thaqalain.irthaqalain.ir/wp-content/uploads/2015/11/imamsajjadalayhesalam-kash… · web...
TRANSCRIPT
فهرست
3.........................................................................................................................................................................چکیده
3..................................................................................................................................................................کلیدواژگان:
3.......................................................................،زین‌العابدین،عبادت.علیهم‌السالم،اهل‌بیت‌علیه‌السالمامام‌سجاد
3..........................................................................................................................................................................درآمد
4...........................................................................................................صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلمدوران‌رسول‌خدا
6..........................................................................................................صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلمپس‌از‌رسول‌خدا
6............................................................................................................................................فشار‌اقتصادی۱
6.............................................................................................................................................................ترور۲
7..........................................................................................................................تبعید‌و‌محدودیت‌ارتباطی۳
7.............................................................................................................توسعۀ>مفهوم‌اهل‌بیت‌علیهم‌السالم
9..................................................................................................................علیه‌السالمدوران‌حاکمیت‌امیرالمؤمنین
10...................................................................................................................................علیه‌السالمدوران‌امام‌حسن
11......................................................................................................................علیه‌السالمدوران‌امامت‌امام‌حسین
14.................................................................................................................دوران‌امامت‌حضرت‌سجاد‌علیه‌السالم
15...........................................................در‌دوران‌امامت‌علیه‌السالمبرخی‌مشکالت‌پیش‌روی‌امام‌سجاد
15..........................................................................................................................................اوضاع‌دینی‌مردم۱
17.............................................................................................................................................افسردگی‌مردم۲
17......................................................................................................................................شدت‌محن‌و‌خفقان۳
19......................................................................................................................علیه‌السالمراهبرد‌امام‌سجاد
20..............................................................................................................................................................کمیت۱
21.....................................................................................................................زهد‌و‌عبادت‌قرآنی)منصوص(۲
22...................................................................................................................زهد‌و‌عبادت‌عاشقانه‌و‌بی‌توقع۳
25....................................................................................................................................................زهد‌عالمانه۴
25.............................................................................................................................................عرفان‌در‌صحنه۵
27...............................................................................................علیه‌السالماقبال‌عمومی‌به‌حضرت‌سجاد
27.................................................................................................................................................بزرگان‌هم‌عصر
29....................................................................................................................................دانشمندان‌نسل‌های‌بعد
30............................................................................................................................................سالطین‌و‌دشمنان
امام‌سجاد السالم اقدامات ایجادشده علیه فرصت از استفاده 32............................................................برای
32.........................................................................................................رشد‌آمار‌شاگردان‌به‌صورت‌چشمگیر۱
32............................................................................................................آموزش‌مسائل‌ابتدایی‌دین‌به‌عموم۲
32.........................................به‌عنوان‌مرجع‌اصلی‌و‌اصیل‌علمی‌و‌اجتماعی‌علیهم‌السالم.معرفی‌اهل‌بیت۳
السالم علیهم اهل‌بیت والیی 34...................................................................................................................جایگاه
37................................................................................................تخریب‌علمی‌و‌عملی‌مکتب‌خلفا‌و‌بنی‌امیه۴
38.........................................................................................................................تبیین‌روش‌های‌ارتباط‌با‌خدا۵
39.................................................................................ایجاد‌شبکۀ>زنجیره‌‌ای‌رسانه‌های‌قبایل)بحث‌غالمان(۶
40.........................................................................................................برخورد‌کریمانۀ>امام‌با‌مخلوقات‌الهی۷
42....................................................................علیه‌السالم.گرم‌نگه‌داشتن‌تنور‌محبت‌مکنون‌به‌امام‌حسین۸
43.................................................................................................................................................................کالم‌پایانی
44..........................................................................................................................................................................نتیجه
منابع 44.............................................................................................................................................................فهرست
چکیده‌‌از‌مناصbbب‌اجتمbbاعی‌وعلیهم‌السbالماز‌انحرافbbات‌مهم‌صbدراسbbالم،جداسbbازی‌اهل‌بیت
،با‌بی‌حرمتی‌بbbه‌اهل‌بیت‌پیbbامبر‌صbbلی‌اللbbه61دینی‌بود؛به‌گونه‌ای‌که‌در‌عاشورای‌سال‌‌‌رخ‌داد.در‌این‌مقالbbه،علیه‌السbbالمعلیه‌و‌آله‌و‌سلم،فاجعۀ>خون‌بار‌شهادت‌امام‌حسین
کوشbbیده‌ایم‌اقbbدامات‌حضbbرت‌سbbجاد‌علیbه‌السbالم‌درراسbbتای‌رویش‌اسbbالم‌و‌بازسbbازی‌‌بررسی‌و‌ارائه‌شود؛نیز‌نشان‌داده‌شود‌کbbه‌امام‌سbbجاد‌علیهم‌السالمشخصیت‌اهل‌بیت
صلی‌الله‌علیه‌و‌آلهعلیه‌السالم‌چگونه‌با‌اقدامات‌خود،دقیقا‌بر‌همان‌منهاج‌رسول‌خدا‌‌و‌سه‌امام‌قبل‌خود‌علیهم‌السالم،مسلمانان‌را‌به‌اهل‌بیت‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیbbهو‌سلم
علیهمو‌آله‌و‌سلم‌جذب‌کرد‌و‌زمینۀ>امامت‌امامان‌بعدی‌و‌اقبال‌مسلمانان‌بbbه‌اهل‌بیت‌را‌فراهم‌ساخت‌و‌آنان‌را‌با‌اسالم‌و‌تعالیم‌آن‌آشتی‌داد.السالم
،زین‌العابدین،عبادت.علیهم‌السالم،اهل‌بیت‌علیه‌السالمامام‌سجاد‌کلیدواژگان:
درآمد‌‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم،پس‌از‌رسول‌خدا‌علیه‌السالمشاید‌هیچ‌معصومی‌مثل‌امام‌سجاد
با‌اقبbbال‌و‌تعظیمی‌کم‌نظbbیر‌مواجbbه‌از‌سوی‌تمامی‌نحله‌های‌فکری‌و‌جریان‌های‌سیاسی‌نشد.به‌راستی،چرا‌امام‌سجاد‌علیه‌السالم‌با‌چbbنین‌اقبbbالی‌روبه‌رو‌شbbدند؟بbbرای‌نمونbbه،
علیهم‌السbbالم‌نشان‌داده‌است‌با‌اهل‌بیتالعثمانیة‌بعضی‌کتبش،مثل‌جاحظ‌که‌خود،در‌چندان‌میانه‌ای‌ندارد،دربارۀ>حضرت‌سجاد‌علیه‌السالم‌می‌گویbbد:»تمbbام‌مbbردم‌علی‌رغم‌اختالف‌در‌مذاهبشان،بر‌اینکه‌علی‌بن‌حسین‌برترین‌اهل‌زمان‌بود‌و‌در‌تمامی‌جهات‌بbbر
ناگفته‌نماند‌سیداحمدبن‌موسی،استاد‌عالمه‌حلی‌و‌از1همه‌مقدم‌بود،اتفاق‌نظر‌دارند.«نواخته‌است.3و‌متعصب2اعاظم‌شیعه،جاحظ‌را‌با‌القابی‌همچون‌ناصبی
.۵۴،ص۱.کشف‌الغمة،ج1.۵۹ص.بناء‌المقالة‌الفاطمیة،2.۶۵.همان،ص3
و»عbbالم‌اهbbل1همچنین،سعیدبن‌مسیب‌که‌تراجم‌نویسان‌اهل‌سنت‌او‌را»سbbیدالتابعین«صbbحاح‌او‌را‌ماننbbد‌مرسbbالت‌می‌داننbbدو3و‌بلکه‌اعلم‌زمان‌خود‌در‌حالل‌و‌حرام2مدینه«دربارۀ>حضرت‌بbbا‌حسbbرت‌می‌گویbbد:»هرگbbز‌برتbbر‌از‌علی‌بن‌حسbbین4می‌شمارند،مسانید
ندیbbده‌ام‌و‌هbbربbbار‌او‌را‌دیbbدم،از‌دوران‌کbbودکی‌در‌برابbbر‌عظمت‌او،خbbود‌را‌مالمت‌نمونه‌های‌فراوان‌دیگر‌نیز‌وجود‌دارد‌که‌در‌اثنای‌بحث‌خواهد‌آمد.5کردم.«
سر‌این‌تعظیم‌شگفت‌چیست؟این‌نوشتار‌بر‌آن‌است‌از‌علل‌این‌اتفbbاق‌و‌زمینه‌سbbازی‌‌علیهم‌بbbرای‌رویش‌دوبbbارۀ>اسbالم‌عمومbا‌و‌مکتب‌اهل‌بیت‌علیbbه‌السbالمحضbbرت‌سbbجاد
خصوصbbا‌پbbردهبbbردارد.بنbbابراین،الزم‌اسbbت‌پیشbbینۀ>تالش‌هbbابbbرای‌تبلیbbغ‌جایگbbاهالسالم‌را‌به‌صورت‌گذرا‌بررسی‌کنیم.علیهم‌السالماهل‌بیت
صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلمدوران‌رسول‌خدا
از‌ابتbbدای‌رسbbالت‌تbbا‌واپسbbین‌روزهbای‌منتهی‌بbbه‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلمرسول‌خدا‌‌بارها‌دربارۀ>تمسک‌به‌منابع‌اصیل‌دین‌به‌جامعه‌تذکر‌داده‌بودنbbد‌و‌مصbbداق‌آن6شهادت،
برای‌نمونbbه،»حbbدیث‌ثقلین«7و‌اهل‌بیت‌علیهم‌السالم‌دانستند.قرآنمنابع‌را‌منحصر‌در‌‌‌بیbbان‌فرمودنbbد.این‌روایbbات‌کbbه‌در‌کتب‌فbbریقین‌آمbbده‌و‌تbbواتر‌معنbbوی‌اش8را‌پنج‌نbbوبت
اهل‌بیت‌علیهم‌السالم‌را‌مهم‌ترین‌عامbbل‌بازدارنbbده‌از‌سbbقوط‌و‌انحbbراف9قطعی‌است،سbbال،بارهbbابbbه۲۳معرفی‌می‌کنند.رسول‌اکرم‌صلی‌اللbbه‌علیbbه‌و‌آلbbه‌و‌سbbلم‌درطbbول
.۶۷،ص۱۱.تهذیب‌الکمال،ج1.۲۱۸،ص۴.سیر‌أعالم‌النبالء،ج2.۷۵،ص۴.تهذیب‌التهذیب،ج3.۲۱۸،ص۴.سیر‌أعالم‌النبالء،ج4.۳۰۳،ص۲.تاریخ‌یعقوبی،ج5.شهادت‌حضرت‌از‌مشهورات‌بین‌مسلمانان‌است.وجود‌اختالف‌از‌بعد‌قاتل‌و‌کیفیت‌قتل‌است.6
جلد‌ششم‌تهذیب‌و‌عالمه‌حلی‌در‌صفحۀ>۲المقنعة‌و‌شیخ‌طوسی‌در‌صفحۀ>۴۵۶شیخ‌مفید‌در‌صفحۀ>جلد‌دوم‌تحریر‌األحکام،شهادت‌حضرت‌را‌به‌سبب‌مسمومیت‌می‌دانند.اهل‌سنت‌نیز۱۱۸
هم‌داستان‌اند.حاکم‌در‌مستدرک،شهادت‌حضرت‌را‌آورده‌و‌ذهبی‌در‌تلخیص‌تصحیح‌کرده‌و‌احمد‌درمسند‌آورده‌که‌شعیب‌األرنؤوط‌صحیح‌دانسته‌و....
در‌کتاب‌درخصوص‌روایات‌رسول‌خدا800برای‌نمونه،مرحوم‌سید‌عبدالعزیز‌طباطبایی‌بیش‌از.7معرفی‌کرده‌است.نک:اهل‌بیت‌فی‌المکتبة‌العربیة.فضایل‌اهل‌بیت
.در‌جلد‌اول‌و‌دوم‌کتاب‌نفحات‌االزهار،به‌صورت‌مفصل‌بحث‌شده‌است.8.همان.9
وجbbوب‌حب‌و‌تمسbbک‌و‌رجbbوع‌بbbه‌اهل‌بیت‌علیهم‌السbbالم‌بیانbbاتی‌فرمودنbbدکbbه‌محbbدثاناسالمی‌با‌مذاهب‌مختلف،آن‌ها‌را‌نقل‌کرده‌اند.
،تحرکbbاتی‌صbbلی‌اللbbه‌علیbbه‌و‌آلbbه‌و‌سbbلممتأسفانه‌در‌همان‌روزهای‌حیات‌حضرت‌خاتم‌‌صورت‌گرفت.برای‌علیهم‌السالمبرای‌ازبین‌بردن‌این‌جایگاه‌و‌تخطئه‌و‌تخریب‌اهل‌بیت
بهتان‌می‌زدند‌و‌به‌کارهای‌ایشان‌نسbbبت‌خالف‌شbbرع‌علیه‌السالممثال،به‌امیرالمؤمنین‌‌می‌پرسیدند‌آیا‌بbbا‌چشbbم‌خbbودت‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلممی‌دادند‌و‌وقتی‌رسول‌خدا
دیده‌ای‌علی‌چنین‌و‌چنان‌کرده‌اسbbت،می‌گفتنbbد:»خbbیر؛امbbا‌بغض‌علی‌دسbbت‌خودمbbان‌‌از‌مصادیق‌این‌تحرکات‌که‌عالمه‌البانی‌آن‌را‌صحیح‌شمرده،این‌است:بریbbدۀ>1نیست.«
اسلمی‌می‌گوید‌که‌قرار‌گذاشتیم‌از‌علی‌بbbه‌رسbbول‌خbدابbbدگویی‌کbbنیم‌و‌او‌را‌از‌چشbbم‌حتی‌بار‌پنجمی‌که‌حضرت2پیامبر‌بیندازیم‌که‌با‌خشم‌و‌دفاع‌قاطع‌حضرت‌مواجه‌شدیم.
می‌خواستند‌حدیث‌ثقلین‌را‌بیان‌فرمایند،این‌افراد‌مجلس‌را‌متشنج‌کردند‌و‌بbbرخی‌نbbیز‌‌این‌کالم‌خbbود‌را‌مکتbbوبیbbا‌امضbbا‌صلی‌الله‌علیbbه‌و‌آلbbه‌و‌سbbلمصالح‌ندیدند‌رسول‌خدا
3کنند.
صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلمپس‌از‌رسول‌خدا‌‌نیز‌دستگاه‌حاکم‌بbbرای‌ازبین‌بbbردن‌زمینbbۀ>صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلمپس‌از‌رسول‌خدا
رقابت‌و‌کوتاه‌کردن‌دست‌اهل‌بیت‌علیهم‌السالم‌از‌عرصه‌های‌اجتماعی،چند‌اقدام‌کرد؛ازجمله:
.فشار‌اقتصادی۱فشار‌اقتصادی‌بهترین‌حربۀ>جریان‌هbbای‌حbbاکم‌بbbرای‌محbbدودکردن‌اهل‌بیت‌علیهم‌السbbالم
سخت‌گرفتbbه‌می‌شbbد‌علیهم‌السالمبود.در‌این‌دوران،نه‌تنها‌ازنظر‌اقتصادی‌بر‌اهل‌بیت‌‌بلکbه‌حتی‌بbا‌خودداری‌از‌پbرداختن‌سbهم‌بیت‌المbال‌یک‌سbاله4و‌غصب‌فدک‌از‌آن‌جمله‌بود،
.هیثمی‌روایت‌را‌حسنه‌می‌داند.129،ص9.مجمع‌الزوائد،ج1.2223،حدیث222،ص5.سلسلة‌االحادیث‌الصحیحة،ج2.76،ص5؛صحیح‌مسلم،ج9،ص۷.صحیح‌البخاری،ج3.۲۵،ص۵،ج۴،ص۱؛مسند‌أحمد،ج238،ص۴.معجم‌البلدان،ج4
تالش‌کردنbbد‌اطرافیbbان‌آن‌هbbا‌را5بbbه‌طbbرف‌داران‌اهل‌بیت‌علیهم‌السbbالم،مثbbل‌ام‌سbbلمه،پراکنده‌سازند.
.ترور۲ارهاب)ترسانیدن(و‌ترور‌از‌دستاویزهای‌مهمی‌بود‌کbbه‌می‌توانسbbت‌طbbرف‌داران‌اصbbلی
را‌از‌میدان‌به‌در‌کند.از‌مصداق‌های‌بسیار‌معروف‌این‌کارها،قتل‌علیهم‌السالماهل‌بیت‌‌و1مانعان‌زکات‌و‌امثbال‌مالک‌بن‌نویره‌بbود‌که‌هم‌ازنظbر‌مبانی،خالف‌مسلمات‌اسالم‌بbود
همچbنین،2هم‌ازنظر‌عرفی،بسیاری‌را‌شbگفت‌زده‌کbرد؛ازجملbهشbخص‌خلیفbۀ>دوم‌را.نقش‌بسbbزایی‌ایفbbا‌علیهم‌السbbالم‌در‌ارعاب‌طbbرف‌داران‌اهل‌بیتشهادت‌حضرت‌زهرا
کرد.
.تبعید‌و‌محدودیت‌ارتباطی۳،مbbانع‌ارتبbbاط‌تbbودۀ>طbbرف‌دار‌علیهم‌السالمدستگاه‌حاکم‌برای‌کمتر‌جلوه‌کردن‌اهل‌بیت
یbابbابbه3آن‌ها‌با‌اهل‌بیت‌علیهم‌السالم‌می‌شbد،بbا‌کbوچ‌دادن‌این‌تbوده‌بbه‌منbاطق‌دیگر‌زندان‌افکندن‌و‌تبعیدکردن‌آن‌ها‌یbbابbbا‌ایجbbادتbbرس.درواقbbع،طbbرف‌داران‌اهل‌بیت‌علیهم‌السالم‌را‌با‌آزار‌و‌اذیت‌و‌شکنجه‌از‌اطراف‌حضرات‌می‌پراکندند؛به‌گbbونه‌ای‌کbbه‌ارتبbbاط‌نزدیک‌با‌اهل‌بیت‌علیهم‌السالم‌مستلزم‌پرداخت‌هزینۀ>سختی‌بود‌و‌به‌قطbbع،بbbهشbbهادت
رسbیده‌اسbت‌کbه‌فرمbوده‌‌بودنbد:»مbا‌و‌علیbه‌السbالم‌از‌حضرت‌سbجاد4منجر‌می‌شد.،دائم‌درحbbال‌خbbوف‌و‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلمیارانمان‌به‌علت‌انتساب‌به‌رسول‌خدا
5فرار‌از‌قتل‌هستیم.«
توسعۀ>مفهوم‌اهل‌بیت‌علیهم‌السالم‌همه‌می‌دانند‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سbbلم‌مصbbادیق‌اهل‌بیت‌علیهم‌السbbالم‌را‌معرفی‌فرموده‌بودند‌و‌حتی‌منابع‌غیرشیعه‌با‌حکایت‌از‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آلbbه
.سنة‌الرسول‌المصطفی‌و‌ابجدیات‌التحریف.5.240،ص9؛الدرر‌السنیة،ج185ص.صحیح‌بخاری،تعدد‌مذاهب،118.این‌مصادیق‌بسیار‌است.قتل‌حجر،295،ص4؛أسد‌الغابة،ج68.تاریخ‌خلیفة‌ابن‌خیاط،ص2
عمروبن‌حمق،میثم‌و...نمونه‌های‌اندکی‌از‌آن‌هاست...نقش‌تفکر‌عثمانی‌در‌حادثۀ>کربال3؛الطبقات385،ص1؛أسد‌الغابة،ج32،ص2.مانند‌نمونه‌هایی‌همچون‌حجر‌و‌رشید.نک:االصابة،ج4
.217،ص6الکبری،ج.224،ص9؛التذكرة‌الحمدونية،ج30حاشية‌ابن‌ادريس‌على‌الصحيفة‌السجادية،ص.5
و‌سلم‌و‌به‌صورت‌قطعی،اهل‌بیت‌زمان‌حضرت‌را‌جbbز‌خbbود‌ایشbbان،منحصbbر‌در‌علی‌و‌‌ابوجعفر‌طحاوی‌کbbه‌بزرگbbان‌اهل‌سbbنت1فاطمه‌و‌حسن‌و‌حسین‌علیهم‌السالم‌می‌دانند.
و‌امروزه‌وهابیان‌نیز‌در‌شbbرح‌کلمbbات‌و‌عقایbbد‌او2او‌را‌استوانۀ>فقاهت‌و‌کالم‌می‌دانند‌‌می‌گوید:3از‌هم‌سبقت‌می‌گیرند،
صلی‌الله‌علیbbه‌و‌آلbbه‌و»پر‌واضح‌است‌که‌مصادیق‌اهل‌بیت‌در‌زمان‌رسول‌خدا4منحصر‌در‌همان‌چهار‌بزرگوار‌در‌کنار‌رسول‌خداست.«سلم
در‌جامعbbه‌و‌علیهم‌السbbالمبا‌این‌اوصbbاف،دسbbتگاه‌حbbاکم‌بbbرای‌کاسbbتن‌جایگbbاه‌اهل‌بیت‌وارد‌کردن‌خدشه‌به‌مرجعیت‌دینی‌و‌علمی‌آنان،سعی‌کbbرد‌مصbbادیق‌اهل‌بیت‌را‌توسbbعه‌دهد.برای‌نمونه،کسی‌در‌بازار‌برای‌اثبات‌اینکbbه‌اهل‌بیت،همbbان‌همسbbران‌رسbbول‌خbbدا
می‌زد.همین‌طbbور5صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم‌هستند،فریاد‌سر‌داده‌بود‌و‌کوس‌مباهله‌مرجعیت‌دینی‌به‌برخی‌از‌همسران‌آن‌حضرت‌که‌از‌بستگان‌جریان‌حاکم‌بودند،سbbپرده
6می‌شد‌و‌عطایای‌دریافتی‌آنان‌با‌اقران‌مقایسه‌شدنی‌نبود.
نمونۀ>دیگر‌اینکه‌در‌قحطی‌سbbال‌هجbbده،جنbbاب‌خلیفbbه‌به‌جbbای‌رجbbوع‌بbbه‌اهل‌بیت‌علیهم‌‌تbbا‌در‌جامعbbه،7السالم‌و‌توسل‌به‌آن‌ذوات‌مقدس،به‌عباس‌عموی‌حضرت‌مراجعه‌کرد
مجموعۀ>اهل‌بیت‌توسعۀ>یابد‌و‌برخی‌مثل‌عباس،شأن‌اصلی‌و‌مرجعیت‌یابنbbد.درضbbمن،پس‌از‌مرگ‌امثال‌عباس‌هم‌بشود‌افراد‌دیگری‌را‌در‌زمرۀ>اهل‌بیت‌محسوب‌کرد؛مثbbل
فرزندان‌او.نمونه‌های‌بسیار‌دیگری‌هست‌که‌مجال‌دیگری‌برای‌بسط‌الزم‌دارد.
.384،ص4؛المحرر‌الوجیز،ج120،ص7.صحیح‌مسلم،ج1.او‌از‌فقهای‌بسیار‌بزرگ‌حنفی‌و‌از‌متکلمان‌مورداعتنای‌غیرشیعه‌است.نک:سیر‌أعالم‌النبالء،ج2
با‌تعابیری‌همچون‌االمام‌العالمة‌الحافظ‌الكبير،محدث‌الديار‌المصرية‌و‌فقيهها.27،ص15.وهابیان‌برای‌همساز‌نشان‌دادن‌خود‌با‌سایر‌فرق‌اهل‌تسنن،از‌دیرباز‌بر‌این‌کتاب،شرح‌و‌حاشیه3
نوشته‌و‌تعلیقه‌زده‌اند؛ازجمله‌ابن‌تیمیه،البانی،ابن‌ابی‌العز،بن‌باز‌و....،نقل‌به‌مضمون.247،ص2.شرح‌مشکل‌اآلثار،ج4.۳۸۴،ص۴ج.المحرر‌الوجیز،5..نک:أحاديث‌أم‌المؤمنين‌عائشة6؛أنساب101،ص6؛البدایة‌و‌النهایة،ج139،ص۳؛إرواء‌الغليل،ج۱۶،ص۲.صحیح‌بخاری،ج7
.7،ص4األشراف،ج
این‌روند‌با‌به‌قدرت‌رسbbیدن‌معاویbbه،تسbbریع‌و‌تشbbدید‌شbbد؛به‌نحوی‌کbbه‌اهbbل‌شbbام‌تنهbbا‌‌این‌کbار8معاویه‌و‌فرزندانش‌را‌اهل‌بیت‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سbلم‌می‌شbناختند.
با‌شدت‌محن‌و‌خفقانی‌که‌بر‌محبان‌و‌شیعیان‌تحمیل‌شد‌و‌با‌قتل‌عbbام‌گسbbتردۀ>آن‌هbbا،چنان‌پیش‌رفت‌که‌زمینه‌های‌بروز‌اهل‌بیت‌و‌تبلیغ‌جایگاه‌حقیقی‌ایشان‌بbbه‌محbbاق‌رفت؛اما‌همواره‌یکی‌از‌راهبردهbbای‌اصbbلی‌امامbbان‌شbbیعه،بازگردانbbدن‌جایگbbاه‌اهل‌بیت‌علیهم
السالم‌به‌جامعه‌بود.
علیه‌السالمدوران‌حاکمیت‌امیرالمؤمنین،فرصbbتی‌انbbدک‌ایجbbادشbbدکbbه‌در‌برابbbر‌هجمه‌هbbای‌علیه‌السالمبا‌حکومت‌امیرالمؤمنین
جریان‌حاکم،اهل‌بیت‌علیهم‌السالم‌به‌جامعه‌معرفی‌شوند.امیرالمؤمنین‌علیه‌السالم‌با‌استفاده‌از‌این‌فرصت،بارها‌راجع‌بbbه‌نقش‌محbbوری‌اهل‌بیت‌سbbخنانی‌فرمودنbbد؛ازجملbbه
فرمودند:
»به‌اهل‌بیت‌پیامبرتان‌نگاه‌کنید‌و‌بbه‌آن‌راهی‌کbه‌آن‌هbا‌می‌رونbد،ملbتزم‌باشbید‌و‌روش‌آن‌ها‌را‌پیروی‌کنید‌که‌آنbbان‌شbbما‌را‌از‌راه‌هbbدایت‌بbbیرون‌نمی‌برنbbدوبbbه‌گمbbراهی‌بازنمی‌گردانند.اگر‌از‌چیزی‌بازایستادند،شما‌هم‌بازایستید‌و‌اگر‌به‌سمتی‌حرکت‌کردنbbد،شما‌هم‌حرکت‌کنید.از‌آنان‌پیشی‌نگیرید‌کbbه‌گمbbراه‌می‌گردیbbد‌و‌عقب‌نمانیbbدکbbه‌هالک
2می‌شوید.«
در‌جای‌دیگر،آل‌محمد‌علیهم‌السالم‌را‌همانند‌ستارگان‌آسمان‌توصیف‌کردند‌کbbه‌هرگbbاه‌‌بدین‌گونbbه،حضbbرت‌بbbه‌امbbامت3ستاره‌ای‌از‌آن‌ها‌غروب‌کند،ستارۀ>دیگری‌آشکار‌شbbود.
پی‌در‌پی‌مbbردی‌از‌اهل‌بیت‌اشbbاره‌فرمودنbbد.ایشbbان‌معbbرفت‌و‌شbbناخت‌اهل‌بیت‌علیهم‌السالم‌و‌حقوق‌ایشان‌را‌عامل‌سعادت‌و‌حسن‌عاقبت‌اعالم‌کردنbد‌و‌فرمودنbد:»هرکbه‌با‌شناخت‌حق‌پرودگارش‌و‌حق‌رسولش‌و‌حق‌اهل‌بیت‌پیامبرش‌در‌بستر‌بمbbیرد،شbbهید
هرگاه‌هم‌فرصتی‌دست‌می‌داد،حضرت‌به‌مصbادیق‌اهل‌بیت‌رسول4از‌دنیا‌رفته‌است.«.نک:سید‌جعفر‌مرتضی،»االمام‌السجاد‌باعث‌االسالم‌من‌جدید«در‌دراسات‌و‌بحوث‌فی‌التاریخ‌و8
االسالم..97.نهج‌البالغه‌صبحی‌صالح،خطبۀ>2.100.همان،خطبۀ>3.190.همان،خطبۀ>4
خدا‌صلی‌الله‌علیbbه‌و‌آلbbه‌و‌سbbلم‌و‌ازجملbbه‌خbود،اشbbاره‌می‌فرمودنbbد.بbbرای‌نمونbbه،در‌نbbامه‌ای‌کbbه‌بbbرای‌تشbbکر‌از‌مbbردم‌کوفbbه‌به‌سbbبب‌مشارکتشbbان‌در‌جنbbگ‌جمbbل‌نوشbbتند،
فرمودند:
»خداوند‌به‌شما‌مردم‌کوفه‌از‌جانب‌اهل‌بیت‌پیامبرتbbان‌جbbزا‌دهbbد؛جbbزایی‌کbbه‌بbbه1مطیعان‌و‌شکرگزاران‌نعمتش‌عنایت‌می‌کند!«
ایشان‌در‌دوران‌خالفت‌خود،در‌پاسbbخ‌بbbه‌چbbرایی‌دفbbاع‌نکردن‌از‌خbbود‌و‌نجنگیbbدن‌بbbرایرسیدن‌به‌حکومت‌فرمودند:
»دیدم‌جز‌اهل‌بیتم‌که‌اهل‌بیت‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیbbه‌و‌آلbbه‌و‌سbbلم‌بودنbbد،یbbاری2ندارم‌و‌از‌اینکه‌در‌جنگی‌نابرابر،آن‌ها‌را‌به‌دست‌مرگ‌سپارم،خودداری‌نمودم.«
(را‌مهم‌تر‌از‌دفاع‌در‌برابر‌هجوم‌بbbهایشان‌با‌این‌بیان،حفاظت‌از‌اهل‌بیت)حسنینبیتشان‌قلمداد‌کردند.
علیه‌السالمدوران‌امام‌حسن‌‌در‌اولین‌ساعات‌امامتشان‌و‌هم‌زمbbان‌بااینکbbه‌بbbه‌جامعbbۀ>علیه‌السالمحضرت‌مجتبی
کوفه،خبر‌شbbهادت‌امیرالمؤمbbنین‌و‌آغbbاز‌امbbامت‌خbbویش‌را‌اعالم‌کردنbbد،بbbه‌جایگbbاه‌اهل‌بیت‌در‌جامعه‌اشاره‌فرمودند‌و‌لب‌کالم‌ایشان‌در‌آن‌شب‌ماتم‌این‌بbbود‌کbbه‌من،حسن‌بن‌علی،از‌اهل‌بیتی‌هستم‌که‌خداوند‌محبت‌به‌آن‌هbbا‌را‌اجbbر‌رسbbالت‌قbbرار‌داده
به‌همین‌قدر‌اکتفا‌فرمودنbbدو4و3است.ایشان‌برای‌آنکه‌عظمت‌کالمشان‌درک‌شود،مطلبی‌جز‌این‌بیان‌نکردند.جالب‌است‌با‌درک‌اهمیت‌این‌کالم‌و‌وصف‌اهل‌بیت‌بbbود
.2.همان،نامۀ>1،2؛مناقب‌آل‌ابی‌طالب،ج417؛المسترشد،ص308،ص1؛الغارات،ج217و26.همان،خطبه‌های2
.48ص؛436،ص2شرح‌األخبار،ج؛32.منابع‌بسیاری‌این‌خطبه‌را‌نقل‌کرده‌اند؛مثل‌مقاتل‌الطالبين،ص3
،ص9؛مجمع‌الزوائد،ج109الذرية‌الطاهرة‌النبوية،ص؛172،ص3المستدرك،ج؛8،ص2اإلرشاد،ج146.
.بزرگان‌وهابیت‌تالش‌کرده‌اند‌برای‌کم‌شدن‌بار‌معنایی‌و‌مسئولیتی‌که‌این‌خطبه‌ایجاد‌می‌کند،آن‌را4.گرچه‌برخی‌از‌بزرگان‌عامه‌نیز‌روایت‌را663،ص5تضعیف‌کنند.نک:سلسلة‌االحادیث‌الصحیحة،ج.172،ص3؛المستدرك،ج146،ص9تصحیح‌یا‌تحسین‌کرده‌اند.نک:مجمع‌الزوائد،ج
در‌آخbbرین‌روزی1که‌در‌برخی‌منابع،این‌سخن‌تحریف‌و‌از‌ذیل‌کالم‌امام‌حذف‌شbbد.در‌عbbراق‌بودنbbد‌و‌از‌کوفbbه‌به‌سbbوی‌مدینbbه‌کbbوچ‌علیbbه‌السbbالمهم‌کbbه‌امام‌حسن
می‌فرمودند،به‌مردم‌گفتند:»ای‌اهbbل‌کوفbbه،دربbbارۀ>اهل‌بیت‌پیامبرتbbان‌تقbbوا‌داشbbته‌باشید‌که‌خداوند‌آن‌ها‌را‌از‌پلیدی‌پاک‌فرموده‌است«و‌مردم‌را‌با‌اشک‌هایشbbان‌رهbbا
2کردند.
علیه‌السالمدوران‌امامت‌امام‌حسین،به‌قدری‌بی‌توجهی‌به‌اهل‌بیت‌علیهم‌السالم‌علیه‌السالمدر‌دوران‌امامت‌امام‌حسین
در‌جامعه‌نهادینه‌شده‌بود‌که‌منجbbربbbه‌این‌شbbد:جایگbbاه‌اهل‌بیت‌در‌جامعbbه‌تbbاحbbدود‌‌نظbbر3زیادی‌کم‌رنگ‌شد‌و‌نه‌تنها‌در‌مسائل‌سیاسی‌و‌اجتمbbاعی،مثbbل‌حکbbومت‌یزیbbد،
امام‌محور‌بحث‌ها‌نشد،بلکbbه‌حbbتی‌در‌مسbbائل‌فbbرعی‌فقهی‌هم‌جامعbbۀ>امbbوی‌زده‌از‌‌از‌حضرت‌آمbbدهمکاتیب‌االئمه‌نامه‌ای‌که‌در‌کتاب27حضرت‌روی‌گردان‌بود.در‌بین
4است،حتی‌یک‌سؤال‌فقهی‌دیده‌نمی‌شود!
البته‌این‌بدان‌معنا‌نیست‌که‌امام‌هیچ‌شbbیعه‌ای‌نداشbbتند؛امbbا‌تعدادشbbان‌انbbدک‌بbbود‌و‌درق‌کشbیده‌بودنbدکbه‌زمینbۀ>ارتباطشbان‌بbا6و5شیعه‌کشی‌های bانسbان‌از‌آن‌هbتمر،چنbمس
حضرت‌کم‌شده‌بbbود‌و‌اکbbثر‌آن‌هbbا‌در‌کوفbbه‌و‌دور‌از‌امbbام‌بودنbbد.ازطbbرف‌دیگbbر،در‌آن‌‌بbbاسbbایر‌علیهم‌السbbالماوضاع،تبیین‌وجه‌تمbbایز‌بسbbیاری‌از‌احکbbام‌فقهی‌مکتب‌اهل‌بیت
مذاهب‌مجال‌نمی‌یافت؛به‌گونه‌ای‌که‌نمازخواندن‌بسbbیاری‌از‌شbbیعیان‌تbbا‌زمbbان‌امام‌بbbاقر‌‌و‌اکثر‌احکام‌آن‌ها‌تا‌زمان‌صادقین7،تفاوت‌ظاهری‌چندانی‌با‌عامه‌نداشتعلیه‌السالم
؛228،ص2؛طبقات‌الحنابلة،ج509،ص7،المصنف‌ابن‌أبي‌شيبة،ج199،ص1مسند‌أحمد،ج.1.307عمدة‌عيون‌صحاح‌االخبار‌في‌مناقب‌إمام‌األبرار،ص
.481،ص5؛موسوعة‌التاریخ‌اسالمی،ج126،ص4.تاریخ‌الطبری،ج2.99،ص8.صحیح‌البخاری،ج3.156تا81،ص3.مکاتیب‌االئمة،ج4.یک‌نمونۀ>آن‌این‌بود‌که‌فرماندۀ>معاویه‌پس‌از‌قتل‌شیعیان‌اهل‌بیت،زنان‌مسلمانشان‌را‌بدون5۷
؛اسد‌الغابة،ج161،ص1.نک:االستیعاب،جانا‌لله‌و‌انا‌الیه‌راجعونحجاب‌به‌بازار‌برد‌و‌فروخت،.914،ص2؛الغارات،ج180،ص1.حتی‌عثمانی‌های‌ضدشیعه‌را‌گاهی‌با‌توهم‌اینکه‌شاید‌شیعه‌اند،قتل‌عام‌می‌کردند.نک:موسسة6۸
.390،ص5التاریخ‌االسالمی،ج.199.بصائر‌الدرجات،ص7
حتی‌حضرت‌نمی‌توانست‌خود‌را‌به‌صورت‌علbbنی،امbbام1به‌دلیل‌تقیه‌و‌خوف‌مستور‌بود.علیbbه‌بbbاز‌بااین‌حbال،می‌تbوان‌یکی‌از‌راهبرد‌هbbای‌اصbbلی‌امام‌حسbین2مردم‌معرفی‌کنbbد.
را‌معرفی‌جایگاه‌اهل‌بیت‌به‌جامعۀ>آفت‌زدۀ>آن‌روز‌شمرد.ایشان‌یک‌سbbال‌قبbbلالسالم‌‌نفbbر‌از‌صbbحابۀ>۱۲۰در‌منا‌بbbرای‌اهbbل‌صbbالح‌و‌عبbbادت‌از‌تابعbbان‌و61از‌عاشورای‌سال
جدشان‌در‌یک‌سخنرانی‌فرمودند:
»می‌بینید‌این‌طغیانگر‌بزرگ‌با‌مbbا‌و‌شbbیعیانمان‌چbه‌کbرده‌و‌شbاهدید!می‌خbواهم‌مطالبی‌به‌شما‌بگویم‌که‌بbbه‌حbbق‌خbbدا‌و‌رسbbول‌و‌قbbرابت‌من‌بbbا‌پیامبرتbbان‌اگbbر‌راسbbت‌می‌گbbویم‌بbbه‌اهbbل‌عشbbیره‌و‌خویشbbانتان‌سbbخنانم‌را‌برسbbانید‌کbbه‌من‌می‌ترسbbم‌این‌امbbر
)امامت‌ما‌و‌جایگاه‌اهل‌بیت(از‌بین‌برود‌و‌حق‌شکست‌بخورد.«
علیهسپس‌امام‌به‌بیان‌آیات‌و‌روایات‌در‌شأن‌اهل‌بیت‌علیهم‌السالم‌و‌به‌ویژه‌امام‌علی3پرداختند.السالم
پس‌از‌مرگ‌معاویه‌و‌در‌اولین‌بbbاری‌کbbه‌نامbbۀ>یزیbbد‌را‌ولیدبن‌عتبbbه‌در‌مدینbbه‌بbbرای‌امbbامقرائت‌کرد،باز‌حضرت‌فرمود:
»ما‌اهل‌بیت‌پیامبر،معدن‌رسالت‌و‌محل‌رفت‌وآمbbد‌مالئکbbه‌و‌جایگbbاه‌رحمت‌الهی‌هستیم‌که‌آغاز‌و‌پایان‌امور‌به‌عنایت‌ماست‌و‌بنابراین،همچو‌منی‌با‌یزید‌بیعت‌نخbbواهم
4کرد.«
حضbbرت‌درطbbول‌مسbbیر،در‌کbbربال‌و‌حbbتی‌روز‌عاشbbورا‌بارهbbا‌جایگbbاه‌رفیbbع‌و‌البتbbهفراموش‌شدۀ>اهل‌بیت‌را‌یادآوری‌فرمودند؛مثال‌در‌مواجهه‌با‌سپاه‌حر‌فرمودند:
.74،ص2؛الرسائل‌الرجالية،ج145،ص9.معجم‌رجال‌الحدیث،ج1.31،ص2.االرشاد،ج2.182،ص33؛بحار‌االنوار،ج320.کتاب‌سلیم‌بن‌قیس،ص3؛مثل‌همیشه،دست‌تحریفگر‌اموی267؛مقتل‌خوارزمی،ص17؛اللهوف،ص14،ص5.الفتوح،ج4
،ص5صدر‌خبر‌را‌حذف‌می‌کند‌و‌می‌گوید‌امام‌برای‌معاویه‌طلب‌رحمت‌کرد!نک:أنساب‌األشراف،ج؛تاريخ‌ابن‌خلدون،ج15،ص4؛الكامل‌في‌التاريخ،ج41؛الجوهرة‌في‌نسب‌اإلمام‌علي‌و‌آله،ص302
.20،ص3
»ای‌مردم،ما‌اهل‌بیت‌بر‌امامت‌و‌حکومت‌بر‌مردم،از‌این‌مدعیان‌که‌در‌آن‌هیچ1حقی‌ندارند،سزاوارتریم.«
ایشان‌در‌روز‌عاشورا‌برای‌اتمام‌حجت‌فرمودند:»چگونه‌قتل‌من‌برای‌شما‌حالل‌شbbد؟یbا‌فرمودنbد:»آیbا‌در‌شbرق‌و‌غbرب2آیا‌من‌فرزند‌دخbتر‌پیغمبرتbان‌از‌اهل‌بیت‌نیسbتم؟«
عbbالم،جbbز‌من‌فرزنbbدی‌از‌دخbbتر‌پیامبرتbbان‌وجbbود‌دارد؟من‌تنهbbا‌پسbbر‌دخbbتر‌پیامبرتbbان3هستم.«
را‌علیbbه‌السbbالممختار‌هم‌وقتی‌می‌خواست‌قbbاتالن‌و‌مشbbارکان‌در‌شbbهادت‌سیدالشbbهدامجازات‌کند،می‌گفت:
»ای‌دشمنان‌خدا‌و‌رسول‌و‌اهل‌بیت‌پیامبر!کسی‌را‌کشتید‌که‌در‌نمازتان‌دسbbتور4داشتید‌بر‌او‌صلوات‌بفرستید!پسر‌دختر‌پیامبرتان‌را‌کشتید؟«
برمی‌آید،بپذیریم‌ایشان‌با‌برخی‌دربbbارۀ>حتی‌اگر‌آن‌گونه‌که‌از‌ظاهر‌کلمات‌شیخ‌مفید‌‌باز‌نپbذیرفتن‌حجازیbان‌کbه‌به‌فرمbایش‌حضbرت‌سbجاد5امامت‌خویش‌سخنی‌گفته‌باشد،
علیه‌السالم،بیست‌نفرشان‌هم‌محب‌اهل‌بیت‌نیست‌و‌همراهی‌نکردن‌مردم‌سایر‌بالد‌وحجاج‌و‌زوار‌آن‌روز‌خانۀ>خدا،نشان‌از‌غربت‌و‌مهجوریت‌شدید‌اهل‌بیت‌دارد.
پس‌از‌شbbهادت‌ایشbbان‌نbbیز‌هریbbک‌از‌اسbbرا‌کbbه‌مجbbالسbbخن‌می‌یbbافت،بbbدون‌آنکbbه‌بbbه‌‌اشارۀ>مسbbتقیمی‌کنbbد،بbbا‌تقیbbهمbbردم‌را‌به‌سbbوی‌اهل‌بیت‌پیbbامبر‌علیه‌السالمامام‌سجاد
می‌خواند.فاطمه‌بنت‌الحسین‌به‌کوفیان‌گفت:»ای‌اهل‌کوفه،ای‌مردم‌بی‌وفا،خbbدامbbا‌اهل‌بیت‌را‌به‌شما‌و‌شما‌را‌به‌ما‌آزمایش‌فرمود‌و‌مbbا‌از‌آزمbbایش‌پbbیروز‌بbbیرون‌آمbbدیم.خدا‌علم‌و‌فهمش‌را‌بbbهمbbا‌عطbbا‌نمbbود.سbbر‌الهی‌نbbزد‌ماسbbت.مbbا‌ظbbرف‌علم‌و‌فهم‌و
؛نهاية‌األرب‌في‌فنون47،ص4؛کامل‌ابن‌اثیر،ج304،ص4؛تاریخ‌طبری،ج83.وقعة‌الطف،ص1.417،ص2األدب،ج
جلد‌چهارم‌فتوحات‌مکیه‌آمده‌است:»شیاطین‌جن‌در‌جلد‌شیعیان‌می‌روند۲۸۰جالب‌است‌در‌صفحۀ>و‌آن‌ها‌خیال‌می‌کنند‌اهل‌بیت‌پیامبر‌از‌هرکسی‌به‌حکومت‌و‌امامت‌اولی‌هستند!«مقریزی‌هم‌با‌چشم
نوشته‌است!180،ص11و‌گوش‌بسته‌و‌البته‌بدون‌ذکر‌مأخذ،همین‌مطلب‌را‌در‌امتاع‌االسماع،ج؛193،ص8؛البدایة‌و‌النهایة،ج339،ص5؛المنتظم،ج303،ص4؛الطبری،ج83وقعة‌الطف،ص.2
.23،ص2؛االحتجاج،ج97،ص2االرشاد،ج..همان3.178،ص2.تجارب‌األمم،ج4.31،ص2.االرشاد،ج5
نیز‌در‌شام‌به‌یزید‌فرمود:حضرت‌زینب1حکمت‌خدا‌و‌محبت‌خدا‌روی‌زمین‌هستیم.«تو‌با‌این‌خونی‌که‌از‌خاندان‌محمد‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم،ستارگان‌درخشان‌روی»
زمین‌از‌فرزندان‌عبدالمطلب‌ریخته‌ای،زخم‌ما‌را‌تازه‌کردی....حمد‌و‌سپاس‌خداوندی‌را‌که‌آغاز‌کار‌ما)اهل‌بیت(را‌بbbه‌سbbعادت‌و‌مغفbbرت‌و‌فرجbbام‌کارمbbان‌را‌بbbهشbbهادت‌و
2«رحمت‌خویش‌رقم‌زد.
حضرت‌سجاد‌نیز‌که‌می‌خواستند‌پیام‌قیام‌حسینی‌را‌بbbه‌عbالم‌برسbbانند،در‌فرصbbتی‌کbه‌برای‌سخنرانی‌در‌کاخ‌یزید‌ایجاد‌شد،فقط‌به‌بیان‌فضایل‌اهل‌بیت‌و‌مصbbادیق‌آن،یعbbنی
پرداختند‌و‌هیچ‌مطلبی‌علیهم‌السالمرسول‌خدا‌و‌امیرالمؤمنین‌و‌فاطمه‌زهرا‌و‌پدرشان‌‌بااین‌حال،چنان‌فضbbای‌کbbاخ‌بbbه‌هم‌ریخت‌کbbه‌یزیbbد‌ناچbbار‌شbbد3غیر‌از‌معرفی‌نفرمودند.
گناهان‌را‌به‌گbbردن‌عبیbbدالله‌بن‌زیاد‌بینbbدازد‌و‌بbbا‌اقامbbۀ>عbbزاداری،قbbدری‌از‌فشbbار‌افکbbار‌‌همین‌طور،وقتی‌پیرمردی‌شامی‌به‌ایشان‌جسارت‌کرد،حضbbرت‌سbbجاد4عمومی‌بکاهد.
خواندنbbد‌و‌اهل‌بیت‌را‌معbbرفیقbbرآن‌به‌جای‌پاسخ‌و‌احتجbbاج،فقbbط‌آیbbاتی‌از‌علیه‌السالم5کردند.همین‌کار،باعث‌تأثر‌شدید‌آن‌پیرمرد‌بی‌خبر‌از‌وجود‌اهل‌پیامبر‌شد.
دوران‌امامت‌حضرت‌سجاد‌علیه‌السالم‌‌در‌وضعیتی‌زمام‌امbامت‌اسbbالمی‌را‌بbه‌دسbbت‌علیه‌السالمعصر‌عاشورا،حضرت‌سجاد
گرفتند‌که‌اسف‌بار‌ترین‌اتفاق‌عالم‌افتاده‌بود.هنوز‌پنجاه‌سال‌از‌شbهادت‌حضbbرت‌خbاتمروری‌او‌بbر‌جوانbان6نگذشته‌بود‌که‌سbر‌دردانbۀ>عbرش‌کbه‌همbۀ>مسbلمانان‌به‌تbواتر، bس
بهشت‌را‌شنیده‌بودند،شهر‌به‌شbbهر‌گردانbbده‌شbbد‌و‌وضbbعیتی‌در‌جامعbbه‌ایجbbادشbbدکbbه‌نشاط‌دینی‌جامعه‌به‌افسردگی‌و‌ایمان‌به‌تردیbbد‌در‌اسbbالم‌و‌کارآمbbدی‌تbbدین‌بbbدل‌شbbد.
ازطرف‌دیگر،خفقان‌حاکم‌بر‌جامعه‌اجازۀ>تبلیغ‌حقیقت‌را‌نمی‌داد.
.89؛اللهوف،ص68؛مثیر‌األحزان،ص27،ص2.االحتجاج،ج1.263،ص6؛التذکرة‌الحمدویة،ج21؛بالغات‌النساء،ص102؛مثیر‌األحزان،ص186.اللهوف،ص2.69،ص2؛مقتل‌الخوارزمی،ج132،ص5.الفتوح،ج3.133،ص5.الفتوح،ج4.176؛اللهوف،ص130.همان،ص5.235؛نظم‌المتناثر‌من‌الحدیث‌المتواتر،ص286.قطف‌االزهار‌المتناثرة‌فی‌االخبار‌المتواترة،ص6
در‌دوران‌امامت‌علیه‌السالمبرخی‌مشکالت‌پیش‌روی‌امام‌سجاد.اوضاع‌دینی‌مردم۱
فساد‌گسترده،منع‌تدوین‌حدیث،رواج‌رباخواری‌و...در‌دوران‌بنی‌امیه‌چنان‌فزون‌یافت‌که‌اهل‌تقوا‌و‌حتی‌آن‌دسته‌از‌صحابه‌که‌بbbاشbbیعیان‌میانbbۀ>خbbوبی‌نداشbbتند‌نbbیز‌از‌وضbbع‌نابهنجار‌جامعه‌گله‌می‌کردند.برای‌نمونbه،نمbاز‌کbه‌عمbومی‌ترین‌و‌پرتکرارتbرین‌عبbادت
صbbلی‌اللbbهمسلمانان‌بود‌و‌بیش‌از‌بیست‌سال‌به‌صورت‌جماعت‌و‌به‌امامت‌رسول‌خدا‌‌اقامه‌شbbده‌بbود،تغیbیر‌و‌انحbراف‌پیbbدا‌کbرد؛چنان‌کbه‌انس‌بن‌مالbک،ازعلیه‌و‌آله‌و‌سلم
طرف‌داران‌حکومت‌خلفا،با‌گریه‌می‌گفت:»هیچ‌چیز‌از‌آنچه‌زمان‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌‌هنگامی‌که‌امام‌علی‌علیbbه‌السbbالم1علیه‌و‌آله‌و‌سلم‌بود،باقی‌نمانده‌است،حتی‌نماز.«
در‌جنگ‌جمل،اقامۀ>جماعت‌فرمود،عمران‌بن‌حصین‌با‌شگفتی‌گفت:»ما‌را‌به‌یاد‌نمbbاز‌‌و‌در2رسول‌خدا‌صbلی‌اللbه‌علیbه‌و‌آلbه‌و‌سbلم‌انbداخت؛چbون‌فرامbوش‌کbردهبbودیم«
شbعیب3روایت‌احمد،ابوموسی‌اشbعری‌در‌ادامbه‌گفت:»یbا‌عمbدا‌تbرک‌کbردهبbودیم!«األرنؤوط‌روایت‌را‌صحیح‌می‌شمارد‌و‌از‌قول‌حافظ‌سندی‌می‌گوید:»تکبیر‌نماز‌و‌برخی‌سنن‌آن‌مرده‌بود.«حسن‌بصری‌می‌گفت:»اگر‌اصحاب‌پیامبر‌بیایند،جز‌قبله،چbbیزی‌از
4شما‌را‌نمی‌شناسند.«
پسbر‌عمروعbاص‌هم5سیوطی‌نیز‌می‌گوید:»حتی‌افعال‌نماز‌دچار‌تغییر‌و‌بدعت‌گردیbد.6اذعان‌داشت‌مسلمانان‌اولیه‌با‌آن‌روزگار‌هیچ‌نسبتی‌ندارند.«
ازطرف‌دیگbbر،این‌مشbbکالت‌نbbیز‌بbbه‌نسbbیان‌عمbbومی‌جایگbbاه‌و‌مbbرجعیت‌اهل‌بیت‌علیهم‌السbbالم‌دامن‌می‌زد:رواج‌بی‌بنbbدوباری‌و‌ربbbاخواری‌کbbه‌بارهbbا‌اعbbتراض‌صbbحابه‌را‌در‌پی
همه‌گیرشدن‌مجbbالس‌حbbرامی‌کbbه8حکومت‌شراب‌خوار‌و‌زناکاری‌همچون‌یزید،7داشت،مجلس‌گردان‌هایش،رقاصه‌ها‌و‌مخنثان‌بودند‌و‌غنا‌که‌جزء‌جدایی‌ناپذیر‌زندگی‌شده‌بbbود.
.134،ص1.صحیح‌البخاری،ج1.190،ص1.همان،ج2.244،ص۳۲.مسند‌احمد،با‌تحقیقات‌شعیب‌األرنؤوط،ج3.200،ص2.جامع‌البیان‌العلم،ج4..دراسات‌و‌بحوث‌فی‌التاریخ‌و‌االسالم5.224.الزهد‌و‌الرقاق‌ابن‌مبارک،ص6به‌بعد.85،صالسلطة‌و‌صناعة‌الوضع‌و‌التأويل.7.37،ص4.سیر‌أعالم‌النبالء،ج8
ابوالفرج‌اصفهانی‌که‌خود،به‌سست‌ایمانی‌متهم‌است،می‌گویbbد:»در‌آن‌روزگbbار،چنbbان‌موسیقی‌و‌لهوولعب‌در‌مدینه‌عادی‌شد‌و‌رواج‌یافت‌که‌نه‌عالمشان‌انکار‌می‌کbbرد‌و‌نbbه
سال‌های‌بعد،شbاگرد‌مbبرز‌ابوحنیفbه،قاضbی‌ابویوسbف،بbه1عابدشان‌از‌آن‌خودداری.«مردم‌مدینه‌که‌رواج‌موسbbیقی،شهرشbbان‌را‌بین‌سbbایر‌بالد‌اسbbالمی‌سbbرآمد‌کbbردهبbbود،
حbتی2می‌گفت:»ایمbردم‌مدینbه،شbریف‌و‌پسbت‌شbما‌از‌غنbا‌و‌حbرام‌ابbایی‌نbدارد!«ابن‌عبد‌ربه‌در‌گزارش‌حیرت‌انگیزی‌می‌گوید:»گاهی‌برای‌شرکت‌در‌مجلس‌یک‌رقاصbbه
و‌بbbرای‌بدرقbbۀ>3در‌بصره،دختر‌و‌پسر‌و‌پیر‌و‌جوان،مدینه‌را‌به‌قصد‌بصره‌ترک‌می‌کرد‌‌و‌چbbون4زنی‌آوازخوان‌که‌می‌خواست‌به‌مکbbه‌بbbرود،صbbدها‌تن‌فرسbbخ‌ها‌راه‌می‌پیمودند
و‌مدینbbه‌در‌آن‌روزگbbار،بbbازار‌خbbوبی5برنامه‌اجرا‌می‌کرد،دست‌و‌پbbایش‌را‌می‌بوسbbیدند‌‌طبیعی‌اسbbت‌در‌این7و‌متأسفانه‌عمل‌شنیع‌لواط‌بود.«6برای‌مسکرات‌و‌مجالس‌حرام
اوضاع،بازار‌دین‌در‌جامعه‌کساد‌باشد.
علیه‌می‌فرمایند:»بنی‌هاشم‌نیز‌در‌زمان‌امام‌سجاد‌علیه‌السالم‌شگفت‌تر‌که‌امام‌صادق‌‌نوشbbته‌اند‌وقbbتی8،نbbه‌کیفیت‌نمbbاز‌را‌درسbbت‌بلbbد‌بودنbbدونbbه‌کیفیت‌حج‌را.«السbbالم
در‌سفر‌با‌دوستدارانش‌همbbراه‌می‌شbbد،آن‌هbbانbbیز‌نمی‌دانسbbتند‌علیه‌السالمزین‌العابدین‌خواندن‌نافلۀ>نماز‌ظهر‌و‌عصر‌در‌سفر‌حرام‌است؛لذا‌به‌نافلbbه‌می‌ایسbbتادند‌و‌حضbbرت
یعbbنینbbه‌بbbه‌امbbام‌اقتbbدا‌می‌کردنbbدونbbه‌علت9هم‌صbbبر‌می‌کbbرد‌و‌منتظرشbbان‌می‌شbbد؛10نخواندن‌نافله‌را‌از‌زینت‌عابدان‌می‌پرسیدند‌و‌حکم‌ساده‌و‌مسلم‌آن‌را‌نمی‌دانستند.
.افسردگی‌مردم۲پس‌از‌واقعۀ>عاشورا،شیعیان‌در‌بحرانی‌ترین‌موقعیت‌سیاسی‌و‌اعتقادی‌قbbرار‌گرفتنbbد.کوفه‌که‌مرکز‌گرایش‌های‌شیعی‌بود،به‌مرکزی‌برای‌سرکوب‌شیعه‌تبدیل‌شد.بسbbیاری
.106،ص6.أعالم‌الهدایة،ج1.همان.2.38،ص7.العقد‌الفرید،ج3به‌بعد.367،ص8.األغاني،ج4.360،ص8.همان،ج5.33،ص3؛األغانی،ج17،ص7.العقد‌الفرید،ج6.580،ص2.األغانی،ج7.67؛کشف‌القناع،ص199.بصائر‌الدرجات،ص8.223،ص1.المحاسن،ج9.این‌مسئله‌بین‌شیعیان‌اختالفی‌نیست.507،ص3.العروة‌الوثقی،ج10
با‌او‌شهید‌شدند.البته‌هنوز‌بbbرخی‌از‌آن‌هbbا‌در‌علیه‌السالماز‌شیعیان‌واقعی‌امام‌حسین‌کوفه‌بودنbد؛امbا‌به‌دلیbل‌اوضbbاع‌سbbختی‌کbه‌ابن‌زیbاد‌و‌پس‌از‌او،امثbbال‌حجbbاج‌در‌کوفbه‌به‌وجود‌آورده‌بودند،جرئت‌ابراز‌وجود‌نداشتند.کربال‌ازنظر‌روحی،شکست‌بزرگی‌برای‌شیعه‌بود‌و‌به‌ظاهر‌این‌گونه‌مطرح‌شد‌که‌دیگر‌شbbیعیان‌در‌آن‌زمbbان‌نمی‌توانسbbتند‌سbbر
به‌جا‌مانbbده‌بbbود.زنbbدگی‌امbbام‌در‌علیه‌السالمبرآورند.تنها‌یک‌فرزند‌ذکور‌از‌امام‌حسین‌مدینه‌و‌در‌اوج‌خفقان‌و‌دور‌از‌عراق،فرصت‌هدایت‌جریان‌های‌شیعی‌کوفbbه‌را‌از‌امbbام‌گرفته‌بود.در‌چنین‌موقعیتی،خطر‌نbbابودی‌اسbbاس‌تشbbیع‌و‌بلکbbه‌اسbbالم‌وجbbود‌داشbbت‌و
می‌بایسbbت‌کbbار‌را‌از‌صbbفر‌شbbروع‌می‌کbbرد‌و‌مbbردم‌را‌به‌سbbمت‌علیbbه‌السbbالمامام‌سجاد1برمی‌گرداند.علیهم‌السالماهل‌بیت
.شدت‌محن‌و‌خفقان۳چنbbان‌رعب‌انگbbیز‌شbbدکbه‌به‌فرمbایش‌علیbbه‌السbالموضعیت‌شیعیان‌در‌دوران‌امام‌سجاد
،اتهام‌تشیع‌از‌کفر‌بسیار‌خطرناک‌تر‌و‌عقوبتش‌بسیار‌شbbدیدتر‌علیه‌السالمحضرت‌باقر‌‌علیهم‌به‌گونه‌ای‌که‌دسbت‌ها‌و‌پاهbا‌از‌شbیعیان‌جbدا‌کردنbد‌و‌هرکbه‌بbه‌حب‌اهل‌بیت2بود؛
متهم‌بود،می‌کشتندش‌یا‌زندانی‌اش‌می‌کردنbbدوبbbا‌کbbوچک‌ترین‌اتهbbامی‌بbbه‌قتbbلالسالم‌‌و‌این‌همbbان4نوامیس‌شیعه‌را‌بدون‌حجاب‌در‌بازار‌برای‌تعدی‌می‌فروختند3می‌رساندند.
این‌شbدت‌خفقbان‌بbرای‌محبbان5روزی‌بbود‌کbه‌ابbوذر‌دعbا‌می‌کbرد‌بمbیرد‌و‌آن‌را‌نبینbد.چنان‌پیش‌رفت‌که‌برخی‌برای‌اینکه‌نامشان‌علی‌بود،پدرشان‌را‌علیهم‌السالماهل‌بیت
و‌دیگری‌می‌گفت‌چون‌پدرم‌مرا‌عاق‌کرده،نامم‌را‌علی‌گذاشته‌اسbت‌و6لعن‌می‌کردند‌‌این‌خفقان‌طbوری‌بbود‌کbه‌بنی‌هاشbم‌اغلب،7به‌حجاج‌می‌گفت‌بیا‌و‌اسم‌مرا‌عوض‌کن.
چنان‌به‌گرسنگی‌و‌عسرت‌دچار‌می‌شدند‌کbbه‌تمbbام‌همتشbbان‌فقbbط‌یbbافتن‌غbbذایی‌بbbرای8نمردن‌می‌شد.
.77،ص1و‌دراسات‌و‌بحوث‌فی‌التاریخ‌و‌االسالم،ج614و613.اقتباس‌از‌تاریخ‌خلفا،ص1.44،ص11.ابن‌أبی‌الحدید،شرح‌نهج‌البالغة،ج2..همان3.914،ص2؛الغارات،ج180،ص1؛اسد‌الغابة،ج161،ص1االستیعاب،ج.4.البته‌این‌واقعه‌مربوط‌به‌سال‌چهلم‌هجری‌بود‌و‌از‌این‌دست369،ص5.تاریخ‌االسالم‌للذهبی،ج5
نیز‌رخ‌داد.وقایع‌در‌دوران‌حضرت‌سجاد.244،ص5.الغدیر،ج6.175،ص3.وفیات‌األعیان،ج7.118،ص29؛الوافي‌بالوفيات،ج103،ص9أنساب‌األشراف،ج.8
کbه‌قبال‌ذکbرش‌گذشbت،2سعیدبن‌مسbیب،فقیbه‌کبbیری1در‌این‌خفقان،داماد‌ابbوهریره،خوانbbده‌شbbد،علیه‌السالممجبور‌شد‌تقیه‌کند‌و‌در‌نمازی‌که‌بر‌بدن‌طاهر‌حضرت‌سجاد
3شرکت‌نکند.
سbbته‌به‌ویbbژه‌بخbbاری‌وصbbحاحشاهد‌آشکار‌این‌بود‌که‌دربارۀ>سعیدبن‌جبیر،راوی‌شbbجاع‌‌‌را‌در‌یbک‌نمbازش‌تالوت‌می‌کbرده‌اسbت‌و‌گفته‌انbد:احbدی‌رویقbرآن‌نوشته‌اند4مسلم،
اما‌حجاج‌او‌را‌به‌دلیل‌طرف‌داری‌از‌حضbbرت5زمین‌نیست‌که‌از‌علم‌سعید‌بی‌نیاز‌باشد.سعیدبن‌جبیر‌که‌بخاری‌و‌مسbbلم،6سجاد‌علیه‌السالم‌و‌ابراز‌ارادت‌به‌ایشان‌‌شهید‌کرد.
حدیث‌دوات‌و‌قلم‌را‌از‌او‌روایت‌کرده‌اند،جرم‌دیگری‌نیز‌مbbرتکب‌شbbد.او‌تصbbریح‌کbbرد7که‌در‌آن‌روز،به‌پیامبر‌نسبت‌هذیان‌داده‌شد،معاذ‌الله!
همین‌نقbbل‌بbbه‌تنهbbایی‌کbbافی‌بbbود‌تbbا‌حجbbاج،سbbعید‌را‌علیbbه‌السbbالم‌در‌دوران‌امام‌سجاد‌‌منجbbربbbهمbbرگ‌علیهم‌السbbالممهدورالدم‌بداند.درواقع،بیان‌کbbوچک‌ترین‌فضbbل‌اهل‌بیت‌‌فرزند‌رسbbول‌خbbدا‌علیه‌السالممی‌شد؛مثال‌یحیی‌بن‌یعمر‌در‌خراسان‌گفته‌بود‌که‌حسین
است.برای‌همین‌سخن‌او،دستگاه‌جاسوسی‌حکbbومت‌واردصلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم‌عمbbل‌شbbد؛درنتیجbbه‌او‌بbbه‌عbbراق‌فراخوانbbده‌شbbد‌و‌پس‌از‌طی‌این‌مسbbافت‌طbbوالنی،
کالم‌خود‌را‌ثابت‌کند،به‌تبعیدش‌اکتفا‌کردند‌کbbه‌درغbbیرقرآنهنگامی‌که‌توانست‌با‌آیات‌‌‌علیه‌یا‌وقتی‌جابربن‌عبدالله‌انصاری‌در‌کوچه،امام‌باقر8این‌صورت،به‌حتم‌اعدام‌می‌شد.
را‌که‌در‌آن‌روز،به‌ظاهر‌طفلی‌خردسال‌بbbود،در‌آغbbوش‌کشbbید‌و‌نbbامش‌را‌بلنbbدالسالم‌‌فرمودند:»جابر‌قصدی‌نداشbbته؛علیه‌السالم‌به‌امام‌باقر‌علیه‌السالمصدا‌زد،امام‌سجاد
9ولی‌با‌این‌جلب‌توجه،تو‌را‌در‌معرض‌قتل‌قرار‌داده‌است.«
.137به‌بعد؛الحاشیة‌علی‌خالصة‌األقوال،ص66،ص11تهذیب‌الکمال،ج.1،با‌تعبیر‌مرسالته‌أصح‌المراسيل.ابن‌سعد‌برای‌او‌لقب‌فقیه‌الفقهاء364،ص1تقریب‌التهذیب،ج.2
.379،ص2نقل‌کرده‌است.نک:الطبقات‌الكبرى،ج‌‌به‌بعد.این‌عمل‌سبب‌شد‌فقهایی‌همچون‌شهید‌ثانی‌بر‌او‌بتازند‌که131،ص5قاموس‌الرجال،ج.3
ترجیح‌داده‌است!نک:الحاشیة‌علی‌خالصةچرا‌نماز‌در‌مسجد‌را‌بر‌نماز‌بر‌بدن‌حضرت‌سجاد.138األقوال،ص
روایت‌دارد.۱۵۰او‌بدون‌لحاظ‌روایات‌تکراری،در‌صحیح‌بخاری‌بیش‌از.4.311،ص3مناقب‌آل‌أبي‌طالب،ج.5.335،ص1؛رجال‌الکشی،ج85،ص5قاموس‌الرجال،ج.6.البته‌همین‌حدیث‌هم‌کامل‌نقل‌نشده‌است.75،ص5؛صحیح‌مسلم،ج137،ص5صحیح‌بخاری،ج.7.367،ص1؛تفسير‌العياشي،ج265،ص13أنساب‌األشراف،ج.8.637أمالی‌الطوسی،ص.9
علیه‌السالمراهبرد‌امام‌سجاد‌‌با‌مشاهدۀ>این‌دشbbواری‌ها‌و‌بbbرای‌آنکbbه‌جامعbbه‌را‌به‌سbbوی‌منbbابع‌علیه‌السالمامام‌سجاد
دعوت‌کند،تالش‌کرد‌الگbbوی‌علیهم‌السالماصلی‌دین‌و‌هدایتگران‌اصیل،یعنی‌اهل‌بیت‌عملی‌دین‌داری‌جامعه‌شود.باتوجه‌به‌اینکه‌اکثریت‌جامعه‌همان‌طورکه‌گذشت،به‌فسbbاد‌و‌ملتزم‌نبودن‌به‌دستورهای‌نورانی‌اسالم‌دچار‌بودند،حضرت‌بی‌رغبتی‌به‌دنیbbا‌و‌عبbbادت‌و‌ارتباط‌با‌خدا‌را‌برگزیدند؛زیرا‌دیگر‌سخن‌گفتن‌برای‌مbbردم‌فایbbده‌نداشbbت.آن‌هbbانیbbاز‌داشتند‌الگوی‌عملی‌ببینند.ویژگی‌های‌این‌زهد‌و‌عبادت‌حضرت‌به‌گونه‌ای‌بود‌که‌جامعbbه
را‌مقهور‌خود‌ساخت.برخی‌از‌این‌ویژگی‌ها‌عبارت‌اند‌از:
.کمیت۱وشbbاگردان‌ابن‌مسbbعود،در‌کوفbbه،انbbدک1بbbرخی‌گروه‌هbbا،مثbbل‌بیشbbتر»زهbbاد‌ثمانیbbه«
طرف‌داران‌اسالم‌حقیقی‌و‌اهbbل‌عبbbادت‌را‌تحت‌تbbأثیر‌قbbرار‌می‌دادنbbد‌و‌زهbbد‌و‌عبbbادت‌و‌‌بbbه‌علیbbه‌السbbالمسکوتشان‌در‌مسائل‌دنیوی‌درخور‌توجه‌بود؛اما‌وقbbتی‌حضbbرت‌سbbجاد
امامت‌رسید،چنان‌عبادت‌می‌فرمود‌که‌همه‌را‌حیرت‌زده‌ساخت.یکی‌از‌جنبه‌هbbای‌زهbbدبbbرای2و‌عبادت‌حضرت،کمیت‌آن‌بود؛مثل‌به‌جاآوردن‌هbbزار‌رکعت‌نمbbاز‌در‌شbbبانه‌روز!
عرض‌کردند‌پدر‌شbbما‌بbbا‌این‌همbbه‌عبbbادت،کی‌فرزنbbددار‌علیه‌السالمهمین،به‌امام‌باقر‌‌و‌خواهر‌ایشان،نگران‌حالشbbان‌می‌شbbدند.در3شد؟!حتی‌دوستداران‌حضرت،مثل‌عمه
تصریح‌می‌کند‌کسی‌در‌جامعه،طاقت‌به‌جاآوردن‌عبادت‌هbbای‌امbbامروایتی،شیخ‌صدوق4را‌نداشت.
می‌گفتند؛چون‌از‌کثرت‌به‌جاآوردن‌سجده،روی‌زانbbو‌و‌پیشbbانی5به‌ایشان»ذوالثفنات«مبارکش‌پینه‌می‌بست‌و‌دالک‌سالی‌دو‌بار،آن‌ها‌را‌می‌چید.فbbانی‌در‌عبbbادت‌بbbود؛چنbbان
حضbرت‌متوجbه‌نمی‌شbد.وقbتی‌بbه‌نماز7یا‌طفلی‌به‌چاه‌می‌افتاد،6که‌اگر‌خانه‌می‌سوخت
.313،ص1کشی،ج.رجال‌ال1.41،ص35؛تهذيب‌الكمال،ج232،ص1؛علل‌الشرایع،ج517؛الخصال،ص143،ص1االرشاد،ج.2.413امالی‌الطوسی،ص.3.117؛روضة‌الواعظين،ص216.أمالی‌الصدوق،ص4.حتی‌این‌لقب‌در‌شعر‌شعرا‌هم‌آمده‌است.نک:305،ص12؛تهذيب‌التهذيب،ج150.الغيبة،ص5
.272،ص17؛تاريخ‌مدينة‌دمشق،ج379،ص8تاريخ‌بغداد،ج.377،ص41؛تاريخ‌مدينة‌دمشق،ج391،ص4سیر‌أعالم‌النبالء،ج.6
2که‌تکان‌نمی‌خورد.پیاده‌از‌مدینه‌بbbه‌حج‌می‌رفت.1می‌ایستاد،گویی‌شاخۀ>درختی‌است3می‌گفتنbbد.علیbbه‌السbbالمهbbر‌روز‌روزه‌بbbود‌و‌او‌را»اشbbبه‌النbbاس«بbbه‌امیرالمؤمbbنین
شب‌زنده‌داری‌زیاد،چهره‌اش‌را‌زرد‌ساخته‌و‌گریه‌های‌طوالنی‌چشمان‌مبbbارکش‌را‌گbbود‌‌می‌خوانbbد‌و‌تbbرویجشقرآن4انداخته‌بود‌و‌پاهایش‌از‌قیام‌و‌قعود‌نماز،دائم‌ورم‌داشت.
فقط‌بbرتbربت‌پbدر‌سbجده‌می‌کbرد‌و‌وقbتی‌بbه‌سbجده‌می‌رفت،آن‌قbدر‌طbول5میکرد.وهbbربbbار‌کbbه‌نمbbاز6می‌کشbbید‌کbbه‌چbbون‌برمی‌خاسbbت،سbbر‌و‌رویش‌از‌عbbرق‌خیس‌بbbود
کbbه‌از‌خشbbیت‌الهی،رعشbbه‌بbbه‌انbbدامش‌می‌افتbbاد‌و7می‌خواند،گویی‌آخرین‌نماز‌او‌بbbود‌این‌گونه‌شمار‌رکعات‌نمازش‌به‌هزار‌می‌رسید‌و‌می‌فرمود:»باید‌در‌نماز،قلب،جbbوارح
کثرت‌عبادتش،به‌عمق‌و‌توجه‌و‌ذکر‌قلبی‌ایشان‌آسbbیب‌نمی‌رسbbاند.8را‌همراهی‌کند.«به‌کنیز‌حضرت‌گفتنbbد‌توصbbیفش‌کن.گفت:»مختصbbریbbا‌طbbوالنی؟«گفتنbbد:»مختصbbر.«
وقbتی9گفت:»هیچ‌روزی‌برایش‌غذا‌نیbاوردم‌و‌هیچ‌شbبیبbرایش‌بسbتری‌پهن‌نکbردم.«مکه‌بود‌شب‌تا‌صبح،پردۀ>کعبه‌را‌گرفته‌بود‌و‌می‌فرمود:»چشم‌ها‌خوابیدند‌و‌سbbتارگان
10غروب‌کردند‌و‌تو‌ای‌پروردگار‌من،حی‌و‌قیومی!درهای‌رحمتت‌را‌بر‌من‌بگشا!«
.زهد‌و‌عبادت‌قرآنی)منصوص(۲برخالف‌اجتهادهای‌شخصی‌یا‌ریاضت‌های‌غیرشرعی‌زهاد‌و‌صوفیان‌حسbbابگر‌و‌دکbbان‌دار
منصbbوص‌و‌منبعث‌از‌وحی‌بbbود؛نbbه‌نظbbر‌علیه‌السالمآن‌روز،زهد‌و‌عبادت‌زین‌العابدین‌شخصی.ایشان‌می‌فرمود:»برترین‌عمل‌آن‌است‌که‌اگرچه‌کم‌اسbت،مطbابق‌سbنت‌و
همچنین‌دربارۀ>انسش‌با‌کالم‌الهی‌و‌نداشتن‌اتکا‌به‌غیرخدا‌می‌فرمbbود:11دستور‌باشد.«؛العدد‌القوية‌لدفع‌المخاوف‌اليومية،ص278،ص3؛مناقب‌آل‌أبي‌طالب،ج197.دالئل‌االمامة،ص7
.82و46،ص28؛شرح‌إحقاق‌الحق،ج63.272،ص3.شرح‌األخبار،ج1.490،ص1؛إعالم‌الورى‌بأعالم‌الهدى،ج144،ص2اإلرشاد،ج.2.137؛مكارم‌األخالق،ص517خصال،ص.ال3.487،ص1؛إعالم‌الورى‌بأعالم‌الهدى،ج142،ص2اإلرشاد،ج.4و....116و65و39،ص3تفسیر‌البرهان،ج.5.213،ص5؛منتهى‌المطلب،ج300،ص3کافی،ج.ال6.290،ص2؛مناقب‌ابن‌شهرآشوب،ج517خصال،ص.ال7.517الخصال،ص.8.این‌عبارت‌زیبا‌را‌برای‌عروة‌بن‌أدية‌خارجی‌هم‌گفته‌اند.نک:التذكرة232،ص1.علل‌الشرائع،ج9
.151،ص9الحمدونية،ج.291،ص3مناقب‌ابن‌شهرآشوب،ج.10.70،ص1؛الکافی،ج221،ص1محاسن،ج.11
انس‌دارم]و‌از‌آن‌دسbbتورقbbرآن»اگر‌تمام‌اهbbل‌مشbbرق‌و‌مغbbرب‌بمیرنbbد،من‌چbون‌بbbا‌‌‌را‌فرقbان‌و‌مشbخص‌کنندۀ>حالل‌و‌حbرام‌وقbرآن‌ایشbان1می‌گbیرم[،وحشbت‌نمی‌کنم.«
کbه‌فقbط‌در‌پرتbو‌پbیروی‌از‌آن،هbدایت‌و‌نجbات‌از2مبین‌احکام‌و‌نور‌هدایت‌می‌دانست3گمراهی‌و‌جهالت‌به‌دست‌می‌آید.
گاهی‌برای‌بیان‌لزوم‌متابعت‌از‌نص‌دین‌و‌اجتهاد‌به‌رأی‌نکردن‌می‌فرمود:
»خدایا،ما‌را‌بر‌سنت‌پیامبرت‌زنده‌بدار‌و‌بbbر‌دین‌او‌بمbbیران‌و‌بbbه‌روش‌او‌روانbbه‌گbbردان‌و‌بbbه‌مسbbیری‌کbbه‌رفت،رهنمbbون‌سbbاز‌و‌از‌فرمbbان‌برانش‌قbbرار‌ده‌و‌در‌زمbbرۀ>
4پیروانش‌محشورفرما!«
یکی‌از‌آفات‌زهد،معموال‌دچارشدن‌به‌وسواس‌و‌توجه‌به‌خواست‌نفس‌است؛اما‌چون‌حضرت،تمام‌زندگی‌اش‌در‌مسیر‌عمل‌طبق‌دین‌بود،به‌وسواس‌مبتال‌نبود؛مثال‌دربbbارۀ>نجاست‌و‌طهارت،تا‌نجاست‌ثابت‌نمی‌شد‌و‌محرز‌نبود،تطهیر‌نمی‌فرمود‌و‌از‌اجتهاد‌به
5رأی‌و‌اعمال‌نظر‌شخصی‌پرهیز‌می‌کرد.
.زهد‌و‌عبادت‌عاشقانه‌و‌بی‌توقع۳از‌ویژگی‌های‌بارز‌حضرت‌که‌بسیار‌دل‌نواز‌بbbود،زهbbد‌و‌عبbbادت‌عاشbbقانه‌اسbbت.عبbbادت‌ایشان‌در‌برابر‌حضرت‌حق،خشک‌و‌بی‌روح‌و‌کاسب‌کارانه‌و‌طلب‌کارانbbه‌نبbbود؛بلکbbه‌بbbا
از‌دور6احساس‌بدهکاری‌و‌محبت‌عمیbق‌همراه‌بود؛به‌نحوی‌که‌فقیهانی‌همچون‌طاووس7می‌ایستادند‌و‌با‌شنیدن‌عبادت‌حضرت،گریه‌کرده‌و‌بbbه‌درگbbاه‌احbbدیت‌توبbbه‌می‌کردنbbد.
ایشان‌می‌فرمود:
.107،ص46؛بحار‌األنوار،ج216؛مشكاة‌األنوار‌في‌غرر‌األخبار،ص602،ص2الکافی،ج.1.42صحیفۀ>سجادیه،دعای.2همان..3همان..4؛البداية‌و226،ص2؛معرفة‌السنن‌و‌اآلثار،ج228؛النوادر‌للراوندی،ص133،ص3حلیة‌األولیاء،ج.5
.132،ص9النهاية،ج‌‌و‌از‌روایت‌حدیث‌غدیر‌است.38،ص5.او‌را‌فقیه‌و‌حافظ‌توصیف‌کرده‌اند.نک:سير‌أعالم‌النبالء،ج6
.4نک:کتاب‌شیعه،ش.289،ص3.اإلرشاد،ج7
»خدایا‌پناه‌می‌برم‌بbbه‌تbbو‌از‌اینکbbه‌درحالی‌کbbه‌تbbو‌را‌دوسbbت‌دارم،تbbو‌مbbرا‌خbbوش1نداری!«
،دربbbارۀ>این‌عشbbق‌بی‌توقbbع‌می‌فرمایbbدکbbه‌علیbbه‌السbbالمنbbوۀ>ایشbbان،حضbbرت‌صbbادق‌‌بود.هر‌روز‌روزه‌و‌هbر‌شbب‌مشbغول2علی‌بن‌حسین‌علیه‌السالم‌در‌عبادت‌بسیار‌کوشا
نماز‌بود؛به‌گونه‌ای‌که‌بدنش‌نحیف‌شده‌بود.پدرم‌به‌او‌عرض‌کرد:»پدر‌جان،چقدر‌بbbه3خود‌سخت‌می‌گیری!«فرمود:»تا‌شاید‌خدا‌هم‌مرا‌دوست‌بدارد‌و‌به‌خود‌نزدیک‌کند.«
این‌رفتار‌در‌حالی‌بود‌که‌در‌آن‌روزگار،از‌سلطان‌گرفته‌تا‌عموم‌مردم،با‌ایجbbاد‌رابطbه‌و‌نسبت‌های‌غیرمعتبر‌به‌دستاویزهایی‌برای‌فرار‌از‌انجام‌وظایف‌عادی‌دست‌می‌زدنbbد‌و‌از‌بار‌مسئولیت‌ها‌شانه‌خالی‌می‌کردند.چنین‌تبلیغ‌می‌شد‌که‌حbbاکم،بی‌حسbbاب‌و‌کتbbاب
6و‌صحابه‌تماما‌در‌بهشت‌اند.5و‌اهل‌بدر‌که‌همه‌از‌دم‌بهشتی‌اند4وارد‌بهشت‌می‌شود
و...و‌حدیث‌سbازان7برای‌تبرئۀ>یزید،شbایع‌کردنbد‌فاتحbان‌قسbطنطنیه‌همگی‌بهشbتی‌اند‌ضbbمانت‌نامۀ>مbbادام‌العمر‌و‌ایمbbنی‌از‌عbbذاب‌بbbهمbbردم‌می‌فروختنbbد.در‌این‌وضbbعیت،
بbbود،صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم‌که‌دردانۀ>اهل‌بیت‌رسول‌خاتم‌علیه‌السالمزین‌العابدینبی‌هیچ‌توقعی‌به‌خدا‌عرض‌می‌کند:
»خدایا،اگر‌فرار‌کنم،مرا‌طلب‌می‌کنی‌و‌اگر‌بگریزم،مرا‌خbbواهی‌یbbافت.پس‌در‌برابر‌تو،با‌تواضع‌و‌خواری‌و‌سرشکستگی‌می‌گویم:اگر‌عذابم‌کنی‌مستحق‌عذابم‌و‌ای‌پروردگار‌من،عذابم‌از‌عدالت‌توسbbت‌و‌اگbbر‌مbbرا‌ببخشbbی،این‌عفbbو‌تbbو‌از‌همbbان‌لطفی
سپس‌امام‌می‌فرماید:8است‌که‌از‌قدیم‌شامل‌من‌گردیده.«
.517خصال،ص.ال1با‌تعبیر‌شدید‌االجتهاد..2.294،ص3مناقب‌ابن‌شهرآشوب،ج.3؛شذرات‌الذهب‌في178،ص1؛مرآة‌الجنان‌وعبرة‌اليقظان،ج128،ص1.العبر‌في‌خبر‌من‌غبر،ج4
.268؛تاريخ‌الخلفاء،ص280،ص7؛تاريخ‌اإلسالم‌للذهبی،ج128،ص1أخبار‌من‌ذهب،ج.170،ص2.الكشاف،ج5.148،ص4؛الفصل‌في‌الملل‌و‌األهواء‌و‌النحل،ج163،ص1.اإلصابة،ج6.257؛مسند‌الشاميين،ص98؛اآلحاد‌و‌المثاني،ص232،ص3.صحيح‌البخاري،ج7.۵۰صحیفۀ>سجادیه،دعای.8
»خدایا،من‌که‌تاب‌تحمل‌گرمای‌آفتاب‌تو‌را‌نbbدارم،چگونbbه‌حbbرارت‌آتش‌دوزخت‌را‌تحمل‌کنم‌و‌من‌که‌توان‌شنیدن‌صدای‌رعد‌را‌نbbدارم،چطbbور‌می‌تbbوانم‌زفbbیر‌جهنم‌را
آنگاه‌در‌عبارتی‌شگفت‌و‌عاشقانه‌می‌فرماید:1تاب‌بیاورم؟!«
»خدایا‌من‌که‌حقیر‌و‌بی‌ارزشم.عذاب‌و‌عقوبت‌من‌ذره‌ای‌به‌حکbbومت‌عظیم‌تbbو‌نمی‌افزاید؛اما‌اگر‌عذاب‌من‌مایۀ>افزایش‌عظمت‌و‌سلطنت‌تو‌بbbود،از‌تbbو‌می‌خواسbbتم‌برای‌تحمل‌عذاب‌به‌من‌صبر‌دهی‌و‌در‌آن‌صورت،این‌عذاب‌تو‌را‌دوسbbت‌داشbbتم.امbbا‌خدایا،کبریایی‌تbو‌عظیم‌تbر‌و‌فراتbر‌و‌بbادوام‌تر‌از‌این‌اسbbت‌کbه‌بbا‌تعbذیب‌همچbو‌مbنی،
در‌یکی‌از3از‌این‌تعابیر،در‌مناجات‌های‌حضرت‌فbراوان‌دیbده‌می‌شbود.2بزرگ‌تر‌شود.«آن‌ها‌می‌فرماید:
»خدایا،اگر‌مرا‌به‌جهنم‌وارد‌کنی،بbbه‌تمbbام‌اهbbل‌دوزخ‌خbbبر‌می‌دهم‌کbbه‌تbbو4مهربانی‌و‌من‌دوستت‌دارم.«
این‌عشق‌و‌محبت‌شگفت‌انگیز‌حضbbرت‌کbbه‌در‌جامعbbه‌یbbادآور‌عبادت‌هbbای‌امیرالمؤمbbنین‌‌بود،برای‌مردم‌سست‌اراده‌و‌کم‌ایمان‌آن‌روز‌بسیار‌جbذاب‌بbود.آن‌هbا‌کbه5علیه‌السالم
می‌دیدند‌دیگران‌برای‌سرپوش‌گذاری‌روی‌زشت‌کاری‌های‌خود،ایمbbنی‌دروغین‌از‌عbbذاب‌الهی‌برای‌خود‌می‌سازند،با‌دیدن‌تفاوت‌رفتار‌امام،احساس‌غبطه‌و‌محبت‌به‌عبادت‌و
لذا‌بbرخی‌هاشbمیان‌بbرای‌تbربیت‌فرزند‌خود،او‌را6سخن‌گفتن‌با‌خدا‌در‌آن‌ها‌پدید‌می‌آمد.را‌تماشbا‌کنbد.عبداللbه‌محض‌می‌گفت:علیbه‌السbالمتوصیه‌می‌کردند‌برود‌و‌امام‌سbجاد
»مادرم،فاطمه‌بنت‌الحسین،بbbه‌من‌دسbbتور‌می‌داد‌دائم‌کنbbار‌دایی‌ام‌باشbbم‌و‌من‌هرگbbز‌پیش‌او‌ننشستم،مگر‌اینکه‌به‌خیری‌رسیدم:خشیتی‌از‌خداوند‌که‌در‌قلبم‌ایجاد‌می‌شbbد
این‌تأثیر‌آنگاه‌بیشتر‌آشکار‌می‌شود‌که‌بدانیم‌در‌شbbعر،7یا‌علمی‌از‌ایشان‌می‌آموختم.«
همان..1.198اقتباس‌از‌همان‌و‌روضة‌الواعظین،ص.2و‌انصافا‌انتخاب‌از‌بین‌عبارات‌سخت591و590و586و585و582مثل‌مصباح‌المتهجد،ص.3
است..173،ص1؛اإلقبال،ج596همان،ص.4.143،ص6؛نهج‌السعادة،ج121،ص91؛بحار‌االنوار،ج297،ص3االقبال،ج.5.143،ص2اإلرشاد،ج.6.140،ص2اإلرشاد،ج.7
یعنی‌مهم‌ترین‌رسانۀ>عمومی‌آن‌روزگbbاران‌و‌دوران‌قbbریب‌بbbه‌آن‌عصbbر‌هم‌این‌عبbbادت1عاشقانه‌توجه‌افکار‌عمومی‌را‌جلب‌کرد.
.زهد‌عالمانه۴تفاوت‌دیگری‌که‌زهد‌و‌عبادت‌حضرت‌زین‌العابدین‌علیه‌السالم‌با‌کسانی‌که‌می‌خواستند‌امام‌جامعه‌باشند،داشت،علم‌سرشار‌و‌متصل‌به‌منبع‌الیزال‌الهی‌بود؛چنbbان‌کbbهشbbیخ
می‌گوید:مفید
»فقها‌و‌دانشمندان‌عامه‌در‌علوم‌مختلف‌آن‌قدر‌از‌او‌روایت‌کرده‌اند‌که‌از‌کbbثرت،همbbۀ>علی‌رغم‌فشbbار‌و‌سbbرکوب‌دشbbمن،بbbرخی‌روایbات2آن‌ها‌را‌نمی‌توان‌یک‌جbا‌جمbbع‌کbرد.
گرچbه3حضرت‌در‌جوامع‌اصلی‌عامه‌آمده‌اند‌و‌ابن‌سbعد‌ایشbان‌را‌کثیرالحbدیث‌دانسbته؛دست‌بازیگر‌بنی‌امیه‌انتشbbار‌کلمbbات‌حضbbرت‌را‌برنمی‌تbbافت‌و‌سbbعی‌می‌کbbرد‌شbbاگردان
4حضرت‌را‌استادان‌وی‌نشان‌دهد.«
.عرفان‌در‌صحنه۵در‌بین‌جنبه‌های‌راهbbبردی‌زهbbد‌و‌عبbbادت،متفbbاوت‌ترین‌آن‌هbbا،درصbbحنه‌بbbودن‌و‌عرفbbان
بbbود.این‌موضbbوع‌روش‌حضbbرت‌را‌کbbامال‌بی‌بbbدیل‌علیbbه‌السbbالمبی‌عزلت‌حضرت‌سجاد‌می‌کرد.معمbbوال‌زهbbاد‌و‌عبbbاد،غbbرق‌رهبbbانیت‌بودنbbد‌و‌دائم‌السbbکوت،و‌بbbرای‌هزینه‌هbbای‌روزمرۀ>خود،اگر‌دریوزگی‌نمی‌کردند،به‌هر‌حال‌کسی‌باید‌معاششان‌را‌تأمین‌می‌کbbرد.
علیbbهاز‌اوضاع‌بی‌خبر‌بودنbbد‌و‌از‌مbbردم‌فاصbbلۀ>بسbbیاری‌گرفتbbه‌بودنbbد؛امbbا‌زین‌العابbbدین‌‌به‌رغم‌کثرت‌عبادت‌و‌اشک‌دائمی‌و‌توغل)فرورفتن(در‌توحیbbد،فقbbرای‌شbbهر‌راالسالم
تقریبا‌هر‌روز‌روزه‌بود؛ولی‌در‌خانه‌اش‌برای‌غbذا‌به‌ویbژه‌جمعه‌هbا5به‌اسم‌می‌شناخت.درحالی‌که‌روزه‌بود،قربانی‌می‌کرد‌و‌با‌دست‌خویش‌سهم‌فقbbرا6به‌روی‌عموم‌باز‌بود.
از‌کتاب84و‌شعر‌ابواألسود‌دؤلی.نک:ص292،ص3مثل‌شعر‌ابن‌حماد‌در‌بیان‌آن،مناقب،ج.1االمام‌زین‌العابدین‌فی‌شعر‌القدماء‌و‌المعاصرین.
.301،ص2؛أربلی‌عین‌کالم‌مفید‌را‌نقل‌کرده‌است.نک:كشف‌الغمة،ج153،ص2اإلرشاد،ج.2.200،ص5الطبقات‌الكبرى،ج.3سعی‌کردند‌سعید‌بن‌جبیر‌و‌سعید‌بن‌مسیب‌را‌که‌تحت‌تأثیر‌حضرت‌بودند،استاد‌ایشان‌نشان‌دهند‌تا.4
،1؛تاریخ‌دمشق،ج108ق(،كتاب‌العلم،ص234از‌عظمت‌قدر‌امام‌بکاهند.نک:أبوخيثمةالنسائي).124،ص9؛البداية‌و‌النهاية،ج369ص
.68،ص4؛الکافی،ج396،ص2.المحاسن،ج5موارد‌زیادی‌در‌این‌باره‌ذکر.در‌کتاب‌بسیار‌ارجمند‌و‌در‌عین‌حال‌مشوش‌مسند‌اإلمام‌السجاد6
شده‌است.
آن‌قbbدر2با‌فقرا‌چنان‌رفتار‌می‌کرد‌که‌گویی‌به‌ایشان‌بدهکار‌است.1را‌کنار‌می‌گذاشت.3کیسه‌حمل‌کرد‌و‌به‌خانۀ>نیازمندان‌برد‌کbbه‌پینbbۀ>پشbbتش‌مثbbل‌زانbbو‌و‌پیشbbانی‌اش‌شbbد.
دوبbbار‌نیمی‌از‌امbbوالش‌را‌در‌راه4نمی‌توانست‌تنها‌غذا‌بخورد‌و‌حتما‌میهمانی‌می‌یافت.آن‌قدر‌در‌سخاوت‌شbbهره‌بbbود6موقع‌انفاق،بهترین‌خوراکی‌ها‌را‌می‌داد.5خدا‌صدقه‌داد.
بbbا‌آن‌ضbbیق8بbbاجbbذامیان‌هم‌غbbذا‌می‌شbbد.7که‌گرفتاران،وقت‌نیاز‌منتظر‌کمکش‌بودنbbد.وقت‌و‌مشغلۀ>فراوان،هرکه‌بیمار‌می‌شد،به‌عیادتش‌می‌شتافت؛حتی‌اگر‌پسر‌اسbbامه
باشbbند.قرضشbbان‌را‌ادا‌علیهم‌السbbالم‌فرزنbbدان‌دشbbمنان‌دیbbروز‌اهل‌بیت9یا‌پسر‌طلحه،10می‌فرمود؛اگرچه‌پانزده‌هزار‌دینار‌باشد.
از‌همسbbران‌و‌دخbbتران‌امbbوی‌و‌هاشbbمی11حتی‌در»واقعۀ>حbbره«،بیش‌از‌چهارصbbد‌نفر‌پناهندۀ>تنها‌خانۀ>امن‌مدینه‌شbbدند.علی‌بن‌حسbین‌علیbbه‌السbالم‌کbه‌تbازه‌از‌فاجعbۀ>طbف‌برگشته‌و‌نوامیس‌الهی‌را‌در‌بند‌دیbbده‌بbbود،حbbاال‌کbbه‌حکbbومت‌بbbنی‌امیbbه‌ابbbا‌داشbbت‌بbbه‌حضرت‌تعرض‌کند،همه،حتی‌همسر‌جوان‌مروان،طرید)رانده‌شدۀ>(رسول‌خدا‌را‌پنbbاه
و‌همۀ>آن‌زن‌ها‌تا‌خروج‌سbbپاه‌بنی‌امیbbه‌از‌مدینbbه،در‌پنbbاه‌و‌تحت‌تکفbbل‌حضbbرت‌در12داد13آسایش‌بودند؛و‌چنان‌که‌یکی‌از‌آن‌ها‌گفت:»به‌خدا‌در‌خانۀ>پدر،این‌رفاه‌را‌نداشتیم.«
آن‌بزرگوار‌چنان‌مخفیانه‌و‌شبانه‌به‌فقرا‌انفاق‌می‌کرد‌که‌مردم‌ایشان‌را‌نمی‌شbbناختند؛ولی‌چون‌هر‌شب‌به‌آمدنش‌مطمئن‌بودند،در‌آسbbتانۀ>در‌مbbنزل‌خbbود‌بbbه‌انتظbbار‌گbbرفتن
و‌وقتی‌حضرت‌به‌شbbهادت‌رسbbید،صbbد14همۀ>احتیاجات‌خود‌از‌این‌ناشناس‌می‌ایستادند
.232،ص1.علل‌الشرائع،ج1.412؛مطالب‌السؤول،ص139.العهود‌المحمدية،ص2.99،ص4؛وسائل‌الشيعة،ج231،ص1علل‌الشرائع،ج.3.393،ص3.مناقب‌آل‌أبي‌طالب،ج4.326،ص21؛نهاية‌األرب‌في‌فنون‌األدب،ج219،ص5.الطبقات‌الكبرى،ج5.623،ص1.أعيان‌الشيعة،ج6.393،ص3.مناقب‌آل‌أبي‌طالب،ج7.123،ص2.الکافی،ج8.301،ص3.مناقب‌آل‌أبي‌طالب،ج9.393،ص20.تهذیب‌الکمال،ج10.353،ص1،ج؛ربيع‌األبرار319،ص2.كشف‌الغمة،ج11.372،ص4.تاريخ‌الطبري،ج12.353،ص1،ج.ربيع‌األبرار13.393،ص3.مناقب‌آل‌أبي‌طالب،ج14
رور‌سbbاجدان‌عbbالم، bbدان‌و‌سbbد‌زینت‌عابbbخانواده‌از‌نیامدن‌چندروزۀ>این‌ناشناس‌فهمیدن1همان‌مهربان‌هر‌شب‌است.
علیه‌السالماقبال‌عمومی‌به‌حضرت‌سجاد،به‌عنbbوان‌برتbbرین‌فbbرد‌علیbbه‌السbbالماقبال‌عمومی‌جامعۀ>آن‌روز‌بbbه‌سbbلوک‌امام‌سbbجاد
چنbbان‌توجbbه‌جامعbbه‌را‌جلب‌کbbرد‌کbbه‌بbbه‌صbbورت2،جامعbbه‌و‌شbbخص‌اول‌اهل‌بیت‌پیbbامبرشگفتی،دربارۀ>حضرت‌وفاق‌ایجاد‌شد.
بزرگان‌هم‌عصر‌معاصران‌حضرت‌با‌دیدن‌ایشان،بی‌اختیار‌در‌برابرش‌خضوع‌می‌کردند‌و‌در‌بین‌اهل‌بیت
جابربن‌عبداللbbه‌انصbbاری3پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم،ایشان‌را‌سbbرآمد‌می‌یافتنbbد.4می‌گفت:»در‌بین‌فرزندان‌تمbbام‌انبیbbا،احbbدی‌مثbbل‌علی‌بن‌حسbbین‌دیbbده‌نشbbده‌اسbbت!«
نقbbل‌اسbbت‌زهbbری‌درواقbbع،نفbbوذی5عبدالله‌بن‌عباس‌او‌را»حبیب‌بن‌حbbبیب«صbbدا‌می‌زد.و6بنی‌امیه‌و‌مراقب‌حضرت‌بود‌و‌از‌جانب‌عالمان‌منصف‌عامه،بbbه»وعاظ‌السbbالطین«
و8متهم‌بود.او‌روایاتی‌به‌نام‌حضرت،جعل‌و‌علیه‌تشیع‌بیان‌کرده‌بود7»مندیل‌األمراء«علیbbه‌السbbالم،توسط‌حضbbرت‌سbbجاد‌علیه‌السالمگاهی‌به‌دلیل‌جسارت‌به‌امیرالمؤمنین
تbbوبیخ‌می‌شbbد.بااین‌حbbال،دربbbارۀ>حضbbرت‌می‌گفت:»در‌بنی‌هاشbbم،احbbدی‌همچbbون‌‌و‌در‌بین‌اهل‌بیت،10او‌می‌گفت:»به‌عمرم،از‌او‌فقیه‌تر‌ندیده‌ام9علی‌بن‌حسین‌نیست.«
.290،ص2؛كشف‌الغمة،ج414مطالب‌السئول،ص.1در‌جامعۀ>آن‌روز،بسیاری‌تالش‌می‌کردند‌خود‌را‌بزرگ‌و‌زعیم‌بنی‌هاشم‌بشناسانند؛مثل‌عمر،.2
رقابت‌و‌گاهی‌به‌سلطان‌اموی‌شکایت،که‌دراین‌باره‌با‌امام‌سجادکوچک‌ترین‌فرزند‌امیرالمؤمنین‌به‌بعد.212،ص8میکرد.نک:قاموس‌الرجال،ج
برای‌رقابت،همسران‌پیامبر‌را‌به‌عنوان‌اهل‌بیت‌تبلیغحاکمیت.پر‌واضح‌است‌در‌جامعه‌ای‌که3خلیفۀ>دوم،پیوند‌سببی‌با‌اهل‌بیت‌را‌مهم‌ترین‌دستاویز‌نجات‌می‌شمرد،عنوان‌برترین‌فردمی‌کرد‌و
اهل‌بیت‌بیانگر‌جایگاهی‌بس‌واالست..637امالی‌الطوسی،ص.4.370،ص41تاریخ‌دمشق،ج.5.46؛اإلمام‌البخاري‌و‌فقه‌أهل‌العراق،ص470.سنة‌الرسول‌المصطفی‌و‌أبجدیات‌التحریف،ص6.370،ص55تاریخ‌دمشق،ج.7.47،ص4از‌دختر‌ابوجهل.نک:صحیح‌البخاری،ج.مثل‌خبر‌جعلی‌خواستگاری‌امام‌علی8.388،ص20تهذيب‌الكمال،ج.9.105،ص1شذرات‌الذهب،ج.10
گاهی‌مروانیان‌به‌کنایه‌از‌زهری‌می‌پرسیدند:»پیغمبرت‌در‌چه‌حbbال1برتر‌از‌او‌نیست.«2است؟«
پیش‌تر‌مطرح‌کردیم‌که‌سعید‌بن‌مسیب‌با‌آن‌جایگاه،در‌برابر‌حضرت،چگونbbه‌احسbbاس‌‌می‌نامید.زید‌بن‌اسلم‌نیز‌که‌از‌سرآمدان‌فقهbbای4و‌او‌را»سیدالعابدین«3حقارت‌می‌کرد
بود،دربارۀ>امام‌می‌گفت:»در‌بین‌اهل‌قبله،با‌کسی‌مثل‌او6قرآن‌و‌از‌مفسران5مدینه‌مواجbbه‌نشbbده‌بbbودم.«نbbیز‌می‌گفت:»در‌اهل‌بیت،احbbدی‌همچbbون‌او‌نیسbbت‌و‌در‌فهم‌و‌حفظ‌بی‌نظیر‌است.«یحیی‌بن‌سعید‌نیز‌از‌کبار‌تbbابعین‌و‌بزرگbbان‌فقهbbا‌و‌علمbbا‌محسbbوب‌می‌شود‌و‌اهل‌سنت‌در‌حدیث،تعبیرات‌واالیی‌همچون‌امام،قدوه،حافظ‌کبیر،بی‌نظbbیر،
از‌او‌مطbbرح‌کرده‌انbbد؛همbbان‌کbbه‌بbbا‌جسbbارت‌در‌وثbbاقت7امام‌اهل‌زمان‌و‌امیرالمؤمنین‌‌علیbbه‌السbbالم‌خدشه‌کرده‌بود!بااین‌حbbال،دربbbارۀ>امام‌سbbجاد‌علیه‌السالمحضرت‌صادق
می‌گوید:
8»در‌بین‌بنی‌هاشم‌و‌اهل‌بیت،برترین‌فردی‌است‌که‌دیده‌ام.«
شbbهرت‌و‌عظمت‌امbbام‌از‌چشbbم‌علمbbای‌سbbایر‌شbbهرهایاسbbالمی‌نbbیز‌مخفی‌نمانbbد:و‌ذهbبی‌او‌را9حمادبن‌زید‌که‌امام‌بصری‌ها‌بود‌و‌مثbل‌آب‌خbوردن،حbدیث‌حفbظ‌می‌کbرد
را‌برتbbرین‌هاشbbمی‌از‌اهل‌بیت‌کbbه‌علیbbه‌السbbالمعالمه‌لقب‌داده‌اسbbت،حضbbرت‌سbbجاد10تابه‌حال‌دیده‌بود،می‌دانست.
دانشمندان‌نسل‌های‌بعد‌در‌میان‌دانشمندان‌نسل‌های‌بعد،محمد‌بن‌ادریس‌شافعی،امام‌مذهب‌شbbافعیه،امbbام‌را
می‌داند‌و‌استداللش‌به‌حجیت‌خبر‌ثقه‌این‌اسbbت‌کbbه‌علی‌بن‌حسbbین11»افقه‌اهل‌مدینه«.75،ص1.تذكرة‌الحفاظ،ج1،با‌این‌عبارت:»ما‌فعل‌نبیک«.298،ص3؛مناقب‌آل‌أبي‌طالب،ج258،ص3شرح‌األخبار،ج.2.303تاريخ‌اليعقوبي،ص.3.862،ص2.الفصول‌المهمة‌في‌معرفة‌األئمة،ج4.316،ص۵.سير‌أعالم‌النبالء،ج5.همان.6.175،ص9.همان،ج7.387،ص20.تهذيب‌الكمال،ج8.349،ص1.الكاشف‌في‌معرفة‌من‌له‌رواية‌في‌كتب‌الستة،ج9.343،ص1تهذیب‌اللغات‌و‌األسماء،ج.10.274،ص15.شرح‌نهج‌البالغة،ج11
به‌خبر‌واحد‌عمل‌کرده‌و‌چون‌او‌افقه‌اهل‌مدینه‌است،من‌هم‌قبbbول‌دارم.علیه‌السالم‌دیگbbری،محیی‌الbbدین‌نbbووی‌اسbbت‌کbbه‌او‌را‌امbbام،حافbbظ،أوحbbد،قbbدوة،شیخ‌االسbbالم‌و
خوانده‌انbbد‌و‌می‌گوینbbد‌درطbbول‌عمbbر،لحظه‌ای‌از‌اوقbbات‌شbbبانه‌روزش‌را‌در1علم‌األولیاء‌‌و‌شبانه‌روز،فقط‌یک‌وعده‌غذا‌می‌خورد؛عالوه‌براین،2طلب‌علم‌و‌عبادت‌هدر‌نداده‌بود
نbbوویالمجمbوع‌مسلم‌از‌اوست‌و‌روشن‌ترین‌کتاب‌فقه‌شbbافعی،صحیحبهترین‌شرح‌بر،مهم‌تbbرین‌کتب‌عامbbه‌دراألذکbbار‌و‌األربعین‌و‌ریbbاض‌الصbbالحیناست‌و‌سایر‌کتبش،مثل
،عبارت‌مهمی‌گفته‌اسbbت‌علیه‌السالمموضوعات‌مختلف‌است.او‌دربارۀ>حضرت‌سجاد‌که‌نشbbان‌از‌عظمت‌خیره‌کننbbدۀ>حضbbرت‌تbbا‌بیش‌از‌پانصbbدسbbال‌پس‌از‌شbbهادتش‌دارد.
نووی‌می‌گوید:
»علمbbbای‌اسbbbالم‌در‌تمbbbام‌شbbbاخه‌های‌معbbbارف‌اسbbbالمی،بbbbر‌جاللت‌و‌برتbbbری3علی‌بن‌الحسین‌علیه‌السالم‌اجماع‌دارند.«
نbیز‌علیهم‌السbالمذهbبی،امbام‌ناقbدان‌حbدیث‌عامbه‌کbه‌در‌بی‌انصbافی‌در‌حbق‌اهل‌بیت‌چیره‌دست‌بوده‌و‌از‌طرف‌داران‌معاویه‌است‌و‌هفتصد‌سbbال‌اسbbت‌کbbه‌آثbbار‌گونbbاگونش‌بین‌مسلمانان‌رواج‌دارد‌و‌هیچ‌کتابخانه‌ای‌از‌آثار‌پرشمار‌او‌خالی‌نیست،دربbbارۀ>عظمت
می‌گوید:علیه‌السالمامام‌سجاد
»ایشbbان‌جاللت‌و‌عظمت‌شbbگفتی‌داشbbت‌و‌به‌خbbدا‌حقش‌بbbود.سbbوگند‌بbbه‌خbbدا،به‌خاطر‌شرافت،سیادت،علم،توحید،عبbbادت‌و‌کمbال‌عقلش‌شایسbتۀ>امbامت‌بbر‌تمbام
4مسلمین‌بود.«
این‌آوازۀ>زین‌العابدین‌است‌که‌تا‌قرن‌هbbا،علمbbای‌غیرشbbیعه‌را‌بbbه‌اعbbتراف‌بbbه‌مکbbانت‌و‌عظمتش‌وادار‌می‌کند؛به‌گونه‌ای‌که‌عامه‌بدون‌التزام‌به‌روایتی‌و‌فقط‌با‌مشbbاهدۀ>آنچbbه‌می‌دیدند،او‌را‌زینت‌و‌سرآمد‌عابدان‌می‌نامیدند‌و»زین‌العابدین«نه‌تنها‌در‌شbbیعه،بلکbbه
جلد‌چهارم‌تذکرة‌الحفاظ‌است.۱۴۷عبارت‌از‌شیخ‌االسالم‌ذهبی‌در‌صفحۀ>.1نه‌تنها‌شهرها‌که‌زمان‌ها‌را‌نیز‌همان.این‌تعابیر‌ذکر‌شد‌تا‌خواننده‌بداند‌آوازۀ>زین‌العابدین.2
درنوردید‌و‌بزرگان‌سایر‌مذاهب‌اسالمی‌را‌هم‌به‌این‌شهرت‌عظمت‌معترف‌کرد..با‌این‌عبارت:»أجمعوا‌علی‌جاللته‌فی‌کل‌شیء«.343،ص1تهذیب‌اللغات‌و‌األسماء،ج.3.398،ص4سیر‌اعالم‌النبالء،ج.4
حتی‌مثال‌قراء،سفر‌به‌مکه‌را‌آغاز‌نمی‌کردنbbد1در‌عامه‌نیز‌لقب‌اختصاصی‌حضرت‌شد.2تا‌آنکه‌امام‌عزم‌سفر‌کند‌و‌آنگاه‌به‌دنبال‌او‌هزار‌سواره‌حرکت‌می‌کرد.
سالطین‌و‌دشمنان‌شخصیت‌و‌عظمت‌حضرت‌فقط‌دانشمندان‌را‌مقهور‌نکرد؛بلکه‌دشbbمنان‌و‌مخالفbbان‌را‌هم‌به‌خضوع‌وادار‌ساخت.از‌جاحظ‌‌که‌پیش‌تر‌ذکرش‌گذشت،به‌رغم‌بی‌انصbbافی‌هایش
نقل‌شده‌است:
نی‌و bbیعه‌و‌سbbوارج‌و‌شbbه‌خbbدم‌کbbالم‌ندیbbمن‌کسی‌را‌مثل‌علی‌بن‌حسین‌علیه‌الس‌‌‌ذهbbبی3معbbتزلی‌و‌دوسbbت‌و‌دشbbمن‌در‌تجلیbbل‌و‌تفخیم‌او‌هم‌داسbbتان‌و‌موافbbق‌باشbbند.
علیه‌السالم‌حضرت‌سجاد4می‌گوید‌محبوب‌ترین‌فرد‌بنی‌هاشم‌برای‌عبدالملک‌بن‌مروان،بود.عبدالملک‌به‌امام‌می‌گفت:»خداوند‌به‌تو‌چنان‌علم‌و‌دیانت‌و‌ورع‌عطا‌کرده‌که‌از
منصbور‌دوانیقی‌نbیز5اقران‌بی‌نظbیری‌و‌در‌بین‌گذشbbتگان‌هم‌ماننbbد‌تbbو‌کسbی‌نیسbت.«وقتی‌می‌خواست‌آل‌حسن‌را‌به‌سبب‌قیام‌هایشان‌توبیخ‌کند،به‌نفس‌زکیbbه‌نوشbbت:»در
مbbردی‌همچbbون‌صbbلی‌اللbbه‌علیbbه‌و‌آلbbه‌و‌سbbلمبین‌شbbما‌اهل‌بیت،بعbbد‌از‌رسbbول‌خbbدا‌‌علیbbه‌السbbالم‌درواقع،می‌خواست‌بگوید‌که‌حضرت‌سbbجاد6علی‌بن‌حسین‌نیامده‌است.«
بbbر‌خالف‌شbbما‌قیbbام‌نمی‌کنbbد.پیش‌تbbر‌گذشbbت‌در»واقعbbۀ>حbbره«،مbbروان‌بbbرای‌حفbbظهمسرش،امین‌تر‌از‌امام‌نیافت.
از‌رخدادهای‌مشهور‌دیگر،احترام‌ویژۀ>تودۀ>مردم‌و‌حجاج‌بیت‌الله‌به‌ایشbbان‌در‌اسbbتالم‌حجراألسود‌بود‌که‌بر‌ولیعهد‌امbbوی،هشbbام‌بن‌عبدالملک،گbbران‌آمbbد.وقbbتی‌او‌در‌ازدحbbام‌زوار‌خانۀ>خbدا‌نتوانسbbت‌حجbbر‌را‌ببوسbbدوامbbام‌بbدون‌محافbظ‌و‌گbbارد‌امنیbbتی،صbbفوف
و...ایشان‌را‌زین‌العابدین‌می‌دانند.نک:أزهار133،ص3و‌أبونعیم‌در‌حلیة،ج46،ص3یعقوبی‌در‌ج.1؛277،ص4؛األعالم،ج255،ص1؛إنباء‌الغمر‌بأبناء‌العمر،ج78،اسعاف‌المبطأ،ص8الریاض،ص
؛السلوک‌فی‌طبقات‌العلماء‌و35،ص2؛الدر‌المنثور‌فی‌طبقات،ج531،ص1التعدیل‌و‌التجریح،ج؛الطبقات‌السنیة‌فی139،ص1؛الضوء‌الالمع،ج43،ص1؛الشقائق‌النعماثیه،ج136،ص2المالک،ج
؛النور294؛النسبة‌الی‌المواضع‌البلدان،ص37،ص2؛الکاشف‌ذهبی،ج108،ص1تراجم‌الحنفیة،ج‌و....74،ص1؛تذکرة‌الحفاظ،ج363،ص41؛تاریخ‌دمشق،ج446؛بغیة‌الوعاة،ص20السافر،ص
.445،ص3تفسير‌نور‌الثقلين،ج.2.193عمدة‌الطالب،ص.3.60،ص1تذکرة‌الحفاظ،ج.4.57،ص46بحار‌االنوار،ج.5.341،ص5العقد‌الفرید،ج.6
طواف‌کنندگان‌در‌برابرش‌شbbکافته‌شbbد،شbbامیان‌همbbراه‌هشbbام‌از‌او‌پرسbbیدند‌این‌مbbرد‌کیسbbت‌کbbه‌این‌طbbور‌مbbردم‌او‌را‌محbbترم‌می‌شbbمارند؟هشbbام‌از‌ناچbbاری‌گفت:»او‌را
نمی‌شناسم«و‌فرزدق‌آن‌قصیدۀ>مشهور‌را‌در‌مدح‌امام‌سرود.
امام‌سجاد السالم اقدامات ایجادشده علیه فرصت از استفاده برای
.رشد‌آمار‌شاگردان‌به‌صورت‌چشمگیر۱به‌ثمbbر‌نشسbbت‌و‌ایشbbان‌کbbه‌در‌بbbدوامbbامت،علیه‌السالمباالخره‌راهبرد‌حضرت‌سجاد
در‌فهرسbbت‌های‌شbbیعی‌تbbا‌اواخbbر‌عمbbر،1طبق‌گزارش‌های‌تاریخی،فقط‌پنج‌یار‌داشbbت،2عالم‌و‌راوی‌تربیت‌فرمود.170بیش‌از
.آموزش‌مسائل‌ابتدایی‌دین‌به‌عموم۲ایشان‌به‌آموزش‌مسائل‌ابتدایی‌اسالمی‌به‌اهل‌سنت‌پرداخت؛چنان‌که‌ابن‌تیمیbbه‌کbbه‌بbbه‌بی‌انصافی‌مشهور‌است،می‌گوید:»علی‌بن‌حسین‌از‌کبار‌تابعbbان‌و‌سbbادات‌آن‌هbbا‌ازنظbbر
هرجا‌فرصتی‌دست‌می‌داد،حضbbرت‌بbbرخی‌از‌انحرافbbات‌را‌اصbbالح3علمی‌و‌دینی‌است.می‌فرمود‌و‌به‌مردم‌یاد‌می‌داد؛ازجمله‌حضرت‌ازروی‌عمbbد،هbbربbbار‌کbbه‌اذان‌می‌گفت،پس‌از»حی‌علی‌الفالح«،عبbbbارت»حی‌علی‌خbbیر‌العمbbbل«را‌هم‌می‌فرمbbbود.سbbbپس
4می‌گفت:»این‌همان‌اذان‌اصلی‌است‌که‌از‌اول‌بوده‌است.«
به‌عنوان‌مرجع‌اصلی‌و‌اصیل‌علمی‌و‌اجتماعی‌علیهم‌السالم.معرفی‌اهل‌بیت۳این‌بود‌کbbه‌پس‌از‌عاشbbورا،مbbردم‌را‌به‌سbbمت‌علیه‌السالممهم‌ترین‌راهبرد‌زین‌العابدین
پناهگاه‌واقعی‌ببرد‌و‌حال‌که‌شخصیت‌آن‌بزرگbbوار‌کbbانون‌توجbbه‌و‌احbbترام‌همگbbانقbbرار‌گرفته‌بود‌و‌خیل‌مشتاقان‌و‌عالقه‌منbbدان‌به‌سbbویش‌می‌شbbتافتند‌و‌حضbbرت‌نمی‌توانسbbتند‌به‌صورت‌مستقیم،آن‌ها‌را‌به‌خود‌یا‌مصداق‌آشکار‌دیگری‌دعوت‌کنند،برای‌زمینه‌سازی
را‌معbbرفی‌می‌کردنbbد.روزی‌عbbده‌ای‌علیهم‌السbbالمدر‌نسbbل‌های‌آینbbده،جایگbbاه‌اهل‌بیت‌محضر‌حضرت‌نشسته‌بودنbbدکbه‌صbbدای‌شbbیون‌از‌مbbنزل‌آمbbد.حضbbرت‌رفت‌و‌بعbد‌نbزد‌میهمانان‌برگشت‌و‌به‌گفت‌وگو‌ادامه‌داد.آن‌ها‌از‌طریقی‌متوجه‌مرگ‌یکی‌از‌افراد‌خانۀ>
.332،ص1.رجال‌الکشی،ج1به‌بعد.107.رجال‌الطوسی،ص2.48ص،4.منهاج‌السنة،ج3.244،ص1المصنف‌ابن‌أبی‌شیبة،ج.4
امام‌شده‌و‌از‌صبر‌و‌سماحت)جbوانمردی(ایشbان‌شbbگفت‌زده‌شbدند.حضbرت‌از‌همینمصیبت‌بهره‌بردند‌و‌دربارۀ>اهل‌بیت‌علیهم‌السالم‌فرمودند:
»ما‌اهل‌بیتی‌هستیم‌که‌در‌پیشbbامد‌های‌خbbوب‌مطیbbع‌خbbداییم‌و‌در‌پیشbbامدهای‌بbbد،1شاکر‌خدا.«
یا‌ایشان‌با‌عبارت»ما‌اهل‌بیت‌بbه‌کسbی‌عطbایی‌کbنیم،پس‌نمی‌گbیریم«کbه‌بیت‌الغbزل‌‌علیهم‌اسbbت،درواقbbع،جایگbbاه‌و‌شbbأن‌اهل‌بیت‌علیهم‌السbbالمکرامت‌هbbای‌همbbۀ>اهل‌بیت
را‌بیان‌می‌کردند.السالم
از‌دیگر‌اقدام‌های‌پرتکرار‌ایشان،تکریم‌و‌توصیف‌فضایل‌اهل‌بیت‌پیامبر‌صلی‌اللbbه‌علیbbه‌و‌آله‌و‌سلم‌در‌قالب‌صلوات‌و‌دعاست؛ازجمله‌می‌فرمودند:»خbbدایا‌بbbر‌محمbbد،خطیب
دعbbای54ایشbbان‌در2و‌خانbbدانش‌کbbه‌خازنbbان‌علم‌آن‌هسbbتند،درود‌فرسbbت.«قbbرآن‌‌بار،بر‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیbbه‌و‌آلbbه‌و‌سbbلم‌و120،بیش‌از‌صحیفۀ>سجادیهباقی‌مانده‌از
و‌تنهbbاشbbفیعان3اهل‌بیت‌گران‌قدرش‌درود‌فرستاده‌‌و‌با‌عباراتی‌همچbbون‌طیب‌و‌طbbاهر‌‌اهل‌بیت‌را‌معرفی‌کرده‌اند.ایشان‌در‌دعاهایشان،صلوات‌بbbر‌خانbbدان‌پیbbامبر‌را4قیامت،
5عاملی‌برای‌قبولی‌و‌رواشدن‌حاجbbات‌قbbرار‌می‌داد‌تbbا‌همگbbان‌جایگbbاه‌آن‌هbbا‌را‌بفهمنbbد؛به‌عالوه،نوعی‌تقابbل‌بbا‌جریbbان‌حbاکم‌هم‌بbود‌کbه‌جbز‌بbادشbbمنی‌و‌دشbbنام‌بbbه‌اهل‌بیت
صلوات‌یادآور‌جایگاه‌رفیع‌خاتم‌پیbbامبران‌و‌اهل‌بیت‌ایشbbان‌و6نمی‌توانست‌حکومت‌کند.صbbلی‌اللbbه‌علیbbه‌وایجادکنندۀ>محبت‌آن‌ها‌در‌قلوب‌مسلمانان‌است.وقتی‌به‌رسول‌خدا
در‌جامعه‌عشق‌ورزیده‌شود،خانواده‌اش‌هم‌تکریم‌می‌شود:»و‌المرء‌یحفbbظآله‌و‌سلم.«فی‌ولده
.133ص9.البداية‌و‌النهاية،ج،1.241،ص42.صحیفۀ>سجادیه،دعای2۲.2و24و16صحیفۀ>سجادیه،دعای.3.49همان،دعای.4.5یکی‌از‌ده‌ها‌نمونه:همان،دعای.5.184؛أنساب‌األشراف،تحقيق‌و‌تعليق:الشيخ‌محمدباقر‌المحمودی،283.العثمانية،ص6
السالم علیهم اهل‌بیت والیی جایگاه‌‌به‌صbbورت‌ویbbژه‌ای،از‌جایگbbاه‌حکومbbتی‌و‌والیی‌علیbbه‌السbbالمدر‌مرحلۀ>بعbbد،امام‌سbbجاد
پرده‌برداری‌کbbرده‌اسbbت.ابتbbدا‌در‌طهbbارت‌اهل‌بیت‌علیهم‌السbbالم‌علیهم‌السالماهل‌بیتفرمود:
»پروردگارا،بر‌اهل‌بیت‌پاک‌پیامبر‌که‌آنان‌را‌برای‌قیام‌به‌امbbر‌خbbود‌برگزیbbده‌ای‌و‌خازنان‌علم‌و‌حافظان‌دینت‌و‌خلیفۀ>خود‌روی‌زمین‌و‌حجت‌بر‌بندگان‌قbbرار‌داده‌ای‌و‌از‌هر‌ناپاکی‌پاک‌کرده‌ای‌و‌طریق‌رسیدن‌به‌مقام‌قbbرب‌خbbود‌و‌وصbbول‌بهشbbتسbbاخته‌ای،
1درود‌فرست!«
سپس‌دربارۀ>امام‌و‌جایگاه‌امامت‌می‌فرماید:
»الهی،در‌هر‌زمان،دینت‌را‌با‌امامی‌یbbاری‌کbbرده‌ای‌تbbا‌او‌علم‌راهنمbbای‌بنbbدگانت‌شود‌و‌در‌شهرها،چراغ‌فروزان‌هدایت‌گردد‌و‌رشتۀ>بیان‌او‌به‌رشتۀ>پیمان‌خود‌بسbbته‌ای‌و‌او‌را‌تنها‌وسیلۀ>رسیدن‌به‌خشنودی‌خbودت‌قbرار‌دادی‌و‌اطbbاعت‌او‌را‌واجب‌کbردی‌و‌مردم‌را‌از‌نافرمانی‌او‌برحذر‌داشتی‌و‌فرمان‌دادی‌هرچه‌امر‌می‌کند،اطاعت‌کننbbد‌و‌از‌هرچه‌نهی‌می‌کند،بازایستند.کسی‌بر‌او‌پیشی‌نگbbیرد‌و‌هیچ‌کس‌از‌او‌عقب‌نمانbدکbه‌او‌نگهدار‌کسانی‌است‌که‌بbbدو‌پنbbاه‌می‌برنbbد‌و‌پناهگbbاه‌و‌سbbرپناه‌مؤمنbbان‌و‌حلقbbۀ>اعتصbbام
2ایشان‌و‌جالل‌و‌زینت‌جهانیان‌است.«
معلوم‌است‌این‌قبای‌فاخر‌امامت‌که‌حضرت‌توصیف‌فرمود،بر‌قامت‌افbbرادی‌همچbbون‌‌و‌آن‌علیهم‌السbbالمیزید‌و‌آل‌مروان‌و...گشbbاده‌اسbbت‌و‌درواقbbع،جbbز‌بbbرانbbدام‌اهل‌بیت
دوازده‌نور‌پاک،بر‌کسی‌نمی‌نشیند.بااین‌حال،حضرت‌در‌فضای‌عمومی‌امکان‌معbbرفی‌خود‌را‌ندارد‌و‌زمینه‌ساز‌امامان‌اهل‌بیت‌علیهم‌السالم‌در‌اعصار‌بعدی‌است؛لذا‌مردمی‌که‌در‌برابر‌ایشان‌متواضع‌اند‌و‌دعای‌حضرت‌بbbرای‌امbbام‌عصbbر‌خbbود‌را‌می‌بیننbbد،از‌این
علیbbهطریق‌می‌فهمند‌که‌امام‌هر‌عصر‌آن‌قbbدر‌عظیم‌الشbbأن‌اسbbت‌کbbه‌حbbتی‌امام‌سbbجاد‌پیرو‌اوست!السالم
.47صحیفۀ>سجادیه،دعای.1همان..2
در‌ادامه،امام‌می‌فرماید:
»خدایا‌ما‌را‌شاکر‌و‌قدردان‌نعمت‌وجود‌امbbامت‌قbbرار‌ده‌و‌بbbه‌او‌از‌جbbانب‌خbbود،تسلط‌و‌توانbbایی‌ده‌و‌به‌آسbbانی،راه‌پbbیروزی‌اش‌را‌بگشbbاویbbاری‌اش‌فرمbbا‌و‌پشbbتش‌را‌محکم‌و‌بbbازوانش‌را‌توانbbاگbbردان‌و‌زیbbر‌نظbbر‌مbbراقبت‌خbbویش‌و‌در‌سbbایۀ>حفbbظ‌خbbود،
1حفظش‌فرما.با‌مالئکۀ>خود‌یاری‌اش‌ده‌و‌به‌لشکر‌پیروز‌خود‌مددش‌رسان!«
سپس‌امام‌چنین‌می‌فرماید:
»خدایا،توسط‌او‌کتاب‌و‌حدود‌و‌شریعت‌و‌احکbbام‌و‌سbbنت‌رسbbولت‌را‌برپbbا‌دار‌و‌به‌وسیلۀ>او،آنچه‌ستمگران]از[آموزه‌های‌دینت‌را‌میراندند،احیا‌کن!زنگار‌ستم‌جائران‌را‌به‌دست‌او‌از‌آیینت‌بزدا‌و‌به‌بbbرکت‌او،مشbbکالت‌و‌سbbختی‌ها‌را‌از‌راه‌ایمbbان‌برطbbرف
2فرما.فتنه‌گران‌را‌به‌وسیلۀ>او‌از‌سر‌راه‌بردار‌و‌دشمنانت‌را‌نابود‌ساز!«
بعد،حضرت‌رابطۀ>امام‌و‌امت‌را‌چنین‌تبیین‌می‌فرماید:
»الهی،رأفت‌و‌رحمت‌و‌عطوفت‌و‌محبتش‌را‌نصیب‌ما‌بفرما‌و‌ما‌را‌در‌برابbbرش‌گوش‌به‌فرمان‌و‌مطیع‌بگردان‌و‌چنان‌کن‌ما‌نیز‌در‌راه‌رضbbای‌او‌تالش‌کbbنیم‌و‌یbbاری‌اش
3نماییم‌و‌مدافع‌او‌در‌برابر‌دشمن‌باشیم‌و‌این‌سبب‌تقرب‌ما‌به‌تو‌و‌رسولت‌گردد.«
برای‌تشویق‌مردم‌در‌انجام‌وظایف‌خود‌در‌علیه‌السالمپس‌از‌این‌سخنان،زین‌العابدین،آن‌ها‌را‌با‌عبارات‌ذیل‌دعا‌می‌کند‌تا‌وظایف‌پbbیروان‌اهل‌بیت‌علیهم‌السالمقبال‌اهل‌بیت
را‌تبیین‌کند.ایشان‌می‌گوید:
»الهی،بر‌دوستان‌اهل‌بیت‌پیامبر‌کbbه‌بbbه‌مقbbام‌و‌منزلتشbbان‌معترف‌انbbد‌و‌از‌راه‌و‌روش‌آن‌ها‌پیروی‌می‌کنند‌و‌به‌ریسbمان‌محکم‌آن‌هbا‌چنbگ‌می‌زننbد‌و‌متمسbک‌بbه‌والیت‌آن‌ها‌هستند‌و‌فقط‌آن‌ها‌را‌امام‌می‌دانند‌و‌در‌برابbbر‌فرمانشbbان،تسbbلیم‌و‌در‌اطbbاعت‌از‌آن‌ها‌پرتالش‌اند،]نیز[منتظر‌حکومت‌آن‌ها‌بوده‌و‌چشم‌بbbه‌راه‌آن‌هbbا‌نشسbbته‌اند،درودی
4فرست‌پربرکت‌و‌پاکیزه‌و‌فزاینده‌که‌در‌صبح‌و‌شام‌بر‌آن‌ها‌رسد.«
همان..1همان..2همان..3همان..4
آنگاه‌امام‌در‌دعایی‌جالب،دربارۀ>توال‌و‌تبری‌از‌خbbدا‌می‌خواهbbد‌از‌کسbbانی‌باشbbدکbbه‌بbbا‌‌این‌ها،برخی‌نمونه‌های‌تبbbیین‌و‌تبلیbbغ1اولیای‌الهی‌دوست‌و‌با‌دشمنان‌خدا‌دشمن‌است.
و‌زمینه‌سازی‌ایشان‌برای‌امامت‌عصbbرهای‌بعbدبbود.البتbه‌علیهم‌السالمجایگاه‌اهل‌بیت‌گفتنی‌است‌هرگاه‌فرصت‌می‌یافت،برخی‌مصادیق‌را‌نیز‌مشخص‌می‌فرمود.مهم‌تbbرین
بbbود‌کbbه‌اوال‌شbbهید‌شbbده‌بbbود‌و‌دیگbbر،علیbbه‌السbbالممصداق،وجود‌مبارک‌امیرالمؤمbbنین‌‌علیهمعرفی‌ایشان‌برای‌جان‌حضرت‌امیر‌خطری‌نداشت؛ثانیا‌اگر‌جایگاه‌امیرالمؤمنین
بbbرای‌نمونbbه،وقbbتی2روشن‌می‌شد،حقوق‌فرزنbbدان‌ایشbbان‌نbbیز‌آشbbکار‌می‌شbbد.السالم‌‌حbbیرت‌می‌کردنbbد،از‌علیbbه‌السbbالممردم،از‌عبbbادات‌طاقت‌فرسbbا‌و‌بی‌نظbbیر‌امام‌سbbجاد
ایشان‌سؤال‌می‌کردند:»الگوی‌شما‌کیست؟چرا‌چنین‌می‌کنید؟«حضرت‌می‌فرمود:
را‌ندیدیbbد.چbه‌کسbی‌طbbاقت‌دارد‌همچbbون‌علی‌علیbbه‌السbالم»شما‌عبbbادات‌علی3عبادت‌کند؟!«
همان‌طورکه‌پیش‌تر‌گذشت،وقتی‌زهری‌به‌امیرالمؤمbbنین‌علیbbه‌السbbالم‌اهbbانت‌کbbرد،بbbا‌امام‌به‌گbbونه‌ای‌در‌جامعbbهشbbناخته‌می‌شbbدکbbه‌ایشbbان‌را 4برخورد‌شدید‌امام‌مواجه‌شد.
می‌یافتند.5اشبه‌الناس‌به‌امیرالمؤمنین‌علیه‌السالم
.تخریب‌علمی‌و‌عملی‌مکتب‌خلفا‌و‌بنی‌امیه۴باتوجه‌به‌مطالبی‌که‌در‌قسمت‌سوم‌مطرح‌شد،وقتی‌حضرت‌مصادیق‌هدایت‌و‌امbامت‌و‌حاکمیت‌در‌جامعه‌را‌برمی‌شمردند،این‌خود،مهم‌ترین‌کار‌بbbرای‌تخbbریب‌نسbbخۀ>جعلی
نبودنbbد‌و‌آن‌صbbلی‌اللbbه‌علیbbه‌و‌آلbbه‌و‌سbbلمبود؛چون‌جریان‌حاکم،اهل‌بیت‌رسbbول‌خbbدا‌اوصافی‌را‌که‌ذکر‌شد،نداشتند.ازاین‌رو،در‌پی‌بازسازی‌شخصیت‌خود،به‌دسbbتاویزهایی‌همچون‌عدالت‌همۀ>صحابه‌و‌واجب‌االطاعه‌بودن‌حاکم‌در‌خطbbاوصbbواب‌و‌عbbدم‌شbbرط
6عدالت‌برای‌امام‌مسلمانان‌چنگ‌می‌زدند.
همان..1هم‌مکرر‌این‌کار‌دیده‌شده‌است..در‌سیرۀ>امامان‌بعدیچ‌به‌ویژه‌حضرت‌باقر2.143،ص2.اإلرشاد،ج3.274.تحف‌العقول،پانوشت‌ص4.166.المستجاد‌من‌اإلرشاد،ص298،ص2.كشف‌الغمة،ج5؛شرح24؛ما‌روي‌في‌الحوض‌و‌الكوثر،ص158؛عمدة‌القاري،ص152،ص2فتح‌الباری،ج.6
.76،ص1؛تفسير‌ابن‌كثير،ج98؛تقوية‌اإليمان،ص233،ص5المقاصد،ج
ازطرف‌دیگر،امام‌سجاد‌علیbbه‌السbbالم‌بbbرای‌خلع‌سbbالح‌آن‌هbbا،بbbر‌صbbالحیت‌فbbردی‌تأکیbbد‌‌صbbلی‌اللbbه‌علیbbه‌و‌آلbbه‌ومی‌فرمود‌و‌به‌رغم‌اینکه‌در‌علم‌و‌عمل‌سرآمد‌و‌نسبتش‌با‌رسول‌خدا
و‌همbbواره‌بbbر‌عمbbل‌و‌تbbداوم‌آن‌تکیbbه1بی‌بدیل‌بود،هرگز‌با‌نام‌جدش‌ارتزاق‌نفرمودسلم‌‌لbbذا‌در3ناشbbناس‌سbbفر‌می‌کbbرد‌کbbه‌بbbه‌احbbترام‌جbbدش‌محbbترم‌شbbمرده‌نشbbود؛2میکرد.
جامعه‌ای‌که‌به‌طبقه‌بندی‌و‌درجه‌بندی‌دچbbار‌شbbده‌بbbود،چنان‌کbbه‌غیرعرب‌هbbابbbه‌حسbbاب‌نمی‌آمدند،چه‌رسد‌به‌بردگان،حضرت‌با‌بردگان‌می‌نشست‌و‌می‌فرمود:»جایی‌می‌روم
در‌جامعه‌ای‌که‌از‌خلفای‌اولیbbه‌یbbاد‌گرفتbbه‌بودنbbدبbbا4که‌علم‌یا‌ارزش‌عملم‌را‌بیفزاید.«غیرعرب‌ازدواج‌نکنند،حضرت‌نه‌تنها‌با‌غیرعرب‌ازدواج‌کرد،بلکه‌کنیز‌خbbود‌را‌کbbه‌ملbbک‌یمینش‌بود،آزاد‌کرد‌و‌سپس‌با‌او‌ازدواج‌فرمود.این‌واقعه‌آن‌قدر‌ازنظر‌فbbرهنگی‌در‌آن‌جامعه‌نامأنوس‌بود‌که‌از‌شام،سلطان‌امbbوی‌بbbه‌امbbام‌کbه‌در‌مدینbbه‌بbود،نامbbۀ>تbbوبیخ‌و‌مالمت‌فرستاد.همین‌امر‌نشان‌می‌دهد‌این‌عمل‌بین‌مردم‌چقدر‌بازتاب‌داشته‌کbbه‌خbbبر‌ازدواجی‌ساده،تا‌هزاران‌کیلومتر‌منتشر‌شده‌است.امام‌سجاد‌علیbbه‌السbbالم‌از‌فرصbbت‌پاسخ‌به‌توبیخ‌نامۀ>عبدالملک‌نیز‌بهره‌برد‌و‌برای‌نقد‌فضای‌جامعه‌و‌توضbbیح‌رفتbbار‌خbbود
نوشت:
»باالتر‌از‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم‌کسbbی‌نیسbbت‌و‌من‌بbbر‌منهbbاج‌او5عمل‌کرده‌ام‌و‌پستی‌در‌تفکر‌جاهلیت‌است؛نه‌حسب‌و‌نسب.«
او‌را‌از‌خbbدمت6از‌دیگر‌اقدام‌های‌حضرت،تقبیح‌ستمگری‌بود؛مثال‌در‌نامه‌ای‌به‌زهری،و‌گاهی‌در‌قالب‌دعا‌می‌فرمایbbد:»ای‌خbbدایی7به‌حاکم‌ظالم‌و‌کتمان‌حقیقت‌بازمی‌دارد
که‌حال‌ستمدیدگان‌بbbرتbbو‌پوشbbیده‌نیسbbت‌و‌در‌دیbbوان‌عbbدالتت‌بbbهشbbاهد‌نیbbاز‌نbbداری‌و‌‌یا‌می‌فرماید:»الهی،دشمنان‌جانشینانت‌و‌آن‌ها‌که8یاری‌ات‌به‌مظلومان‌نزدیک‌است!«
.270،ص7.تهذيب‌التهذيب،ج1.83و82،ص2.الکافی،ج2.156،ص1،ج.عيون‌أخبار‌الرضا3.216،ص5.الطبقات‌الكبرى،ج4.398،ص7؛تهذيب‌األحكام،ج346،ص5الکافی،ج.5.این‌نامه‌منسوب‌به‌ایشان‌است‌و‌نسبتش‌قطعی‌نیست.6.274.تحف‌العقول،ص7.14صحیفۀ>سجادیه،دعای.8
کتbbابت‌را‌گوشbbه‌گیر‌و‌شbریعتت‌را‌تحریbف‌و‌سbنت‌پیbامبرت‌را‌رهbا‌نمودنbد،از‌اولین‌تbا1آخرین،لعنت]کن[و‌از‌رحمتت‌محروم‌فرما!«
.تبیین‌روش‌های‌ارتباط‌با‌خدا۵حضرت‌پس‌از‌اینکه‌الگوی‌دین‌داری‌جامعه‌ای‌شدند‌که‌بی‌بنbbدوباری‌و‌ابbbاحه‌گرایی‌در‌آن‌رواج‌داشت‌و‌در‌آن‌موقعیت،امکان‌ارتباط‌صریح‌هم‌نبود،اعتقادات‌اصbbلی‌را‌در‌قbbالب‌دعا‌بیان‌فرمودند‌که‌هم‌خطر‌کمتری‌داشbbته‌باشbد‌و‌هم‌بیانbات‌امbbام‌بbه‌جامعbه‌برسbbد.2گرچه‌اگر‌همین‌دعاها‌نیز‌از‌کسbbی‌گرفتbbه‌می‌شbbد،مجbbازاتی‌سbbخت‌در‌انتظbbارش‌بbbود.
از‌اهل‌سنت‌هم‌آن‌گbbروهی‌کbbه3بااین‌حال،این‌دعاها‌بین‌شیعیان،معروف‌و‌مشهور‌بود.درصbbbحیفهبه‌دنبbbbال‌حقیقت‌بودنbbbد‌و‌از‌جریbbbان‌حbbbاکم‌پbbbیروی‌نمی‌کردنbbbد،به‌راحbbbتی،
دسترسشان‌قرار‌می‌گرفت.برای‌نمونه،ابن‌ابی‌الحدیbbد‌دعاهbای‌اول،هشbتم،شbbانزدهم،صحیفۀ>،به‌طور‌مستقیم،از‌نهج‌البالغهسی‌ودوم‌و‌چهل‌وششم‌حضرت‌را‌در‌شرحش‌بر
4روایت‌کرده‌است.سجادیه
.ایجاد‌شبکۀ>زنجیره‌‌ای‌رسانه‌های‌قبایل)بحث‌غالمان(۶ازطرفی،برای‌آنکه‌بهتر‌بتواند‌پیام‌خود‌را‌به‌اقصbbانقbاط‌بالد‌علیه‌السالمحضرت‌سجاد
اسالمی‌و‌بدون‌درگیری‌با‌حکومت‌برساند‌و‌ازطرف‌دیگر،برای‌آموزش‌ارتباط‌با‌سbbایر‌مسلمانان،حتی‌مسbbلمانانی‌کbbه‌در‌طبقه‌ای‌به‌ظbbاهر‌پسbbت‌زنbbدگی‌می‌کردنbbد،بbbه‌خریbbد‌گستردۀ>برده‌و‌کنیز‌اقدام‌می‌کرد.پس‌از‌مدت‌کوتbbاهی‌آمbbوزش‌عملی‌دین‌مbbداری،هbbر‌سال‌در‌اعیاد‌و‌مناسبت‌ها،آن‌ها‌را‌آزاد‌می‌فرمود.ایشان‌در‌بbbازار‌برده‌فروش‌هbbا،بbbدون
و‌با‌کمترین‌بهانه‌ای‌آزادشان‌می‌کرد.5توجه‌به‌چهره‌و‌کارایی‌آنان،برده‌خرید‌می‌فرمود‌در‌قسمت‌بعد،به‌برخی‌رفتارهای‌حضرت‌با‌آن‌ها‌می‌پردازیم.اما‌اتفbbاقی‌کbbه‌افتbbاد،این‌بود‌که‌شبکه‌ای‌گسbbترده‌از‌رسbbانه‌های‌زنbbده‌در‌قبایbbل‌و‌عشbbیره‌ها‌و‌شbbهرهایاسbbالمی
صحیفۀ>سجادیه.28اقتباس‌از‌دعای.1برای‌مشاهدۀ>خفقان‌شدید‌و‌فضای‌تقیه‌ای‌در‌ارتباط‌با‌نشر‌صحیفه،نک:مقدمۀ>صحیفۀ>سجادیه،.2
با‌فرزند‌زید.صحبت‌های‌امام‌صادق.در‌شهرت‌صحیفه‌و‌وفور‌نسخش‌همین‌بس‌که‌عالمه‌مجلسی‌الزم‌ندید245.مصباح‌المتهجد،ص3
برای‌حفظ‌نسخ‌آن،دعاهایش‌را‌در‌بحار‌وارد‌کند.به‌بعد.178،ص6شرح‌نهج‌البالغۀ>ابن‌ابی‌الحدید،ج.4.103،ص46بحار‌االنوار،ج.5
کمbbک‌می‌کردنbbد؛به‌گونه‌ای‌کbbه‌علیه‌السالممنتشر‌شدند‌که‌به‌هدف‌نهایی‌حضرت‌سجادکمتر‌کسی‌از‌صغار‌تابعین‌است‌که‌تحت‌تأثیر‌حضرت‌قرار‌نگرفته‌نباشد.
.برخورد‌کریمانۀ>امام‌با‌مخلوقات‌الهی۷،رفتار‌کریمانbۀ>آن‌بزرگbوار‌بbا‌انسbان‌ها‌و‌علیه‌السالمیکی‌از‌علل‌محبوبیت‌زین‌العابدین
حتی‌حیوانات‌بود.این‌کرامت‌چونان‌جامعه‌را‌به‌ایشان‌جذب‌کرد‌کbbه‌هیبت‌و‌محبbbوبیت‌‌بbbرای‌نمونbbه،بbbرخی‌از1حضرت‌با‌هیبت‌و‌محبbbوبیت‌ولیعهbbدامbbوی‌مقایسه‌شbbدنی‌نبbbود.
مصادیق‌ذکر‌می‌شود:
رفتار‌با‌مخالفان
ایشان‌با‌وجود‌کثرت‌مشغله‌و‌عبادات‌طوالنی،اگر‌می‌شنید‌مسلمانی‌بیمار‌شده‌اسbbت،به‌عیادتش‌می‌شتافت‌و‌غم‌از‌چهره‌اش‌می‌زدود.ایشbان‌بbربbالین‌محمدبن‌اسbامة‌بن‌زید‌که‌درحال‌احتضار‌بود،حاضر‌شد،به‌‌رغم‌اینکه‌پدر‌او‌از‌مخالفانی‌بود‌که‌با‌امیرالمؤمنین
درواقbbع،این‌اوصbbاف2بیعت‌نکرد‌و‌خbbود‌محمbbد‌هم‌از‌محترمbbان‌عامbbه‌بbbود.علیه‌السالم‌باعث‌نشد‌حضرت‌سجاد‌علیه‌السالم‌به‌عیادتش‌نbbرود‌و‌در‌همbbان‌مجلس،دین‌او‌را‌کbbه
3پانزده‌هزار‌دینار)پانزده‌هزار‌مثقال‌طال(بود،بر‌عهده‌نگیرد.
ایشان‌اگر‌می‌شنید‌مسلمانی‌به‌عسرت‌و‌گرفتاری‌مبتال‌شbbده‌اسbbت‌و‌در‌همbbان‌لحظbbه‌نمی‌توانست‌کمکی‌کند،چنان‌می‌گریست‌که‌همه‌متأثر‌می‌شدند‌و‌در‌پاسخ‌به‌سؤالشان‌از‌علت‌گریه‌می‌فرمود:»آیا‌مصیبت‌و‌محنتی‌بزرگ‌تر‌از‌اینکه‌مسلمانی‌گرفتbbار‌شbbود‌و
4انسان‌نتواند‌به‌او‌کمک‌کند،وجود‌دارد؟«
ایشbbان‌اهbbل‌تالفی‌کbbردن‌نبbbود‌و‌کرامتشbbان‌بbbه‌دشbbمن‌ترین‌فbbرد‌هم‌می‌رسbbید.وقbbتی‌هشام‌بن‌اسماعیل‌که‌والی‌مدینbbه‌بbbود‌و‌حضbbرت‌را‌بسbbیار‌آزرد،به‌دسbbتسbbلطان‌امbbوی‌عزل‌شد‌و‌ولید،حاکم‌جدید،برای‌او‌دستور‌قصاص‌صادر‌کرد،هشام‌بن‌اسbbماعیل‌گفت:»از‌هیچ‌کس‌به‌اندازۀ>علی‌بن‌حسین‌علیه‌السالم‌نمی‌ترسم.او‌بbbا‌من‌چbbه‌خواهbbدکbbرد؟«
ماجرای‌طواف‌حضرت‌و‌بوسیدن‌حجراالسود‌و‌شعر‌فرزدق..1..او‌را‌از‌روات‌ثقه‌می‌دانند‌و‌در‌سنن‌ترمذی‌و‌سنن‌نسائی‌از‌او‌روایت‌شده‌است2.294،ص2؛کشف‌الغمة،ج393،ص20تهذیب‌الکمال،ج.3.537أمالی‌الصدوق،ص.4
و‌بنابbbه‌نقلی‌دیگbbر،بbbه‌او1اما‌حضرت‌از‌کنار‌او‌گذشت‌و‌رو‌برگرداند‌و‌متعرضbbش‌نشدفرمود:
2»از‌اینکه‌گرفتار‌شدی،ناراحتم.پسرعمو،اگر‌حاجتی‌داری،بگو!«
روزی‌کسی‌به‌تحریک‌دشمنان،به‌ایشان‌دشنام‌داد.ایشان‌ازسر‌کرامت‌فرمود:»آنچbbه‌از‌ما‌بر‌تو‌پوشیده‌مانده،بیشتر‌است.«سپس،هزار‌درهم‌به‌او‌بخشید‌و‌آن‌مbbرد‌گفت:
فردی‌دیگر‌پی‌در‌پی‌به‌حضرت‌توهین‌کbbرد؛3»شهادت‌می‌دهم‌تو‌از‌فرزندان‌پیامبرانی.«ولی‌ایشان‌تغافل‌می‌فرمود‌تا‌اینکه‌آن‌بی‌ادب‌به‌حضbرت‌گفت:»این‌حرف‌هbا‌را‌بbه‌تbو
4می‌گویم.«حضرت‌فرمود:»من‌هم‌از‌تو‌چشم‌می‌پوشم.«
bbنی‌بbbه‌حضbbرت‌بی‌ادبی‌کbbرده‌و این‌روش‌امام‌با‌هاشمیان‌پررنگ‌تر‌بود.روزی‌حسbbن‌مث‌و‌الکbbاظمین‌الغیbظ‌و‌العbافیندشنام‌داد‌و‌مجلس‌را‌ترک‌کرد.حضرت‌همچنان‌که‌آیbۀ>
را‌می‌خواند،بbbه‌در‌خbbانه‌اش‌رفت‌و‌حسbbنکbbه‌خیbbالعن‌الناس‌و‌الله‌یحب‌المحسنین‌‌علیbbهکرد‌حضرت‌به‌تالفی‌آمده‌است،با‌خشم‌از‌خانbه‌بbیرون‌جسbbت.امام‌زین‌العابbbدین
فرمود:»برادر‌جان،اگر‌آنچه‌گفتی)دشنام‌دادی(،درست‌بود،خدا‌مرا‌بیامرزد‌والسالم5اگر‌تو‌خطا‌کردی،از‌تو‌درگذرد.«
درواقع،کرامت‌امام‌مخصوص‌طبقۀ>خاصی‌نبود.حتی‌با‌برده‌ها‌هم‌چنین‌می‌کرد.ایشان‌‌صbbدا‌می‌زد؛یعbbنی‌بbbا‌تعبbbیر‌محبت‌آمbbیز‌پسbbرم‌و6در‌خطاب‌به‌بردگانش،آنbbان‌را»بنی«
کنbbیزی‌دیگbbر8به‌احترام،هم‌غذا‌نمی‌شbbد.7پسرکم.با‌کنیزی‌که‌پس‌از‌مادر،دایه‌اش‌بود،ظرف‌را‌سهوا‌به‌سر‌حضرت‌زد‌و‌سر‌امام‌شکست؛اما‌ایشان‌وقتی‌دید‌کنbbیز‌ترسbbیده
ازاین‌رو‌گفته‌اند‌کمتر‌پیش‌می‌آمد‌عبد‌و‌بنده‌ای9و‌ناراحت‌شده‌است،او‌را‌آزاد‌ساخت.
.148،ص2اإلرشاد،ج.1.312،ص2کشف‌الغمة،ج.2همان..3.124،ص9البداية‌و‌النهاية،ج.4.146،ص2اإلرشاد،ج.5.388،ص41؛تاريخ‌مدينة‌دمشق،ج491،ص1.إعالم‌الورى‌بأعالم‌الهدى،ج6.64مادر‌یحیی‌بن‌أم‌طویل؛عیون‌المعجزات،ص.7.517خصال،ص.ال8.269أمالی‌الصدوق،ص.9
و‌وقتی‌آزاد‌می‌فرمود،آن‌قbدربbه‌او1تمام‌یک‌سال‌را‌در‌خانۀ>حضرت‌بماند‌و‌آزاد‌نشود2می‌بخشید‌که‌به‌دیگران‌نیازی‌نداشته‌باشد.
ایشان‌گاهی‌کنیزان‌را‌جمع‌می‌کرد‌و‌می‌فرمود:»اگر‌دوست‌دارید‌با‌کسی‌ازدواج‌کنید،اگر‌یکی‌از‌آن‌ها‌خطایی‌می‌کرد‌که‌باید‌برای‌عbbبرت‌دیگbbران3بگویید‌برایتان‌اقدام‌کنم.«
مجازات‌می‌شد،به‌او‌یاد‌می‌داد‌چگونه‌عذرخواهی‌کند‌که‌امام‌بتواند‌او‌را‌ببخشد.
این‌مهربانی‌امام‌با‌حیوانات‌هم‌دیده‌می‌شود؛به‌گونه‌ای‌که‌بیش‌از‌بیست‌بار‌بbbاشbbترش‌از‌مدینه‌برای‌حج‌سفر‌می‌کند‌و‌حbbتی‌یbbک‌بbbار‌هم‌افسbbار‌را‌بbbر‌پشbbتیbbاگbbردن‌حیbbوان
5و‌وقتی‌مرکبش‌می‌میرد،او‌را‌دفن‌می‌کند‌که‌جسمش‌طعمۀ>درندگان‌نشود.4نمی‌زند
علیه‌السالم.گرم‌نگه‌داشتن‌تنور‌محبت‌مکنون‌به‌امام‌حسین۸سال‌پس‌از‌کربال،با۳۴ایشان‌برای‌آنکه‌مصیبت‌ساالر‌شهیدان‌فراموش‌نشود،درطول
کمترین‌مناسبتی‌مردم‌را‌به‌یاد‌آن‌واقعه‌می‌انداخت‌و‌می‌گریسbت؛به‌نحوی‌کbه‌خbادمش‌می‌گوید:»از‌امام‌پرسیدم‌ای‌پسر‌رسول‌خbbدا،چbbه‌زمbbانی‌انbbدوه‌شbbما‌تمbbام‌می‌شbbود؟حضرت‌پاسخ‌دادند:یعقوب‌نبی‌تنها‌یک‌فرزندش‌گم‌شد‌و‌سال‌ها‌گریست؛اما‌من‌تمbbام
حتی‌بنابه‌نقbbل‌خbbادمش،بی‌گریbbه6عزیزانم‌مقابل‌چشمم‌به‌خاک‌و‌خون‌کشیده‌شدند.«بر‌ساالر‌شهیدان،روزۀ>هر‌روزه‌را‌افطbbار‌نفرمbbود.فقbbطبbbرتbbربت‌پbbاک‌پbbدرش‌سbbجده
و9با‌دیدن‌فرزندان‌عمویش‌بی‌تاب‌می‌شد8برای‌عزاداری‌پدرش‌غذا‌می‌پخت.7میکرد.از‌هیچ‌اقدامی‌برای‌اعالم‌مظلومیت‌پدرش‌فروگذار‌نکرد.
.105،ص46بحار‌األنوار،ج.1همان..2.301،ص3مناقب‌ابن‌شهرآشوب،ج.3.133،ص1حلیة‌األولیاء،ج؛264؛مكارم‌األخالق،ص314،ص2کشف‌الغمة،ج.4.517خصال،ص.ال5.517خصال،ص؛ال122.لهوف،ص6مصباح‌المتهجد.البته‌در‌نسخۀ>چاپ‌شده،مصباحال؛به‌نقل‌از290،ص3،ج.مناقب‌آل‌أبي‌طالب7
نیست..420،ص2محاسن،ج.ال8.547أمالی‌الصدوق،ص.9
کالم‌پایانی‌‌در‌مbbرجعیت‌علیهم‌السbbالم‌برای‌تبیین‌جایگاه‌اهل‌بیت‌علیه‌السالمتالش‌های‌زین‌العابدین
دینی‌و‌سیاسی،زمینه‌ساز‌موقعیتی‌تbbازه‌بbbرای‌رویش‌دوبbbارۀ>اسbbالم‌شbbد.این‌اقbbدامات‌باعث‌شد‌مسلمانان‌با‌سالیق‌گوناگون‌بفهمنbbدبbbرای‌دریbbافت‌حقbbایق‌دیbbنی‌و‌تلمbbذ،بایbbد
علیbbهمقابل‌اهل‌بیت‌علیهم‌السbbالم‌زانbbو‌بزننbbد.همین‌امbbرسbbبب‌شbbد‌پس‌از‌امام‌سbbجاد،مسلمانان‌برای‌رفع‌عطش‌حقیقت‌جویی‌خود،به‌دنبال‌افرادی‌از‌اهل‌بیت‌پیbbامبرالسالم
باشند.امام‌محمد‌ابوزهره،شیخ‌معروف‌األزهر‌مصر‌می‌گوید:علیهم‌السالم
در‌امbامت‌و‌هbدایت‌جامعbه‌علیbbه‌السbالمامام‌باقر‌علیه‌السالم‌وارث‌امام‌سbbجاد»نی،بود؛ازاین‌رو‌ایشان‌مقصد‌تمامی‌علما bbیعه‌و‌سbbالمیاعم‌از‌شbbهرهایاسbbۀ>شbbاز‌هم
گردید.احدی‌به‌مدینه‌نمی‌آمد،جز‌اینکه‌حتما‌به‌خانۀ>امام‌برای‌کسب‌فیض‌می‌آمد؛لbbذا1ائمۀ>فقه‌و‌حدیث‌به‌سویش‌می‌شتافتند.«
نبود،چنین‌استقبال‌از‌امام‌بbbاقر‌علیه‌السالمآیا‌اگر‌تبلیغات‌گسترده‌و‌عملی‌زین‌العابدین‌‌به‌سbbبب‌شbbدت‌علیه‌السbbالمعلیه‌السالم‌و‌توجهی‌به‌ایشان‌می‌شد؟درحالی‌که‌امام‌باقر
تقیه،نه‌ابزار‌رسانه‌ای‌داشت‌و‌نه‌حکومت‌اموی‌مایل‌به‌شهرت‌یافتن‌ایشان‌بود.
همین‌طور،تغییر‌حکومت‌اموی‌به‌عباسی‌با‌شعار»الرضا‌من‌آل‌محمد«اتفاق‌افتbbاد‌کbه‌‌و‌فرزنbbدان‌ایشbbان‌اسbbت.اگbbر‌موضbbوع‌علیbbه‌السbbالماز‌ثمرات‌اقدام‌های‌حضرت‌سجاد
علیbbه‌بررسی‌شود،ثمرات‌تالش‌حضرت‌سbbجاد‌علیهم‌السالمافزایش‌محبوبیت‌اهل‌بیت2بیشتر‌مشخص‌می‌شود.السالم
نتیجه‌‌در‌موقعیت‌دشواری‌به‌امbbامت‌علیه‌السالمآنچه‌در‌این‌نوشتار‌آمد،نشان‌داد‌امام‌سجاد
از‌جامعbbه‌و‌علیهم‌السbbالمرسbbیدند.ایشbbان‌بbbرای‌اصbbالح‌انحbbراف‌دورکbbردن‌اهل‌بیت
با‌تلخیص.22.اإلمام‌الصادق،ص1جمعیت‌زیادی‌در‌نیشابور‌قلم‌به‌دست‌گرفتند‌تا‌از‌دهان‌فرزند‌پیامبر.برای‌مثال،در‌دوران‌امام‌رضا2
حدیث‌بنویسند‌یا‌لباس‌ایشان‌را‌برای‌تبرک‌به‌قیمت‌گزافی‌از‌دعبل‌خریدند‌و....
بی‌اهمیت‌جلوه‌دادن‌نقش‌آنان‌و‌عدم‌اقبbbالمbbردم،چbbاره‌در‌آن‌دیدنbbدکbbه‌در‌عمbbل،بbbهالگوی‌جامعه‌تبدیل‌شوند.
ایشان‌با‌راهبرد‌عبادت‌کbbه‌از‌نظbbر‌کمی‌و‌کیفی‌بی‌نظbbیر‌بbbود،در‌بین‌دوسbbت‌و‌دشbbمن‌به‌عنوان‌الگوی‌عملی‌اسالم‌شناخته‌شدند.سbbپس‌بbbا‌اسbbتفاده‌از‌این‌مقبbbولیت،اهل‌بیت‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم‌و‌مصادیق‌آن‌را‌به‌جامعه‌معرفی‌کردند‌که‌این‌کار‌به
منجbر‌علیbbه‌السbالمتوجه‌ویژۀ>مسلمانان‌با‌مذاهب‌و‌تفکرات‌مختلbف‌به‌سbbوی‌امام‌بbbاقر‌‌به‌شbbعار‌مسbbلمانان‌بbbدل‌شbbد‌و‌زمینه‌سbbاز‌ارتبbbاط‌علیهم‌السالمشد.دوستی‌با‌اهل‌بیت
شد.علیهم‌السالممردم‌با‌اهل‌بیت
منابع فهرست
،سنگی،کشف القناع عن وجوه حجیة اإلجماع‌اسدالله‌بن‌اسماعیل‌کاظمی،.1بی‌نا،بی‌تا.
،عbbام‌السbbيد‌جالل‌الbbدينالغ��ارات(،283bbإبbbراهيم‌بن‌محمbbد‌الثقفي‌الكbbوفي).2الحسيني‌األرموي‌المحدث،طبع‌على‌طريقة‌أوفست‌في‌مطابع‌بهمن.
،تحقیق‌محمد‌أبbbو‌الفضbbل‌إبbbراهيم،دار‌إحيbbاءشرح نهج البالغةابن‌أبي‌الحديد،.3ق.1378الكتب‌العربية،
تحقيbbق‌و‌تعليbbق:سbbعيد‌اللحbbام‌األولى،المصنف(،235bbابن‌أبي‌شيبة‌الكوفي).4-1409bbجمbbاد‌اآلخbbرة م،بbbيروت–لبنbbان:دار‌الفكbbر‌للطباعbbةوالنشbbر‌و1989
التوزيع.تحقيbbق‌و‌تعليbbق:سbbعيد‌اللحbbام‌األولى،،المصنف(،235bbابن‌أبي‌شيبة‌الكوفي).5
-1409bbجمادی‌اآلخbbرة م،بbbيروت–لبنbbان:دار‌الفكbbر‌للطباعbةوالنشbbر‌و1989التوزيع.
،النجbbفحاش��ية ابن ادريس على الص��حيفة الس��جاديةابن‌إدريس‌الحلي،.6.1429األشرف:العتبة‌العلوية‌المقدسة،
-1386bb،مصادر‌تbbاريخ‌‌الكامل‌في‌التاريخ(،630bbابن‌األثير).7 م‌دار‌صbbادر،1966بيروت.
،عمدة عيون صحاح االخبار في مناقب إمام األبرارق(،600ابن‌البطريق).8ق.1407قم:مؤسسة‌النشر‌اإلسالمي،
،مصادر‌حديث‌سنى‌فقه‌الثانية،بيروت–لبنان:دارفتح الباري(،852bابن‌حجر).9المعرفة‌للطباعة‌و‌النشر.
ق.1404،بيروت:دار‌الفكر،تهذيب التهذيبابن‌حجر،.10،مصbbر‌و‌بbbیروت،دارالفصل في المل��ل واأله��واء والنحل(،456bbابن‌حزم).11
ق.1320الصادر،م.1996،دار‌صادر،التذكرة الحمدونيةابن‌حمدون،.12،مصادر‌تاريخ‌إحسbbانوفيات األعيان و أنباء أبناء الزمان(،681bbابن‌خلكان).13
عباس،لبنان:دار‌الثقافة.،تحقیbbق‌الbbدكتور‌سbbهيل‌زكbbار،بbbیروت:دارتاریخ الخلیفة، ابن‌خياط‌العصbbفري.14
الفكر.،بيروت:دار‌صادر.الطبقات الكبرى‌ق(،230ابن‌سعد).15ق.1404،مؤسسة‌النشر‌اإلسالمي،تحف العقولابن‌شعبة‌الحراني،.16تصحيح‌و‌شرح‌و‌مقابلة:لجنbbة،مناقب آل أبي طالب(،588bbابن‌شهر‌آشوب).17
م،النجف‌األشرف:المكتبة‌الحيدرية.1956-1376من‌أساتذة‌النجف‌األشرف،قم:مكتبة‌بصيرتي.بالغات النساءابن‌طیفور،.18ق.1398،دار‌الكتب‌العلمية،جامع بيان العلم و فضلهابن‌عبد‌البر،.19،بbbbيروت:دار‌الكتب‌العلميbbbة،العق��د الفريدق(،328ابن‌عبbbbدربbbbه‌اندلسbbbى).20
ق.1404)ط.ج(،فلسفه،منطق،عرفان،تحقيق‌والفتوحات المكية(،638bإبن‌عربي).21
-1395bbتقديم:د.عثمان‌يحيى،تصدير‌و‌مراجعbbة:د.إبbbراهيم‌مbbدكور م،1975جمهورية‌مصر‌العربية،وزارة‌الثقافة.
.1415،بیروت:دار‌الفكر‌للطباعة،تاريخ مدينة دمشقابن‌عساکر،.22
،المح��رر الوج��يز في تفس��ير الكت��اب العزيز(،546bbابن‌عطيbbة‌األندلسbbي).23م،لبنان:1413b-1993مصادر‌تفسير‌سنى‌عبد‌السالم‌عبد‌الشافي‌محمد‌األولى
دار‌الكتب‌العلمية.،قم:عمدة الط��الب في أنس��اب آل أبى ط��الب‌ق(،828ابن‌عنبه‌حسbbنى).24
ق.1417انصاريان،،تقديم:يوسف‌عبد‌الرحمن‌المرعشbbلي،دار‌المعرفbbةتفسير ابن كثيرابن‌كثير،.25
.1412للطباعةوالنشروالتوزيع،عبد‌القbbادر‌محمbbد،ما روي في الحوض و الكوثر(،276bbابن‌مخلد‌القرطبي).26
،المدينة‌المنورة:مكتبة‌العلوم‌و‌الحكم.1413عطا‌صوفي،األولى-1369،مصbbادر‌حbbديث‌شbbيعه-عbbام‌‌مث��ير األح��زان(،645bbابن‌نمbbا‌الحلي).27
م،النجف‌األشرف:المطبعة‌الحيدرية.1950،بیروت:دار‌الكتاب‌العربي.أسد الغابةابن‌األثیر،.28.1415،بیروت:دار‌الكتب‌العلمية،اإلصابةابن‌حجر‌عسقالنی،.29،لبنان،مؤسسة‌األعلمي‌للمطبوعات.ابن خلدون‌تاريخابن‌خلدون،.30.1408،بیروت:دار‌إحياء‌التراث‌العربي،البداية و النهاية‌ابن‌کثیر،.31.كتاب العلم(،234أبوخيثمةالنسائي).32،دار‌إحياء‌التراث‌العربي.األغانیأبو‌الفرج‌األصفهاني،.33.1412،بیروت:دار‌الجيل،اإلستیعابأبو‌عمر‌يوسف‌بن‌عبد‌البر‌النمري،.34،قم:مؤسسة‌نشر‌فرهنگ‌أهل‌بيت)ع(.تاریخ الیعقوبیأحمد‌بن‌أبي‌يعقوب،.35ق.1420،بیروت:مؤسسة‌الرسالة،مسند احمدق(،241احمد‌بن‌حنبل).36،بbbیروت:دارالفکbbر،حلیة األولی��اءق(،430أحمد‌بن‌عبدالله‌ابونعیم‌األصbbفهانی).37
بی‌تا.تصحيح‌و‌تعليbbق:السbbيد‌جالل،المحاسن(،274bbأحمد‌بن‌محمد‌بن‌خالد‌البرقي).38
ش،طهران:دار‌الكتب‌اإلسالمية.1330-1370الدين‌الحسيني)المحدث(،دار‌البصbbائر‌للخbbدمات‌الثقافيbbة،تج��ارب األممأحمد‌بن‌محمد‌مسكويه‌الbbرازي،.39
ش.1379
،بbbیروت:مؤسسbbةش��رح مش��کل اآلث��ارق(،321احمbbد‌بن‌محمbbدالطحاوی).40ق.1415الرسالة،
،بیروت:جمعية‌المستشرقين‌األلمانية،انساب األشرافأحمد‌بن‌يحيى‌البالذري،.41ق.1398
م.1988،دار‌اآلثار،ةمنهاج السن‌احمدبن‌عبدالحلیم‌ابن‌تیمیة،.42،إشbbراف:زهbbير‌الشbbاويش،بbbیروت:الثانيbbةإرواء الغلیلمحمbbد‌ناصbbر‌األلبbbاني،.43
.1405المكتب‌اإلسالمي،،االمام زین العابدین فی ش��عر الق��دماء و المعاص��ریناسماعیل‌الخفاف،.44
ق.1429دارالغدیر،قم:،دار‌التعارف‌للمطبوعات‌بيروت.أعيان الشيعةالسيد‌محسن‌األمين،.45،بيروت،دار‌صادر.مسند أحمد(،241أحمد‌بن‌حنبل).46ق.1426،قم:دارالحديث،۱،چمكاتيب األئمةق(،1421احمدى‌ميانجى).47،بbbیروت:س��نة الرس��ول المص��طفی و أبج��دیات التحریفباسbbم‌الحلی،.48
ق.1426داراألثر،،بbbيروت:مؤسسbbة‌األعلمی،الج��وهرة في نس��ب اإلم��ام علي و آلهالbbبري،.49
1402.،تحقيbbق‌و‌تعليbbق:الشbbيخ‌محمbbدبbbاقر‌المحمbbودي،انس��اب األش��رافالبالذری،.50
ق.1394بیروت:مؤسسة‌األعلمي‌للمطبوعات،،تحقیbbق‌عمbbر‌عبbbد‌السbbالمتbbدمرى،بbbیروت:دار‌الكتbbابتاريخ اإلسالمالذهبي،.51
ق.1407العربي،تحقيق‌و‌شرح:عبد‌السالم‌محمد‌هارون،دار‌الكتاب،العثمانيةق(،255الجاحظ).52
العربي‌مصر:مكتبة‌الجاحظ.،بیروت:توزيع‌دار‌التعاون.تاریخ الخلفاءجالل‌الدين‌السيوطي،.53،إشراف:يوسف‌عبد‌الرحمن‌المرعشلي،المستدرك(،405الحاكم‌النيسابوري).54
طبعة‌مزيدة‌بفهرس‌األحاديث‌الشريفة.
،مؤسسbbة‌آل‌الbbبيت)ع(إلحيbbاء‌الbbتراث،وسائل الشيعة(،1104bbالحر‌العاملي).55ق،.1414قم،
المکتبةالحيدريbbة،نجbbف:محمbbد،عيون المعج��زاتق(،۵حسين‌بن‌عبد‌الوهاب).56ق.1369كاظم‌الشيخ‌صادق‌الكتبي،
،دراسbbة‌و‌تحقيbbق:مصbbطفى‌عبbbد‌القbbادر‌عطbbا،تاریخ بغ��دادالخطيب‌البغbbدادي،.57.1417بیروت:دار‌الكتب‌العلمية،
،مؤسسة‌أهل‌البيت)ع(.اإلكمال في أسماء الرجالالخطیب‌التبریزی،.58.1382،قم:دلیل‌ما،)تاریخ‌خلفا(2تاریخ سیاسی اسالم رسول‌جعفریان،.59 الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل وعيون األقاويل(،538الزمخشري).60
،شbbركة‌مكتبbbة‌و‌مطبعbbة‌مصbbطفى‌البbbابي‌الحلbbبي‌و‌أوالدهفي وج��وه التأويل‌م.1966-1385بمصر،عباس‌و‌محمد‌محمود‌الحلبي‌و‌شركاهم-خلفاء
،الحاشیة علی خالص��ة األق��والزین‌الدین‌بین‌علی‌العbbاملی)الشbbهیدالثانی(،.61ق.1430بیروت:مؤسسة‌البالغ،
،خرج‌نصوصهما:الكاشف في معرفة من له رواية في كتب(،748bالذهبي).62أحمbbد‌محمbbد‌نمbbر‌الخطيب)مؤسسbbة‌علbbوم‌القbbرآن-جbbدة(،دار‌القبلbbة‌للثقافbbة
م.1992-1413االسالمية،جدة،،الشريف‌الرضي،بی‌تا.شرح المقاصدق(،793سعد‌الدين‌تفتازانى).63،دليل‌ما،محمد‌بbbاقركتاب سليم بن قيس،1bbسليم‌بن‌قيس‌الهاللي‌الكوفي‌ق.64
ش.1380-1422األنصاري‌الزنجاني،قم،أنbbوار‌الهbbدى،قم،،الله�وف في قتلى الطف�وف(،664bbالسيد‌ابن‌طbbاووس).65
ق.1417،قم:منشbbورات‌مكتبbbة‌آيbbة‌اللbbه‌العظمىشرح إحق��اق الحقالسيد‌المرعشي،.66
.1415المرعشي‌النجفي،ق.1420،مؤسسة‌النشر‌اإلسالمي،العروة الوثقىالسيد‌اليزدي،.67.1416،مكتب‌اإلعالم‌اإلسالمي،إقبال األعمالالسید‌بن‌طاووس،.68
،بناء المقال��ة الفاطمي��ة في نقض الرس��الة العثمانيةالسید‌بن‌طbbاووس،.69.1411قم:مؤسسة‌آل‌البيت)ع(إلحياء‌التراث،
،قم:الص��حيح من س��يرة الن��بي األعظم )ص(السيد‌جعفر‌مرتضى‌العbbاملي،.70ق.1426دارالحديث،
،مركزدراسات و بحوث في التاريخ و اإلسالمالسيد‌جعفر‌مرتضى‌العاملي،.71.1414الجواد،
،قم:مجمbbع‌جهbbانی‌تقbbریب‌مbbذاهب‌اسbbالمی،تعدد مذاهبسید‌جالل‌میرآقایی،.72ش.1386
ق.1414،هجرت،قم،نهج البالغةق(،406سيد‌رضى).73،قم:أه��ل ال��بيت )ع( في المكتب��ة العربيةالسbbید‌عبbbد‌العزیbbز‌الطباطبbbائی،.74
ق.1417مؤسسة‌آل‌البيت)ع(،،خالصة‌عبقات‌األنوار‌للعلم‌الحجةنفحات األزهارالسيد‌علي‌الحسيني‌الميالني،.75
ق.1414آية‌الله‌السيد‌حامد‌حسين‌اللكهنوي،،مؤسسbbة‌اإلمbbامالسلطة و ص��ناعة الوض��ع و التأويلالسيد‌كمال‌الحيدري، .76
م.2012الجواد‌علیه‌السالم،سوریا،التوحيbbد‌للنشbbر،أح��اديث أم المؤم��نين عائشةالسbbید‌مرتضbbی‌العسbbکری،.77
ق.1414،قم:مؤسسة‌البعثة.البرهان في تفسير القرآن‌السید‌هاشم‌البحرانی،.78،إشراف‌وتخريج:شعيب‌األرنؤوط،بيروت:مؤسسة‌سير أعالم النبالءالذهبي،.79
ق.1413الرسالة،،بی‌نا،بی‌تا.في خبر من غبرالعبر الذهبی،.80م.1967-1387،دار‌الكتاب‌العربي،بيروت،الغدير(،1392الشيخ‌األميني).81،مؤسسbbة‌إسbbماعيليان،قم:النشbbر‌وتفس��ير ن��ور الثقلين‌الشbbيخ‌الحbbويزي،.82
ق.1412التوزيع،،مؤسسة‌األعلمي،تصحيح‌وعلیه السالم عيون أخبار الرضا(،381bالشيخ‌الصدوق).83
م.1984-1404تعليق‌و‌تقديم:الشيخ‌حسين‌األعلمي،بيروت،
،النجbbف‌األشbbرف:منشbbورات‌المكتبbbةعلل الش��رائعق(،381الشbbيخ‌الصbbدوق).84ق.1385الحيدرية،
ق.۱۴۱۴،مؤسسة‌البعثة،قم،األمالیالشيخ‌الصدوق،.85،موسسة‌النشر‌اإلسالمي‌التابعة‌لجماعة‌المدرسbbين‌بقمالخصالالشيخ‌الصدوق،.86
ق.1403المشرفة،مصادر‌حديث‌شbbيعه-عbbام‌السادسbbة،مكارم األخالق(،548bbالشيخ‌الطبرسي).87
م،منشورات‌الشريف‌الرضي.1392-1972،قم:مؤسسة‌آل‌البيت)ع(إلحياءإعالم الورى بأعالم الهدىالشیخ‌الطبرسی،.88
.1417التراث،،النجف‌االشرف:دار‌النعمان‌للطباعة‌واالحتجاجالشيخ‌الطبرسي،أحمد‌بن‌علی،.89
ق.1386النشر،مؤسسbbة‌المعbbارف‌اإلسbbالمية،الشbbيخ‌عبbbاد‌اللbbه،الغيبة(،460bbالشيخ‌الطوسي).90
ق.1411الطهراني،الشيخ‌علي‌أحمد‌ناصح،قم،1411،مؤسسة‌فقه‌الشيعة،بbbيروت،مصباح المتهجد(،460bbالشيخ‌الطوسي).91
م.1991-،قم:مؤسسbbة‌النشbbر‌اإلسbbالمي،رج��ال الطوسيق(460الشbbيخ‌الطوسbbي).92
1415.ش.1365،تهران:دار‌الكتب‌اإلسالمية،تهذيب األحكامالشيخ‌الطوسي،.93،مؤسسة‌آل‌البيت)ع(لتحقيق‌التراث،بیروت:دار‌المفيbbداالرشادالشيخ‌المفيد،.94
ق.1414للطباعةوالنشروالتوزيع،،اإلمام البخ��اري و فق��ه أه��ل الع��راق‌الشیخ‌حسین‌غیب‌غالمی‌الهرسbbاوی،.95
ق.1420بیروت:دار‌االعتصام،مؤسسة‌النشر‌اإلسbbالمي‌التابعbbة،قاموس الرجالالشيخ‌محمد‌تقي‌التستري،،.96
ق.1419لجماعة‌المدرسين‌بقم‌المشرفة،مؤسسbbة،موسوعة الت��اريخ اإلس��المي‌الشيخ‌محمد‌هادي‌اليوسفي‌الغbbروي،.97
ق.1417الهادي،مجمع‌الفكر‌اإلسالمي،قم،
،مصbbادر‌تbbاريخ‌أحمbbد‌األرنbbاؤوط‌و‌تbbركيال��وافي بالوفي��ات(،764bbالصbbفدي).98م،بيروت:دار‌إحياء‌التراث.2000-1420مصطفى
.1411،دار‌الدراية‌للطباعة‌و‌النشر‌و‌التوزيع،اآلحاد و المثانيالضحاک،.99،مؤسسbbة‌الرسbbالة،حمbbدي‌عبbbد‌المجيbbدمس��ند الش��اميين(،360bbالطbbبراني).100
م.1996-1417السلفي،بیروت،الثانية ش��ذرات ال��ذهب في أخب��ارعبد‌الحي‌العكري‌الدمشقي)ابن‌العمbbاد‌الحنبلي(،.101
،دار‌إحياء‌التراث‌العربي.من ذهب.1391،قکتاب العبرعبد‌الرحمن‌بن‌محمد‌بن‌خلدون‌الحضرمي‌المغربي،.102 م��رآة الجن��ان و ع��برة(،768bbعبbbد‌اللbbه‌بن‌أسbbعد‌اليbbافعي‌اليمbbني‌المكي).103
-1417،دار‌الكتب‌العلميbbة،وضbbع‌حواشbيه:خليbbل‌المنصbbور،بbbیروت،اليقظان م.1997
،شbbركة‌مكتبbbة‌و‌مطبعbbةالعه��ود المحمدية(،973bbعبbbد‌الوهbbاب‌الشbbعراني).104م.1973-1393مصطفى‌البابي‌الحلبي‌و‌أوالده‌بمصر،
قط��ف االزه��ار المتن��اثره فی االخب��ارق(،911عبbbدالرحمن‌السbbیوطی).105ق.1405،بیروت:المکتب‌االسالمی،المتواترة
،الدرر الس��نیة فی األجوب��ة النجدیةق(،1392عبدالرحمن‌بن‌محمد‌النجدی).106ق.1417ریاض:بی‌نا،
ق.1415،دار‌المعراج،الزهد و الرقائق ق(،181عبدالله‌بن‌مبارک).107مكتب‌آيbbة‌اللbbه)المجموعbbة(،المس��تجاد من اإلرش��اد(،726bbالعالمbbة‌الحلي).108
العظمى‌المرعشي‌النجفي،قم،طبعة‌حجرية،اسbbم‌المجموعbbة:مجموعbbه‌نفيسbbهق.1406بإهتمام:السيد‌محمود‌المرعشي،
)ط.ج(،مجمع‌البحوث‌اإلسالمية،ايرانمنتهى المطلب(،726bالعالمة‌الحلي).109ق.1419-مشهد،
،بیروت:دار‌إحياء‌التراث‌العربي.بحار األنوارالعالمة‌المجلسي،.110،مؤسسbbة‌الوفbbاء،تحقیbbق:محمbbد‌مهbbدي‌السbbيدبحار األن��وارالعالمة‌المجلسي،.111
ق.1403حسن‌الخرسان،محمد‌الباقر‌البهبودي،بیروت،
،منbbیر،تهbbران،نقش عایشه در ت��اریخ اس��المعالمه‌سbbید‌مرتضbbی‌عسbbکری،.112ش.1377
،دار‌الحbbديث،مهbbديمشكاة األنوار في غ��رر األخب��ارق(،7علي‌الطبرسي).113ق.1418هوشمند،قم،
،داركش���ف الغم���ة في معرف���ة األئمة(،693bbbعلي‌بن‌أبي‌الفتح‌اإلربلي).114األضواء،بيروت.
،مكتبة‌آيbbة‌اللbbه‌المرعشbbي‌العامbbة،العدد القويةعلي‌بن‌يوسف‌المطهر‌الحلي،.115ق.1408
،دار‌إحياء‌التراث‌العربي،بيروت.عمدة القاري ق(،855العيني).116،منشbbورات‌الشbbريف‌الرضbbي،روض��ة ال�واعظين‌ق(،508الفتال‌النيسbbابوري).117
تقديم:السيد‌محمد‌مهدي‌السيد‌حسن‌الخرسان،قم.،دار‌األضواء‌للطباعة‌و‌النشر‌و‌التوزيbbع،الفتوحق(،314أحمد‌بن‌أعثم‌الكوفي).118
ق.1411تحقیق‌علي‌شيري،بیروت،،مؤسسbbة‌دار‌الحbbديث،سbbعيد‌رضbbا‌عليالن��وادر(،571bbفضbbل‌اللbbه‌الراونbbدي).119
عسكري،قم.،قم:مؤسسة‌النشر‌اإلسالمي.شرح األخبارالقاضي‌النعمان‌المغربي،.120ق.1425،قم:المجمع‌العالمی‌ألهل‌بیت،،أعالم الهدایةلجنة‌التألیف،.121ق.1421،قم:رضى،كشف الغمة في معرفة األئمةق(،692محدث‌اربلى).122،بbbیروت:االم��ام الص��ادق حیات��ه و عص��ره، آراؤه و فقههمحمbbدابbbوزهرة،.123
م.1993دارالفکر‌العربی،،بيروت:دار‌المعرفة.طبقات الحنابلةق(،521محمد‌بن‌أبي‌يعلي).124،الكbbويت:الbbدار‌السbbلفية،الذري�ة الط��اهرة النبويةمحمbbد‌بن‌أحمbbد‌الbbدوالبي،.125
1407.،دار‌الفكbbر،طبعbbةالبخ��اريالص��حيح ق(،256محمbbد‌بن‌اسbbماعیل‌البخbbاري).126
ق.1401باألوفست‌عن‌طبعة‌دار‌الطباعة‌العامرة‌بإستانبول،ق.1404،منشورات‌األعلمي،بصائر الدرجاتمحمد‌بن‌الحسن‌الصفار،.127
الكشbbي(،رجbbال)اختيار معرف�ة الرج��ال(،460bbمحمbbد‌بن‌الحسbbن‌الطوسbbی).128تصحيح‌و‌تعليق:ميرداماد‌األسbbترابادي،قم:مؤسسbbة‌آل‌الbbبيت)ع(إلحيbbاء‌الbbتراث،
ق.1404مؤسسbbة‌الثقافbbة،المسترشدق(،4محمbbد‌بن‌جريbbر‌الطbbبري)الشbbيعي().129
ق.1415اإلسالمية‌لكوشانبور،الشيخ‌أحمد‌المحمودي،قم،ق.1413،مؤسسة‌البعثة،قم،دالئل االمامةمحمد‌بن‌جرير‌الطبري)الشيعي(،.130،مؤسسbbة‌األعلمي‌للمطبوعbbات،بbbیروت،تاریخ الطبریمحمد‌بن‌جرير‌الطبري،.131
م.1879،دارالکتبنظم المتن��اثر من الح��دیث المت��واتر‌محمbbد‌بن‌جعفbbر‌الکتbbانی،.132
السلفیة،مصر،بی‌تا..1414،بیروت:دار‌البيان‌العربي،تقوية اإليمانمحمد‌بن‌عقيل،.133،دار‌الحbbbديث،قم،الرس��ائل الرجاليةمحمbbbد‌بن‌محمbbbدابbbbراهيم‌الكلباسbbbي،.134
ق.1422،المكتبة‌العلمية‌اإلسالمية،تهران.تفسير العياشيمحمد‌بن‌مسعود‌العياشي،.135،مکتبbbةسلس��لة األح��ادیث الص��حیحةق(،1420محمbbد‌ناصbbرالدین‌البbbانی).136
ق.1415المعارف،ریاض،،پژوهشگاه‌حbbوزه‌ونقش تفکر عثمانی در حادثه کربالمحمدرضا‌هدایت‌پناه،.137
ش.1389دانشگاه،قم،،بbbbیروت:ربیع األبرار و نصوص األخبار‌ق(،539محمود‌بن‌عمر‌الزمخشری).138
مؤسسة‌األعلمی،بی‌تا.تحقيق‌و‌ضbbبط‌و‌تعليbbق:الbbدكتور‌بشbbار‌عbbواد‌معbbروف،،تهذيب الكمالالمزي،.139
لبنان.،دار‌الفكر،بيروت.الجامع الصحیحق(،261مسلم‌بن‌الحجاج‌النيسابوري).140 ، مط��الب الس��ؤول في من��اقب آل‌ق(652محمbbد‌بن‌طلحbbة‌الشbbافعي).141
،اجد‌ابن‌أحمد‌العطية،بی‌نا،بی‌تا.الرسول ) ع (
مؤسسة‌النعمان‌للطباعbbةوالنشbbرمعالم المدرستين، السيد‌مرتضى‌العسكري.142م.1990-1410والتوزيع،بيروت،
-1399دار‌إحيbbاء‌الbbتراث‌العbbربي،بbbيروت،معجم البلدان، ق(،626الحموي).143 م.1979
م.1992-1413، معجم رجال الحديثق(،1413السيد‌الخوئي).144،دار‌الكتب‌العلميbbة،معرفة السنن واآلث��ار2458أحمد‌بن‌الحسين‌البيهقي.145
بیروت،بی‌تا.،مؤسسة‌دار‌الكتbbاب‌للطباعbbة مقاتل الطالبيينق(،356أبو‌الفرج‌األصفهاني).146
م.1965-1385والنشر،تقديم‌وإشراف:كاظم‌المظفر،قم،ق.1420،دار‌الكتب‌العلمية،بیروت،امتاع األسماعالمقریزی،.147ق.1423،أنوار‌الهدى،قم،مقتل الحسينق(،568موفق‌بن‌احمد‌خوارزمى).148،مطابع‌گوستاتسوماس‌و‌شركاهنهاية األرب في فنون األدب(،733bالنويري).149
وزارة‌الثقافة‌و‌االرشاد‌القbbومي‌المؤسسbbة‌المصbbرية‌العامbbة‌للتbbأليف‌و‌الترجمbbة‌والطباعة‌و‌النشر،القاهرة،بی‌تا.
،دار‌الكتب‌العلمية،طبbbعبbbإذن‌خbbاص‌من‌ورثbbةمجمع الزوائدق(،807الهيثمي).150م1988-1408حسام‌الدين‌القدسي‌مؤسس‌مكتبة‌القدسي،بيروت،
،بbbیروت:دارالکتبتهذیب اللغات و األس��ماءق(،676یحیی‌بن‌شرف‌النووی).151العلمیه،بی‌تا.