• pnzren remek delo nepoznatih majstora

. pnzren master piece of unknown builders

baskim fehmiu Grad ~ srcc\in~1 u kojoj se odvi@_ proces

· kondclnov<~~g __ !JTlc.Ts l<og_z.J.Y_o ta. Jri---srCclma JC u s lo\'ljena. l?.nrocl nom, . £.1~.9~kqm, teh­riiCI<oi11," .. . sociJa lnom, cstctskom, cfUhovnom_ I<Jin1o.ifcSTiirc):, ,novo-cme 1edinstve n proces kliJi lCTc ·sreCl i11c:-Da .. bl ziv0lo1o zdniv,lit:i::

. - -- - - ·-----f"'" ------.-.----·-- ·-man. i .1 cp_.~110ra.~~ .s~ usp_o~_l:.a~ l,t l, J .. c.II{'D~ '·-b..U: _1THI11 1__1 lep t_QS!..u.Q§.L 1 7. JTt~tlLL!?.l.1J3.Q~.1 ..J_t'-.!9:. VOG. GrrionZ~s t<li e, krece se, do7,1\il @..Ya slre­so\'c-:- Po~d" jc . . [tlc~:iT,-·srl'm10 J-.Iiliillcil1nj i:i}c-.--l'rizrcn·~~JiU1-i - • ·z<.1u ' · cl~m ov;;t POUSt\. tago darna j e prirocla nj e­govc tc nlorlJe, o c.l mikropu c iu s kog pros ! ran­s tva ko.ic se uokviruj e makro m ec1as ima pfa­nirw Pastrik.a i Koritnika i ncZ.no ga zastit­rJ.icki ob ullv <~ l a prosliranjcm Sare s a nizim Svil cn om i prede lima vinogrmlja pa do rav­n ica . .. Zclll llol res i, 1;ozari, b..\J..ike, osva jaci - ln veci1<1 z. la Tovecan s tva .1 is u 1110 Ia ci a rawrc ovn.J g rrrcl-c ragul j. Prizren je rascvc­!nlr g:r~d sa 11a sp rscnom n ervalurorn, sa i ra­c iona lnom ig rom bnlovitog cle la, S<l uzcl r7.a­nim k ri vucbn jc rn Bistricc, tc C:·ccf no izt1zovnc lcpo li cc koja ·buci, .icci i pcva , i s vinogrml· sk im padimu11<.1 i p locln im poljima .._Na mcs tu ]de 13islrica napusta svo· mea ndar l<.an'on 1 u1<:1 7. 1 u ~ za tsure mne o atsl.va m o r o logik.J.£.r cn<1, uzdi7.e sc Ka IG\ 1::1, Ia co-

·~oj<lns l ve na clomin<lnln kojn s ticc.nic l<i bcli 11ad i7.tt7.ct no vrcdnor n urbanotn st rukturom g r m la s lo nclraztlv~ visok s le pen ku llure komp() llovan_j~ .

Vee s:-~m izbo r locir0t r.ia i kont inualnog pro­stnrnPg !'.irrnj<1 no c_ls rmv;llrl<l. u<>k laC:knjrr ~ ; ku­pinn zgrada, predstadjn oc.l r n7. rclev::tnl.nosli kohezi.ie oclnosa morfologi.ic !c r e na, bioso­ciolos kih u s lova sredine, te hnicke int erpre­tn c ij c gr<~denj a materi.ia lim a u ra7.likovanju bitnih od neb itn ih g r·upisanja funkcij a jz ko­j ill proist icu La ko logicne s tru klu r e. Spon­tanos l nastank<1 uz posedovanj e veom a .ina­zc nog scm;ibilite ta za od rec1ivanj e s lanis l.a pr-ema .priroclnim karakt.eristik<lm a (polo7.a j, re JjC'[, klima, vocla i clnrgo), r e:w llat S ll US­kl ac1e nos ti sa za htevima lih faktora - e m­pi rijsk i s poznati h - s !o j e ne pos rcdno uti­ca lo ua koncepciju procesa kao s ta fan po­kre l~c unu lrasnj ih -suprotnosti i s is te m a u korclacijama c.lrusl vo-'prostor- tehnika ka ncp res l.a nom napreclovanju od irac io n alot10g ka raciona ln om , od fikcije ka s lvarnos ti, od ncposrcclne rcalnos•t i k a meditac iji i v isedi­m e n 7. ionalnoj projekciji u s kl a a en ih od nosa. l tako u sin l e7..i s po lj asne iuazajn ost i i sves ti stvarnos ti s ire se vidici tradiciona ln os li 1w j a se odrazava viclljivim postojm1jem. N as taj u usk ladena d ejs lva u s m er en ih psibic ki h i so­c io losk.i h vrcdnos ti kao clinamicna i nep re­s i<J na izra njajuca .implozija. Coveka u stva­ra lackom n<Jport u vode teznja i htc nj e za ukl apa nje u opsteprirodne fe nomenc kro7. 11_jcgove mct!uzavisnosli.

Da li mo7.e ·d a se za mi s li 'nns ta nak ova ko visokofrekventnc organizacij e teritor.ije, T>ro­s lornog sklopa kohc renlnos l.i s iTu ktura j lo­g ic nos!i sis tema u funkciii i kompo7-iciji zv uc nc s im fon ij e?! Nas ta le skupine u sk ladu s tom teZ.nj o m i ht.e nje m u?.;buc1u ju tcre nom oko linc i na njima .ie grad ite l} zasnovao ~ \·o.ic .:l~lanj c . i gracl io sr~dst~im_a s h va tanja 1 osm rs i.J <lV<lnJa. Ras pros! 1ran1e llb shvat.anja i ops tih pogleda i senzibi lite l·a , odraz j e kLll­~ure individualitet<r u zaj eclnici i delalnos ti 1s konskog: pros lor, sunce, vazduh, zeml ja vod<1, malcri_ja li. .. · '

Tr<1cl icij a i iskustvo k<1o os nov grade n ja (or· mir<~ li s u ·tek ton iku sklo pova i tirbaniiaL gra-

11 8

To v.'tl i~ a m e dium in w hich unfolds the p ro­cess or conde nsed human life . This med ium is condit io ne d by the na tu n1 f, economica l, technical, social, a cs th e l ica l and i n tellectual c l i m a tc. The olcl and the new form a un ique process o f the c limate of this m ediu m . . Spontaneity in originating , with tile posses­s ion of a hig h ly elabora ted sensibi li ty, for natural c h<lr<:lctcristics, (si lu<1tion, co nfi gu ra­tio n o[ th e terrain cl ima te, wl.ltcr, etc.) arc a result o f the con form ity w it h lhc requi re­m en ts of these, empirically lea rnt, (actors, whi c h eli r eel ly in fl uence t he conception of the process , as the r1e rmanent o rig in a to r of in ner cont ras ts and or t he sys le m in cor­r e la t ion s socie ty , s pace, Le hnci logy, towards <1 continuous prog ress from the irra ti onal to rati o n a l, from the ficlion Lo the rea lity, fro m the di rec t r ea lit y to the meditation - va lues of the s lated hi g her .,,dimensiona l pro j ec ti o n of hnrmoni ous rc lal ions. M/\ 11 /\LE (hous in g communities or ne ig h­bourhood units) as s tructu ral uni ts o f the town , cons tituted a spacia l categor y, di(fe­rcn li<rting th emselves a lso by d e termi ned soci;rl re la tionships of b e lo ng ing. The hous­in g complexes, the tra ffi c ne twork w ith a s l r<lllfle e nt a ng le m e nt of 3r1eri es, s tree ts, l<:111es, b lind alleys wh ich , in the ir co nvergen­ces , becoming now wider, now na rrower, now risin t! and nnw d escending, make lhe bns i ~ or l11c con\e iving o f struc tLi rc. c/\RS IJ t\ ( m a r ket place), s ituated in the centre or Lhe urhnn tissue, ex tended accord· ing to lhe ki nds o[ adivities, sta rli ng from the nuc leus o r the town - s adcrva n, to w hi c h was j o ined the ku juncl7.iluk (gold­s miths' quarte t·s ) ancl fn rlhcr , across the s to­ne bridge. With it.s ne twork of streets, i ts rows o f s hops, cars ij n represen ted a n excep­ti onally va luable whole a s lhe a rea o f one­s lon:yed b ui ldings - '"' here they worked <~nd trade d , or n( Lwos torcyed buildings where they trade d in the ground fl oo r a nd worked on the upper fl oo r. Behin d these s ho ps , leaned ag<lins t them, there were the warehou­ses . The. HOUS E at Prizrc n refl ecl.ecl Lhe hi gh quality o f the ho u s ing .cu lture, in which the fun c tio n is in conformi ty with the purpose. Located o n plo ts of irregula r form , it reachc~ , with its spa ti a l proper t ies an ex­lraorchnary d egree o[ free composit ion . ll looks out o n · the garden, walled .in and drawn in [rom the s treet, securing ilse l( th e reby fro m the cu r io usi ly of passers-hy. Th~ , eaves as the ~pplica tio n of sl igh t twJ s t~n g, makes th e _fwal mo t if: of hi g h di­m ens ions of lwuses, mnn e rsecl into Lbe s pa­tial exu lta tion . The ho uses <~reconstruc t ed of l ight materials O!l uppe~· fl oo1·s, while the g round [loor s <Ire e 1ther o f s tone or o ( a r aU1e r thi c k wall o( s~m-d l'ied bri ~ks w iLl~ ope nings of: harmo­nJ ous proportto ns. Building material rcrn<~ i n the sam e, but LIJc forms are difrerent in various pa r·ts of l.l1e town and on th is accoun t the re arise diss imilar effec ts of the phe t?Om eno n ? f . s truc ture, <~tmosphere, fo r­malwn o f bull ciJngs construc ted measuring by th e human el l. At Pr: iucn ruled, as an imagina ry mollo, the r e l,R I J(;m ca~Jsc-conseq~lencc - life, forming, bulll. 111 ~ o.g t c ~ nd r a t ro na lity of inventio n o ( the llllllltr ve, lt'l the fi zarr e ncs or th e con­c re te as well ns the org3n ic bu ild ing in lh e

2

1 Od mos ta prcma Slnan.paMnoj diamlj i, Crkd S\'C iog S pas01 , v l nogr<~ ds klm brcgovhn01 1 ne h11. SuHct na m os lu i

From the bridge low<~rds Slmm-Pash a's mosq ue The Holy Saviour 's chu rch , vine-covered hil ls nn<l the <llslanl hodzon. A mecling on the bridge

2 .Javna cesma k<>o m o tlv veom a efeklno pos tnvllcn na parternom m ota ik u ocl oblutaka , knmenl h p lo~ri. rrng· m enlnog travnjaka I jm:a kojl neloglcn o Ide clk·cak u odnosu na konllnui ra no k d vmh'lllje vocle

A pu bl ic fount<t ln adds effectively lo the design or the floor m osaic , Hinde of gravel, s tone slabs nnd rrng· mcn led l<~wn following a :r.ig·zag line unrela ted lo !he mca nd el'ing or !he wa le•·

:: ·~~··' -. r--.·.--... · ~ \ ..II , ,

.~. ~ . ~ ,, · , ....... 1 ..

3 . I Uujnos t VCf!elacijc, proic to~l vudom oazc zele nila , l<amc· njc raznih vcl ichw u boga to m ko lodtu 1 olJlicim:l sa jazcvhn:\ h..nact ko1'i ta , s vodc.nic nnli.. . . stv;lra1i s u s p!!· clfic nu almosfcru aml>ijcnata "longitude irlilicnos li" Dlstricc

Lush vcgclal ion , aiJlnHiant \Valca·, green oases, colour· ful stones of difrc•·enl s izes and fo rms and dams and watcnnllls all add up to a s pec ific a tmosphere a long the fJistri ca ·

4 Ko leklfvni lndividualizam pdrodni habitat

Co llec tive Individualis m - a nalt n·a l habitat

5 Snlmak iz 154. Jo~ uvek se s truktura drii kohe •·cnlno, nll hld•·o tehnlka 1 kvazi civlllwclja »ukrotili:t« jc korllo Oistrlcc I n es tall su jazevi sa vodcnic nma pored nje

The nppearancc In 154. T he s truc ture s till hung toge­ther. But the !Jed of the r ive•· Di s t rica had lJeen tamed by irdgation wo rk s and other m eans of the c ivili sa tion of the time. Snwll dams with th e watcrmill s had disappeared

6 Na meslu na ka me su nastaia li najlcpsi vczovi ljuds kih ruku. salkanih u nithna filigrana - kujund£il u ku -1.:wdnlcl kdvutl:wog tckuccg m c:ul(lra prcma Bisll'ic i, Jta s lala je Hobna kuca (pogled sa S i na11-p:t~ine d iamlje)

1\ depa•·tmenl s tore emerged at the point whc•·e the finest of filigree wot·ks have been created, in the "kujun<lziluk" (P•·ospcc l f i'Om Sinnn-P<tsha's Mosque)

7 U " d elu ~adljc pored Dis tdce, u j c1gn• g •·ada, fonnira se nova grupacija volnmcna , no va po ntatcrij<tlll i di · men7.ij runa ali kakva po duhu i propordjama?! (Poglc<l sa IJO<Inoija Kaljajc)

New voluminous housing, n ew in material nnd rllm cn­s lo ns , fonns in a pari of the conuner c ial dirt ict by the dver Ncretva, In the heart o( the town. Dut what ohou t It s spll'i t and propo•·t ion s (View from the foo l o f Kaljoja)

8 Na olJale Dis trlcc npostn vl ja sc otlnos : ~tad most , novi h u tcl I st:unbe nl solite r. Oa tl j c to g radac ija volu· ancna?

1\ rcl;ttlonship is being cs talJlis he <l on the banks of the llls tri ca : th e o ld bridge, a n ew hotel an<l a ta ll apart­lllcnt block . Is thi s a gradatio n o f vollllncs ?

8

11 9

da pod uti cajcm i koncepc ij ama S<l7.nanja o st rukturi nasc lja na osnovu idcjnih ori­jcntnc ija autohlonog stanov.nis tva i uti caj a Orijcnta. Tajanstvena vrivlacnost vijuga nja ul ica i sol<a ka, opojnos t bas ta i dvoris la i7.a iwlacio nill 7.iclova koji obczbcc1uju fi?.iC.ku, ps illicku, soc ijaln u i cluhovnu •povc7.anos t, udr<J7.ila sc na prostornim slrukturama. Struklura g rac.la tako nasta la, ostva rc na u organsk i 7.an im lj ivom s laga nju e le mc nata u ravnici i pobruu odisc pdrodnim habitaLom!

Glcclamo skup inc ,dozivljavamo uti s ke arhi­tcktonikc i dc lika tnos li s klopova koji s led e .icc.lan dru gog i proisticu j cd a n iz c.h·ugog. Tako .glcclaj uci ·s klopovc ponircmo u s ferc rawtk ri vanja psihe, mis lj e nj a, tananog •i sen­zibi lnog po7.navanja ljuds kih potrcba kojima s u sc rrilagoCiavnle tc s t ru k turc. Kod vccih skupina fo rmit·;1ju sc moclulacij~. koje har­moni7.llju 7.aokru7.cnosl k om p le ksa koji se nc razgrani cava u osnov i, nego sam sebc !dcd i.

Konfigut·ac ijski sc menjaju a rn b ijcn li. Na­s taju nove varijacij c u harmo nizac iji zivola i karak lcris ti k<lma prirocle. Ceslo se pocc tak komple ksa s a odrcucnim amb ij cnlom naslCI· nja 11<1 s lozcn u skupinu, narocilo u brdovi­lo m dc lu, tako d a sc obra7.Llju drugacijl od­nosi i m odcluju ·konlra s ti st:rukturc. Cila va s truktura g:r-ada preds lavlja vrcdnosti sazna­nj a mCit crijaln o-duho vn c •kulture sa7.danc u p en nancntnom nas tajanju s klopova aglomc­racijc .i organskc cc linc nji llovoga pocl ru cj a. Prcnw osccanju lagodnosli koj e sc sas toji u proporcij a ma i c.limem:ijama proslo ra gra­cla i zg rada , mozc se dozivcti al mos fc t·a koju jc dos ti gao njen s t varalac. Prost01~i su ras­c la njcni i tcku bcz za us lavljanja s tal no pul ­sirajucim tokom. M.ikrop ros tori se formiraju invcnc i jom ·i s tvara lackim du hom lllilitar­nosti i ·;eclnoslavnosti. U nj ima sc artikuli s u i dcfinisu amb ijcnli s kupina 11 jecl nu visoku o rga ni 7.ovanos l.

M A Tli\LE (slam bene za jed ni ce il i · cd in icc S LI SC<. s tva ao JC Ill ICC .S r llrC grada c i­

·nlfe sa proslornu ka legori iu , diferencirajuc i se mcc:lu sobom i odrc(Jonim socijaln im pri-padnos lima. S tambeni komplc ks i, mrc7.a sao­~t·acaja sa cuclnovalim sp lc t.om a rle rija u li­Ctl, sokaka, bogaza (slcpaka) koje sc u svo­jim prclamanjima bs s ire, cas suzavaju, cas pcn_i u. a cas spustaju, c ine os novu koncip i­ranJa s lruklurc.

: ·..fl<J\ RslJ J\ _s polo7.ajcm u srecl is tu gradskog tva ·nastavljala se po \'rstama del atno~ ti,

pofazcCi od jezgra grada-sedrvana na •koji se nadovczivao kujundziluk, pa dalj e prcko ka­m cnog m os ta , Kazandziluka Sarachana, B az­clarhana, z itnica i J\rasta Cars ija s a na tkri­vcnom 1\rasta-cuprij om, Cu ljhan i p rema ju­gu Papas-cadija, Terczi-ca rs ij a i clr. Ovo je, u s tvari bi lo interne konlin uirano tkivo g ra-

9 Poglc d na • i\ras tn· c'u p rlj u«, za tvore nl m ost I ccllnu grn­dn ulo nulog 11 plniH 7.Cicnlln ~a mtnnr·ctimn , pros tornlm rnkc t:llll<l, us tremljenlrn uvis

i\ view o r the "i\ra s t :~" bridge a nd the e ntire town p lunged Into greenery, wit h soaring minarets

10 Glcdnnjcm sa h rega do7. iv l .fnv;~ se u~pon skupin<~ zgmd:1 pr·cma K:rljajl- tada jos neporu~cno.l. ~a dh rnljom unutar 7.i<llna . Usk la<leuje s truktum l sklo povn sa )7.r·a · zl to pokrcnuliru tc re nu rn

i\ view h il ltop over th e ris ing clu~ tcr or lrou ~cs lowarcls Kalj :~ja , lhen s till intac t , with a m osque ln~ldc lhc wa ll s . Thc r·c Is eoonlirmtio n he twceu ~ tnrcturcs and the environment

ll S ltu,.donl plnn P ri7.rCIH'I 17. 154

The s it ua lio n plan or Prluen rro m 154 II. clcnrly eolrcrcnt s t r uc tu re o r lhc town

120

9

10

I I

abs tractions o f' s tru c rural fr ames of volumes, where life plays with nature in its give nness . For the sake of cons tru c ting the "new", tbe unique s truc tures and ambienc ies have di­sappeared and still disappear. Civilization of our epoch is unprecede ntedly mercil ess, it des troys everything in front of itself. We should probably never more manage to bui ld such s tructures of stone, earth and wood . Thi s Prizre n now is vanishing, demol ished by eleme nta l forces . Ma ny rea sons for procee­dings of renovation - from protec tion, over preserva ti on, res toring, recons tru c tion and res truc turin g of values, though "materially neglected", are the imperatives of the necessity of inte rventions . In this r es pect I believe tha t Prizre has been done in jus tice! The conception of the organic grO\vth a11d j oining mus t have been, in my opinion. the leading idea, for the values which would be preserved, would ge l their contents and im­portance, securing thereby an unitrerupted development with out great stresses and crises, and the occurrences would b e direct­ed towa rds a harmonious joining a s , for ins tance; new - beside , in addition to , round the old as con trast, which would e li­nate the di sconitnuity, fragmenlarity and lack of a ins . I s it the spirit o f inhe ritance and abundance of forms in the gentle hill region of Kaljaja if the clumsy volumes of inarticulated analyses have landed into th e nucleus$ Successful failures of expert in­terventions! (Arch. Stanko Mandie - town­planner) . The proceeding N EW upon the OLD is a brutal proceeding which did not take into account the values and did not s tate the polydimens ional projections ol' harmonized re lationships. It is not the question here of a sentimental and romantical enthusiasm! We find comfort in the incessa nt evasion of thin gs, because it is also a motion. There fore we have to get acquainted wi th forces which ac t in o rde r that a worthy organism of the town 111ighl be cr eated, without sche mat.i s m and quasi-ins pirations by the inha r ited forms, without imperilling, to maintain the spiri t of Prizr en, the atmos phere of the am­biency, groups of neighbourhoods , authenti­city of nature, forms in evolutive transforma­ti on of the contemporary life in the de ter­minat ion and essence of the sense of form­ina.. exp ressed in the logical curre nt increa­sin~< wh ole of the HABITAT and the URBANITY. Perhaps such a wa:v of looking at Pdzren as a unique and specific ag~lomeration wh ich has been bui lt bv e ffective forces of the CREATIVE-ANONYMOUS. makes it worthy being a town from wh ich the re rndiate the inspira ti ons for the n ew in· s inr.eritv owing to a hi gh degree of quality of the utili"taritv of fun c ti ons , to the spal"ia l orgHnizat io n. to s tructures and cons tructions. fo rmal aes­thetic manner of exnressing. Ode of the s inging man's space fro m th e biological lo the psychologi ca l. is experienced through the conceptions of the organic in the svnthesis of the matter a nd s pirit in a un ited effect of the spa tia lity flow ing through time. Thus. we a re leaving Prizren, town of disap­nca ring beauties with a lament for the new, wandering whe the r we shalt have forces P. nourrh to surpass the o ld? WHAT WE HAVE HAD - WHAT WE HAVE LOST! WHAT WE HAVE GOT NOW - WHAT WE HAVE OBTAI NED!

12 Sklad prlrodnog pada 1 nclmarsklh pa1·1ija

Harmony between n:ltun1t g•·adicnt and the builder's masses

13 IJnut ra~njost sklopa, dcilmi~nosooslobadanjc prlzcmlja. S tcncn ova njc 'VO!umena i ostavijeno miuare ·- bez mati~nog korpusa! lJ bliskoj po:~:adinl pitomo iuasta· njc skupina zgrada na Potkaijajll

The Inside of the structure, the partially released groundfloor. The gradation of the volume and the retained minaret s tanding alone. Not far behind, an urbane ctustc1· of hous ing rises at Potkaljaja

14 lzvanrcdan poduhvat sa istancanlm senz ibilltctorn za rcuovaciju t rcstauraciju hamama. bslobodcni oblicl u l~rt svojc lnllnmosti. Dragulj u zdri.anosti i kompa klno­sll otl ra ~~ l anjcnos ll volumcna do nHitcrijalnc trepe· rivosll t svc tlosno oscn~cnc plastlcnosll

13

A worthy undertaking to •·estorc the "hamam" to its fom1c1· appc;u·ance, displaying a dctkatc sensibility'. Released fonns in the play of theh· intimacy. A gem ol •·cs lralnt a nd compactness shaped to reflect the play 14 cf shadow and tight

12 1

IS

15 Uklo pl jcn;:t 11 okolinu pr·o por·clomtlno s kl;ulnlh volume · "" · Dogor·odic;r l.jevl ~k;r i.ubo r! u t :111;-~nostl svo/e r;,zi· gr·ane o r·kcstr;,c lje, u n d .no m 7.:rgrl_l.,ju s ravn com u kojoj Hvl.

f'ilt ed lnl o lhc su.-rounding h "rm o11iously p r o portlo n .. te ,·olum cs. th e c lll!rch o ( Ottr L:r<ly L_ievl ~kn d;.nces In the fine orchcst r ;,tio 11 o f il s form s In the em hmcc of the plnln i11 w hic h It s t;,nds

122

. .,....., .

·.

cia ko je se na clrugoj slra ni Bis lrice zavrsa· valo sa Tabhanom (obraaivc:~nje koza). Sa rnrciom uti ca, •sa -ni 7.0m duca na, car.Sija j c prcds lav ljala ri7.u7.elnu cclinsku vrc.dnosl j cd­nos P'ra lnos li gdc •se i radilo i lrgova lo, .iii dvosr>ralnosti gde se na donjoj c lazi lrgo­valo . a gore radi lo. U zaledu tih ducana bili su nas lonjcni objckli -ma-gaza.

KUC/\ u Prizrenu je ·prcclstavljala v isok kva­litc t ·kulturc s lanovanja, gde jc (unkcija sv rs ishodna. Locirana .na ·parcclama ncpra­vi lnih obli ka zemljis la, sa p ros tornim svoj­s·tvima dosligla j e i·zva-nreclan slepcn s lobod­ne kom.pozicije. Ona je ok renuta basli u­ok vircnoj z ic.lnom ogradom i povuccna od ulice, c ime sc obezbeu·ivala ocl 7.natizelj c pro­law ika. U -nekim d clovima grada prib lizavala se uli ci i clo ksatova~1a :nad njom orn oguca­vala pos mat·ra nj e zivo la uli ce. Streha kao pnmcnj i vanj c laga-nog zavrsa'Va.nj a ci ni fi-

1 nalni moliv visi ns-kih dimcnzij a kuca, utapa-. I juci 5e u prostornu •razigranost. Krovovi sa svojim ra7. liCit im vis in21ma i volumenim a skladno iz·dignutim iznad oSJnovnih kol"pusa zgrada, rkon[iguriraju svojim pro(ilima ogra-niccnog Lilmnja pokri·vaca od ccramida. Dvo­ris la u Lcku com rplas tu aglome raci je i njihovi oclnos i ~">rema 'Z'gradama , lj)'rcm a uli ci, luce o rga:nsku povezan ost s tvarajuc i mir i tisinu.

Kucc sc p odi7.u i grade od laganog matcri­j a la na spra lo,~ima, d ok •su prizemlja od karn ena iii ·debljcg zida od ·cerpica sa o tvo­r im a .s·kladnih •proporcija. Ma ter ijali izgrad­nje ostaju 1s t·i, ali IS Lt oblici u razlicitim de­lov ima grada razlicil·i, usled cega nastaj u drugacij i e [c kli 1pojavc ·sklopa, atmos[ere [onnulacij c zgrada gra t1c nih antropo-arsi­nom. Reka Dis tricn j e imala izuzctno vcliki znacaj u z ivolu Pr i7Jrcna. Mozc •S C sa rno za,misliti. kako se o na '[)rovla61a ikroz ·njegovu 1.erilo­riju, razclvaja na od .korila na j azovc i po­loke, a sa kaskaclama u kor·ilu, oazama pcska . i zclcnil a , kamcna svih velici·na, oblika i boja, ze lenilom p itom im ·i clivlje p uzecim i p11kosnim, j azev ima •kroz dvorisla ispod zgra­da ... bra~1ama ·nad njorn za oclvod njavanje u j azevc i vodenicc nacl njima, mos lovima U logicnim ra7,J11acima, SlO je SVC zajcc.J no ciniJo ipOSeb:nO 5UptiJ ni fenomen grada.

U Prizrenu jc kao imagi nara.n moto vlaclao octnos uzrocno•pos ledicni 7Jivot, oblirkovanje, sazda.n t u logicnos ti i raciona lnog i i·nvc ncij i inluiLiTnog, u ·bizamos ti konkrc tnog, kao i organsko graC:lcnjc u apslrakcijama s truktu­ralnih sklo pova vo lumena gdc 7.ivot igra sa pri radom u. s vojoj cia los ti.

P·las·li c.na dinum irka, implozij c, kontin.uirani nivoi, sklapa_iu se, s livaju i ulivaju ·kroz vi­zue lna ri tmic ka izn enat1c.nj a u •h a rmoniji po­kreta kC1o kontras t izgratloncrpol·ugrad enog voluomena i s lobodnog n eizgradenog zelenog pros lora bez 7.a us lavlja nj a ali sa m~kroko­naonos t ima. Ta ko se pored -svcga os ta loga , 7.nacaj s lruk lurc i njcne pokre nutosti na­lazi u cs letskim zaclovolj s tvima •S h vaccnog s rni sla za komponovanj e, modulaciju i obra­du, g de su ul ilitanna sadr~i na i po trebe pri­hvacene.

Uoblicena i ra1.v ij cna kroz bogals lva nij ans i i kombinacij e u misaono-osccajnoj skali ko mpozicije, kroz naj sup tilni je forme, pa do naj sap lc lc nijih od.nosa mec1u ;volume nima, kroz njihova zglobO'Va nj a, .do zajednica obli­ka sa o1 cpres la nim clej s tvima i raznovrsno­s tima, olk.riva u ve'k •n ove u glove vic1enja pri­rocl nc spon ta nos ti. Svakodnevna -saclrzina zi­vo la i-zraza.va sc oblicima, :kojima daj e nove okvirc i modalite lc. S loga su oni funkcio­na lne o rgan+zacij e 'trodimonzionalnos ti kao ncclelji vo biolos ki dcfini sa ni ;i p s iholosk i clc­lermini sani priroclni m ilj ei sa geomc lr iz­mom, kons tru kti'V izmom i a;pslmk lnom pla­s tikom. Grupaoij e obli-ka raspevane u •svojoj ig r-i ·svetl os li i •senki, rascla.nj enos t i volume­na ·i ko lorita zrace Jjupkoscu •svoje a nonim­nc nenametl jivosti, i7Nlru i •nadvijaju se kao sazdana top la ljudska gnezda. I zdi•zu se sa­vrscni oblic i izrazom ·s lereozvucnos~i nara­s tanja kupola nad •kubusima -pokriven ih pro­s tora sa pcrma nenllno rtckucim konveksama i sveobu hva'Lnirm miJkrokos mickim nebom u kame sc s lusa cho tisi ne (Sinan~pasina dza­mija, Bogorodica Ljeviska, Hamam i dr.).

u s tru klu ri aglome racije, c ije ·sc pokrivanje f iligranira nom ccramiclom ut-apalo u bujnos t vogc laci_je, oc rtava le su se •kupo le i izv irala ..

~u minarc la usmc rena kao rakele kn .bcs­konacnost i prostora. Cucli mo se savrcmcnos li obli ka, ·clivimo se njihovoj porod icnosti 'lt huma•noj r azlicnos ti namcnc j sus t·ini izvor.ne lopo le; maslamo G vreclnos tima arhitcklonski h rascla nji vanj a volumcna, o 'Proporcija1111a i odn os ima masa, o razigranos t i vrostom e plast·i kc, svctl os t i i scnki, '0 t rcpcrcnju ma lerija~ne tek·s lure j faktu·re lkamena, cenpica i drveta 0 kolo­rilu i bogatsl vu •palclc u otm cno 'l.rtd danoj ska li p as telnih boj a od »kara« '(crna), »Civi l« (ljubicasto;plava) do krecno bele bojc, od sk lopovanja i zglobovanja volumena do to­talno dia1amicno tpokrenutog formiranja pro­s tora. Tgraj u se linij e, korpusi i fo rme, mo­dcliraju se oblici u logic i unutrasnjih struk­lura grada koherencijc i senzibi l.nosti. Pt·izre n je b io oclraz •procesa m aterij a lizova­nj a supliilnih s l'era ziv.ota. Bio j c .kvalite t imanentnrih vrcdnoshi, imanencij a konclcn­zovane ravigrane s l nuk•t·ure polit;unkdja, d a­kle P·rizren ie btio unbani agrega t! Mozcla ce fragmon lalrno os-tal·i ·la kav ... mozda !

On je nastajao i epohc tS'U prohuja lc njego­vim pros to rnos tima, formiraj uci dijalekllicki kontinuitet nara:slanja, •da bi u ipOslednjc vreme, ·pocolko m njcgovc rca firmacijc u <lru­s lvenom i privwcdnom .pogledu, »Sav rcmc­llOS~« tPOCela deg_radirati ,fi:Lionomi).u J!asleda noVltm volumcntma - kakofonuJskt-grade­vill1skih raz.mera, datih u novim m a terija lima. U ime izgradnjc »novog« ncslali ·su ·i neslaju jcdimlveni •Sk lopovi i ambijen ti. CiviHzacija na~c cpohe je bez presedana, ·nermilosrdna, sve rus i !pred sobom. Verovatno d a .nama vise nikad necc <poci za ·rukom da gradimo tatkvu stnvkluru od kamena, zemlj e i drveta.

Ovaj Prizrcn nes tajc, s tihija ga rusi. Mno­s tvo razloga za pos lupke u renovaciji - od zasLHc preko konzorvac ij c, ros•laurac ij c, re­konslrukc ije i rcsl rukturac ij e vrednos li i ako »ma tcri ja lno zapus teni « j esu im pera livi nuznos ti zahva ta. Ali nedijalekticki se tu­mace i regis lruj u, ca k j ·danas , cinj enice kojc su cgzis tenc ijalne, bez provera:vanja njihovih vreclnos l i u razvojnom tp rocesu tako da ne uocavamo pePmancntna m cnj a.nj a. U tom po­glcdu verujem da je Prizrenu u ci.nj ena ne­pravda. Konccpcija 011gan s kog na·raslanja i nadovczivanja, mislim da j e m ora la biti misao vodilja, je r w e dnosli koje bi se za­drzalc dobi le bi svoj sacl daj i znacaj, c imc bi sc obezbcd io ncprckidan razvoj bez vcli­kih ~lrcsova i kriza i zbi-vanja usmcrila 11

pra\'ce nadovcziva.nja harr.1onic nog, kao . novo - uz, pored, oko lo s tat·og kao konlras l, sto b i c liminisa lo di s konlinuile l, fragmcmta r­nos l i .neusmcre nos l. Kao eklatanlan !prime r rnozc da :posluzi ccn tm· grad a .koj·i jc graden bcz au lenticne fizionomi ic (jer takav moze b ili i clrugde) . Da li jc lo duh nas lec1a i bo­ga ls l:vo oblika u pitomom po brc1u Kaljaje ako su u j ezgru a te rira li nczgmpni volumeni ncart ikul isanih r asclanjcnos ti? Us pes·ni pro­masa ii s lrucn ih inte r vcncij a (arh. Stanko Mandie , ut·banisl)!

Neprekida·n ·ko nti.nuilc t mogao se pos liCi i pod povoljnijim .uslovima u procesu ·koj i je rnorao bi li pos la·vljen kao osnovn a tc nden­cija razvoja ·sa oslanjanjcm .na kompl c ksno sla njc i homogcnos t pojava kullunnih nivoa, socija lnih s loj eva, tradiciju , i l·d. kao vise­"Lnacnos t razvoja uslovljena ·usklaclivanjem pro ti vrccnos li r azlic itih generacij a i ·s hva la­nja. ~A ·nostupak NOVO na STARO, bruta lan je pos tu pak koii nije vouiu r acu na 0 'Vrcd­nos lilll a i ni 'c i <" o viscc1J m enz10nalnu projekci ju uskladcnih odnosa. 1 e tu rcc

Oli'CK:o m scnLJme nt <l nom i rom an tt ars om zanosu. Ne, nego jc tu ret o nu:inos tt <pove­ztvanJ<l i duhovn c Lransformacije glcda nja 11<1 naslcae, koris H ,j clopadljivos ti kao os tri­juj dif'erenc ij aciji j asnoce u s iri·n i zamaha za bit i oproclufctak u jcdinslvu STARO -NOVO, novo .po red us nvrumcnjcnog, a nc rorusonog STAROG, •u kralkim , s rcdnjim i dugim ·vromens kim tnlasiJna ·kao i.ndiviclual­ni.m u koleklivnim pravcima krolanja.

Nailazi nova faza graelenja. Gr ad i drustvo su u s tnln om uzroc no, posletlicnom tlijalcklic­kom otlnosu. S toga, os nov·ni s misao kao hi­tan tpos tulat za bucluci tok razvoja, narasta­nja gratia m orn cla buclc impcra tivna sin1-

J,ioza matcrij alno-tluhov no'g nas lcc1a sa on im savn.:mc.mm chllwv,nJllt u nadgradn 1 sa Jnle n­

-ZI etom man1 cs lac tJC JUC s ·os 1. n cposrcd­. nom JZ111 JcanJu ·s tvart .nalaz1rno ·ule hu , jet·

jc i Lo krctanjc. S.toga mo ra mo s poznaLi sil c kojc clej s lvuju da b i se ·stvarao dostojan or­ga nkw m grada bcz s he m atizma i kvazi na­dahnji va nj a obli cima nasleaa, bez ugroZ.ava­n ia ·sacuvati duh Priz·rena , a tmosferu ambi­j cna ta s·kupi,nc tSuseds tava, autenticnost pri­roclc, obJ.i·ke u ovolulivno j tra.nsfopmaciji sa­vrcmonog iivota u odrecte nosli i b iti smisla ob likovanja, izra7.enog u logicnoj tekucoj tna­ra•stajucoj ccli ni HABITATA i URBANI­TATA. Moida ovako gleclanj e P rizrena kao aglo me­raci jc j od ins tvenosti i samosta lnos li •koje s u g radil e cle lo lvome sile STVARALACKOG ANONIMUSA ·Cini ga dos.tojnim cia bude gracl iz koga zrace i1flspiracije ka novo m, u iskrcnosli zbog visokog .stepena kvalite ta ulilitarnosti .flUJlkci ja, onganizacij e -pros tora, s lruklure i konstrukcija, obl ikovno estetskih izrai<wa.n ja. Oda I'<I!Spcva.nog ·pros lora coveka od bioloskog do ps·iholo~kog clozivljava se s hva lanjima oPgans kog u sin tezi m ater ije i du ha, i u j edi·nst•venom dcjslvu tekuce pro­s lornos ti ·kroz 'Vrcmc. T Lako os t avlj <~~mo Prizrcn, grad lepota k oje ncs laju sa vapajcm za 11ovim i za koj e se ne zna da I~ ce imaLi s na.gc da naclmase s•taro.

ST/\ SMO IMALI - $TO SMO IZGUB ILI!

STA lMAMO SADA - STO .SMO DOBILI!

16

17

I 1s I i f

I I

19

20

16 Njc nc s tnme s u sjcdinjcne u s rcu Pducna sa Kamenim m oslom l!ljc je j cdno •oko« zatvorcno z idnim bcch:mum Htdro·za~tlte!

Its banks are united In the h eart o f l' riz•·en by thc Sto ne Uriclge, one "eye" of which has been scrccncd by a rloocl protection wall

17 Ccsma u ku~l l'c r oli, pcs ma u kamcnul Uhvacen t\Jk Jli'Ot ican ja mlazcva vuclc

T he fountain In the !'cro ll h ouse - a song In s tone . The arrested jets of wnte1·

19 Poku~;.j cia se :1plidra cluh nas ldta 11 cctokupnn•11 dcjslvu ;.utenti~nost l - od erkcrova11ja clo m a tcrl j a lne interprctacljc pojedlnih elcmcnala (pogled prcma sa· di' V:III ll)

i\11 a ll cmpt to add the spirit of tra1lltlun to the h11 pac1 uf aut hentici ty , indudi11g the matcri;.l lnt c r p •·cta!ion of individual c lem e nts (A vie w over th e "scdrvan" (ounta in }

123