ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ

Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық Университеті

Экономика факультеті

Есеп және аудит кафедрасы

Бітіру жұмысы

Тақырыбы: Салық ұғымы, әлеуметтік экономикалық мәні және құқықтық қатынастары

Орындаушы: 4 курс студенті Анарбекова Н.М

Ғылыми жетекшісі: аға оқытушы Рахматулина А.

Қорғауға жіберілді: Кафедра меңгерушісі э.ғ.д., профессор Иманбердиев Б.

Алматы 2012

Мазмұны

Кіріспе...................................................................................................................4

1. Салық ұғымы: теориялық негіздері және оның әлеуметтік мәні.......................................................................................................6

1.1 Салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні, атқаратын қызыметтері...........................................................................................61.2 Салық жүйесінің әлеуметтік үдерістерге әсер ету механизмі....................171.3 Нарықтық дамыған елдердегі мемлекеттің әлеуметтік саясатын жүзеге асыру кезіндегі салық салу......................................................................25

2. Салықтардың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы алатын орны.........................................................................................................32

2.1 Салық салудың әлеуметтік салдарларын анықтау критерийлері...............32 2.2 Мемлекеттің әлеуметтік дамуына әсер ету тұрғысындағы Қазақстанның қазіргі кездегі салық жүйесі........................................................40 2.3 Қазақстан Республикасында қолданыстағы салық жүйесінің әлеуметтік бейімділігіне баға беру.....................................................................50

3. Салықтық құқықтық қатынастар: өзекті терялық мәселелері...........60

3.1 Салық саясаты және салықтық құқықтық қатынастар................................68 3.2 Мемлекеттің салықтық құқықтық қатынастар жүйесіндегісалықтық менеджментінің қалыптасуы..............................................................75

Қортынды.............................................................................................................82

Қолданылған әдебиеттер....................................................................................86

Кіріспе

Қазіргі нарықтық жағдайға сай Қазақстан Республикасы егемендік алып, тәуелсіз жеке дара мемлекет болғанына, міне жирма жылдың жүзі болды. Осы кезең аралығында салық жүйесіне көптеген өзгерістер мен толықтрулар енгізілді. Салық мемлекеттің саяси және экономикалық қызыметтерін қаржыландырудың негізгі көзі болып табылады. Экономикалық-құықтық жағынан салықтар - бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер. Қазақстан Республикасының Салық кодексін қабылдаудағы ең негізгі ерекшеліктері және қол жеткізген жетістіктеріміз ретінде салықтарды бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдерден ажырата отырып, оны «ерекше төлем» түрінде қарастырылғанын атап өтуге болады.

Қазақстан Республикасының егемендігі, оның әлеуметтік бағдарлы нарықтық қатынастарға бағытталған даму жолына көшуі, мемлекет және қоғам мүддесіне қажетті қаражаттардың мемлекет құзырында орталықтандырылуы, сондай-ақ, өтпелі кезеңдегі экономиканы реттеу барысында пайдаланылатын салық саясатының экономика мен әлеуметтік аяларда өзіне тиеселі орын алуының басты себебіне айналып отыр.

Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасында қоғамдағы қандай болмасын процесстерге мемлекеттік әкімшілік жүргізу арқылы тікелей ықпал ету мүмкіндігінің тарыла бастағаны бүгін баршаға аян. Бұл орайда халықаралық өркениетті стандарттар мен нарық талаптарына сай келетін, қоғамдық және мемлекеттік мүдделерге қол жеткізуге жол ашатын әлеуметтік-экономикалық жанама ықпал етудің елеулі құралы салық жүйесі. Бітіру жумысымның тақырыбының өзектілігі. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық кұрылысымен, құқықтық қатынастары және функцияларымен айқындалады. Мемлекетке алынатын барлық салық түрлерінің жиындығы, олардың құрылуының әдістері мен нысандары, салық қызметі органдары мемлекекеттің салық жүйесін құрайды. Салық жүйесі – көптеген салық түрлері, салық төлеушілер, салық жинау әдістері, салықтық жеңілдіктерінің болуына байланысты күрделі модель болып келеді.

Зерттеу жұмысының мақсаты. Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасындағы салықтардың экономикалық мазмұны, атқаратын қызметтері, элементері олардың әр түрлі белгілері бойынша жіктелуі, бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер және салық салу принциптері салық жүйесінің құрылымы жөнінде толық мәлімет берілген. Сонымен қатар осы салықтар мен төлемдерді төлеушілер, төлеуден босатылған тұлғалар,

әлеуметтік дамуына, бейімделуіне сондай-ақ, салықтық құқықтық қатынастар жүйесіндегі мемлекеттік салық менеджменті, экономикалық әлеуетінің аспектілері толық қамтылған.

Зерттеу міндеттері. Бітіру жұмысым бойынша зертеудің төменгідей міндеттері бар.

Салық ұғымы, экономикалық мазмұнын оған жататын элементерін салықтық миханизмін, дамыған елдердегі әлеуметтік саясатын айқындау.

Салықтардың әлеуметтік-экономикалық тәжірбиеде қолдану мүмкіндігін келтіру.

Салықтық құқықтық қатынастарын экономикалық, құқықтық анализдеу әдістемелерін қарастыру.

Бітіру жұмысымның құрылымы мен көлемі. Салықтың зерттеу әдіснамасымен ұстанымын ашатын шетел және отандық авторлардың экономикалық және құқықтық әдебитттерін қолдандым. Берілген тақырып үшін көптеген ақпараттар ұсынылды, сонымен бірге өзінің көрсеткіштерін жоғарлатуға көмек жасайды. Бітіру жұмысым кіріспеден, негізгі бөлімі үш тараудан, тұжырымдардан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, слайт шоу және 11 сурет, 4 кесте, 6 график, 4 формуладан тұрады.

1. Салық ұғымы: теориялық негіздері және оның әлеуметтік мәні

1.1 Салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні, атқаратын қызыметтері

Салықтар – тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және мемлекеттің пайда болуымен, оған әкер, сот, қызыметкерлерұстауға қаражаттың қажет болуынан байда болады. Салықтың экономикалық мәні – шаруашылық субъектілерінен, азаматтардан ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір бөлігі болып табылатындығында. Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына Жалпы Ішкі Өнімнің белгілі мөлшерін нақтылы жарна ретінде алып қалады. Салықтар мемлекеттіңөмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық нысандатұрақты түрде төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай бейімделіп, өзгеріп отырады. Сонымен, салық мемлкеттің қалыптасуымен бірге пайда болып, оның өмір сүруінің негізі болып табылады. Мемлекетті қамсыздандыру үшін, азаматтардың біртіндеп міндетті және үздіксіз бола бастаған табиғи және ақшалай түріндегі жарналары қажет болды. Адамзаттың даму тарихында салық нысандары мен әдістері өзгеріске түсті, өңделді, мемлекет қажеттілігі мен сұранысына бейімделді, олардың қызметі кеңейді, әлеуметтік-экономикалық процесстердегі ролі өзгерді. Салық төлету нысандары мен әдістерінің дамуында үш ірі кезеңді атауға болады. Дамудың бастапқы кезеңінде ерте заманнан орта ғасыр басына дейін мемлекеттің салықты анықтау және жинауға арналған қаржылық аппараты болмады. Қаражаттың тек жалпы сомасы анықталып, салық жинау қалаға немесе қауымға жүктелген. Екінші кезеңде елде мемлекеттік мекемелер желісі, оның ішінде қаржылық желі құрылып, мемлекет қызметтің бір бөлігін өз мойынша алады: салық салу үлесін ортады, салықты жинау процессін қадағалайды, бұл процесті кең мәселе төңірегінде анықтайды. Үшінші кезең, жаңа кезең. Мемлекет салық белгілеу және төлетуге байланысты қызметті өз қолына алады, салық салу ережелері белгіленеді. Үкіметтің аймақтық органдары өзіндік деңгейі бола тұрып, мемлекет көмекшісінің ролін атқарады. Салық – заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын бюджетке төленетін міндетті төлем.

Салық дегеніміз – белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлем. Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек:

салық белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді;

салықты төлеудің өзіндік бірмерзімі болады (салық кезеңі-бір күндік, он күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық);

белгілі бір көлемде немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.

Салықты материялдық тұрғыдан алғанда – бұл, салық төлеушінің белгілі бір мерзімде және белгіленген тәртіпте мемлекетке берілетін белгілі бір ақша сомасы болып табылады. (салық натуралдық тұрғыда материялдық құндылық болып саналады). Салықтың материялдық белгісі – салық төлеуші белгілі бір соманы мемлекетке міндетті түрде беруі болып табылады. Экономикалық категория тұрғысынан қарағанда салық – салық төлеушілерден мемлекетке қарай белгілі бір мөлшерде, белгілі бір мерзімде және белгіленген тәртіпте бір бағыттағы ақшаның қозғалысы болып саналады. Ал құқықтық тұрғыдан қарайтын болсақ – бұл мемлекеттік бекітілім, яғни тұлғалардың мемлекетке белгілі бір ақша сомасын төлеуді (беруді ) көздейтін міндеттеме. Салық құқығы- мемлекеттік салықтық әрекеті процесінде пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Салық материалдық тұрғыда белгілі бір ақша сомасын немесе салық төлеушілердің мемлекетке беруі тиіс белгілі бір заттардың санын білдіреді. Салықтың экономикалық белгілері ретінде мыналарды атауға болады (1 -сурет):

салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі; салық – ақшалай нысанда төленеді; салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады; салық – баламасыз сипатта болады; салық – салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады; салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады.

Ал енді осы белгілердің мазмұнын талдап қарастырсақ. 1. Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі.

Мемлекеттік аппарат мемлекетке тиеселі акша сомасын өндірмейді. Сондықтан мемлекет жеке және заңды тұлғаларға салық салу арқылы қажет сомасын өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет салықты белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық өнімнің бір бөлігін өзіне тиеселі сома ретінде айналдырып алады.

2. Салық ақшалай нысанда төленеді.

Натуралдық нысанда төленуі мүмкін. Мәселен, ауылшаруашылығы саласында жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретінде төленеді.

3. Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады. Салықты төлеген кезде ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни салық төлеушіден мемлекетке бағытталады.

4. Салық - баламасыз сипатта болады.Салық құнының ақшалай нысанында бір бағытта қозғалысын

айқындайды, төлеген салыққа қарсы тауар түрінде болса да қозғалыс жоқ. Нақтырақ айтқанда, салық қандай да бір тауарға немесе мемлекеттік қызметке толем болып есептелмейді, яғни ақшаның отеусіз алынуын көрсетеді. Сондықтан салық-баламасыз төлем болып табылады.

5. Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады.Салықты төлеген кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына немесе

материалдық құндылықтарда жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді. Яғни, салық салу мемлекетке тиесілі меншіктерді иеліктен шығарады, ал меншік иелері арасындағы туындайтын салық қатынастарында мемлекет жеке меншіктен мемлекеттік меншікке салық төлемдерінде меншік құқықтарында өзгерте алады.

6. Салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады.Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады.

Тұрақтылықты мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес, нормативті құқықтық актілермен белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты салық салу объектісі бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып табылады.

Салық қатынастарының тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі төлемдерге алып бармауы тиіс. Кейбір салықтардасалық төлейушілер үшін салық төлеу жеке төлемдік сипатта болады, яғни мүлік салығын жеке азаматтар жылына бір рет төлейді немесе кейде кенеттен салық төлеу сипаты пайда болады, яғни ойламаған жерден жасаған жұмысынатжалақы алады. Мүлік салығын төлйтін кезде, салық қатынастары қысқартылмайды, қайта салық төлеушілердің ағымдағы төлегенсалықтармен қоса, келесі төлеуге міндетті болады. Бұл қағида салық төлеушілердің меншік иесі ретінде құқынан айырылғанға дейін жалғасын таба береді.

1 – сурет. Салықтың экономикалық белгілері

Салықтың экономикалық белгілері

салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі

салық – қайтарылмайтын төлем

салық – салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады

салық – баламасыз сипатта болады

салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады

салық – ақшалай нысанда төленеді

Салықты реттеудің бірнеше функциялары бар, атап айтатын болсақ: салық түрлері салық ставкалары салық жеңілдіктері салық салу әдістері

Салық төлеушілердің салық төлеуден жалтаруына көптеген себептер негіз болуы мүмкін, атап айтқанда:

елеулі салық ауыртпалығы салық заңының айқынсыздығы субъектілердің алдын-ала салық мөлшерін төлемеуге ұмтылуы салық қызыметінұйымдаструдағы кемшіліктер

Салық ауыртпашылығы – салық жиналуының жалпы мөлшерінің бірлескен ұлттық өнімге қатынасы ретінде анықталатын көрсеткіш.

Салықтық жарналар арқылы да мемлекеттік қаржы қорлары құрылады. Олар мемлекеттің бюджеттік және бюджеттен тыс қорларында жиналады, яғни әлеуметтік сақтандыру қоры, зейнетақы қоры, жұмыспен қамту қоры, жол жөдеу қоры және т.б.

Сонымен салықтың экономикалық мазмұны былайша көрсетіледі. Шаруашылық субъектілерімен және азаматтық қарым-қатынас бір жағынан қор құрастыру негізінде мемлекеттік қаржылардың 4 көзі қарастырылады:

салық салу; облигацияларды сату (қазыналық вексель); шетелдік қарыздардың тегін көмектері; ақша бірліктеріншығарудан түскен монополдік кіріс.

Салық салу – мемлекеттің салықтарды бекітуде, енгізуде және оларды алу жөніндегі қызыметтерінің жиынтығы.

Салық салу-мемлекет қаржысын және табысты толықтыруды реттеу әдісі болып саналады, яғни мемлекет салық салу процесі арқылы өз қажеттіліктерін қанағаттандырады. Сонымен қатар кәсіпорындар, азаматтар және мемлекеттер арасында табыстарды үлестіру әдісі ретінде табылады.

Салық салуда қолданылаты ннегізгі құжаттарға жататындар: декларация; салық органдары жүргізген жеке тұлғалар қызметін тексеру; табыс салығын төлеушілерініңсалықты төлегені туралы кәсіпорын

ақпараты; ағымдағы төлемдерді төлегені туралы құжат.

Салық салуға қойылатын талаптарда бар, олар келесідей:

қаржы-қаражат жүйелерінің тұрақтылығын қамтамасыз ету; мемлекеттік бюджеттің пайдалануын қамтиды; салықты-салық төлеушілерге бір қалыпты бөлуге мүмкіндік беру керек; халықтың әлеуметтік кедей тобына арнайы жеңілдік жасау және

әлеуметтік ақталмаған кірісті азайту.Салық экономикалық категория ретінде және өзінің қалыптасуы

барысында мынадай үш қызыметті атқарады.1. Бірінші атқаратын қызыметі, бұл – қазыналық.Мемлекет өз қазынасын толықтыру мақсатында табыс көздерін

жасайды. Салық төлеушілерге нормативтік құқықтықактілер негізінде салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердіесептейді, салық ставкалары мен төлеу мерзімін белгілейді.

Салықтардың казыналық қызыметі – көптеген субъектілер табысының бір бөлігі мемлекет қазынасына өтеді. Салықтың қазыналық қызыметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі құралып, салықтың қоғамдық міндеті атқарылады. Мемлекеттің бюджет саясаты жүзеге асырылады.

2. Салықтың екінші қызыметі – бақылау (реттеу).Мемлекет экономиканыдамыту жолында салықтық реттеу процесі арқылы экономиканың кейбір салаларын дамытуды ынталандырады және қажет жағдайда тежеп отырады (жеңілдіктер жасалады, ставкалар төмендетіледі).Бюджжетке түскен салық түсімдерін реттейді және бақыланады. Мемлекет бюджеттің кірісі мен шығысын есептейді, соған сәйкес өз қызыметін атқарады. Салықтардың бақылау қызыметтерінің арқасында салық жүйесінің тиімділігі бағаланады, қаржы ағымдары мен қызымет түрлеріне бақылау жасалады.

3. Үшінші атқаратын қызыметінңі бірі – қайта бөлу.Бюджетке түскен салық түсімдерін қаржыландыруды қажет ететін

бағдарламалар жобасына сәйкес және әр салаларға мақсатқа сай бөлуін қарастырады. Салықтың қайта бөлу қызыметі мемлекетке салықты қоғамдағы экономикалық және әлеуметтік процестерге әсер ету құралы ретінде қолдануға мүмкіндік береді.

Салықтардың қайта бөлу қызыметінің көмегімен бюджетке ақша қаражаттары жиналады, сосын жалпы мемлекеттік мәселелерді шешуге бағытталады, әлеуметтік топтардың табыстары арасындағы қатынастарды өзгерту жолымен әлеуметтік тепе-теңдікті ұстап тұрады.

Салық қызыметінің міндеті – бюджеттің табыс бөлігінің орындалуына жауап беретін бірден бір мемлекеттік орган.

Салық – бірінші кезекте, бюджет саясатын жүзеге асыра отырып, мемлекеттік бюджетті толтыруды көздейді. Осы бюджетке түскен салық түсімдеріне «қайдан келеді және қайда кетеді» жөнінде бақылау жасайды. Осы қызыметтердің қортындысы ретінде бюджетке түскен салық және салықтық емес сүсімдерге қайта бөлу жасалады.

Салықтардың ынталандырушы қызметінің көмегімен мемлекет өндірісінің және басқада шаруашылық субъектілерінң дамуын ынталандырады. Сонымен қатар салық жеңілдіктерін, төмен пайызды салық ставкаларын енгізеді.

Салықтардың ынталандырмайтын қызметі оларды басу мақсатында әрекеттің қандайда бір түріне арнайы салықты жолымен жасалады.

Салықтардың тұрақтандырушы қызыметі экономикалық өсу, техникалық жаңару, халық санының өсуі үшін әр түрлі шаралар жасайды.

Салықтардың шектеу қызыметі мемлекетке кейде кей-бір өндіріс түрлерін дамыту тиімсіз болады. Салық саясаты арқылы мемлекет осындай өндіріс түрлерінің дамуын немесе тоқтатады. Қазақстан Республикасында бұл қызымет 10-20-30 пайыздық салық ставкаларымен қатар және нөл пайыздық салық ставкалары арқылы жүзеге асырлуда.

Салық алудың мынадай негізгі тәсілдері бар(2 – сурет): төлем көзінен, яғни салық табыс алынған кезде ұсталып қалады; декларация негізінде, яғни салық салық төлеушінің декларацияда

көрсеткен табыстары, шегерімдері мен жеңілдіктерін ескере отырып, анықталады;

кадастр бойынша (салық салу объектісін тіркеу арқылы, одан түсетін табыстың нақты мөлшеріне байланыссыз алады).

2 – сурет. Салық алудың негізгі тәсілдері

Салық төлеуші ретінде салық төлеу жауап кершілігі жүктелген заңды және жеке тұлғалар танылса, ал салық салу объектілері болып салық төлеушінің есепті кезеңде алған табыстары, тауарлары, мүліктері, көлік құралдары, кірісі және тағыда басқалар табылады. Салық ақшалай және заттай түрде әділеттілік, теңдік және тұрақтылық тәрізді салық салу принциптері негізінде құрылған салық ставкаларын қолдану арқылы алынады. Салық ставқалары тұрақты немесе пайыз түрде тағайындалады. Пайыздық ставкалар үйлесімді, үдемелі және кемімелі болып бөлінеді. Ал салық жеңілдіктері. Сол мемлекеттің қазыналық саясатының бағыттары мен бағдарламаларын ескере отырып жүзеге асырылады.

2.1 Салық жүйесінің әлеуметтік үдерістерге әсер ету механизмі

Салық жүйесі мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік үдерістірге әсер етудің маңызды әкімшілік құралының бірі болып табылады.

Салық жүйесінің көмегімен мемлекет субъектілерге шаруашылық жүргізудің және қоғамдағы әлеуметтік мәселелерді шешудің жағымды жағдайын жасауы немесе оны тежеуі мүмкін.

Салық алудың негізгі тәсілдері

төлем көзінен, яғни салық табыс алынған кезде ұсталып қалады

кадастр бойынша (салық салу объектісін тіркеу арқылы, одан түсетін табыстың нақты мөлшеріне

байланыссыз алады)

декларация негізінде, яғни салық салық төлеушінің декларацияда көрсеткен табыстары, шегерімдері мен жеңілдіктерін ескере отырып, анықталады

Салық жүйесі экономикалық және әлеуметтік үдерістерге түрлі бағыттағы орындалатын өзінің функциялары, оның ішінде, ең алдымен түрлі деңгейдегі бюджет пен бюджеттік емес қорларды құру және екінші жағынан қызмет етуші шаруашылық субъектілеріне ыңғайлы жағдай туғызу арқылы әсер ете алады.

«Салық функциялары – оның мәнінің іс - әрекетте көрінуі және оның қасиеттерін бейнелеу тәсілі. Функция табыстарды құндық бөлу және қайта бөлу құралы ретіндегі аталған экономикалық категорияның қоғамдық міндетінің қалай жүзеге асырылатынын көрсетеді»

Ғалымдар салық функцияларына әдетте: фискалды, экономикалық, бөлу және қайта бөлушілік, бақылау, реттеу, әлеуметтік және ынталандыру функцияларын кіріктіреді.

Фискалды функция арқылы салықтардың негізгі арналымы (міндеті) - бюджет жүйесіне, бюджеттен тыс қорларға және мемлекеттің өзіндік функцияларын (қорғаныс, әлеуметтік, қоршаған ортаны қорғау, білім беру, денсаулық сақтау және т.б.) жүзеге асыру үшін қаржы ресурстарын тарту жүзеге асырылады. Аталған тізімнің бәрі кез келген деңгейдегі бюджеттің маңыздылығын көрсетеді. Бюджеттің көлеміне мемлекеттің өз азаматтарының қауіпсізідігіне қатысты функцияларын қаншалықты толық түрде орындайтындығы тікелей байланысты болады. Мемлекеттік бюджетті тұрақты да орталықтандырылған салықтарды алу арқылы қалыптастыру мемлекеттің өзін ірі экономикалық субъектіге айналдырады.

Фискалды функцияның орындалуы, сонымен бірге, қоғамдағы әлеуметтік жағдайларға оң әсерін тигізе алады, өйткені, салық салу жүйесін белгілі бір мағынада қоғам мен мемлекеттің арасындағы мәмілелерді жүзеге асыру жолдарының бірі ретінде де қарауға болады, ал, оған негіз болатын факторлардың бірі салық салу. Бюджет неғұрлым көп мөлшерде толтырылса салық жүйесінің фискалды қызметі соғұрлым тиімді деп қабылданады. Дегенмен, әлеуметтік тұрғыдан қарастыратын болсақ оның донорлары экономиканың негізі және қоғамның басты әлеуметтік құндылықтары болып табылатын жеке тұлғалар мен кәсіпорындар. Салықтық ресурстар бюджетке түскеннен кейін қайта бөлінеді, оның ішінде әлеуметтік бағдарламаларға да, ал бірақ адамдардың немесе кәсіпорындардың салық төлеу үшін қаражаттарының бір бөлігін жоғалтуы оң әлеуметтік салдарларға емес, салықтардың кері әлеуметтік салдарларына әкеледі. Оның орнына, мемлекетке берген сол қаражаттары олардың өздерінің әлеуметтік қажеттілігіне жұмылдырылатын еді: жұмысшылардың еңбек жағдайын түзету, еңбек ақыны жоғарылату, кәсіпорын деңгейінде әлеуметтік саланы дамыту (демалыс үйлерін ұстау, ауруханаларды және балалар лагерлерін

ұстау). Мұндай жағдайда материалдық игіліктерді қалыптастыру және жүзеге асыру жөнінде кәсіпорындар мен жеке тұлғалар арасын бөліп тұратын ешнәрсе болмас еді, бұл сонысымен экономикалық жағынан тиімді болып келеді, өйткені ол қаржылық ресурстарды жинау үшін шығындарды аса көп қажет етпейді. Басқа салықтарға қарағанда (мүлік, жер және көлікке салынатын салық) жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы мен жанама салықтардың «кері әлеуметтік салдары» басым болып келеді, өйткені, кәсіпорындардан гөрі кез келген адам қалай да өздерінің табыстарын әлеуметтік қажеттіліктерге жұмсауға тырысады. Сонымен қатар, жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, шын мәнінде негізгі мүшесі қоғамның болашағы және негізгі құндылығы болып келетін отбасынан алынады, олардың материалдық және әлеуметтік жағдайына әсер етеді. Ол механизмді төмендегі сызба түрінде келтіруге болады:

3 – сурет. Салық жүйесінің отбасының әлеуметтік жағдайына әсер ету механизмі

Салық жүйесінің азаматтардың материалдық және әлеуметтік жағдайына екі жақты әсері бар: жағымды және жағымсыз.

Жағымды жағы сол, заңды және жеке тұлғалар төлеген салықтар бюджет пен бюджеттік емес қорларға жинақталып, олар қайта бөлініп, көп бөлігі тұрғындардың кейбір бөлігіне (зейнеткерлер, мүгедектер, көп балалы аналар, балаларға) жәрдемақы ретінде беріледі және халыққа түрлі қоғамдық қызметтер көрсетіледі.

Жағымсыз жағы үш бөліктен тұрады. Біріншісі, табысы төмен жеке тұлғалардың салық төлеуі (жеке табыс салығы мен ҚҚС) олардың материалдық жағдайына кері әсерін тигізеді, екіншісі, жеке кәсіпкерлердің салық ауыртпалығының жоғары болуы олардың кәсіпкерлікпен айналысуға

Салық жүйесіЖағымсыз әсері

Табысы төмен тұрғындарға салық ауыртпалығының

регрессивті сипаты

Жұмыс берушінің еңбек ақы қорына жоғары салық салу-дан

жалақының төмендеуі

Жағымды әсері

Мемлекет тарапынан көрсетілетін қоғамдық қызметтердің түрлері

Әлеуметтік бағдарламалардың бюджеттік қаржыландырылуы

Жеке тұлғалардың кәсіпкерлік қыз-метке деген мүд-десінің

бәсеңдеуі

деген қызығушылығының төмендеуіне әкеледі, соңғысы, барлық коммерциялық ұйымдар мен кәсіпорындар еңбек ақы қорынан салық төлейді, соның салдарынан олардың өз жұмысшыларына төлейтін еңбек ақысын қажет мөлшерде төлеу мүмкіндігі азаяды.

Салық салудың жағымды және жағымсыз әсері неғұрлым теңестірілетін болса, салық жүйесі әлеуметтік үдеріске соғұрлым жақсы әсерін тигізеді.

Мемлекет пен салық төлеушілердің салық жүйесіне деген қатынасы әр түрлі. Мемлекет салықтық түсімдердің көп болуына мүдделі, ал, салық төлеуші керісінше.

Мемлекет салық саясатын оның қайшылығын неғұрлым азайта отырып жүргізуі керек. Бұл, салық жүйесі салық төлеушіге неғұрлым аз салмақ салған кезде мүмкін болады, сонда ғана, салық төлеуші салықтық төлемдердің ұтымды түрде пайдаланылып жатқандығын, оның қоғамның болашағы үшін жиналатындығын сезінеді.

В.Я.Савченко «Салық ауыртпалығын анықтау әдістемесі» деген мақаласында мемлекет пен салық төлеуші арасындағы арақатынасты төмендегідей сызба түрінде береді.

көрсетілетін салықтар мен алымдар қызметтер

4 –сурет. Мемлекет пен салық төлеушінің арасындағы байланыс сызбасы

Бұл сызбадан салық төлеушінің оның төлеген салық сомасының мөлшерінде ақысыз қызмет көрсетілу керек екендігін білуге болады.

Осыған орай Лаффер теориясына сүйенетін болсақ, онда, салықтардың жоғары мөлшерлемесі түсімнің көбеюуіне емес, ал керісінше олардың төмендеуіне әкеледі, өйткені кәсіпкерлерлер өмір сүру үшін өздерінің табыстарын жасыруға тырысып бағады. Сондықтан фискалды функцияның әлеуметтік мақсаты әрбір жекелеген салық төлеушіге оның тигізетін кері салдарларын неғұрлым азайта отырып, ал сәйкесінше салықтық түсімдерді көбейту болып табылады. Әлеуметтік жағынан ұтымды салық жүйесінің салық төлеушісі мынандай пікірде болуы керек: « мемлекет мен қанша төлей алатын болсам, соншалықты салық алады, сонымен қатар бюджеттегі салықтардың жалпы түсімдерінің маңыздылығы сонда, ол арқылы мемлекет қоғамдағы әлеуметтік – экономикалық міндеттерді шешеуге мүмкіндігі бар».

Мемлекет – қызмет түрлерін өндіруші

Салық төлеуші – мемлекет көрсеткен қызметті тұтынушы

Мәселенің осылай деп келтірілуі Батыс Европаның дамыған елдерінде, оның ішінде Швеция мен Германияда орын алған «әлеуметтік нарықтық экономика» теориясына сәйкес келеді.

Аталған теорияға сәйкес қоғамның барлық мүшелері экономикадағы (оның ішінде салық жүйесіндегі) «ойын ережесіне» құлақ асулары керек. Бірақ, олар алдымен экономикада «... оның қызмет етуінің заңды түрдегі нәтижесін мойындаулары қажет. Егер, олар оны саналы түрде мойындайтын болса, онда қандай да бір нәтижелер экономиканың тиімділігін арттыруды ынталандырады; ал егер қоғамның барлық мүшелері оны заңсыз деп қабыладайтын болса, онда олар шиеленіскен конфликт туғызуға себеп болады». Мұндағы «конфликт» негізі болып, кәсіпорынның салықты төлеуден бас тартуы табылады және ол мемлекет пен кәсіпорынның арасын алшақтатады, фискалды функцияның жүзеге асырылу тиімділігінің төмендеуіне әкеледі.

Фискалды және бөлу функциясы бір бірімен тығыз байланысты және салық төлеушілердің табыстарын салық төлеушілерден мемлекетке қайта бөлген кезде бір уақытта орындалып отырады. Фискалды функцияның ойдағыдай орындалмауы әлеуметтік-экономикалық үдерістердің әлсіз түрде реттелуіне алып келеді. Бірақ, фискалды функциямен салыстырғанда бөлу функциясы кәсіпкер жоспарына ықпал ете отырып, меншіктің, халық шаруашылығының қайбір түрінің дамуын қолдау арқылы бөлек мақсатты көздей отырып жүзеге асырылады.

Бөлу функциясының әлеуметтік жағдайларға қаншалықты әсер ететіндігі олардың, яғни салықтардың бөлу қатынастарының ерекше орталықтандырылған бөлігі болып табылатындығы және олар қоғамның барлық әлеуметтік-экономикалық құрылымына сіңіп, ақырында мемлекеттің, жалпы қоғамның мүддесін қорғайтындығында. Ал, екінші жағынан, әртүрлі әлеуметтік деңгейлерде белгілі бір мақсаттарға жету кезінде мемлекеттің салықтарды манипуляция жасауының көп варианттығы мен көп түрлілігі де жоқ емес.

Осылайша, бөлу функциясы – бұл, тұрғындардың әлеуметтік топтарымен әлеуметтік - экономикалық өзара байланыстың бір көрінісі. Мемлекет салық жүйесінің көмегімен аталған топтар арасын жалғастырушы бола алады. Бөлу функциясының әлеуметтік тиімділігі бір шетінен осы өзара байланыстың бейімделу құндылығына да байланысты. Оның жүзеге асырылуы фискалды функцияға қарағанда жан -жақтылы және кең көлемде, өйткені әлеуметтік міндеттерді шешуде бөлу қызметі салық тетіктерін максималды түрде қолданып отырады.

Бақылау қызметі арқылы салық механизмінің тиімділігі бағаланады және қаржы ресурстарының қозғалысына деген бақылау орнайды, салық жүйесіне және бюджет жүйесіне енгізілетін қажетті өзгерістер анықталады. Салықтық- қаржылық қатынастардың бақылау функциясы бөлу функциясы жүзеге асырылған кезде ғана көрінеді. Сондықтан, аталған екі функцияның екеуі де ұйымдасқан түрде бірлесе отырып, бюджет саясаты мен салықтық-қаржылық қатынастардың тиімділігін анықтайды.

Салық жүйесінің бақылау функциясының жүзеге асырылуы, оның толыққандылығы мен тереңдігі белгілі бір мөлшерде салықтық тәртіпке де байланысты. Оның мәні сонда, салық төлеушілер (заңды және жеке тұлғалар) заңмен бекітілген салықтарды өз уақытында және толық мөлшерде төлеуі керек.

Салықтардың бөлу функциясы оның ұдайыөндірістік үрдістегі атқаратын рөлінің көпқырлылығын сипаттайды. Мемлекеттің шаруашылық өмірге белсенді түрде араласуы қажет екені белгілі болғаннан кейін, елде салық механизмі арқылы жүзеге асырылатын реттеушілік қасиет етек алды. Барлық өндірістік емес салалар мен қоғамдық қызметті қамтамасыз ететін қаржы ресурстары өндірісте пайда болады, сондықтан, өндіріс – салықтық ынталандырудың бірінші де негізгі объектісі болып табылады.

Өндірістің қалыптасатын орны – коммерциялық ұйымдар экономиканың дамуының негізі болып табылады. Оның даму деңгейі мен қарқынана түрлі деңгейдегі бюджеттің, ұлттық табыстың және ЖІӨ қалыптасуы тікелей байланысты. Сондықтан, мемлекеттің негізгі міндеті солардың дамуына жағымды жағдай жасау болып табылады, яғни, бюджетке максималды түрде салықтарды тарту және сонымен бірге, ұйымдар мен кәсіпорындардың салық ауыртпалығын төмендету мүмкіндігін арттыру. Салықтық төлемдер бөлу функциясы арқылы кәсіпорынның қызметіне және оның соңғы қаржылық нәтижесіне әсерін тигізеді. Біздіңше микродеңгейде салық жүйесі әлеуметтік және экономикалық үдеріске төмендегі сызба түрінде әсер етеді.

Салықтық төлемдер

Тауарлардың бәсекелестік қабілеті

Баға, тарифтер Тауардың өзіндік құны

Тауарлардың өндірілу және сатылу көлемі

Ұйымдар қызметінің қаржылық нәтижесі

5 –сурет Салық жүйесінің коммерциялық ұйымдар қызметінің нәтижесіне әсер ету механизмі

Сызба салық жүйесінің өндірістік өнімдердің бәсекеге қабілеттілігіне, баға мен тарифке, өнімнің өзіндік құнына, сату көлеміне және ең соңында қаржылық нәтижеге және таза пайдаға тигізетін әсерінің бар екенін көрсетеді.

Кәсіпорындар төлейтін салықтардың бәрі қаржылық нәтижеге бірдей әсер ете бермейді. Қаржылық нәтижеге жанама салықтардан қарағанда тікелей салықтардың әсері жоғары деп есептеледі. Жанама салықтар тауар бағасына қосылады және оның соңғы төлеушісі халық болып табылады. Бірақ, бұл жанама салықтардың кәсіпорынның жұмыс нәтижесіне әсері жоқ екенін білдірмейді. Әсер ету механизмін сызба арқылы төмендегідей беруге болады.

6 – сурет. Жанама салықтардың кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесіне әсер ету механизмі

Жанама салықтар өнімнің бағасына қосылады, оның салдарынан баға жоғарылайды, сәйкесінше өнімнің бәсекеге қабілеттілігі төмендейді. Бәсекеге қабілеттіліктің төмендеуі сату көлеміне өзінің кері әсерін тигізеді, ал, ол сәйкесінше өзіндік құнға және кәсіпорынның пайдасына әсер етеді. Жанама салықтар сөйтіп жанама түрде (өнімнің бәсекеге қабілеттілігі, сату көлемі арқылы) әсер етеді.

Өнімнің өзіндік құнына қосылатын салықтардың қатарына: әлеуметтік салықтар, көлік құралдарына салық, жер салығы, мүлікке салынатын салық жатады.

Тікелей салықтардың кейбіреуі (табысқа, үстеме пайда, таза пайдаға салынатын салық) өндірілу көлеміне және өнімнің сатылу мөлшеріне байланысты көбейеді, өндірістің көлемі төмендесе – азаяды.

Ұйымдардың өз міндеттерін орындауы Ұйымдардың таза табысы

Жанама салықтар

Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі

Сату көлемі Кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесі

Кейбір тікелей салықтық төлемдер (әлеуметтік салық, мүлік, жер, көлік құралдарына салынатын салық) өндіріс көлемі мен сату мөлшеріне байланыссыз болады. Сондықтан, егер кәсіпорында өнім өндіру қарқыны төмендесе, соңғы аталған салықтар кәсіпорынның қаржылық нәтижесіне кері әсерін тигізеді.

Кәсіпорындар жұмысының нәтижесі белгілі бір деңгейде тікелей және жанама салықтардың арақатынасына байланысты. Басқаша айтсақ, тікелей және жанама салықтар топтамасының арасында мүмкіндігінше тепе – теңдік қалыптасуы шартты жағдай. Жанама салықтардың фискалды мақсатқа негізделгені барлығымызға мәлім, ал тікелей салықтар – ынталандырушы рөл атқарады.

Салық салу қаржылық-бюджеттік қатынастарды қайта бөлу саласы ретінде соңғы нәтижесі экономикалық ынталандыру тиімділігіне әкелетін реттеуші әрекетке ие. Фискалды артықшылығы бар салықтық әдіс арқылы бюджеттік ресурстар өндірістік емес сфераларды дамытуға, ғылыми, мәдени және басқа қоғамдық-әлеуметтік сфералардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға жұмсалады. Бюдежеттік ресурстар ойластырылып, мақсатты түрде жұмсалатын болса, ол қоғамдық үдерістерді ынталандырады. Бірақ, мұндай ынталандырулар тікелей емес жанама түрде жүзеге асырылады, ал кейде ол белгілі бір уақыт өткеннен кейін ғана көрінеді.

Салық жүйесінің реттеуші функциясы коммерциялық ұйымдардың қызметінде маңызды рөл атқарады. Бұл функция коммерциялық ұйымдардың қызметін ынталандырушы және шектеуші бола алады. Салық жүйесінде кейбір шаруашылық жүргізуші субъектіге (шағын кәсіпкерлерге) салық жеңілдігі берілетін болса, ол, аталған субъектінің қызметін экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан ынталандырады.

Салық жүйесі салықтардың реттеуші функциясы арқылы кейбір өнімді өндіруді шектеуге күш салады, қоғамға қажетті емес тауарлар түрін, мысалы, темекі өнімдері мен алкоголді ішімдіктерді саналы түрде тауарлардың түріне акциз салығын сала отырып, оларды тұтынуды шектейді. Мұндай функцияны ойын бизнесіне салық салу үдерісі да орындайды.

Салық жүйесі өзінің функциялары арқылы салық төлеушілерге – заңды және жеке тұлғаларға әсер етеді. Егер салық жүйесі жетілдірілген болса, салық төлеушіге қиындық түсірмей оңтайлы түрде жұмыс істейтін болса, онда барлық шаруашылық жүргізуші субъектілерге жағымды жағдай жасалынады және барлық деңгейдегі бюджеттерге түсетін салықтық түсімдер көбейеді.

Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызмет етуінің тиімділігі ондағы жұмыс істейтін қызметкерлердің жалақысының жоғарылауына мүмкіндік

береді, ол сәйкесінше орта топ өкілдерінің қалыптасуына жағдай жасайды, ұлттық экономиканың дамуына оң әсер береді (7 – сурет).

Жетілдірілген салық жүйесі қызмет еткен кезде шаруашылық субъектілерінде инвестицияны қаржыландыратын қосымша қаржы көзі пайда болады немесе керісінше. Бюджет те инвестицияның негізгі қаржы көзі болып табылады. Ұлттық экономиканың дамуындағы және әлеуметтік мәселелердің шешілуі кезіндегі инвестицияның атқаратын рөлін түсіндіріп жату артық болар еді.

7 – сурет. Салық жүйесінің әлеуметтік және экономикалық үдеріскетигізетін әсері

«Нарықтық экономикада салықтар тек қана бюджеттің кіріс көзі ғана емес, олар экономиканы реттеу құралы ретінде қолданылады, табыстарды қайта бөле отырып әлеуметтік функцияны орындайды, тұлғалардың қоғамдық статусын анықтайды». Аталған тұжырымдар, жалпы, салық жүйесінің қайта бөлу функциясы арқылы нарықтық экономикаға Германиядағы, Швециядағы және басқа да көптеген елдердегі сияқты бюджеттен әлеуметтік салалар мен әлеуметтік қамсыздандыруға қаржы жұмсау арқылы әлеуметтік бағыттылық беруге болатындығын айтады. Біздіңше, бұл біржақты пікірмен келісуге болмайды, өйткені бұл үрдіс бюджеттің ауқымды бөлігін халықтың әлеуметтік қажеттілігіне жұмсау арқылы ғана емес, сонымен бірге, прогрессивті мөлшерлеме белгілеу, әлеуметтік жағынан мұқтаж адамдарды салықтан босату немесе кейбір жеңілдіктер беру арқылы да жүзеге асырылады. Мемлекет салықтық реттеуді жүзеге асыра отырып әлеуметтік-экономикалық жүйеге жан-жақты талдау

Оңтайлы құрылған салық жүйесінің нәтижесі

Азаматтардың материалдық жағдайының

жақсаруы. Орта топ өкілдерінің

құрылуы

Шаруашылық жүргізуші

субъектлердің тиімді қызмет

етуі

Түрлі деңгейдегі

бюджеттер мен бюджеттік емес

қорлардың толықтығы

Мемлекеттің өз функцияларын толық қанды

атқаруы

Инвестиция көлемінің жоғары болуы

Ұлттық экономиканың дамуы және әлеуметтік мәселелердің шешілуі

жүргізеді салықтық бақылауды жүзеге асырады. Кез-келген экономикалық, мейлі ол салықтық реттеу болсын логикалық әрекетті білдіреді. Реттеу терең экономикалық талдаусыз және бақылаусыз мүмкін емес.

Реттеушілік функцияның мәні салықтық ауыртпалықты қоғам мүшелерінің арасында бөлумен түсіндіріледі. Салық жүйесінің қалыптасуы мен дамуында аталған мәселені шешудің негізгі екі концептуалды тәсілі бар. Біріншісі, көптеген жеңілдіктер мен преференцияларды сақтай отырып салықтардың жоғарғы мөлшерлемесін қолдану. Екіншісі, қатысты түрде төмен мөлшерлеме қолданылады және сәйкесінше жеңілдіктер саны азайтылады. Бірінші жағдай мемлекеттің көбірек араласуын білдіреді. Екі тәсілдің бірін таңдау қоғамның әлеуметтік құрылымына және ондағы әлеуметтік теңсіздіктің деңгейіне, нысанына, сондай-ақ салықтың түрлеріне байланысты болады (оның ішінде, табысқа салынатын салыққа жеңілдіктер көп пайдаланылады).

Салық ауыртпалығы екі бағытта әсер етеді: экономикалық және әлеуметтік. Экономикалық ауыртпалық салық салу объектісіне түсетін болса (табыс, мүлік). Ал, әлеуметтік салық ауыртпалығы салық төлеушілердің табысын бөлу арқылы жүзеге асырылады. Екінші бағыт біріншіге қарағанда көп жақты болып келеді. Салық салу объектісін таңдау бөлу қатынастарының іргетасы болып табылады. Қоғамдағы әлеуметтік үдерістердің салдарлары бола отырып, тарихи-экономикалық тұрғыда бұл сұрақтардың өзгеруі сирек кездеседі.

Реттеу функциясының әлеуметтік бағыттылығы салықтық ауыртпалықты жан-жақты бөлумен және салық салу объектісін әлеуметтік мақсаттар мүддесіне қарай бағыттаумен түсіндіріледі. Бұл бағыттаудың әдістері әртүрлі: салық салу объектісін азайту, салық мөлшерлемелерін төмендету, салық төлеу уақытын кейінге жылжыту және т.б. Бірақ, бұл шаралардың бәрі солар арқылы мемлекет қоғамдық үдерістерді басқарып отыратындықтан, олар әлеуметтік салдарлардың жағымды жақтарының жоғарылауына мүмкіндік жасап, белгілі бір әлеуметтік мақсаттарды ұстануы қажет. Өкінішке орай тәжірибеде олар кері нәтижелерге әкеліп жатады. Салық жүйесінде кері әлеуметтік салдарларды көрсететін негізгі жағдайлар солардың салдарларынан салық төлеушілер аз қамтылған азаматтарды мемлекеттік дотациялау объектісі және әлеуметтік бағыттағы кәсіпорындарға айналып отыр. Осы жерден мынадай тұжырым жасауға болады: осы қаржыландыру аясында салық салу объектісі және мемлекеттік қаржыландыру объектісі бір бірімен сәйкес келмеуі керек. Бұл ережені сақтамаудан келіп қаржылық құралдардың «шығындық» айналымы пайда болуы мүмкін: салықтарды жинау кезіндегі шығындардың өсуі кезінде

бірінші кезекке қысқа мерзімді міндеттерді шешу өтеді ал, әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыру жөніндегі өзінің міндеттерін орындай алмай, оның аяғы жағымсыз әлеуметтік салдарларға әкеліп, мемлекет қиын жағдайда қалады. Сонымен қатар, аталған ережені сақтау, шығындарды қысқартып қана қоймай, әлеуметтік басқарудың мүмкіндігін жоғарылатуы мүмкін.

Салықтың реттеушілік функциясы практикада екі нысанда жүзеге асырылады: жеңілдіктер және санкциялар. Салықтық санкциялар қаржының бақылау функциясын көрсетеді. Осыған орай, салықтық реттеу бақылау сипатына да ие болады. Практикада салықтық бақылау сферасы салық заңнамаларымен рәсімделеді. Салықтық бақылау субъектісін, олардың құқықтары мен міндеттерін анықтайтын құқықтық нормалар бар. Салықтық, аудиторлық қызмет, қаржы полициясы мен басқа да департаменттер, өкіметтік және заң шығарушы комитеттер мен комиссиялардың міндеттері мен функциялары туралы арнайы заңдар шығарылады.

Салық салудың атқаратын рөлі көптеген әлеуметтік-экономикалық салаларда көрінеді. Салық салу процессі көп қырлы және көп мағыналы болып келеді, сондықтан салық салудың қаржылық-шаруашылық және басқа да қоғамдық маңызы бар салаларға жағымды әсер етуін қаматасыз ету өте күрделі мәселе және жеткілікті түрде қарама-қайшы. Өйткені, мемлекет үшін бірінші кезекте салықтық алымдарды неғұрлым көбірек жұмылдыру болатын болса, ал салық төлеуші үшін оны төмендету. Нақты экономикалық өмірдегі салық салу қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси жетілу деңгейін көрсетеді. Сөйтіп, салық салу кезінде мемлекет пен салық төлеушінің мүдделері қақтығысады. Сәйкесінше, салық салу рөлі салықтық құқықтық қатынастардың екі жақтағыларына да оң әсерін тигізуі мүмкін емес. Әсіресе, экономика мен саясатта дағдарыс болған кезде мемлекет пен салық төлеушінің мүдделері тіптен қарама–қарсы болады. Мұндай кезеңдерде мемлекеттік заң шығарушы және орындаушы органдар салықтық реттеу жағдайларын жіті қадағалап отыруы қажет және салық салу жүйесіне және барлық өндірістік қатынастарға өз уақытында түзетулер енгізіп отыруы шарт.

Салық жүйесі мен оның әлеуметтік үдеріс арасында ішкі өзара тығыз байланыс орнағандықтан, зерттеліп отырған категориялардың сипаты да ортақ болып келеді. Мейлі салық жүйесі болсын, мейлі әлеуметтік жағдайлар болсын, екеуі де экономикалық қатынастармен біте қайнасқан. Сонымен бірге, салық салу жүйесінің нәтижелілігі сол, оны тиімді қолданудың әлеуметтік жағдайларды жақсартуға әкелетіндігі болып табылады.

Тарихи-экономикалық жағынан және салық жүйесін басқарудың әлеуметтік құралы ретінде қарастыру да оның пайда болған кезінен бастап

Әлеуметтік топтардың қоғамның жиынтық табысын бөлу және қайта бөлу кезінде көрінеді (бөлу функциясы)

Фискалды функция арқылы Реттеу функциясы арқылы

Салықтардың атқаратын рөлі көрінетін әлеуметтік салалар

Мемлекеттік бюджеттің кірісі мен шығысының теңестірілуіҰсыныс пен сұранысты реттеу және инфляция мен бағаның өсуін шектеу

Халықтың әлеуметтік қамтамасыз етілуі мен әлеуметтік төлемдердің өңірлер арасында теңестірілуіЖеке тұлғалардың табыстарын теңестіру және олардың жеке кәсіпкерлік бастамаларын қолдау

қарастырылады, бұл жағдай, сонымен бірге салық жүйесі мен әлеуметтік үдерістерді бір-бірінен бөлек алып қарауға болмайтын, өзара тығыз байланыста екендігін көрсетеді. Осының бәрі басқарудың салықтық тетіктері арқылы әлеуметтік жағдайларды көтерудің қоғам, мемлекет және оның жекелеген институттарының алдында тұрған қазіргі кездегі өткір де түйінді мәселе болып табылатындығын білдіреді. Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе салықтардың әлеуметтік мақсаттарға жетудегі атқаратын рөлін төмендегі сурет түрінде келтіруге болады (8 – сурет).

8 – сурет. Салық жүйесінің әлеуметтік рөлінің нақты практикада көрінуі

1.3 Нарықтық дамыған елдердегі мемлекеттің әлеуметтік саясатын жүзеге асыру кезіндегі салық салу

Мемлекетте және әрбір өңірлерде жоғары деңгейдегі әлеуметтік инфро –

құрылымның қалыптасуы

Орта және шағын кәсіпкерлік қызмет саласын дамыту және қоғамға тиімсіз

саланы шектеу

Ғылым, білім, денсаулық сақтау, мәдени қажеттіліктерді қамтамасыз ету

Жаңа жұмыс орындарының қалыптасуына мүмкіндік жасау

Салық жүйесінің әлеуметтік ортадағы атқаратын рөлі

Жоғарыда біз салық жүйесінің әлеуметтік салдарларына жалпы сипаттама бере отырып, оның әлеуметтік-экономикалық үдерістердегі алатын орнын қарастырдық. Осыған орай салық салудың әлеуметтік салдарлары олардың белгілі бір элементтері мен сипаттары арқылы қарастырылған. Ендігі жерде біздің мақсатымыз, нарықтық экономиканың дамуы жағдайындағы салық жүйесінің әлеуметтік функцияларының жүзеге асырылуын талдау болып табылады.

Нарықтық экономиканы сипаттайтын бірден бір категориялар, ол ұсыныс, сұраныс және баға. Нарықтық қатынастар мейілінше дамыған кезде баға, ұсыныс пен сұраныс арасында тұрақты арақатынас пайда болып, сол арқылы нарық басқарылып отырады.

Сонымен бірге, нарықтық экономиканың негізгі сипаты сол, онда біртұтас басқару орталығының жоқтығы. Мемлекет бағыныштылық рөл атқарады. Барлық шаруашылық субъектілері үшін экономикалық еркіндік беріледі (қандай да бір шаруашылықтың түрімен айналысу еркіндігі, сату еркіндігі, еркін бәсекелестік). Жүйенің ішкі реттеушісі нарықтық үдерістерге қатысушыларды теңестіріп отыратын бәсеке.

Нарықтық экономиканың негізі баға. Бағаның төмендеуі экономикалық өсуге және жұмысбастылықтың төмендеуіне, ал, бағаның жоғарылауы толық жұмысбастылыққа әкеледі, сонымен бірге тұрғындардың көптеген бөлігінің сатып алу қабілетін төмендетуі мүмкін. Мемлекеттің бағаға әсер ету тетігінің бірі салық болып табылады, өйткені ол да белгілі бір дәрежеде бағаның бір бөлігін қалыптастырады. Әсіресе жанама салықтардың осы орайда атқаратын рөлі жоғары болып келетіндігі жоғарыда сөз болған.

Баршаға белгілі, нарықтың қажетті атрибуты болып баға еркіндігі табылса да, бірақ бұл тәжірибеде аса тиімді емес. Мемлекет салықтардың көмегімен баға еркіндігін әлеуметтік-экономикалық реттеу мақсатында шектеп отырады.

Сонымен бірге, нарықтық жүйенің ерекшелік сипаты болып, еңбек бөлінісі мен ақша-тауар қатынастарының жоғары деңгейде дамығандығы табылады. Мемлекеттің экономикалық тетігінің бірі бола отырып, салық жүйесі нарықтық қағидаларға кейбір жағдайларда қайшы келіп отырады. Осыған қарамастан, ол өз мәнін жоғалтпайды, ал керісінше қоғамның әлеуметтік игілігінің негізгі атрибуты бола алады және нарықтық қатынастардың одан әрі дамуына мүмкіндік жасайды. Қазіргі кездегі әлеуметтік даму кезеңдерінде мемлекеттің экономикаға араласып отыруы қажетті шарт. Нарық өзінің икемділігіне қарамастан, көптеген әлеуметтік проблемаларды шешуге шамасы жетпейді, оның ішінде тұрғындардың теңдігі, жалпы ұлттық деңгейде әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету және

т.б. Бірақ, әміршілдік - әкімшілдік жүйеге қарағанда нарық жағдайындағы шаруашылық жүргізу жүйесінің ерекшелігі сонда, мемлекет түрлі заңнама шығару арқылы жанама басқарып отырады. Басқаша айтқанда, нарықтық жүйеде мемлекет кәсіпкерлердің дамуына (салық ауыртпалығын төмендете отырып) немесе олардың өз қызметтерін шектеуіне (салықтарды көтеру арқылы) мүмкіндік жасап отырады. Осылайша, шаруашылықты жүргізу барысында кәсіпкер мемлекет ұсынатын салық жағдайында таңдау еркіндігіне ие бола алады.

Жоғарыдағы аталған себептердің бәрін ескеретін болсақ, онда нарықтық экономика жағдайында салық жүйесіне жаңа әлеуметтік функция (реттеу) тән, ал фискалды функция жасампаз күйінде қала береді.

Дамыған елдердегі салықтардың әлеуметтік функцияларын қарастыру үшін түрлі нарықтық концепциялар ерекшелігін естен шығармау шарт. Қазіргі кезде екі нарықтық концепция бар: либералды (АҚШ, Жапония) және «әлеуметтік нарықтық экономика» (Германия, Швеция, Франция). Аталған бөлу мысал үшін алынса да, олардың әрқайсысының өзіне тән ерекшеліктері бар, оның ішінде салық жүйесіне де қатысты. Сонымен бірге, қандай нарықтық концепцияда болмасын, салықтар мемлекеттік қазынаға алым-салықты мәжбүрлеу арқылы жинау ретінде қала береді.

Аталған нарықтық үлгілердің әрқайсысы салық салуды әлеуметтік тұрғыда ұтымды қолданудың түрлі әдістерін ұсынады.

Бірінші концепцияда, салық салу мөлшерлемесін біртіндеп төмендете отырып жеңілдіктер, шегерімдерді біртіндеп қысқарту, ал екінші концепцияға салық мөлшерлемелерінің жоғарылығымен қатар, салықтардың саралануы және салық салынатын табыстарға жеңілдіктерінің көптеп қолдануы тән. Бірінші бағыт кәсіпкерлік қызметтің еркіндігіне ұмтылатын болса, екінші бағыт ҒТП және ұдайы өндіріс үдерісіне ықпал етіп отыруға бағытталған. Қазіргі кездегі нарықтық экономиканың екі үлгісіне де қатысты әлеуметтік функцияның әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерін қарастыру зерттеліп отырған мәселелерге тереңірек үңілуге, сонымен бірге бұл үдерістің түрлі дамыған капиталистік елдердегі ерекшелік белгілерін ашып көрсетуге мүмкіндік береді.

«Әлеуметтік нарықтық экономикада» (Германия, Франция, Швеция) бәсекелестік белгілі бір мөлшерде мемлекеттік тұрғыдан ұйымдастырушылық сипатқа ие. Мемлекет экономикадағы тепе-теңдікті сақтау үшін ірі шаруашылық құрылымдарды қолдап отырады. Сондықтан, нарықтық экономикадағы әлеуметтік концепцияда фирмалар арасындағы бәсекелестікті қолдау қоғамның басты мақсаттарының бірі болып табылмайды. Либералды үлгіден айырмашылығы да сол, онда жағымсыз

әлеуметтік нәтижелерге әкелетін шаруашылық субъектілерінің арасында саналы түрде туындаған нарықтық үдеріс салдарларын жұмсарту мақсатында реттеліп отырады. Әлеуметтік экономиканың құндылығы сонда, онда қоғамның барлық мүшелерінің үйлесімді дамуын «әлеуметтік жағынан қамтамасыз» етіліп отыратындығы. Мемлекеттің нарықтық экономикадағы аталған артықшылығын жүзеге асырудың бір жолы салықтар арқылы табыстарды екінші рет бөлу. Нарықтық экономиканың әлеуметтік үлгісін ұстанатын елдерде көбінесе тұтынуға салынатын салықтар басым таралған. Ал, жеке табысқа салынатын салықтар бойынша дифференциялданған прогрессивті салық мөлшерлемесі қолданылады, ол аталған салықтың жалпы бюджеттегі үлес салмағының төмендеуіне әкеліп отыр. Оның ішінде, мысалға Францияда ол – 11,8 пайыз болса, ал АҚШ ол – 35,8 пайызды қамтиды.

Мұнда, әрине салық жүйесінің әлеуметтік қағидалары мен бағытының және жекелеген азаматтардың экономикалық ұмтылысы жалпы құндылыққа айналып жатқан кезде кез келген жеке тұлғалар арасындағы әділеттілік қағидаларының сәйкессіздігі туындап отырады. Олардың негізі нақты бір әлеуметтік-экономикалық жағдайлар негізінде көрініс беретін жалпы заңдылықтар болып табылады.

Салықтардың қандай да бір елдің экономикасындағы атқаратын рөлін олардың барлық түсімдерінің ЖІӨ үлесі арқылы білуге болатындығын жоғарыда атап өткен болатынбыз. Жалпы нарықтық экономикасы дамыған елдердегі мұндай көрсеткіштің үлестік мөлшері өте үлкен. Біраз жылдардан бері әлеуметтік нарықтық экономикасы дамыған еледерде салықтық түсімдердің ЖІӨ үлесінің жоғарылау үрдісі сақталып келеді. Мысалға, 1995ж. аталған көрсеткіш АҚШ -30 пайызды, Жапонияда – 31 пайызды құраса, ал әлеуметтік нарықтық экономикалы елдерде, оның ішінде Германияда – 38 пайыз, Францияда – 41 пайыз, Швецияда бұл көрсеткіш 61 пайызға жетіп, алдыңғы елдермен салыстырғанда әлде қайда жоғары пайызға ие. Бұл жағдайдан байқайтынымыз, «әлеуметтік нарықтық экономикалы» елдерде либералды елдермен салыстырғанда салықтардың әлеуметтік функциялары үлкен рөл атқарады.

Келесі салық салудың ерекшелігін көрсетететін негізгі көрсеткіштердің бірі салықтық түсімдердің түрлі бюджеттерге бөліну деңгейі болып табылады. Әдетте ол үкіметтің орталықтандырылу деңгейіне байланысты болып келеді: үкімет жалпы мемлекеттік деңгейге қаншалықты жұмылдырылатын болса, олар өзіне салықтарды жинау мен оларды бөлу бойынша функцияларды орындауға соншалықты жауапкершілікте болады. Керісінше болған жағдайда үкімет құрылымында орталық үкімет пен

жергілікті үкімет арасында қақтығыстардың туындауына мүмкіндік көбейеді. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде салықтық құқықтарды және үкіметтік өкілеттіктерді теңестіруге ұмтылып отыр. АҚШ-да көптеген басқару функциялары штаттарға жүктелген, оның ішінде салық салу саласы: салықтардың 3\1 бөлігі штаттар мен жергілікті үкіметтерге түседі. Осылайша, салық жүйесі мемлекеттік басқару үлгісіне сай болуы және соларға қарай сәйкестендіріліп жұмыс жасауы тиіс.

Нарықтық экономикадағы салық салудың ерекшелік белгілері болып салық жүйесінің әлеуметтік тиімділігі мен салдарларының белгілі бір шарты болып табылатын, елдегі қолданылатын салықтардың көп түрлілігі. Көп түрлілік концепциясы ең біріншіден салық салу ауыртпалығының теңдей бөлінуіне мүмкіндік береді және салық төлеушілердің түрлі табыстары мен шығындарын қамтиды.

Батыс елдерінен айырмашылығы Қазақстанда бұл салықтың түрі фискалды функцияларды орындау кезіндегі негізгі рөл атқаратын салықтардың қатарына жатқызылады. Сонымен бірге, Қазақстандағы аталған салық мөлшерлемесі кейбір батыс елдерімен салыстырғанда бірдей немесе салыстырмалы түрде төмен болып келеді. Сонымен, мысалға 1991 жылдан бастап тәуелсіз Қазақстанның негізгі салықтарының бірі болып табылатын кәсіпорындар мен ұйымдардың пайдасына салынатын салық заңды тұлғалардың түрлі салаларға бөлінуіне және шаруашылық – қаржылық қызметінің нәтижесіне байланысты, мысалға колхоздар мен совхоздар пайдасына – 10 пайыз, тұрмыстық қызмет көрсететін кәсіпорындарға–15 пайыз, коммуналды қызмет көрсететін кәсіпорында – 20 пайыз, тұтыну қоғамдары мен кәсіпорындары, тұтыну кооперацияларына – 20 пайыз, Қазақстанда құрылған біріккен кәсіпорындарға – 30 пайыздан 45 пайызға дейін, ауыл шаруашылық емес өндірістік кооперативтеріне және басқа да кәсіпорындар мен бірлестіктерге – 45 пайыз, банктерге, оның ішінде коммерциялық, кооперативтік банктер және сақтандыру компанияларының пайдаларына -55 пайыз салық салынатын болды. Сөйтіп, бір ғана пайдаға салынатын салық бойынша 7 түрлі салық мөлшерлемесі қолданған болатын. Сол жылдың 28 маусымында пайдаға салынатын салықтың негізгі мөлшерлемесі 45 пайыздан 35 пайызға дейін төмендетілді. Бір жылдан кейін біріккен кәсіпорындардың 35 пайыздық мөлшерлемесі 25 пайызға дейін төмендеді. Ал, коммерциялық банктер үшін бекітілген 55 пайыздық мөлшерлеме 45 пайызға төмендеді. 1991 жыл және 1999 жылдар аралығында пайдаға салынатын салық мөлшерлемесі ең жоғарғы мөлшері 55 пайыздан 30 пайызға дейін төмендетілді. Ал, бұл кезде АҚШ-да бұл көрсеткіш 15% -дан бастап 34% -ға дейін. Ал, Жапонияда 29% -дан 37,5%-ға дейін, Францияда 15

пайыздан 39%-ға дейін дифференциялданды. Мұндағы негізгі ерекшелік, аталған салықты пайдалана отырып әлеуметтік реттеу тетігін тиімді қолдануда болып отыр. Аталған жағдайға келесі тарауда толығырақ тоқталатын боламыз. Осы жерде айта кететін мәселе, пайдаға салынатын салық бойынша салық базасы болып кәсіпорынның қаржылық қызметінің негізі - кәсіпорынның таза табысы табылады. Сондықтан, пайдаға салық салу арқылы фискалдық міндеттерді шешу тәуекелділігі жоғары болып келеді.

Кейбір дамыған шет елдерді қарастыратын болсақ (оның ішінде либералды АҚШ, Жапония елдерінде) аталған салықтың түрі арқылы шағын және орта бизнес ынталандырылып отырады. АҚШ-да салық салынатын табыстың мөлшеріне байланысты немесе Жапонияда капиталдың мөлшеріне байланысты прогрессивті салық мөлшерлемесі пайдаланылады. Шағын бизнесті ынталандыру – жұмыс орындарын қалыптастыру сияқты нақты әлеуметтік мәселелерді шешуге жол салынады. Сонымен бірге, басқа да әлеуметтік маңызы бар мақсаттарға қол жеткізіледі: монополиялық іс - әрекеттің жағымсыз салдарларын шектеуге мүмкіндік жасалады. Бұл жағдай шаруашылық жүргізудің нарықтық үлгісінде сондай маңызды мәселенің бірі болып табылады.

Нарықтық экономикасы дамыған барлық елдер технологиялық жағынан жоғары дамығандығымен ерекшелінетіндіктен, оның соған байланысты өндірісті техникалық жағынан жаңартуды ынталандыру үшін пайдаға салынатын салық бойынша жеңілдік ретінде жеделдетілген амортизация, сонымен бірге ғылыми-зерттеу, тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар бойынша табыстар салық салынатын табыстан алынып тасталынады. Пайдаға салық салу кезінде салық жүйесі қоғам өмір сүруінің басқа да салаларымен байланысып отырады. Мысалы, АҚШ-да компанияларға өндірістік процесс кезінде қолданылатын жел мен күн энергиясын пайдаланылатын құралдың 50% мөлшерінде «салықтық несие» беріледі. Бұл мысалдан көріп отырғанымыздай, салық жүйесі ресурстар үнемділігін қамтамасыз ететін технологияны пайдалануды ынталандырады.

Салық жүйесінің әлеуметтік бағыттылығын көрсететін бірден- бір маңызды мәселенің бірі салықтық жеңілдіктерді пайдаланудың шартты жағдайы. Тәжірибеде кездесіп отыратытындай, кейде жеңілдікті пайдалау жағдайы әлеуметтік мақсатқа қол жеткізуге мүмкіндік бермейді. Нәтижесінде кәсіпорын салықтан жалтарудың заңмен бекітілген жолына ие болады, ал қоғам соның салдарынан зардап шегеді. Біріншіден, бюджетке салық толық мөлшерде түспей қалады, екіншіден, әлеуметтік мәселе шешілмейді. Салықтық жеңілдікті алу үшін кәсіпорын әлеуметтік маңыздылығы бар қызметті орындайтын белгілі бір жағдайға сәйкес келуі шарт. Егер, бұл

мақсат орындалмайтын болса, жеңілдік алу үшін қойылатын талап дұрыс таңдалмаған, яғни оны өзгерту керек.

Салық жүйесінің әлеуметтік функциясын толық түрде ашу үшін көптеген дамыған елдерде қолданылатын фискалды мағынасы басым халықтың табысына салынатын және тұтынуға салынатын салықты қарастыруға болады. Аталған салықтардың атқаратын рөлі мен алатын орны тек мемлекеттік бюджетті толтыруда ғана емес, одан да маңызды рөлі жоғары әлеуметтік жағы болып табылады және ол әлеуметтік игіліктерге қарай өзгеріп отырады.

Соңғы он жылдағы тәжірибе көрсетіп отырғанындай, көптеген әлеуметтік-экономикалық үлгідегі дамыған капиталистік елдерде ол фискалды қызметті жетістікпен атқарып отыр. Оның ішінде, 90 жылдардың бас кезінде нарықтық елдердің жалпы бюджетінде Жапониядағы оның үлесі 26,8 пайызды қамтитын болса, Канадада 40,8 пайызға дейін жетті (Францияда 11,8 пайызды құрайды, бірақ бұл жерде оның салық жүйесінің ерекшелігін ескеру қажеттігі туындайды). Дамыған нарықтық елдерде тұрғындардың табыстылығы жоғары деңгейде және олардың табысына салық салу тек қана фискалды мақсатты ғана көздемейді, сонымен бірге салық салу объектісін таңдаған кезде «әділеттілікті» ұстану үшін де жүзеге асырылады. Табыс салығының реттеушілік сипаты артып, ол кейбір экономикалық әдебиеттерде өз бағасын алды: «...80-90 жылдары салықтық реформаларды жүзеге асыру кезінде нарықты экономикалық реттеу жүйесінде табысқа салынатын салықтың атқаратын басқа да міндеті пайда бола бастады, яғни ол қоғамдағы экономикалық жағдайларды әлеуметтік тұрақтандырушы ретінде пайдаланыла бастады».

Табысқа салынатын салықтың әлеуметтік функцияларды орындауы түрлі экономикалық мектептердің ойларын, пікірлерін есте сақтай отырып, жүзеге асырылады. Мысалға, монетаристік көзқарастағы немесе монетаризмнің жақтастары мемлекеттің экономикаға әсер етуінің бірден-бір жолы, ол өндіріс пен инвестицияны ынталандыру деді. Яғни, жоғары табыс салығының мөлшерлемесі бұл үдерістерге кері әсерін тигізетінін айтқан, өйткені қалтасы қалың азаматтардың инвестициялауға қажетті қаржысы азаяды. Сонымен бірге, жеке табыс салығы бойынша жоғары мөлшерлеме кәсіпкерлердің іскерлік белсенділігіне кері әсерін тигізеді «...қоғамда неғұрлым маңызды да, сәйкесінше табыстылығы жоғары қызмет атқарғандары үшін адамдарды максимальды салық салу арқылы жазалауға болмайды».

Монетарлар, сонымен бірге табысқа салынатын салық бойынша пропорционалды салық мөлшерлемесін қолдануды және тұтыну

шығындарына қолданатын салықты мүлдем алып тастауды ұсынды (мысалға, сатуға салынатын салық).

Кейнстіктер экономикалық қызметтің негізгі тетіктерін төлем қабілеттігі бар сұранысты кеңейту арқылы және сонымен бірге, олардың пікірінше прогрессивті салықтық шкалада кері әсер ететін ешқандай нәрсе жоқ. Керісінше, еңбек ақы аз төленетін азаматтарға төмен салық мөлшерлемесімен салық салынады, яғни оларда өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жеткілікті қаражат қалады, сондай-ақ, жоғары мөлшердегі табысқа жоғары мөлшерлемелерді қолдану сұранысқа айтарлықтай әсер етпейді. Кейнстіктердің пікірінше, прогрессивті салық шкаласы әлеуметтік мақсаттардың белгілі бір факторын жүзеге асырады, яғни «әділеттілік» қағидасын іске асырады, өйткені мұнда әлеуметтік тұрақсыздықты тегістеуге және байлар мен кедейлердің арасындағы шиеленісті болдырмауға мүмкіндік беретін жағдай туындайды, яғни халықтың табыстары бірыңғайланады.

Жоғарыда келтірілген көзқарастардан кейін біздің байқайтынымыз, әлеуметтік қызметтің, оның ішінде салық салудың әлеуметтік тиімділігінің жүзеге асырылуы біріншіден, «әлеуметтік әділеттілік» ұғымына, екіншіден, салық жүйесінің реформасына ұсыныс жасаушы авторлардың экономикалық көзқарастарына байланысты болып келеді.

Сонымен бірге, нарықтық экономикалық елдерде табысқа салық салудың тәжірибесі көрсетіп отырғанындай, жоғарыдағы айтылып өткен экономикалық мектептердің ешқайсысы басымдық танытып отырған жоқ. Барлық мемлекеттер өздерінің әлеуметтік экономикалық концепциялары шегінде және нақты бір тарихи-экономикалық жағдайларда түрлі экономикалық мектептердің ұсыныстарын керегінше қолдана отырып, «тура ортасын» табуға ұмтылады.

Сонымен бірге, дамыған капиталистік елдердің жалпы бюджетіндегі табыс салығының үлес салмағының жоғары болуы халықтың салық ауыртпалығынан зардап шегіп отырғандығына негіз бола алмайды. Біздіңше, мұндай тұжырымға негіз болатын нәрсе, ол халықтар арасындағы табыстардың салыстырмалы көрсеткіші, салық сомасы ең төменгі және ең жоғарғы мөлшерлеме бойынша алынатын салық салынатын табыс мөлшері. Салықтардың әлеуметтік бейімділігін анықтайтын және олардың әлеуметтік салдарларының тиімділігін арттыруда жеңілдіктер жүйесі мен басымдықтардың атқаратын рөлі ерекше.

Сонымен бірге, дамыған капиталистік елдердегі ең өзекті әлеуметтік мәселенің бірі, туу деңгейінің төмендігі. Мұндай мәселе, әсіресе Германияда мүлдем асқынған, 80-ші жылдары өлім-жітім деңгейі туудан артып кеткен.

Мұндай мәселелерді шешу үшін бұл елде салық жүйесі кеңінен қолданылады, бұл елде «отбасылық ынталандырудан» басқа да «туу деңгейін ынталандыратын» салықтық кесте пайдаланылады. Аталған кестеге сәйкес, мысалы, егер бойдақ жұмысшыларға салық 100 % салынатын болса, екі баласы бар азаматтарға 93% бойынша салынады. Ал, егер екі баласынан басқа жұмысшының асырауында жұмыс істемейтін жұбайы бар болса, онда табыс салығы 53% қамтиды.

Осылайша, аталған салық кестесі өткір де өзекті нарықтық мәселе - жұмыссыздықты шешуге мүмкіндік береді.

Батыстың дамыған елдерінде табысқа салынатын салық бойынша қолданылатын жеңілдіктер тек қана жұмыссыздық мәселесін емес, сонымен бірге аз қамтылған отбасыларына әлеуметтік көмек көрсететін тетіктер қатарына жатады. Халықтың аз қамтылған бөлігінің негізгі шығындарының бірі пәтерге төленетін коммуналды төлемдер. Баршаға белгілі дамыған елдерде аталған шығындарды мемлекет өз мойнына ала бермейді, дегенмен кейбір елдерде (Швецияда) коммуналды төлем мөлшерінде табысқа салынатын салық бойынша жеңілдік бар. Мұндай жағдайда мемлекетке шығындар шығарып та қажеті шамалы. Бұдан басқа, экономикалық көзқарас жағынан маңызды мәселелердің бірі айналымнан артық ақша қаражаттарының шығарылуы болып табылады, жұмыссыздық пен басқа да әлеуметтік жәрдемақыны көтерудің қажеті жоқ болады. Францияда осындай жеңілдіктердің әсер ету аумағының кең болуынан барып, әлеуетті салық төлеушілердің 52 %-ы ғана салық төлейді.

Өкінішке орай, қарастырылған тәжірибе Қазақстанда қолданған емес, нәтижесінде көптеген әлеуметтік жәрдемақылар бойынша мәселелер бар. Әсіресе, пәтер ақы толығымен халыққа ауыртпалық артып отыр.

Бірақ, табысқа салынатын салық бойынша негізгі әлеуметтік басымдықтың бірі болып, отбасы мен балалар мәселесі қала бермек. Сонымен бірге, салық салудан өмірді сақтандыру мен медициналық қызмет көрсету, біліктілікті көтеруге жұмсалатын азаматтар табысы, ипотекалық кредит бойынша төленетін пайыздар есепке алынады. Тұрғын үй, тамақ пен киім сияқты қоғамда толыққанды өмір сүру үшін қажетті минимумдардың бірі болып саналады, бірақ басқа екеуімен салыстырғанда қымбат тұрады. Адамдардың бәрі бұл мәселені бір уақытта шеше алмайды. Сондықтан, бұл жеңілдік құрылыстарға жұмсалатын инвестицияларды қолдауға мүмкіндік береді.

Табысқа салық салу жүйесінің қайсысы қоғамда болып жатқан жағдайларға көбірек сәйкес келеді және сәйкесінше соған орай әлеуметтік тиімділікке қол жеткізуге мүмкіндік береді. Біздіңше, салыстырудың бір әдісі

салықтың ең үлкен және ең төмен мөлшерлемелері мен салық төлеушілер табысын салыстыру болып табылады. Бұл салыстыру бізге мемлекеттің қандай мөлшерде халықтың нақты табысын алатынын анықтауға мүмкіндік береді.

Жеңілдіктердің әлеуметтік жүйесі салық салу базасын кеңейтуді талап етеді. Оның ішінде, Германияда табысқа салынатын салықпен «монетаристердің» (либералдық нарықтық экономика) көзқарасы бойынша пайдасыз болып табылатын халықтың салымдары бойынша пайыздары алынады.

Жанама салықтар фискалды сипатынан басқа әлеуметтік аспектлерді де қамтып отырады. Дамыған капиталистік елдерде ҚҚС-нан медициналық қызмет көрсету, білім беру, қайырымдылық қызметтер және т.б. босатылады. Маңыздылығы ерекше әлеуметтік қызметтерге бағаны жоғарылатудың керегі де шамалы, өйткені жоғарыда аталған қызметтердің түрлеріне мемлекет өзі жауап береді.

Қосылған құнға салынатын салық (кең таралған тұтынуға салынатын салық) негізгі салық болып табылатын елдердің бірі – Франция. Аталған салық мөлшерлемесі бойынша 5,5%-дан басталатын елеулі түрдегі прогрессия қолданылады. Ең төменгі мөлшерлеме - 5,5% бойынша туристік қызметтерге салық салынады, яғни неғұрлым жоғары деңгейде пайда түсетін мемлекеттік сферадағы қызметтің түрінен табыс көбірек түседі. Логикалық жағынан ойлап қарайтын болсақ, керісінше экономиканың пайдасы жоғары салаға көп мөлшерде салық салу керек сияқты. Бірақ, Франция аталған жағдайға басқаша қарайды, өйткені, біріншіден туристік қызметке бағаның жоғарылауы сұранысты азайтуы мүмкін, екіншіден, туристік бизнесте халықтың көптеген бөлігі еңбек етеді және туристер ағымының төмендеуі жұмыссыздыққа әкелуі мүмкін. Осыдан келіп шығатыны, мемлекет туристік қызметті ең алғашқы қажеттілік затына айналдырып отыр.

АҚШ-тың салық жүйесінің ерекшеліктерінің бірі федералдық бюджеттегі тұтынуға салынатын салықтардың үлес салмағының төмендігі (7,6%), сонымен қатар олар жергілікті деңгейде жетекші орынға ие. Салық мөлшерлемесі штаттар бойынша 7% (Нью-Йорк, Калифорния) 3%-ға (Колорадо, Вайоминг) дейін өзгеріп отырады. Неғұрлым дамыған штаттарда соғұрлым жоғары мөлшерлеме қолданылады. Осылайша, тұтынуға салынатын салықтар әлеуметтік мәні бар қызметтерді және сонымен бірге кейбір салалардың экономикалық даму деңгейлерін де қамтып отырады

Әділетті салық жүйесін құрудың негізгі қағидаларының бірі болып салық төлеушілер арасындағы сақталатын теңдік табылады. Тәжірибе көрсетіп отырғанындай, осыған орай нарықтық экономика жағдайында жеке табысқа

салынатын салықты пайдалану қолайлы, өйткені өзіндік экономикалық мақсаттары бойынша көптеген жеке тұлғалар мен адамдар тобы экономикалық мақсаттарының және оған жету жолдарының кең ауқымдылығымен ерекшеленетін кәсіпорындарға қарағанда, көбінесе біркелкі болып келеді. Кез -келген адамның экономикалық мақсат, міндеті болып өзіндік табысының жоғарылауы, аталған мәселені шешудің жолдары да шектеулі: еңбек ақының жоғарылауы, мұра иемдену, лотореядан ұтып алу, сыйлық алу. Одан әрі, қоғамның кез-келген азаматы алынған табысты болжамдай-ақ жұмсайды: ішіп-жем, киіну, тұрғын үй мәселесін шешу, алдағы уақытқа жинақтау.

Кәсіпорынның мақсаттары көп түрлілігімен сипатталады. Әрине, кез- келген кәсіпорын үшін негізгі мақсат – табыс табу десек те, кейбір кездерде бұл мақсат өзгертіліп отыруы мүмкін. Осылайша, нарықтық экономика жағдайындағы салық жүйесінің әлеуметтік маңыздылығына талдау жасай келе аталған жүйенің әлеуметтік сипатын білдіретін әділеттілік қағидасының жүзеге асырылатындығын байқаймыз және жоғарыда айтылғандардың бәрінен төмендегідей тұжырымдар жасауға болады:

Нарықтық экономика жағдайында салықтардың әлеуметтік- экономикалық рөлі жоғарылай түседі.

Баға – нарықтық экономиканың негізгі тетігі. Салықтар бағаның бір бөлігін құрай отырып, мемлекеттің әлеуметтік саясатын жүзеге асыруды басқарушы құрал бола алады.

Дамыған капиталистік елдердегі салық жүйесі мемлекеттің макроэкономикалық концепциялары мен экономикалық үлгілерінің (либералды және әлеуметтік) негізінде құрылады.

Мемлекет салықтар арқылы әрбір кәсіпорынның даму жолдарын жанама түрде бағыттап отырады.

Салық жүйесі қоғамдық құндылықтарға қол жеткізу бойынша басымдықтардан құрылады. Кәсіпорындар үшін бұл: жоғары технология, шаруашылық жүргізудің әлеуметтік маңызды салалары. Ал халық үшін бұл: отбасы, бала, денсаулық. Әлеуметтік преференцияларға қол жеткізу барысында қойылған талаптарды орындау әлеуметтік мақсаттарға қол жеткізуге мүмкіндік береді.

Нарықтық экономика жағдайындағы салық жүйесінің әлеуметтік функцияларының орындалуы барысындағы күрделі мәселе, оның әлеуметтік- экономикалық үдерістерге байланысты өзгеріп, мемлекеттік табысты ұлғайту жолдарының іздестіріліп отыратындығы, салық жүйесінің әділеттілік қағидасына бейімделу деңгейінің жоғары болуы.

Басқаша айтқанда, дамыған капиталистік елдерде салық жүйесі түрлі әлеуметтік салаларда және әлеуметтік құрылымдардың түрлі аяларында әлеуметтік мәселелерді шешудің әмбебап құралдары ретінде пайдаланылады. Нарықтық экономиканың тереңдей отырып дамуы кезінде салық жүйесі

арқылы түрлі әлеуметтік-экономикалық үрдістің маңызды көрсеткіштері болып табылатын әлеуметтік мәселелер шешіліп отырады: отбасыны қамтамсыз ету, демографиялық жағдайды дұрыс жолға қою, технологиялық үдерістерді ынталандыру және т.б.

2. Салықтардың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы алатын орны

2.1 Салық салудың әлеуметтік салдарларын анықтау критерийлері

Салық жүйесінің әлеуметтік салдарларын немесе оның әлеуметтік үдерістерге қаншалықты мөлшерде әсер ететіндігін анықтамастан бұрын, салықтардың әлеуметтік салдарларды (жағымды немесе жағымсыз) тудырудағы алатын орнының қандай екенін қарастырамыз. Өйткені, мемлекеттің жүргізіп отыратын әлеуметтік саясатының негізгі бағыттарын анықтау кезінде түрлі тікелей және жанама салықтық аударымдар азаматтардың нақты табыстарының бөлінуі кезінде әр түрлі әсер етеді және қоғамда салық салудың әділеттігі туралы әр түрлі пікірлер тудырады. Сонымен бірге, болашақта аталған салдарларды саралауға және оның жағымды немесе жағымсыз екенін анықтауға негіз бола алады. Аталған себептерді анықтау үшін біз, әлеуметтік топтар мен жеке тұлғалардың өмір сүру деңгейіне салыстырмалы түрде қандай салықтардың көбірек ықпал ететіндігін және қандай салықтардың әлеуметтік сипаты басқа салықтардан қарағанда басым болып келетінін анықтап алуымыз керек.

Салықтардың әлеуметтік сипаты немесе салдарлары деген мәселені көтергенде ең алдымен ойға оралатыны халықтың табысына салынатын салық. Өйткені, әлеуметтік ауыртпалық бірінші кезекте қоғамның негізгі құндылығы саналатын жеке тұлғалар мен олардан құралатын әлеуметтік топтарға артылады.

Мұнда салықтар тек қана мемлекеттің қызметін қаржыландырушы ғана емес, сонымен бірге ауқаттылар мен кедейлердің арасында, олардың табыстары мен материалдық жағдайын теңестіру мақсатында ұлттық өнімді қайта бөлу әдісі ретінде қарастырлады.

Жеке тұлғалардың табысына салынатын салық, ең бірінші халықтың ең ақырғы табысына ықпал етеді, бірақ, ол мемлекет арқылы алынған табысты неғұрлым ұтымды пайдалануды ынталандырады. Сөйтіп, салық арқылы, табыстардағы теңсіздікті тегістеу үшін ең алдымен жоғары деген табыстардың бір бөлігі қайта бөлінеді. Баршаға мәлім Лоренц қисығы прогрессивті жеке табыс салығы арқылы қоғамдағы табыстардың бөліну

Толық тепе- теңдік

Табы

с мөлш

ері, % есебім

ен

Салық төлегеннен кейінгі қалған табыс

деңгейінің тегістелу үдерісін көрсетеді. Жеке табыс салығы салықтар шегерімінен кейінгі бірдей емес табысты теңестіруге мүмкіндік береді (1- график).

тұрғындар саны, % есебімен

график 1 - Лоренц қисығы

Прогрессивті салық салу әр деңгейдегі табыстарды тегістеу рөлін атқара отырып, әлеуметтік топтардың материалдық жағынан теңесуіне мүмкіндік жасап отыр. Бұл жерден аталған салықтың жеке азаматтардың қалталарына тікелей түрде ауыртпалық сала отырып, екінші жағынан прогрессивті түрде әлеуметтік жаншудан арашалап отырады. Біздің салықтық заңымызда белгіленген жеке тұлғалардың табысына салынатын салық мөлшерлемесі аталған талаптарға сәйкес келеді, сәйкесінше әлеуметтік ауыртпалықты аз да болса түрлі топтар арасында бөлуге жағдай жасайды. Оның ішінде, республикада жеке табыс салығы прогрессивті түрде салынады. Жеке табыс салығы тікелей салық ретінде салық төлеушінің төлем қабілеттілігін нақты түрде анықтай алады, бұған тағы да оның мөлшерлемесінің прогрессивтілігі әсер етеді және ол әділеттілік қағидасын жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

Қазақстанда және басқа да көптеген елдерде табысқа салынатын салықтармен қатар бюджеттің кіріс көзін толтыруда маңызды рөл атқаратын салықтардың бірі жанама салықтар. Оларға өндіріс пен сатудың барлық кезеңдерінде алынатын қосылған құнға немесе сатуға салынатын салық, кейбір тауарларға салынатын акциз және кедендік баж жатады.

Салықтардың әлеуметтік салдарларын салмақтауға келетін болсақ, мұндағы шешуі қиын мәселенің бірі оның сандық көрсеткіші.

Салық төлегенге дейінгі табыс

Салық салудың салдарын бағалаудың объективті критерийін іздестіру – негізгі мәселенің бірі болып табылады.

Жалпы, әлеуметтік салдарларды анықтаудың екі түрлі бағытын таңдауға болады. Біріншісі, әлеуметтік салдарды сандық көрсеткіштер арқылы анықтау. Сандық көрсеткішті әлеуметтік салдарларға баға беруші және өлшеуші ретінде қарастыруға болады. Ал, екінші бағыт, әлеуметтік саланың басымдықтарына байланысты сапалық көрсеткіш. Жалпы экономикалық мақсаттардың әлеуметтік нәтижелерге сәйкестігі және оның ішінде, салық жүйесінің жекелей әлеуметтік салаларға тигізетін әсері (сапалық) оның салдарларының екінші өлшеуіші бола алады. Біздің ойымызша екеуі де бір бірімен байланыста болғандықтан салық жүйесінің әлеуметтік салдарларын анықтау үшін екі бағытты да қолдануға болады. Кез келген, мейлі экономикалық болсын, мейлі әлеуметтік құбылыстар болсын, олар сандық және сапалық параметрлермен бағаланады. Әдетте алынған нәтиженің сапалық жағын «критерий», ал сандық жағын «көрсеткіш» деп атайтыны белгілі. Сондықтан, әлеуметтік салдарларды анықтаудың екі бағыты да бір бірін толықтырып отыратын ұғымдар.

Мәселенің осылай қойылуы қазіргі кездегі Қазақстандағы салық саясатын қалыптастыру және оны талдау кезінде маңызды рөл атқарады. Оның үстіне аталған мәселе турасында зерттеулер де аз және проблемалық сипатқа ие. Енді оларға толығырақ тоқталып өтеміз. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы – адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары». Бұл жағдайлар мемлекет және оның салық жүйесі сияқты реттеу тетіктері үшін негізгі және жоғарғы конституциялық мақсаттар мен талаптарын анықтайды. Сондай-ақ, олар салық жүйесінің әлеуметтік салдарларын анықтауға бағыт бере отырып, әдістемелік жағынан маңыздылығы жоғары Конституциялық мақсаттарға сәйкес келетіндердің және оның іс жүзіне асырылуына жағдай жасайтындардың барлығы да әлеуметтік тұрғыдан сәйкес деп саналады және керісінше аталған мақсаттарға сәйкес келмеуі салық жүйесінің және оның функциялары мен міндеттерінің жүзеге асырылуының тиімсіздігіне әкеледі.

Экономикалық саладан қарағанда әлеуметтік саланы зерттеудің күрделілігі әлеуметтік көрсеткіштердің нақты болмауы және әлеуметтік үдерістердің жан-жақты болуына тікелей байланысты. Оның барлық ресурстарын, элементтерін толықтай пайдалану мүмкін емес. Нәтижесінде ол салық жүйесінің әлеуметтік салдарларын анықтау критерийлерінің қиындауына әкеліп тірейді.

Ең алдымен жанама критерийлерге тоқталуды дұрыс деп таптық. Өйткені, салық жүйесінің негізгі әлеуметтік-экономикалық мақсаты фискалды саясаттың жүзеге асырылуы болып табылады. Фискалды қызметті орындай алмайтын кез келген салық жүйесі мейлі әлеуметтік тұрғыдан, мейлі экономикалық тұрғыдан ұтымды деп саналуы неғайбыл. Дегенмен де, біздіңше фискалды функцияның орындалуы жанама критерийлерге жатады, өйткені ол қаржылық ресурстардың мемлекеттік бюджетке жұмылдырылуы арқылы қайтадан бөлінуін, оның ішінде әлеуметтік бағыттарға жұмсалуын білдіреді. Аталған үдеріс: салық салынудан басталып – бюджет – қаржының (салықтық түсімдерден жиналған) әлеуметтік салаларға бөлінуімен аяқталады, яғни салық әлеуметтік үдерістерге бюджет арқылы жанама түрде әсер етеді. Сондықтан, фискалды функцияның орындалуы салық жүйесінің әлеуметтік салдарларын анықтаудың тікелей критерийлері бола алмайды. Десе де, аталған көрсеткіш арқылы салық жүйесінің қызмет ету нәтижесін байқауға болады, өйткені ол салық жүйесінің барлық деңгейін қамтып отырады. Сонымен бірге, аталған көрсеткіш алынған нәтижені саралауға, сондай-ақ қалыптасқан жағдайды басқа елдермен салыстыруға мүмкіндік береді. Келтірілген жанама критерийдің осалдығы сол, нақты салықтық түсімдер тек қана салық жүйесінің ұтымды құрылғанына емес, елдегі макроэкономикалық жағдайларға да байланысты екендігі.

Салық салудың әлеуметтік салдарларын анықтау кезінде жоғарыдағы көрсеткіш аздық етеді. Өйткені, салық механизмінің әлеуметтік салдарларын мемлекеттік шығындар арқылы қарастыру, ол салықтардың фискалды саясаттың тетігі ретінде жиынтық сұраныс деңгейіне және сәйкесінше экономикалық өсу мен халықтың жұмысбастылығына, бір сөзбен айтқанда әлеуметтік салаларға қалай әсер ететіндігін көрсетеді. Сондықтан, салықтық- бюджеттік кірістер мен бюджеттен бөлінетін әлеуметтік шығыстардың мөлшері туралы талдаулар жасау артық емес. Бюджеттен бөлінетін әлеуметтік шығыстардың жалпы бюжет шығысы мен жалпы ішкі өнімге шаққандағы үлесі салық салудың әлеуметтік мәселені шешудегі атқаратын рөлін көрсете алады:

T=Si /W∗100 немесе Si /G∗100 (1)

мұндағы: T – салық жүйесінің әлеуметтік салдарының жанама көрсеткіші (бюджеттің жалпы шығысындағы әлеуметтік шығыстардың үлесі);

Si – есепті салық жылындағы нақты бюджеттен бөлінген әлеуметтік шығыстардың мөлшері;

W – есепті салық жылындағы бюджеттен бөлінген жалпы шығысының мөлшері.

G – жалпы ішкі өнімнің мөлшері.

Бюджет шығысындағы әлеуметтік бағыттарға жұмсалатын шығыстардың үлесі неғұрлым жоғары болса, салық саясатын әлеуметтік жағынан ұтымды деп айтуға болады. Ал, керісінше болған жағдайда салық саясатының жағымсыз салдарының пайда болатындығын байқауға болады. Яғни, мемлекеттің әлеуметтік салаға қомақты қаржы жұмсауға шамасы келмейді, немесе салықтық түсімдердің аз болу себебінен оның аталған шығындарды қалтасы көтермейді. Әлеуметтік бейімделген экономикаға қол жеткізу үшін тұрғындардың өз деңгейінде білім алуына және олардан өнімділігі жоғары жұмыс күшін талап ету үшін аталған мақсатта бөлінетін бюджет шығысынан аянбау керек. Мұндай жағдай толық түрде қазіргі кездегі әлемдік даму үрдістермен сәйкес келеді: жаһандануға ұмтылған әлем инновациялық, интеллектуалдық және рухани өсуге интенсивті түрде ұмтылып отыр. Адам тек қана негізгі ғана емес, сонымен бірге қоғамның экономикалық, әлеуметтік және гуманитарлық даму факторына айналды.

Әлеуметтік міндеттердің көлемін мемлекеттен түрлі әлеуметтік мәселелерді шешуге арналған қаражаттың әр адам басына шаққандағы мөлшері ретінде анықтауға болады мысалға АҚШ долларымен. Мұндай жағдайда, Q сандық мәнін мынандай формула арқылы анықтауға болады.

Q=

∑i=1

k

Si

N (2)

мұндағы: Q - әлеуметтік мәселелерді шешу үшін жан басына шаққандағы мемлекеттен бөлінген қаражаттардың мөлшері, АҚШ долларымен.

Si- әлеуметтік міндеттерді шешу үшін мемлекеттен бөлінген қаражат мөлшері.

k- мемлекеттегі шешілетін жалпы әлеуметтік міндеттердің саны.N- мемлекеттегі тұрғындар саны.

Бұл да жоғарыда атап өткеніміздей, мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатындықтан салық салу салдарын анықтаудың негізгі көрсеткіштерінің біріне жатпайтындығында. Фискалды функцияның

орындалуымен бірге салық салудың әлеуметтік ықпалының қандай екенін тұрғындардың өмір сүру деңгейі арқылы жанама түрде сипаттайтын басқа сандық көрсеткіштерді қарастырып өтуге болады. Баршаға белгілі салық жүйесі макроэкономикалық құралдардың бірі болып табылатындықтан соған қатысты басқа да құндық қатынастар, мысалға, жалпы ішкі өнім, тұтыну қоры, тұрғындардың нақты табыстары, тұрғындардың жұмыссыздық деңгейі, жұмысшылар мен қызметкерлердің, оның ішінде әсіресе әлеуметтік салада қызмет етіп, бюджеттен қаржыландырылатын ұйым қызметкерлерінің орташа еңбек ақысының мөлшері (әлеуметтік ұйымдар және коммерциялық емес ұйымдар) және т.б.

Ендігі кезекте, салық салудың жоғарыда аталған тікелей салдарларын, яғни, салық сала отырып төлеушінің (әсіресе материалдық жағынан аз қамтылған) әлеуметтік-экономикалық жағдайына тікелей әсер ету жағдайын қарастырамыз.

Салық ауыртпалығын бірнеше түрге бөлініп қарастырады: экономиканың (мемлекеттік тұрғыдан) салық ауыртпалығы, халықтың салық ауыртпалығы және жұмысшы мен кәсіпорындардың салық ауыртпалығы. Осылай бөлу арқылы қалыптасқан иерархияны ұстана отырып, салық ауыртпалығын екі аспектіде қарастыруға болады: макродеңгей, яғни салық салу ауыртпалығының тұтастай бір елге (экономикаға және тұтастай халыққа тигізетін әсерін қарастыратын болса), микродеңгей – аталған ауыртпалықтың әлеуметтік топтарды құрайтын жұмысшының және қандай да бір кәсіпорындардың көтеретін салық ауыртпалығын қарастырады және оны келесі сурет арқылы көрсетуге болады (9-сурет).

9-сурет - Салық ауыртпалығын есептеудің негізгі аспектлері

Салықтардың түсіретін ауыртпалығы турасындағы мәселе шаруашылық қызметтің барлық агенттерін алаңдататын сұрақ:

өз территориясындағы шаруашылық қызметті басқарушы және одан түскен табысты (салық түріндегі) мемлекеттік және әлеуметтік өмірдегі басқа салалар пайдасына қайтадан бөліп беруші субъект ретіндегі мемлекет;

Салық ауыртпалығы

Макроэкономикалық Микроэкономикалық

Экономиканың салық

ауыртпалығы

Кәсіпорындардың салық ауыртпалығы

Жұмысшының салық

ауыртпалығы

Халықтың салық ауыртпалығы

мемлекеттің әсер етіп отыратын объектісі және кәсіпкерлік қызметтен түсетін табысты, соған сәйкес салық базасын қалыптастыруды қамтамасыз ететін өзіндік кәсіпкерлік қызметтің субъектісі ретіндегі ұйымдар мен кәсіпорындар;

өзінің өмір сүруі мен жан – жақты дамуын қамтамасыз ететін, кәсіпкерлік қызметтің қатысушысы және мемлекеттің өмір сүруіне қатысатын – жалдамалы жұмыскерлер.

Салық ауыртпалығын салық жүйесінің сапалық көрсеткіші ретінде де қарастыруға болады, өйткені, дұрыс жолға қойылған салық жүйесі қаржы ресурстарымен мемлекеттің қажеттілігін ғана қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен бірге салық төлеушілердің ынтасын төмендетпеуі, әлеуметтік жағдайын әлсіретпеуі керек және оларды шаруашылық жүргізудің тиімділігін арттырудың жолын іздестіріп отыруға міндеттеуі тиіс.

Кез келген салық саясатының сапалық сипаты болып оның қоғамның экономикалық және әлеуметтік өміріне түсіретін ауыртпалығының мөлшері табылады. Сонымен бірге салық ауыртпалығының көрсеткіші елдегі немесе белгілі бір аймақтағы әлеуметтік – экономикалық жағдайдың қандай екенін немесе ондағы әлеуметтік – экономикалық саясаттың бағытын білдіретін маңызды көрсеткіш болып табылады.

Заңды тұлға немесе жеке тұлға үшін макродеңгейдегі салық ауыртпалығының деңгейінің маңыздылығы шамалы, өйткені, бюджетке немесе бюджеттен тыс қорларға төленетін салық сомасы оның табысынан алынады, сондықан, салық ауыртпалығын сипаттайтын нақты көрсеткіш қажет. Сонымен бірге, макродеңгейдегі анықталған салық ауыртпалығы мен тұрғындар мен кәсіпорындар көтеретін ауыртпалықты салыстыруға болмайды, өйткені, бұл сол аймақтағы әлеуметтік топтар, тұрғындар және кәсіпорындарға тікелей қатысы жоқ. Сондықтан, салық ауыртпалығының мөлшерін әлеуметтік топтарға да қатысты қарастырудың қажеттілігі туындайды.

Келесі кезекте кәсіпорындардың салық ауыртпалығын қарастыратын болсақ, кәсіпорындардағы салық ауыртпалығын анықтаудың түрлі жолдары кездеседі және бүгінге дейін оны анықтаудың бірыңғай көрсеткіші жоқ. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің салық ауыртпалығына кешенді түрде баға беру, олардың экономикалық белсенділігіне салық ауыртпалығының қалай әсер ететіндігін анықтауға мүмкіндік береді. Ал, нақты бір кәсіпорынның салық ауыртпалығын анықтау әдісі макродеңгейдегі сияқты, салық төлеушінің төлеген салық сомасының оның табысына қатынасына тең.

Шаруашылық жүргізуші субъектлердің салық ауыртпалығын бағалау

Салықтардың сатудан түскен табысқа қатынасыСалықтардың таза пайдағы қатынасы Салықтардың баланстық пайдаға қатынасыСалықтардың қосылған құнға қатынасы

10 сурет - Шаруашылық жүргізуші субъектілердің салық ауыртпалығының сандық көрсеткішін есептеу әдістемесі

Шаруашылық жүргізуші субъектілердің салық ауыртпалығын анықтау әдістерінің бірі төленген барлық салық сомасының сатудан түскен табысқа қатынасы.

K=S /Tc∗100 (3)

мұндағы: K- кәсіпорындардың салық ауыртпалығы; S – жеке табыс салығын қоспағандағы төленген нақты салықтар сомасы; Tс – кәсіпорынның негізгі қызметінен, яғни тауарларды (қызмет,

жұмыс) сатудан түскен табысы.Аталған көрсеткіш негізінде сатудан алынатын түсімдегі салықтың үлесі

анықталады. Бірақ, аталған әдістің кемшілігі сол, сатудан түскен түсім барлық салықтардың төлем көзі болып табылмайды.

Келесі әдіс, төленген салықтардың таза пайдаға қатынасы. Бұл әдіс салық ауыртпалығын дәлме-дәл анықтауға мүмкіндік бере алмайды, өйткені, ондағы салық ауыртпалығы алдын ала шамамен анықталған пайдаға қатысты анықталады және жанама салықтар мен тікелей салықтардың халыққа жүктелу деңгейі әр түрлі болатындығы есепке алынбайды.

Салық ауыртпалығын анықтаудың келесі әдісі шаруашылық жүргізуші субъектілер төлеген салықтардың қосылған құнға қатынасы. Қосылған құн өз кезегінде кәсіпорынның жалпы табысын білдіреді және ол барлық салықтардың әмбебаб төлем көзі болып табылады. Бұл көрсеткіш барлық типтегі өндірістердегі салық ауыртпалығын анықтауға мүмкіндік береді.

Аталған салық ауыртпалығын анықтау келесі формула арқылы жүзеге асырылады:

K= S

T (4)

мұндағы: K- кәсіпорындардың салық ауыртпалығы; S – жеке табыс салығын қоспағандағы төленген нақты салықтар сомасы;

T – қосылған құн және ол келесі түрде беріледі:

T=A+Ea+Sa+Sk+Sak+P ,

мұндағы: А- амортизациялық аударым; Eа – еңбек ақы; Sa – әлеуметтік салы; Sk – қосылған құнға салынатын салық; Sak – акциз; P – пайда.

Салық ауыртпалығын анықтаудың келесі әдісінде амортизациялық

аударымның салық ауыртпалығының мөлшеріне тигізетін әсерін болдырмау үшін жаңадан жасалған құн қолданылады. Жаңадан жасалған құн қосылған құннан амортизациялық аударымды алып тастау арқылы анықталады.

Аталған әдістерді қолдану кезіндегі туындайтын сұрақтың бірі, шаруашылық жүргізуші төлейтін салықтардың қатарына қандай салықтардың жататындығы. Шаруашылық жүргізуші субъектілер төлейтін және олардың экономикалық қызметіне әсері жоқ салық – жеке табыс салығы. Сондықтан, салық ауыртпалығын есептеу кезінде аталған мәселені естен шығармаған дұрыс.

Салық салудың әлеуметтік салдарларын анықтауға негіз болатын негізгі және жанама көрсеткіштерді анықтау арқылы аталған салдарлардың анықтаудың сәйкесінше жанама және тікелей критерийлерін бөліп көрсетуге болады: тікелей – салық ауыртпалығының өсу деңгейі мен халықтың табысы немесе олардың тұрмыс деңгейінің өсу қарқынының салыстырмалы көрсеткіші, яғни, халықтың табысының өсу қарқыны салық ауыртпалығының өсу қарқынынан жоғары болса салық салу салдары жағымды, керісінше болған жағдайда тиімсіз; жанама – бюджеттен бөлінетін әлеуметтік шығыcтардың өсу қарқыны мен халықтың салық ауыртпалығының салыстырмалы өсу деңгейі, сәйкесінше, әлеуметтік шығыстардың өсу қарқыны салық ауыртпалығының өсуінен жоғары болса, салық салудың жанама салдары жағымды, ал, салық ауыртпалығының өсу қарқыны әлеуметтік шығыстардың өсу қарқынынан басым болса, аталған салдарды жағымсыз деуге негіз бар: мұнда салық ауыртпалығы жоғарылап, ал, одан көретін халықтың пайдасы төмендейді (11-сурет).

Қоғамда әлеуметтік-экономикалық жағдай қалай қалыптасса да, салық жүйесі келесі талаптарға сәйкес болуы шарт:

Микродеңгейдегі салық ауыртпалығы

Салық ауыртпалығының төмендеуі мен халық табысының салыстырмалы түрдегі өсу қарқыны

Макродеңгейдегі салық ауыртпалығы Бюджет шығысындағы әлеуметтік шығындардың үлесіЖан басына шаққандағы бюджеттің әлеуметтік шығындары

Салық салудың әлеуметтік салдарларын анықтаудың жанама критерийіСалық салудың әлеуметтік салдарларын анықтаудың тікелей критерийі

Халықтың салық ауыртпалығының төмендеуі мен бюджеттен бөлінетін әлеуметтік шығындардың өсу қарқыны

Жанама көрсеткіштеріНегізгі көрсеткіштері

Салық салудың әлеуметтік салдарлары

Салықтық түсімдердің әлеуметтік салаларды қамту көлемі Салық ауыртпалығының мөлшері

Макро және микро деңгейде салық ауыртпалығы төмендеп, табыс мөлшері мен әлеуметтік қамтылу көлемінің жоғарылауы салық салудың жағымды әлеуметтік салдарын білдіреді

өзінің фискалды ықпалын тұрғындардың кедей топтарына максималды түрде азайтуы керек;

тұрғындардың әлеуметтік жағдайын көтеру барысында жасалынатын шараларды жүзеге асыруға қатысуы;

әлеуметтік жағынан аз қамтылған тұрғындарға қолдау көрсетуі (зейнеткерлер, мүгедектер, балалар және т.б.) қажет;

11-сурет - Салық салудың әлеуметтік салдарларын анықтау критерийлері

Қазіргі кезде елімізде қолданылып отырған салық механизмнің әлеуметтік проблемаларды шешудегі рөлін және оның әлеуметтік салдарларының қаншалықты екендігін жоғарыдағы критерийлерді салыстырмалы түрде практикалық талдау арқылы баға бере аламыз.

2.2 Мемлекеттің әлеуметтік дамуына әсер ету тұрғысындағы Қазақстанның қазіргі кездегі салық жүйесі

Экономикалық үдерістердің әлеуметтік мәні салық жүйесін құру барысында анық көрінеді. Нарықтық экономика жағдайында салықтар мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатын жүзеге асыру кезінде халық пен мемлекет арасын дәнекерлей отырып, негізгі құралдың бірі ретінде қызмет етеді. Сондықтан, салықтық қатынастардың сипаты, салық жүктемесінің бөлінуі, оның ауыртпалығы, салық түсімдерінің орталық пен аймақтар арасында бөлінуі, салық ережесінің екі жақты сақталуы көбінесе мемлекеттің өз ісінде басшылыққа алып отыратын құнды басымдықтарын, қоғамның жағдайын білдіретін көрсеткіш болып табылады. Салауатты қоғам өз мүшелерінің тұрмыс жағдайын олардың әлеуетін толық жүзеге асыру арқылы көтеруге; негізгі жағдайы әлеуметтік әділеттілік қағидатын сақтау болып табылатын қоғамдық өзара келісімге қол жеткізуге; олардың сыртқы және ішкі қауіпсіздігін сақтауға мүдделі. Аталған міндеттерді шешудің қажетті алғы шарты болып тиімді түрде қызмет ететін салық жүйесі табылады. Халықтың әлеуметтік жағдайын жасауда қазіргі кезде салық жүйесінің қаншалықты үлес қосып отырғандығын оны жан- жақты сипаттай отырып біле аламыз.

Нарықтық қатынастардың жылдам таралуы және әлеуметтік- экономикалық құрылымның жағдайы мемлекеттен бюджетті жаңа қағидаттармен қалыптастыруға бағытталған шаралардың орындалуын талап етті. Барлық экономикалық реформалар сияқты, Қазақстанда да салық жүйесін қалыптастыру дамыған шет елдерден көшіру жолымен жүзеге асырылды. Тәуелсіз Қазақстанның өз салықтық жүйесін құруы ең негізгі де, бірінші стратегиялық міндеттерінің бірі болды.

Жалпы Қазақстандағы салық жүйесінің ерекшеліктері бар, өйткені, нарықтық экономикасы дамыған елдерге қарағанда бізде әлеуметтік- экономикалық даму жағдайымыз дамудың төменгі сатысында тұр, экономикамыз шикізат өндірісіне бағытталған, қоғамға батыс елдеріне қарағанда терең әлеуметтік мәселелер тән. Осыған орай біздіңше, республикадағы салық жүйесінің кейбір тұстары елдегі әлеуметтік жағдайларға сәйкес келмейді және ол жағымсыз түрдегі әлеуметтік салдарларға әкеледі.

Мәні жағынан, алғашқы тәуелсіздік алған жылдары Қазақстандағы салық заңнамасы көп жағдайда КСРО аймағында қызмет еткен салық салу ережесін сақтады, бұл сол кезде экономикалық көзқарас бойынша ойға сыйымды да еді, өйткені, нарықтық құрылым енді енгізіле бастаған, ал шаруашылық

субъектілері мемлекеттің меншігінде болды. Екінші жағынан, 1991 жылы Қазақстан аталған жүйедегі түбірімен өзгеріп, халықаралық тәжірибеге сүйенуге дайын емес еді. Оны жүйелі түрде меңгеруге және біздің ерекшелік жағдайымызға бейімдеуге отандық мамандарға тәуелсіз объективті себептерге байланысты аз уақыт керек болған жоқ.

Қазақстанның салық жүйесінде 16 жалпы мемлекеттік, 10 жалпы бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдар және 19 жергілікті салықтар мен алымдарды (мысалға, соның бірі, қалалық жолаушы тасымалдау көліктерін дамыту үшін алынатын алым), сондай-ақ, арнайы бюджеттен тыс қорларға аударылатын аударымдарды (Жол қоры, ҚР экономикасын қайта құру қоры, кәсіпкерлікті құру мен қолдау қоры) қарастырды. Аталған аударымдар шаруашылық субъектілері тарапынан әділетті түрде наразылық туғызды, өйткені солардың салдарынан салықтық ауыртпалық біршама жоғарылаған болатын, өндірілетін өнімдер мен қызметтердің шығыны және бағасы көтерілді, одан басқа, барлық салықтар мен алымдар төленгеннен кейін компанияның меншікті пайдасының бір бөлігіне тағы салық салынды.

1992-1994 жылдары салық заңдарына мақсаты салық жүйесін бір ғана өзгерген экономикалық жағдайға қарай «бұрмалау» болып табылатын жүйелі түрдегі түзетулер енгізілді. Бұл түзетулер оның түп негізін өзгерте алған жоқ. Оның ішінде, көбі белгілі бір топтардың немесе салалардың, тіпті бір компаниялардың мүддесін көздейтін салықтық жеңілдіктерге қатысты болды. Осыдан барып, 1995 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» заң күші бар жарлығы қабылданардың алдында Қазақстанда салық мәселелері Қазақстан Республикасы Президентінің үш жарлығымен және қырық беске жуық заңдармен реттелген болатын.

Сөйтіп, Қазақстанның салық жүйесі шаруашылық субъектілерінің қызметіне кері әсер ете отырып, шамадан тыс тиімсіз, күрделі, басқаруға қолайсыз болып қалыптасты. Кез-келген іскерлік бастаманың тамырына балта шабатын, жеке заңды бизнесті пайдасыз ететін әдеттегіден тыс жоғары салық ауыртпалығының кесірінен салық төлеушілердің жүйелі түрде табыстарын жасыруы, салықтарға деген жағымсыз көзқарас, жаппай, мүмкіндіктің барынша одан жалтаруға тырысуы сияқты зардаптардың туындауына әкелді. Ал бұл, өз кезегінде төленбеу дағдарысына, бюджетке түсетін түсім бойынша жетіспеушіліктің ай сайын өсіп отыруына жағдай жасап, түптеп келгенде ол әлеуметтік салаларға кері әсерін тигізді: еңбек ақылар, зейнетақы мен жәрдемақылар өз уақытында төленбеді. Салықтарды төлеуге деген ынтаның төмендігі бір ғана салық бойынша бірнеше салық мөлшерлемесінің, көптеген салық жеңілдіктерінің болуы сияқты салық

төлеушілердің заңды түрдегі теңсіздігін тереңдете түсті. Пайдаға салынатын салық бойынша 0-ден 70% -ға дейін 9 түрлі салық мөлшерлемесі және оны төмендету түріндегі және аталған салықтан босатылу бойынша 37-ден астам жеңілдіктер қолданылды.

Әрине, бұндай жағдайдың ұзақ уақыт жалғасуы мүмкін емес еді: Қазақстанның ең басында әкімшілік-әміршілдік жоспарлы экономика қағидасына негізделген салық жүйесі ертеден оның мемлекеттік тәуелсіздігін алғаннан кейін салық салудың өзіндік позитивті жолын қарастыру елдің әлеуметтік- экономикалық дамуында айтарлықтай кедергі болды.

Осылайша, тәуелсіз Қазақстанның салық жүйесінің дамуының кезеңдері қалыптасты. Салық жүйесінің дамуының алғашқы бес жылдығы, 1991-1995 жылдарын Қазақстанның өзіндік салық жүйесінің экономикадағы нарықтық қатынастармен үйлестіріле отырып қалыптаса бастауымен ерекшелінеді. 1994 жылғы салық жүйесіндегі өзгерістер нәтижелі тұжырым жасауға мүмкіндік берді. Қатаң салық саясаты өте үлкен салық мөлшерлемесіне қарамастан, “салық қақпанына” әкелді. Осыдан барып, ҚР-ғы салық реформаларының басты мақсаттары келесі мәселелерді қамтыды:

1) Нарықтық қатынастарды ынталандыру, әсіресе: - кәсіпкерлікті қолдау;- мемлекеттік бюджет жүйесінің тек қажетті қажеттіліктерін

қанағаттандыру;- жеке салық төлеушінің кәсіпкерлікке ынталандырылуы;- салық салу бойынша кең заң шығарушылық базалар тәртібі;- екі-үш еселік салық салудан пайданы қорғау механизмін құру.2)Салық салуда көзделген әділеттілікке жету:- халықтың аз қамтылған бөлігін әлеуметтік қорғаумен қамтамасыз ету,

табыс алу көзіне қарамастан, салық салудың бірдей шкаласын құру;- мемлекеттің ұлттық және жергілікті мүдделерін есепке алу;- салық салу жүйесін құрудың әлемдік деңгейде пайдалануға

ынталандыру. Осы мақсаттарға байланысты ҚР-дағы салық жүйесін өзгертуге және

халықаралық стандарттарға сәйкестендіруге тырысушылық болды. Қазақстан ТМД елдерінің ішінде ең алғашқылардың бірі болып

прогрессивті салық мөлшерлемесін құрастырып, практикаға енгізді. Маңызды жаңалықтардың бірі болып, 1997 жылдың шілде айынан бастап салық есебінің қаржылық тәртіпті қатайта түсетін, салықтық және салықтық емес төлемдер бойынша бюджетпен есеп айырысудың есепке жатқызу және одан қайтіп бас тартуды қысқартатын кассалық әдісінен есептеу әдісіне ауысуы болып табылады. Мысалға, салықтық және салықтық емес түсімдер бойынша бюджетпен есеп айырысудың күмәнді үлесі 1997 жылы 8,43% құрайтын болса, 1998 жылы 0,16% дейін төмендеді, сөйтіп 1999 жыдан

бастап республикада бюджетпен есеп айырысу «қолма - қол ақшамен» жүзеге асырылады.

Айта кету керек, 1995 жылы негізі салынған салықтар құрылымы бүгінгі күнгі Салық кодексінің іргетасын қалады (2002 жылдың 1-қаңтарынан бастап күшіне енген). Оның қабылдануына негіз болған жағдай, елдегі салықтық қатынастарды реттейтін салықтар туралы нормалар мен ережелерді жүйелендіруің қажеттігі, бюджетке қатысты, фискалды органдарға және салық төлеушілерге қатысты мемлекеттік органдармен құқықтық арақатынасты нығайту.

Мемлекет тек қана ірі кәсіпорындардың салық әкімшілігін жетілдірумен ғана айналысқан жоқ, сонымен бірге экономиканың қайта өңдеу саласының дамуын салықтық ынталандыру бойынша кешенді түрдегі қадамдарды жүзеге асырып отырды. 1999-2001 жылдары үкіметпен отандық кәсіпорындарды мемлекеттік қолдау бойынша бірқатар шаралар қабылданды: 2003 жылдың қаңтарына дейін өзінің меншікті өндірісінің тауарларына салынатын қосылған құн салығы бойынша нөлдік мөлшерлеме енгізілді, машина жасау, тері өңдеу, тігін, аяқ киім, резиналық және пластмассалық заттар өндіру, ауылшаруашылығы өнімін өндірушілері және химиялық өнеркәсіп саласындағы төленетін салықтардың және айыппұл санкцияларының төлеу мерзімін ұзарту.

Жалпы, аталған мерзімде елімізде бұрынғы салық заңдылығында негізі қаланған және экономикалық негізі сақталған және салық жүйесі туралы ережелердің бәрін қамтитын, бірыңғай құжат Салық Кодексін енгізу барысында ірі дайындық жұмыстары жүргізілді. Онда, салықтық құқықтық қатынастарының қатысушыларының міндеттері мен құқықтары анықталған, салықтық міндеттемелердің орындау үрдісінің регламенті, салықтық бақылауды жүзеге асырудың ережелері белгіленген, салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің тізімі, сондай – ақ, салық жүйесінің қызмет етуі үшін қажетті барлық маңызды ұғымдар мен тетіктер анықталған.

2001 жылдағы Салық Кодексінің қабылдануы мемлекеттің нарықтық қатынастарды тереңдету бойынша қабылданған маңызды шешімдерінің бірі болды. Салық заңнамасын жетілдіру мақсатты бағытталған және бюджетке түсетін түсімнің көлемін салық ауыртпалығын жоғарылатпай-ақ көбейтуге бағытталған шаралар жиынтығы. Аталған заңнаманың басты мақсаты да сол болған еді. Оның нәтижесін келесі кестеден байқауға болады (1-кесте).

1-кесте – 2004-2010 жылдардағы мемлекеттік бюджет кірісіндегі салықтық түсімдердің өсу қарқыны

(млрд.тг.)

Бюджет кірісі

2005ж

2006ж

2007ж

2008ж

2009ж

2010ж

Өсу қарқыны (алдыңғы мерзіммен салыстырғанда,

%2006ж

2007ж

2008ж

2009ж

2010ж

Салықтық түсімдер, млрд.тг.

635,7

750,7 947,2

1186,1

1998,3

2209,0

118 126,2

125,2

168,5

110,5

Корпорациялық табыс салығы

169,0

207,3 272,6

382,8

834,3

776,6

122 131,5

140,4

217,9

93,0

Жеке табыс салығы

68,5 77,3 93,2 98,5 122,9

165,0

113 120,5

105,6

124,8

134,2

ҚҚС 213,6

175,8 231,3

242,9

343,9

489,5

110 131,5

105,0

141,6

142,3

Әлеуметтік салық

124,2

133,8 157,6

167,9

197,3

236,5

107,7

117,8

106,5

117,4

119,8

Акциздер 21,8 25,4 26,9 29,9 33,4 47,4 116,6

106,1

110,8

111,7

141,9

Мүлікке салынатын салық

20,9 24,4 27,1 31,5 37,2 48,3 116,7

111,1

116,1

118,2

129,8

Жер салығы 5,4 5,3 5,4 5,9 6,9 7,9 98,7 102 108 116,1

114,4

Көлік құралдарына салынатын салық

6,3 5,0 5,0 5,9 7,0 8,4 79,4 102 117,5

118 120

Бонустар, роялти, өнімді бөлу бойынша ҚР үлесі, үстеме пайда салығы

6,3 7,6 13,1 115,2

187,5

151,9

120,4

171,1

188,5

162,6

80,8

Алыну көзі: ҚР ҚМ статистикалық бюллетені. №12. 2005-2010ж.

Соңғы 20010 жылдың қорытындысы бойынша салықтық түсімдердің өсу қарқыны алдыңғы жылмен салыстырғанда 110,5 пайызға көтерілген.ал, 2009 жылмен салыстырғанда өсу қарқынының төмен болуының бірден бір

себебі, 20010 жылдың тамыз айынан бастап жер қойнауын пайдаланушылардан түсетін барлық салықтық түсімдердің Ұлттық қорға жіберіле бастауы.

Бюджеттің қаншалықты толтырылуына мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік жағдайға әсер ету кезіндегі өз функцияларын қалай орындайтыны тікелей байланысты. Осы орайда жекелеген салықтардың атқаратын рөлі ерекше. Бюджетке түсетін салық сомасының көп бөлігін табысқа салынатын салықтар (корпорациялық табыс салығы және жеке тұлғалардың табысына салынатын салық), жанама салықтар (ҚҚС және акциздер), әлеуметтік салық және жер қойнауын пайдаланушыларға салынатын салық құрайды.

Корпорациялық табыс салығының салық салу объектісі салық салынатын табыс болып табылады, негізгі мөлшерлемесі 30 пайыз. Келесі салық салу объектісі болып, мөлшерлемесі Қазақстан Республикасының резиденттері үшін 15% мөлшерлеме, ал тұрақты мекемелер арқылы қызметін жүзеге асыратын резидент емес тұлғалар үшін алынатын табыстардың түрлері бойынша 5%-тен 20%-ке дейін өзгеріп отыратын мөлшерлеме қолданылатын төлем көзінен салық салынатын табыс табылады. Үшіншіден – 15% мөлшерлеме бойынша салық салынатын тұрақты мекеме арқылы қызметін жүзеге асыратын, резидент емес заңды тұлғалардың таза табысы. Сондай-ақ, жоғарыда атап өткеніміздей ауыл шаруашылығын дамыту жағдайы әлеуметтік-экономикалық жағынан күрделі мәселенің бірі, осыған сәйкес салық заңдылығында аталған салық бойынша жеңілдік қарастырылған, мысалға, негізгі құралы жер болып табылатын заңды тұлғаларға төмендетілген салық мөлшерлемесі қолданылады, яғни, 10% салық мөлшерлемесі қолданылады.

Корпорациялық табыс салығы бойынша, коммерциялық емес ұйымдар және әлеуметтік салада қызметін жүзеге асыратын ұйымдар үшін (денсаулық сақтау, білім беру, ғылым, спорт, мәдениет саласындағы қызметтер) олар Салық Кодексіндегі белгіленген талаптарға сәйкес жұмыс жасағанда корпорациялық табыс салығынан босатылады. Яғни, әлеуметтік салада қызметін жүзеге асыратын ұйымдар, егер олар жылдық жиынтық табысының кем дегенде тоқсан пайызын грант, қайырымдылық көмек, өтеусіз берілген мүлік, өтеусіз негіздегі аударымдар мен қайырымдылықтар түрінде алынған табыстар, сондай ақ, қызметтің мынандай әлеуметтік сипаттағы түрлерінен: медициналық қызметтер көрсету, білім беру, тәрбие және оқыту, біліктілікті арттыру саласында қызмет көрсету, ғылым, спорт, мәдениет саласында қызмет, балаларды, мүгедектерді, қарттарды қорғау және оларды әлеуметтік қамсыздандыру саласында қызмет көрсетуден және кітапхана қызметін көрсетуден алынуға тиіс табысқа салық салынбайды.

Салық кезеңінде мүгедектердің саны қызметкерлердің жалпы санының кемінде 51 пайызын құрайтын болса, салық кезеңінде мүгедектердің еңбегіне ақы төлеу бойына жалпы шығыстың кемінде 51 пайызын (есту, сөйлеу, сондай- ақ көру қабілетінен айырылған мүгедекетер жұмыс істейтін мамандандырылған ұйымдарда кемінде – 35 пайыз) құрайтын ұйымдар да әлеуметтік салада қызметін жүзеге асыратын ұйымдарға жатады және аталған ұйымдарға корпорациялық табыс салығы салынбайды және қайырымдылық көмек, өтеусіз берілген мүлік аталған қызмет түрлерін жүзеге асыруға жұмсалатын болса, оған да салық салынбайды.

Жалпы корпорациялық табыс салығындағы кездесетін жағдайлар, оның ішінде, салық салу мақсатындағы амортизациялық саясат негізгі құралдарды жаңартуға итермелей отырып, әлеуметтік - экономикалық дамуға сәйкес келеді, ал, аталған әлеуметтік жағдайларды ескере отырып, әлеуметтік саясатты жүзеге асыруға ат салысады. Жекелеген жағдайда, қазіргі кезде заңды тұлғалардың табысына салынатын салықтарды есептеген кезде салық салынатын табыстан оның 3% шегінде әлеуметтік сала объектлерін ұстауға салық төлеушінің нақты жұмсаған шығындары, коммерциялық ұйымдарға өтеусіз берілген мүлік, 2005 жылдан бастап көмек алатын тұлғаның тарапынан берілген арыздың негізінде салық төлеушінің шешімімен демеушілік көмек, жеке тұлғаларға берілетін республика заңдарына сәйкес атаулы әлеуметтік көмек бойынша шығыстар алынып тасталынады.

Салықтардың әлеуметтік функциялары, әлеуметтік қорғауды талап ететін аз қамтылған тұлғалар ретіндегі мүгедектердің еңбегін пайдаланатын салық төлеушілерге салық салу кезінде көрінеді. Яғни, аталған салық төлеушілер салық салынатын табыстан мүгедектердің еңбегіне ақы төлеуге шығарылған шығыстар сомаларының 2 еселенген мөлшерінде және мүгедектерге төленетін жалақы мен басқа да төлемдердің есептелген әлеуметтік салық сомасынан 50 пайыз мөлшеріндегі соманы азайтуға құқығы бар. Кәсіпорындарға салық салудың әлеуметтік бағыттылығы сонымен бірге, корпорациялық табыс салығын салу мақсатында жылдық жиынтық табысты анықтау кезінде де байқалады, атап айтатын болсақ, жеке зейнетақы қорына жіберілген инвестициялық табыстар, міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы заңдарына сәйкес алынған және мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорының активтерін ұлғайтуға жіберілген инвестициялық табыстар және олар табыс бола тұра жылдық жиынтық табыстың құрамынан алынып тасталынады. Корпорациялық табыс салығының әлеуметтік аспектлерді қамтып отыратындығын, сонымен бірге жасалынатын шегерімдерден көруге болады. Сақтандыру сыйлықақылары бойынша шығыстар шегеріледі, әлеуметтік төлемдерге жұмсаған шығындар, оның ішінде: қызметкерлердің уақытша

еңбекке жарамсыздығына ақы төлеуге есептелген, жүктілігі мен босануы бойынша демалысына ақы төлеуге есептелген, өзінің еңбек міндеттерін орындауы кезінде мертігуіне немесе денсаулығының өзге де зақымдануына байланысты қызметкерге зиянды өтеуге бағытталған, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына әлеуметтік аударымдар бойынша есептелген шығыстар шегерімге жатқызылады. Мұнда, әрбір салық төлеуші кәсіпорындардың аталған әлеуметтік төлемдер мен өтемдерді шығарып отыруы ынталандырылады. Жасыратыны жоқ, соңғы кездерде аталған шығындарды шығаруға көптеген ұйымдар мен кәсіпорындар бастарын ауыртпайтын болған, өйткені олар жеке меншік болып табылады.

Сонымен бірге, амортизациялық саясатты жетілдіру және негізгі құралдарды жаңартуға жағдайлар жасау, Қаржы Министрлігімен жүргізілген бухгалтерлік есептегі есептеуді және салық салу мақсатында амортизациялық аударымдарды шегерімге жатқызуды салыстырмалы түрде талдау нәтижесінің негізінде 2008 жылдың 1-қаңтарынан бастап саластырмалы талдау қорытындысы бойынша анықталған, осы уақытқа дейін қызмет етіп келген салық заңы бойынша амортизациялық аударым есептеу негізінде тозуға неғұрлым икемді, тіркелген активтер топтары үшін жөндеу шығындарының амортизацияның шекті нормасы ұлғайтылды. 2010 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап көптеген салық төлеушілерге тіркелген активтерді ірі топтарға біріктіре отырып жөндеу шығындары мен амортизациялық аударымдардың жаңа шекті нормасы белгіленді. Бірақ, салық төлеушілердің пікірі бойынша, жаңа амортизациялық саясат тіркелген активтерді есептен шығару бойынша оншалықты оң нәтиже бермейді, керісінше оның жағдайын төмендетеді.

Жеке табыс салығы салық төлеу әдісі бойынша ерекшеленетін, екі салық салу объектісін бөліп көрсетеді: есептеу, ұстап қалу, және бюджетке аудару салық агенттерімен жүзеге асырылатын төлем көзінен салық салынатын табыс және салық сомасын есептеу мен төлеу жеке тұлғалардың өзімен декларация тапсыру негізінде жүзеге асырылатын, төлем көзінен салық салынбайтын табыс. Салық 2010 жылдың соңына дейін алынған жылдық табыстың мөлшеріне қарай, 5% тен 20%-ға дейінгі прогрессивті шкала бойынша төленді. (2008 жылдың 1-қаңтарына дейін 5% тен 30%-ға дейін болды). Бірақ, аталған шкаланың 15% бойынша салық салынатын дивидент, сыйақы, ұтыстар түріндегі табысқа және 10% мөлшерлеме бойынша салық салынатын адвокаттар мен нотариустардың табыстарына қатысы жоқ болды. 20010 жылдың қаңтарынан бастап жалпыға ортақ 10% мөлшерлеме арқылы салық салына бастады. Сонымен бірге, Қазақстанда жеке тұлғалардың табысын жалпыға ортақ декларациялау мәселесі осы күнге дейін қойылмай

келген болатын, 2010 жылдан бастап жеке тұлғалардың бәріне бірдей табыстарын декларациялауға дайындық жүргізілді.

Келесі бюджет кірісін қалыптастырудағы маңызды салықтардың бірі қосылған құнға салынатын салық. Есептеу тәртібі екі негізін қалаушы қағидаттан тұрады, оның біріншісі бюджетке төленетін салықтарды есептеу кезінде жеткізіп берушілердің тауарлары мен қызметтері бойынша шот- фактура негізіндегі төленген салық сомасын есепке жатқызу арқылы жүзеге асырылады. Есепке жатқызу барлық алынған тауарлар мен қызметтер бойынша, егер олар салық салынатын айналым мақсатына қолданылатын болса, оның ішінде инвестициялық тауарлар бойынша (негізгі құралдар, өндірістік ғимараттар мен үйлер). Екінші қағида – басқа елдермен аралық сауда қатынастарын жасаған кезде барлық екі жақты сауда қатынасын жасайтын Қазақстан Республикасының әріптес мемлекеттеріне пайдалынылады. Салық мөлшерлемесі екі түрлі: тауарлар, қызметтер және жұмыстарды ішкі рынокта сату және тауарлар импорты бойынша 15% мөлшерлеме және тауарлар экспорты мен халықаралық тасымалдауға нөлдік мөлшерлеме қолданылады. Нөлдік мөлшерлемені қолдану механизмі тауарларды жеткізіп берушілердің төлеген ҚҚС сомасын қайтарып алуын көздейді. Сонымен бірге, аталған салық бойынша ең төменгі салық салынбайтын айналым мөлшері қарастырылған: бір жылдағы сату бойынша айналымның мөлшері 15 мың айлық есептік көрсеткіштен аспайтын болса, ол тұлға ҚҚС бойынша салық төлеуші ретінде саналмайды.

Аталған салық бойынша да салық ауыртпалығы осыдан бес – он жылғы жағдайдан қарағанда әлде қайда төмендеген. Атап айтатын болсақ, алғаш енгізілген жылдары оның мөлшерлемесі 28% құрады, кейін 20% және 10%-дық мөлшерлеме, 2005 жылдан бастап 16%, 2008 жылдың қаңтар айынан бастап 15% мөлшерлеме енгізілді. 20010жылдан бастап 1 пайызға төмендеді, яғни, 14%-ға, 2008 жылдан бастап 13%-ға төмендету ұсынылып отыр (2-кесте). 2-кесте - 2004-2010 жылдардағы ЖІӨ -дегі ҚҚС- ның үлесінің өсу қарқыны

Жылдар Қосылған құнға салынатын салық, млн.тг. ЖІӨ-гі үлесі

2004 115159 4,4

2005 159913 4,9

2006 175936 5,3

2007 231338 5

2008 242955 4,4

2009 343926 5,8

2010 489572 4,8

Алыну көзі: ҚР Статистика агенттігінің мәліметтері 2004-2010жж.

Әдеттегідей салық мөлшерлемесінің төмендеуі салықтық түсімнің төмендеуіне емес, керісінше жоғарылауына әкелді.

Кестеден көріп отырғанымыздай, 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда шамамен 39%-ға жоғарылап отыр. Бұл, салық мөлшерлемесінің төмендеуі салық салынатын айналымның көбейіп, одан түсетін салықтық түсімнің жоғарылауына әкеліп отыр. 2010 жылы 2004 жылмен салыстырғанда 166% -ке артық орындалған немесе 3,0 есеге жуық. Ал, ЖІӨ -гі үлесі корпорациялық табыс салығынан кейінгі екінші орында тұр. Яғни, 4-6%-дың аралығында. Бұл көрсеткіш, қосылған құнға салынатын салықтың басқа салықтарға қарағанда салық жүктемесінің салыстырмалы түрде жоғары екендігін көрсетеді.

2006 жылдары Қазақстан Республикасының салық жүйесіне бюджеттен тыс қорларға аударылатын әлеуметтік төлемдердің бәрін өзіне біріктірген әлеуметтік салық енгізілді. Егер, 2006 жылы бюджеттен тыс қорлардың үлесі мемлекеттік бюджеттің 18,4%-тін құрайтын болса, онда 2007 жылы енгізілген әлеуметтік салық сомасының үлес салмағы 17,9%-ті қамтыды. Бұл, аталаған салықты енгізуден мемлекеттің ешнәрсе жоғалта қоймағанын байқауға болады. Үкіметпен әлеуметтік салық ставакасының ауыртпалығын төмендету барысында біраз жұмыстар жасалынып жатыр. 2005 жылдың шілде айынан бастап 26%-тік мөлшерлеме 21%-ке дейін төмендетілді. Мұнда да, ставаканың төмендетілгеніне қарамастан ол бойынша номиналды түсімнің ЖІӨ-ге шаққандағы мөлшері төмендеген жоқ. 2005 жылы әлеуметтік салық сомасының үлесі 15,3% болды, ЖІӨ -ге шаққанда 3,8%, 2006 жылы сәйкесінше 15,8% және 3,5% , 2007 жылы 15,4% және 3,5%, 2004 жылы 12,8% және 3,5%, 2009 жылы 9,4% және 3,0%, 20010 жылы 10,1% және 2,3%болды. Айта кету керек, 2008 жылдан бастап 20%-тен 7% -ке дейін регрессивті мөлшерлеме қолданыла бастады. Еңбек ақы қорына салынатын бұл салықтың ауыртпалығы аталған мөлшерлеме негізінде төмендей бастады. 2008 жылға дейін қолданылып келген салықтық шкала бойынша еңбек ақы мөлшері 500 долларға тең болған кезде салық ауыртпалығы 18,3% құрайтын болса, ал регрессивті шкала бойынша 13,8%-ға дейін төмендеді.

Құрамына жер, мүлік, көлік құралдарына салынатын салық кіретін және жергілікті бюджеттің тұрақты кіріс көзі болып табылатын тағы бір

салықтардың топтамасы, меншікке салынатын салықтар табылады. Аталған салықтарды есептеу мен төлеу тәртібі бәріне бірыңғай қолданылады. Оның әлеуметтік сипаты түрлі әлеуметтік топ өкілдерін, мысалы, Ұлы Отан соғысының ардагерлерін, көп балалы аналады, мүгедектер және т.б. салықтан босату арқылы көрінеді.

Бүгінгі күні Қазақстан Республикасында екі рет салық салуды және табыс пен мүлікке салық салудан жалтаруды болдырмау туралы шамамен 34 түрлі конвенция бар. Салық Кодексімен төлем көзінен ұсталынатын салық сомасы есептелінетін банктік салымдар арқылы салық конвенциясын қолдану механизмі қарастырылған. Салық конвенциясы заңға сәйкес қолданылған жағдайда салымның барлық сомасы, есептелген пайызымен қоса, резидент емес тұлғаға қайтарылады, бұл өз кезегінде Қазақстанның халықаралық шарттарды әкімшілдендіруін «ыңғайлы» жасайды.

Келісім-шарттың типіне байланысты Қазақстан аумағында қызметін жүзеге асырушылар жер қойнауын пайдалаушылар бір жолғы төлем болып табылатын, өндіруге құқық беретін – қол қойылатын және пайдалы қазбаның қосымша запасын табу кезінде алынатын –коммерциялық табу деп екіге бөлінетін бонус сияқты арнайы төлемнің түрін; пайдалы қазбаларды алу үдерісі кезінде жер қойнауын пайдалану құқығын беретін – роялти; өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесі – Қазақстанға тиеселі мұнайдың (Profit – Oil) бір бөлігі; үстеме пайдаға салынатын салық – пайданың ішкі нормасына байланысты есептелетін, мемлекетпен бекітілген нормативтен асқан табысқа салынатын салық;

Мұнай және газ өндірумен айналысатын ұйымдарда салық әкімшілігін жандандыру және олардың қызметінің жедел мониторингін жақсарту мақсатында жер қойнауын пайдаланушылармен жасалған келісім-шарттар шегінде Қазақстан Республикасы үкіметінің қаулысымен Салық комитетінің жаңа құрылымдық бөлімі – аймақаралық салық комитеті құрылған. Оның негізгі функциялары болып: мұнай газ саласында салық саясатын жетілдіру; салық төлеушілердің салықтар мен бюджетке төленетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің уақытылы және толықтай түсуін қарастыратын заңдылықты сақтауына бақылау жасау; халықаралық іскерлік операцияларда трансферттік бағалардың қолданылуына мемлекеттік бақылау жасау.

Салық заңнамасы шағын бизнес субъектілері үшін алатын табыстарының мөлшеріне және шағын бизнестің ұйымдық-құқықтық меншік нысанына қарай бірнеше (бір жолғы талон, патент, оңайлатылған декларация) арнаулы салық режимін қарастырады. Аталған арнаулы салық режимі төлем көзінен салық салынатын табысты және әлеуметтік салықты қоспағанда, корпорациялық (жеке) табыс салығын төлеудің айырықша тәртібін

қарастырады. Шағын бизнес субъектілері үшін салық салудың тиімді режимін бекіту осы топтағы салық төлеушілерге салық ауыртпалығын төмендету және салық салуды оңайлату арқылы оларды көлеңкелі экономикадан шығару мақсатына негізделеді. Сонымен бірге, орта және шағын бизнес өкілдерін мемлекет тарапынан қолдай отырып халықтың әлеуметтік- экономикалық жағдайын: жаңа жұмыс орындарын құру, рыноктағы бәсекелестікті жетілдіру, баға саясатын дұрыс жолға қоюға болады.

Шағын кәсіпкерлік субъектілері жыл өткен сайын артып келеді. Олардың үлесі, әсіресе қызмет көрсету саласында 50%-ке жуық. Өнеркәсіп өндірісі бойынша 12-13%, қайта өңдеу саласындағы үлесі 10-11% -ті құрайды.

Жалпы арнаулы салық режимі бойынша қызметін жүзеге асыратын салық төлеушілердің саны 2005 жылдың шілде айындағы мәлімет бойынша 578,2 мың субъектіні құрайды, оның ішінде заңды тұлғалар 13,3 мың субъект болса, жеке кәсіпкерлер саны 564,9 мың субъект. Олардан аталған жылдың жарты жылдығында түскен салық сомасы 13,4 млрд.теңге, оның ішінде заңды тұлғалардан түскені 5,5 млрд.теңге болса, жеке кәсіпкерлерден 7,9 млрд. теңге түскен. 2008 жылдың шілде айындағы мәлімет бойынша 10,9 млрд.теңге, 2007 жылдың осы мерзіміндегі түсім 8,3 млрд. теңгені құрап отыр.

Мемлекеттің әлеуметтік саясаты әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымды қалыптастыратын мейлі өндірістік- шаруашылық қызметпен айналысатын кәсіпорын болсын, мейлі сол кәсіпорында жұмыс істейтін жеке тұлға болсын олардың орташа деңгейдегі табыстарын салық салу жүйесі арқылы тегістеу мен қайта бөлуді білдіреді. Бұл, шағын және орта бизнес өкілдеріне, басқа да заңды тұлғаларға және жеке азаматтарға берілетін жеңілдік түрінде көрінеді және ол белгілі бір дәрежеде мемлекет пен салық төлеуші арасындағы кері байланысты білдіреді және әлеуметтік теңсіздікті аз да болса теңестіреді.

Аталған жеңілдік арқылы, жеке кәсіпкерлер 3000,0 мың теңгеге дейінгі табысынан жұмыскерлер санына қарай (110,0 мың *1,5%)1650 теңге немесе 24750 теңге (15 адам*1650 теңге), ал, заңды тұлғалар 6500,0 мың теңгеге дейінгі табысынан орта есеппен әр бір жалдамалы қызметкерлер үшін 5175 теңге (345,0 мың теңге *1,5%) немесе 12937,5 теңге (25 адам * 5175 теңге) үнемдеуге мүмкіндігі бар. Бұл жерде, салықтардың жұмысшылар табысын көбейтуді ынталандырудағы алатын орны бар екенін білуге болады. Сонымен бірге, арнаулы салық режимі арқылы қызметін жүзеге асыратын субъектілердің салық ауыртпалығы да жылдан жылға төмендеп келе жатыр. Қазақстан Республикасының Парламентімен «Салық салу мәселесі бойынша

кейбір заңдық актлерге енгізілетін өзгертулер мен толықтырулар туралы» заңда қарастырып өткендей, қосылған құн салығы бойынша есепке қою 2006 жылдан бастап 12000 еселенген АЕК – тен 15000 еселенген АЕК-ке дейінгі мөлшерге жеткізу мәселесі жүзеге асырылды. Бұл норма сату көлемі шағын субъектілерді қосылған құн салығы бойынша есепке қою және аталған салықты төлеуден босатады.

Сонымен қатар, 20010 жылдан бастап оңайлатылған декларация негізінде арнаулы салық режимін қолданатын шағын бизнес өкілдірінің салық ауыртпалығын орташа жалдамалы жұмысшылар санын жеке кәсіпкерлер үшін 15 адамнан 25 адамға дейін, заңды тұлғалар үшін 25 адамнан 50 адамға дейін көбейту және бір тоқсандағы шекті табысын жеке кәсіпкерлер үшін 4,5 млн. теңгеден 10,0 млн.теңгеге дейін, заңды тұлғалар үшін 9,0 –дан 25,0 млн. теңгеге дейін ұлғайту арқылы төмендету мәселесі 2008 жылы қарастырылып, 2009 жылы күшіне енгізілді. Онда, оңайлатылған декларацияның мөлшерлемесін жеке кәсіпкерлер үшін 3% - 5%-ке дейін (ал, 2009 жылға дейін ол 3%-7% болды), ал заңды тұлғалар үшін 3%-7% (ал, 2009 жылға дейін ол 4%-9% болды) төмендетілді, ал қазір оңайлатылған декларация негізінде қызметін жүзеге асыратын заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлерге бірдей 3% мөлшерлеме пайдаланылады (20010 жылдың 1 қаңтарынан бастап).

Бірыңғай жер салығы негізінде қызметін жүзеге асыратын шаруа қожалықтарының саны жылдан – жылға артып келеді. 2005 жылмен салыстырғанда 2010 жылы оның саны екі есеге жуық немесе 186882 субъектіге артқан. Одан түсетін салық сомасы, статистикалық мәліметтерге сүйенсек, 2006 жылы 379 млн.теңге, 2007 жылы -377 млн.теңге, 2008 жылы – 353 млн.теңге, 2009 жылы -351 млн.теңге, 2010 жылы- 376 млн.теңгені құрап отыр.

Патенттің құнына корпорациялық табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық, әлеуметтік салық, жер салығы, көлік құралдарына салынатын салық, жер учаскесін пайдаланғаны үшін төлем кіреді. Патент құнын есептеген кезде бюджетке төленетін салық сомасы 80% -ке кемітіледі. Алдыңғы жылдармен салыстырғанда 2006 жылдағы Салық Кодексінің ережесіне сүйенсек, онда барлық арнаулы салық режимі бойынша, оның ішінде ауыл шаруашылығы өнімін өндірушілерге қолданылатын салық режимінің аталған субъектілерге неғұрлым оңтайлы жағдай туғызғанын байқауға болады. Сонымен қатар, 2008 жылы алдыңғы жылмен салыстырғанда шағын бизнес субъектілерінен түскен салықтық түсімдер 31% -ға көп түскен, түсімдер үлесі 12- ден 14%-ке өсті. Осындай жетістіктерімен қатар аталған категориядағы субъектілерге салық салуда әлі де болса

кемшіліктер бар екені 2006 жылдың 6-науырызында экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігімен Астана қаласында салық заңнамасын талдау бойынша «дөңгелек үстөл» отырысында талқыланды. Онда арнаулы салық режимі негізінде қызметін жүзеге асыратын кәсіпкерлер үшін салық мөлшерлемесін әлі де болса төмендету керектігіне бірнеше негіздемелер келтірілді. Оның ішінде, аталған режимге сәйкес келетін кәсіпкерлердің орта есеппен 19% ғана оңайлатылған декларация негізінде қызмет ететіндігі сөз болды.

Қазақстанның Салық кодексінде мемлекеттік бюджеттерге түсетін бірқатар алымдар, төлемдер және мемлекеттік баж бекітілген. Барлық алымдар мен төлемдер бойынша мөлшерлемелер үкіметпен бекітіледі, кейбір жағдайда (сыртқы жарнамаларды орналастыру, ерекше қорғалатын жерлерді пайдаланғаны үшін төлемдер, орманды пайдаланғаны үшін төлемдер бойынша) жергілікті уәкілетті және орындаушы органдарға құқық беріледі.

Ірі салықтардың түрлері, әсіресе, қосылған құнға салынатын салық, корпорациялық табыс салығы, акциз, жеке табыс салықтары бойынша 2002 жылдан бастап ақпарттық жүйе жан-жақты жетілдіріліп келе жатыр. Ол, салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің бюджетке уақытылы және толықтай түсіп отыруына кәдімгідей үлес қосып келеді.

Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында тәуелсіздіктің алғашқы жылдарымен салыстырмалы түрде салықтардың оңтайлы құрылымы қалыптасқан, мемлекеттің іс-әрекеті тұрақты салық заңнамасын, қалыптасқан салық базасын құруға және салықтан жалтару мүмкіндігін мейілінше азайтуға бағытталған.

2.3 Қазақстан Республикасында қолданыстағы салық жүйесінің әлеуметтік бейімділігіне баға беру

Әлеуметтік даму және халықтың тұрмысын көтеру перспективаларын негіздеген кезде қоғамдық ұдайы өндірісте әлеуметтік үдерістердің басымдықтарын анықтап алу қажет. Белгілі бір тұрмыс деңгейін қамтамасыз ететін әлеуметтік саясаттан ұдайы өндірістік функциялар орындайтын саясатқа бет бұру өндірістің әлеуметтік бағыттылығын күшейте түседі. Аталған тәсіл, бөлу, әлеуметтік әділеттілік, тұлғалардың мүмкіндігін жүзеге асыру мен дамыту үшін жағдай жасау қағидаттарының бекітілуіне байланысты тұрмыс және тұтыну ресурстарының көлемінің динамикасы мен деңгейін анықтауға мүмкіндік береді. Осыған байланысты әлеуметтік дамудың түйінді мәселесі болып экономиканы басқару жүйесінің барлық құрылымдық бөлімшелерінің әлеуметтік бағытының басымдығына бет бұруы.

Салық жүйесінің әлеуметтік бағыттылығына баға беру үшін, ең алдымен салық салудың жанама әлеуметтік салдарларын қарастырамыз. Оны қарастыру үшін жалпы мемлекеттік бюджет шығындарындағы әлеуметтік сипаттағы шығыстардың мөлшерін, халықтан түсетін салықтық түсімдердің өсу қырқынын және жан басына шаққандағы әлеуметтік шығыстар мен ЖІӨ - дегі шығындар үлесі сияқты көрсеткіштерді қарастырамыз.

Тұрақты әлеуметтік қатынастарды қолдай отырып, мемлекеттің әлеуметтік функциясы жиынтық сұраныстың құрылымы мен мөлшеріне ықпал етеді және олар келесі түрде көрінеді:

- әлеуметтік субсидия халықтың төлем қабілеттілігін қамтамасыз етеді;- мемлекеттің әлеуметтік-мәдени салалардағы мекемелерді ұстап түру

үшін тауарлар мен қызметтерді сатып алуы рыноктың көптеген сегменттеріндегі ұсыныс пен сұранысты теңестіруге мүмкіндік береді;

- білім, денсаулық сақтау, мәдениет, әлеуметтік қамтамасыз ету және тұрғын үй құрылысына мемлекеттік дотация беру тек қана құрылыс материалдарына деген сұранысты жоғарылатып қоймай, сонымен бірге құрылыс индустриясының өнеркәсібі үшін аумақты рынок құрады және ұзақ уақыт пайдаланылатын заттарға деген сұранысты арттырады.

Соңғы жылдары түсім жағынан экономикалық өсу мемлекеттік шығындардың әлеуметтік бағыттылығын кеңейте бастағанын байқауға болады, бұл, әрі экономикамыздың өркендеуінің белгісі. 2010 жылдың бірінші қаңтарындағы жағдай бойынша әлеуметтік салаға жұмсалған шығынның жалпы шығындағы үлесі 48,0% құраған (2-график). Ал, былтырғы жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 8% -ға жоғарылаған. 2008 жылы бұл көрсеткіш 50,0% болды. Оның ішінде, арнайы әлеуметтік көмек, мемлекеттік жәрдемақылардың мөлшері, зейнетақы төлемдері, білім және денсаулық сақтау салалары, мәдениет және спорт және т.б. бағыттар кіреді.

48.00%5.70%

4.60%

1.30%

8.30%

6.20%

1.60%

3.50% 0.30% 7.50% 2.20%

әлеуметтік көмек, денсаулық сақтау, білім беру жалпы сипаттағы мемлекеттік қызмет қорғаныс

несиелеу қоғамдық қауіпсіздік коммуналдық қызмет

энергетикалық комплекстер ауыл, орман, су шаруашылығы өндіріс - құрылыс

көлік және байланыс өзге де шығыстар

2-график - 2010 жылғы мемлекеттік бюджет шығысының құрылымы, %

Сонымен бірге, барлық әлеуметтік шығындардың жалпы ішкі өнімдегі үлесін қарастыратын болсақ, әлемдік тәжірибеде қабылданған нормадан төмен болып келеді. Мысалға, ЖІӨ-ге шаққанда 25% болуы тиіс. Ал, бізде

оның үлесі екі есе аз (2004 жылы -11,9%, 2005-10,9%, 2006 жылы -10,4%, 2007 -10,3%, 2008 жылы 10,7%, 2009 жылы 14,2%, 2010 жылы -10,3). Өйткені, біздің мемлекеттік бюджет кірісінің өзі, ЖІӨ -ге шаққанда 22-23% құрайды.

Жоғарыда келтірілген сандық мәліметтерден салық салудың жанама әлеуметтік салдарлары бұл тұрғыдан оншалықты жағымды емес екендігін байқауға болады.

Көріп отырғанымыздай, салық ауыртпалығының ең жоғарғы көрсеткіші нарықтық экономикасы әлеуметтік бағытталған үлгідегі мемлекеттерге тән. Басқаша айтатын болсақ, салық ауыртпалығын анықтайтын қандай да бір маңызды фактор мемлекеттік қаражатты қайтарудың деңгейі болып табылады.

Германия Бельгия Дания Франция Италия Нидерланд Австрия Швеция Ұлыбритания Испания Қазақстан

0

10

20

30

40

50

60

42.9

46.4

52.8

46.3

42.944.8

46.5

54.2

33.935.5

23.5

пайы

з

3-график - Нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттер мен Қазақстандағы салық ауыртпалығының мәні, ЖІӨ -ге шаққанда пайызбен

Яғни, әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі практикалық тұрғыдан бірдей жоғары бағаланатын дамыған мемлекеттер үшін салық ауыртпалығының мөлшері мемлекет саясатының қаншалықты мөлшерде әлеуметтік бейімделгендігін көрсететін негізгі фактор болып табылады.

Мемлекет түрлі материалдық және материалдық емес құндылықтарды өндіріп шығарады. Мемлекеттің шығаратын және өзінің азаматтарына көрсететін қызметтері табиғи жағынан бөлінбейтін біртұтас қоғамдық құндылықтар болып келеді. Мұндай жағдайда салықтар бұл, азаматтардың мемлекетке және жергілікті органдарға қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыру үшін бөліп беретін байлықтың бір бөлігі болып табылады. Сонымен бірге, күннен күнге өсіп отыратын мемлекеттің рөлі қоғамдық қажеттіліктердің ары қарай артып және соның қанағаттандырылып отырумен түсіндіріледі. Нақты, әлеуметтік бағытталған мемлекеттерде салық ауыртпалығының мөлшері ең жоғары. Ал, Қазақстанда ол көрсеткіштің төмен екендігі байқалады. Яғни, мемлекеттік әлеуметтік бейімділігі де сәйкесінше төмен (3- кесте және 4-график).

Мемлекеттің әлеуметтік бейімділігі қаншалықты жоғары болса, әлеуметтік салаға бөлетін қаржысы да соғұрлым жоғары. Яғни, білім беру

аясына жұмсалатын қаржының ЖІӨ -дегі үлесі, салықтық түсімдердің ЖІӨ -дегі үлесімен сәйкес келеді.

Мемлекеттер ЖІӨ, млн

доллар

Тұрғындар саны, млн

адам.

ЖІӨ- дегі білім беруге кеткен шығындардың

үлесі

Жан басына шаққандағы білім

беру шығындарының мөлшері, АҚШ

долларыГермания 2415764 81,87 4,7 1387Бельгия 269081 10,5 5,7 1461Дания 172220 5,22 8,3 2738Франция 1536089 58,06 5,9 1561Италия 1086932 57,2 4,9 1357Нидерланд 395900 15,46 5,3 1357Австрия 233427 8,05 5,5 1559Швеция 228679 8,83 8 2072Ұлыбритания 1105822 58,53 5,5 1039Испания 558617 39,2 5 713Қазақстан 80414,8 15,4 3,1 162,4

3-кесте - Салық салудың жанама салдарларын анықтауға қажетті көрсеткіштер жиынтығы

Бұл, салық салудың тікелей әлеуметтік салдарлары мен жанама әлеуметтік салдарлардың бір-бірімен тығыз байланысты екенін білдіреді.

Дамыған мемлекеттермен салыстырғанда Қазақстанда ЖІӨ-ге шаққандағы білім беруге жұмсалатын шығынның үлесі 3,4%, сәйкесінше макроэкономикалық салық ауыртпалық 22-23% құрайды.

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

0 10 20 30 40 50 60

ЖІӨ-дегі салық ауыртпалығы, %

ЖІӨ

-д

егі б

ілім

бер

уге к

еткен

шы

ғы

нд

ар

ды

ң ү

лесі,%

4-график - Мемлекеттің салық ауыртпалығының мемлекеттің әлеуметтік бейімділігімен байланысы

Суреттен байқап отырғанымыздай, аталған шығынның пайыздық деңгейі

салық ауыртпалығы сызығымен деңгейлес келеді. Яғни, мемлекеттің

әлеуметтік бейімділігі қаншалықты болса, салық ауыртпалығы да сол шамалас.

Салық ауыртпалығын микродеңгейде анықтаудың бір жолы азаматтардың төлейтін негізгі салығы болып табылатын жеке табыс салығының ауыртпалығын есептеу. Бұл көрсеткіш бізге жеке тұлғалардың материалдық жағдайына табыс салығының қаншалықты әсер ететіндігін және одан туындайтын әлеуметтік салдарлардың қандай екенін анықтауға мүмкіндік береді.

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

500

орташа атаулы жалақының өсуі салық ауыртпалығының өсуі

жылдар

па

йы

з

5-график - 2004-2010 жылдар аралығындағы орташа жалақы мен табыс салығы ауыртпалығының салыстырмалы өсу серпіні

*ҚР Статистика агенттігінің сандық мәліметтері негізінде жасалынды

Бұл, сәйкесінше аталған салық салудан пайда болатын әлеуметтік жағымсыз салдардың пайда болғанын білдіреді. Оған себеп, біріншіден, халықтың өмір сүру деңгейінің қолданыстағы салық салу жүйесіне сәйкес келмейтіндігі. Соңғы жылдары орташа жалақының өсу деңгейі, салық ауыртпалығының өсу деңгейінен қарағанда 2008 жылы 3,2 %, 2009 жылы – 5,6%, 2010 жылы – 14%-ға төмендеу үрдісіне ие. Ал, 2010 жылдан бастап бірыңғай 10 пайыздық мөлшерлемеге көшкеннен кейін, байқап отырғанымыздай салық ауыртпалығының өсу деңгейі базалық жылмен салыстырғанда орташа жалақыға қарағанда 117 % -ға жоғарыламақшы. Сондықтан, аталған мөлшерлеменің әлеуметтік тұрғыдан ұтымдылығы күмән тудыратын мәселе. Мемлекеттің әлеуметтік- экономикалық дамуына соңғы жылдары ЖІӨ -нің 20-25% құрайтын (салыстырмалы түрде орта бизнес 2008 ж. 6,7% құраған ) шағын бизнес өкілдерінің атқаратын рөлі ерекше. Алдыңғы тарауда атап өткеніміздей, соңғы жылдары олардың қызмет етуіне мемлекет тарапынан оңтайлы жағдайлар жасалды, оның ішінде, арнаулы салық режимінің қосқан үлесін ерекше атау керек. Шағын бизнес өкілдерінің соңғы 5-6 жыл ішінде даму қарқынының жоғарылауы сөзімізге дәлел (4-кесте).

4-кесте- 2004-2010 жылдар аралығындағы тіркелген және қызмет ететін шағын бизнес өкілдерінің өсу қарқыны

Кәсіпкерлер 2004ж 2005ж 2006ж 2007ж 2008ж 2009ж 20010ж

Тіркелген шағын бизнес өкілдері, бірлік

... ... 365499 452007 541073 643035 739122

оның ішінде, кәсіпорындар

76743 87995 102182 116924 130779 145087 157568

жеке кәсіпкерлер

... ... 144257 197213 260937 321838 394672

шаруа қожалықтары

... 105170 119060 137870 149357 176110 186882

Алыну көзі: ҚР Статистика агенттігінің мәліметтері

2004 жылдан бастап Қазақстанда шағын бизнес өкілдерінің саны жыл сайын жоғарылау үрдісіне ие. Соңғы бес жылда шағын кәсіпорындар саны 1,5-2 есе, жеке кәсіпкерлер саны 2,7 есеге, шаруа қожалықтарының саны 1,6 есеге артып отыр. Мұндай көрсеткіш салық салудың жағымды әлеуметтік салдарларын көрсетеді. Ал, сала бойынша қарастыратын болсақ, тіркелген кәсіпкерлердің жартысына жуығы сауда саласында, екінші орында құрылыс (13,8%), келесі орында жылжымайтын мүлікпен операция жасайтындар (12,2%), төртінші орында - өнеркәсіп (10,9%) алады. Жеті жылдың ішінде сауда, автомобиль жөндеу саласында қызмет ететін субъектілер саны өсіп, қалған, әсіресе, өнеркәсіп саласындағы субъектілер саны төмендеген.

Салықтардың тікелей әлеуметтік салдарларын салмақтауда кәсіпорындар мен ұйымдардан алынатын салықтардың қосатын үлесі жоғары. Қазіргі кездегі отандық экономикалық реформалардың ішіндегі маңызды міндет өндіріске салынатын инвестицияның өсімі, өндірістің тиімділігі, экономиканың әртараптануы.

Экономикалық шекараның импорттық тауарлар үшін ашылуы отандық тауар өндірушілердің өндіріс көлемінің біртіндеп төмендеп отыруына әкелді. Аталған үрдіске айтарлықтай деңгейде сыртқы экономикалық жағдайлар негіз болды: көптеген кәсіпорындардың тауарлары жаңа геосаясат жағдайында қажетсіз болып қалды, халықтың сұраныс қабілетінің өсуі инфляцияның жоғарылау қарқынымен сәйкес келмейді. Егер, айтылғандарға қоса өнеркәсіптік кәсіпорындарға деген салық жүктемесін қосатын болсақ, онда мынандай жағымсыз әлеуметтік үрдістердің: өндірістік кәсіпорындардағы жұмысбастылық деңгейінің төмендеуі, кәсіпорындарда өндіріске салынатын күрделі шығындардың азаюы, жалдамалы жұмыскерлердің жалақысының төмендеуі, әлеуметтік шаралардың жүзеге асырылмауы сияқты келеңсіздікке (жұмысшылардың тұрғын үй жағдайы, әлеуметтік қамсыздандырылуы, материалдық көмектің жасалмауы және т.б.) алып келеді. Бірінші үрдіс нарықтық инфрақұрылымның дамуымен реттеліп отырады: сауда, қызмет көрсету аясы, ал, екіншісі түрлі қаржылық құралдарды (салық сияқты) тиімді пайдалану арқылы реттеледі.

Іскерлік белсенділік пен өндірістің тиімділігі салық салу жүйесіне кәдімгідей тәуелді. Тиімді қызмет ететін кәсіпорындар салық ауыртпалығын

көбірек көтереді. Ал, салық ауыртпалығынан құтылудың оңай жолы көлеңкелі экономикаға кету. Осы мақсатта салық төлеушілердің барлығы бірдей салық сомасын толықтай төлей бермейді. Шамамен алғанда салық төлеушінің жартысына жуығы заңсыз түрде салықты төмендетеді немесе мүлдем төлемейді, кейбіреуі мүлдем салық органдарына тіркеуге тұрмайды. Түрлі бағалауларға сәйкес ЖІӨ-нің 20-30 пайызы көлеңкелі экономикада жасалынады. Осының салдарынан заңды түрде жұмыс жасайтын кәсіпорындар мен ұйымдар салық ауыртпалығын көтереді. Сонымен қатар, көлеңкелі аймақтарда 12 млрд АҚШ доллары айналымда жүр, ал, Қазақстанның бюджеті 7,5 млрд долларды құрайды. Сондықтан, өндірістің тиімді қызмет етуіне жағдай жасайтын салық жүйесі қалыптасатын болса, бюджеттің кіріс бөлігін қиындықсыз ойдағыдай қалыптастыруға болады. Осындай салық жүйесін құрудың негізінде мынандай қағида болуы керек: өндірістің тиімді қызмет етуі жағдайында (пайданың жоғарылауы, сатудың рентабельділігі және т.б.) салық ауыртпалығы (салықтардың қосылған құнға немесе сатудан түскен табысқа қатынасы, жалпыға бірдей белгіленген тәртібі жоқ) қатысты түрде төмендеп отыруы тиіс. Өкінішке орай, келтірілген мәліметтерден мұндай нәтижені көру мүмкін емес, республика бойынша кәсіпорындар мен ұйымдардың табысымен салыстырғанда салық ауыртпалығының өсу қарқыны жоғарылап отыр (6-график).

2001 2002 2003 2004 2005 2006

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

116.1 120.6 127.1 129.3 127.2 127.8

120.8 129.9 130.9 136.2153.5

135.1

экономика салаларының табысы салалардың нақты төлеген салықтары

жылдар

пай

ыз

6-график – Экономика салаларындағы өнімді сатудан түскен табыс пен төленген салықтардың салыстырмалы түрдегі өсу серпіні, өткен жылға % -бен

Алыну көзі: 2004-2010жж. ҚР Статистика агенттігінің сандық мәліметтері

Суреттегі мәліметтерден экономиканың әр саласында қызмет ететін кәсіпорындар мен ұйымдардың нақты түрде төлеген салықтарының аталған кәсіпорындардың тауарларды (қызмет, жұмыс) сатудан түскен табысына қарағанда өсу қарқынының жоғары екендігін байқауға болады. Бұл, шаруашылық жүргізуші субъектлер үшін салық жүйесінің жағымсыз әлеуметтік салдарларының белгісінің бар екендігін білдіреді. Мұндай үрдіс 2009 жылы басқа жылдарға қарағанда анық байқалады, ол әсіресе жоғарыда атап өткеніміздей, өнеркәсіп саласындағы табыс салығының ауыртпалығының жоғарылауы, сауда мен қызмет көрсету салаларындағы қосылған құнға салынатын салық ауыртпалығының өсіп отыруы

қолданыстағы салық жүйесіндегі салық мөлшерлемесінің өндірістік сала үшін жоғары екендігін көрсетеді. Әсіресе, тау- кен өнеркәсібі мен өңдеу өндірісі саласында салық ауыртпалығы белсенді түрде артып отыр. Егер, Президент жолдауында айтылғандай, бәсекелес 50 елдің қатарына қосылуды және өндірісті әртараптандыруға бағытталған индустриалды-инновациялық даму Стратегиясын жүзеге асыру мәселесін алдыға қоятын болсақ, салық ауыртпалығының қарқынды түрде жоғарылауын түрлі ынталандырулар арқылы бәсеңдетіп, соған сәйкес салық базасының кеңеюіне жағдай тудыру керек. Біздің еліміз БСҰ-на кіруге дайындалу үстінде. Қатаң бәсекелестікке төтеп беру үшін салық ауыртпалығын төмендету қажет. Бұл өңдеу кәсіпорындарындағы өндірісті модернизациялауына және отандық тауарлардың бәсекелестік қабілетінің көтерілуіне мүмкіндік беріп, өзіндік қаражаттардың жинақталуына жағдай жасайды.

Дегенмен, жоғарыдағы салық салудың әлеуметтік салдарларын анықтау критерийлерін талдай отырып, қазіргі салық жүйесіне әлеуметтік тұрғыдан мынандай баға беруге болады:

Қарастырылып отырған жылдарда халықтың салықтық әлеуеті, яғни халықтың табысы айтарлықтай жоғарылаған, бұл бәрінен бұрын, экономикалық жағынан белсенді халықтың тауарлар рыногында тұтыну тауарларын сатумен айналысатын тұрғындар есебінен жұмысбастылықтың жоғарылауымен, жеке кәсіпкерлер санының жыл сайын өсіп отыруымен негізделеді. Сонымен бірге, ЖІӨ -ге шаққандағы салықтардың үлесінің артуы жанама салықтар мен табыс салықтары бойынша салық салу базасының кеңейтілгендігімен түсіндіріледі. Бұл салық салудан туындайтын әлеуметтік салдардың жағымдылығын білдіреді.

Жан басына шақандағы халықпен төленетін барлық салықтар (жанама салықтарды қоса алғанда) мен алымдардан бюджет шығысындағы жан басына шаққандағы әлеуметтік бағыттарға жұмсалатын қаржылардың мөлшерінің жоғарылап отыру үрдісінің сақталуы жағымды әлеуметтік салдарды көрсетеді.

Зерттеу нәтижесі көрсетіп отырғанындай 2004 жылдан бастап экономиканың түрлі салаларында қызмет ететін шаруашылық субъектлерінің табысының өсу деңгейі салық ауыртпалығының өсу деңгейімен салыстырғанда төмен. Жеке тұлғалардың табыс салығы ауыртпалығының өсу қарқыны соңғы екі жылда олардың орташа атаулы жалақысынан жоғарылау үстінде. Бұл, үкіметтің салық ауыртпалығын төмендету мақсатында заңнамаға енгізіп отырған өзгерістеріне қарамастан, салық ауыртпалығының халықтың әл-ауқатының төмендеуіне жағдай жасайтын шекті мөлшерден асып кеткендігін көрсетеді.

Соңғы жылдардағы (2006 жылдан бастап күшіне енген Салық Кодексіне сәйкес) кейбір салықтар бойынша салық мөлшерлемесінің төмендеп, оған сәйкес салық ауыртпалығының төмендеуіне қарамастан, жан басына шаққандағы салынатын салықтың мөлшері жылдан- жылға жоғарылаған және сәйкесінше салық ауыртпалығының үлесі де артқан. Бұл халықтың тұрмыс жағдайын төмендетеді, республикадағы экономикалық

дағдарыстың (инфляция, жұмыссыздық және т.б.) туындауына және бюджеттік әлеуметтік бағдарламаның қысқаруына әкеледі.

Салық салудың әлеуметтік салдарларының тікелей критерийі ретінде қарастырылып отырған кәсіпорындар мен ұйымдардағы салық ауыртпалығының жоғарылау үрдісінің себептері, біздіңше, республикада нақты сектордың әлі де болса кешеу дамуы, оның дамуына түрлі факторлардың, оның ішінде, салық ауыртпалығының кәдімгідей әсер етіп отырғандығы; отандық тауарларға деген сұраныстың аз және олардың бәсекелестік қабілетінің төмен болуы; айналыстағы кредиттік қаражаттардың үлесінің жоғары болуы мен инфляция деңгейінің өсіп отыруы; заңды тұлғалардың табысына салынатын салықтың және импортталатын тауарлардың бағасына қосылатын жанама салықтардың жоғары болуы; бір ғана объектіден бірнеше салықтың алынуы: өнімдерді сатқаннан түсетін табысқа корпорациялық табыс салығы, әлеуметтік салық, меншікке салынатын салық, жергілікті алымдар, ҚҚС және акциз;

Жоғарыдағы талдаулардан байқап отырғанымыздай елдегі әлеуметтік- экономикалық жағдай жақсарғанымен, салық заңнамасына енгізілген өзгертулер күтілген нәтижеге, оның ішінде, салық ауыртпалығының ойдағыдай төмендеуіне мүмкіндік жасаған жоқ және соған сәйкес әлеуметтік үдерістерге оның оң ықпалын әлі де болса күшейту керек.

3. Салықтық құқықтық қатынастар: өзекті терялық мәселелері

3.1 Салық саясаты және салықтық құқықтық қатынастар

Қазақстан Республикасының салық саясаты фискалдық (бюджеттік-қар-жылық) және ақша-несиелік саясатпен қосыла отырып, мемлекеттің қаржы саясатының ажырамас бөлігі болып табылады. Салық саясатының маңызын салықтардың мән-жайы мен функциясына байланысты жиынтық қоғамдық өнімнің белгілі бір бөлігін жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарға пайдалану үшін мемлекет мүддесіне алып қою және жұмылдыру, сондай-ақ республикалық және жергілікті бюджет арқылы қайта бөлу құрайды. Салық саясатының ережелері Қазақстан Республикасының жалпы экономикалық бағдарламасына негізделеді және онымен тығыз байланыста болады. Салық саясатының негіздері әр қаржы жылына арналған бюджетті қабылдау кезінде құрылады, сондай-ақ тиісті заңнамалық және өзге нормативтік-құқықтық актілерді қабылдау арқылы бекітіледі. Мемлекеттің салық саясаты салықтық стратегияға және салықтық тактикаға бөлінеді. Салықтық стратегия салық салу саласындағы мемлекеттің ұзақ мерзімді бағдар-бағытын айқындайды және салықтарға байланысты ауқымды міндеттерді шешеді. Салықтық тактика салық жүйесі мен салық механизміне (тетігіне) өзгерістер және толықтырулар енгізу жолымен нақты даму кезеңінің салықтық-бюджеттік мәселелерін шешуді көздейді.

Т.Ф. Юткина салық саясаты жөніндегі өз пікірін былай деп тұжырымдаған: «Мемлекеттің салық саясаты салықтық жоспарлау, реттеу

және бақылау саласында елдің жоғары басшылығы қабылдайтын басқару шешімдерінің жиынтығы ретінде айқындалады. Мемлекеттің салық саясаты пәнін салық салу жүйесін ұйымдастырудың жоғары мақсат, мүдделері – нысаналары, мақсатты ұстанымдары және оны (жүйені) басқару қағидалары құрайды. Салықтық құқықтық қатынастарды тиімді ұйымдастыру салық жүйесінің іштей ұйымдастырылуына және салықтық құқығына тәуелді болады».

Демек, салық жүйесінің тұрақты жұмыс істеуі, сондай-ақ салықтық реттеу және бақылау объектілері мен әдістерінің тиімді пайдаланылуы салық саясатының тікелей көздейтін мақсаты болып табылады. Осы орайда мемлекеттің салықтық құқығының жаңаша даму үрдістері және нарықтық экономиканы реттеуші әлеуеті мұқият ескеріледі деп ойлаймыз.

Осы тұрғыда С.М. Найманбаев мынадай көзқарас білдіреді: «Заңи тұрғыдан алғанда салық саясаты заң жүзінде бекітілген салық режимін, яғни салық төлеушілерге ықпалын тигізетін режимді көрсетеді. Салық режиміне салық саясатының міндеттері мен қағидаларын қоссақ, салық саясатына мынадай анықтама беруге болады: Салық саясаты – мемлекеттік бюджет кірісін және өндірістердің, салалардың, аумақтардың, шаруашылық қызметтің түрлерін, шаруашылық субъектілерінің экономикалық өсіп, дамуын қамтамасыз ететін мемлекет белгілеген салық режимі. Салық саясатының құрамдас элементтері салық жүйесінен және экономика, саяси және әлеуметтік аяларындағы салықтық реттеу механизмінен тұрады. Сонымен, салық саясаты – мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін және қоғам өмірінің маңызды аяларының экономикалық өсуін қамтамасыз ететін мемлекет белгілеген салық режимі».

Салық саясаты – салық және салық салу барысында мемлекет жүргізіп отырған іс-шаралар жүйесі. Салық салуды іске асырудың басты қағидасын, мақсатын, есебін, шарты мен әдісін анықтайды. Салық саясаты өзінің негізін салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді қолдану түрінде табады. Бұл ретте салық саясатын іске асыру ауқымындағы салықтық құқықтық қатынастардың конституциялық негізінің аспектісіне салық салу режимін белгілейтін салықтық құқық нормаларының айтарлықтай үстемдігін жатқызуға болады. Осы орайда, мемлекеттің қазіргі заманғы салықтық құқығы Қазақстан Республикасы бюджеттік құрылысының экономикалық негізін салықтық түсімдер жүйесі арқылы қалауға ат салысатын, рынок жағдайында мемлекеттің бюджеттік қаржы (фискалдық) саясатын іске асыратын негізгі құқықтық құралы болып табылатын, өзінің құзырындағы салық жүйесінің және мемлекеттің салық қызметі органдары жүйесінің тиісінше жұмыс істеуін қамтамасыз етуде маңызы мен рөлі зор құқықтық құралым сипатында ерекшеленіп отыр.

Салықтық құқық Қазақстан Республикасы салықтық құрылымының, мемлекеттің ішкі және сыртқы салық саясатының, сондай-ақ салықтық қатынастардың тиімді қалыптасуының құқықтық негіздерін құрайды. Осыған орай салықтық құқық салықтық қатынастардағы қоғам мен мемлекет және жеке меншік мүдделерінің қақтығысын болдырмауды, болған жағдайда

дұрыс шешуді, салық салу аясындағы салықтық тәртіпті сақтауды, сондай-ақ мемлекеттік мәжбүрлеуді қолдану жүйесін ретке келтіруді қамтамасыз етеді.

Мемлекеттің салықтық құқығы әрқашанда мынадай екі негізге: экономикалық салықтық іс-қимылдар мен қатынастарды регламенттейтін Қазақстан Республикасының Конституциясына және салықтық заңдарға; салық салу жүйесінің ұйымдастырылуы мен жұмыс істеуінің халықаралық құқықтық стандарттарына сүйенеді, ал «Салықтық құқық мемлекеттің салықтық қызметінің процесінде туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы болып табылады» деген танымал ұғымды «Салықтық құқық мемлекеттің салық жүйесінің фискалдық объектілері экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан негіздей отырып белгілеуге ат салысады» деген пікірі арқылы айқындаған.

Осындай пайымдауларға байланысты салықтық құқық міндетті түрде қаржылық-құқықтық нормалардың жиынтығынан тұрады деген түсінік теориялық тұрғыдан дұрыс болғанымен, салық заңнамалық актілері (Салық кодексі) және салықтық құқықтың нормалары мемлекеттің салықтық қызметі аясында іске асырылатындықтан, салықтық құқық салықтық құқықтық нормалардың жиынтығынан тұрады деп айтсақ, оның ғылыми-практикалық табиғатын нақтылайтын сияқты; сондай-ақ республикалық және жергілікті бюджеттердің салықтық кірістерін қалыптастыруға орай бюджет жүйесіне тигізетін ықпалы салықтық құқықтың нормалары негізінде жүзеге асырылады деп ойлаймыз. Салықтық құқықты бюджеттік құқықтың, оның ерекше бөлімінің айтулы «Бюджеттің кірістерін құқықтық реттеу» атты институтына баға жетпес қызмет көрсететін бюджеттік құқықтың ерекшеленген институты. Мемлекеттің салықтық құқығының ұғымын: салықтық құқық мемлекеттің салықтық қызметі аясындағы салық жүйесінің, салық органдары жүйесінің, салық міндеттемелерін атқаруды қамтамасыз ететін салықтық әкімшілендіруді жүргізу жүйесінің, салық салу аясындағы мемлекеттік мәжбүрлеу механизмінің жұмыс істеуі барысында қалыптастырылатын мемлекеттік қаржыларға байланысты әлеуметтік және экономикалық бағдарлы қоғамдық салықтық қатынастарды реттейтін салықтық құқықтық нормалардың жиынтығы деп жаңаша айқындау оның мән-жайын аша түсетінін көрсетеді. Бүгінде мемлекеттің салықтық құқығының өркениетті әрі демократиялық дамуы оның фискалдық құқықтық құзырындағы салық жүйесінің жетілдірілуіне және оның салықтық реттеуші әлеуеті негізінде салық, бюджет-қаржы саясатының тиісінше іске асырылуына байланысты болады. Мемлекеттің салық саясаты республикалық және жергілікті бюджеттер кірісінің салықтық бөлігін тұрақты әрі жеткілікті қалыптастыру мәселелерін шешіп қана қоймай, сонымен бірге Қазақстан Республикасының экономикалық әлеуетін айқындайтын салалардың даму орнықтылығының экономикалық және әлеуметтік үдерістерін реттеу қажеттілігіне де негізделеді.

Салық саясатының басты субъектісі мемлекет болып табылады. Мемлекет салықтық құқықтық қатынастарға тек салық төлемінің сомасын алу үшін қатысатын болса, ал салық төлеуші өзіне белгіленген заңи міндетке

байланысты салық төлемінің сомасын мемлекетке беруге мәжбүр болғандықтан қатысады. Осы орайда, материалдық сипаттағы салықтық құқықтық қатынастардың нысанына тек салық төлеушіге тән, оның салық төлеуге байланысты міндетті іс-әрекеттері жатады. Салық төлеушінің дұрыс есептелінген, толық мөлшерде және белгіленген тәртіппен уақтылы төленген салық төлемі сомасын мемлекет міндетті түрде қабылдап алып, өз кірісіне алуға және мемлекет меншігіне айналдыруға, сондай-ақ республикалық және жергілікті бюджет арқылы басымды бағыттар бойынша қайта бөлуге құқылы.

Мемлекеттің салық саясаты өз ауқымы мен ықпалын тигізетін аяларына байланысты ішкі салық саясатына және сыртқы салық саясатына бөлінеді. Ішкі салық саясаты бір елдің аумағында немесе әкімшілік- аумақтық бірлік бөлігінде жүргізіледі. Ішкі салық саясаты салық салу жүйесі мәселелерін шешуді көздейді. Сыртқы салық саясаты халықаралық салық салу, қосарлы салық салуды болдырмау, салық жүйесін Қазақстан Республикасы ынтымақтасатын әрбір елдің салық жүйесіне жақындату мәселелерін шешуге бағытталады.

Жоғары деңгейде дамыған нарықтық қатынастар жағдайында мемлекет өзінің салық саясатын өндіріс құрылымын өзгерту, аумақтық экономикалық даму, халық табысының деңгейін көтеру мақсатында жалпы ішкі өнімді қайта бөлу үшін пайдаланады. Салық бақылауы аясында мемлекеттің материалдық мүддесі ерекше орын алады. Мемлекет түрлі материалдық салықтық құқықтық қатынастардың тұрақты субъектісі бола тұрып, егер салық төлеуші мен өз өкілі – салық органының арасында мүліктік дау-дамай туындаған жағдайда, оны әділ шешетін тура би болып саналады. Салық бақылауы салық заңнамасының бұзылуы жөніндегі деректерді айқындау, салықтық құқықтық қатынас субъектісінің өз міндеттерін тиісінше орындамағаны туралы деректерді айқындау, кінәлілерді табу және оларды белгіленген заңды жауапкершілікке тарту, салық заңдарының бұзылуын болдырмау, берешекті мәжбүрлеп өндіріп алу жөніндегі шараны қолдану арқылы мемлекеттің материалдық мүддесін қорғау, салық заңнамасының бұзылуын болдырмау сияқты мақсаттарды нысаналайды.

ҚР Қаржы министрлігі Салық комитетінің Салықтық әкімшілендіру басқармасына мынадай негізгі міндеттер жүктеледі: салық төлеушілерді тіркеу және тіркеу есебіне қою, фискалдық жады бар бақылау- касса машиналарын қолдану, салық тексерулерін жүргізу, салық берешегін мәжбүрлеп өндіріп алу шараларын қолдану мәселелері туралы Қазақстан Республикасы заңнамасын орындауды қамтамасыз ету; салық төлеушілердің салық міндеттемелерін орындауына салық бақылауын жүзеге асыру; салық органдары жұмыстарының жай-күйіне тексеру жүргізуді ұйымдастыру және оған қатысу; «Салық аудитінің электрондық бақылауы» ақпараттық жүйесін енгізуге байланысты салық аудиті сапасын жетілдіру; салық берешегінің құралуы себептерін талдау және деректер жинауды жүзеге асыру; салық органдары мен салық төлеушілердің өзара қатынастарының нысандарын және әдістерін жетілдіру; салық берешегін мәжбүрлеп өндіріп алу мақсатындағы шаралардың дұрыс қолданылуына бақылау жүргізу.

Сонымен қатар, Салықтық әкімшілендіру басқармасы салықтық әкімшілендіруге қатысты нормативтік-құқықтық және заңға тәуелді нормативтік-құқықтық актілерді әзірлеу және жетілдіру; салық есептілігі объектілерінің уақтылы және сапалы қабылдануын, өңделуін бақылау рәсімдерін жетілдіру; салық органдарына электронды түрдегі салық есептілігі объектісін қалыптастыру және табыс ету жүйесін енгізу есебінен салықтық әкімшілендіру тиімділігін арттыру; салық декларациясын табыс ету мерзімін ұзарту туралы салық төлеушінің өтінішін қарау; салық есептілігінің әр түрлі нысандарындағы ақпараттарды автоматтық камералдық бақылауды жүзеге асыру негізінде салық тексерулерін жүргізу тиімділігін арттыру; салық заңнамасының сақталуына, шаруашылық операциялардың бухгалтерлік есепте көрсетілуіне бақылау жүргізу бойынша салық органдарының жұмыстарын ұйымдастыру; салық тексерулерін жүргізу туралы салық органдарының есептерін қабылдау және қорытындылау, талдау; басқарманың құзыретіне жататын мәселелер бойынша салық органдарының жұмыстарына талдау жүргізу; салық төлеу жөніндегі салық міндеттемесінің орындалу мерзімін өзгерту туралы салық төлеушілердің өтінішін қарау сияқты және т.б. көптеген функциялар атқарады.

Слық саясатын жүргізу саласындағы материалдық салықтық қатынастардың жүйесі материалдық салық міндеттемелерін орындау барысында қозғалыста болатын салық төлемдері сомаларының ағымын басқаруды қамтамасыз етеді; корпорациялық және жеке меншік және мемлекеттік шаруашылық аялары субъектілерінің арасындағы мазмұнды материалдық құқықтық қатынастардың кешенін білдіреді; салықтық басқару және реттеу салықтық әкімшілендіру аясы болып табылады; республикалық және жергілікті бюджеттердің салықтық кірісі бөлігін қалыптастыруды қамтамасыз етеді.

Салық саясаты саласында жүзеге асырылатын салықтық әкімшілендіру бухгалтерлік есептің сапасын жақсартуға, электрондық құжат айналымындағы салық есептілігі объектілерін жіктеу арқылы олардың ақпараттарын нақтылауға, салық заңнамалық актілерінің сақталуына, салық төлеушілердің мүдделерін назардан қалыс қалдырмауға, салық төлеушілерді, салық салу объектілерін және салық салуға байланысты нысандарды есепке алу тәртібі мен тиімділігін тексеруге, республикалық және жергілікті бюджеттерге түсуге тиіс салықтар мен алымдар және басқа да міндетті төлемдер жөнінде тиісті салық органдарынан мәліметтер алып отыруға, жеке тұлға төлейтін мүлік салығын, көлік құралдары салығын және жер салығын жинауды жүзеге асыруға уәкілетті жергілікті әкімдіктерге салық заңнамалық актілерінің талаптарын дұрыс орындау жөнінде кеңес беруге бағытталған мемлекеттік әкімшілендірудің бір қыры болып табылады.

Қазіргі салықтық құқықтық қатынастар теориясы мен практикалық мәселелері бүгінгі қоғам дамуының және өркениетті салық салудың талаптарына сай салықтық құқықтық қатынастар жүйесін жаңадан құрудың экономикалық- құқықтық үлгісін айқындап, әрі ғылыми негіздей отырып оны

тиісті заңнамалық актілер жүзінде бекітудің қажеттілігін мақсаттап, нысаналауда.

Салықтық құқықтық қатынастар, оның ішінде материалдық салықтық құқықтық қатынастар аясындағы материалдық салық міндеттемелерін орындау жүйесі міндетті түрде заңнамалық актілермен регламенттеліп, белгіленеді. Осы орайда ескеретін маңызды жәйт, материалдық салық міндеттемелерін заң жүзінде белгілеу салықтар мен кейбір міндетті төлемдер ретінде салық төлеушіден оның меншігіндегі ақша қаражатын алып қоюдың мәжбүрлі сипатын негіздейді.

Материалдық салықтық құқықтық қатынастардың туындау, қалыптасу және фискалдық даму іргетасын қалайтын заңнамалық актілерге ҚР Конституциясы (35-бап), Салық кодексі (60-64-баптары), Бюджет кодексі (46-бап, 1-тарм., 1-тармақшасы), (47-бап, 1-тарм., 1-тармақшасы), (48-бап, 1-тарм., 1-тармақшасы), (49-бап, 1-тарм., 1-тармақшасы), ҚР «2006 жылға арналған Республикалық бюджет туралы» негізгі қаржылық Заңы, ал экономикалық негізіне осы Заңмен бекітілген оның №1-қосымшасы, яғни мемлекеттің негізгі қаржылық жоспары жатады. Қазақстан Республикасы Салық кодексінің 60-64-баптары арқылы көрініс тапқан салық жүйесі механизміндегі салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер салықтар жүйесі ретінде белгіленіп, бекітілген. Қазақстан Республикасы жаңа Бюджет кодексінің тиісті баптарында мемлекеттің бюджет-қаржы саясатына сай қалыптасатын материалдық салықтық қатынастардың фискалдық пәрменділігін білдіретін, өз мән-жайларына орай республикалық бюджеттің, облыстық бюджеттің, республикалық маңызы бар қала, астана бюджетінің және аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетінің салықтық түсімдері ретінде салық жүйесіндегі тиісті салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер айқындалған.

Біздің ойымызша, салықтық түсімдердің жиынтық фискалдық пәрмені республика аумағындағы әлеуметтік жүйеге, өндірістің және капиталды орналастыруды инвестициялаудың нақтылы үрдісіне ықпал ету тұрғысынан мемлекетке айтарлықтай мүмкіндік береді. Бұл ретте іске асырылатын мемлекеттің фискалдық саясаты мемлекеттік шығыстар саясаты және салық саясаты ретінде экономиканы мемлекеттік реттеудің, сондай-ақ оны тұрақтандырудың аса маңызды құралына айналып отыр.

Бүгінгі таңда Республикалық бюджетке қызмет көрсететін материалдық салықтық құқықтық қатынастар жүйесі нарықтық өтпелі кезең жағдайына орай жаңадан құрылымданып, реформалануда. Осы орайда, салық салудың ынталандырушы функциясын күшейту стратегиясын бағдарламалық қамтамасыз ету қолға алынып отыр. Қазақстан Республикасындағы салық органдары, орталық мемлекеттік басқару және жергілікті мемлекеттік басқару органдары іске асыратын белгілі бір шаралар материалдық салықтық құқықтық қатынастардың заңнамалық негізін тұрақтандыруды (жетілдіруді) қамтамасыз етуге; салық жүйесінің мақсатты бағдарын нысаналауға және нақтылауға; салық салу аясындағы ынталандырушы функцияны күшейту арқылы ұлттық кәсіпкерлікті дамытуға және

инвестицияларды қалыптастыруға; республикалық бюджет шығысын материалдық салықтық құқықтық қатынастар негізінде қамтамасыз етуге бағытталып отыр деп санаймыз.

Материалдық салықтық құқықтық қатынастардың бюджет жүйесі деңгейлеріне тигізетін мүліктік-заттай ықпалы мемлекеттік билік органдарының өзара байланысы жүйесіндегі құзыреті шегінде және бюджеттік құрылыс ішінде жүзеге асырылады. Егеменді Қазақстан Республикасының биылғы қаржылық қауқары «2007 жылға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 1-бабында бекітілген республикалық бюджет кірісі 1 436 156 251 мың теңгені құрағаны көпшілікке мәлім. Оның ішінде салықтық түсімдерден 1 958 638 496 мың теңге түседі деп көзделген. Материалдық салықтық құқықтық қатынастар әлеуеті осындай жағдайда ұтымды әрі айқын көрініс тапқан сияқты.

Қазақстан Республикасы Бюджет кодексінің 47, 48 және 49-баптарының 1-тармағының 1) тармақшаларында облыстық бюджетке, республикалық маңызы бар қала, астана, сондай-ақ аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетіне түсетін салықтық түсімдер ретінде:

а) облыстық бюджетке: 1. облыстық мәслихат белгілеген кірістерді бөлу нормативтері бойынша жеке табыс салығы; 2. облыстық мәслихат белгілеген кірістерді бөлу нормативтері бойынша әлеуметтік салық; 3. қоршаған ортаны ластағаны үшін төленетін төлем; 4. облыстық маңызы бар ақылы мемлекеттік автокөлік жолдары арқылы жүріп өткені үшін алынатын алым; 5. облыстық маңызы бар жалпы пайдаланудағы автокөлік жолдарының бөлінген белдеуінде сыртқы (көрнекі) жарнама орналастырғаны үшін төленетін төлем; 6. жер үсті су көздерінің ресурстарын пайдаланғаны үшін төленетін төлем; 7.орманды пайдаланғаны үшін төленетін төлем; 8. жергілікті маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төленетін төлем белгіленген.

ә) республикалық маңызы бар қала, астана бюджетіне: 1. жеке табыс салығы; 2. әлеуметтік салық; 3. жеке тұлғалардың, жеке кәсіпкерлердің және заңды тұлғалардың мүлкіне салынатын салық; 4. жер салығы; 5. бірыңғай жер салығы; 6. жеке және заңды тұлғалардың көлік құралдарына салынатын салық, сондай-ақ нақты акциздер, төлемдер және алымдар белгіленген.

б) аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетіне: 1. облыстық мәслихат белгілеген кірістерді бөлу нормативтері бойынша жеке табыс салығы; 2. облыстық мәслихат белгілеген кірістерді бөлу нормативтері бойынша әлеуметтік салық; 3. жеке тұлғалардың, жеке кәсіпкерлер мен заңды тұлғалардың мүлкіне салынатын салық; 4. жер салығы; 5. бірыңғай жер салығы; 6. жеке және заңды тұлғалардың көлік құралдарына салынатын салық, сондай-ақ нақты акциздер, төлемдер және алымдар белгіленген.

Жоғарыда көрсетілген бюджет жүйесінің жергілікті деңгейлеріне түсетін салықтық түсімдердің жаңадан жүйеленіп, нақтыландырылғаны байқалады. Бұл ретте Қазақстан Республикасының жаңа Бюджет кодексінің қабылдануына байланысты жаңаша құрылымданған материалдық салықтық

құқықтық қатынастар өз мәні және экономикалық маңызы бойынша қаржылық-құқықтық қатынастардың ерекше түрі сипатында айқындалып отыр.

Қазақстан Республикасындағы салықтық құқықтық қатынастардың қазіргі дамуының фискалдық ерекшеліктері мемлекеттік салық жүйесінің фискалдық әлеуетіне және Қазақстан Республикасының Салық кодексінде белгіленген, бюджетке төленетін салықтарға, сондай-ақ басқа да міндетті төлемдерге байланысты айқындалады. Республикалық және жергілікті бюджет кірістері–салықтық түсімдердің экономикалық-құқықтық ерекшеліктері салықтық құқықтық қатынастардың фискалдық және ұйымдастырушы мән-жайын нақты ашып көрсетеді. Мемлекеттің салықтық билігі құзырының салықтық әкімшілендіру аясында, б.а. оның салықтық құзыреті шеңберінде пайда болып қалыптасатын, дамитын салықтық құқықтық қатынастар Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында: «Заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады», - деп қатаң шегеленіп айтылғандай, Қазақстан Республикасы Салық кодексінде белгіленіп, бекітілген әрі салық жүйесіне нақтылы енгізілген барлық салық және басқа да міндетті төлемдердің сөзсіз және ешқандай талас-тартыссыз міндетті түрде төленуін «әрбір адамнан» - салық төлеушілерден талап ету құқығына, яғни мемлекеттің салықтық құқығына негізделеді.

Қазақстан Республикасы Салық кодексінің 1-бабына назар аударсақ, онда «Осы Кодекс салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді белгілеу, енгізу және есептеу мен төлеу тәртібі жөніндегі билік қатынастарын, сондай-ақ мемлекет пен салық төлеуші арасындағы салық міндеттемелерін орындауға байланысты қатынастарды реттейді» деген ереже жоғарыда айтылғандарға негіз бола алады.

Қазақстан Республикасындағы салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады, салық төлеуші Салық кодексі мен заңға тәуелді салықтық құқықтық-нормативтік актілер бойынша өзіне жүктелген салық міндеттемелерін толық көлемде және белгіленген мерзімде орындауға міндетті. Салық төлеуші заңды немесе жеке тұлғаларға қатысты салық міндеттемелері туындауының, орындалуының, сондай-ақ тоқтатылуының негізі мен тәртіптері Қазақстан Республикасының Салық кодексінде белгіленеді. Қазақстан Республикасының салық жүйесінде жүргізілетін салықтық әкімшілендіру салықтық бақылау нысандарын қамтиды. Мәселен, салық төлеушілерді тіркеу, бюджет түсімдерін есепке алу, салық тексеруі, камералдық бақылау және т.б. нысандарда жүзеге асырылады. Мемлекеттің салықтық әкімшілендіру аясында орындалатын салық міндеттемелері материалдық салықтық қатынастардың туындауын негіздейді. Мемлекеттің материалдық мүддесін қамтамасыз етуге бағытталған материалдық салықтық қатынастардың негізгі субъектілері – мемлекет пен салық төлеушілер болып табылады.

Материалдық салықтық қатынастар мүліктік-заттай мазмұнды, салық төлемі ақша қаражатын (сомасын) мемлекет меншігіне алуды көрсететін экономикалық қатынастар ретінде құқықтық нысанда, яғни материалдық салықтық құқықтық қатынастар сипатында көрініс табады. Қазіргі заманғы салықтық құқықтық қатынастар қалыптасуының кемшіліктері немесе жетістіктері салықтық әкімшілендіру ықпалы шеңберінде салық төлеушілердің салықтық құқықтық санасы мен мәдениетіне, сондай-ақ оның мемлекетпен өзара байланысының заңи және экономикалық мәніне орай анықталады.

Мемлекеттің салықтық құқығы (бұл ретте құзыреті) материалдық мәнді құқықтардан тұрады және олар міндеттемелік нысан сипатында көрініс табады. Салық төлеу жөніндегі конституциялық міндеттеме салық заңнамасында көзделген салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер бойынша міндеттемелердің іргетасын қалыптастырады.

Материалдық салықтық құқықтық қатынастардың мүліктік-заттай өзегін экономикалық салықтық қатынастар құрайды және олар мынадай белгілерімен ерекшеленеді: заңмен белгіленіп, бекітілген, салық жүйесіне енгізілген салықтарды алу немесе төлеу үдерісін білдіреді; салық міндеттемесінің орындалуын көрсететін заңи сипаттағы материалдық салықтық қатынастар болып табылады; мемлекет меншігіндегі ақша қорына бағытталған біржақты ақшалай-заттай салықтық қатынастар болып саналады; салық төлегендері үшін салық төлеушілерге мемлекет тарапынан белгілі бір қайтарымды қызмет көрсету ескерілмейтін, баламасыз салықтық қатынастар ретінде сипатталады; салық төлемінің сомасын мемлекет меншігіне өткізуге ат салысатын, бөлу сипатындағы мемлекеттік қаржылық қатынастардың айрықша түрі болып табылады; Қазақстан Республикасының Конституциясы мен Салық кодексінің тиісті нормаларына негізделетін, заңдық негізде белгіленген салық міндеттемелерін орындау барысында туындайтын материалдық салықтық құқықтық қатынастар түрінде көрініс табады.

Құқықтық нормалармен реттелінетін экономикалық салықтық қатынастар салықтық құқықтық қатынастар нысанында көрініс табады. Салықтық құқықтық қатынастар материалдық және ұйымдастырушылық қатынастар болып бөлінеді. Материалдық салықтық құқықтық қатынастар салық төлемінің (сомасы, қаражаты болуы керек авт.) салық төлеушіден мемлекетке бағытталған қозғалысын білдіреді, б.а. салық міндеттемелерін көрсетеді. «Салықтық құқықтық қатынастар – салық салуды ұйымдастыру үдерісінде, сондай-ақ салықтарды белгілеу және төлеу (алу) барысында салықтық құқық нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар. Материалдық салықтық құқықтық қатынастар салық төлемінің салық төлеушіден мемлекетке өтуін, б.а. экономикалық мағынада салықтың алынуын, енгізілуін немесе төленуін көрсететін, ал заңи мағынасында салық міндеттемесін білдіретін қатынас болып табылады». Салықтық құқықтық қатынастар мемлекеттің салық салу саласында салық әкімшілігін жүргізуге, салықтарды белгілеуге және алуға байланысты туындап, тиісті салықтық құқықтық нормаларымен реттелген салықтық қатынастар болып табылады. Салықтық құқықтық қатынастар –

субъектілеріне белгілі бір құқықтар мен заңи міндеттер жүктелген, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді белгілеу, енгізу, есептеу және төлеу үдерісінде туындайтын, қаржылық құқықтың салалық салықтық құқығы нормаларымен реттелетін қоғамдық қаржылық қатынастардың заңи нысаны, сондай-ақ салықтық құқықтық қатынастар салықтарды белгілеуге, енгізуге және алуға байланысты туындайтын, салықтық құқық нормаларымен реттелетін қоғамдық қаржылық қатынастар болып табылады; салықтық құқықтық қатынастардың тұрақты құзыретті тарабы ретінде мемлекет салық төлеушілердің салықтар түріндегі ақша қаражаттарын алуға құқылы (және т.б. белгілері бар).

Материалдық салықтық құқықтық қатынастар қоғам мен мемлекеттің экономикалық-қаржылық мүдделерін қамтамасыз ететін қатынастар ретінде Қазақстан Республикасының мәжбүрлеуі арқылы мұқият әрі жан-жақты қорғалуы тиіс. Материалдық салықтық құқықтық қатынастардың дұрыс қалыптасып, тиімді дамуына ықпалын тигізетін экономикалық құқықтық құрал – салық міндеттемесі салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет алдындағы салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі міндетінен, сондай-ақ мемлекеттің салық төлеушіден оны орындауын талап ету құқығынан тұрады.

Салық салу үдерісінің экономикалық-заңи тетігі және материалдық салықтық құқықтық қатынастардың өзегі болып табылатын салық міндеттемелері орындалмаған немесе тиісінше орындалмаған жағдайда Қазақстан Республикасы Салық кодексінің 45-бабына сәйкес төленбеген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомасына өсімпұл есептелуі; банк шоттары бойынша шығыс операцияларының тоқтатылуы; салық төлеушінің салық берешегі есебіндегі мүлікке билік етуінің шектелуі әбден мүмкін. Нақты салық төлеушілердің салық міндеттемелері бойынша салық берешегін мәжбүрлеп өндіріп алу мынадай тәртіппен: 1. банктік есеп-шоттардағы ақша есебінен; 2. қолма-қол ақша есебінен; 3. дебиторлардың есеп-шоттарынан; 4. билік етуі шектелген мүлкін өткізу есебінен; 5. жарияланған акцияларды мәжбүрлеп шығару арқылы жүргізіледі. Материалдық салықтық құқықтық қатынастардың тоқтатылу негіздеріне салық төлеуші жеке тұлғаның қайтыс болуы және оны қайтыс болды деп жариялау туралы сот шешімі күшіне енген жағдайда тоқтатылатын салық міндеттемесі; толық таратылғаннан кейін, қосылу, бірігу, бөліну және қайта құрылу жолымен толық қайта ұйымдастырылғаннан кейін тоқтатылатын заңды тұлғаның салық міндеттемесі жатады. Салықтық құқықтық қатынастардың материалдық салық міндеттемелері бойынша салық берешегін өтеу үдерісі есептелініп қосылған өсімпұлдарды төлеу, берілетін соманы төлеу, айыппұлдар сомасын төлеу тәртібімен жүзеге асырылады.

Сонымен, материалдық салықтық құқықтық қатынастар мән-жайын:

мемлекеттің фискалдық саясатын іске асыру барысында салықтық әкімшілендіру және материалдық салық міндеттемелерін атқару жүйесі арқылы қалыптасып, дамитын мүліктік-заттай салықтық қатынастар;

Бюджет кодексінде айқындалған мемлекеттің салық салу жүйесінің республикалық және жергілікті деңгейлерін нақтылайтын, орталық (республикалық), сондай-ақ жергілікті бюджет кірісіне бағытталған ақша қаражаттары ағымының тікелей қозғалысын білдіретін салықтық қатынастар;

кезекті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы Қазақстан Республикасының негізгі қаржылық заңы мен осы заңмен бекітілген оның №1 қосымшасы Қазақстан Республикасының негізгі қаржылық жоспары ұстанымдарына сай көзделген салықтық кірістер мен бюджеттік шығыстардың өзара байланыстарын қамтамасыз ететін қаржылық қатынастар;

мемлекеттің салықтық құқығы нормаларында тікелей негізделген, мүліктік-заттай сипатымен ерекшеленетін экономикалық салықтық қатынастар;

тікелей субъектілері мемлекет пен салық төлеуші болып саналатын, мемлекет алдындағы салық міндеттемелерін атқару жүйесінің салық төлеушінің қаржылық жай-күйі негізінде жұмыс істеуін нақтылы көрсететін салықтық қатынастар болып табылады деп қорытындылауға болады.

Бүгінде материалдық салықтық құқықтық қатынастар салық салу аясында мемлекет пен салық төлеушінің арасында мемлекеттің экономикалық-қаржылық мүддесін қамтамасыз ету мақсатында салық міндеттемелерін орындау және оған қатысты қажетті жағдайлар жасау, міндеттемелер орындалмаған жағдайда – мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын қолдану барысында туындайтын мүліктік-заттай (ақшалай) салықтық қатынастар сипатында айқын көрініс тауып отыр. Демек, мемлекеттік қаржылық-құқықтық қатынастар жүйесіндегі негізгі құқықтық қатынастарға мемлекет пен салық төлеуші субъектілері, салықтарды мемлекет пайдасына алуға бағытталған, қазіргі кезде өркениетті болып табылатын материалдық салықтық құқықтық қатынастар жатады.

3.2 Мемлекеттің салықтық құқықтық қатынастар жүйесіндегісалықтық менеджменті

Салық салу жүйесін және оның салықтық құқықтық қатынастар аясын басқаруға ат салысатын арнаулы мамандандырылған уәкілетті мемлекеттік органдар – Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Салық комитеті мен оның құзырындағы салық қызметі органдары салық саясаты ұстанымдарына сай өркениетті салықтық әкімшілендіру болып табылады.

Салықтық әкімшілендіру үдерісі салық салу саласын мемлекеттік басқару негізіндегі арнайы тетік ретінде осы салада туындап дамитын салықтық құқықтық қатынастарды қоғам мен мемлекет және корпоративтік аяның субъектілері мүдделерін сақтауға әрі қамтамасыз етуге қажетті мемлекеттік салықтық менеджментті мемлекеттің салықтық юрисдикциясы шеңберінде жүзеге асыруға барынша септігін тигізеді.

Бүгінгі таңда салық салу жүйесіне және қаржылық ғылым мен салықтық құқық жүйесіне әлі де болса толық енгізілмеген осындай жаңа ұғым салықтық менеджмент – салық заңнамасын сақтауға, сондай-ақ өндіріс тиімділігін арттыруға бағдарланған ғылыми-практикалық бағыт ретінде қарастырылады. Осы орайда салықтық құқықтық қатынастар жүйесін толығымен қамтитын салықтық менеджмент Қазақстан Республикасының экономикалық субъект ретінде шаруашылық аясындағы мемлекет қаржыларының бір бөлігін құрайтын салықтарды және басқа да міндетті төлемдерді, сондай-ақ кәсіпкерлік әрі корпоративтік сектордағы салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді басқаруға арналып бейімделгеніне көз жеткізуге болады. Демек, салықтық менеджмент салық салуды жалпы басқару жүйесі ретінде екі деңгейлі жүйе сипатында көрініс табады, сондай-ақ оның басымдығы мемлекеттің салық саясатына байланысты іске асырылады. Осы орайда салықтық менеджмент мемлекеттің салық жүйесінің заңда белгіленген режимде жұмыс істеуін қамтамасыз етуге бағытталған күрделі әрі айрықша үдерісті білдіреді. Салықтық менеджменттің ғылыми негізделуінің бір қыры – салық заңнамалық актісін қабылдау нәтижесінде салық салу жүйесінде орын алған салықтардың салық салу үдерісінде шынайы алынатын салықтармен (толық) сәйкес келуіне қол жеткізу болып табылады.

“Салықтық менеджмент “бизнес” аясының субъектілерінен “бюджет” аясының субъектілеріне бағытталған ақша қаражаттары қозғалысын басқару жүйесі ретінде салықтық құқығының айқын элементі бола алады”, – деген пікірін дәйектей отырып Т.Ф. Юткина: “Салықтық менеджментке басқару аясы ретінде менеджменттің бірыңғай екі концепциясы, оның принциптері, мақсаты және міндеттері тән болады. Осы концепция мемлекет және корпоративтік салықтық менеджмент сияқты екі қарама-қарсы аяның үйлесімді бірігуіне негізделеді” деп тұжырымдаған. Осы орайда, біздің көзқарасымыз бойынша, салықтық құқықтық қатынастар жүйесін басқару мемлекеттің салықтық менеджментін жүзеге асыру болып табылады. “Менеджмент – нарықтық экономика жағдайлары мен мүдделеріне айтарлықтай сай келетін басқару типі. Ұйымдастыру менеджменті ұйымдастыру, өкім ету әдістерімен іске асырылады. Ал тәжірибелік

менеджмент негізінен өз ережелері мен принциптерін іс жүзінде пайдалануға бағдарланған менеджмент концепциясы”, – деп пайымдаған экономист-ғалым К.Б. Бердалиев.  Салықтық менеджменттің теориялық негіздерін қарастыруы барысында: “Салықтық менеджмент – ғылыми бағыт және практикалық қызмет аясы болып табылады. Бірінші жағдайда, салықтық менеджменттің концептуалдық негіздері жөнінде, екінші жағдайда, салық салуды басқару туралы шешім қабылдаудың нақты әдістері мен жолдары жөнінде сөз қозғалуға тиіс. Салықтық менеджмент объектісіне салық салуды ұйымдастыру және жүзеге асыру барысында туындайтын салықтық қатынастар жүйесі жатады”, – деген пікірін білдіре отырып, салықтық менеджменттің құрылымдық сипаттамасын берген. Бұл ретте, біздің ойымызша, салық салу саласын мемлекеттік басқару, б.а. мемлекеттік салықтық менеджмент негізіндегі салықтық әкімшілендіру үдерісін бірден сипаттап өту қажет болатын.

Салықтық әкімшілендіру басымдығы Қазақстан Республикасының және оның әкімшілік-аумақтық бірліктер бюджетінің кіріс бөлігін қалыптастыруды қамтамасыз ету тұрғысынан мемлекеттік салықтық менеджменттің практикалық қызмет саласы ретіндегі мәнін ашып көрсетеді. Салықтық менеджмент, оның ішінде, мемлекеттік салықтық менеджмент салық салудың фискалдық және реттеуші функцияларының біршама болса да тең дәрежде болуын қалайды. Осы орайда, корпоративтік және жеке кәсіпкерлік субъектілерінің салықтық менеджменті өздеріне жүктелген салық және міндетті төлемдер бойынша міндеттемелерін жеңілдету арқылы өз пайдаларын көбейту, сондай-ақ салық міндеттемелерін жыл сайын мүмкін мөлшерде қысқартып отыру жөніндегі жоспарлы-тәжірибелік және заңдық негізі бар іс-қимылдар болып табылады. Демек, салықтық менеджмент жүйесі салық салу үдерісін мемлекеттік деңгейде және шаруашылық субъектілер деңгейінде белгілі бір ғылыми тұжырымдамалар мен тәжірибелік мәні бар тәсілдер, жолдар негізінде басқаруды қамтамасыз етеді.

Көптеген жылдар бойы қалыптасқан салық салу саласын мемлекеттік басқару жүйесі мен қолданылатын басқару әдістері нарықтық даму жағдайында мемлекеттің салықтық менеджменті ретінде ерекше әрі объективті түрде айқындалып отыр. Мемлекеттің салықтық менеджменті оның экономикалық саясатының негізгі элементі болып табылады, сондай-ақ салық салу механизмі арқылы қоғамның экономикалық және әлеуметтік дамуын басқаруды білдіреді. Мемлекеттің салықтық менеджменті негізінде салықтық әкімшілендіру жөніндегі қызмет жататындықтан, салық салу саласында туындайтын салықтық құқықтық қатынастар мемлекеттің салықтық бақылауымен тікелей байланыста болады және салықтық

менеджменттің өзі (бұл ретте мәні) салық және басқа да міндетті төлемдер түрлерінен, сондай-ақ салық өндірісінің рәсімдерінен тұрады. Мемлекеттің салықтық менеджмент субъектілері республикалық және жергілікті салық салу деңгейлерінде салық міндеттемелерінің орындалуын қамтамасыз ететін барлық деңгейдегі салық қызметі органдары болып табылады.

Мемлекеттің салықтық менеджменті, негізінен алғанда, материалдық салықтық қатынастар өз қатысушыларының мүдделерін, салық салу жүйесі мақсаттарының иерархиясын, салық элементтері мен салық міндеттемесі элементтерін, ұғымдарын, салық салудың базалық концепцияларын, ғылыми- практикалық аппаратты, мемлекеттің салықтық менеджментінің функционалдық және ұйымдастырылу аспектілерін, рәсімдерін, сондай-ақ қамтамасыз етуші аспектіні қамтиды. Сонымен, мемлекеттік салықтық менеджмент ауқымындағы салық салу үдерісін басқару – мемлекеттің салықтық менеджменті нысанын біртұтас басқару үдерісінің бір бөлігі болып табылады және өз ерекшеліктеріне (экономикалық, құқықтық, фискалдық және т.б.) орай дербес жүйе ретінде саналады. Мемлекеттік салықтық менеджмент мәні бюджет жүйесі деңгейлеріндегі әр түрлі бюджеттерге байланысты туындайтын ұйымдастыру және материалдық салықтық қатынастар жүйесін білдіреді.

Осы орайда, біздің көзқарасымыз бойынша, салық салу және салықтық қызмет барысында туындайтын қоғамдық (салықтық) қатынастарды басқарудың дербес жүйесі мемлекеттің салықтық менеджменті фискалдық мазмұнды салықтық құқықтық қатынастар жүйесі болып табылады. Демек, салықтық менеджмент мәні бюджеттік құқықтық қатынастар тұрғысынан қарастырылады. Мемлекеттік салықтық менеджмент иерархиясында бүгінгі таңда салықтық құқықтық қатынастарға белгілі бір деңгейде, дәрежеде және көлемде ықпал ететін, көп аспектілі жүйе арқылы өзара тығыз қарым-қатынаста болатын заң шығарушы және атқарушы билік органдары, жергілікті уәкілетті және атқарушы органдар, сондай-ақ басты фискалдық орган – Салық комитеті және оның салықтық әкімшілендіру, фискалдық мониторинг жүргізу басқармалары жатады. Горизонтальды салықтық құқықтық қатынастар қатысушысы Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Салық комитетінің салық қызметі органдары мемлекеттің салықтық менеджментінің субъектілері ретінде салық міндеттемелерін орындауды қамтамасыз етуге ат салысады.

Сонымен, мемлекеттің салықтық менеджменті субъектілерінің жүйесі мынадай уәкілетті мемлекеттік органдардан: 1. Қазақстан Республикасы Парламентінен; 2. Қазақстан Республикасы Үкіметінен; 3. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Салық комитетінен; 4. тиісті жергілікті

Мәслихаттардан; 5. тиісті жергілікті Әкімдіктерден; 6. Қазақстан Республикасының Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінен; 7. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінен; 8. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Салық комитетінің: а) Ірі салық төлеушілерді әкімшілендіру және мониторингі басқармасынан; ә) Салықтық әкімшілендіру басқармасынан; б) Әдістемелік басқармасынан; в) Акциздерді әкімшілендіру басқармасынан; г) Халықаралық салық салу басқармасынан; ғ) Кірістерді талдау және ағымдағы болжау басқармасынан; д) Салық аппеляциясы басқармасынан; е) Өндірістік емес төлемдер басқармасынан; ж) Ақпараттық технологиялар басқармасынан және т.б. тұрады. Осы орайда, мемлекеттің салықтық менеджменті үрдісіне мемлекеттік емес ұйымдардың, яғни салық төлеушілер қауымдастығының, консалтингтік және аудиторлық фирмалардың, салықтық құқық және салық салу салаларының ғалым-мамандарының да қатысатынын ескеру қажет. Салық салу саласындағы және салықтық қызмет аясындағы уәкілетті мемлекетті органдар мен жоғарыда аталған ұйымдар мемлекеттің салықтық менеджментін жетілдіру мақсатында мемлекеттік басқарудың қоғамдық маңызын үзбей дамытуға ат салысады. Экономика, қаржы, құқық және басқару салаларының кәсіби, сондай-ақ ғалым мамандарын, сарапшыларын тарту және олардың негізделген тұжырымдамалары мен ұсыныстарын пайдалану мемлекеттің салықтық менеджменті әдістерінің тиімділігін арттыруға септігін тигізеді. Сонымен бірге салықтар және салық салу жөніндегі ақпараттық, ұйымдастыру, құқықтық, бақылаулық және т.б. факторларды құру салықтық менеджмент жүйесіне ғылыми негізделген әдістер мен жолдарды енгізіп, практикада қолдануды қамтамасыз етеді, әрі салықтық әкімшілендіруді дұрыс жолға қояды.

Біздің пікіріміз бойынша, мемлекеттің салықтық менеджменті негізінде осы салықтық әкімшілендіру жүйесі салық органдарының салық салу жүйесін мақсатты бағдарлау және қамтамасыз ету, сондай-ақ салық салу саласын және материалдық салықтық қатынастарды оралымды басқару жөніндегі кешенді мән-мазмұнымен ерекшеленетін қызметінен құралады. Салықтық әкімшілендіру барысында салық салу саласын оралымды басқару материалдық салықтық құқықтық қатынастардың тиімді қалыптасуын (республикалық бюджетке немесе жергілікті бюджетке жоспарланған көлемде не болмаса жоспарланғаннан мол табыс әкелуін) аз шығын шығару арқылы (ұйымдастыру құқықтық қатынастарындағы мемлекеттік салықтық бақылау тәсілдерін заңдық пайдалану негізінде) қамтамасыз етуді көздейтін кешенді шараларды іске асыру жөніндегі салықтық менеджмент субъектілері салық органдарының қызметі болып табылады.

Жоғарыда қарастырылған мән-жайлар тұрғысынан мемлекеттің салықтық менеджменті салықтық құқықтық қатынастардың өзгеруіне (дамуына) қарай жедел бейімделіп отырады деген тұжырым жасауға болады.

Мемлекеттің қысқа және ұзақ мерзімді салық саясаты – мемлекеттің салықтық менеджментінің ең маңызды бөлігі болып табылады. Мемлекеттің салықтық менеджменті ғылыми үдеріс ретінде мемлекеттік болжауды зерделеуге және жетілдіруге ат салысады, сондай-ақ оның ауқымы көптеген әдістерді, әдістемелерді, салықтық талдау көрсеткіштерін қамтиды. Дегенмен, мемлекеттің салықтық менеджменті салықтық ғылымнан туынды ғылым ретінде көрініс табатынын білген дұрыс болады. Мемлекеттің салықтық менеджменті негізінен салықтық құқықтық қатынастар жүйесіндегі макродеңгейдегі жалпы ұлттық және микродеңгейдегі арнайы міндеттерді шешуге бағытталады.

Мемлекеттің салықтық менеджменті аясындағы салықтық құқықтық қатынастардың қатысушылары Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің, Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің, Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің, Салық комитетінің, мәслихаттардың және әкімдіктердің, салық төлеушілердің мүдделері олардың негізгі міндеттері мен мақсаттарына орай ерекшеленеді. Мысалы, Қазақстан Республикасының Үкіметі мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық саясаттың негізгі бағыттарын, оны жүзеге асыру жөніндегі стратегиялық және тактикалық шараларды әзірлейді; әлеуметтік-экономикалық дамудың индикативтік жоспарларын әзірлеп, жүзеге асырады; Республика Президенті белгілеген тәртіппен республикалық бюджетті әзірлеу мен өзгертуге қатысады, бюджеттің атқарылуын қамтамасыз етеді; қаржы жүйесін нығайту жөніндегі шараларды әзірлейді және жүзеге асырады. Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі мемлекеттік бюджеттің атқарылуы, кедендік, салықтық бақылау саласындағы мемлекеттік саясатты қалыптастыруды және іске асыруды қамтамасыз етеді; бюджетке түсетін түсімдерді болжауға және мемлекеттік бюджетке кіріс түсімдері саласында мемлекеттік саясат мақсаттары мен басымдықтарын анықтауға қатысады; республикалық бюджеттің атқарылуын қамтамасыз етеді; салықтар, алымдар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің түсімдерін қамтамасыз етеді. Қазақстан Республикасының экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық саясаттың негізгі бағыттарын әзірлеудің салааралық және аумақаралық үйлестірілуін жүзеге асырады; экономикалық қызмет түрлерін жүзеге асыруды регламенттейтін стратегиялық, орта мерзімді экономикалық, бюджеттік

жоспарлау жүйесін жетілдіреді; орта мерзімді фискалдық саясаттың жобасын әзірлейді; республикалық және жергілікті бюджеттерге түсетін түсімдерді болжайды. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Салық комитеті салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін қамтамасыз етеді; Салық кодексінде белгіленген тәртіп бойынша салық бақылауын жүзеге асырады; салық төлеушілерді, салық салу нысандарын және салық салуға байланысты нысандарды есепке алудың бірыңғай жүйесін әзірлеп, жүргізеді; салық төлеушілердің қаржылық-шаруашылық қызметіне мониторинг жүргізеді; салық заңнамасының орындалуын бақылауды жүзеге асыру бойынша орталық және жергілікті мемлекеттік органдармен өзара іс-әрекет жасайды; салық міндеттемелерінің туындау, орындалу және тоқтатылу мәселелерін жеке және заңды тұлғаларға түсіндіру жөніндегі жұмысты ұйымдастырады және жүзеге асырады; салық және басқа да міндетті төлемдерді әкімшілендіру әдістемесін әзірлейді, сондай-ақ ақпараттық технологиялар көмегімен функционалдық рәсімдерді жүзеге асыруды басқару мен бақылау әдістерін жетілдіруге қатысады; салық салу саласындағы заңнаманы қолдану тәжірибесін талдау.

Қортынды

Қазіргі заманғы саяси және әлеуметтік-экономикалық үрдістер мемлекеттің өз салық жүйесін басқарудағы рөлін айтарлықтай арттыруда. Егеменді Қазақстанның соңғы 10 жыл бойы реформаланған салық салу жүйесі бүгінгі таңда тиісінше әрі тұрақты жұмыс істеуде. Бұл ретте мемлекет көздеген басты мақсат – салық жүйесі құрылымын республикалық бюджетті, облыстық бюджетті, республикалық маңызы бар астана, қала бюджетін, аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетін салықтық түсімдер бойынша жеткілікті дәрежеде қаржылық дербестіктерін қамтамасыз ететіндей етіп құру. Осы орайда, мемлекет салықтық құқықтық қатынастар жүйесінің әбден жетілдірілген заңнамалық базасын қалыптастыруды, сондай-ақ мемлекет ( қоғам) және салық төлеушінің мүдделерін теңестіруді қамтамасыз ету мәселелерінің де дұрыс шешілгенін көздейтінін ескеру қажет деп санаймын.

Салық жүйесі жалпы халықтың әлеуметтік дамуына, білім беру мен денсаулық сақтау мәселелерінің жетілуіне, жаңа жұмыс орындарының пайда болуына қолдау көрсетуі тиіс. Ал, жүргізілген зерттеулер бізге, осыларға теориялық жағынан мәні бар тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді.

1. Салықтық қатынастар тарихи және экономикалық тұрғыдан дамыған сайын оның әлеуметтік маңызы артып, түрлі қоғамдық проблемаларды шешу кезіндегі тигізетін әсері терең де ауқымды бола бастайды. Осыған орай салық және салық салу деген ұғымдарға әлеуметтік тұрғыдан мән-мағына беруге болады.

2. Салық салудың әлеуметтік салдарлары дегеніміз аталған процесстен қоғамның өмір сүру деңгейіне қатысты қандай да бір жағымды және жағымсыз әсерлердің туындауы. Ал, әлеуметтік процесске салық салудың әсері реттеу тетіктері: салық объектілері, салық мөлшерлемелері мен салық жеңілдіктері арқылы жүзеге асырылады.

3. Дамыған нарықтық мемлекеттердің тәжірибесін талдау бізге салық жүйесінің әлеуметтік бейімділігін арттыруға мүмкіндік әкелетін қағиданы бөліп қарастыруға мүмкіндік береді, яғни салық салу саласындағы басымдықтар мемлекеттің макроэкономикалық концепцияларымен (либералды немесе әлеуметтік) анықталуы қажет. Әділетті салық жүйесінің негізгі қағидаларының бірі салық төлеушілер арасындағы теңдіктің сақталуы. Осыған байланысты, көбінесе табыс салығы қолданылады, өйткені кәсіпорыннан қарағанда жеке тұлғалар мен әлеуметтік топтар болжауға неғұрлым икемді болып келеді.

4. Республикадағы әлеуметтік-экономикалық жағдайдың жалпы сипатына тоқталып, талдау кезінде пайда болған пікірлер төмендегідей: соңғы жылдары Республикада жалпы экономикалық өсу үрдісі пайда болған және ол, көбінесе табиғи ресурстар мен шикізат өндірісіне негізделген және сауда және қызмет көрсету саласына қарағанда ауыл шаруашылығы мен өндірістің жалпы ішкі өнімдегі үлесі төмендеген; республикадағы халықтың өмір сүру деңгейі жалпы жоғарылағанымен, аймақтар арасында және аймақ ішілік табыстар теңсіздігі әлі де болса айтарлықтай; әлеуметтік сферадағы (денсаулық сақтау, білім беру, мәдениет және ғылым) қызмет ететін жеке тұлғалардың табысы төмен;

5. Жұмыстың маңызды тұстарының бірі әлеуметтік салаларға әсер ету тұрғысындағы республикадағы салық жүйесінің қазіргі жағдайы. Осы орайда, Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі салық жүйесінің әлеуметтік мәні мынада: мемлекет салық саясаты арқылы қоғамдық құндылықтарды сақтауға қадам жасап отыр: пайдалылығы басым экономика салаларын дамыту, халықтың жалпы салық ауыртпалығын төмендетіп, жеке кәсіпкерлікті қолдау.

Сөйтіп, салық жүйесі бір жағынан салық ауыртпалығын төмендете отырып салық базасын кеңейтуге икемделсе, екінші жағынан сол арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін ұлғайтуға бағытталған, дегенмен, зерттеу барысында шешімін таппаған мәселелер әлі де бар екендігі анықталды.

6.Салық жүйесінің әлеуметтік салдарларын салмақтаудың негізгі кезеңі болып, салық жүйесінің әлеуметтік проблемаларға ықпалының сандық мөлшері табылады. Бұл сұрақтың шешімін табу үшін, біздің тарапымыздан салық жүйесінің әлеуметтік салдарларын салмақтаудың тікелей және жанама критерийлері ұсынылды.

Жанама критерийлердің мәні салық жүйесінің фискалды функциясымен түсіндіріледі, өйткені, өзінің негізгі міндетін жүзеге асыра алмайтын кез- келген жүйенің әлеуметтік тұрғыдан жағымды болуы екі талай. Сонымен бірге, жанама критерийлер кейбір әлеуметтік бағыттарын, оның ішінде, ден саулық сақтау, білім беру, халықты әлеуметтік қолдау шараларына бюджеттен бөлінетін әлеуметтік шығыстардың мөлшері арқылы да сипатталады.

Осылайша, зерттеулер нәтижесі салық жүйесінің әлеуметтік салдарларына қатысты проблемаларды шешуге белгілі бір деңгейде жағдай жасайды. Жұмыстың теориялық құндылығы әлеуметтік процесстер мен салық жүйесінің арасындағы байланыс сызбасының ұсынылып, салық салудың әлеуметтік салдарларын салмақтаудың сандық және сапалық критерийлерінің анықталуымен негізделеді. Жұмыстың практикалық мәні одан да тереңірек, яғни, оны қолданыстағы салық жүйесіндегі қалыптасқан жағдайды талдау және салық заңдылығы деңгейіндегі нақты салықтық шешімдердің мүмкін болатын салдарларын салмақтау үшін пайдалануға болады.

Қолданылған әдебиеттер тізімі

1. Қазақстан Республикасының Конститутциясы.2. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы» Заңы. 1991 жылы 25 желтоқсан.3. Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдертуралы» кодексінде (Салық кодексі) жасалған өзгертулермен толықтруларды қоса 2009 жылы 1 қаңтар.4. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. Ынтымағы жарасқан халықтың алмайтын асуы жоқ. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. Астана, 2006 жылғы 1 наурыз // Заң газеті. - 2006. - 2 наурыз.5. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі.6. ҚР Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені, 2004-2011ж7. Қазақстан кәсіпорындарының іскерлік белсенділігі (Конъюктуралық зерттеу нәтижелері бойынша). –Алматы: ҚР Статистика агенттігі, 20108. ҚР Үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты. 12.07.2006 ж. қабылданған № 660 ҚР Үкіметінің қаулысы.9. ҚР Президенті Н.А. Назарбаевтың 2005 жылдың 18 ақпанындағы «Қазақстан жедел экономикалық, әлеуметтік және саяси модернизациялау жолында» Халыққа жолдауы10. Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 10 жыл // Заң актілерінің жинағы - Алматы: Жеті жарғы, 2001.11. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында: Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. - Алматы: Жеті жарғы, 2005.12. Үмбеталиев А.Д. Керімбек Ғ.Е. «Салық және салық салу» Алматы 2011ж13. Ермекбаева Б.Ж., Лесбеков Б. «Салық салу негіздері» Алматы, 2003ж14. Г.Б.Поляка, А.Н.Романова. «Налоги и налогообложение» Учебн.пособие для вузов. - М.: ЮНИТИ, 200215. Юткина Т.Ф. «Налоги и налогообложение» .М.ИНФРА-М. 200216. Под.ред.Б.Х.Алиева. «Налоги и налогообложение» Учебн.пособие. М: Финансы и статистика, 2004.17. Б.Х.Алиева «Налоги и налогообложение» Учебн.пособие. М: Финансы и статистика, 2004.

18. Мухитдинов Н.Б., Найманбаев С.М., Дулатов Ы.Д. Мемлекеттің салықтық қызметінің құқықтық негіздері. - Алматы, 1998.19. Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан (общая часть). - Алматы: Жеті жарғы, 1998.20. Худяков А.И., Бродский Г.М. Теория налогообложения. - Алматы: ТОО «Издательство «Норма-К», 2002.21. Найманбаев С.М. Салықтық құқық. - Алматы, 2002.22. Найманбаев С.М. Салықтық құқық. - Алматы: Жеті жарғы, 2006.23. Сабикенова З.С. Субъекты налоговых правоотношений. - Алматы: Жеті жарғы, 2004.24. Бердалиев К.Б. Менеджмент. - Алматы: Экономика, 2005.