09 ergonomikisyeri duzenleme

1

Uludağ Ünv. MMF Makine Müh. Böl.

MAK4091 Ergonomi 1

ERGONOMĐK ĐŞ ve ĐŞYERĐ DÜZENLEME

Đş için çalışan seçiminde dikkat edilecekler

• Đşçinin bilgi, deneyim ve yetenekleri dikkate alınmalı

• Đşçi, yaptığı işe katkısını görebilmeli,

• Đşçinin yeteneklerini geliştirebileceği ve kalite, verim, ekonomiklik alanında katkı sağlayabileceği bir iş organizasyonu sağlanmalı,

• Đşçinin, işte sorumluluğuna uygun yetkisi de bulunmalı, (Örneğin işçi kendi sorumluluğu içindeki işi nasıl yapması gerektiğine dair öneride bulunmalı veya buna karar verebilmeli)

• Baştan sona tüm adımlarda iş, adım adım takip ve kontrol edilebilmeli, başarı veya başarısızlık anonim kalmamalı.

• Çalışanın Đşe uyumu….

• Đşin çalışana uyumu…


MAK4091 Ergonomi 2

Đşyeri düzenlenirken dikkat edileceklerÖrnek: Takım Tezgahı

• Kumanda elemanlarının şekli ve yeri, hatasız, kolay kullanabilme• Gösterge elemanlarının şekli ve yeri, doğru, hızlı okuyabilme

• Đş parçasını tezgaha bağlamak ve çıkarmak için gerekli hareketler, elle yapılış şekli, yeri, uygulanacak kuvvetler ve momentler

• Takımı bağlamak ve sökmek için gerekli hareketler, şekli, yeri, uygulanacak kuvvet ve momentler

• Parçaların konacağı kapların yeri

• Takımların konacağı tablanın yeri• Oturmak için tabure veya ayakta dururken yük azaltmak için dayanacak

destek• Đşgörenin rahat hareket edebilmesi için boş alan• Taban döşemesi, üzerine çıkılabilecek bir ahşap ızgara• Genel aydınlatma veya tezgah için özel aydınlatma• …


MAK4091 Ergonomi 3

2

Đşyeri düzenlenirken sor!

1. Đşyerini oluşturan önemli elemanlar nelerdir?

2. Her bir eleman için beklentiler nelerdir? 3. Beklentileri gerçekleştirmek için

düzenlemede neler yapılmalıdır?


MAK4091 Ergonomi 4


1. Đşyerini oluşturan önemli elemanlar nelerdir? 2. Her bir eleman için beklentiler nelerdir? 3. Beklentileri gerçekleştirmek için düzenlemede neler

yapılmalıdır?


MAK4091 Ergonomi 5

a) Genel olarak iş hacmi, işin yapıldığı yerb) Makineler, taşıtlar, aletlerc) Đş düzlemi ( masa, iş tablası, kumanda konsolları,)d) Oturma için koltuk, sandalye, tabure, ayakta bel dayama elemanı, el-kol desteği,

ayak desteğie) Đş parçalarının işlem öncesi, işlem sonrası konulduğu kutu veya sandıklar, raflarf) Döşeme, g) Giriş-çıkış boşlukları, havalandırma, aydınlık boşluklarıh) Ulaşım yolları, kapı, merdiven, rampa

i) Isıtma, aydınlatma sistemleri


1. Đşyerini oluşturan önemli elemanlar nelerdir? 2. Her bir eleman için beklentiler nelerdir? 3. Beklentileri gerçekleştirmek için düzenlemede neler

yapılmalıdır?


MAK4091 Ergonomi 6

a) Kişisel zorlanmanın beklenebilir düzeyin, sürekli performans sınırının altında olması,b) Sağlığa zarar vermeme, olumsuz etkilememe,c) Kaza olasılığının azlığı,d) Kolay erişim, (tehlike anında) kolay uzaklaşma, kaçma; e) Görme, anlama, izleme, kontrol etmede kolaylık, karmaşadan kaçınmaf) Bedensel konumda rahatlık,g) Belirli düzeyde konfor,h) Rahatsız olmama,i) Temizlik.

3

Đşyeri düzenlenirken sor!1. Đşyerini oluşturan önemli elemanlar nelerdir? 2. Her bir eleman için beklentiler nelerdir? 3. Beklentileri gerçekleştirmek için düzenlemede neler

yapılmalıdır?


MAK4091 Ergonomi 7

a) Đş temposunun, iş yükünün işçinin sürekli performans sınırını aşacak düzeyde olmaması,b) SPS aşılıyorsa verilecek ek molaların belirlenmesi,c) Đş yüksekliğini işçiye göre ayarlama,d) El ile kumanda elemanlarını doğru yerleştirme,e) Geçit, boşluk v.b.nin beden boyutlarına uyması,f) Kutu, sandık, raf v.b.nin boyutları, yerlerinin düzenlenmesi,g) Đş tablasının boyutlarının, malzemesinin seçimi,h) Göstergelerin seçimi, yer düzenlemesi,i) Oturma elemanının işe uygun seçimi,j) Sırt dayanağı (taşıtlarda, makinelerin yüksek bölümlerinde çalışma esnasında.)k) Kol, ayak, sırt dayanaklarının malzemesi, boyutları, şeklin belirlenmesi,l) Serbest hareket için yeterli boş alan sağlanması,m) Yeter tavan yüksekliği,n) Uygun kapılar, cinsi, boyutları,o) Pencereler, cins, boyut, yönün doğru seçimi,p) Döşeme, malzemesinin uygunluğu,q) Yolların genişliği,r) Rampa, merdiven eğimi, genişliği, malzemesinin doğru seçilmesi.

Đşin Analizi için Sistematik Sorular

• Đş yerinde ne yapılacaktır? Đş ağırlıklı olarak bedensel bir iş mi, yoksa zihinsel bir iş midir? Đş sürecinde hangi iş araçlarına gereksinim vardır?

• Hangi düzeyde kuvvet uygulanacaktır? Uygulanacak kuvvet işte beden konumunu belirler.

• Kimler çalışacak? Sadece kadınlar veya sadece erkekler mi, yoksa hem kadınlar, hem erkekler mi çalışacak? %5 dilimine giren kısa boylu Türk kadını-nın 1483 mm, %95 dilimine giren uzun boylu Türk erkeğinin 1825 mm boyunda olduğunu düşünürsek, her ikisinin de çalışabileceği işyerini düzenlemenin çok dikkat isteyeceği aşikardır.


MAK4091 Ergonomi 8

• Çalışırken beden konumu nasıldır? Đş prosesi oturmayı mı, ayakta durmayı mı gerektiriyor? Yoksa hem oturarak, hem de ayakta durarak çalışmak mümkün mü? Đdeal çözüm işin oturarak yapılacak şekilde düzenlenmesi ama ayağa kalkıldığında da çalışmanın mümkün olmasıdır. Eğer iş esnasında büyük kuvvetler uygulama ve sık, kapsamlı hareket etme zorluğu varsa o zaman ayakta çalışma şekli tercih edilmelidir. Hareketlerde yüksek hassasiyetin istendiği durumlarda ise oturarak çalışmak daha doğrudur. Sadece oturma veya ayakta durma hallerinin dışında eğilerek, diz çökerek, hatta yatarak (otomobil tamircisinin bazı işlemlerdeki konumu) çalışma durumları da olabilir. Sürekli bu konumlarda çalışmayı gerektiren iş düzenlemesinden kaçınılmalıdır. Yatarak çalışma zorunluluğu varsa, üzerine yatılacak tekerlekli bir araba ve uygun yumuşaklıkta bir baş desteği, bir nevi yastık, öngörülmelidir. Baş üstü çalışma da tercih edilmemesi gereken bir durumdur. Otomobil montaj hatlarında artık, eskisi gibi baş üstü çalışarak otomobilin alt birimlerinin montajı yapılmamakta, otomobil ekseni etrafında döndürülerek işçinin kolay çalışmasına olanak sağlanmaktadır.


MAK4091 Ergonomi 9


4

• Đş alanının yüksekliği? Elin ve parmakların işi yaparken hareket ettirileceği düzlemle, taban arasındaki mesafe ne kadardır? Đşçi kamburlaşmadan, rahat bir konumda oturabilecek veya ayakta durabilecek midir?

• Bakış istikameti, bakış mesafesi, başın konumu? Bakış istikameti iş düzlemine dik veya dike yakın olabiliyor mu? Mesafe göreve uygun hassasiyette görmeye uygun mu?

• Kolun ve bacakların konumu? Yapılan iş hassas bir iş ise, örneğin çok küçük parçaların montajı veya konum ayarı ise kolu dirsekten bir desteğe dayama olanağı var mıdır? Ayaklarla bir kumanda elemanına kuvvet uygulanacak mıdır? Beden dik dururken kolda dirsek açısı 90°civarında olursa kol rahat eder. Alt kollar yatay konumdaysalar hareketlerini daha kolay gerçekleştirirler. Eller ise önde, yatay düzlemde hareketli, el içleri yatay düzlemle 30–45°açılı olmalı. Otururken üst b acak yatay, diz açısı ise geniş açı olmalıdır. Ayaklar bir kumanda elemanına kuvvet uygularken, ayak–bacak arası dik açı olacak şekilde işyeri düzenlenmelidir.


MAK4091 Ergonomi 10


• Đç ve dış boyutların sınırı ne kadar? Bir masanın alt kısmı, iç boyutlarla belirlenir; iç boyutlar o işte çalışacak en büyük kişilere göre belirlenir. Masanın üzerine yerleştirilmiş parçaların işçiye mesafesi ise dış boyutlardır, en küçük işçi dikkate alınarak düzenlenmelidir. Đş yeri düzenlenirken genelde önce dar alan, sonra çevresi göz önüne alınır. Ancak bunun tersi de vardır; şoför mahallini düzenlerken, dış sınır verilmiştir, dolayısıyla işyeri düzenleyen mühendisin serbestliği sınırlanmıştır, direksiyon, gaz/fren pedallarından, aynaya kadar her elemanı bu sınırlı hacim içerisine yerleştirmek zorunluluğu vardır.

• Đş prosesi gereği alınması gereken özel güvenlik önlemleri var mıdır?Yapılacak işin cinsine göre iş ve işçi güvenliği için çeşitli güvenlik önlemleri vardır. Bu önlemler bazen yasa ve yönetmeliklerle belirlenmiştir. Bazı önlemler ise işte edinilen deneyime göre işyeri tarafından belirlenir ve uygulanır.


MAK4091 Ergonomi 11


Sonuç:Sonuç:

• Bu sorulara verilen cevaplar iş konusunda bizi büyük oranda aydınlatacaktır.

• Ancak sorulara tam cevap verebilmek için antropometriantropometri ve fizyolojifizyoloji temel bilgi ve kurallarını bilmek gerekir!


MAK4091 Ergonomi 12

5

Aksiyon Hacmi

• Aksiyon hacminin sınırlarını aşağıdaki faktörler belirler:– Vücudun konumu– Eklemlerin hareketi– Hareketin ve uygulanan kuvvetin yönü– Kullanılan alet– Denge konumunu muhafaza etme zorunluluğu– Kasın fazla gergin halinde hareketin sınırlı olması.


MAK4091 Ergonomi 13

%5’lik dilimdeki erkeklerde ve kadınlarda ellerin aksiyon hacmi


MAK4091 Ergonomi 14

Aksiyon Hacmi


MAK4091 Ergonomi 15

AB

C

Anatomik (A), fizyolojik (B) ve optimum (C) aksiyon bölgeleri, resimdeki değerler “küçük kadın” için yaklaşık değerlerdir

6


MAK4091 Ergonomi 16

Göğüs KemiğiMasa Kenarı

1. Bölge: Đş merkezi. Đki el birbirine çok yakın, bakış alanı içinde çalışır. Özellikle hassas cihazlarının montaj yeri.

2. Bölge: Genişletilmiş iş merkezi. Đki el yine bakış alanı içinde çalışır ve bu bölgenin her noktasına ulaşır.

3. Bölge: Tek el bölgesi. O taraftaki elle sık sık kullanılacak el aletlerinin konuşlandırıldığı bölge.4. Bölge: Genişletilmiş bölge. Malzeme kutusu v.b. nin yerleştirilebileceği en uç noktaları içeren bölge.


MAK4091 Ergonomi 17

doğru

yanlış

Kurallar, Öneriler, Örnekler:• Ellerin aksiyon hacmi olarak, sarkık kol konumunda dirsekten 100 mm yukarıdakiyatay düzlem tercih edilmelidir. Daha yüksek düzlemlerde etki yüzeyi küçülür.Özellikle sürekli yapılan işlerde çalışma düzlemi, yukarıda önerilen düzlemdenyüksekteyse kolların konumu rahatsız edici olacağından, mümkün olduğuncakaçınılmalıdır. Önerilen düzlemin daha altındaki düzlemlerde ise, sadece oturarakçalışan kişiler, ellerini yandan iş masasına getirerek çalışabilirler ki, bu da rahatsızedicidir.• Döner veya hareketli sandalye kullanarak, oturarak çalışmalarda ellerin etki hacmibüyütülebilir.• Çalışmada dirsek masaya veya sandalye kollarına dayanıyorsa etki alanı küçülür.• Đş masasının işçiye dönük kenarı vücuttan en az 50 mm önde olmalıdır. Bu şekilde,gerektiğinde vücudu belden döndürmek ve etki hacmini büyütmek mümkün olur.• Elle hareket ettirilecek, önemli ve sık kullanılacak buton, şalter, kol, vana başı gibimanipülasyon noktaları, üst kol sarkık konumdayken, alt kolun dirsekten hareketederek belirlediği etki alanına yerleştirilmelidir.• Elin manipülasyon noktalarına ulaşması için yapacağı hareketlerin doğal hareketlerolmasına dikkat edilmelidir. Örneğin bir cıvatanın sıkılması veya vana başlığınınaçılması gibi hallerde, alt kol yatay konumdayken elin alt kolun ekseni etrafındadönmesi en uygun harekettir.• Đki elle birlikte yapılan hareketlerde, örneğin büyükçe parçaların montajında, hemsol hem de sağ elin ortak etki alanı seçilmelidir. Bir otomobil direksiyonu gibi daimaiki elle birlikte kumanda edilen kumanda elemanları da hep merkeze yerleştirilmelidir.• Bir montaj masasındaki alet, takım, iş parçalarına en kısa yoldan ulaşılabilmeli,hepsi de aynı yüksekliğe yerleştirilmelidir.• Makinelerdeki manipülasyon noktaları da kolay ulaşılacak yerlere yerleş-tirilmeli veuygulanacak kuvvet ne kadar büyükse, işçi gövdesine o kadar yakınayerleştirilmelidir. Buna olanak olmadığı zaman, uzaktaki bir noktaya da büyük kuvvetuygulayabilmek için, gövdenin veya kolların dayana-bileceği destek elemanları öngörülmelidir. Bu destek elemanları, başka elemanların görülmesini engelleyecekbiçimde olmamalıdır.• Çok sayıda kontrol, kumanda elemanının bulunduğu iş konsolları; otobüs– uçakkaptan kumanda alanları çalışanın sadece önüne değil, belirli ölçüde yan taraflarınada genişleyebilir. Arka arkaya kumanda edilecek iki eleman, birinden diğerinehareket sadece alt kolun yatayda salınım hareketi şeklin-de olacak biçimde konsolüzerinde konuşlandırılmalıdır.• Zorunlu hallerde baş üstü konumlara da gösterge veya az kullanılan kumandaelemanları konulabilir.• Manipülasyon için gerekli gereçler için masa üzerinde yeterli yer bulunmalıdır.

Oturarak ve Ayakta Çalışma


MAK4091 Ergonomi 18

7

Đşin şekli Örnekler; Özel Koşullar Yükseklik

Özel işlerDuvara çivi çakma/Duvarda yazı okuma/ Duvara şekil çizme, Görme mesafesi 40 cm, bakış açısı 15°/ Görme mesafesi 20 cm, açı 45°/ Küçük havya ile yatay yönde lehim/ Duvar bma

S

Hassas vizüel işler; kollar destekli, gözle kontrol gerektiren ince işler

Yatay yönde, tornavida ile küçük cıvata montajı/Görme mesafesi 20 cm, açı 75°/ Görme mesafesi 40 cm, açı 45°

A

Kalp seviyesinde, yüksek parmak becerisi ve gözle kontrol gerektiren işler

Dikey yönde, tornavida ile küçük cıvata montajı/Yatay masada cımbız ile çalışma/15°eğimli masada yazı yazma/ dikey yönde hafif havya ile ince lehim işleri/ B tabancasıyla yatay tabla bma

B

Hızlı, dinamik hareketli işlerKağıt katlama/Küçük fişlerin tasnifi/Orta ağırlıkta parçaların taşınması/Yatay masada şekil çizme C

Kuvvet uygulayarak hareket Çiviyi elle tutup yatay düzlemde çakma/Elle planya/Yatay düzeye tutkal sürme DAğırlık kaldırma, en doğru tutma yüksekliği

Sırtı eğmeden, aşağıya salınmış ellerle yükü tutup kaldırmaE

Tüm bedenin iştirak ettiği, ağır işler Ağır yük kaldırma. Eğik konumda ağır işlerde çalışma F


MAK4091 Ergonomi 19


MAK4091 Ergonomi 20

Masa Başı Çalışmalar


MAK4091 Ergonomi 21

Ayaklar için masa içindeki ayrılması gereken hacim

8


MAK4091 Ergonomi 22

Konsol Üstü Düzenlemelerde Göz Referans Noktası (GRN) ve Omuz Referans Noktası (ORN)


MAK4091 Ergonomi 23

A – Çok kullanılan kumanda elemanları,B - En önemli göstergeler ve nisbeten az kullanılan kumanda elemanlarıC - Nisbeten az kullanılan göstergeler ve az kullanılan kumanda elemanlarıD – Az kullanılan göstergeler ve çok az kullanılan kumanda elemanlarıE – Çok az kullanılan göstergeler ve çok az kullanılan kumanda elemanları

I – En önemli göstergelerII - Kumanda elemanları ve göstergelerIII- Çok az ihtiyaç duyulan göstergeler ve çok az kullanılan kumanda elemanları

Bir konsol düzenleme örneği


MAK4091 Ergonomi 24

Ayakta çalışmada tezgah yüksekliği

9


MAK4091 Ergonomi 25

Đşin ağırlığına göre iş tablası yüksekliği 1: Hassas iş, görsel kontrol 2: Hafif kuvvet gerektiren iş3: Orta düzey kuvvet gerektiren iş 4: Büyük kuvvet gerektiren iş

11 22 33 44


MAK4091 Ergonomi 26

Đki kol ile aynı anda iki farklı (çeki-bası) kuvvetin uygulanmasında kuvvet yönleri beden ekseninden geçmelidir

yanlışdoğru

Fizyoloji Açısından Đşyeri Düzenleme

• Temel prensip; iş ve işyeri öyle düzenlenmelidir ki işçi maksimum verimle çalışabilsin!

• Đşin şekline göre verim %0 ile %30 arasında değişir. Verimi belirleyen üç ana faktör:– Đş esnasında kullanılan kasların büyüklüğü, bedenin

hareket eden kısımlarının kütlesi, – Đşteki statik ve dinamik iş oranları, – Đşin şekli (Bedenin konumu, işin hızı)

• Aynı iş için ne kadar çok kas işe iştirak ediyorsa verim o kadar düşüktür, çünkü fazla kasın çalışması demek, beden kütlesinin daha fazla kısmının hareket etmesi, bu hareket için de daha fazla enerji harcanması demektir.


MAK4091 Ergonomi 27

10


MAK4091 Ergonomi 28

Çeşitli beden konumlarında yatmaya göre daha fazla harcanan enerjinin oranı

Đnsan hiçbir konumunda sürekli olarak kalamaz!Örneğin, sürekli dik pozisyonda oturması istenen kişi, işi gereği ayağakalkamıyorsa bile, en azından arkaya yaslanarak veya öne eğilerek konumundadeğişiklikler yaparak, gergin kaslarını gevşetme olanağı sağlayacaktır.

Đş yerinde işgörenin konumunu belirleyen faktörler

• Đş platformu veya masasının başta yüksekliği olmak üzere boyutları,

• Makine ve araçlardaki kontrol, kumanda elemanları ve göstergelerin yerleri;

• Kolun serbest hareketini sınırlayan engeller

• Bir sandalye, tabure veya bel dayanağının mevcut olup olmaması,

• Bacak ve ayağın serbest hareketi için mevcut hacmin boyutları,

• Đşteki hareketler için gerekli kuvvet ve hassasiyet

• Ayağı dayayacak bir dayanağın mevcut olup olmaması,

• Kolları dayayacak bir dayanağın mevcut olup olmaması,

• Bazı hallerde, çalışılan odanın tavan yüksekliği.


MAK4091 Ergonomi 29

Bu faktörlere göre iş için seçilen beden konumu:

• düşmeden, devrilmeden oturmayı veya durmayı,• yapılması gereken hareketleri istenen hassasiyette ve

kolaylıkla yapabilmeyi,• görüşün hiçbir şekilde engellenmemesini,• kontrol ve kumanda elemanlarının konumlarının kolay

anlaşılmasını,• iskelet deformasyonu, omurga hasarları, rahim düşmesi

gibi zararların doğmamasını

sağlamalıdır.


MAK4091 Ergonomi 30

11


MAK4091 Ergonomi 31

Konum Eklem Hareket Maks. Açı sınırları (°)Maks.

Bölge(°)Rahat Konum Bölgesi (°)

Baş Boyun eklemi1 ön-arka eğme,2 sağ-sol eğme

3 sağ-sol dönme

+60…-35+55…-55+55…-55

95110110

+25…+500

Üst gövde Göğüs – bel4 ön-arka eğme5 sağ-sol eğme

6 sağ-sol dönme

+100…50+50 …-50+50 …-50

150100100

+500

Baldır-Üst gövde

Kalça7 ön-arka eğme8 dışa-içe yan

+115…0+30…-15

11545

0 (100…+85)1

0Alt bacak-baldır

Diz 9 ön-arka salınma +0…-105 105 0 (-60…-85)

Ayak-alt bacak Ayak 10 yukarı-aşağı salınma +110…+55 55 +90

Ayak-üst gövde

Bel-alt bacak-ayak

11 dışa-içe dönme +110…-70 180 +15…0

Üst kol - üst gövde

Omuz12 dışa içe salın13 yuk-aşa. sal.14 ön-arka salın

+180…-30+180…-45+140…-40

210225180

0(+40…+10)2

+90…+40Alt kol – üst kol

Dirsek 15 kapa - aç +120…0 120 +85…+45

El – alt kol El16 yan dış-iç sal17 kola kapa-aç

+40…-20+74…-60

60135

00

El – üst gövde Omuz – alt kol 18 sola-sağa döndür +130…-1203 250 -30…-60

Açıklama: Sağlıklı, genç insanlar için geçerlidir. Yaşlılarda sınırlar daha dardır. Kalın iş elbisesinde de sınırlar daralır.1) Parantez içi: Oturma hali. 2) Parantez içi,: Beden önü çalışması. 3) Başlangıçta el gövde yan yüzeyine paralel.

Önemli Hareketlerin Sınırları


MAK4091 Ergonomi 32

Göz ile kontrol işlemlerinde beden konumuna göre rahat bakış açısı


MAK4091 Ergonomi 33

Bakış alanında bölgeler

A: Sürekli izlenmesi gereken göstergelerin bölgesi B: Düzenli, sık izlenmesi gereken bölge C: Az izlenen bölge D: Nadiren izlenmesi gereken bölge

90°

60°

45°

40°

70°

15°

20°

A

B

C

D

D

CB

D

C

C

D

B

B

A

95°

95°

90°

90°

35°

35°

15°

12

Đşin hassaslığına göre bakış uzaklığı ve görüş alanı çapı


MAK4091 Ergonomi 34

Koşul ÖrnekGöz – Nesne arası (mm)

Görüş alanının çapı (mm)

Çok hassas işlerSaat, elektronik mini eleman montajı

120 – 250 200 - 410 Oturarak yapılır, büyüteç, mikroskop gerekli

Hassas işlerElektrik sayacı, radyo montajı 250 – 350 410 - 570 Ayakta da yapılabilir

Kabaca işlerTakım tezgahlarında çalışma, gösterge izleme

<500 …820 Oturarak veya ayakta

Kaba işlerPaketleme, uzun maşa ile çalışma

500-1500 820 - 2460 Çoğunlukla oturarak

Uzaktan izlemeDuvarda asılı büyük göstergeler

>1500 2460 Oturarak veya ayakta

09 ergonomikisyeri duzenleme

Education