиторлық қарыздардың айналым коэфициенті

Несие қарыздарының айналым кезеңі

Несиелердің орнын толтыру коэфициенті

Төлем қабілеттілігінің коэфициенті

Кәсіпорын несиегерлерінің қатерден қорғалу

көрсеткіштері

Деңгейі, Басымдық көрсеткен коэфициент, Уақыты, Алған рейтингі, мөлшері, коэфициент

47

2 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙ АУДИТІНІҢ

АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕСІН ТҰРҒЫЗУДЫ ЖОБАЛАУ

2.1 Ақпараттық жүйедегі есептің орны

Бұл ақпараттық жүйе келесі есептер кешенінен тұрады:

- Тез өтімділік коэффиценті

- Дебиторлық қарыздардың айналым коэфициенті

- Несие қарыздарының айналым кезеңі

- Несиелердің орнын толтыру коэфициенті

- Төлем қабілеттілігінің коэфициенті

2.2 Есептің қойылымы.

Коммерциялық фирма рейтингін талдаудың ақпараттық жүйесіндегі

негізгі мәселе Мемлекеттік Шағын Кәсіпкерлікті Қаржылық Қадағалау

Департаментіне дер кезінде ақпараттарды беріп отыру. Есептің мақсаты –

«Прогресс» жауапкершілік шаруашылық серіктестігінің қаржылық жағдайын

талдау және оның ақпараттық жүйесін тұрғызу. Сонымен қатар есептер, кіріс

ақпараты, шығыс ақпараты көрсетілген.

1. Есептер:

- Тез өтімділік коэффиценті

- Дебиторлық қарыздардың айналым коэфициенті

- Несие қарыздарының айналым кезеңі

- Несиелердің орнын толтыру коэфициенті

- Төлем қабілеттілігінің коэфициенті

2. Кіріс ақпараты:

- Капитал жеткіліктілігі,

- Менеджмент

- Табыстылық

- Кәсіпорындардың өтініштері

- Тәуекелділік

49

3. Шығыс ақпараты:

- Кәсіпорын несиегерлерінің қатерден қорғалу көрсеткіштері.

2.3 Кіріс ақпараттары

Кіріс ақпараты – бұл пернетақтадан түскен сигналдар, мәліметтер,

құжаттар түрінде түскен ақпарат және ақпараттық жүйелердің функцияларын

орындау үшін қажет.

Кіріс құжаттары және олардың негізінде алынған файлдар өз кезегінде

шапшаң және шартты – тұрақты болып бөлінеді, бұл жерде материалдық,

еңбектік, технологиялық және басқа да нормалар мен нормативтер және барлық

керекті мәліметтер көрсетілген.

Қайта өңдеуге түсетін ақпарат бақылаудан өтуі қажет. Ең аз қажет етілетін

бақылау пайдаланушының визуалды бақылауы болып табылады, сонымен қатар

ақпаратты пакетке енгізу кезінде бағдарламалық бақылау қарастырылған.

Есепті шешу кезінде қосымша әдістер мен бақылау формалары қарастырылуы

қажет.

9-кесте. Кіріс ақпараты

Кіріс Құжат Ақпарат көзі

Белгіленуі Аты Ұсыну түрі

K Капитал

жеткіліктілігі

құжат Фирма резерві

M Менеджмент құжат Басшы

T Табыстылық құжат Салымдар

KO Кәсіпорындардың

өтініштері

құжат Клиент

S Тәуекелділік құжат Арнайы мамандар

50

10-кесте. «Капитал жеткіліктілігі» кіріс құжатының ақпараттық құрылымдық бірлігінің

сипаттамасы мен тізімі

Құжат аты: Капитал жеткіліктілігі

Белгіленуі Көрсеткіштер

реквизит белгі Реквизит негіз

year Уақыты 5

kolemi капитал көлемі 10

kap. typi капитал түрі 15

kap nomeri капитал номері 7

11-кесте. «Менеджмент» кіріс құжатының ақпараттық құрылымдық бірлігінің сипаттамасы

мен тізімі

Құжат аты: Менеджмент



basshi Басшы 5

baskaru adisi Басқару әдісі 10

aktiler Актілер жиыны 10

12-кесте. «Табыстылық» кіріс құжатының ақпараттық құрылымдық бірлігінің сипаттамасы

мен тізімі

Құжат аты: Табыстылық



year Уақыты 5

tabis табыс көзі 10

perspektiva перспектива 12

rentable рентабелділік 7

51

13-кесте. «Өтімділік» кіріс құжатының ақпараттық құрылымдық бірлігінің сипаттамасы

мен тізімі

Құжат аты: Кәсіпорындардың өтініштері



nomeri Құжат номері 5

dengei Деңгейі 10

KA Кәсіпорынның атауы 15

14-кесте. «Тәуекелділік» кіріс құжатының ақпараттық құрылымдық бірлігінің сипаттамасы

мен тізімі

Құжат аты: Тәуекелділік



year Уақыты 6

name тәуекел атауы 15

bagiti тәуекел бағыты 20

basshi tap. басшы тапсырмасының

орындалуы

8

2.4 Шығыс ақпараттары

Шығыс ақпараты – бұл басқару объектісіне, қызметшіге немесе басқа

басқару жүйелеріне берілетін құжаттар, мәліметтер және сигналдар түрінде

берілетін және ақпараттық жүйелер функцияларын орындау нәтижесінде

алынған ақпарат.

52

15-кесте. Шығыс ақпараттары

Шығыс Құжат Ақпараттың берілуі

Белгіленуі Аты Ұсыну түрі

DLK Тез өтімділік

коэффициент

құжат Статистикалық

Агенттік

DKK Дебиторлық

қарыздардың

айналым

коэффициенті


Агенттік

KKA Несие

қарыздарының

айналым кезеңі


Агенттік

KOK Несиелердің

орнын толтыру



Агенттік

MCK Төлем

қабілеттілігінің



Агенттік

16-кесте. «Тез өтімділік коэфициенті» шығыс құжатының ақпараттық құрылымдық

бірлігінің сипаттамасы мен тізімі

Құжат аты: Тез өтімділік коэффициенті



dengei Деңгейі 2

koefisient Басымдық көрсеткен


10

year Уақыты 15

53

raiting Алған рейтингі 7

17-кесте. «Дебиторлық қарыздардың айналым коэфициенті»шығыс құжатының ақпараттық құрылымдық бірлігінің сипаттамасы мен тізімі

Құжат аты: Дебиторлық қарыздардың айналым коэффициенті



year Уақыты 5

koefisient коэффициент 10

ainalim Айналым уақыты 5

18-кесте. «Несие қарыздарының айналым кезеңі»шығыс құжатының ақпараттық құрылымдық бірлігінің сипаттамасы мен тізімі

Құжат аты: Несие қарыздарының айналым кезеңі



year Уақыты 5

nesie несие 10

ainalim Айналым уақыты 5

19-кесте. «Несиелердің орнын толтыру коэфициенті»шығыс құжатының ақпараттық құрылымдық бірлігінің сипаттамасы мен тізімі

Құжат аты: Несиелердің орнын толтыру коэффициенті



year Уақыты 5

nesie несие 10


54

ornin toltiry мөлшері 7

20-кесте. «Төлем қабілеттілігінің коэфициенті»шығыс құжатының ақпараттық құрылымдық бірлігінің сипаттамасы мен тізімі

Құжат аты: Төлем қабілеттілігінің коэффициенті



year Уақыты 5


tolem мөлшері 9

2.5 Ақпараттық база

Ақпараттық база – бұл АЖ-ні жұмыс істеуде қолданылатын реттелген

ақпараттық бірігуі. Ақпарат базасы машинадан тыс ақпарат базасы және

машина ішіндегі ақпарат базасы бөлімдерінен тұрады.

- Машинадан тыс ақпарат базасы АЖ-ні жұмыс істетуде құжаттар мен

белгілердің, мәлімдемелердің бірігуін бейнелеп, есептеу техникасынсыз адамға

түсінікті болатын ақпарат базасының бөлігі. Машинадан ақпарат базасына

жіктеу мен шартты белгілеу жүйелері, мөлшерлік анықтама құжаттар, жедел

ақпарат жатады. Жіктеу мен шартты белгілеу жүйелері мәліметтерді бір мәнді

жазып, ақпаратты есептеу желісінің жадында тиімді іздеп және белгілеу үшін

қолданылады.

- Машина ішіндегі ақпарат массивтері тұрақты, сақтаулы, жедел және қызмет

көрсететін болып келеді. Тұрақты ақпарат массиві мөлшерлік құжаттар мен

анықтамалардан алынып, мәліметтерді өңдеуге дейін қалыптасады және ол АЖ

есептерін шешуде пайдаланылады. Тұрақты ақпарат массивіне жіктегіштер,

анықтамалар, шартты-тұрақты ақпараттар қатысты болады.

2.6 Программалық қамтамасыз ету

55

ЭЕМ-ді программалық жабдықтау мәліметтер базасын өңдеу процедурасын

қамтамасыз ететін программалар кешенінен, программалардан, машина

ресурстарын басқарудан, есептердің орындалуынан және мәліметтер базасы

жүйесін жобалаудан тұрады.

Программалық жабдықтау екі бөлімнен тұрады: жалпы программалық

жабдықтау, арнаулы программалық жабдықтау.

Жалпы программалық жабдықтау – бұл жабдықтаудың кең көлемдегі

қолданушыларға есептелген және ақпаратты өңдеу есебінде жиі кездесетін,

есептеу кезеңінің “және-немесе” шешімін ұйымдастыруға арналған

программалардың бірігуін бейнелейтін АЖ-ны программалық жабдықтаудың

бөлімі. Бұл бөлім үшке бөлінеді: амалдық жүйе, программалық өнімді тұрғызу

жабдығы, сынаққа арналған программалар.

Банк қызметіндегі тәуекелдікті басқарудағы ақпараттық жүйесінің

программалық қамсыздануы келесілерден тұрады:

- Windows’2000 операционды жүйесі негізінде жалпы жүйелік

қамсыздандыру;

- Жұмыс істеу барысында негізгі операциялардың автоматты түрде

орындалуын қамтамасыз ететін программалар модульдерінің жиынтығы, яғни

функционалды қамсыздандыру;

- Қолданушы мен операционды жүйе арасындағы интерфейс пен

мәліметтер базасын қамтамасыз ететін Delphi ортасында программалау;

Delphi программалау ортасы негізгі программаны жазуға мүмкіндік береді.

2.7 Есеп кешенін жүзеге асыруда қолданылатын программалық құралдар

жабдығын сипаттау

Қолданбалы программаларды өңдеу үшін программалау тілдері және

программалау жүйесі қажет. Осы мақсаттарға байланысты Delphi-Borland, C++

және т.б. тілдер кеңінен тараған, осы аталған тілдердің өздерінің ерекшеліктері

бар, осыған байланысты олар негізгі программалау құралы ретінде саналады. 56

Құралдар жабдығының категориясына жоғарғы деңгейдегі тілдер трансляторы

ғана емес, сонымен қатар Ассемблер, компоновщиктер және т.б. жүйелік

программалар жатады. Құралдар жабдығының көмегімен қолданбалы

программалар, жаңа құрал жабдықтары да, операциялық жүйелер де

қарастырылады. Бұл программалық қамтамасыз ету түрі қолданушыны

компьютер ресурстарын басқарудан босатып, аппаратура ортасымен басқаруды

қамтамасыз етеді, яғни ДЭЕМ-де нақты жұмыс істетуге дайындайды. Жүйелік

қамтамасыз ету операциялық жүйелерден, МББЖ-дан, МБ-ның дистанциондық

өңдеуінен тұрады. Жүйелік қамтамасыз ету қолданбалыдан машина тәуелділігі

бойынша ажыратылады. Қолданбалы программалар кейбір есептерді шешу

тұрғысынан қарастырғанда тиімді болып келеді, осыған байланысты ЭЕМ

құрал ретінде пайдаланады,яғни есептегіш жүйеге емес жұмыстың пәндік

жағына көңіл бөлінеді. ДЭЕМ программалық қамтамасыз ету нарығы күтпеген

функционалдық мүмкіндігі бар әр түрлі коммерциялық МББЖ және

программалау тілдері бар. Осы құралдар әр түрлі болғандықтан кез келген

қолданушының, білікті маман сұраныстарын қанағаттандырады. Көптеген

коммерциялық программалар ЭЕМ-ге арналған Cobol-e, Pascal, C++, Borland

Pascal 7.0, FoxPro 2.0 мәліметтер базасы тілдерінде жазылған.

Есептеуіш техника мен программалау технологияларының дамуы Borland

фирмасының жаңа программалық Delphi өнімін алып келді. Delphi - бұл

Windows-та жұмыс істейтін программаларды, қосымшаларды тез өңдейтін

(Rapid Application Development - RAD) интегрирленген орта болып табылады.

Ол генератор кодынан, визуалды дизайнерлер және мәліметтер базасын жүргізу

құралдарының және жақсы интерфейсінің болуы, сондай-ақ үйренуге

қарапайымдылығымен сипатталады. Delphi негізінде визуалды жобалау

технологиясы және програмалаудың объектілі-бағытталған әдісі бар. Delphi-дің

бірінші версиясы, Windows 3.1 ортасында жұмыс істеген. Windows 95

шыққаннан кейін, Borland 16 разрядты Delphi екінші версиясын шығарды.

Одан кейін 32 разрядты Delphi-дің үшіншісі шықты. Delphi программасында

57

Borland-пен өңделген Object Pascal тілі қолданды, оның негізі ретінде

классикалық осы тіл алынған.

Келесі Delphi 5.0-дің үш версиясы бар:

Standard – мәліметтер базасын қолдана отырып жеке қосымшаларды өңдеу;

Professional – көптеген қолданушылардың қосымшаларын құруға арналған;

Client-Server Suit – корпоративті қосымшаларды өңдеуге арналған.

Delphi ортасында программалау үшін компьютерге Windows98, Windows NT

немесе толығымен сәйкес келетін операциондық жүйе қажет. Delphi Client-

Server Suit-8 Мб кем емес жедел жады, ал Delphi-ді толығымен орнату үшін

170 Мб қажет. Кез келген дербес компьютер процессоры Pentium, жедел жады

көлемі 8-16 Мб, дисплейі VGA болса, Delphi-дің жұмысын тиімді етеді.

2.8 Программалық қамтамасыз ету құрылымы

Программалық қамтамасыз етудің құрылымы ортақ жүйелі және арнайы

программалық қамтамасыз етуден тұрады. Ортақ жүйелі программалық

қамтамасыз ету - программалар бірлігінен тұратын кең қолданушылар

көлеміне бағытталған есепті ұйымдастыруда және ақпаратты өңдеуге арналған

программалық қамтамасыз ету бірлігі. Операционды жүйе есептеріне жүйенің

барлық ресурстарын басқаруға жауап береді. Операционды жүйе дербес

компьютерлердің аппарат құралдарының ақпараттық қабықшасының ең төменгі

деңгейінен тұрады. Дербес компьютер үлгілерінде, архитектуралары,

мүмкіндіктері әр түрлі операциондық жүйе ресурстары қажет. Қолданушыға

программалық өңдеу және қолдану үшін ұсынылатын қызметтер әр түрлі

болады, яғни операционды жүйе ядросы белгілі қызметтік программалар

көмегімен жүзеге асады. Осы программалар көмегімен дискінің бастапқы

белгіленуі, диск құрылғыларының параметрлерін орнату, жедел жадыны

тестілеу, компьютердің басқа да компоненттерін, ақпараттық баспада жіберу

локальды желілермен байланыс орнатуды жүзеге асырады. Осылай

операциондық жүйе аппарат құралдарын толықтырып, дербес компьютердің

бөлінбейтін бөлігі болып табылады.

58

Windows 2000 Professional операциондық жүйесінің сипаттамасы:

Windows тек қана файлдар мен операция үшін ыңғайлы интерфейспен

қамтамасыз етпейді, сонымен қатар Windows ортасында жұмыс істейтін

программалар үшін жаңа мүмкіндіктер береді. Программалар мүмкіндіктерін

қолдану үшін Windows талаптарына сәйкес жобалануы тиіс, сондықтан оларды

Windows программасы немесе Windows қосымшалары деп атайды.

Windows DOS– та өңделген қарапайым программаларды орындайды, бірақ

мұндай программалар Windows-тың басымдылықтарын қолданбайды, осыған

байланысты баяу жұмыс істейді.

Windows-қа келесі сипаттамалар тән:

- қолдану мен игеру өте қарапайым;

- өнімділік өте жоғары;

- желілік құрылғыларымен жұмыс істейтін әмбебап желілік клиент рөлін

атқарады.

Бұл операциондық жүйе ішінде таратылған желілер, электрондық

пошта, мультимедиа құралдары бар. Windows 2000 операциондық жүйесі

Microsoft фирмасымен Microsoft Office деп аталатын программалар пакетінен

құралған, оған келесі программалар кіреді:

- Microsoft Word мәтіндік редакторы;

- Microsoft Excel электрондық кесте;

- Microsoft Power Point презентация редакторы;

- Microsoft Acces мәліметтер базасын басқару жүйесі;

- Microsoft Schendule күнделік редакторы.

Windows 2000 аппарат бөлігін қолданған кезде қойылатын талаптар:

- 486DX және одан жоғары процессор;

- 6 Мб кем емес жедел жады;

- сәйкес келетін VGA видеоадаптері;

- Windows 2000 толығымен орнату үшін қатты дискінің көлемі 70 Мб

болуы керек.

59

3 АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕ ДЕҢГЕЙІН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ҚОЛДАНУЫ

МҮМКІН БОЛАТЫН САЛА60

3.1 Ақпараттық жүйесін тұрғызуға кететін шығынды есептеу

Ақпараттық жүйені жасап шығаруға кететін шығындарды бағалау жүйені

жасаудың нәтижелерін шығаруда маңызды критерий болып табылады.

Шығындардың есептік деректері 15-кестеде көрсетіліп, анықтамалар берілген.

21-кесте. Есептеуге арналған алғашқы мәліметтер

№ Көрсеткіштер атауы белгіле

нуі

өлшем

бірлігі

Көрсеткіштерді

ң мәні

түсініктеме

1 2 3 4 5 6

Өндіріс алдындағы

шығындар

Кп Мың тг 35,8

1 Жобаны енгізу және

байланыстыру

шығындары.

Жобаны сатып алу

шығындары

Кп1

Кп2

Мың тг 10,0

25,8

2 Дербес компьютер

дің (ДК) құны

Кэвм Мың тг 108,0

3 Жылдық пайдалану

шығындары

Зэ 21,6

4 Бөлімде жұмыс

істейтін

жұмысшылар саны

Ч адам 5

5 Жұмысшылардың

орташа тарифтік

мөлшерлемесі

З тг 0,85

6 Қосымша жалақыны

ескеретін


G

Өндіріс алдындағы Кп Мың тг 35,8

61

шығындар

7 Зейнет ақы қорлар

ына аударуларды

ескеретін


С 0,14

8 Қосымша

шығындарды

ескеретін


Н 0,33

9 ДК –ді пайдалану


V 0,0875

10 ДК-ға берілетін ал

ғашқы жұмыс көлемі

нен пайыз ескеру


Р % 75,0

11 ДК-дің жұмыс уақы

тының жылдық қоры

Тэвм сағат 2214,0 Есептелетін

мәліметтер

12 Есепті шығару

уақыты

Тшығ сағат 30,0 Алдын ала

есептеу

13 Енгізілетін ақпарат

көлемі

Овв Мың

символ

Есепті


14 Өңделетін ақпарат

көлемі

Ообр Мың

символ

Есепті


15 Шығыс ақпаратының

Көлемі

Овых Мың

символ

Есепті


16 Нақты есептелінетін

жылдық уақыт қоры

Фвр сағат 11022,0 Кесте


17 Әр уақыттағы шы-

ғынды уақыт фактор

Енп сағат 0,11

62

ына келтіру

нормативі

15-кестеге анықтама

Сатып алуға кететін шығындарды құрушы есептейді және ол техникалық

тапсырма, техникалық жұмыс жобаларын жасауға кететін шығынжар

соммасы болып табылады. Жобаны енгізуге кететін шығындар енгізу

уақыты бойынша жобаны құраушылардың жалақысын ескерумен есептеледі.

Байланыстыру шығындары жобаны енгізу шығындарына ұқсас жасалынады:

- дербес компьютерлердің құны “Прайст-лист” құжатынан алынады;

- жылдық пайдалану шығындары (16-кесте );

- берілген есептеумен шұғылданатын жұмысшылар саны;

- жұмысшылардың орташа жылдық мөлшерлемесі;

- жобаны енгізілетін кәсіпорынның бухгалтериясы есептейді;

- дербес коипьютерді пайдалану коэффициенті жасалатын есептер

үшін 1-ден аспауы керек;

- дербес компьютерге берілетін жұмыстардың алғашқы көлемінен

пайыз ескеретін коэффициенті автоматты түрде есептелетін есептер көлемінің

пайыз қатынасын біліреді;

- дербес компьютердің жылдық жұмыс уақытының қоры 17-кестеде

есептелінген;

22-кесте. Дербес компьютердің жылдық жұмыс уақытының қоры

Дербес 1 ауысымда Ауысымдар Жылдық ДК-дің

63

компьютер

түрі

ғы жұмыс

сағатының

саны

саны жұмыс

ауысым саны

жылдық

жұмыс қоры

Pentium 8.2 1 270 2214

- есептердің шығарылу уақыты эмприкалық түрде өңделетін

формалар санын ескерумен есептелінеді;

- енгізілетін ақпарат көлемі әрбір енгізілген форма бойынша ақпарат

көлемінің қосындысы ретінде есептелінеді. Бір форма бойынша ақпара көлемі

келесідей анықталады: бір жолдағы максималды белгілер саны бір құжаттағы

жылдың санына және бір жылдағы құжаттар саны көбейтіледі;

- белгілердегі өңделетін ақпарат көлемі енгізілетін ақпарат көлемі

мен есептер кешенін шешу үшін пайдаланатын мәліметтер қорында

сақталынатын ақпарат көлемінің соммасы болып табылады. Өңделетін ақпарат

көлемін Кбайтқа айналдыру үшін алынған қосындыны 6-ға көбейтіп 8-ге бөлу

керек;

- шығатын ақпарат көлемі әрбір форма бойынша шығатын

ақпараттар көлемінің қосындысы ретінде алынады. Әрбір форма бойынша

ақпарат көлемі келесідей анықталады: бір жолдағы белгілер саны құжаттағы

жолдар санына көбейтіледі.

23-кесте. Бір жұмысшының жылдық жұмыс уақытын есептеу

64

Көрсеткіштер өлшем бірлігі Саны

Күнтізбелік уақытКүн 366

Демалыс күндер Күн 53

Мейрам күндер Күн 8

Номиналды күндер Күн 305

Жұмысқа келмеу Күн

Еңбек демалысы Күн 24

Ауырған күндер Күн 11

Мемлекеттік міндет Күн 0

Жылдағы нақты жұмыс

күндерінің саны

Күн 270

Мейрам алдындағы

күндер

Күн 7

Нақты есепті жылдың

жұмыс қоры

сағат 2204,4

Фбр = (жылдағы жұмыс күндерінің нақты саны – мейрам алды күндерінің саны)

* 8,2 – мейрам алды күндерінің саны 7= (270-8)8,2+8*7= 2204,4 сағат.

Жұмысшылардың жобаны енгізбестен бұрын істейтін жұмыстарының

еңбек сыйымдылығы (До) келесі формуламен анықталады:

До = Ч * Фбр (1)

Мұндағы, Ч – жұмысшылар саны, адам

Фбр – бір жұмысшының жылдық жұмыс уақытының қоры, сағат

65

Яғңи, До = 5 * 2204,4 = 11022,0 сағат

Жоба енгізілместен бұрын жұмысшы жасайтын жұмыстар құны (Со), келесі

формуламен анықталады:

Со = До * З [(1+д) * (1+с) + н] (2)

Мұндағы, До – жоба енгізбестен бұрын жұмысшының жұмыстарының еңбек

сыйымдылығы;

З – бір жұмысшының орташа сағаттық тарифтік мөлшерлемесі;

Д – қосымша жалақыны ескеретін коэффициент;

С – зейнетақы қорларына

аударымдарды ескеретін коэффициент;

Н – қосымша шығындарды ескеретін коэффициент.

Со = 11022,0 * 0,85 * [(1+0,7) * (1+0,14) + 0,33] = 21248,2116 = 21,25 мың тг

Ақпаратты автоматты түрде өңдеу жағдайында жұмыстардың еңбек

сыйымдылығы жұмысшыларға қалған жұмыстардан және ДЭЕМ пайдаланудан

тұрады.

Жобаны енгізуден кейін жұмысшыларға қалған жұмыстардың жылдық еңбек

сыйымдылығы (Дост) келесі формуламен есептелінеді:

Дост = До * (1 – р / 100) (3)

Мұндағы, До – жұмысшылардың автоматты жұмыс орнын енгізуден бұрын

жұмыстарының жылдық еңбек сыйымдылығы, сағат;

Р – бастапқы көлемнен ДЭЕМ-ге берілетін жұмыстардың процентін

ескеретін коэффициент.

66

Дост = 11022,0 * (- - 75 / 100) = 2755,5 сағат

Жобаны енгізгеннен кейін жұмысшыларға қалған жұмыстар құны (Сост) келесі

формуламен септелінеді:

Сост = Дост * 3 * [(1 + д) * (1 + с) + н] (4)

Сост = 2755,5 * 0,85 * [(1+1,7) * (1+1,14) + 0,33] = 5312,0529 тг = 5,3 мың тг

ДЭЕМ-ның жылдық пайдалану шығындары 18-кестеде келтірілген.

24-кесте. ЭЕМ-ның жылдық пайдалану шығындары

№ Шығын баптарының атауы Құны (мың тг)

1 Ағымдағы және алдын ала жөндеудегі

шығындар

5,4

Жөндеулер (ЭЕМ құнының 5%) 12,96

2 ЭЕМ тозуы (ЭЕМ құнының 12%) 2,16

3 Материалдарға кететін шығын 0,54

4 Басқа шығындар

Жалпы пайдалану шығындары 21,06

67

Автоматты жұмыс орны жобаның жұмыс істеуімен байланысты жылдық

пайдалану шығындарының үлесі (Свц) келесі формула бойынша есептелінеді:

Свц = Р реш * Т реш * Зэ / Тэем (5)

Мұндағы, Р реш – жыл ішіндегі есептер шешілуінің периоды;

Зэ – жылдық пайдалану шығындары, мың тг;

Тэем – ДК жылдық жұмыс уақытының қоры, сағат;

Т реш – есепті шешу уақыты.

Егер жобадағы есептерді шешу периоды әртүрлі болса, онда ол екі

қосылғыштың қосындысы болып табылады, яғни:

Свц = Свц1 + Свц2

Свц1 = (60 * 15 * 21,060) / 2214 = 8,5609 мың тг

Свц2 = (17 * 15 * 21,060) 2214 = 2,4256 мың тг

Свц = 8,5609 + 2,4256 = 10,9856 мың тг

Жобаны енгізген жағдайда ақпаратты өңдеуге шығатын жылдық шығын (Савт)

келесі формуламен есептелінеді:

Савт = Свц + Сост (6)

Мұндағы, Свц – жобаны енгізу жағдайында ақпаратты өңдеудің пайдалану

шығындары, мың тг;

Савт = 10,9856 +5,3 = 16,2865 мың тг

Автоматтандырылған жұмыс орнын енгізуден түсетін жылдық үнем (Сажо):

Сажо = Со – Савт (7)

Мұндағы, Со – автоматтандырылған жұмыс орнын енгізуден бұрынғы

ақпаратты өңдеу шығындары, мың тг;

Савт – автоматтандырылған жұмыс орнын енгізген жағдайдағы

ақпаратты өңдеу шығындары, мың тг.

Сажо = 21,25 – 16,2865 = 4,9635 мың тг

68

3.2 Ақпараттық өнімді коммерциалық сатуға берілетін кеңестер және

нәтижесін талдау

Ақпараттық жүйесінің тиімділігі ретінде оның тағайындалуына сәйкестік

дәрежесі мен жақсы икемділікті қамтамасыз ету мақсатымен есептеу және

сұраныстарды қалыптастыру үрдістерін ұйымдастыруының дұрыс

тағайындалуы, оның техникалық және методологиялық жетістігі және

экономикалық тұрғыдан ақталатындығы түсініледі.

Ақпараттық жүйенің тиімділігі кезінде келесі көрсеткіштердің

анықтамасын қамтиды: өнімділік, нақтылық, сенімділік, икемділік,

интерфейстің достастығы, интерактивті режимде жұмыс істей алуы және т.б.

Ақпаратты іздеу жүйесінің жұмыс істеу жағдайлары үздіксіз өзгеруі

мүмкін, әсіресе бұл тақырыптық аймақ, яғни нақты қосымшалар, өңдейтін

ақпарат көлемі, сондай-ақ олардың мазмұнына қарасты шешілетін есептер

тізімі. Бұл жағдайда берілген ақпаратты іздеу жүйесі оның элементтері

арасында есептеу көлемін жедел түрде қайта бөлу қасиетін қамтамасыз етуге

едәуір икемді, сондай-ақ жаңа есептер қосуға кеңейтілмелі болып табылады.

Сондай-ақ ақпараттық жүйенің тақырыптық ауданының мазмұнын өзгертуге

қабілетін атап айту керек. Оны банкте ақпаратты өңдеу мен сақтау үшін

мәліметтер қорында сапалық құрамы мен ақпарат көлемінен тәуелсіз

пайдалануға болады. Мәліметтер қорының бүтіндігі оларды пайдалану кезі мен

активті күйде тез сақталуын қамтамасыз етеді. Ақпаратты қамтамасыз етудің

кешені жүйеге түсетін мәліметтерді унификациялауға мүмкіндік беріп, өңдеуді

ыңғайлы түрде келтіреді.

Осы ақпараттық жүйенің сенімділігі жұмыс кезінде өз қасиеттерін ұзақ

уақыт сақтай алуымен сипатталады. Барлық ақпараттық жүйе бір ғана мақсатқа

бағындырылған – қарыз алушының төлемқабілетін жедел, үздіксіз және сенімді

жұмыс істеуін қамтамасыз ету. Жүйенің модульдік құрылуы оның логикалық

байланысын және жалпы стратегиялық бағытталуын кеңейту мен жеке

бөліктерінің жұмыс істеуінің оптималдылығына байланысты.

69

ҚОРЫТЫНДЫ

Қазақстан Республикасының фирма рейтингін анықтайтын ақпараттық

жүйені тұрғыздым. Егер де біз экономика салаларының барлығында

автоматтандырылған жұмыс орнын құратын болсақ біз тек қана жылдам

қызметке қол жеткізіп қоймаймыз, сондай-ақ электронды үкіметтің құрылуы да

тез іске асатын болады.

Бірінші бөлімде фирма (кәсіпкер) дегеніміз не, оның атқаратын

қызметтері қандай, қандай рейтингті анықтайтын әдістер қолданатынын, оның

қалай іске асатынын көрсеттім. Дүниежүзіндегі саясатта болсын, нарықта

болсын дамыған елдер маңызды орын алады, сондай-ақ нарық жағдайы, нарық

ауа райы сол елдерге қарап өзгеріп отырады. Сондықтан ба онда фирманың

қаржылық деңгейін анықтайтын бірнеше жақсы тәсілдер бар. Бірақ, оның бәрі

қолданыста деп түсінбеу керек. Кейбірі жақсы, кейбірі нашар деген сияқты, ол

рейтингтер халықтың да басшылырдың да көңілінен шығуы не шықпауы сол

әдістердің қуатына байланысты болып келеді..

70

Екінші және үшінші бөлімінде фирманың басқару объектісі мен қаржылық

жағдайын талдаудың ақпараттық жүйесіне кеңірек тоқталып, оны құрдым.

Ақпарат жүйесі негізінен ақпарат көздеріне сүйенетіндіктен онда кіріс және

шығыс ақпараттарын атап көрсетіп, оларға жеке-жеке кестелер құрып, анықтап

көрсеттім. Кіріс ақпараттары өңделіп, шығыс ақпаратына негіз болады. Шығыс

ақпараттары бесеу: «Тез өтімділік коэффициент», «Дебиторлық қарыздардың

айналым коэффициенті», «Несие қарыздарының айналым кезеңі»,

«Несиелердің орнын толтыру коэффициенті», «Төлем қабілеттілігінің

коэффициенті» көрсеткіш құжаттары болып табылады.

Осы дипломдық жұмысымдағы ақпарат жүйесін тұрғызғандағы рейтинг

талдайтын әдістер мен әдістемелер іске асатын болса, фирманың қаржылық

сенімділігі бойынша құралған тізімін БАҚ беттерінен ай сайын, тоқсан сайын,

жарты жыл сайын, жыл сайын көріп тұрамыз деген үміттемін.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Назарбаев Н.А. Казахстан - 2030. Процветание, безопасность и

улучшение благосостояния всех казахстанцев. Послание Президента страны

народу Казахстана. - Казахстанская Правда, 11 октября 1997г

2. Қазақстан Республикасының Конститутциясы. Алматы, 2003

3. Карминский А.М., Нестеров П.В. “Информатизация бизнеса”.

4. “Автоматизированные информационные технологии в экономике”.

Учебник под общей ред. И.Т. Трубилина.

5. Н.Б.Бралиева, Қ.С.Байшоланова, Н.Л.Гагарина “Экономикада-ғы

ақпараттық жүйелері”. Оқу құралы. Алматы, 2001

6. Н.Б.Бралиева, Л.А.Байбөлекова, Қ.Т.Балашов “Ақпараттық

менеджмент негіздері”. Оқу құралы. Алматы: Экономика, 2000

71

7. Е.Г.Неверова “Исследование проблем баз данных для

информационных систем”. Сборник статей “Информационные системы в

экономике”. Алматы: Экономика, 1997

8. Н.Б.Бралиева, В.Ф.Тимошенко, Н.Л.Гагарина “Информационные

системы бизнеса”. Алматы, 1994

9. Қ.С.Байшоланова “Ақпараттық жүйелер теориясы”. Оқу құралы.

Алматы: Экономика, 2002

10. Н.Л.Гагарина “Анализ данных на компьютере”. Алматы:

Экономика, 2002

11. Е.Т.Тулегенов, Н.Б.Бралиева, Л.А.Стороженко, И.А.Матвеева

“Бухгалтерские информационные системы”. Алматы: Экономика, 2000

12. А.Ө.Биярова “Экономикалық кибернетика”. Оқу құралы. Алматы,

2001

13. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. “Кәсіпорын экономикасы”

Алматы 2003 ж.

14. Смирнова Т. и др. “Проектирование экономических

информационных систем ”.

15. Қ.С. Байшоланова Ақпараттық жүйелер теориясы, Алматы:

Экономика -2002ж.

16. Н.Б.Бралиева, Қ.С.Байшоланова, Н.Л.Гагарина “Экономикадағы

ақпараттық жүйелері”. Оқу құралы. Алматы, 2001 ж.

17. Н.Б.Бралиева, Л.А.Байбөлекова, Қ.Т.Балашов “Ақпараттық

менеджмент негіздері”. Оқу құралы. Алматы: Экономика, 2000 ж.

18. Бралиева Н.Б., Куличихин А.А. “Информационные аспекты

создания и функционирования автоматизированных информационных систем”.

19. Төлегенов Е.Т. “Бухгалтерлік ақпарат жүйелері”. Оқу құралы

Экономика 2001 ж.

72

ҚОСЫМШАЛАР

74

КІРІСПЕ”ип... · web viewПЛ = А/1 + 0,5 А/2 + 0,3 А/3 П П /1 + 0,5 П/2 + 0,3...

Documents