1

MÜNDƏRİCAT

GİRİŞ

I Fəsil. İnnovasiya yönümlü iqtisadi inkişafın tədqiqinin nəzəri-metodoloji əsasları.

1.1.İnnovasiya yönümlü iqtisadi inkişafın təmin edilməsinə elmi-nəzəri və konseptual yanaşmaları

1.2. İnnovasiya yönümlü iqtisadi inkişaf modelinə keçidin zəruriliyi və obyektiv ilkin şərtləri

1.3. Davamlı iqtisadi inkişafın təmin edilməsində innovasiya prosesinin yeri və rolu

II Fəsil. İnnovasiya yönümlü inkişafın idarə edilməsinin təşkilati-iqtisadi mexanizmi

2.1. İntellektual mülkiyyətin idarə edilməsinin innovasiya yönümlü iqtisadiyyatın formalaşmasında rolu

2.2.İnnovasiya yönümlü iqtisadi inkişaf siyasəti və innovasiya fəaliyyətinin resurs təminatı məsələlərinin həlli

2.3. İqtisadiyyatın innovasiyalı inkişafının institusional-hüquqi əsasları

2.4. Milli innovasiya sistemində innovasiya infrastrukturunun inkişaf problemləri

III Fəsil. Yeni iqtisadi şəraitdə innovasiya yönümlü inkişafın idarə edilməsinin təkmilləşdirilməsi

3.1.İnnovasiyaların maliyyələşdirilməsi mexanizmi

3.2.İnnovasiya yönümlü iqtisadi inkişafın stimullaşdırılması mexanizminin təkmilləşdirilməsi

3.3. Elmi-texnoloji məhsul və xidmətlər bazarında qiymət mexanizminin formalaşması

3.4.İntellektual mülkiyyət obyektlərinin qiymətləndirilməsi texnologiyası və metodları

3.5. İnnovasiya yönümlü inkişaf strategiyalarının formalaşması xüsusiyyətləri

IV Fəsil. İnnovasiya sahibkarlığının inkişafının təşkilati-iqtisadi mexanizmi

4.1. İnnovasiya yönümlü iqtisadi inkişaf əsasında müasir sahibkarlığın inkişaf meylləri

4.2. İnnovasiya yönümlü iqtisadi inkişafda kiçik sahibkarlığın yeri və rolu.

4.3. İnnovasiya sahibkarlığının inkişafının dünya təcrübəsi

Fəsil V. İnnovasiya yönümlü iqtisadiyyatda kadrların hazırlanması

5.1. Ali təhsil sistemində innovasiya modernizasiyası

5.2. Kadr hazırlığında innovasiya texnologiyalarından istifadənin təkmilləşdirilməsi

5.3. Milli innovasiya sistemində informasiya resursunun istifadə mexanizminin

təkmilləşdirilməsi

2

I Fəsil. İnnovasiya yönümlü iqtisadi inkişafın tədqiqinin nəzəri-metodoloji

əsasları.

1.1. İnnovasiya yönümlü iqtisadi inkişafın təmin edilməsinə elmi-nəzəri və

konseptual yanaşmaları

Dünya inkişafının müasir mərhələsinin səciyyəvi xüsusiyyəti insan

sivilizasiyasının sənaye cəmiyyətindən postsənaye cəmiyyətinə keçid sayılır. Bu

isə, hər şeydən əvvəl elm və texnikanın cəmiyyət həyatının bütün tərəflərinə

daha da güclənməkdə olan təsirinin qlobal xarakteri ilə, irimiqyaslı sosial-

iqtisadi və tarixi dəyişikliklərə aparan elmi texnoloji irəliləyişlərə əlaqədardır.

Buna uyğun olaraq, iqtisadi artımın əsas amillər və mənbələr dəsti də dəyişir.

Bunlar içərisində iqtisadi sistemin inkişafı səviyyəsinə təsir göstərmək

qabiliyyətinə malik təbii resurslar və kapitalla yanaşı, inteqral resursa çevrilə

bilən elmi biliklər daha mühüm əhəmiyyət kəsb etməyə başlayır. Təcrübə

müstəvisində bu, yeni biliklərin məhsul və ya texnoloji yeniliklərə çevrilməsini

təmin edən innovasiya prosesini ön plana keçirir. İnnovasiya prosesi əslində

təkrar istehsal tipini, sosial-iqtisadi münasibətlərin keyfiyyətini dəyişməklə və

özünəməxsus yığım forması, xüsusi sərvət strukturu və yığım effektivliyinin

xüsusi qiymətləndirmə meyarları kəsb edən yeni innovasiya yönümlü

iqtisadiyyatı yaratmaqla bütün təsərrüfatçılıq sisteminin fəaliyyətində hakim

rol oynamağa başlayır. Nəzəri cəhətdən hazırda innovasiya iqtisadiyyatının

formalaşması haqqında danışmaq olar. Bu zaman iqtisadi artım kimi

istehsalın intellektləşdirilməsi çıxış edir, yəni ÜDM artımı, əsasən, elmtutumlu

məhsul və xidmətlərin buraxılışı və reallaşdırılması hesabına əldə edilir.

Ümumən, bu tipli iqtisadiyyatın maddi bazası yüksək inkişaf etmiş

maşınqayırma ilə keyfiyyətcə istehsalın yeni təşkili ilə xarakterizə olunur ki,

bunun da əsasında istehsal proseslərinin avtomatlaşdırılmasını,

3

informasiyalaşdırılmasını və intellektləşdirilməsini təmin edən elmtutumlu

sahələr dayanır(121, s.132).

Keçən əsrin sonu, yeni minilliyə keçid dövrü cəmiyyətin tsiklik

inkişafında müəyyən bir mərhələnin, daha doğrusu, sivilizasiyanın, yeni, daha

mütərəqqi mərhələsi ilə əvəz olunması prosesi ilə üst-üstə düşdü. Əsrlərin

kəsişməsində sivilizasiya piramidasının bütün səviyyəsini əhatə edən sənaye

cəmiyyətin ümumi böhranı baş verir. Həmin səviyyəyə insanla müəyyən tələbat

səviyyəsi, onun qabiliyyəti, biliyi, bacarığı; texnoloji istehsal üsulu, ictimai-

iqtisadi münasibətlər; mülkiyyət, bölüşdürmə, mübadilə, milli, siyasi, hüquqi və

s.; mənəvi sərvətlər aləmi; elm, təhsil, mədəniyyət, dinin də daxil edildiyi

ideologiya aid olunur(155, s.11).

Sənaye sivilizasiyanın daxilində postsənaye cəmiyyət tərzini təşkil edən

yeni elementləri cəmlənir və sürətlə özünə qüvvə toplayır.

Hesab edirik ki, onun başlıca əlamətləri aşağıdakılar kimi ifadə edənlər

heç də yanılmırlar(91, s.58-60):

-daha yüksək bilik səviyyəsinə malik insanın formalaşması, həmin biliyin

təbiətin və cəmiyyətin inkişaf qanunları haqqında yeni təsəvvürlərə uyğunluğu;

- istehsalın mütərəqqiliyi, təkrar istehsal strukturunun köklü olaraq

yenidən qurulması, insanın şəxsi tələbatına önəm verməklə hərbsizləşdirmə və

ekologiyalaşdırma, daha yükəsk texnoloji quruluşa keçid;

- mülkiyyətin müxtəlif formalarını və istehsalın təmərküzləşməsi

səviyyəsini üzvi surətdə əlaqələndirən sosial-bazar iqtisadiyyatının

çoxukladlılığı;

- yumşaq tənzimləmə formalarına və inkişaf etmiş sosial müdafiə sistemli

sərt rəqabətə malik bazar təsərrüfatı;

- demokratik hüquqlu dövlət quruluşu;

4

- bərabərhüquqlu millətlərin könüllü ittifaqlarının formalaşması ilə

əlaqədə milli dirçəliş dövrünün başlanması;

- yüksək mədəniyyətin dirçəlişi; mənəvi təkrar istehsalın birinciliyi, elm

tutumlu istehsalın artımı, intellektual məhsula tələb, əqli əməklə məşğul

olanların payının artması.

Yuxarıda göstərilən qlobal meylləri ölkənin, onun regionlarının, bütün

fəaliyyət sferalarının və ilk növbədə elmi-texniki və innovasiya sferalarının

gələcək inkişaf ssenarilərinin işlənməsində mütləq nəzərə almaq lazımdır.

Bərabərhüquqlu tərəfdaş hüquqları ilə Azərbaycanın dünya iqtisadiyyatına

qoşula bilməsinin mütləq şərtlərindən biri elmi-texniki və innovasiya

fəaliyyətinin aktivləşdirilməsi, yüksək texnologiyaya malik elmtutumlu

istehsalın inkişafı əsasında iqtisadiyyatın struktur cəhətdən yenidən qurulması,

daha yüksək texnologiyalı uklada keçid sayılır.

Cəmiyyət inkişaf etdikcə elm özünün spesifik qanunauyğunluqları və

artım meylləri, iş metodları, texnologiya və texnikası, əməyin təşkilinin

prinsipləri və sistemi, xüsusi hazırlanmış kadrları ilə insan fəaliyyətinin

müstəqil sferasına çevrilmişdir. Bu, son hədd artımını bilməyən digər sferaların

əksəriyyətindən fərqli olaraq, daimi inkişaf etməkdə olan sferadır. Bununla

yanaşı, elm sferası üçün ayrılan əmək, maliyyə və material resursları müəyyən

məhdudiyyətə malikdir. Məhz resursların məhdudluğu məhdud resursların

müəyyən prioritet istqamətlərə, elmi-texniki fəaliyyət növlərinə məqsədli cəlb

edilməsi üzrə strategiya və taktikanı işləyib hazırlamağa məcbur edir.

Elmi(elmi-tədqiqat) fəaliyyət- elmi biliklərin alınmasına və tətbiqinə

yönəldilmiş fəaliyyətdir. Fundamental elmi tədqiqat- insanın, cəmiyyətin onu

əhatə edən təbii mühitin formalaşması, fəaliyyəti və inkişafının əsas

qanunauyğunluqları haqqında yeni biliklərin alınmasına yönəldilmiş təcrübi

və ya nəzəri fəaliyyətdir. Tətbiqi elmi-tədqiqat- təcrübi məqsədlərə nail

5

olunması və konkret vəzifələrin həlli üçün üstün olaraq yeni biliklərin tətbiqinə

yönəldilmiş tədqiqatıdır.

Elmi-texnikifəaliyyət(ETF)- texnoloji, mühəndis, iqtisadi, sosial,

humanitar və digər problemlərin həlli, elmin, texnika və istehsalın vahid sistem

kimi fəaliyyətinin təmin olunması üçün yeni biliklərin alınmasına, tətbiqinə

yönəldilmiş fəaliyyətdir.

Təcrübi işləmələr elmi tədqiqatların aparılması nəticəsində və ya əməli

təcrübə əsasında əldə edilmiş biliklərə əsaslanan, insanın həyat və

sağlamlığının qorunmasına, yeni materialların, məhsulların, proseslərin,

qurğuların, xidmətlərin, sistem və ya metodların yaradılmasına və gələcəkdə

onların təkmilləşdirilməsinə yönəldilən fəaliyyətdir.

ETF müxtəlif növlərə bölünür. Onlar arasında sərhədlər şərtidir və onları

çətin ayırmaq olur. Bundan başqa, ETF-də məşğul olanlar çox tez-tez yalnız

onun bir növü ilə məhdudlanıb qalmışlar. Belə ki, alim, ixtiraçı “elm-istehsal-

istehlak” tsiklinik hamısında iştirak edə bilərlər.

ETF yalnız nəticəsi elmi tədqiqat və təcrübi-konstruktor

işləmələr(ETTKİ) sayılan fəaliyyət sferasını deyil, həm də layihə, konstruktor

təşkilatlarının, istehsal aparatının, təsərrüfat və sənaye sahələrinin bu nəticələri

reallaşdırmaq qabiliyyətini, o cümlədən bunun üçün biliklərə malik olacaq

kadrların hazırlanması qabiliyyətini özündə birləşdirir. ETF kateqoriyasını

müəyyən edilməsinə bu cür yanaşma elmi-texniki tərəqqinin idarə olunması

üçün metodoloji cəhətdən çox vacibdir. Ona görə ki, bu yanaşmaya yeni

yexnika və texnologiyaların yaradılmasının, istehsalı və tətbiqinin bütün

mərhələ və formalarında qarşılıqlı əlaqədə olmalıdırlar. O, “elmi-istehsal-

istehlak” tsikli haqqında təsəvvürü praktiki olaraq üzvi vəhdətdə istifadə

etməyə imkan verir.

Belə yanaşma həm də ona görə məhsuldardır ki, o, insan fəaliyyətinin bu

sferasının təşkili formalarını müxtəlif tipli və səviyyəli elmi-texniki

6

komplekslərin formalaşdırılması zəruriliyinin əsaslandırılmasına qədər izah

edir və şərtləndirir.

Elm dərketmə, təhsil, mədəniyyət, sosial, hərbi və s. bu kimi funksiyaları

yerinə yetirir. Lakin əmtəə-pul münasibətləri inkişaf etdikcə, iqtisadi funksiya

aparıcı funksiyalardan birinə çevrilir. O, bütün digər fəaliyyət sferalarında

konkret əməyə qənaət olunmasının və onun məhsullarının yüksəldilməsinin

başlıca amilinə çevrilir. Qeyd etmək lazımdır ki, istehsalda və digər sferalarda

əməyə qənaət olunması elmin öz sferasında əmək məsrəflərindən asılıdır. Bu

asılılıq elm sferasında ictimai-zəruri xərclərin formalaşmasına obyektiv

tələbatı şərtləndirir. Əməyə qənaət qanunauyğunluğu nə qədər güclü fəaliyyət

göstərirsə, onda ictimai əməyin, resursların daha böyük hissəsi elmin inkişafına

yönəldilməlidir. Bu isə o deməkdir ki, elmi biliklərin dəyəri getdikcə artır.

Məhsul istehsalının elmtutumluluğunun artması, elmtutumlu təsərrüfat

sahələrinin yaranması və inkişafı meyllərinin nəzəri əsası məhz bundan

ibarətdir. Həmin nəzəri əsas müxtəlif idarəetmə səviyyələrində elmi-texniki və

innovasiya siyasətinin işlənib hazırlanması zamanı mütləq nəzərə alınmalıdır.

Elmin bilavasitə məhsulu- özündə yeni bilikləri əks etdirən və onun

mütəxəssislər tərəfindən eyni başa düşülməsini və mənimsənilməsini təmin

edən anlayışlar, nəzəri konstruksiyalar, modellər və digər informasiyalardır.

Bu məhsul əmtəəyə çevrilir və yenilik kimi çıxış edir. Elmin məhsulu və ya

intellektual məhsul iki yolla: bazar və qeyri-bazar reallaşdırılması yolu ilə

istifadə oluna bilər. Əgər intellektual fəaliyyət məhsulu bazarda

reallaşdırılırsa, onda o, yenilik kateqoriyasından yeni tətbiq

olunan(innovasiya) kateqoriyasına keçir.

Elmi bazar münasibətləri sisteminə daxil etmək üçün hazırda aralıq

nəticə-müqavilənin tələblərinə uyğun olaraq başa çatdırılmış, sifarişçi

tərəfindən müqavilə qiymətləri üzrə reallaşdırılan elmi-tədqiqat və təcrübi

konstruktor işlərinin nəticəsi kimi qəbul edilmiş elmi-texniki məhsul nəzərə

7

alınır. “Yeni tətbiq olunan”(“innovasiya”) termini təxminən son 15-20 il

bundan əvvəl elmi ədəbiyyatda və praktiki fəaliyyət sahəsində geniş tətbiq

olunmağa başlanmışdır.

Yenilik- fundamental, tətbiqi tədqiqatların və işləmələrin hər hansı bir

fəaliyyət sferasına onun effektivliyinin yüksəldilməsi üzrə tərtib olunmuş

nəticəsidir. Yenilik- elmi və texnikanın nailiyyətlərinin tətbiqi və bazar

istifadəsi üzrə fəaliyyətin yalnız aralıq yekunudur. Yenilik intellektual

məhsulun növlərindən biri şəklində, məsələn, kəşf, anlayış, elmi yanaşma, eyni

prinsip, standart, tövsiyə, metodika, yeni və ya təkmilləşdirilmiş məhsula

sənədləşmə, patent, səmərələşdirici təklif, ixtira, “nou-hau”, marketinq

tədqiqatlarının nəticələri və s. formada təsbit edilə və rəsmiləşdirilə bilər.

Yenilik termininin sinonimi “yenicə” anlayışı sayılır ki, bu da əvvəllər mövcud

olmayan hər hansı yeniliyi özündə əks etdirir.

“Yenilik” və “yenicə” anlayışları ilə “tədqiqat”, “ixtira” və “kəşf”

anlayışları sıx əlaqədardır.

Təbiət və ya bəşər mühiti haqqında əvvəllər məlum olmayan

məlumatların alınması və yaxud əvvəllər məlum olmayan hadisəsinin

müşahidə olunması tədqiqat sayılır. İxtira dedikdə, yeni qurğuda,

mexanizmdə, aləmdə, texnologiyada, metodda və insan tərəfindən yaradılan

digərlərində reallaşdırılmış tədqiqatın nəticəsi sayılır. Ola bilsin ki, kəşf

yardımçı tədqiqatın yekunu olsun. Kəşf, eləcə də ixtira, bir qayda olaraq,

fundamental səviyyədə və bəzən ixtiraçı tərəfindən təklikdə edilə bilər. Onlar

təsadüfi olaraq baş verə bilərlər və gəlir əldə etmək məqsədi daşımırlar.

Yenilik istehsala, idarəetmə sisteminə tətbiq olunduğundan sonra

bazarda istehlak olunan məhsula çevrilir və onun reallaşdırılmasından

iqtisadi, sosial və ya digər effekt növləri alınır, daha doğrusu o, yeni

kateqoriyaya- yeniliyə və ya innovasiyaya çevrilir.

8

Ədəbiyyatda “innovasiya” termininə dair çoxlu sayda təriflərə rast

gəlinir. Lakin tədqiqatçıların bu iqtisadi kateqoriyaya müstəsna dərəcədə

diqqət yetirmələrinə baxmayaraq elmi fikir indiyə qədər “innovasiyanın elə bir

universal tərifini işləyib hazırlamışdır ki, həm nəzəriyyənin, həm də

praktikanın tələblərinə cavab verə bilsin, eləcə də onları həyata keçirən

konkret subyekt- dövlət, region, sahə, müəssisə baxımından uyğunluq olsun”.

İnnovasiya dedikdə, heç də yalnız istehsala tətbiq olunan obyekt deyil,

həm də onun uğurla tətbiq olunması, və mənfəət gətirməsi nəzərdə tutulur.

Aparılmış elmi-tədqiqatın və ya edilmiş kəşfin nəticələrinə görə o, keyfiyyətcə

özündən əvvəlki oxşarından fərqlənir. İnnovasiyanın reallaşması prosesində

baş verən elmi-texniki, texnoloji və təşkilati dəyişikliklərin məcmusunu

innovasiya prosesi, yeniliklərin yaradılması, yayılması və istifadəsi dövrünü isə

innovasiya tsikli adlandırmaq olar(132, s.6).

Tədqiqat obyektindən və predmetindən asılı olaraq iqtisadi ədəbiyyatda

innovasiyanı proses (154; 104; 141; 147; 148; 96; 59; 126; 9) sistem (119; 170)

dəyişiklik (53; 172; 54) və nəticə(61; 89; 120) kimi nəzərdən keçirirlər.

Yeni iqtisadi kateqoriya kimi “innovasiya” terminini elmi dövriyyəyə

XX əsrin ilk onilliklərində avstriya, sonradan amerika alimi Jozef Şumpeter

daxil etmişdir. J. Şumpeter özünün “İqtisadi inkişaf nəzəriyyəsi”(1911) işində

ilk dəfə olaraq inkişafında dəyişikliklərin yeni kombinasiyaları

məsələlərinə(daha doğrusu, innovasiya məsələlərinə) baxmış və innovasiya

prosesinin tam təsvirini vermişdir(170).

J. Şumpeter inkişafda 5 dəyişikliyi ayırmışdır:

1) yeni texnikanın, texnoloji proseslərin istifadəsi və ya istehsalın yeni

bazar təminatı;

2) yeni xassələrə malik məhsulların tətbiqi;

3) yeni xammalın istifadəsi;

9

4) istehsal dəyişikliyi və təşkili və onun maddi-texniki təchizatı;

5) yeni satış bazarlarının meydana çıxması.

O sübut etdi ki, iqtisadiyyatda mərkəzi fiqur novator-sahibkar olacaqdır.

J. Şumpeterə görə, innovasiya-yeni növ istehlak mallarının, yeni istehsal və

nəqliyyat vasitələrinin, bazarların və sənayedə təşkilati formaların tətbiqi və

istifadəsi məqsədilə baş verən dəyişiklikdir.

J. Şumperter özünün “Texniki inkişaf nəzəriyyəsi” əsərində innovasiyaya

texniki dəyişikliyin iqtisadi təsiri kimi baxmışdır(170, s.18). O, istehsal

funksiyası çərçivəsində innovasiya sahibkarlığının mahiyyətini tapmağa cəhd

etmiş və innovasiya prosesləri nəzəriyyəsinin əsaslarını tədqiq etmişdir.

Yeniliyə texnologiyanın və idarəetmənin dəyişməsi kimi baxan alim

innovasiya prosesində sahibkarın rolunu qeyd etmiş və onu ixtira ili yenilik

arasında əlaqələndirici adlandırılmışdır. Lakin nədənsə o, innovasiyaya

verdiyi tərifdə imkanını, kadrların kəmiyyət və keyfiyyət tərkibində dəyişiklik

aparılması mümkünklüyünü nəzərə almamış, effektiv yüksəldilməsi

mütləqliyini göstərməmişdir.

T. Brayna görə, innovasiya elə bir prosesdir ki, burada intellektual

əmtəə- ixtira, informasiya, nou-hau və ya ideya-iqtisadi məzmun kəsb edir(52,

s.16). Lakin göründüyü kimi bu tərifdə də müsbət effektin mütləqliyi, eləcə də

ideyanın reallaşdırılmalı olduğu bazarın vacibliyi yaddan çıxarılmışdır.

Xartman Xauştaynın 1979-cu ildə Berlində nəşr olunan “Leiting

industrieller Forchung und Entwicklund” kitabında qeyd olunur ki,

innovasiya-ideyanın, təklifin, elmi-tədqiqi qərarın, modelin praktikada tətbiqi,

həyata keçirilməsi və istifadəsidir(168, s.121). Lakin bu tərifdə də ideyanın

bazara qədər hərəkəti nəzərə alınmır, istehsalın təşkili strukturunda, kadrların

tərkibində dəyişiklik imkanına, qəbul olunmuş ideyanın mütləq səmərəliliyinə

baxılmır.

10

Məşhur eston iqtisadçısı V.H. Lapinə görə, innovasiya-insanların məlum

tələbatını daha yaxşı ödəmək üçün yeni təcrübi vasitələrin yaradılmasına,

yayılmasına və istifadəsinə yönəldilmiş kompleks prosesdir(118, s.23).

Göründüyü kimi, burada innovasiya konkret obyekt kimi nəzərdən keçirilmir,

təşkilati-idarəetmə, sosial və digər innovasiyalar nəzərə alınmır.

Prof. F. Valentanın təbirincə, innovasiya istehsal mexanizminin ilkin

strukturundakı dəyişiklikdən başqa bir şey deyil(53, s.37), daha doğrusu, onun

daxili strukturundan yeni vəziyyətə keçiddir. Yeni vəziyyəti alim burada

məhsullara, texnologiyalara, istehsal vasitələrinə, işçi qüvvəsinin peşəkar və

ixtisaslı strukturuna, təşkilatlarına aid edir. Başqa sözlə desək, F.Valenta

innovasiya anlayışına həm müsbət, həm də mənfi sosial-iqtisadi nəticələrə

malik dəyişiklikləri daxil edir. Lakin burada da yeni növ xammaldan, yeni

satış bazarlarından istifadə imkanı inkar olunur, innovasiya mənasını pozan

mənfi nəticələrin ehtimalı qeyd edilir.

Sovet dövrünün görkəmli iqtisadçılarından sayılan L.V. Kantaroviçin,

V.L. Makarovun, D.M. Qvişianinin, N.İ. Lapinin, V.Rappoportun və

başqalarının da fikri maraqlıdır. Məsələn, L.V. Kantaroviçə görə, innovasiya-

praktiki tətbiqə malik olan, sosial-iqtisadi və siyasi tələbləri ödəyən, müvafiq

sahələrdə effekt verən elmi kəşf və ixtiradır(97, s.128). Lakin burada

innovasiyanın reallaşdırılması zamanı riskin mümkünlüyü nəzərə alınmır. V.L.

Makarov isə hesab edir ki, innovasiya ziddiyyətlərin həll olunması forması

olub, təkcə texnika və texnologiyada deyil, insan fəaliyyətinin istənilən

sferasında baş verən tərəqqi prosesidir(126, s.41). Göründüyü kimi, burada

innovasiya həyat tsiklinin tərkib hissəsi kimi(elmi-istehsal-reallaşdırma)

nəzərdən keçirilmir. D.M. Qvişiani qeyd edir ki, innovasiya-yeni ictimai

tələbatlar üçün yeni praktiki vasitələrin yaradılmasına, yayılmasına və

istifadəsinə yönəldilmiş kompleks prosesdir(59, s.23). Lakin burada satış

bazarı nəzərdə tutulmur. N.İ. Lapinin nöqteyi-nəzərincə, innovasiya yeni

qaydaların və məhsulların konstruksiya olunmasıdır(119, s.14.). Daha geniş

11

fəlsəfi mənada insanın həyat fəaliyyətinin məcmusu kimi mədəniyyətin inkişaf

funksiyasıdır. Yenilik bütöv, daxili ziddiyyətli və dinamik sistem kimi çıxış edir.

Lakin alim burada innovasiyanın və istehsalın xüsusiyyətlərini qeyd etmirdi. V.

Rappoporta görə, innovasiya keyfiyyətcə yeni qərarların təcrübədə həyata

keçirilməsidir, strategiyanın mahiyyətidir və müəssisə strategiyasının

məzmunudur(147, s.34). Lakin burada innovasiyanın istifadə imkanı öz əksini

tapmamışdır. İ.L. Balabanov innovasiyanı yeni texnika və texnologiyaya,

nəzarət, uçot, planlaşdırma metodları, təhlil üsullarının yeni formaları da daxil

olmaqla istehsalın, əməyin, xidmətin və idarəetmənin yeni təşkilati

formalarına kapital qoyuluşundan alınan maddiləşmiş nəticə kimi təqdim

edir(42, s.12). A.B. Borisov isə innovasiyaya yeni növ məmulatların,

texnologiyaların işlənib hazırlanmasına, yaradılmasına və yayılmasına, yeni

təşkilati formaların tətbiqinə yönəldilmiş yaradıcılıq fəaliyyətinin yekunu kimi

baxır(49, s.36). V.Q. Medınskiyə görə, innovasiya aparılmış elmi-tədqiqat və

edilmiş kəşf nəticəsində istehsala tətbiq olunan özündən əvvəlki analoqundan

keyfiyyətcə fərqli obyektdir(132, s.6). R.A. Fatxutdinov innovasiyanı

idarəetmə obyektini dəyişmək və iqtisadi, sosial, ekoloji, elmi-texniki və digər

növ effekt almaq məqsədilə yenilik tətbiqinin son nəticəsi kimi nəzərdən

keçirir(162, s.17).

Menecmenti daimi yeniləşmələr əsasında idarəetmə kimi səciyyələndirən

E.Utkinin fikrincə, onun ən mühüm tərkib hissəsi kimi innovasiya çıxış edir ki,

bu da sahibkarlığın bütün sferalarında daimi yeniləşmə prosesindən başqa bir

şey deyildir(160, s.36). Alimə görə, innovasiya özündə yalnız texniki və

texnoloji işləmələri deyil, həm də firmanın fəaliyyətinin yaxşılaşmasına kömək

edən bütün dəyişiklikləri(yeni əmtəələr, yeni xidmətlər, qiymətlər də daxil

olmaqla müştərilər üçün yeni əlverişli şərait və s.) birləşdirir.

Prof. A.B. Abbasovun ümumi elmi redaktəsi ilə 2005-ci ildə nəşr

olunmuş “Biznesin əsasları” kitabında innovasiya “...idarəetmə obyektinin

dəyişdirilməsi və iqtisadi, sosial, ekoloji, elmi-texniki və digər növ effektin

12

alınması məqsədilə yeniliklərin tətbiqinin son nəticəsi...” kimi təqdim

olunur(21, s.88). Bəzi mənbələrdə ölkə iqtisadçıları tərəfindən innovasiya həm

məzmununa və dəyərinə, həm də mülkiyyətin xarakterinə görə xüsusi əmtəə

kimi(22, s.36), başqa mənbələrdə “...texnika və texnologiyanın yeni nəslini

təmin edəcək bir proses kimi...”(26, s.265), digər bir mənbədə isə “strategiyalı

bir proses” kimi(36, s.265) səciyyələndirilir.

Innovasiya anlayışı haqqında yuxarıda qeyd olunanları təhlil edib

ümumiləşdirdikdən sonra aşağıdakı nəticələri çıxarmaq olar:

1.Obyektlərin, sistem, müəssisə və cəmiyyətin bütövlükdə bir vəziyyətdən

digərinə, daha təkmilinə və əvvəlcədən yenilik nəzərdə tutan vəziyyətə keçid

üzrə konkret situasiyaların sonsuz sayı çoxlu miqdarda şərhlərin və təriflərin

yaranmasına imkan verir.

2. Daha təkmil vəziyyətə keçid yeniliklərin-yeni vasitələrin, qaydaların,

məhsulların, metodların, texnologiyaların tətbiqini və reallaşdırılmasını

nəzərdə tutur ki, bunları da fikirləşmək, işləyib hazırlamaq və ixtira etmək

lazımdır.

3. İnnovasiya yeni biliklərin reallaşdırılmış məcmusu kimi müvafiq

sahələrdə praktiki tətbiqə malik olmalı və effekt verməlidir.

Beynəlxalq standartlara uyğun olaraq, “innovasiya” anlayışı müstəqil

iqtisadi kateqoriya sayılır. O, “Fraskati rəhbərliyi” və “Oslo rəhbərliyi” adlı

məşhur sənədlərdə öz əksini tapmışdır. Bu sənədlərdə qəbul edilən

“innovasiya” anlayışı idarəetmə sahəsindəki nəzəriyyəçilər və praktiklərin

əksəriyyəti tərəfindən müdafiə olunur. Məhz o, Azərbaycanda innovasiya üzrə

normativ-hüquqi bazanın işlənməsi, eləcə də innovasiya fəaliyyəti üzrə

konsepsiya, proqram və digər strateji sənədlərin işlənib hazırlanması əsas

götürülür. Beynəlxalq Standarta görə innovasiya(yenilik) bazarda tətbiq

olunan yeni və ya təkmilləşdirilmiş məhsul, praktiki fəaliyyətdə istifadə edilən

yeni və ya təkmilləşdirilmiş texnologiya şəklində və yaxud da sosial xidmətlərə

13

yeni yanaşmada əldə edilən innovasiya fəaliyyətinin son nəticəsi kimi müəyyən

edilir(91). Innovasiya istehsal sferasına, iqtisadi, hüquqi, sosial münasibətlərə,

elm, mədəniyyət təhsil sahələrinə və digər sferalara aid oluna bilər. Məhz bu

cür şərhin Azərbaycan Respublikasının müvafiq qanunvericiliyində öz əksini

tapmasını məqsədəuyğun sayırıq.

İqtisadi ədəbiyyatda bəzən “yenilik” və “innovasiya” anlayışları

eyniləşdirilir, bəzən isə bu anlayışlar bir-birinin sinonimi kimi işlədilir. Əslində

isə yenilik istənilən fəaliyyət sferasında istehsalın səmərəliliyinin

yüksəldilməsinə dair fundamental, tətbiqi tədqiqatların, işləmələrin və yaxud

təcrübi işlərin nəticəsi olduğu halda, innovasiya idarəetmə obyektinin

dəyişdirilməsi, eləcə də iqtisadi, sosial, ekoloji, elmi-texniki və s. növ səmərənin

alınması məqsədilə tətbiq olunan yeniliklərin son nəticəsi kimi çıxış edir.

Prinsip etibarilə, innovasiya dedikdə, ixtira, kəşf, patent, əmtəə nişanı,

səmərələşdirici təklif kimi tətbiq olunan yeniliklərdən alınan nəticələrin

məcmusu başa düşülür.

Yenilik anlayışı dinamik hərəkətdə olan mütərəqqi yeniliyi əks

etdirməklə onu qəbul və istifadə edən təşkilati sistem üçün yeni sayılır.

Mənasına görə, “innovasiya” sözü(ingiliscə innovation) “yenilik” sözü ilə

eynidir. İnnovasiyaya yeniliyin yaradılması, yayılması və istifadəsi üzrə inkişaf

etməkdə olan kompleks sistem kimi baxılır və o, innovasiya fəaliyyətinin

inkişafına və səmərəliliyin yüksəldilməsinə kömək edir(160, s.5). İnnovasiya

adı altında aparılmış elmi-tədqiqat nəticəsində istehsala tətbiq olunan obyekt

və yaxud da özündən əvvəlki analoqundan keyfiyyətcə fərqli edilmiş kəşf başa

düşülür.

İnnovasiya menecmentində iki əsas istiqamət ayrılır. Birinci istiqamətin

mahiyyəti ondan ibarətdir ki, innovasiya öz inkişafında(həyat tsiklində)

ideyadan tətbiqə qədər hərəkət etməklə formasını dəyişir. İstənilən digər

proses kimi innovasiyanın da formalaşması amillər çoxluğunun mürəkkəb

14

qarşılıqlı təsiri ilə şərtlənir. İkinci istiqamət Azərbaycan üçün də son dərəcə

aktual olan innovasiyadan sahibkarlığa hərəkətdir. Bəzi nəşrlərdə bu

nəzəriyyə innovatika adını almışdır. Burada artıq innovatikanın öz daxilində

yeni müstəqil istiqamətlər meydana çıxdı: yeniliyin formalaşması, yeniliklərə

müqavimət, diffuziya(yeniliklərin yayılması); insanın ona uyğunlaşması və

onların insan tələbatına öyrəşməsi; innovasiya təşkilatları; innovasiya

qərarlarının işlənib hazırlanması və s.(42). İnnovatikanın tərkib hissələrinin

verilən siyahısında yenilik bazarı, innovasiya strategiyaları kimi mühüm

elementlər iştirak etmir. Digər elmi işlərdə isə innovasiyanın inkişafının əsas

konsepsiyalarını ümumiləşdirməyə cəhd göstərilsə də, onlardan bəziləri,

xüsusilə də innovasiya və iqtisadi inkişafın tsiklikliyi, innovasiya proseslərinin

dövlət tənzimlənməsi konsepsiyaları tam şəkildə nəzərə alınmışdır(42).

İnnovasiya iqtisadi kateqoriya kimi yeniliyin istehsalı və

reallaşdırılmasının daha ümumi xassələrini, əlamətlərini, əlaqə və

münasibətlərini əks etdirir. Innovasiyanın mahiyyəti özünü onun funksiyaları

dövlətin iqtisadi sistemində onun təyinatını və təsərrüfat prosesində rolunu

ifadə edir. Innovasiyalar müəssisələrin rəqabət qabiliyyətinin,

yüksəldilməsində xüsusi rol oynayır.

Innovasiyaların təhlili göstərir ki, onlar sosial-iqtisadi xarakterli

funksiyalar yerinə yetirirlər. Iqtisadi ədəbiyyatda qeyd olunduğu kimi, iqtisadi

kateqoriya olaraq innovasiya iki əsas funksiyanı-təkrar istehsal və

stimullaşdırma funksiyalarını yerinə yetirir(62, s.19). Təkrar istehsal funksiyası

onu göstərir ki, innovasiya geniş təkrar istehsalın mühüm maliyyələşdirmə

mənbəyi kimi çıxış edir. Innovasiyaların bazarda satışından əldə edilən pul

gəlirləri sahibkarlıq mənfəətini yaradır ki, bu da maliyyə resurslarının mənbəyi

və eyni zamanda innovasiya prosesi səmərəliliyinin ölçüsü kimi çıxış edir.

Sahibkarlıq mənfəəti istehsal-ticarət, investisiya, innovasiya və maliyyə

fəaliyyəti həcminin genişləndirilməsinə yönədilə bilər. Beləliklə,

15

innovasiyalardan mənfəətin alınması və maliyyə resurslarının mənbəyi kimi

onun istifadəsi innovasiyanın təkrar istehsal funksiyasının məzmununu təşkil

edir. Stimullaşdırma funksiyası da sahibkarlar tərəfindən innovasiyanın

reallaşdırılmasından mənfəət alınması yolu ilə gerçəkləşir. Bu, sahibkar üçün

yeni innovasiyalara stimul yaradır, onu daim tələbi öyrənməyə, marketinq

fəaliyyətinin təşkilinin təkmilləşdirilməsinə, maliyyənin idarə edilməsinin daha

təkmil üsullarını tətbiq etməyə sövq edir.

Enerjinin minimumlaşdırılması qanununa tabe olaraq insan öz

fəaliyyətini əmək məsrəflərinin azaldılmasına, vaxta qənaətə və digər

effektlərin alınmasına yönəldir. Odur ki, innovasiyaya sosial kateqoriya kimi

baxmaq olar. Bu isə o deməkdir ki:

1.Sosial kateqoriya kimi innovasiyanın ondan ibarətdir ki, praktiki

olaraq bütün ixtiralar enerji xərclərinin, canlı əməyin azaldılmasına

istiqamətləndirilmişdir, yeni məhsuldar qüvvələrin istehsala cəlb olunmasına

imkan yaradır, əməyin və istehsalın səmərəliliyini yüksəldir.

2. İnnovasiya istehsal olunan məhsulların keyfiyyətini yüksəldir ki, bu da

istehsal və istehlak səviyyəsinin artımına gətirib çıxarır, həyatın keyfiyyətinin

yaxşılaşdırılmasına kömək edir.

3. İnnovasiyanın üçüncü funksiyası ondan ibarətdir ki, onlar məhsulun

keyfiyyətini yüksəldərək, xərcləri aşağı salaraq və istehsalı təkmilləşdirərək

tələb və təklif, istehsal və istehlak arasında nisbətlərin qorunub saxlanmasına

kömək edir.

4. İnnovasiyanın işlənib hazırlanması gedişində və istifadəsi prosesində

insanın inkişafı prosesi-onun intellektual qabiliyyətinin reallaşdırılması,

gələcək yaradıcı artım üçün şərait yaradılması prosesi gedir(159).

Hesab edirik ki, innovasiyanın tərifinə “ehtiyatlar” və “axınlar”

mövqeyindən yanaşılması daha düzgün olardı. Obyekt yanaşması

16

mövqeyindən yanaşmada innovasiyalar ehtiyatlar kimi təmsil olunur.

İnnovasiyanın axınlar kimi müəyyən edilməsi təkrar istehsal yanaşmasını tələb

edir. Bu isə prosesin hər bir fazasının xüsusiyyətlərinin aşkara çıxarılmasından

innovasiya ideyalarının iqtisadi reallaşdırılmasına qədər innovasiya prosesinin

bütün mərhələlərini izləməyə imkan verir. Tədqiqat, işlənmə, təcrübi istehsal

fazalarında elmi-texniki biliklərin və aktiv tətbiqetmə fazalarında elmi biliklər

hazır nəticəyə keçir.

Yuxarıda qeyd olunanları yekunlaşdırmaqla belə qənaətə gəlmək olar ki,

innovasiya dedikdə, yəni əmtəə, xidmət, texnologiyalar, təşkilati forma,

idarəetmə metodu şəklində öz praktiki təcəssümünü və tətbiqini tapmış

ideyaların reallaşdırılması üzrə yaradıcılıq prosesi başa düşülməlidir.

İnnovasiyanın mənşəyini izah edən iki ehtimal: “texnoloji məkan” və

“tələbin çağırışı” ehtimalları mövcuddur. “Texnoloji məkan” ehtimalı Q.

Menş tərəfindən irəli sürülmüşdür. Bu ehtimala görə, innovasiyanın meydana

çıxması mənbəyi kimi istehsalın daxili qanunauyğunluqları çıxış edir. K.

Frimenin tərəfdarı olduğu “tələbin çıxarışı” ehtimalına görə isə innovasiyanın

yaranmasında müəyyənedici amil tələbdir. Real həyatda innovasiyanın

meydana çıxmasında bunlardan hansı birisinin ilkin səbəb kimi çıxış etdiyini

müəyyən etmək çətindir. S.Y.Qlazyevin fikrincə, “...çoxsaylı empirik

tədqiqatlar bu və ya digər yeniliyin yayılmasının ictələbatın vəziyyətindən

asılılığını inamlı olaraq nümayiş etdirir: ixtiraların çoxu onilliklərlə, hətta

bəzən yüzilliklərlə onların istifadəsinə gözləməkdə qalırlar. Öz növbəsində, bu

və ya digər məhsula tələbat xeyli dərəcədə onun istehsal imkanları ilə müəyyən

olunduğu halda, istehlakçı davranışının dəyişkən stereotitlərinin təsiri altında

formalaşırlar”(63, s.71).

İnnovasiyaların meydana çıxması mənbələrini və amillərini

sistemləşdirməyə çalışaq. Innovasiyanın meydana çıxma mənbələri dedikdə,

17

innovasiyanın yaradılmasının qeyri-mümkün və ya çətin olduğu fundament

başa düşülməlidir. Belə mənbələrin iki əsas qrupunu ayırmaq olar:

-artan tələbatla onların ödənilməsinin məhdud imkanları arasında

ziddiyyət;

- elmi-intellektual da daxil olmaqla cəmiyyət tərəfindən toplanmış resurs

potensialı.

Innovasiyanın meydana çıxması amilləri isə o qüvvələrdir ki, onlar

cəmiyyətin tələblə yeni yaradılmış biliyin hazır nəticəyə keçdiyinə imkan

verirlər. Həmin amilləri iqtisadi, texnoloji və sahibkarlıq amilləri kimi

qruplaşdırmaq olar. Iqtisadi amillər isə öz növbəsində aşağıdakılardan

ibarətdir: rəqabət, mənfəət artımı, ixtiranın patent müdafiəsi.

Indi isə innovasiyanın yuxarıda qeyd etdiyimiz mənbə və amillərini

araşdıraq.

Qlobal və makrosəviyyədə innovasiyanın universal mənbəyi çox sürətlə

artan tələbatla onların ödənilməsi imkanları arasındakı ziddiyyətdir. Məhdud

resurslara malik olan cəmiyyət öz tələbatını ödəməyin bütün yeni və daha

effektiv üsullarını ixtira etməyə məcburdur. Insanların hər növbəti nəsli nail

olduğu səviyyədən imtina edir və daha yüksək tələblər irəli sürürlər.

Mikroiqtisadi səviyyədə bu ziddiyyətin meydana çıxmasının konkret

ifadəsi resursların məhdudiyyəti şəraitində onların daha effektiv istifadəsi üzrə

alternativ imkanlar sayılır.

Rəqabət iqtisadi artımın tərkib elementi kimi çıxış edərək innovasiya

üçün stimullar yaradır. Y. Şumpeter “...yeni əmtəənin, yeni texnologiyanın,

xammalın, yeni mənbəyin, təşkilin yeni tipinin kəşfinə...” əsaslanan rəqabətə

əhəmiyyət verirdi(171, s.128).

18

Rəqabət istehsal artımını və xərclərin ixtisarını təmin edən güclü

mexanizmdir.

Rəqabət potensial təhlükə kimi də kəsərlidir. “...demək olar ki, o, hələ

özünün gəlişinə qədər qayda-qanun öyrədir. Biznesmen özünü, hətta öz

sahəsində tam inhisarçı sayıldığı vaxtda belə, rəqabət mühitində hiss

etməlidir...”(171, s.129).

Mənfəətin artırılması əslində innovasiyalı üstün mənfəəti təmin edir. Bu

isə effektiv innovasiyanı ilk həyata keçirənin aldığı əlavə gəlirdir. Rəqabət

mühitində innovasiya yayıldıqca mənfəətin bu növu yoxa çıxır.

Istehsalın effektivliyi və mənfəət maddi, əmək və maliyyə resurslarının

istifadə səviyyəsindən asılıdır. Yeni texnologiyalar, avadanlıq, idarəetmə

metodları xeyli dərəcədə xərclərin aşağı salınmasına gətirib çıxarmağa qabildir.

Intellektual mülkiyyətin qorunması. Patent sistemi intellektual

mülkiyyətin qorunması problemini həll etməyə qadirdir.

Patent ixtiraçıya onun fəaliyyət məhsuluna mülkiyyət hüququ verir.

Innovasiya fəaliyyəti intellektual mülkiyyət obyektlərini müdafiə etmədən

mümkün deyildir. Iri şirkətlər innovasiya faəliyyəti nəticələrinin müdafiəsi üzrə

xüsusi şöbələr yaradırlar ki, bunlar da patent müdafiəsini həyata keçirirlər.

Azərbaycanda heç də bütün təşkilatlar öz innovasiya fəaliyyəti nəticələrinin

patentləşdirilməsi ilə məşğul olmurlar.

Texnoloji amil. Müasir şəraitdə texnologiya və texnikanın optimal

təzələnmə dövrü 4-5 ilə qədər, daha inkişaf etmiş ölkələrdə 2-3 ilə qədər

azalmasıdır. Təzələnməyə tələbat, hər şeydən əvvəl, mənəvi köhnəlmə ilə diqtə

olunur. “Peşəkarlıq səriştəliliyinin yarıtənəzzülünün müasir dövrü”, daha

doğrusu, peşəkarlıq biliyinin 50% köhnəldiyi müddət mühəndislər üçün 5 il,

kimyaçılar, həkim və bioloqlar üçün 4 ildən də az təşkil edir(84, s.7).

məhsuldar bazarına çıxış sürəti daim artır, lakin bu zaman məhsulun

19

keyfiyyəti yüksək, qiyməti isə mötədil qalmaqdadır. Dəyişikliyi sürətləndirən,

məhsulun keyfiyyətini yüksəldən başlıca amil informasiya texnologiyalarıdır.

Elektron texnologiya əməkdaşları ləng və əməktutumlu işlərdən, məsələn,

kağız sənədlərindən azad etməyə imkan verir.

Sahibkarlıq amili. Ixtiraçılıq innovasiyanın reallaşdırılması yolunda

yalnız birinci addımdır. Ixtiraçıda meydana çıxan nəzəri konsepsiya müasir

istehsalın, bazar və rəqabətin tələblərinə cavab verməlidir. Ixtiraçının sahibkar

köməyinə ehtiyacı vardır. Bəzən ideyaların həyata keçirilməsi bir neçə

təşkilatda işləyən şəxslər qrupunun qüvvəsini birləşdirməyi tələb edir.

Innovasiyanın meydana çıxmasının başlıca amilini ayırmaq kifayət

qədər çətindir. Bir qayda olaraq, iqtisadçıların əksəriyyəti mənfəət artımının

innovasiyanın əsas amili sayır. Həqiqətən də mənfəət innovasiyalar üçün vacib

iqtisadi stimuludur, lakin bəzən innovasiya xeyli pul mənfəəti gətirməyə də

bilər, lakin xeyli pozitiv sosial effektə malik ola bilər ki, bu da sosial-məsul

subyekti kimi istehsalçının imicini yüksəldəcəkdir, məsələn, ictimai

nəqliyyatda yaşlılar üçün alçaq pilləkənlər və yaxud əlillər üçün xüsusi girişlə

təchiz olunmuş ictimai nəqliyyat.

Amerika tədqiqatçısı F.Yansen innovasiyanı “şirkətin daim artımını və

çiçəklənməsini təmin edən magistral yol kimi” səciyyələndirir(173, s.9). O,

innovasiya trayektoriyası aşağıdakı kimi ifadə olunan TAMO modelini işləyib

hazırlamışdır(Şəkil 1):

Şəkil 1.1. İnnovasiya traektoriyası

Yeni

texnologiyalar

(T)

Əmtəə və

xidmətlərin

yeni növləri(A)

Yeni bazarların

formalaşması

(M)

Yeni təşkilat

formalarının

tətbiqi(O)

20

Bəzi iqtisadçıların fikrincə, TAMO modelinə vacib bir elementi-insan

kapitalının inkişafına yönəldilmiş innovasiyanı(NR) əlavə etməklə

genişləndirmək olar(139, s.46). NR özündə işçi qüvvəsinin intellektual

komponentinin yüksəlməsini ifadə etməklə, fasiləsiz təhsili, ixtisasın

yüksəlməsini, təcrübənin ötürülməsini, yeni iş yerlərinin yaradılmasını, eləcə də

insan qabiliyyətini aşkara çıxaran və yaradıcı əməyə kömək edən fəaliyyətin

təşkilini nəzərdə tutur. Digər iqtisadçıların fikrincə isə, TAMO modelinə sosial

innovasiyaları əlavə etmək və yeni yaradılan yeni model çərçivəsində

innovasiya prosesinin inkişafı üzrə qeyri-xətti mexanizmlərin gücləndirmə,

məhdudlaşdırma, bağlanma, əks əlaqə, müvəqqəti ləngimə mexanizmləri kimi

təsnifləşdirilməsi daha məqsədəuyğun sayılır(164, s.133-134).

Hesab edirik ki, yuxarıda qeyd olunan əlavələri ümumiləşdirmək TAMO

modelini “müasir insan resursu mühitinin formalaşması” elementi ilə

tamamlamaq daha düzgün olardı.

1.2. İnnovasiya yönümlü iqtisadi inkişaf modelinə keçidin zəruriliyi və obyektiv

ilkin şərtləri

İnnovasiyaların təhlilində vacib mərhələlərdən biri də onun

təsnifləşdirilməsidir. Iqtisadi ədəbiyyatda innovasiyaların təsnifatının

aşağıdakı nümunəvi sxemi daha çox maraq doğurur(132, s.18):

1. Radikallıq dərəcəsinə görə(yenilik, innovasiya potensialı, texniki

qərarın oroginallığı və s.). Bu halda innovasiyanın aşağıdakı növləri

fərqləndirilir:

- radikal(baza, elmi və s.);

- ordinar(ixtira, yeni texniki qərarlar).

21

2. Tətbiq xarakterinə görə(məhsul, texnoloji, sosial, kompleks, bazar).

Bu halda innovasiyanın əsas növləri aşağıdakılardır:

- yeni məhsulların istehsalına və istifadəsinə yönəldilən;

- yeni texnologiyanın yaradılmasına və tətbiqinə istiqamətlənən;

- yeni strukturların qurulmasına və fəaliyyətinə yönəldilən.

3. Meydana çıxma stimuluna(mənbəyinə) görə. Bu halda innovasiyanın

aşağıdakı növlərini ayırırlar:

- elm və texnikanın inkişafı ilə şərtlənən;

- istehsalın və bazarın tələbatı ilə şərtlənən.

4. Təkrar istehsal prosesində roluna görə: Buraya istehlakçı və

investisiya innovasiyaları aiddir.

5. Miqyasına(kompleksliliyinə) görə. Buraya mürəkkəb(sintetik) və sadə

innovasiyalar daxildir.

Bəzi alimlər bazis yeniliklərinin meydana çıxması ilə əlaqədar tsiklikliklə

iqtisadi artım tempi arasında əlaqə yaratmağa cəhd göstərmişdilər. Onların

fikrincə, bazis yenilikləri öz potensialını qurtardığı anda iqtisadi inkişafda

durğunluğu müəyyən “texnoloji pat” vəziyyəti meydana çıxır. Məsələnin bu

cür qoyuluşu və belə bir tərifin verilməsi böyük elmi əhəmiyyət kəsb etməklə

yanaşı, həm də keçid iqtisadiyyatını yaşayan ölkələr, o cümlədən Azərbaycan

üçün praktiki əhəmiyyətə malikdir. Onlar hesab edirlər ki, sənaye inkişafı

əslində bir texnoloji patdan digərinə keçid deməkdir. Bazis yeniliklərinin

meydana çıxması nəticəsində inkişaf tsiklləri qarşılıqlı surətdə əlaqədar olan

yeni müəssisələr peyda olur. İlkin mərhələdə yeni əmtəələrin istehsalı tələbdən

geri qaldığına görə bu dövr yüksək artım templəri ilə səciyyələnir. İqtisadçılar

iqtisadiyyatın tsiklikliyini yeniliyin tsiklikliyi ilə və eyni müəssisələrin inkişaf

fazaları ilə əlaqələndirir. O, yeni əmtəələrin istehsalının tələbi ötüb keçməyə

22

başladığı anı göstərmişdir. Bu vaxtdan etibarən firmalar xarici bazara çıxış

yollarını axtarmağa başlayırlar, mənfəət norması aşağı düşür və daha az vəsait

investisiyaya yönəldilir. Kapitallar maliyyə bazarlarına can atırlar. Tezliklə

maliyyə sferası real sektora investisiya üçün yetişir. Bu, Azərbaycan təcrübəsi

üçün son dərəcə aktualdır. Aydındır ki, Azərbaycan iqtisadiyyatı hələ ki,

investisiyalara bir o qədər hazır deyildir, çünki maliyyə əməliyyatlarının

gəlirliliyi maliyyə investisiyalarının orta gəlirliliyindən yüksəkdir.

Bəzi iqtisadçılar texniki və sosial innovasiyaların qarşılıqlı əlaqədar olan

ailələrin texnoloji sistemi anlayışını tətbiq etmişlər. Onların fikrincə, iqtisadi

artım templəri texnoloji sistemlərin formalaşmasından, inkişafı və

köhnəlməsindən asılıdır. Diffuziya və ya innovasiyanın yayılması prosesinə

texnoloji sistemin inkişaf mexanizmi kimi baxılır. Müəlliflər yeniliklərin

diffuziya templərini bazar mexanizmi ilə əlaqələndirilər. Onlar qeyd edirlər ki,

innovasiyanın diffuziyası müvafiq şərait və stimullaşdırma tələb edir. Ayrı-ayrı

istehsal sahələrində bazis innovasiyalarının meydana çıxması iqtisadiyyatın

inkişafına təkan kimi meydana çıxır.

İqtisadi ədəbiyyatda bəzən texnikanın inkişafının tsikli və fazalarının,

eləcə də elmi-texniki inqilabın dövrələşməsi aparılır(172). Texnikanın tsiklik

inkişafı nöqteyi-nəzərindən innovasiyanın aşağıdakı dörd növünü ayırlar:1) ən

iri bazis innovasiyaları;2) iri innovasiyalar;3) orta innovasiyalar;4) xırda

innovasiyalar.

Pevit və Yolker elmi yeniliklərin istifadəsi və onların geniş tətbiqi

dərəcəsindən asılı olaraq innovasiyanın yeddi tipini ayırmışlar(35):

1) fundamental elmi biliklərin istifadəsinə əsaslanan innovasiyalar;

2) elmi yeniliklərə əsaslanan, lakin məhdud tətbiq sahəsinə malik

innovasiyalar(məsələn, kimya istehsalı üçün ölçü cihazları);

23

3) məhdud tətbiq sferasına malik artıq mövcud texniki yeniliklərdən

istifadəyə əsaslanan innovasiyalar;

4) bir məhsulda müxtəlif tip yeniliklərin kombinasiyası daxil olan

innovasiyalar;

5) bir məhsulun müxtəlif sahələrdə istifadəsi;

6) texniki cəhətdən mürəkkəb yeniliklər;

7) artıq məlum texnika və yaxud metodların yeni sahəyə tətbiqi.

Rus alimi A.İ.Priqojin innovasiyanın müfəssəl və original tipologiyasını

vermişdir:

1. Yeniliyin tipinə görə: maddi-texniki və sosial;iqtisadi və təşkilati-

idarəetmə; hüquqi və pedaqoji.

2. Həyata keçirilmə mexanizminə görə: vahid, diffuziya edilmiş, başa

çatmış və yarımçıq qalmış, uğurlu və uğursuz.

3. İnnovasiya potensialına görə:radikal, kombinə edilmiş, şəklini dəyişən.

4. İnnovasiya prosesinin xüsusiyyətlərinə görə: təşkilatdaxili və

təşkilatlararası.

5. Səmərəliliyə görə:istehsalın və idarəetmənin səmərəliliyi;əmək

şəraitinin yaxşılaşdırılması və s.

Müəllif “innovasiya” və “yenilik” anlayışlarını ayırmışdır. Onun fikrincə,

yenilik innovasiyanın predmeti kimi çıxış edir. Yeniliklər və innovasiya

müxtəlif həyat tsikllərinə malikdirlər. Yeniliklər işlənib hazırlanma,

layihələndirmə, hazırlama, istifadəetmə, köhnəlmə kimi, innovasiya isə

doğulma, diffuziya, köhnəlmə kimi mərhələlərdən ibarətdir.

İctimai məqsədlərin xarakterinə görə aşağdakı innovasiya növləri

fərqləndirilir:

24

- mənfəətə yönəldilmiş iqtisadi innovasoyalar(ixrac üçün dərman

preparatlarının istehsalı və s.);

- mənfəətə yönəldilməyən iqtisadi innovasiyalar(ekoloji və s.);

- xüsusi innovasiyalar(hərbi, səhiyyə, təhsil və s.).

Yuxarıda qeyd edilənləri nəzərə almaqla innovasiyanın göstərilən

təsnifatını aşağıdakı kimi vermək olar:

Tsiklik inkişaf baxımından: ən iri;iri;orta;xırda.

İntensivlik baxımından: sıfır;bir;iki;üç;dörd;beş;altı;yeddi.

3. Elmi biliklərin istifadə dərəcəsindən asılı olaraq: fundamental elmi

biliklərə əsaslanan; mövcud elmi biliklərə; kombinə edilmiş müxtəlif tipli

biliklərə; müxtəlif sahələrdə bir məhsulun istifadəsinə; iri proqramların

köməkçi nəticələrinə; artıq məlum texnologiyalara əsaslanan.

4. Həyat tsiklinin planlaşdırılması mümkünlüyünə görə: elmi ideyalar

cəmləşən, inqilabedici məhsuldar qüvvələr toplanan və onun tərkibində

ayrılmaz element kimi möhkəmlənən(proqnoz obyekti); məhsuldar qüvvələrin

ayrı-ayrı elementlərində keyfiyyət irəliləmələri; kəmiyyət dəyişmələri, ayrı-ayrı

parametrlərin yaxşılaşdırılması(cari və perspektiv planlaşdırma obyektləri).

5. Struktur xarakteristika nöqteyi nəzərincə:girişdə;çıxışda;müəssisənin

struktur innovasiyaları.

6. Üsuluna görə:təcrübi;birbaşa.

7. Ayrı-ayrı fəaliyyət sferaları ilə əlaqələndirmə nöqteyi

nəzərincə:texnoloji;istehsal;ticarət;sosial.

8. İdarəetmə səviyyəsinə görə:xalq təsərrüfatı;sahəvi;ərazi;idarəetmənin

ilkin həlqəsi.

9. İdarəetmə sahəsində:məhsullar; proseslər(texnoloji);işçi

qüvvəsi;idarəetmə fəaliyyəti.

10. Yerinə yetirmə müddətinə görə: 20 il və ondan yuxarı 15-20 il;5-10

il;5 ildən yuxarı.

11. Həyat tsiklini əhatə dərəcəsinə görə ETTKİ(mənimsəmə və

tətbiq);ETTKİ(nəzəri).

25

12. Həcminə görə;nöqtəvi;sistemli;strateji.

13.Prosesin(sistemin) əvvəlki vəziyyətinə

görə:əvəzedicilər;ləğvedicilər;kəşf edənlər;retroinnovasiyalar.

14. İstiqamətin təyinatına görə: reallaşmanın səmərəliliyi;istehsalın

səmərəliliyi;əmək şəraitinin yaxşılaşması;məhsulun keyfiyyətinin yüksəlməsi.

15. Planlaşdırmanın mənbəyinə görə:mərkəzi;lokal;öz-özünə əmələ gələn.

16. Nəticəsinə görə:tətbiq edilmiş və tam istifadə edilmiş; tətbiq edilmiş

və zəif istifadə olunan;tətbiq edilməmiş.

17. Yenilik səviyyəsinə görə:dəyişən və ya bütöv sahələr yaradan

radikal;sistemli;şəkilini dəyişən.

18. Ölçüsündən asılı olaraq: yeni tətbiq sahəsinin qeydə alınması;yeni

fəaliyyət prinsiplərinin tətbiqi;yeni konstruktiv qərarların

yaradılması;optimallığın hesablanması.

İnnovasiyanın bu cür təsnifləşdirilməsi sorğu və pasportlaşma yolu ilə

innovasiya sahibkarlığı subyektlərinin diaqnostikasını aparmağa, hər bir

klasterin əsas xüsusiyyətlərini ayırmağa və innovasiya sahibkarlığı

subyektlərinin əsas qrpuplarını müəyyənləşdirməyə imkan verir.

Sahibkarlıq fəaliyyəti aləti kimi innovasiyanın təsnifləşdirilməsi

aşağıdakı kimi aparılır:

1.Sahibkarlıq potensialının inkişafında əhəmiyyətinə və yayılma

dərəcəsinə görə:

-saxta innovasiyalar(modifikasiya olunmuş);

- yaxşılaşdırıcı(səmərələşdirici);

- bazis(radikal);

- seyrək.

2. Sahibkarlar üçün innovasiya mənbəyinə görə:

-xarici;

26

- daxili.

3. Ödəniləcək tələbatın xarakterinə görə:

-yeni tələbatlar:

- mövcud tələbatlar.

4. Sahibkarlıq fəaliyyəti sferasına görə:

-məhsul(geniş istehlak);

- texniki;

- texnoloji;

- kommersiya;

- idarəetmə;

- elmi-texniki;

- sosial-mədəni.

5. İstehlakçı davranışının dəyişmə səbəbləri üzrə:

-strateji;

- reaktiv(növbəti).

6. Bazar yeniliyi dərəcəsinə görə:

-mütləq(həqiqi);

- nisbi(lokal).

Bütövlükdə innovasiyanın təsnifatının aşağıdakı kimi verilməsini

məqsədəuyğun sayırıq:

1.İctimai tələbatların ödənilməsinə görə:

27

-mövcud ictimai tələbatların ödənilməsi;

- yeni ictimai tələbatın formalaşması.

2. Nəticələrin istiqamətliliyinə görə:

- məhsul(yeni məhsullar, əmtəələr);

- proses(texnologiyalar, istehsalın təşkili, idarəetmə);

- bazar(yeni tətbiq sferası, yeni bazarlar).

3. Yenilik dərəcəsinə görə:

- inqilabi(prinsipial keyfiyyətli);

- xırda təkmilləşmələr;

- bazar üçün yeniliklər(müəssisə, sahə, region, ölkə).

4. Reallaşdırma formasına görə:

- əmtəə formasına malik olmayan yeniliklər;

- innovasiya bazarında əmtəə kimi innovasiya prosesi;

- yeniliklər.

5. Tətbiq sahəsinə görə:

- texniki-texnoloji;

- təşkilati;

- idarəetmə;

- iqtisadi;

- maliyyə;

- informasiya;

28

- sosial;

- hüquqi;

- ekoloji.

6. Təsirin və miqyasın genişliyinə görə:

-qlobal;

- sahəvi;

- lokal.

7. Əmələgəlmə və rəqabət qabiliyyəti səbəbinə görə:

- strateji, yüksək rəqabət qabiliyyətinə malik olanlar üçün;

- uyğunlaşma(reaktiv), aşağı rəqabətqabiliyyətinə malik olanlar üçün.

8. Effektiv növünə görə:

- iqtisadi;

- kommersiya;

- sosial;

- ekoloji;

- kompleks.

Biznesdə innovasiya proseslərinin inkişafı üçün zəruri şərtlər üç əsas

istiqamətdə formalaşır:

1. Dövlət köməyi

2. Sahibkarlıq strukturunun daxili şərtləri

3. Xarici şərtlər

29

Biznesdə innovasiya proseslərinin inkişafı üçün mövcud sahibkarlıq

strukturunun daxili şərtləri aşağıdakı sxemdə ifadə olumuşdur(Şəkil).

Şəkil 1.2. Biznesdə innovasiya proseslərinin inkişafı üçün sahibkarlıq

strukturunun daxili şərtləri

Biznesdə innovasiya proseslərinin inkişafı üçün dövlət köməyinin iki əsas

istiqaməti: birbaşa və dolayı istiqamətləri aşağıdakı sxemdə verilmişdir(Şəkil):

Sahibkarlıq strukturunun daxili şərtləri

Maliyyə iqtisadi

-ETKTİ-nin

maliyyələşdirilməsinin

və ya intellektual

mülkiyyət obyektlərinin

əldə olunması üzrə

xüsusi mənbələrin

mövcudluğu;

-innovasiya layihələri

altında kredit

resurslarının cəlb

olunması imkanı

Təşkilati-texnoloji

-innovasiya struktur

bölmələrinin

yaradılması və cəlb

edilməsi;

-innovasiya

fəaliyyətini həyata

keçirməyə və onu

idarə etməyə qabil

ixtisaslı heyətin

mövcudluğu

İdarəetmə

-sahibkar tərəfindən

innovasiya inkişaf

strategiyasının

seçimi;

-heyətin innovasiya

aktivliyinin

dəstəklənməsi və

stimullaşdırılması.

30

Şəkil 1.3. Biznesdə innovasiya proseslərinin inkişafına dövlət köməyi

Biznesdə innovasiya proseslərinin inkişafı üçün xarici şərtlər ilk növbədə

innovasiya infrastrukturunun formalaşmdırılması istiqamətləri ilə bağlıdır.

Həmin istiqamətlərə aşağıdakılar aiddir:

-elmi-istehsal və tədris mərkəzləri sistemlərinin(texnoparklar,

texnopolislər, inkubatorlar və s.) yaradılması;

- innovasiya xidmətləri(texnologiya marketinqi, injinirinq, konsaltinq,

texnoloji audit və s.) sferasının inkişafı;

- innovasiya proseslərinin informasiya təminatının avtomatlaşdırılmış

sisteminin yaradılması;

İnnovasiya proseslərinin inkişafına dövlət köməyi

Birbaşa Dolayı

-intellektual mülkiyyətin

qorunması üzrə hüquqi

normalaşdırılması,

standartlaşdırma siyasəti,

informasiyanın genişləndirilməsi

yolu ilə inzibati tənzimləmə;

-elmi-tədqiqat təşkilatlarının

birbaşa dotasiya

maliyyələşdirilməsi;

-ETKTİ-nin aparılmasına dövlət

sifarişləri və kontraktları

formasında xüsusilə vacib və iri

miqyaslı elmi-texniki işləmələrin

maliyyələşdirilməsi.

-innovasiya qərarlarının

reallaşdırılması üçün investisiya

axınlarını stimullaşdıran vergi və

amortizasiya siyasəti;

-hazır məhsulun idxalına nisbətən

texnologiyanın, lisenziyanın və

komplektləşdiricilərin idxalı üçün

daha yaxşı gömrük şəraitinin

yaradılması;

-akademik, ali təhsil məktəbi və

tətbiqi elmlərin innovasiyanın

kommersiyalaşdırılması ilə

qarşılıqlı əlaqədə vasitəçiliyi

31

- investisiyanın effektiv sığortalanma mexanizminin formalaşdırılması.

Iqtisadi ədəbiyyatda, eləcə də innovasiya fəaliyyətini tənzimləyən

qanunvericilik aktlarında innovasiya yönümlü inkişaf haqqında xeyli həcmdə

tədqiqatların mövcudluğuna baxmayaraq, innovasiya, innovasiya potensialı,

innovasiya inkişafı, texnologiya transferi kimi anlayışların vahid şərhinə rast

gəlinmir. Bu anlayışlara müxtəlif iqtisadi sistemlər üçün müxtəlif alimlər

tərəfindən müxtəlif aspektlərdən yanaşılır.

“İnnovasiya” termininə təkcə innovasiya fəaliyyətinin son nəticəsi(yeni

məhsul, yeni texnika və ya texnologiyanın mənimsənilməsi, təşkilati və

idarəetmə metodlarının yaxşılaşdırılması) kimi deyil, həm də iqtisadi sistemin

dayanıqlı inkişafına kömək edən və yeniliyin rəqabətqabiliyyətli məhsula

transformasiyasına əsaslanan ən vacib iqtisadi artım amili kimi yanaşmalıdır.

İnnovasiya potensialına maliyyə-iqtisadi və intellektual resursların

mövcudluğu, habelə iqtisadi sistemin uğurlu innovasiya fəaliyyətinə hazırlıq

səviyyəsini müəyyən edən hüquqi, təşkilati-idarəetmə, maddi-texniki, sosial və

informasiya amillərinin məcmusu daxildir.

“Texnologiyanın transferi” qanunvericiliklə təsbit olunmuş termininin

olmaması tez-tez bir-birini təkzib edən çoxsaylı şərhlərin meydana çıxmasına

gətirib çıxarır ki, bunların da əksəriyyəti innovasiya prosesinin yalnız ilkin

mərhələləri haqda təsəvvür yaradır. Ona görə də hesab edirik ki, bu anlayışı

innovasiya prosesinin bütün mərhələlərinə, yəni axtarış elmi-tədqiqat işlərinə,

təcrübi-konstruktor işlərinə, kütləvi istehsal texnologiyasının işlənib

hazırlanmasına və hazır məhsulun reallaşdırılmasına aid etməklə

genişləndirmək lazımdır. Texnologiya transferinin mahiyyəti resursların

iqtisadi subyektlərin innovasiya fəaliyyəti çərçivəsində axını prosesini təşkil

edir. Innovasiya prosesinin hər bir mərhələsində əlavə dəyərin yaranması

prosesi baş verir, bu zaman maliyyə resursları maddi resurslara və əksinə

32

transformasiya olunur. Texnologiyanın transferi prosesində obyektin vəziyyəti

haqqında informasiya heç də az əhəmiyyət kəsb etmir.

Innovasiya inkişafını yeni və daha yaxşılaşdırıcı texnologiyaların işlənib

hazırlanması və reallaşdırılması əsasında təsərrüfat subyektinin iqtisadi artımı

kimi müəyyən etmək olar. Innovasiya inkişafının səviyyəsi həm innovasiya

prosesinin resurs tərkibi(innovasiya potensialı) kimi, həm də innovasiya

texnologiyaları transferinin effektivliyi ilə müəyyən edilir.

Innovasiya inkişafının monitorinqi innovasiya prosesi üzərində fasiləsiz

nəzarət və nəticələrin növbəti təhlili, iqtisadi sistemin vəziyyətinin dəyişmə

dinamikasını verən məlumatların toplanması və innovasiya proseslərinin

inkişaf meyllərinin aşkara çıxarılmasıdır. Monitorinqin əsası innovasiya

texnologiyaları transferinin ayrı-ayrı həlqələrinin qarşılıqlı təsirinin təhlili

planlaşdırılması və koordinasiyası üzrə informasiya təminatı sayılır.

Iqtisadi subyektlərin innovasiya inkişafının monitorinq sistemi(İİMS)

özünə məlumatların, yeniliklərin, texnologiyaların, innovasiya yönümlü

kadrların, müəssisələrin, potensial investorların və innovasiya prosesinin digər

elementlərin çox böyük bankını cəlb etməyə qabildir. O, innovasiyanın

inkişafının effektiv idarə edilməsi üçün ilkin zəmin yaradır.

İİMS-in fəaliyyətinin əsas məqsədləri aşağıdakılar sayılır:

-idarəetmə orqanlarını həmin iqtisadi subyektdə axan innovasiya

prosesləri haqqında tam, operativ və etibarlı informasiyalarla təmin etmək;

- qabaqcadan pozitiv hadisələrin vaxtında görünməsi, neqativ meyllərin

aşkara çıxarılması, onların yeniliklərin mənimsənilməsi prosesinin nəticəsinə

mümkün təsirlərinin qiymətləndirilməsi;

- iqtisadi sistemin idarə edilməsi effektivliyinin qiymətləndirilməsi.

33

Hesab edirik ki, bu zaman innovasiya prosesinin iki hissəyə bölünməsi

məqsədəuyğundur:

1.İnnovasiya tsiklinin hər bir mərhələsində resursların və infrastrukturun

mövcudluğu.

2. Yeniliyin bir mərhələdən digərinə hərəkətetmə sürəti.

Qeyd etmək lazımdır ki, innovasiya inkişafına həsr olunmuş işlərin

əksəriyyətində əsas nəzərə çarpdırılan məsələ innovasiya fəaliyyətinin həyata

keçirilməsi üçün iqtisadi sistemin resurs imkanlarının qiymətləndirilməsi

sayılır. Lakin əgər təkcə resurs tərkibi yox, həm də innovasiya

fəaliyyəti(texnologiya transferi) çərçivəsində resurs axını prosesinin effektivliyi

son həllini tapacaqdır. Bununla əlaqədar olaraq, innovasiya inkişafının

qiymətləndirilməsi monitorinqinin aşağıdakı növlərini ayırmaq

məqsədəuyğundur:

1.İqtisadi sistemin innovasiya potensialı monitorinqi. Innovasiya inkişaf

tərkibinin vəziyyəti müəyyən edilir. Maddi-texniki, əmək, informasiya və

maliyyə resursları kompleksini(tədqiqatçıların sayı, elmi kadrların

hazırlanması, tədqiqat və işləmələrə xərclər), eləcə də innovasiya fəaliyyətinə

kömək infrastrukturunu xarakterizə edən götəriciləri(innovasiya

strukturlarının, o cümlədən texnologiya transferi mərkəzlərinin işinin

mövcudluğu və effektivliyi, innovasiya fəaliyyəti altında olan sahənin həcmi və

s.) istifadə olunur.

2. Texnologiyanın transferi monitorinqi. İqtisadi sistemdə

texnologiyanın transferi effektivliyini xarakterizə edən funksional indeks

qiymətləndirilir. Bu, innovasiya tsikli üzrə hərəkətin kəmiyyətcə yetərliyi və

sürəti ilə müəyyən olunur.

İİMS-in reallaşdırılması aşağıdakı mərhələlərdən keçir:

34

- innovasiya potensialının və texnologiyanın transferi indeksinin

kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi metodikasının işlənib hazırlanması;

- hər bir metodika üçün göstəricilər sisteminin işlənib hazırlanması;

- İİMS-in tətbiqi alqoritmlərinin işlənib hazırlanması.

1.3. Davamlı iqtisadi inkişafın təmin edilməsində innovasiya prosesinin

yeri və rolu

Müasir qloballaşma şəraitində texnologiya sahəsində baş verən yeniliklər

firmalar, xüsusilə də kiçik müəssisələr üçün getdikcə daha böyük əhəmiyyət

kəsb edir. Innovasiyanın səmərəliliyi xeyli dərəcədə bu sahədə çalışanların, o

cümlədən firmaların, elmi-tədqiqat müəssisələrinin, universitetlərin peşəkarlıq

fəaliyyətindən, onların yerli, milli və beynəlxalq səviyyədə əlaqələrindən

asılıdır. Digər tərəfdən, innovasiya sisteminin səmərəliliyinə təsir edən amillər

sırasına fərdləri və müəssisələri öyrənməyə stimullaşdıran şərtlər, maliyyə

sisteminin etibarlılığı, bu sahədə dövlət tənzimlənmələrinin səmərəliliyi və s.

aid olunur. Təsadüfi deyildir ki, prof. D.Ə. Vəliyev innovasiya prosesinin milli

iqtisadiyyata müsbət təsir göstərə bilməsinin mühüm şərtlərindən biri kimi

elmi-tədqiqat müəssisələri və universitetlər ilə sahibkarlar arasında qarşılıqlı

əlaqələrin yaradılmasını və inkişaf etdirilməsini qeyd edir(35, s.52). Alim bu

sahədə dövlətin vəzifələri sırasına innovasiya sisteminin gücləndirilməsini,

innovasiya üçün zəruri şəraitin yaradılmasını, yeni texnologiyanın yayılmasını,

şəbəkələşmə və təmərküzləşmənin tətbiqini daxil edir(35, s.52-53).

Prof. A.B.Abbasova görə innovasiya prosesini səciyyələndirən cəhətlər

aşağıdakılardan ibarətdir(16):

- qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq üçün çoxlu qeyri-müəyyən yolların və

yüksək riskin mövcudluğu;

35

- dəqiq proqnoz qiymətləndirilməsinin aparılmasının qeyri-

mümkünlüyü;

- iqtisadi münasibətlərin mövcud olduğu sferada gərginliyin aradan

qaldırılması;

- innovasiya prosesinin bilavasitə iştirakçılarının mənafelərini qorumaq

zərurəti.

İnnovasiya prosesi dedikdə, müəssisənin hər bir həlqəsinin işinin

rentabelliyinə nəzarət zamanı onun fəaliyyətinin müxtəlif sferalarının

balanslaşdırılmasının təkmilləndirilməsi başa düşülür. Bütün yeniliklər

firmanın işinin müxtəlif tərəflərinin sistemli, kompleks təhlili əsasında aparılır

ki, burada da ən başlıcası alınmış nəticələrin artıq əldə edilənlərlə deyil,

bazarın həmin vaxtda malik odluğu potensiala(tutumluluqla) müqayisə

etməkdən ibarətdir.

İnnovasiya prosesi yeni növ məhsulun mənimsənilməsi və buraxılan

məhsulun modernləşdirilməsini, yeni maşın, avadanlıq və maerialların

istehsalata tətbiqini, yeni texnologiyalardan və məhsulun istehsalı üsullarından

istifadə edilməsini, habelə istehsalın təşkilinin və mütərəqqi idarəetmə

metodlarının, vasitə və qaydalarının tətbiqini nəzərdə tutur.

İnnovasiya prosesi müxtəlif yollarla həyata keçirilə bilər. Hər bir

konkret halda daha səmərəli yolun seçilməsi texnologiyanın xarakteri, son

məhsul bazarı, firmanın potensialı, iqtisadi iqlim, rəhbərliyin səriştəlilik

dərəcəsi kimi şərt və amillərdən asılıdır. İstənilən halda müxtəlif qruplar

tərəfindən həyata keçirilən çoxüzlü və çoxmərhələli proseslərin, bir çox

insanlar, bölmə və təşkilatlar arasında dinamik qarşılıqlı təsirin rolu böyükdür.

Bununla yanaşı, həmişə uğur qazanılması maneə və müqavimətin aradan

qaldırılması ilə bağlıdır. Odur ki, innovasiyalar təşəbbüssüz və inadsız, habelə

istehsal, insan, təşkilati və sosial amillər sahəsində iri xərclər çəkmədən

mümkün deyildir.

İnnovasiyaların mahiyyəti həmişə eksperiment olmuş və olaraq da qalır.

Planlar, tədqiqatlar, resursların düşünülmüş bölgüsü nə qədər vacib olsa da

36

bazarın marketinqi bundan da vacibdir. İnnovasiya prosesi daxili

ziddiyyətlərlə dolu bir prosesdir.

İnnovasiya prosesini fundamental, tətbiqi tədqiqat, konstruktor

işləmələri, marketinq, istehsal, nəhayət satış mərhələlərini keçən, ardıcıl olaraq

ideyanı əmtəəyə çevirən proses kimi-texnologiyanın kommersiyalaşdırılması

prosesi kimi müəyyən etmək olar.

İnnovasiya prosesi müxtəlif mövqelərdən müxtəlif detallaşdırma dərəcəsi

ilə baxıla bilər. Birincisi, elmi-tədqiqat, elmi-texniki, innovasiya, istehsal

fəaliyyətinin və marktetinqin paralel-ardıcıl həyata keçirilməsi kimi nəzərdən

keçirilə bilər. İkincisi, ideyanın meydana çıxmasından onun işlənib

hazırlanmasına qədər yeniliklərin həyat tsiklinin müvəqqəti mərhələləri kimi

baxıla bilər. Üçüncüsü, məhsul və ya xidmətlərin yeni növünün işlənib

hazırlanması və yayılmasının maliyyələşdirilməsi və investisiyalaşdırılması

prosesi kimi verilə bilər. Bu halda o, investisiya layihəsinin təsərrüfat

təcrübəsində geniş yayılmış xüsusi halı kimi çıxış edir.

Ümumi şəkildə innovasiya prosesi ixtiraların, yeni texnologiyanın,

məhsul və xidmət növlərinin, istehsal, maliyyə inzibati və s. xarakterli

qərarların və intelektual fəaliyyətin digər nəticələrinin alınması və

kommersiyalaşdırılmasından ibarətdir.

Yeni texnikanın yaradılması və mənimsənilməsi prosesi yeni elmi

biliklərin alınmasına və daha mühüm qanunauyğunluqların aşkara

çıxarılmasına yönəldilmiş fundamental tədqiqatlardan(FT) başlayır. FT-nin

məqsədi hadisələr arasındakı yeni əlaqələri açmaqdan, onların konkret

istifadəsinə rəğmən təbiət və cəmiyyətin inkişaf qanunauyğunluqlarını dərk

etməkdən ibarətdir. FT nəzəri və axtarış tədqiqatlarına bölünür.

Nəzəri tədqiqatların nəticələri elmi kəşflərdə, yeni anlayış və

təsəvvürlərin əsaslandırılmasında, yeni nəzəriyyələrin yaradılmasında

meydana çıxır. Axtarış tədqiqatlarına vəzifəsi ideya və texnologiyaların

yaradılmasının yeni prinsiplərinin kəşfi sayılan tədqiqatlar aiddir. Axtarış

tədqiqatları ictimai tələbatın ödənilməsinin yeni metodlarının əsaslandırılması

37

və təcrübi yoxlanması ilə başa çatır. Bütün axtarış FT akademik idarələrdə və

ali təhsil müəssisələrində olduğu kimi sənayenin iri elmi-texniki təşkilatlarında

da yüksək elmi ixtisaslaşma keçmiş heyətlə aparılır. İnnovasiya proseslərinin

inkişafında fundamental elmin prioritet əhəmiyyəti onunla müəyyən edilir ki,

bu elm ideyanın generatoru kimi çıxış edir və yeni bilik sahələrinə yollar açır.

İnnovasiya prosesinin növbəti mərhələsi tətbiqi elmi-tədqiqat işləri

sayılır. Onların yerinə yetirilməsi mənfi nəticələrin alınmasının yüksək ehtimalı

ilə əlaqədardır. Vəsaitlərin tətbiqi ETİ-nin aparılmasına qoyulması zamanı

itkilərin baş verməsi riski meydana çıxır. İnnovasiyaya investisiyalar riskli

xarakter daşıdıqda onları risk investisiyaları adlandırırlar.

Təcrübi-konstruktor və layihə-konstruktor işləri mərhələsi məhsulun

yeni növünün işlənməsi ilə bağlıdır. Bu mərhələ aşağıdakıları özündə ehtiva

edir:eskiz-texniki layihələşdirmə, işçikonstruktor sənədləşməsinin buraxılışı,

təcrübə nümunələrinin hazırlanması və sınağı.

Təcrübi-konstruktor işləri(TKİ) adı altında tətbiqi tədqiqatın

nəticələrinin yeni texnika, material, texnologiya nümunələrinin yaradılması(və

ya modernizasiyası, təkmilləşdirilməsi) üçün tətbiqi başa düşülür. TKİ-elmi

tədqiqatların yekun mərhələsidir, laboratoriya şəraitindən və eksperimental

istehsaldan sənaye istehsalına özünəməxsus şəkildə keçiddir. TKİ-yə

aşağıdakıları aid etmk olar: mühəndis obyektinin və ya

texnikisistemin(konstruktor işlərinin) müəyyən konstruksiyasının işlənib

hazırlanması;yeni obyektin ideya və variantlarının işlənib hazırlanması;

texnoloji proseslərin işlənib hazırlanması, daha doğrusu, fiziki, kimyəvi,

texnoloji və digər proseslərin əmək prosesi ilə bütöv sistemə birləşdirilməsi

üsulları.

İnnovasiya layihəsinin mürəkkəbliyindən asılı olaraq innovasiya

fəaliyyətinin ilkin mərhələsində həll edilən vəzifələr kifayət qədər müxtəlif ola

bilər. İlkin mərhələdə işlərin icraçıları ali təhsil müəssisələrinin,

universitetlərin, AMEA-nın institutlarının, dövlət və elmi-texniki mərkəzlərin

alim və mühəndis-texniki işçilərinin yaradıcı kollektivləri sayılır.

38

İnnovasiya fəaliyyətinin nəticələrinin praktiki reallaşması bazar

mərhələsində həyata keçirilməklə özündə aşağıdakıları birləşdirir:bazara

tətbiq, bazarın genişləndirilməsi, məhsulun yetkinliyi və tənəzzülü.

Seriyadan əvvəlki istehsal mərhələsində təcrübi, eksperimental işlər

yerinə yetirilir. Eksperimental işlər elmi tədqiqatların və işləmələrin həyata

keçirilməsi üçün zəruri olan xüsusi avadanlığın hazırlanmasına, təmirinə və

ona xidmət göstərilməsinə yönəldilmişdir.

Sənaye istehsalının mərhələləri aşağıdakılardan ibarətdir:yeni məhsulun

məxsusi istehsalı və onun istehlakçılara reallaşması.

İnnovasiya məhsullarının işlənib hazırlanması prosesində çox vaxt daha

səmərəli variantların seçilməsi lazım gəlir ki, bu da onların müqayisəsini

nəzərdə tutur. Tutuşdurulan variantların müqayisəyə gətirilməsi(texnologiya,

avadanlıq və s.) istehsal olunan məhsul və xidmətlərin həcmi, istehsal

resurslarına, məhsul və xidmətlərə qiymət və tariflərin səviyyəsi, vaxt amili

üzrə təmin edilir.

İnnovasiya məhsulları üzrə müqayisə olunan variantların təhlili imkan

verir ki, onlardan hər birinin səmərəlilik səviyyəsi müəyyən olunsun. Belə

informasiya təkcə məsələnin yekun həlli üçün deyil, həm də innovasiya

məhsulunun bu və ya digər variantının tətbiqi üçün vacibdir.

Elmi tədqiqat və təcrübi-konstruktor işləmələrinin nəticələri innovasiya

məhsulları kimi çıxış edir. Ona görə də bu məhsullar yüksək yenilik dərəcəsi və

elmtutumluluğunun adekvat səviyyəsi ilə seçilir. İnnovasiya məhsullarının

siyahısı kifayət qədər geniş və müxtəlifdir. Buraya nəzəri və təcrübi biliklər,

elmi-tədqiqat prosesinin nəticələri, yeni texnika və yaxud texnologiyanın

işlənməsi nəticəsində hazırlanan elmi-texniki sənədləşmə, yeni əmək alətlərinin

və materiallarının təcrübi nümunələri aiddir. İnnovasiya məhsullarının

tərkibinə həm də elmi-texniki xidmət və məsləhətlər də daxildir.

Dünyada innovasiya məhsullarına tələbat daimi artır. Çünki o, bir

tərəfdən, mövcud istehsalın texniki səviyyəsini və iqtisadi səmərəliliyini

yüksəltmək məqsədilə onun təkmilləşdirilməsi və inkişafına, digər tərəfdən isə

39

buraxılan məhsulların yeniləşdirilməsinə, yeni rəqabət qabiliyyətli

məmulatların istehsala daxil olmasına şərait yaradır. İnnovasiya məhsullarının

işlənib hazırlanması və yaradılması ən çox istehsal müəssisələri(firmaları)

arasında bağlanan müqavilələr çərçivəsində, habelə dövlət sifarişləri

çərçivəsində həyata keçirildiyinə baxmayaraq, bu məhsulların daha çox həcmi

xarici bazara göndərilir.

İnnovasiya məhsulunu öz xarakterinə görə fərdi istehsalın məhsuluna aid

etmək olar. Buna görə də onun satış bazarı xalis inhisarın əlamətlərinə uyğun

gəlir və hər şeydən əvvəl satıcılar qiymətə əhəmiyyətli təsir göstərmək

qabiliyyətinə malikdirlər.

İnnovasiya planlarının işlənib hazırlanması və praktiki olaraq

reallaşdırılması bazar şəraitində Azərbaycan firmalarının zəruri həyat

atributuna, başlıca salamatlıq amilinə çevrilməkdədir. Hazırda

respublikamızda innovasiya prosesinin planlaşdırılması sferasında müəyyən

qanunauyğunluqlar və meyllər müşaiyət olunur: Belə ki, innovasiya prosesinin

formalaşmasında plan metodlarının istifadəsi firmanın fəaliyyətinin bütün

tərəflərinin əsaslı surətdə yeniləşdirilməsinin mütləq şərti kimi çıxış edir.

Müəssisənin fəaliyyətinin əsası sayılan planlaşdırma onun bütün sferalarına,

bütün həlqələrinə, bölmələrinə, firmalarına aiddir. Biznesə planlı rəhbərliyin

əsası-onun təminatının maddi bazası əsasında inkişafının əsas məqsədlərinin,

istiqamət və proporsiyalarının və bazarda vəziyyətin təhlilinin müəyyən

edilməsidən ibarətdir. İnkişafın plan alətlərinin tətbiqində ən başlıcası daha

radikal üsulla bütün mövcud resursların istifadə üçün səfərbər edilməsi sayılır

ki, bu da firmanı istənilən bazar döngələrində öz mövqeyini qoruyub saxlamaq

və artırmaq iqtidarında olmağa və planda nəzərdə tutulan mənfəəti almağa

səbəb olur. Müəssisənin məcmu iş proseslərinin planlaşdırılmasını yalnız

marketinq siyasəti və nəzarətin təşkili ilə üzvi vəhdətdə həyata keçirmək olar.

İnnovasiya planlaşdırılmasının əsasını strateji perspektivlər, firmanın

miqyasına əsaslanan plan proqramlar təşkil edir. Cari planlar strateji planlara

əlavə kimi çıxış edir. Müəssisələrdə tez-tez həm strateji, həm də təşkilati

40

strukturun bütün elementlərini əhatə edən cari proqramlar kimi xüsusi

proqramlar yaradılır və reallaşdırılır. İnnovasiya planları daha böyük son

nəticəni təmin edən əsas yeniliklərin işlənib hazırlanması və tətbiqində bütün

xidmət və bölmə əməkdaşlarının qüvvələrini birləşdirməyə imkan verir.

İnnovasiyanın planlaşdırılması təkcə iri şirkətlər üçün səciyyəvi deyildir. O

həm də xeyli dərəcədə salamat qalmalarının əsas arqumenti kimi orta və xırda

firmalara lazımdır. Bütün artan ölçülərdə firmanın fəaliyyətinin müxtəlif

sferalarının təzələnməsi üçün plan metodlarının tətbiqi rəqabət mübarizəsində

başlıca vasitə sayılır. İnnovasiyanın plan metodları daha yüksək nəticələrə nail

olmuş və və işlərin daim yaxşı səmtə yönəlməsinə çalışmış əməkdaşların bütün

maddi və qeyri-maddi stimullaşdırılmasını dəqiq təşkil etməyə imkan verir.

İnnovasiya prosesinin planlaşdırılması həyat tsikllərinin hər bir fazasında

əmtəə və xidmətlərə toxunur.

İnnovasiya prosesinin idarə edilməsi sahəsində mövcud olan

qanunauyğunluqları haqqında danışarkən qeyd etmək lazımdır ki,

innovasiyanın işlənib hazırlanması və praktiki reallaşması prosesinin idarə

edilməsi elmdə müstəqil istiqamətə çevrilir. İnnovasiya prosesinin daim inkişaf

təmayülü müasir müəssisə üçün başlıca obyektiv zərurətə çevrilmişdir.

Azərbaycanın istənilən kommersiya strukturunun həyat qabiliyyəti işlərin

innovasiya cəhətdən yenidən qurulmasındakı nailiyyətlərin dərəcəsindən

birbaşa proporsional asılılıqda yerləşir. Şirkətin fəaliyyətinin bütün funksional

sferalarında yeniliklərin yaradılması və səmərəliliyin yüksəldilməsi prosesi

planlaşdırmanın, elmi tədqiqatların, layihələrin işlənib hazırlanmasının,

məhsul istehsalının, marketinqin, bir sözlə bazarda bütün salamatqalma

prosesinin ayrılmaz sisteminə çevrilmişdir. Müəssisələrin əksəriyyətində

innovasiya tədbirlərinin tətbiq sferasının genişlənməsini və səmərəliliyin

keyfiyyətinin yüksəldilməsini təmin edən xüsusi bölmələr, xidmətlər

yaradılmalıdır. İnnovasiya sisteminə çox tez-tez, yeniliklərin yaradılması

prosesinin idarə edilməsi, kollektivin yaradıcılıq potensialının daha yaxşı

istifadə edilməsi daxil olunur. Əmtəə və xidmətlərin həyat tsiklinin ixtisdar

41

olunması ilə mövcud praktikanın yaxşılaşdırılması üzrə yeni ideya və

təkliflərin ardıcıl axınına tələba daim artmaqda olan ölçülərdə yüksəlir.

Yeniliklər sahəsində uğurun qazanılması firmanın bütün fəaliyyətinin

inteqrasiyası və əlaqələndirilməsi mexanizminin yaradılmasından, innovasiya

fəaliyyətində onların funksionalarası qarşılıqlı təsirin tənzimlənməsindən

asılıdır. Uğurla inkişaf edən müəssisələr kollektivdə ümumyaradıcılıq axtarışı

atmosferini yaratmağa, yeniliklərin sürətlə mənimsənilməsinə can atırlar.

Əməkdaşların yaradıcı, qeyri-standart fəaliyyətini stimullaşdıran kompleks

əsaslı sistemlər işlənib hazırlanır və istifadə edilir. Öz təşkilati strukturlarını

təkmilləşdirərkən ilk növbədə firmalar innovasiya prosesinin məqsədindən

çıxış edirlər. Yeniliklərin işlənib hazırlanması və tətbiqində daha tez-tez

müxtəlif firmaların və təşkilatların əməkdaşlığından və qarşılıqlı təsirindən

istifadə olunur. Artan həcmlərdə innovasiya işində iştirak müəssisənin

işçilərinin əksəriyyətinin özünüdoğrultma, yeniləşmə, səriştələşmə forması kimi

çıxış edir. İş innovasiya yanaşmasının tələbatı kadr hazırlığının yeni

konsepsiyasının tətbiqini şərtləndirir ki, bunun da əsasında yaradıcı

şəxsiyyətin formalaşması və inkişafı durur. Azərbaycan iqtisadiyyatında

rəqabətə davam gətirmək və hazırkı çətinlikləri aradan qaldırmaqla inkişafa

can atmaq meylləri müəssisəni onun qarşısında duran problemlərin sürətli və

məhsuldar həllinə kömək edən yeni idarəetmə alətlərinin axtarışına və fəal

istifadəsinə məcbur edir. Bu günkü şəraitdə antiinhisar menecmentinin daha

səmərəli alətlərindən biri kimi məhz reinjinirinq özünü doğrultmaqdadır.

42

II Fəsil. İnnovasiya yönümlü inkişafın idarə edilməsinin təşkilati-iqtisadi

mexanizmi

2.1. İntellektual mülkiyyətin idarə edilməsinin innovasiya yönümlü

iqtisadiyyatın formalaşmasında rolu

Интеллектуал мцлкиййят милли игтисадиййатын бцтцн сащяляринин инкишафына

эцълц тясирин ясасы кими дяйярляндирилмялидир. Мяшщур американ игтисадчысы

Ъ.Щелбрейт елми сурятдя сцбут етмишдир ки, инсанларын интеллектуал сявиййясинин

йцксялдилмясиня милли эялирдян йюнялдилян щяр бир доллар мадди сащяляря

йюнялдиляндян даща чох файда верир вя даща чох эялир эятирир. Щазырда инкишаф

етмиш юлкялярин игтисадиййатында интеллектуал мцлкиййят обйектляринин ролу

дурмадан артыр. Бу, щяр шейдян яввял, бир гисим мцяссисялярин диэярляри

тяряфиндян удулмасы, техноложи дяйишикликлярин сцряти вя мигйасы, информасийа

технолоэийасынын йайылмасы, малиййя базарынын тядриъян мцряккябляшмяси вя

интеграсийасы иля шяртлянир. Интеллектуал мцлкиййят обйектляринин

гиймятляндирилмясинин методики вя тяшкилати мясяляляри фяал сурятдя бцтцн

дцнйада мцзакиря олунмагдадыр. Ачыг демяк лазымдыр ки, интеллектуал

мцлкиййят обйектляри щазырда республикамызда да истяр мцщасибат учоту,

истярся дя гиймятлядяндирмя методолоэийасынын ян проблем мясяляляриндян

биридир.

Яслиндя интеллектуал мцлкиййятин мящсулу инсан аьлынын, интеллектинин

йаратдыгларыдыр. Адятян, интеллектуал мцлкиййяти сянайе мцлкиййяти вя мцяллиф

щцгугу кими 2 ясас тяркиб щиссяйя бюлцрляр. 1967-ъи илдя БМТ-дя интеллектуал

мцлкиййятин цмумдцнйа тяшкилаты адлы ихтисаслашдырылмыш идаря йарадылмышдыр.

Бу бейняхалг идарянин йаранмасы иля ялагядар интеллектуал мцлкиййятя елми,

бядии, ядяби ясярляр, театр гурулушу, фонограммалар, телевизийа вя радио

верилишляри, инсан фяалиййятинин бцтцн сащяляриндяки ихтиралар, сянайе нцмуняляри,

мящсул вя фирма нишанлары, виъдансыз, ядалятсиз рягабятдян мцдафия кими

щцгуглар аид едилмишдир.

43

Интеллектуал мцлкиййятин биринъи ясас тяркиб щиссяси олан сянайе

мцлкиййятини ясас вя ялавя мянбялярин мцлкиййяти, башга сюзля десяк заводлар,

машынлар, дязэащлары вя с. сянайе истещсалы гуллугчулары иля гарышдырырлар.

Бахдыьымыз бу контекстдя сянайе мцлкиййяти елми-техники инсан зякасы кими

интеллектуал мцлкиййятин мянасыны якс етдирир. Ихтиралар, файдалы моделляр,

сянайе нцмуняляри вя мящсул нишанлары Сянайе мцлкиййятинин ян эениш йайылмыш

обйектляридир. Лакин хидмят нишанлары вя фирмаларын адландырылмасы сянайе

мцлкиййятиня аид едилдийи щалда, щягигятдя бунлар сянайедя дейил, коммерсийа

сащясиндя тятбиг едилир.

Интеллектуал мцлкиййятин икинъи тяркиб щиссяси олан мцяллифлик щцгугуна

ясасян мядяниййят вя ядябиййат сащяляри аиддир. Бурада ясас мясяля мцяллифлик

мянафейини щцгуги шякилдя мцдафия етмякдир, беля ки, мцяллифлик щцгугу,

мясялян, мцвафиг нцсхянин щазырланмасына иъазя верля биляр.

Щал-щазырда гцввядя олан мцяллифлик щцгугу ганунлары, онун вятяни

Бюйцк Британийада, щяля 1709-ъу илдя ясас мцддяалары Британийа парламенти

тяряфиндян щяйата кечирилмишдир. Хцсусиля гейд етмяк лазымдыр ки, щал-щазырда

бу мцддяалар мцяллифлик щцгугунун артан ящямиййяти вя онун игтисади

фяалиййятя тятбиги кими компцтер програмлары шяклиндя елми ясярляр формасында

эениш йайылыб.

Müasir iqtisadiyyatın inkişafı biliyə müvafiq biliyə müvafiq hüquqlar

şəklində intellektual mülkiyyətin təsərrüfat fəaliyyətində istifadəsi ilə qırılmaz

surətdə bağlıdır. İntellektul mülkiyyət bazarı getdikcə daha çox müvafiq

intellektual potensiala malik olan əksər ölkələrin milli iqtisadiyyatın vacib

sferalarından birinə çevrilir. İntellektual mülkiyyət cəmiyyətin maddi rifah

artımını qabaqcadan müəyyənləşdirən ən mühüm resurslardan biri sayılır.

Təsadüfi deyildir ki, aparıcı milli firmaların əmlak komplekslərində

intellektual mülkiyyətə əsaslanan qeyri-maddi aktivlərin payı daimi

artmaqdadır.

44

İntellektual mülkiyyət məhsuldar qüvvələrin ən mühüm elementinə-

yüksək gəlir gətirməyə qabil maddi istehsal sferasında hakim resursa çevrildi.

Hüquqlar sistemi kimi intellektual mülkiyyət qeyri-maddi xarakterə malikdir

və müəyyən şəraitlərdə eyni vaxtda bir neçə hüquqi şəxslər tərəfindən istifadə

oluna bilər. Intellektual mülkiyyətin satışı zamanı biliyin innovasiya

müəllifindən və tədqiqatçı kollektivindən özgəninkiləşdirilməsi baş vermir.

Belə ki, biliklərin ötürülməsi zamanı onlar həmin biliyin tədqiqatlarında

saxlanılır. Müstəsna hüquqlar sistemi kimi intellektual mülkiyyət patent və

müəlliflik hüququnun, kommersiya sirrinin qorunması və informasiyasının

müdafiəsi üzrə qanunvericiliyin xüsusiyyəti ilə ayrılmaz surətdə bağlıdır.

İntellektual mülkiyyət bazarı elmi-texniki və innovasiya fəaliyyətinin o

hissəsinə toxunur ki, bu, biliyin hüquqi müdafiəsi ilə, onların intellektual

mülkiyyət obyektləri kimi istifadəsi ilə bağlıdır. Elmi-texniki və innovasiya

fəaliyyətinin hissələri kimi intellektual mülkiyyət bazarının fəaliyyət prosesini

iki əsas hissəyə ayırmaq olar: birincisi, təsərrüfat dövriyyəsinə intellektual

mülkiyyətin daxil edilməsi; ikincisi, bu obyektlərin təsərrüfat dövriyyəsinin

özü.

Bazar iqtisadiyyatına keçid, Azərbaycan Respublikasında intellektual

mülkiyyət sahəsində yeni qanunvericiliyin qəbul olunması özündə intellektual

mülkiyyət obyektlərini birləşdirən ölkənin elmi-texniki potensialı çoxlu

şəxslərin və təşkilatların müstəsna mülkiyyəti oldu, daxili və xarici bazarlarda

aktiv kommersiya fəaliyyətinin predmetinə çevrildi. Ayrı-ayrı patentlərin,

şəhadətnamələrin, müəlliflik hüquqlarının satışı, sənaye mülkiyyəti

obyektlərinə və nou-hauya lisenziyaların verilməsi, onların satışı üzrə

sövdələşmələr başlandı, ixtira və nou-hau istifadə edən yeni obyektlərin

yaradılmasına vəsaitlər investisiya olunmağa, intellektual mülkiyyətin

müəssisənin nizamnamə fonduna qoyuluşu haqqında müqavilələr bağlanmağa

başlandı.

45

Müasir intellektual mülkiyyət bazarını intellektual mülkiyyətə tələb və

təklifin formalaşması sferası kimi səciyyələndirmək olar. Burada mülkiyyət

azad seçim və mübadilə əsasında əmtəə kimi çıxış edir. Bu zaman bazar

subyektlərindən, hüquq sahibindən, vasitəçidən və ya partnyorlardan biri kimi

dövlət çıxış etməlidir.

İntellektual mülkiyyət bazarı hər şeydən əvvəl texnoloji xammal

bazarıdır, lakin forma etibarilə həmin bazarda bu cür sövdələşmələr

intellektual mülkiyyət obyektinə müstəsna hüquqların verilməsi kimi və

xidməti və ya kommersiya sirri şəklində hüquqi müdafiə obyektlərinin

verilməsi kimi rəsmiləşdirilir. Başqa sözlə desək, intellektual mülkiyyət

bazarında əmtəə tədqiqat və işləmələrin nəticələri, konstruktor və texnoloji

sənədləşdirmə komplektləri, orijinal texniki qərarlar və proqram təminatı

sayılır. İntellektual mülkiyyət əmtəə kimi müvafiq keyfiyyətlərə malik olur və

intellektual mülkiyyətin nəticəsi sayılır. İntellektual mülkiyyətin təsərrüfat

dövriyyəsinə daxil edilməsi yalnız hüquqların onun istifadəsinə verilməsi

formasında həyata keçirilə bilər.

İntellektual mülkiyyət bazarı yüksək inhisarlaşdırma dərəcəsi ilə

xarakterizə olunur. Bu bazar, məsələn, kütləvi tələb malları bazarından fərqli

olaraq alıcı bazarı deyil, satıcı bazarıdır. Bu bazar üçün həmçinin yüksək

mənfəət norması səciyyəvidir. Mənfəət intellektual fəaliyyət nəticələrinin maya

dəyəri və lisenziyanın qiyməti arasında mümkün olan fərqdən yaranır.

Lisenziyanın qiyməti alıcının gələcək gəlirinin bu nəticələrdən istifadə

hüququndakı payı ilə müəyyən edilir.

İntellektual mülkiyyət bazarı üçün sonradan biznes üzrə partnyorlara

çevrilən alıcı və satıcı arasında çoxillik və əlaqədardır ki, satıcı alıcının

intellektual fəaliyyət üzrə əldə olunmuş nəticələri təkrar etməyi bacarmasında,

həmin nəticələrin bazarda əməli və uğurlu tətbiqi mərhələsinə qədər başa

çatdırmasında maraqlıdır. Yalnız onda lisenziya verən lisenziya müqaviləsinə

46

əsasən gəliri bölüşdürə bilər. Texnologiyanın satıcısı üçün sövdələşmə bazara

daxil olmanın və orada möhkəmlənmənin aləti sayılır. Lisenziya müqaviləsinə

xammal, avadanlıq göndərişi, eləcə də məsləhət və injinirinq xidmətləri əlavə

olunur. Alıcı üçün əldə edilən texnologiya öz bazarında rəqabət qabiliyyətinin

yüksəldilməsi aləti, öz texnologiyasının inkişaf katalizatoru kimi çıxış edir.

Şübhəsiz ki, intellektual mülkiyyətin başlıca istehsal keyfiyyəti-

istehsalçının tələbatını daha effektiv ödəmək kimi yeni biliklər sayəsində əlavə

mənfəət gətirmək qabiliyyətidir. Yalnız yeni intellektual qərarlar müvafiq

rəqabətqabiliyyətli xassələrə malik daha yüksək keyfiyyətli əmtəə buraxmağa

imkan verir. Hər bir intellektual mülkiyyət obyektinin istehlak keyfiyyətlərinin

siyahısı və məzmunu kifayət qədər fərdidir və həmişə onun istifadə

perspektivindən ayrılmaz surətdə nəzərdən keçirilir.

Hər bir intellektual mülkiyyət obyektinin rəqabət qabiliyyəti aşağıdakı

əsas əlamətlərə görə müəyyən olunmalıdır:

-konkret bazarda hüquqi müdafiə dərəcəsi(daha doğrusu, inhisar

hüquqların təminatı): əsas və ya ikinci dərəcəli qovşaqların hüquqi

müdafiəsinin mövcudluğu, əmtəə nişanının mövcudluğu;

- texniki səviyyə üzrə: müasir texniki səviyyədən yuxarı və ya ona uyğun

səviyyə üzrə;

- bazardakı yer üzrə: istehlakçının tələbini ödəyə biləcək yeni məhsul

tipi;

- bazarın xarakteristikası üzrə: bazar bütün ölkəni əhatə edir və

istehlakçının böyük müxtəlifliyinə malikdir, lakin yalnız ölkənin bazar

rayonlarında azsaylı istehlakçıların xüsusi bazarı;

- oxşar məhsula nisbətən qiymət üzrə: təxminən eyni mexaniki

xarakteristikalara malik bütün oxşar məhsulların qiymətindən aşağı, yuxarı və

ya onunla üst-üstə düşür;

47

- gözlənilən rəqabət səviyyəsi üzrə: rəqiblər bazarına analoji əmtəələrlə

çıxış tədqiqat və işləmələrə əhəmiyyətli xərclər üzündən çətinləşir və yaxud

analoji əmtəəyə malik məhdud saylı rəqiblər meydana çıxa bilərlər və yaxud

praktiki olaraq istənilən firma qısa müddət ərzində analoji məhsul yarada və

onunla bazara çıxa bilərlər;

- bazarın genişləndirilməsi ehtimalı üzrə: istehlakçıların sayı əhəmiyyətli

dərəcədə genişlənəcək və ya cüzi dəyişəcək və yaxud azalacaqdır.

İntellektual mülkiyyət obyektlərinə tələb əlavə mənfəət alınması üçün

onun kommersiya istifadəsinin reallığı ilə müəyyən edilir.

Bir qayda olaraq, bazarda özünə ixtiraları birləşdirən texnologiya sənaye

nümunələri, əmtəə nişanları, kompüter proqramları şəklində intellektual

fəaliyyət nəticələri daha böyük maraq doğurur. Texnologiyaları isə öz

növbəsində, məsləhət və injinirinq xidmətləri, avadanlıq, məhsulların satış və

servis xidməti sistemi ilə birlikdə satmağa çalışırlar.

İntellektual mülkiyyətin idarə edilməsi-bir sıra prosedurların yerinə

yetirilməsi də daxil edilən, mülkiyyət münasibətindən maksimal gəlirlərin əldə

olunması üsuludur. Əgər yaradıcılıq fəaliyyətinin nəticələrinə hüquqların

rəsmiləşdirilməsi və müdafiə olunması xərcləri biznesin inkişafı proqramına

uyğun olaraq birbaşa və dolayı gəlirlərlə örtülürsə, onda bu üsul effektiv

sayılacaqdır. İntellektual mülkiyyətin idarə edilməsi özündə müssəsisənin

intellektual mülkiyyətinin formalaşması, inkişafı və istifadəsi proseslərinin

effektiv planlaşdırılmasının təşkilinin və nəzarətinin təmin olunmasına

yönəldilmiş fəaliyyət və tədbirlərin məcmusunu, eləcə də bu aktivlərin

toplanması və artırılması motivasiyasını birləşdirir.

Idarəetmə bu aktivlərə xərcləri minimumlaşdırmaq şərtilə onların

istifadəsindən maksimum nəticəyə nail olmağı təmin etməlidir. İntellektual

mülkiyyətin idarə olunmasının aşağıdakı əsas vəzifələrini ayırmaq olar:

48

- intellektual mülkiyyətin yaradılması və inkişafı proseslərinin

planlaşdırılması, təşkili, nəzarəti və tənzimlənməsi;

- innovasiya qabiliyyətli atmosferin yaradılması, intellektual aktivlərin

inkişafının və onların toplanmasına və çoxaldılmasına motivasiyanın təmin

edilməsi;

- müəssisə daxilində dövr edən informasiya axınının hərəkət prosesinin

təşkili, nəzarəti və tənzimlənməsi;

- əmtəə bazarlarının tənzimlənməsi aləti kimi intellektual mülkiyyət

obyektlərinə hüquq portfelinin formalaşması prosesinin planlaşdırılması,

təşkili və nəzarət olunması.

Müəssisə səviyyəsində intellektual mülkiyyətin idarə edilməsinin əsas

vəzifəsi müəssissənin strateji resurs kimi intellektual potensialın qorunub

saxlanmasından, inkişafından, intellektual mülkiyyətin müdafiəsi və

kommersiyalaşdırılması sferasında bazar tələbatının ödənilməsi hesabına onun

rəqabət qabiliyyətinin və iqtisadi təhlükəsizliyinin yüksəldilməsindən ibarətdir.

İntellektual mülkiyyət sferasında müəssisə strategiyası aşağıdakı üç

istiqamətdə reallaşdırılmalıdır:

1.Müəssisədə ixtira fəaliyyətinin fəallaşdırılması.

2. İntellektual mülkiyyət sahəsində xidmətlərin kommersiyalaşdırılması.

3. Təşkilatın rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsinin strateji resursu kimi

qeyri-maddi aktivlərin formalaşdırılması.

İntellektual mülkiyyət sferasında müəssisənin əsas məqsədləri

aşağıdakılardan ibarətdir:

1.İntellektual mülkiyyətin qorunması və kommersiyalaşdırılması

sferasındakı fəaliyyətdən büdcədənkənar əlavə vəsaitlərin cəlb edilməsi.

49

2. Yaradıcılıq fəaliyyətinin fəallaşdırılması hesabına elmi tədqiqatların

səviyyəsinin yüksəldilməsi.

Müəssisənin və ya təşkilatın bu məqsədlərə çatması üçün intellektual

mülkiyyətə rəğmən müvafiq siyasət aparılmalıdır. Bu siyasət müəssisənin

bazarda müəyyən üstünlüklərini təmin edən amillərin idarə olunmasına aiddir.

Maksimal effekt, bir qayda olaraq yalnız onların qarşılıqlı idarə olunması

zamanı əldə edilir. Bu siyasət təşkilatın strateji məqsədlərə nail olmasına,

başlıca olaraq investisiyanın müdafiəsinə yönəldilməli və müəssisənin buradakı

ümumi davranış strategiyasından ayrılıqda mövcud olmamalıdır.

Firmanın intellektual mülkiyyətinin idarə olunması strategiyasını

müəyyən edən aşağıdakı əsas amilləri ayırmaq olar: marketinq strategiyası;

istehsal həcmləri; həm mövcud, həm də potensial satış bazarlarının tutumu;

rəqiblərin mövcudluğu və ya yoxluğu; fəaliyyət sahəsi. İntellektual resursların

idarə olunması üzrə müəssisə siyasətinin reallaşdırılmasının əsas məsələləri

aşağıdakılardan ibarət olmalıdır:

1.İntellektual mülkiyyət obyektlərinin əldə olunması və yaradılması üzrə

strategiya və taktikanın müəyyən edilməsi;

2. Onların tam inventarizasiyasının aparılması və uçota alınması.

3. Bütün yaradılmış kommersiya baxımından qiymətli texniki, təşkilati

və iqtisadi qərarların hüquqi müdafiəsinin təminatı və onların sığortalanması.

4. İntellektual mülkiyyətə iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış qiymətlərin

işlənib hazırlanması.

5. İntellektual fəaliyyət məhsullarına hüquqların kommersiya

reallaşdırılması.

50

6. İntellektual mülkiyyətin yaradılması, hüquqi müdafiəsi və istifadəsi

sferasında təşkilat əməkdaşlarının işinin səmərəliliyini yüksəltmək üçün

motivasiya və stimulların formalaşdırılması.

7. Əsas isə yuxarıda qeyd olunan məsələləri ayrı-ayrılıqda təfsilatı ilə

keçirək.

İndi isə yuxarıda qeyd olunan məsələləri ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirək:

İntellektual mülkiyyət obyektlərinin əldə olunması və yaradılması üzrə

strategiya və taktikanın müəyyən edilməsi.

Hər hansı yeniliyin işlənib hazırlanmasına və tətbiqinə başlamazdan

əvvəl bütün məlum analoqları aşkara çıxarmaq, texnikanın bu sahəsində

inkişaf meyllərini müəyyən etmək lazımdır, qətiləşdirilməlidir ki, işlənib

hazırlanacaq obyekt müstəsna hüquqların, üçüncü şəxslər adlandırılanların

fəaliyyəti altına düşmür ki.

İntellektual mülkiyyət obyektlərinin inventarizasiyasının aparılması və

uçota alınması. Beynəlxalq maliyyə hesabatı standartına uyğun olaraq həyata

keçirilir. İntellektual mülkiyyət obyektlərinin uçota alınmasından müəssisə

aşağıdakı faydalara malik olur:

- likvidlik və rəqabətqabiliyyətliliyi göstəriciləri yaxşılaşır;

-qeyri-maddi aktivlər amortizasiya olunur, xərclərə silinir, bu zaman

mənfəəti və deməli mənfəətdən vergini azaldır.

- intellektual mülkiyyət obyektlərinin uçotu həmçinin əmlak vergisi

hissəsində vergi bazasını optimallaşdırmağa kömək edir, nizamnamə kapitalı

artmır, əlavə səhmlər buraxılır, onların satışından isə müəssisə əlavə dövriyyə

vəsaitləri alır;

- qanunvericiliyə görə intellektual mülkiyyət obyektinə girov kimi hüquq

qoymağa icazə verilir.

51

Bütün yaradılmış kommersiya cəhətdən qiymətli texniki, təşkilati və

iqtisadi qərarların hüquqi müdafiəsinin təminatı və sığortası zəruridir, yəni

müdafiəsiz qalmış faydalı ixtira məhsul və ya xidmətin daha əlverişli qiymətə

kommersiyalaşdırılması üçün daha yaxşı imkanlara malik olan daha iri

rəqiblərin xeyrinə sərf oluna bilər. Bu zaman əsl ixtiraçı və ya müəllif maliyyə

gəlirindən və ya mükafatdan məhrum olacaqdır. Hər hansı şirkətin intellektual

mülkiyyətin qorunması ideyanın real bazar dəyərinə malik olan işgüzar

aktivlərə çevrilməsi üçün vacib addım sayılır.

İntellektual mülkiyyətin qorunması aşağıdakı məsələlərin həllinə kömək

edir:

-şirkətin məhsul və ya xidmətlərinin surətini çıxarmağa,

saxtalaşdırmaqda rəqiblərə mane olur;

- tədqiqatlara, işləmələrə və marketinqə qeyri-məhsuldar kapital

qoyuluşundan çatmağa kömək edir;

- əmtəə nişanlarının qeydiyyatı yolu ilə şirkətin şəxsini yaradır;

- intellektual mülkiyyətə əsaslanan lisenziyalar və franşizlər haqqında

müqavilələr bağlamağa və deməli, intellektual mülkiyyət obyektlərinin

istifadəsindən əlavə gəlir almağa imkan yaradır;

- şirkətin bazar dəyərini qaldırmağa şərait yaradır.

İntellektual mülkiyyət obyektlərinə iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış

qiymətlərin işlənib hazırlanması. İntellektual mülkiyyət obyektlərin

qiymətləndirilməsində məqsəd aşağıdakılardan ibarətdir:

-intellektual mülkiyyət obyektlərinin nizamnamə kapitalına daxil

edilməsi(bütün qiymətləndirmələrin 60%-dən çoxu məhz bu məqsədlə yerinə

yetirilir);

52

- gözlənilən lisenziya müqaviləsinin bağlanması ilə əlaqədar olaraq

intellektual mülkiyyət obyektlərindən istifadə hüququna görə qiymət

hesablamalarının əsaslandırılması;

- intellektual fəaliyyət nəticələrinə görə müəllifin mükafat həcminin

müəyyən edilməsi;

- müstəsna hüquqların girovu altında həmin hüquq sahibinin bank

krediti alması.

İнтеллектуал fəalиййят məhsuluna hüquqların kommersiya reallaşdırılması

potensial investorların, lisenziyaların axtarışından, mülkiyyət hüquqlarının,

lisenziyaların satışından, müəssisəyə sifarişlərin yerləşdirilməsindən, daha

doğrusu, istənilən üsullarla интеллектуал мцлкиййят obyektindən maksimal gəlir

əldə olunmasından ibarətdir.

İнтеллектуал мцлкиййят obyektlərinin yaradılması, hüquqi qorunması və

istifadəsi sferasında şirkət əməkdaşlarının maraqlarını yüksəltmək üçün

motivasiyaların və stimulların formalaşdırılması. Firmanın inkişafında uğur

firmanın maliyyə resurslarından deyil, konkret insanlardan və onların

kollektiv fəaliyyətindən asılıdır. Odur ki, intellektual fəaliyyət sferasında

çalışan əməkdaşların motivasiya taktikasını işləyib hazırlamaq və onları

firmanın yeni məhsulunun yaradılmasına yönəltmək lazımdır.

Əsas əmtəəlik məhsul nomenklaturası cəmlənmiş istiqamətlərdə daimi

patent tədqiqatlarının aparılması öz istehsalında və rəqiblərdə istifadə olunan

intellektual mülkiyyət obyektinə hüquqlara sahib olma, onun əldə edilməsi və

ötürülməsi sərhəddinin fasiləsiz izlənməsi məqsədi daşıyır.

Hazırda intellektual mülkiyyət yeni məmulat növü işləmələri nəticəsində

alınan köməkçi məhsul kimi deyil, rəqabət mübarizəsində ciddi islah kimi

nəzərdən keçirilir. Milli tədqiqatlar həmişə yüksək intellektual səviyyə ilə

fərqlənmişdir. Odur ki, hazırda azərbaycanlı istehsalçılar əmtəə bazarının

53

müvafiq sektorlarını qanuni inhisarlaşdırmaq yolu ilə imkanları heç bir vəclə

əldən buraxmamalıdır.

Müəssisələrdə intellektual mülkiyyət obyektlərinin effektiv idarə edilməsi

sisteminin yaradılması intellektual fəaliyyətin gəlirliyini əhəmiyyətli dərəcədə

artırmağa imkan verir. İntellektual mülkiyyət obyektlərinin istehsalını təmin

etmək üçün yeni iqtisadi, hüquqi və təşkilati idarəetmə mexanizmləri tələb edir.

Idarəetmə elmi və təcrübəsi qarşısında elə mexanizmlərin tapılması vəzifəsi

durur ki, bu mexanizmlər innovasiya fəaliyyətinin həqiqətən məhsuldar qüvvə

olmasına və bazar münasibətləri subyektinə çevrilməsinə imkan verəcəkdir.

İntellektual mülkiyyətin idarə edilməsinin təşkilinin zəruriliyi və

aktuallığı onunla izah olunur ki, təsərrüfat subyektinin mənfəət mənbəyi

effektiv qərarlar-texniki, idarəetmə və iqtisadi qərarlar sayılır. İntellektual

mülkiyyətin uçotu aparılmadan həyata keçirilən hər hansı iqtisadi strategiyanı

optimal hesab etmək olmaz. Belə ki, onun istehsal sferasında istifadəsi xeyli

əlavə mənfəət verir. Intellektual fəaliyyət nəticələrinin qanuni olaraq iqtisadi

və mülki-hüquqi dövriyyəyə tətbiq olunması buraxılan məhsulun texniki

səviyyəsinin və rəqabətqabiliyyətliliyinin yüksəldilməsi üçün böyük əhəmiyyət

kəsb edir.

Pul axınlarının, istehsal binalarının və avadanlıqlarının idarə edilməsi

həqiqətən də üçüncü minilliyin müəssisəsi üçün vacibdir, lakin rəqabət

üstünlüklərinə nail olmaq məqsədilə bu, qeyri-maddi aktivlərin effektiv idarə

olunması ilə uzlaşdırılmalıdır.

Müəssisənin intellektual mülkiyyətinin effektiv idarə olunmasında

davamlı biznes gəlirliliyi sirri gizlənir. Səriştəsiz idarəetmə isə, əksinə, gəlirliyin

azalmasına və hətta yaradıcılıq fəaliyyətinin yaradılmış və ya əldə edilmiş

nəticələrinə hüquqların itirilməsinə gətirib çıxarır. İntellektual mülkiyyət

nəticələrinin effektiv idarə olunması aşağıdakılara imkan verir:

-qabaqcıl texnologiyaya inhisardan rəqabət üstünlüklərini almaq;

54

- intellektual mülkiyyət obyektinə hüquqların verilməsindən əlavə

gəlirləri almaq;

- effektiv elmi-texniki siyasəti reallaşdırmaq;

- pul vəsaitləri ayırmadan mövcud və ya müəssisələrin nizamnamə

kapitalını formalaşdırmaq;

- vergi bazasını optimallaşdırmaq;

- müəssisənin xalis aktivlərinin ölçülərini təshih etmək;

- girov obyekt kimi intellektual mülkiyyət obyektinə hüquqdan istifadə

etmək;

- müəssisənin investisiya cəlbediciliyini yüksəltmək.

Beləliklə, Azərbaycan şəraitində intellektual mülkiyyətin idarə edilməsi

bu məsələ üzrə dövlət strategiyasının inkişafında daha zəif yerlərin aradan

qaldırılması ilə şərtlənən, mülkiyyət münasibətlərinə xidmət edən infrastruktur

elementləri vahid sistemə birləşdirən, dövlət tənzimlənməsinə və bizneslə

partnyor münasibətlərə əsaslanan özünəməxsus spesifik xüsusiyyətə malikdir.

Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, intellektual mülkiyyətin mövcud

idarəetmə sistemi müasir tələblərə cavab vermir. Dövlət hələ də intellektual

mülkiyyət münasibətlərinin effektiv tənzimləmə sistemini formalaşdıra

bilməmişdir. Təsərrüfat subyektləri öz təcrübələrinə tez-tez intellektual

mülkiyyət bazarının inkişaf strategiyasının yoxluğu ilə və həmin bazar

iştirakçılarının qarşılıqlı təsirinin iqtisadi mexanizmlərinin qeyri-mükəmməlliyi

ilə bağlı problemlərlə qarşılaşırlar. Bu səbəbdən bir çox müəssisələr öz elmi

potensialından və müəssisələr öz elmi potensialından və ixtiraları patentlərlə

qorunan konkret tədqiqatlardan tam istifadə etmirlər.

55

Bununla yanaşı, təcrübə göstərir ki, intellektual mülkiyyət innovasiya

iqtisadiyyatının rəqabətqabiliyyətliliyinin yüksəldilməsinin güclü amili sayılır

və onun istifadəsi ilə bağlı proseslərə idarəedici təsir tələb edir.

Bütün bunları nəzərə almaqla, Azərbaycanda intellektual mülkiyyətin

idarə olunmasını təkmilləşdirmək üçün aşağıdakı tədbirlərin həyata

keçirilməsini məqsədəuyğun sayırıq:

- intellektual mülkiyyət potensialını təsərrüfat subyektlərinin innovasiya

inkişafı üzrə müasir məqsədli istiqamətlərə nail olmağa yönəltmək;

- ölkə və regional idarəetmə səviyyələrində infrastrukturun inkişafı üzrə

nazirliklər yaratmaq yolu ilə innovasiya fəaliyyəti üzrə pərakəndə

infrastruktur elementləri vahid sistemə daxil etmək;

- intellektual mülkiyyət və innovasiya bazarının dövlət tənzimlənməsinin

effektivliyini yüksəltmək. Bunun üçün yerinə yetiriləcək tədbirlər sırasına

aşağıdakılar daxildir: elm və təhsilin inkişafında dövlət tərəfindən dəstəklənən

və yeni nəsil kadrların hazırlığını təmin edən strateji prioritetlərin müəyyən

edilməsi; intellektual mülkiyyət bazarının respublika və regional inkişaf

proqramlarının işlənib hazırlanması;

- özəl dövlət partnyorluğu əsasında innovasiya fəaliyyəti

infrastrukturunun yaradılmasında dövlətin iştirakı; təsərrüfat subyektləri üçün

innovasiya fəaliyyətinin inkişafında inqilabi dəyişikliklərə gətirməyə qabil

iqtisadi və sosial güzəştlər sisteminin tətbiqi;

- biznes və dövlətin maraqlarını müdafiə edən intellektual mülkiyyət

obyektlərinin ticarəti üzrə dövlətin kömək mexanizmlərini hərəkətə gətirmək.

Buraya aiddir: intellektual mülkiyyət obyektlərinin tədqiqatçılarına

subvensiyalar ödənilməsi; yüksək effektiv intellektual məhsulların ixracının

kvotalaşdırılması; intellektual mülkiyyət müəlliflərinin hüquqlarının dövlət

56

müdafiəsi; işləmələrin, texnologiya və lisenziyaların qeyri-effektiv ixracının

aradan qaldırılması üçün ixrac gömrük tariflərinin yüksəldilməsi;

- yerli və xarici müəssisələrin nizamnamə fondlarına intellektual

kapitalın qoyuluşu, intellektual mülkiyyətin müəlliflik hüquqlarının satışı,

dövlət və korporativ intellektual istiqrazların satışı.

2.2. İnnovasiya yönümlü iqtisadi inkişaf siyasəti və innovasiya

fəaliyyətinin resurs təminatı məsələlərinin həlli

Dövlətin innovasiya siyasəti innovasiya fəaliyyətinin inkişafına və

stimullaşdırılmasına yönəldilmiş sosial-iqtisadi siyasətin tərkib hissəsi olub,

elmi tədqiqatlardan, işləmələrdən, təcrübi konstruktor işlərindən, və ya digər

elmi-texniki nailiyyətlərdən istifadə etməklə iqtisadi dövriyyədə reallaşdırılan

yeni və ya təkmilləşdirilmiş məhsulların, habelə texnoloji prosesin yaradılması

deməkdir. Bu siyasət yerli məhsulların rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi,

dayanıqlı iqtisadi artımın təmin olunması, əhalinin həyat səviyyəsi və

keyfiyyətinin, ölkənin müdafiə texnoloji və ekoloji təhlükəsizliyinin təmin

edilməsi üçün innovasiya fəaliyyəti prioritetliyi razılaşdırılmaqla

formalaşdırılır və həyata keçirilir.

Dövlətin innovasiya siyasətinin əsas məqsədləri aşağıdakılardan

ibarətdir:

-yerli məhsulların rəqabətqabiliyyətliliyinin artımını təmin edən

innovasiya fəaliyyəti üçün iqtisadi, hüquqi və təşkilati şəraitin yaradılması,

elmi-texniki nəticələrin effektiv ifadəsi, sosial-iqtisadi məsələlərinin həlli;

- elmi-texniki potensialın inkişafı səmərəli yerləşdirilməsi və effektiv

istifadəsi onun strukturunun formalaşdırılması;

57

- elm və texnikanın ölkə iqtisadiyyatının inkişafına, ən mühüm sosial

vəzifələrin reallaşdırılmasına, maddi istehsal sferasında mütərəqqi struktur

dəyişikliklərinin təmin olunmasına təsirinin artırılması, onun effektivliyinin və

rəqabətqabiliyyətinin yüksəldilməsi;

- ölkənin müdafiə qabiliyyətinin və şəxsiyyət, cəmiyyət və dövlət

təhlükəsizliyinin möhkəmləndirilməsi.

Qarşıya qoyulan məqsədə nail olmaq üçün dövlət innovasiya siyasətinin

aşağıdakı vəzifələrini həll etməlidir:

-dövlət innovasiya siyasəti prioritetlərinin müəyyən edilməsi və

reallaşdırılması;

- iqtisadiyyatda mütərəqqi struktur dəyişikliklərinin təmin edilməsi;

- innovasiya fəaliyyəti infrastrukturunun yaradılması və inkişafı;

- beynəlxalq bazarda yerli innovasiya məhsullarının qorunması və xarici

iqtisadi innovasiya fəaliyyətinin inkişafı üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsi;

- innovasiya fəaliyyətinin inkişafında elm, təhsil, istehsal və maliyyə-

kredit sferalarının qarşılıqlı təsirinin təmin edilməsi;

- xalq təsərrüfatının inkişafı strategiyasını, temp və proporsiyalarını

müəyyən edən başlıca istiqamətlərdə iqtisadiyyatın inkişafının

stabilləşdirilməsi üçün elmi-texniki potensialın effektiv istifadəsinin və onun

strukur tarazlığının təmin olunması.

Innovasiya sferasında dövlət orqanlarının əsas funksiyalarına

aşağıdakıları aid etmək olar:

-dövlət innovasiya siyasətinin formalaşdırılması;

58

- innovasiya proseslərinin hüquqi bazasının yaradılması, xüsusilə

innovatorların müəlliflik hüquqlarının qorunması və intellektual mülkiyyətin

mühafizəsi;

- bu sferada innovasiyanın, rəqabətin stimullaşdırılması, innovasiya

risklərinin sığortası, köhnəlmiş məhsulların buraxılışına görə dövlət

sanksiyasının tətbiqi;

- innovasiya sferası infrastrukturunun formalaşdırılmasında iştirak;

- innovasiyanın sosial və ekoloji yönümlüyü təmin olunmaqla elm,

texnika və texnologiyanın prioritet istiqamətlərinin müəyyən edilməsi;

-prioritet elmi tədqiqatlara və innovasiyalara resursların ayrılması;

- dövlət sektorunun təşkilatlarında innovasiya proseslərinin institusional

təminatı;

- innovasiya və elmi-texniki fəaliyyət ilə məşğul olan şəxslərin ictimai

statusunun yüksəldilməsi;

- innovasiya sferası üçün kadrların hazırlanması;

- Azərbaycan regionlarında innovasiya proseslərinin tənzimlənməsi;

- innovasiya proseslərinin beynəlxalq aspektlərinin tənzimlənməsi;

- milli innovasiya sahibkarlığının maraqlarının müdafiə edilməsi.

Dövlətin innovasiya siyasətinin ən mühüm prinsipləri aşağıdakılardır:

-milli elmi potensiala dayaq olmaq;

- elmi yaradıcılıq azadlığı, elmi sferanın ardıcıl demokratikləşdirilməsi,

elmi siyasətin formalaşması və reallaşması zamanı açıqlıq və aşkarlıq;

- fundamental elmi tədqiqatların inkişafının stimullaşdırılması;

59

- aparıcı milli elmi məktəblərin qorunub saxlanması və inkişafı;

- elm və texnika sferasında sağlam, rəqabət və sahibkarlıq üçün şərait

yaradılması, innovasiya fəaliyyətinin stimullaşdırılması və ona köməklik

göstərilməsi;

- ölkənin zəruri müdafiə qabiliyyətinin və milli təhlükəsizliyin təmin

edilməsi məqsədilə elmi tədqiqatların və işləmələrin təşkili üçün şərait

yaradılması;

- elm və təhsilin inteqrasiyası, bütün səviyyələrdə ixtisaslaşmış elmi

kadrların hazırlanmasının bütöv sisteminin inkişafı;

- tədqiqatçının, təşkilatın və dövlətin intellektual mülkiyyət hüquqlarının

müdafiəsi;

- açıq informasiyaya maneəsiz girişinin və onunla azad mübadilə

hüququnun təmin olunması;

- müxtəlif mülkiyyət formasına malik elmi-tədqiqat və təcrübi-

konstruktor təşkilatlarının inkişafı;

- elmin nailiyyətlərindən geniş istifadə üçün iqtisadi şəraitin

formalaşdırılması Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün əsas elmi-texniki

nailiyyətlərin yayılmasına yardım göstərilməsi;

- elmi əməyin nüfuzunun yüksəldilməsi, alim və mütəxəssislər üçün

layiqli həyat və iş şəraitinin yaradılması;

- müasir elmi nailiyyətlərinin, onların Azərbaycanın gələcəyi üçün

əhəmiyyətin tətbiqi.

Innovasiya siyasətinin vəziyyətə real iqtisadi, sosial və siyasi vəziyyətə

uyğun qanunvericilik aktlarının qəbul edilməsi yolu ilə qoyulur. Məhz bu

aktlarda idarəetmə subyektləri və obyektləri onların hüquqları, vəzifə və

60

məsuliyyəti müəyyən edilir. Qanunvericilik innovasiyanın və elmi-texniki

fəaliyyətin əsas tənzimləyicisi sayılır.

Müasir şəraitdə innovasiya fəaliyyətinin normativ-hüquqi

tənzimlənməsi, qanun və normativ aktların işlənib hazırlanmasını və işə

salınmasını nəzərdə tutur.

Son illər ərzində, həyata keçirilmiş uğurlu iqtisadi islahatlar cəmiyyətin

bütün həyat fəaliyyəti sahələrinə, o cümlədən də müsbət elmə yaxşı təsir

göstərmişdir. Ölkə Prezidenti tərəfindən elmin inkişafına dair 20-dən artıq

qərarın qəbul edilməsi innovasiya yönümlü inkişaf üçün stimullaşdırıcı amil

oldu. Ümumiyyətlə, elm hər zaman dövlət qayğısının mərkəzində olub və

olmaqdadır. Prezidentin «Azərbaycan elmi sahəsində islahatların həyata

keçirilməsi üzrə Dövlət Komissiyasının yaradılması haqqında» 10 aprel 2008-

ci il tarixli Sərəncamına müvafiq olaraq, müxtəlif nazirliklərin

nümayəndələrindən ibarət olan işçi qrupunun fəaliyyət göstərdiyi müvafiq

Dövlət Komissiyası yaradılmışdır. Qrup tərəfindən respublikanın elmi-

tədqiqat müəssisələrinin potensialının ilkin qiymətləndirilməsi aparılmış və

müxtəlif nazirlik və idarələrdən daxil olmuş təkliflər əsasında «Azərbaycan

Respublikasında elmin inkişafı üzrə milli strategiya (2009-2015-ci illər)» və

«Azərbaycan Respublikasında elmin inkişafı üzrə milli strategiyanın (2009-

2015-ci illər) reallaşdırılmasına dair Dövlət Proqramı» adlı layihələr

hazırlanmışdır. Adıçəkilən sənədlər dövlət başçısına təqdim olunmuşdur.

Dövlətin innovasiya siyasətinin reallaşdırılması birbaşa və dolayı

tənzimləmə metodlarından istifadə etməklə həyata keçirilir. Innovasiya

fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsinin birbaşa metodlarına aşağıdakılar aid

edilir(8, s. 617):

-dövlət büdcəsi hesabına ETTKİ-nin və innovasiya layihələrinin(üstün

olaraq ümumdövlət, sahələrarası və sosial təyinatlı fundamental və tətbiqi

tədqiqatların) maliyyələşdirilməsi;

61

- uzunmüddətli perspektivə elm və texnikanın inkişaf proqnozlarının

işlənib hazırlanması, eləcə də innovasiya proseslərinin orta müddətli inkişaf

meyllərinin qiymətləndirilməsi;

- dövlət innovasiya infrastrukturunun(yeniliyin yayılması mərkəzləri,

məsləhət mərkəzləri, innovasiya birjaları, elmi-texniki kitabxana, informasiya

şəbəkələri və s.) formalaşdırılması;

- sənaye mülkiyyətinə hüquqların müdafiəsi, eləcə də elmi-texniki

fəaliyyət nəticələrinin verilməsinə hüquqların təmin olunması;

- innovasiya təkliyinin rəqabətəqədərki fazasında inhisara qarşı

tədbirlərin görülməsinin məhdudlaşdırılması;

- iqtisadiyyatın özəl sahibkarlıq sektoru üçün innovasiya menecmenti

sferasında kadrların hazırlanması;

- ETTKİ nəticələrin istehsala tətbiqinə yardım göstərmək.

Dövlətin innovasiya proseslərinə birbaşa iqtisadi təsir sistemində elmi-

tədqiqatlar sahəsində son məqsədi sənaye korporasiyalarının kooperasiyasını

stimullaşdırmaq olan alətlər, eləcə də innovasiya universitetlərinin real sektor,

hər şeydən əvvəl isə, sənaye subyektləri ilə qarşılıqlı təsiri üstün əhəmiyyət kəsb

edir. Innovasiyanın birbaşa stimullaşdırılması aləti kimi, məsələn, Kanadada

kommersiya banklarında kreditlərin alınması zamanı dövlət zəmanətləri və ya

innovasiya prosesinin birbaşa dövlət maliyyələşdirilməsi istifadə olunur.

Yaponiyada innovasiyanın birbaşa stimullaşdırılması aləti kimi dövlət-özəl

partnyorluğu prinsipləri əsasında özəl-firmalarla birgə innovasiyanın

yaradılmasını və mənimsənilməsini həyata keçirən dövlət sahəvi elmi-tədqiqat

institutlarının, dövlət korporasiyalarının və mərkəzlərin büdcə

subsidiyalaşdırılması və güzəştli kreditlərşdirilməsi tətbiq olunur.

62

Almaniyada da proqnozlaşdırılan nəticənin yüksək qeyri-müəyyənlik

dərəcəsi ilə xarakterizə olunan prioritet elmi istiqamətləri üzrə uzunmüddətli

tədqiqatların birbaşa maliyyələşdirilməsi həyata keçirilir(101, s.144-145).

Innovasiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsinin dolayı metodları

arasında aşağıdakıları ayırmaq olar(102, s.172):

-vergi güzəştləri;

- sürətli amortizasiya siyasəti;

- güzəştli kreditləşmə;

- maliyyə lizinqinə dövlət köməyi;

- françayzinqin stimullaşdırılması tədbirləri və s.

Dolayı tənzimləmə sistemində baza elementlərindən biri vergi alətləridir.

Bir tərəfdən, dövlət büdcəsinin əsas gəlir mənbələrindən biri, digər tərəfdən,

iqtisadi inkişafın stimullaşdırılma və ya əksinə, ləngitmə amili kimi çıxış edən

vergilər mənfəətin formalaşması prosesinə münasibətdə ən azı neytral

olmalıdır. Bu zaman vergilər sisteminin vahid şəkilə salınması şəraitində vergi

güzəştlərinin, xüsusilə də ünvanlı güzəştlərin tətbiqi innovasiya aktivliyinin

dolayı tənzimlənməsinin(stimullaşdırılmasının) effektiv metodu kimi çıxış etsə

də, yüksək korrupsiya tutumuna görə kifayət qədər mübahisəlidir. Lakin

inkişaf etmiş və yeni inkişaf etməkdə olan ölkələrin, məsələn, Çinin təcrübəsi

göstərir ki, bu ölkələrdə vergi tətilləri, daha aşağı vergi dərəcələri, eləcə də

innovasiyadan başqa iqtisadiyyatın bütün sferaları üçün vergi kreditləri kimi

bu cür vergi güzəştləri yüksək dərəcədə effektivliyə malikdir. Son onilliklər

ərzində toplanmış beynəlxalq təcrübə göstərir ki, yüksək texnoloji biznes

sferasında vergi güzəştlərindən istifadə olunması, bir qayda olaraq, aşağı

effektivliyi ilə səciyyələnir(103, s.1005).

Daha tez-tez istifadə olunan vergi güzəştlərinə aşağıdakılar aiddir:

63

-yeni avadanlığa və tikintiyə investisiyalar həcmində mənfəətdən

güzəştlər;

- ETTKİ-yə investisiya mənfəətin vergitutmadan azad edilməsi;

- elmi-tədqiqat üçün onun əldə edilməsi zamanı avadanlığın tam

amortizasiyası;

- vergitutmadan azad edilmiş mənfəət çərçivəsində innovasiya inkişafı

fondlarının ayrılması;

- mənfəətdən verginin güzəştli dərəcələri, məsələn, kiçik innovasiya

firmaları üçün.

Elmtutumlu istehsala investisiya qoyuluşu vergi güzəştləri, hər şeydən

əvvəl, “investisiya vergisi krediti” şəklində təqdim olunur. Adətən bu cür

güzəşt o firmalara verilir ki, onlar investisiyalarının daha böyük hissəsini

innovasiyaların istehsalına və mənimsənilməsinə yönəldilir. O, əlavə olunmuş

mənfəətin bir hissəsi kimi hesablanır, eyni zamanda ənənəvi olaraq verilən

vergi güzəştləri verginin məbləğindən çıxarılır. Bundan başqa, güzəştli yalnız

yeni texnikanın tətbiqi və istismarından sonra mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Vergi güzəştinin alınmasına görə hüquq investisiyalaşdırılan firma üçün

avtomatik olaraq qanunvericlikdə müvafiq normativ-hüquqi bazanın

mövcudluğu halında daxil edilir.

Vergi güzəştinin həcmi yeni texnikanın dəyərindən faizlə, məsələn,

Yaponiyada 5,3%-lə(elekton texnikası və avadanlıq üçün), Böyük Britaniyada

50%-lə(yeni texnikanın, texnologiyanın, materialların və s. istismarının birinci

ili üçün), Yaponiyada 10-15%(şirkət ərazisinin, coğrafi mövqeyinin

mənimsənilməsindən asılı olaraq), İrlandiyada 100%-lə hesablanır. ABŞ-da

innovasiyaya investisiya üzrə vergi güzəştləri yalnız energetika sahələri üçün

tətbiq olunur. Beləliklə, inkişaf etmiş ölkələrdə innovasiyanın istehsalı və

64

inkişafı üzrə xərclərə vergi güzəştləri firmanın müvafiq məqsədlərə çəkdiyi

xərclərdən tutulan pul kimi verilir.

ETTKI-yə vergi güzəştləri həcm və artım güzəştlərinə bölünür. ABŞ,

Böyük Britaniya, Kanada, Belçika, İsveç və İtaliyada ETTKİ-yə xərclərin

100%-i, Avstraliya isə 150%-i vergiyə cəlb edilən mənfəətdən çıxılır. Niderland,

Norveç, Avstriya və Malaziya kimi bir sıra ölkələrdə energetika sahələrinin

müəssisələri ETTKİ-yə məsrəfləri vergitutmaya qədərki mənfəətdən

çıxarırlar(104).

Son illər ölkəmizdə aparılan uğurlu islahatlar, quruculuq işləri,

iqtisadiyyatda baş verən irəliləyişlər, qeyri-neft sektorunun inkişafı müsbət

nəticələrə gətirib çıxarmış, regionların sosial-iqtisadi inkişafı, əhalinin sosial

vəziyyətinin yaxşılaşdırılması istiqamətində mühüm tədbirlər həyata

keçirilmişdir. Dövlət innovasiya siyasətinin əsas istiqamətlərindən biri elm və

təhsil sahəsinə göstərilən qayğının ardıcıl davam etdirilməsi, elmi-texniki

potensialın qorunub saxlanılması, elm və təhsil sahəsində yüksəkixtisaslı

kadrların hazırlanması, onlara qayğı göstərilməsi, cəmiyyətdə elmi işçilərin

nüfuzunun artırılması sahəsində bir sıra mühüm qərarların qəbul edilməsi

olmuşdur.

Dünyanın tanınmış görkəmli iqtisadçı alimləri üçüncü minilliyə qədəm

qoyarkən cəmiyyətin inkişafında ən böyük amil kimi kosmosun tətbiqi,

informasiya texnologiyaları, genetika, nüvə energetikası deyil ümumiləşdirici

xarakter daşıyan innovasiya proseslərinin olduğunu qəbul etmiş və buna

uyğun olaraq hər bir dövlətin iqtisadi qüdrətinin artması, təhlükəsizliyinin

təmin edilməsi üçün məhz milli innovasiya sisteminin yaradılması hesab

edilmişdir.

Elmi müəssisələr əsasən dövlət büdcəsi hesabına maliyyələşdirilir. Elmi-

texniki fəaliyyətin səmərəliliyinin artması ilə əlaqədar 2008-ci ildə elmin

maliyyələşdirilməsinə ayrılan vəsaitin həcmi xeyli artmışdır. Belə ki, 2005-ci

65

illə müqayisədə 2008-ci ildə dövlət büdcəsində elmə çəkilən xərclər artaraq 28,8

milyon manatdan 64,0 milyon manata çatmışdır.

Ötən dövr ərzində elmin inkişafı və idarəetmə sisteminin

təkmilləşdirilməsi istiqamətində müvafiq tədbirlər həyata keçirilmişdir.

Hazırda Azərbaycan MEA-da elmi fəaliyyətin səmərəliliyinin daha da

artırılması, ölkəmizin digər elmi müəssisələrində və ali məktəblərində aparılan

fundamental və tətbiqi araşdırmaların əlaqələndirilməsi, onların nəticələrinin

sosial-iqtisadi və digər sahələrdə tətbiqinin təmin edilməsi, elmi kadrlardan

düzgün istifadə edilməsi məqsədilə müəyyən tədbirlər görülür.

Lakin bazar iqtisadiyyatının xüsusiyyətləri elmi fəaliyyət sferasında əsaslı

islahatların aparılmasını, elmi nailiyyətlərin və yeni texnologiyaların

praktikada tətbiqi üçün daha səmərəli mexanizmlərin işlənməsini diktə edir.

Bunu nəzərə alaraq mühüm sosial-iqtisadi problemlərin həllində elmin və

texnikanın rolunun yüksəldilməsi, dövlətin informasiya ehtiyatlarının

artırılması və innovasiya proseslərinin sürətləndirilməsi məqsədilə

Azərbaycanda elm sektorunun inkişaf strategiyasını hazırlanmışdır.

Strategiyanın əsas məqsədi respublikanın alim və mütəxəssislərinin

təbiət, texnika, humanitar və ictimai elmlərin aparıcı istiqamətlərində

fundamental və tətbiqi araşdırmaların inkişafına yönəlmiş yaradıcılıq səylərini

birləşdirmək, elmi-texniki tərəqqinin yeni istiqamətlərini seçmək və onların

həyata keçirilməsi üçün elmi zəmin yaratmaq, sosial - iqtisadi inkişafın mühüm

problemləri üzrə perspektiv tədqiqatları təşkil etmək, elm və texnikanın

nailiyyətlərinin praktikada istifadə edilməsi üçün tədbirlər görmək, elmi

cəmiyyətimizin qurulmasını təmin edən əsas amillə çevirməkdir.

Azərbaycanda elmin inkişaf istiqamətlərini aşağıdakı kimi ifadə etmək

olar:

66

-AMEA-da respublikanın digər elmi tədqiqat müəssisələrində və ali

məktəblərində aparılan fundamental tədqiqatların səmərəliliyinin artırılması,

onların nəticələrinin sosial-iqtisadi və digər sahələrdə tətbiqinin təmin

edilməsi;

-Azərbaycanda elmi-texniki potensialın qorunması və inkişaf etdirilməsi,

əhalinin sağlamlığının qorunmasında və ekoloji təhlükəsizliyin təmin

edilməsində bu potensialdan səmərəli istifadə edilməsi, dövlətin informasiya

ehtiyatlarının artırılması və innovasiya proseslərinin sürətləndirilməsi;

- Elmi müəssislərdə və ali məktəblərdə aparılan elmi-tədqiqat fəaliyyəti

əlaqələndirmək və istiqamətləndirmək üzrə işin daha da gücləndirilməsi;

- Elmdə inhisarçılıq imkanlarını istisna edən demokratik rəqabət və

müsabiqə formalarından geniş istifadə etməsi, respublika alimlərinin

yaradıcılıq potensialının tam aşılanması üçün şəraitin yaradılması;

- Elmi müəssisələrdə kompleks məqsədli proqramların işlənməsi və

onların maliyyələşdirilməsinin müsabiqə əsasında həyata keçirilməsi;

- AMEA-nın beynəlxalq elmi layihə və proqramları həyata keçirən

mərkəzə çevrilməsi üçün şəraitin yaradılması, elmi mübadilə çərçivəsində xarici

alimlərin işə cəlb olunması təcrübəsinin genişləndirilməsi;

- AMEA-nın yüksək ixtisaslı elmi kadrların hazırlanması sahəsində

fəaliyyətinin inkişafı, respublikanın ali məktəbləri ilə əməkdaşlığın

gücləndirilməsi;

- Xarici ölkələrdə təhsil almaq və təcrübə keçmək yolu ilə yüksək

ixtisaslı kadrların hazırlanması.

Elm sahəsində həyata keçirilməsi nəzərdə tutulan tədbirlər sırasına

aşağıdakıları aid etmək olar:

67

-AMEA-nın mühüm elmi istiqamətlərinə uyğun olaraq elmi

müəssisələrin strukturunda və idarə olunmasında dəyişikliklərin həyata

keçirilməsi;

- AMEA-nın strukturu və idarəetmə mexanizmində elmi maraqların və

meyarların üstünlük təşkil etməsi;

- elmi-tədqiqat və təcrübə-konstruktor işlərinin nəticələrinin istehsalatda

tətbiqi istiqamətində fəaliyyət göstərən AMEA-nın ixtisaslaşmış kommersiya

infrastrukturunun inkişafı, elmtutumlu məhsulun yaradılması və satılması,

informasiya, marketinq, konsaltinq və servis xidməti yolu ilə bazar

iqtisadiyyatına uyğunlaşması;

- fundamental tədqiqatların xüsusiyyətlərini, yaradıcı axtarışın müasir

ənənələrini, bu sahədə dövlət prioritetlərinin təşəkkülünü və elmi ictimaiyyətin

mövqeyini nəzərə alan elmi işlərin keyfiyyət və səviyyəsinin qiymətləndirmə

meyarlarının və mexanizminin müəyyənləşdirilməsi;

- intellektual mülkiyyətin beynəlxalq bazara çıxarılmasını təmin edən,

AMEA-nı, texnopark (texnopolis) və elmi birjanı (elmtutumlu və informasiya

texnologiyalarının birjası) özündə cəmləşdirən xüsusi iqtisadi zona

çərçivəsində tətbiqi elmi tədqiqatların nəticələrinin həyata yol açmasının yeni

mexanizminin yaradılması;

- cəmiyyətdə elmi əməyin nüfuzunun artırılması, elmi işçilərin inkişaf

etmiş ölkələrdə olduğu kimi yüksək məvaciblə təmini;

- gənc alimlərin tədqiqatlarına himayə edilməsi məqsədilə müxtəlif

fondların yaradılması;

- elmi kadrların hazırlanması sisteminin elmi-texniki sahənin tələbatı və

prioritetləri ilə uyğunlaşdırılması;

68

- fundamental tədqiqatlar fondunun və bir sıra başqa fondların

yaradılması;

- xarici müəssisələrin (firmaların, şirkətlərin, investisiya fondlarının və s.)

innovasiya layihələrinin müəyyən hissəsinin MEA-nın alim və mütəxəssisləri

tərəfindən yerinə yetirilməsi, dünya bazarına çıxışı sürətləndirmək məqsədilə

Azərbaycan Respublikası ərazisində birgə müəssisələrin yaradılması;

- vasitəçi xarici firmaların köməyi ilə MEA-nın müəssisələrinin elmi

məhsulunun rəqabət qabiliyyətli nümunələrə çevrilməsi, onun sertifikasiyası və

dünya bazarına çıxarılması.

Azərbaycanın informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının dinamik

inkişafı ənənəvi rabitə sahələrinin daha intensiv şəkildə istismarı, habelə yeni

xidmət növlərinin yaranması ilə səciyyələndirilir. 2008-ci ildə rabitə sahəsində

ümumi buraxılışın həcmi 2003-cü ilin səviyyəsini 4,3 dəfə ötərək, 1075,3 milyon

manat təşkil etmişdir. Sahədə 708,7 milyon manat və ya 2003-cü ilə nisbətən

4,7 dəfə çox əlavə dəyər yaranmışdır.

Ölkənin informasiya-kommunikasiya texnologiyaları sisteminin müasir

dünya standartları səviyyəsinə çatdırılması məqsədilə Azərbaycan

Respublikası Prezidentinin Sərəncamı ilə “Azərbaycan Respublikasında rabitə

və informasiya texnologiyalarının inkişafı üzrə 2005-2008-ci illər üçün Dövlət

Proqramı” (Elektron Azərbaycan) təsdiq edilmişdir. Proqrama uyğun mövcud

telekommunikasiya infrastrukturunun modernləşdirilməsi, o cümlədən

elektron rəqəmli ATS-lərin quraşdırılması, telekommunikasiya qovşaqlarının

yenidənqurulması, yeni ATS-lərin, universal poçt xidmətinin təşkili üçün poçt

şöbələrinin tikintisi, yenidənqurulması və müasir avadanlıqlarla təmin

olunması, radio-televiziya yayımının təkmilləşdirilməsi və beynəlxalq rabitə

trafikinin gücləndirilməsi, TAE beynəlxalq kommunikasiya optik xəttinin

Xəzər dənizaltı hissəsinin tikintisinə dair layihələr həyata keçirilmiş, bir sıra

rabitə müəssisələri özəlləşdirilmiş, yeni birgə müəssisələr yaradılmışdır.

69

Görülmüş tədbirlər nəticəsində ölkənin ümumdünya elektron informasiya

məkanına inteqrasiyası təmin olunmuşdur. Ümumi istifadədə olan telefon

aparatlarının sayının artım dinamikasına görə Azərbaycan MDB ölkələri

arasında ön sıralardan birini tutur.

Ölkədə “Elektron Cəmiyyət” və “Elektron Hökumət”in formalaşdırılması

uğurla həyata keçirilməkdədir. “Elektron Azərbaycan” Dövlət Proqramında

nəzərdə tutulmuş tədbirlərin icrası davam etdirilmiş, eləcə də Azərbaycan

Respublikası Prezidentinin müvafiq Sərəncamına uyğun ölkədə kosmik

sənayenin yaradılması, milli peyklərin orbitə çıxarılması üzrə işlərin həyata

keçirilməsinə başlanılmışdır.

2.3. İqtisadiyyatın innovasiyalı inkişafının institusional-hüquqi əsasları

1997-ci ildə qəbul edilmiş “Patent haqqında Azərbaycan Respublikasının

qanunu“ sənaye mülkiyyəti obyekti - insanın əqli fəaliyyətinin nəticəsi olan

ixtira, faydalı model və sənaye nümunəsi, ixtira - sənayenin və təsərrüfatın

digər fəaliyyət sahələrində konkret problemin praktik həllinə imkan verən,

patent qabiliyyəti şərtlərini ödəyən yeni həll, faydalı model - istehsal

vasitələrinin və istehlak əşyalarının, yaxud onların tərkib hissələrinin

konstruktiv həlli, sənaye nümunəsi - məmulatın yeni zahiri görkəmini müəyyən

edən bədii və ya bədii-konstruktiv həlli, patent - ixtira, faydalı model və sənaye

nümunəsi üçün müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən verilən mühafizə

sənədidir.

Sənaye mülkiyyəti obyektlərinə hüquqlar dövlət tərəfindən qorunur və

patentlə təsdiq edilir. Patent, sənaye mülkiyyəti obyektinə müəllifliyi və

ilkinliyi təsdiq edir və onlardan istifadə etmək üçün müstəsna hüquq verir.

70

İctimai mənafeyə, humanizm və əxlaq prinsiplərinə zidd olan ixtira, faydalı

model və sənaye nümunəsi patentlə mühafizə edilmir.

Azərbaycan Respublikasının sənaye mülkiyyəti sahəsində müvafiq icra

hakimiyyəti orqanı sənaye mülkiyyəti obyektlərinin mühafizəsi sahəsində

dövlət siyasətini həyata keçirir, sənaye mülkiyyəti obyektləri barəsində hüquqi

və fiziki şəxslərdən iddia sənədlərini qəbul edir, onları ekspertizadan keçirir,

sənaye mülkiyyəti obyektlərini Dövlət reyestrində qeydə alır, patent verir,

rəsmi məlumatları nəşr edir, patent müvəkkillərinin attestasiyasını və

qeydiyyatını aparır.

Ölkə qanunvericiliyinə görə, müvafiq icra hakimiyyəti orqanının vəzifəli

şəxsləri öz vəzifələrini yerinə yetirərkən və həmin orqanla əmək

münasibətlərinə xitam verildikdən sonra 1 il ərzində patent barəsində iddia

sənədi verə bilməzlər.

Sənaye mülkiyyəti obyekti barəsində iddia sənədinin verilməsi, onun

ekspertizası, patentin verilməsi, həmçinin patent müvəkkillərinin attestasiyası,

qeydiyyatı və fəaliyyəti ilə bağlı mübahisələrə müvafiq icra hakimiyyəti

orqanının Apellyasiya komissiyasında baxılır. Apellyasiya komissiyasının

qərarından qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada məhkəməyə şikayət

verilə bilər.

“Patent haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 6-cı

maddəsinin 1-ci bəndinə əsasən Azərbaycan Respublikası ərazisində daimi

yaşayan, ali təhsili olan, Azərbaycan Respublikasının dövlət dilini bilən,

patent müvəkkillərinin Dövlət reyestrində qeydiyyata alınan Azərbaycan

Respublikasının vətəndaşı patent müvəkkili ola bilər. Patent müvəkkili

Azərbaycan Respublikasının ərazisində sənaye mülkiyyəti obyektlərinə

patentin alınması və onun qüvvədə saxlanılması işlərinin aparılmasında

vəkalət verən şəxsə köməklik göstərir, sənaye mülkiyyəti obyektləri üzrə

hüquqların reallaşdırılmasında lisenziya müqavilələrinin bağlanması zamanı

71

onu təmsil edir, müvafiq icra hakimiyyəti orqanında, məhkəmədə vəkalət

verənin mənafelərini müdafiə edir və səlahiyyətləri çərçivəsində işləri yerinə

yetirir. Onu da qeyd edək ki, patent müvəkkili patent sahibi və sənaye

mülkiyyəti obyektinin müəllifi ola bilməz.

İxtiranın patent qabiliyyəti şərtlərindən danışarkən, ilk növbədə qeyd

etmək lazımdır ki, aşağıdakı obyektlər ixtira sayıla bilər:

-qurğu;

- üsul;

- maddə;

-mikroorqanizm ştammı;

-bitki və heyvan hüceyrələrinin kulturaları;

- əvvəllər məlum olan qurğunun, üsulun, maddənin, mikroorqanizm

ştammının yeni təyinatla tətbiqi.

Ölkənin qanunvericiliyinə görə, yeni, ixtira səviyyəli olan və sənayedə

tətbiq edilə bilən ixtira obyektinə hüquqi mühafizə verilir.

Əgər ixtira mövcud bilgilər məcmusunda bir hissəni təkrarlamırsa, yeni

sayılır. Mövcud bilgilər məcmusuna ixtira barəsində iddia sənədinin verildiyi

günə kimi dünyada hamıya müyəssər olan məlumatlar aid edilir.

İxtira barəsində müvafiq icra hakimiyyəti orqanına daxil olan, rəsmi

bülletendə dərc olunmuş iddia sənədləri də mövcud bilgilər məcmusuna aid

edilir.

İxtira barəsində iddia sənədinin müvafiq icra hakimiyyəti orqanına

verildiyi günə kimi 12 ay ərzində onun mahiyyətinə dair məlumat müəllif,

iddiaçı və onlardan həmin məlumatı birbaşa və ya dolayısı ilə almış hər hansı

şəxs tərəfindən açıqlanarsa, bu hal iddia sənədində göstərilən obyektin

72

yeniliyinə xələl gətirmir. Açıqlanma faktının sübut edilməsi vəzifəsi müəllif və

ya iddiaçının üzərinə düşür.

İxtira, həmin sahədə çalışan mütəxəssis üçün mövcud bilgilərdən açıq-

aşkar irəli gəlmirsə, ixtira səviyyəsinə malik hesab edilir. İxtiranın obyekti

sənayenin və təsərrüfatın hər hansı sahəsində hazırlana və ya istifadə edilə

bilərsə, o halda ixtira sənayedə tətbiq oluna bilən sayılır. Onu da qeyd edək ki,

elmi nəzəriyyələr, riyazi metodlar, bədii konstruktorluq işinin nəticəsi

(dizayn), təsərrüfatın və əqli fəaliyyətin təşkili, idarə edilməsi metodları,

oyunların qaydaları və metodları, kompüter alqoritmləri və proqramları,

informasiyanın təqdimi üsulları, şərti işarələr, cədvəllər və qaydalar, qurğu,

bina, ərazi layihələri və planlaşdırma sxemləri, bitki sortları və heyvan cinsləri

(mikrobioloji üsullar və bu üsulla alınan məhsullar istisna olmaq şərti ilə),

inteqral mikrosxemlərin topologiyası, insan və heyvan orqanizmlərinin

müalicəsinin cərrahi və terapevtik üsulları, xəstəliyin diaqnostikası metodları

ixtira sayılmır.

“Patent haqqında” qanunun 8-ci maddəsinə əsasən, faydalı modelin

patent qabiliyyəti şərtləri aşağıdakı kimidir:

“İstehsal vasitələri, istehlak əşyaları və onların hissələri, konstruktiv həlli

və funksional xüsusiyyətləri faydalıdırsa, üstünlük verirsə, vaxta qənaət edirsə,

əl əməyini yüngülləşdirirsə və ya əməyin gigiyena, yaxud psixoloji-fiziki

şəraitini yaxşılaşdırırsa, yeni təyinat üzrə istifadə olunursa, faydalı model

sayıla bilər”. Yeni olan və sənayedə tətbiq edilə bilən faydalı modelə hüquqi

mühafizə verilir. Ölkə qanunvericiliyinə görə, mühüm əlamətlərinin məcmusu

mövcud bilgilərdən məlum olmayan faydalı model yeni hesab edilir. Mövcud

bilgilər məcmusuna təklif olunan faydalı modelin ilkinliyi tarixinə qədər eyni

təyinatlı obyektlər və onların Azərbaycan Respublikasında tətbiqi barədə

hamıya müyəssər olan məlumatlar aid edilir. Digər hüquqi və fiziki şəxslərin

Azərbaycan Respublikasında faydalı modellər barəsində verdikləri və müvafiq

73

icra hakimiyyəti orqanının rəsmi bülletenində dərc olunmuş iddia sənədləri də

mövcud bilgilər məcmusuna aid edilir. Qanunvericilikdə qeyd olunur ki,

faydalı model barəsində iddia sənədinin müvafiq icra hakimiyyəti orqanına

verildiyi günə kimi 12 ay ərzində onun mahiyyətinə dair məlumat müəllif,

iddiaçı və onlardan həmin məlumatı birbaşa və ya dolayısı ilə almış hər hansı

şəxs tərəfindən açıqlanarsa, bu hal iddia sənədində göstərilən obyektin

yeniliyinə xələl gətirmir. Açıqlanma faktının sübut edilməsi vəzifəsi müəllif və

ya iddiaçının üzərinə düşür.

Faydalı model sənayenin və təsərrüfatın hər hansı sahəsində hazırlana və

ya istifadə edilə bilərsə, sənayedə tətbiq oluna bilən sayılır. Ölkə

qanunvericiliyinə görə, aşağıdakı obyektlər faydalı model sayılmır:

-üsul;

- maddə;

- mikroorqanizm ştammı;

- bitki və heyvan hüceyrələrinin kulturaları, həmçinin onların yeni

təyinatla tətbiqi;

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, sənaye nümunəsinə məmulatın zahiri

görkəmini müəyyən edən bədii-konstruktiv həllər aiddir. Sənaye nümunəsi

şəkil və ya model, yaxud onların birliyindən ibarət ola bilər. Yeni və orijinal

olan, sənayedə tətbiq edilə bilən sənaye nümunəsinə hüquqi mühafizə verilir.

Sənaye nümunəsinin estetik və erqonomik xüsusiyyətlərini doğuran mühüm

əlamətlərinin məcmusu (forma, konfiqurasiya, ornament və ya rənglərin

quraşması) onun ilkinlik tarixinə qədər dünyada hamıya müyəssər olmuş

bilgilərdən məlum deyildirsə, sənaye nümunəsi yeni hesab edilir. Digər hüquqi

və fiziki şəxslərin Azərbaycan Respublikasında sənaye nümunələri barəsində

verdikləri və müvafiq icra hakimiyyəti orqanının rəsmi bülletenində dərc

olunmuş iddia sənədləri də mövcud bilgilər məcmusuna aid edilir. Ölkə

74

qanunvericiliyinə görə, sənaye nümunəsi barəsində iddia sənədinin müvafiq

icra hakimiyyəti orqanına verildiyi günə kimi 6 ay ərzində onun mahiyyətinə

dair məlumat müəllif, iddiaçı və onlardan həmin məlumatı birbaşa və ya

dolayısı ilə almış hər hansı şəxs tərəfindən açıqlanarsa, bu hal iddia sənədində

göstərilən obyektin yeniliyinə xələl gətirmir. Açıqlanma faktının sübut edilməsi

vəzifəsi müəllif və ya iddiaçının üzərinə düşür.

Mühüm əlamətləri özünün estetik xüsusiyyətlərinə yaradıcı xarakter verən

sənaye nümunəsi original, dəfələrlə yenidən istehsal edilə bilən sənaye

nümunəsi sənayedə tətbiq oluna bilən sayılır.

Məmulatın yalnız texniki funksiyasını şərtləndirən həllər, arxitektura

obyektləri (kiçik arxitektura formalarından başqa), sənaye, hidrotexniki və

başqa stasionar qurğular, çap məhsulları, maye, qaz, toz və ya bu kimi

maddələrdən hazırlanmış dayanıqsız formalı obyektlər sənaye nümunəsi

sayılmır.

Patentlə verilən hüquqi mühafizənin həcmi və onun qüvvədə olma

müddətinə gəldikdə isə, qeyd edək ki, sənaye mülkiyyəti obyektinə patentlə

verilən hüquqi mühafizənin həcmi aşağıdakı kimi müəyyən edilir:

-ixtira və faydalı model üçün - onların düsturu ilə;

- sənaye nümunəsi üçün - məmulatın (maketin, rəsmin) fotoşəklində

göstərilən mühüm əlamətlərinin məcmusu ilə.

Qanunvericilikdə təsbit olunduğu kimi, respublika ərazisində patentin

qüvvədə olma müddəti iddia sənədinin müvafiq icra hakimiyyəti orqanına

verildiyi gündən etibarən aşağıdakı kimi müəyyənləşdirilir:

-ixtira üçün - 20 il;

- faydalı model üçün - 10 il;

- sənaye nümunəsi üçün - 10 il.

75

Onu da qeyd edək ki, məhsulun (məmulatın) alınma üsuluna patentlə

verilmiş hüquq bilavasitə bu üsulla alınan digər məhsula da şamil edilir və

əksini sübut edən hal olmadıqda, yeni məhsul patentləşdirilmiş üsulla alınmış

hesab edilir.

“Patent haqqında” Qanunun “Müəllif və patent sahibi” adlı III fəslinə

əsasən, ixtiranı, faydalı modeli və sənaye nümunəsini yaradıcı əməyi ilə

yaradan şəxs müəllif sayılır.

Sənaye mülkiyyəti obyektinin yaradılmasında bir neçə fiziki şəxs iştirak

etdikdə onların hamısı müəllif sayılır. Müəlliflərə məxsus olan hüquqlardan

istifadə qaydası onlar arasında bağlanmış müqavilə ilə tənzimlənir.Onu da

qeyd edək ki, sənaye mülkiyyəti obyektinin yaradılmasında şəxsən yaradıcı

əməyi olmayan, müəllifə (müəlliflərə) yalnız texniki, təşkilati və ya maddi

yardım etmiş, yaxud sənaye mülkiyyəti obyekti üzərində hüquqların

rəsmiləşdirilməsinə və ondan istifadəyə kömək göstərmiş fiziki şəxslər müəllif

sayılmır. Ölkə qanunvericiliyinə görə, müəlliflik hüququ

özgəninkiləşdirilməyən şəxsi hüquqdur və müddətsiz qorunur. Müəlliflə iddiaçı

və yaxud patent sahibi (işəgötürən olmayan) arasında sənaye mülkiyyəti

obyektinin istifadəsi ilə əlaqədar münasibətlər onların bağladıqları müqavilə

ilə tənzimlənir. Sənaye mülkiyyəti obyektlərinin istifadəsi ilə bağlı onların

arasındakı mübahisələrə məhkəmə qaydasında baxılır.

Azərbaycanda patent aşağıda göstərilən şəxslərə verilir:

-sənaye mülkiyyəti obyektinin müəllifinə (müəlliflərinə) və ya onun

(onların) varisinə;

- patent verilməsi barədə iddia sənədində, yaxud sənaye mülkiyyəti

obyekti qeydiyyata alınana qədər müvafiq icra hakimiyyəti orqanına verilmiş

ərizədə müəllifin (müəlliflərin) və ya onun (onların) hüquqi varislərinin

göstərdikləri hüquqi və ya fiziki şəxslərə (onların razılığı ilə)və başqalarına

76

Ölkə qanunvericiliyinə görə, patent sahibinin razılığı olmadan heç kəs

patentlə mühafizə olunan sənaye mülkiyyəti obyektindən istifadə edə bilməz.

Dövlət sirri təşkil edən məlumatları əks etdirən ixtiralardan istifadə etmək

hüququ müvəqqəti məhdudlaşdırıla bilər. Bununla yanaşı, patent sahibi

patentlə verilən hüquqlardan dövlətin və cəmiyyətin mənafelərinə xələl

gətirmədən istifadə etməlidir. Onu da qeyd edək ki, sənaye mülkiyyəti

obyektinin bir neçə patent sahibi olduqda patent üzrə hüquqlar onların hər

biri tərəfindən öz aralarındakı müqaviləyə uyğun başqa hüquqi və ya fiziki

şəxsə verilə bilər. Onlar razılığa gələ bilmədikdə mübahisələrə Azərbaycan

Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş qaydada məhkəmədə

baxılır.

2.4. Milli innovasiya sistemində innovasiya infrastrukturunun inkişaf

problemləri

İnnovasiya strukturu(ii)-müxtəlif istiqamətli və müxtəlif təşkilati-hüquqi

formaya malik bir-birilə qarşılıqlı əlaqədar və bir-birini qarşılıqlı tamamlayan

təşkilatlar sistemi, eləcə də onların qarşılıqlı təsir qaydası olub, texnoloji

mənimsəmədən başlayaraq elmi tədqiqatlara qədər innovasiya prosesi

mərhələlərinin reallaşdırılmasını təmin edirlər. İnnovasiya infrastrukturu

müəllif innovasiya sisteminin əsas elementlərindən biri sayılır. Milli innovasiya

sistemi özündə həmin ölkə üçün səciyyəvi olan və innovasiya proseslərinin

yayılma şəraitinə təsir göstərən hüquqi, maliyyə, sosial-iqtisadi və informasiya

institutlarının məcmusunu birləşdirir. Innovasiya infrastrukturunu onun

subyektlərinin əsas fəaliyyət və istiqamətlərinə uyğun olaraq bir sıra baza

elementlərinə ayrılır.

Hər bir istiqamət vahid innovasiya infrastrukturu sistemində

özünəməxsus alt sistem yaradır və təşkilati struktur formasına görə müxtəlif

ola bilər. Bu zaman maksimal fəaliyyət effektivliyini təmin etmək üçün bütün

77

göstərilən istiqamətlər iqtisadiyyatın innovasiyalı inkişafının təmin

olunmasına yönəldilmiş vahid zəncirin tam qiymətli həlqəsi sayılmışdır.

Innovasiya infrastrukturunun bütün cəmiyyətin formalaşmasının son

məqsədi bütün cəmiyyətin maraqlarına uyğun surətdə innovasiya fəaliyyətinin

effektiv həyata keçirilməsini təmin etməyə qabil təsərrüfat subyektləri

sisteminin yaradılması sayılır. İnnovasiya infrastrukturun formalaşması və

inkişafının əsas vəzifələri aşağıdakılardan ibarətdir:

-iqtisadiyyatın struktur cəhətdən yenidən qurulması və buraxılan

məhsulun nomenklaturasının dəyişdirilməsi yolu ilə istehsalın tənəzzülünün

aradan qaldırılması;

- yerli məhsulların rəqabətqabiliyyətliliyinin və milli iqtisadiyyatın

cəlbediciliyinin artırılması;

- elmi-texniki potensialın qorunub saxlanması və inkişafı.

İnnvasiya infrastrukturu subyektlərinin funksiyaları müxtəlifdir, onlar

fəaliyyət istiqamətindən, konkret innovasiyanın xassələrindən, innovasiya

prosesinin fazalarından, dövlət innovasiya siyasətinin məqsədindən asılıdırlar.

Innovasiya infrastrukturunun formalaşması və inkişafının nəzəri və

praktiki əsaslarını öyrənmək və Azərbaycanın milli innovasiya sisteminin

təhlili əsasında respublikanın innovasiya infrastrukturunun təşkilati-iqtisadi

modelini hazırlamaq mümkündür.

Innovasiya siyasətinin reallaşmasına təsir edən əsas amillərdən biri

innovasiya fəaliyyəti infrastrukturunun inkişaf dərəcəsi sayılır. İqtisadi

ədəbiyyatda innovasiya fəaliyyətinin infrastrukturu dedikdə, innovasiya

fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün innovasiya fəaliyyətinin subyektlərinə

zəruri xidmətləri təklif edən təşkilatlar başa düşülür(41).

78

Innovasiya fəaliyyətinin infrastruktur subyekti innovasiya fəaliyyəti

subyektlərinə istehsal-texniki, konsaltinq, informasiy və digər xidmətləri təklif

edən hüquqi şəxs sayılır.

Innovasiya infrastrukturu(İİ)-müxtəlif istiqamətli və müxtəlif təşkilati-

hüquqi formaya malik bir-birilə qarşılıqlı əlaqədar və bir-birini qarşılıqlı

tamamlayan təşkilatlar sistemi, onların eləcə də onların qarşılıqlı təsir qaydası

olub, texnoloji mənimsəmədən başlayaraq elmi tədqiqatlara qədər innovasiya

prosesi mərhələlərinin reallaşdırılmasını təxmin edirlər. Innovasiya

infrastrukturu milli innovasiya sisteminin əsas elementlərindən biri sayılır.

Milli innovasiya sistemi özündə həmin ölkə üçün səciyyəvi olan və innovasiya

proseslərinin yayılma şəraitinə təsir göstərən hüquqi, maliyyə, sosial-iqtisadi və

informasiya institutlarının məcmusunu birləşdirir. Innovasiya

infrastrukturunu onun subyektlərinin əsas fəaliyyət istiqamətlərinə uyğun

olaraq bir sıra baza elementlərinə ayrılır.

Hər bir istiqamət vahid innovasiya infrastrukturu sistemində

özünəməxsus alt sistem yaradır və təşkilati struktur formasına görə müxtəlif

ola bilər. Bu zaman maksimal fəaliyyət effektivliyini təmin etmək üçün bütün

göstərilən istiqamətlər iqtisadiyyatın innovasiyalı inkişafının təmin

olunmasına yönəldilmiş vahid zəncirin tam qiymətli həlqəsi sayılmalıdır.

Innovasiya infrastrukturunun formalaşmasının son məqsədi bütün

cəmiyyətin maraqlarına uyğun surətdə innovasiya fəaliyyətinin effektiv həyata

keçirilməsini təmin etməyə qabil təsərrüfat subyektləri sisteminin yaradılması

sayılır. Innovasiya infrastrukturun formalaşması və inkişafının əsas vəzifələri

aşağıdakılardan ibarətdir:

-iqtisadiyyatın struktur cəhətdən yenidən qurulması və buraxılan

məhsulun nomenklaturasının dəyişdirilməsi yolu ilə istehsalın tənəzzülün

aradan qaldırılması;

79

- yerli məhsulların rəqabətqabiliyyətliliyinin və milli iqtisadiyyatın

cəlbediciliyinin artırılması;

- elmi-texniki potensialın qorunub saxlanılması;

Innovasiya infrastrukturu subyektlərinin funksiyaları müxtəlifdir, onlar

fəaliyyət istiqamətindən, konkret innovasiyanın xassələrindən, innovasiya

prosesinin fazalarından, dövlət innovasiya siyasətinin məqsədindən asılıdırlar.

Innovasiya infrastrukturunun formalaşması və inkişafının nəzəri və

praktiki əsaslarını öyrənmək və Azərbaycanın milli innovasiya sisteminin

təhlili əsasında respublikanın innovasiya infrastrukturunun təşkilati-iqtisadi

modelini hazırlamaq mümkündür.

İnnovasiya infrastrukturunda formalaşan ən vacib element istehsal

texnoloji istiqamət sayılmalıdır ki, bunun da əsasında çox da böyük olmayan

innovasiya mərkəzləri dayanır. Milli iqtisadiyyatımıza rəğmən

respublikamızda innovasiya mərkəzlərinin üç modelinin istifadə olunmasını

məqsədəuyğun sayırıq:

-milli texnoparklar;

- regional innovasiya mərkəzləri;

- yüksək texnologiyaya malik ərazilər.

Milli texnoparkların yaradılmasında əsas məqsəd müasir elmin prioritet

sahələri üzrə milli elmi-texniki potensialın iqtisadi proseslərə cəlb olunması və

elmi tədqiqatların kommersiya reallaşdırılması yolu ilə bu sahələrin gələcək

inkişafına əlavə vəsaitlərin cəlb olunması sayılır. Regional innovasiya

mərkəzlərinin yaradılmasının əsas məqsədi Azərbaycanın regionlarında

texnoloji istiqamətin geniş spektri üzrə innovasiya proseslərinin

aktivləşdirilməsi sayılır. Yüksək texnologiyalara malik ərazilər innovasiya

infrastrukturunun subyektləri sayılırlar və istehlak təyinatlı yüksək texnoloji

80

məhsulların buraxılışı üzrə xarici şirkətlərlə birgə müəssisələr yaratmaq

əsasında fəaliyyət göstərirlər. Bu cür təşkilatların yaradılmasında məqsəd

Azərbaycan iqtisadiyyatına istehlak mallarının istehsalı üzrə müasir

texnologiyaların cəlb olunması sayılır. Yüksək texnologiyaya malik ərazilərin

yaradılması üçün ilkin şərtlər əlverişli coğrafi mövqe, istehsal

infrastrukturunun kifayət qədər inkişaf səviyyəsi zəngin mineral resursların

mövcudluğu, iqtisadi və siyasi sabitlik hesab olunur. Yüksək texnologiyaya

malik ərazilərin effektiv inkişafı üçün ən mühüm şərtlər müvafiq qanunvericilik

bazasının işlənib hazırlanması və potensial partnyorlar üçün güzəştlər

sisteminin tətbiqi sayılır. Yüksək texnologiyalı ərazilər assosiasiya formasında

yaradıla bilərlər.

Yüksək texnologiyaya malik ərazilərin inkişafı nisbətən az müddətdə

ÜDM-də elmtutumlu məhsulların payının artmasına yerli elmi-texniki və

istehsal heyətin yüksək texnologiyalı sferaya cəlb olunmasına,

rəqabətqabiliyyətli məhsullarla dünya bazarına çıxmaq üçün əlverişli şəraitin

yaradılmasına və beynəlxlaq keyfiyyət standartına keçidin surətlənməsinə

kömək edəcəkdir.

Azərbaycanda elmi-texniki və innovasiya sferalarının gələcək inkişafı

üçün vençur sahibkarlığı sisteminin formalaşması zəruridir. Qeyd etmək

lazımdır ki, vençur sahibkarlığının inkişafı sahəsində daha böyük nəticələri

yalnız bu sferada xeyli təcrübəsi olan beynəlxalq və xarici maliyyə institutları

ilə sıx əməkdaşlığın təmin edilməsi şərtilə əldə etmək olar. Vençur

sahibkarlığının inkişafı prosesində aparıcı rolu texnoparklar oynamalıdır,

texnoparklar innovasiya fəaliyyəti üzrə informasiya-analitik mərkəz və milli

innovasiya fondu oynamalıdır.

Müasir mərhələdə vençur maliyyələşdirilməsinin inkişafını ləngidən əsas

amillərdən biri kifayət miqdarda cəlbedici şirkətlərin və ya innovasiya

təşəbbüskarlarının olmaması sayılır. Odur ki, cari iqtisadi vəziyyət şəraitində

81

investisiyalaşma üçün cəlbedici olan şirkət deyil, ayrıca innovasiya layihəsi

müəyyən edilməlidir ki, bu da innovasiya infrastrukturunun bütün

subyektlərinin sıx qarşılıqlı təsirinin zəruriliyini şərtləndirir. Milli innovasiya

infrastrukturunun təklif olunan modeli çərçivəsində vençur investorlarının

innovasiya infrastrukturu subyektlərinin qarşılıqlı təsirinin iki əsas variantını

məqsədəuyğun sayırıq:

1.Əməkdaşlara təşəbbüs innovasiya mərkəzindən gəlir.

2. Əməkdaşlığa təşəbbüş vençur investorundan gəlir.

Kifayət qədər yüksək ehtimalla ikinci variantın meydana çıxması

Azərbaycanda xeyli maliyyə resurslarının mövcudluğunu və investisiyalaşma

üçün perspektiv istiqamətlərin olmamasını göstərir.

Innovasiya fəaliyyətinin informasiya təminatı sferasında innovasiya

fəaliyyəti üzrə informasiya-analitik mərkəzin yaradılması məqsədəuyğun

sayılır. Həmin mərkəzin əsas funksiyaları innovasiya fəaliyyətinin bütün

maraqlı subyektlərinə innovasiya xarakterli informasiyaları toplamaqdan,

işləyib hazırlamaqdan, təhlil etməkdən və çatdırmaqdan, eləcə də kütləvi

informasiya vasitələrində müvafiq materialların hazırlanması və

yerləşdirilməsi vasitəsilə cəmiyyətdə innovasiya inkişafı üzrə ideyaları təbliğ

etməkdən ibarətdir. Mərkəzin fəaliyyətini təmin etmək üçün onun müasir

komputerlərlə, məlumatların emalı və ötürülməsi vasitələrilə, qlobal internet

komputer şəbəkəsinə qoşulmasını təmin etmək zəruridir. Bu zaman müasir

tam funskional proqram təminatının işlənib hazırlanması mühüm əhəmiyyət

kəsb edir ki, bu da göstərilən funksiyaların avtomatlaşdırılmasını təmin

edəcəkdir. Innovasiya layihələrinin effektivliyinin qiymətləndirilməsi

keyfiyyətini əvvəldən axıra kimi yüksəltmək məqsədilə üç səviyyəli ekspertiza

sisteminin yaradılması məqsədəuyğundur. Buraya dövlət ekspertizası,

müstəqilk ekspertiza və innovasiya infrastrukturunun subyektləri nəzdində

innovasiya layihələrinin ekspertizası daxildir.

82

Elmi-texniki məhsulların bazara irəlilədilməsi sisteminin inkişafı

məqsədilə innovasiya birjasının yaradılmasını məqsədəuyğun sayırıq.onun

fəaliyyətinin başlanğıc mərhələsində qlobal komputer internet şəbəkəsində

ixtisaslaşdırılmış vebsaytın yaradılması vasitsilə ticarətin təşkili

məqsədəuyğundur. Bu sayt elektron ticarət sahəsində informasiya

sistemlərinin təhlükəsizliyinin müasir tələblərinə uyğun gəlməli, eləcə də

birjanın bütün funksionalının reallaşdırılmasına kömək göstərməlidir.

Innovasiya inkişafı templərinin sürətləndirilməsi üçün birjanın

fəaliyyətinə elmi-texniki məhsulun həm alıcısı, həm də satıcısı kimi xarici

sahibkarları cəlb etmək lazımdır. Innovasiya fəaliyyətinin xarici subyektlərinin

qeydiyyatı üçün müəyyənedici kriteriyası tədqiqatların texnolojilik səviyyəsi

səviyyəsi milli resurs potensialının reallaşmağa cəlb olunması səviyyəsi,

tədqiqatların hazır istehlak məhsulların istehsalı üzrə sahələrə aid edilməsi

sayılmalıdır.

Yuxarıda qeyd olunanları ümumıləşdirərək kiçik biznesin

infrastrukturunu təşkil edən qrumlıarı aşağıdaki kimi təsnifləşdirə bilərik:

I . Tədris, konsaltinq, informasiya.

- Biznes məktəblər;

- Elm-tədris mərkəzləri;

- Biznesə yardım agentliyi;

- Konsaltinq firmaları;

- Analitik informasiya mərkəzləri.

II.Kompleks yardım.

- Biznes inkubatorlar;

- Biznes mərkəzlər;

- Texnoparklar;

- İnnovasiya-texnoloji mərkəzləri.

III.Maliyyə-kredit investisiya yardımı.

- Kiçik sahibkarlığa yardım fondları;

83

- Banklar;

- Lizinq kompaniyaları;

- İnvestisiya kompaniyaları;

- Vençur kompaniyalar.

IV.İctimai təşkilatlar.

- Sənaye-ticarət palatası;

- Sahibkarlar assosasiyası;

- Həmkarlar ittifaqları.

İnfrastruktuktura aid oilan elementərdən mənim elmi işimə birbaşa aid

olan bölmələrə bir daha nəzər salaq. Bünlara misal olaraq Biznes

inkubatorları, Texnoparkları, biznes-mərkəzləri, sahibkarlar məktəbini,

agentlikləri, elm-tədris mərkəzlərini və bir sıra fondları misal göstərmək olar.

Bu elementləri təsnifləşdirərkən bir şeyi nəzərə almaq lazımdir ki bu

qruplaşdırma nisbi anlayışdır. Təcrübə göstərir ki, bəzən texnoparklar və

biznes inkubatorlar tamamilə eyni vəzifəni yerinə yetirirlər. Eyni hal biznes

mərkəzlər və menecerlər məktəbi arasındada mövcuddur. İnfrastrukturun

müxtəlif elementlərinə nəzər salaq:

Biznes məktəblər. Bunlar maarifləndirici struktur olub proffesional

bacarığın tətmilləşdirilməsi ilə məşğul olurlar. Biznes məktəblər kicir

müüəssisə sahiblərinin, onların əməkdaşlarının (mühasib, maliyyə direktoru,

marketinq sahəsində ekspertlər və s.) ; işsiz vətəndaşların, ehtiyatda olan

hərbiçilərin, öz biznesini qürmaq istəyən şəxslərin, dövlət və yerli hakimiyyət

orqanı işsilərinin, kiçik biznesin inkişafına məsul olan şəxslərin və s. hazırlığı

və yenidən hazırlığı ılə məşğul olurlar . Bu fəaliyyətləri həyata keçirən bir sıra

digər qrumlar vardır ki,bunlar başqa adlarla adlanırlar. Məsələn idarəetmə

məktəbləri, elm-tədris mərkəzləri, sahibkarlıq məktəbləri və s. Hər-halda

mahiyyət eyni olub adlar fərqlənir. Biznes məktəblər öz fəaliyyətləırini qısa

müddətlı məşğələlər üzərində qurur. Biznes məktəblər qeyri-dövlət təşkilatı

olub ali məktəblərdə, texnikumlarda və s. tədris mərkəzlərində fəaliyyət

göstərirlər.

84

Kiçik və orta sahibkarlığa kömək agentliyi. Agentliklər mahiyyətcə

konsaltink fifmaları olub kicik müəssisələrə əsasən qeydiyyat sahəsində geniş

yardım göstərirlər. Onlar investisiyaların əldə olunması sahəsində də

maarifləndirici fəaliyyət həyata kecirirlər. Belə agentlikləfin fəaliyyətindən ilk

dəfə İngiltərədə 50-60 –cı illərdə baş verən böhran zamanı istifadə olunmuşdur.

1993-cü ildə Britaniya və Rusiya dovlətləri arasıda bağlanmış dövlətlərarası

sazişə əsasən “ Nau-hau” fondu Rusiyada səhmdar cəmiyyət formasında

Kicik və orta sahibkarlığa kömək agentliyi yaratmışdır.

Elm-istehsalat mərkəzləri. Bu mərkəzlərdən əsasən bazar iqtisadiyyatının

tələblərinə cavab verən kadrların hazırlanması ücün istifadə olunur.Elm

istehsalat mərkəzlərinin həm Biznes mərkəzlər həm də kicik və orta

sahibkarliğa kömək agentlikləri ilə oxşar və fərqli cəhətləri vardır. Bu

mərkəzlərdə əsas fəaliyyətlərini təhsil proqramlarının öyrədilməsi üzərində

qururlar və dərslər daha üzun müdətli olur. Bu mərkəzlərdə əsasən konsaltnq

və idarəetmə məsələlərinə yer verilir.

Biznes-inkubatorlar. Biznes-inkubatorlara kicik müəssisələri ofislərlə,

istyehsalat əraziləri ilə təmın edən, onlara maarifciıik , ofis və başqa xidmətləri

göstərən qrumları nəzərdə tuturuq.Biznes inkubatorlar həm kommersiya həm

də dövlət qrumu kimi fəaliyyət göstərə bilərlər. Onlar eyni zamanda həm

müstəqil qrum kimi həm də texnoparkların, texnoloji mərkəzlərin və kiçik

biznesə kompleks yardım edən digər qrumların nəzdində fəaliyyət göstərə

bilərlər. Bu termin dunya iqtisadiyyatına Amerika tərəfindən daxil edilmişdir.

Sosial işgüzar mərkəzlər. Əsasən dövlət qurumu kimi məşğulluq

mərkəzlərində yaradılır. Belə mərkəzlər ilk dəfə Rusiya ərazisində

yaradılmışdır. Bunların yaradılmasında məqsəd kicik biznesi inkişaf

etdirməklə yeni-yeni iş yerləri acmaq, qeyri-məşğul və işsiz əhalini işlə təmin

edərək insanların rifahını yüksəltmək və dövlətin movqeyini

möhkəmləndirməkdən ibarətdir. Sosial işgüzar mərkəzlər sosial təminat

nazirliyinə aid olan yeganə dövlət qurumudur.

85

Texnoparklar. Bir qayda olaraq ali məktəblərin bazası əsasında yaradılır.

İnstitutların, böyük universitetlərin elmi potensialında istifadə etmək, orada

yaradılmış texnologiyaları kommersiyalaşdırmaq ücün yaradılan bu qrumlar

kicik innovasiya müəssisəsi funksiyasını yerinə yetirir. Onların yaradılması və

inkişafı ucun əhəmiyyətli ilkin vəsait tələb olunur.

Texnoloji(innovasiya-texnoloji) mərkəzlər. Belə mərkəzlər elmı-tədqiqat

insitutları və onların bazaları əsasında yaradılır. Bunların məqsədləri

texnoparklarla eynidir. Fərq ondan ibarətdir ki, bu mərkəzlər yalnız kicik

müəssisələrlə deyil öz innovasiyalarını realizə etmək ücün böyük

korporasiyalarlada iş birliyi qururlar.

Biznes mərkəzlər. Belə mərkəzlərə inkişaf etmiş ölkələin

mehmanxanalarında –digər xidmət sahələrində, ticarət mərkəzlərində cox tez-

tez rast gəlmək olar. Belə mərkəzlər kommersiya qrumu olub həmin

mərkəzlərin müştərilərinə danışıqlar aparmaq üçün otaqlar icarəyə verir,onları

kommunikasiya vasitələri, kompyuterlıər və digər lazımi vəsaitələrlə təmin

edir və s. ofis xidmətləri göstərir. Biznes- mərkəzlər Biznes inkubatorlardan

fırqli olaraq yalnız fiziki və hüquqi şəxslərə kommersiya əsasları ilə müvəqqəti

yardım göstərir.s

Bunlardan kicik sahibkarlığı dəstəkləməyin ən effektiv forması Biznes

inkubatorlar və kredit ittifaqlarıdır.

86

III Fəsil. Yeni iqtisadi şəraitdə innovasiya yönümlü inkişafın idarə

edilməsinin təkmilləşdirilməsi

3.1. İnnovasiyaların maliyyələşdirilməsi mexanizmi

İnkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatlı ölkələrdə innovasiya layihələrinin əsas

kütləsi müxtəlif səviyyəli və miqyaslı özəl şirkətlər tərəfindən reallaşdırılır. Bu

cür innovasiya reallaşdırılması kommersiya layihələri şirkətlərin istehsal-

kommersiya vəzifələrinin ən yaxşı həlli kimi çıxış edirlər. Bazar sistemində

müasir təkrar istehsal prosesinin digər tərkib hissələri kimi innovasiya da son

nəticədə inkubator firmanın və innovasiya prosesinin digər subyektlərinin

mənfəətinin maksimumlaşdırılmasında reallaşdırılan praktiki kommersiya

effektinin alınmasını nəzərdə tutur. Hətta innovasiya prosesinin başlanğıc

mərhələsi kimi ilkin elmi ideya da kommersiya mənşəyinə malikdir. Ona görə

ki, o, yalnız alimin müstəqil elmi yaradıcılıq prosesi deyil, həm də müvafiq

laboratoriayaların avadanlığına qoyulan maliyyə resurslarının effekti sayılır.

İnnovasiya ideyalarının real istehsal effektləri istehsal şirkətlərini təcrübə

nümunəsinə və praktiki nəticəyə çatdırmağa qədər maliyyələşdirməyə sövq

edir.

Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə innovasiya fəaliyyətinin maliyyə

infrastrukturu sahibkarlıq sektorunu maliyyə resursları ilə təmin edən müasir

fond və pul bazarlarının yüksək inkişaf etmiş maliyyə-kredit mexanizmləri

bazasında formalaşmışdır.

Innovasiya şirkətləri ilə işləyən qeyri-dövlət maliyyə institutlarının

strukturunu aşağıdakı kimi ifadə etmək olar.

1.Banklar. Onlar vəsaitləri qaytarmağa zəmanət şərtilə müəyyən faizlərlə

kredit verirlər. Aşağı riskli kreditləşmə siyasəti üzündən banklar innovasiya

şirkətləri ilə onların qurulduğu ilkin mərhələlərdə demək olar ki, işləmir,

yalnız daha yüksək risklər fazasını keçdikdən sonra onlarla işləməyə başlayır.

87

2. İnvestisiya institutları(sığorta şirkətləri, pensiya fondları, şirkət,

universitet fondları, dövlət investisiya fondları) bir qayda olaraq, etibarlı

işgüzar nüfuza malik partnyorlara üstün verməklə yüksək olmayan maliyyə

riskləri sahəsində işləyirlər.

3. İnvestisiya fondları ənənəvi olaraq müəyyən biznes növlərində

təmərküzləşdirilir. Onlarda investisiyalaşma haqqında qərar qəbul edilməsi

proseduru kifayət qədər mürəkkəb və uzundur. Bu fondlara müraciət üçün

çoxsaylı məhdudiyyətlər və şərtlər mövcuddur.

4. Səhmdar kapital IPO bazarına çıxış vasitəsilə xüsusili kapitalı cəlb

etmək yolu ilə yaradılır, daha doğrusu, burada fond bazarında səhmlərin

buraxılışı, satışı və növbəti kotirovkasını özündə birləşdirən səhmdar

kapitaldan söhbət gedir. Bu, müasir iqtisadiyyatda daha geniş yayılmış effektiv

investisiyalaşma mexanizmi olsa da, kifayət qədər yüksək ilkin xərclər və

layihənin peşəkarlarla reallaşdırılması tələb olunur, bir qayda olaraq, uğurlu

biznes aparan şirkətlər tərəfindən istifadə edilir.

5. Fərdi investorlar-innovasiya şirkətləri üçün vəsaitlərin ən sadə və daha

məqbul cəlb edilməsi üsullardından ibarətdir, lakin maliyyələşdirmə

mənbəyinin həcminə görə daha az əhəmiyyətli sayılır.

6. Vençur fondları-daha böyük riskli zonada iş üçün yaradılmış

ixtisaslaşdırılmış maliyyə institutlarıdır. Onların investisiyaları ən bahalıdır,

ərizələrə baxılma və qərar qəbul etmə proseduru sadə və operativdir. Vençur

fondları innovasiya layihələrinin əsas investorları sayılırlar.

Innovasiya prosesinin maliyyələşdirilməsinin əsas təşkili prinsipləri kimi

aşağıdakılar çıxış edir:

- innovasiya tətbiqi müddətlərini minimumlaşdırma və bundan alınan

effekti maksimumlaşdırmağa istiqamət götürmək;

- innovasiya prosesinin bütün mexanizm və mərhələlərini mövcud

institusional-hüquqi normalara uyğunlaşdırmaq;

- innovasiyanın maliyyələşdirilməsi mənbələrinin maksimal geniş spektri

və onların optimal əlaqələndirilməsi;

88

- innovasiyanın işlənib hazırlanması və praktiki olaraq reallaşdırılması

prosesinin kompleksliliyi;

- bütün innovasiya prosesinin yüksək çevikliyi və dinamikliyi.

Innovasiya prosesinə kapital qoyuluşundan daxil olan gəlir, prinsip

etibarilə, bankda kapitalda ssuda faizi üzrə zəmanətli ödənişlərdən fərqlənir.

Çünki innovasiya prosesinin mənfəətliliyi və deməli, kapital qoyuluşundan

gəlir yalnız innovasiya prosesinin uğurla reallaşdırılması zamanı mümkündür.

Ona görə də bu cür gəlir ya kifayət qədər yüksək ola bilər və yaxud da heç

olmaya bilər.

Azərbaycanda innovasiya sferasının maliyyə infrastrukturunun

yaradılmasının əsas vəzifələri aşağıdakılar sayılır:

- innovasiya prosesinin sürətləndirilməsi üzrə institusional-maliyyə

şəraitinin formalaşması;

- elmi-texniki potensialın, hər şeydən əvvəl isə, elmi-texniki tədqiqatın

prioritet istiqamətləri üzrə potensialın bərpa edilməsi;

- xaricdən Azərbaycan alimlərinin geri qayıtmasının stimullaşdırılması.

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, hətta transformasiyadan

modernləşdirməyə keçid mərhələsində innovasiya fəaliyyətinin əsas

maliyyələşdirmə mənbəyi korporasiyanın xüsusi maliyyə resursları sayılır.

lakin dünya neft bazarının yüksək konyuktor nəticəsi kimi dövlət tərəfindən iri

miqyaslı artıq gəlirlərin toplanması innovasiya müəssisələrinə kömək

göstərmək üçün büdcədənkənar fondlar(investisiya, vençur) sistemini

formalaşdırmağa, eləcə də dövlət korporasiyaları yaratmağa imkan vermişdir.

Innovasiyanın istehsalı, maliyyələşdirilməsi və reallaşdırılması üzrə

innovasiya prosesinin bütün tsiklini həyata keçirən inteqrasiya birliklərinin

iştirakçıları da reallaşdırılan məhsulun maya dəyərindən 1,5%-ə qədər könüllü

ayırmalar hesabına büdcədənkənar fondları formalaşdırmaq qabiliyyətinə

malik institusional imkan aldılar.

Hazırda dövlət innovasiya-investisiya fondları mikrosəviyyədə

innovasiya prosesinin hissə-hissə maliyyləşdirilməsini həyata keçirən əsas

89

institutları kimi çıxış edirlər. Bu vəsaitlər ciddi məqsədyönlülüyə yalnız

innovasiya məhsullarının və yeni texnologiyaların tətbiqi üzrə tədqiqat və

işləmələrin maliyyələşdirilməsi məqsədinə malikdir. Bundan başqa, iri

miqyaslı elmi-tədqiqat proqramları resursların birləşdirilməsi üzrə müqavilələr

əsasında həyata keçirilir.

Son vaxtlar büdcə, xarici qrantlar və s. kimi müxtəlif mənbələrdən

maliyyə resurslarını cəlb etmək hesabına qarışıq vençur fondlarının

formalaşdırılması meyli testləşdirilir. Bu cür fondlar həm xüsusi kapital, həm

də dövlət tərəfindən yaradılır.

Vençur investisiyalaşması özündə elmi-tədqiqatların tətbiqi, işləmələrin

və bütövlükdə innovasiya fəaliyyətinin büdcədənkənar maliyyələşdirilməsinin

ən mühüm mənbəyini əks etdirir. Vençur investorların vəsaitləri əsasən, bir

qayda olaraq, yeni texnologiyaların inkişafına və ya yeni elmtutumlu

məhsulların, yaradılmasına yönəldilmiş, yenidən yaradılmış kapitalına

qoyulur. Əslində, vençur investisiyalaşması prinsipi iqtisadiyyata innovasiya

layihələri seçimi üzrə qurulmuş mexanizmidir. Bu onu göstərir ki, elmi

ideyaların geniş spektri innovasiyaların həyat tsiklinin kifayət qədər erkən

fazalarında öz perspektivliyinin bazar qiymətləndirilməsini alır. Innovasiyanın

bu cür “erkən ” seçimi məhdud investisiya resurslarını real iqtisadi sektora

uyğun gələn istiqamətlərdə cəmləşdirməyə imkan verir.

Vençur maliyyələşdirilməsi-maliyyə bazarının dinamik inkişaş etməkdə

olan seqmentidir, dünya təcrübəsində sübut olunduğu kimi, bütövlükdə

iqtisadiyyatın inkişafının effektiv katalizatoru sayılır. O həm də Azərbaycan

iqtisadiyyatının texnoloji sektoru üçün əsas inkişaf katalizatoru ola bilər. Hər

şeydən əvvəl, korporativ və vergi qanunvericiliyinə uyğun ölkənin

qanunvericilik mühitinin yaradılması ölkənin vençur investisiyalaşmasının

inkişafı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Vençur investisiyalaşması əsasən

kiçik və orta müəssisələr, bir qayda olaraq isə, innovasiya müəssisələri

tərəfindən istifadə edilən investisiyaların cəlb olunması üsullarından biridir.

Vençur investisiyalar-əsasən qapalı və texnolojiyönümlü şirkətlərin

90

maliyyələşdirilməsi üçün tətbiq olunan xüsusi investisiyalaşma üsuludur.

Sahibkarların “qapalı” tərkibi və “texnoloji” yönümlüklə yanaşı bu şirkətlər

üçün aşağıdakı fərqləndirici cəhətlər səciyyəvidir:

-elmi-tədqiqatlara və təcrübi-konstruktor işləmələrinə xərclərin

əhəmiyyətli xüsusi çəkisi;

- qeyri-maddi aktivlərin nizamnamə kapitalında üstünlük təşkil etməsi;

- gələcək inkişaf üzrə dəqiq perspektivin və əsaslı maliyyə tarixinin

alınması.

3.2.İnnovasiya yönümlü iqtisadi inkişafın stimullaşdırılması mexanizminin

təkmilləşdirilməsi

Innovasiyalar təsərrüfat subyektlərinin istehsal və kommersiya

məsələlərinin həlli vasitəsi kimi çıxış edirlər. Müəssisənin bu növ fəaliyyətinin

həyata keçirilməsində maraqlı yeniliklərin reallaşdırılması prosesində alınan

gələcək mənfəətin ölçüsü müəyyən edilir. Innovasiyalar adətən onların başa

çatdırılması üzrə daha gec aşkara çıxarılan müddətli effekt gətirirlər. Odur ki,

onların effektivliyinin xərclərin aşağı salınması əsasında müəyyən edilməsi

üsulu heç də həmişə məqbul sayılmır.

Mülkiyyət formaları üzrə innovasiya bazarının strukturu müxtəlif

təşkilati hüquqi formaya malik subyektlər arasında yeniliklərin mübadiləsini

əks etdirir. Bu isə innovasiya fəaliyyətinin stimullaşdırılması üzrə dövlət

siyasətinin aşağıdakı əsas istiqamətlərini qabaqcadan müəyyən etməyə imkan

verir:

-vençur kapitalına malik kiçik innovasiyalı müəssisə və təşkilatlara

dövlət köməyinə dair tədbirlər;

- dövlət sektorundan özəl sektora texnoloji transfer şərtləri;

- innovasiya fəaliyyətinin normativ hüquqi tənzimlənməsi.

91

Innovasiya fəaliyyətinin məqsədləri, həyata keçirilməsi üsulları, forma və

müddətləri hər şeydən əvvəl ayrı-ayrı təsərrüfat subyektlərinin və bütövlükdə

cəmiyyətin resurs imkanları ilə müəyyən olunmalıdır. Innovasiya fəaliyyətinin

gedişində təsərrüfat subyektləri tərəfindən seçilən məqsədlərin məcmusu və

onların həyata keçirilməsi fərz edilən üsullar yeniliklərin reallaşdırılması üzrə

onların innovasiya siyasətini müəyyən edir.

Innovasiya fəaliyyətinin spesifik xüsusiyyətindən və ümumi iqtisadi

vəziyyətdən asılı olaraq bazar münasibətlərinin iştirakçısı gözlənilən nəticəni

təmin etməli olan maliyyə metodlarının məcmusunu müəyyən etməlidir.

Innovasiya inkişafının stimullaşdırılması baş verən təşkilati xarakter və

tədbirlərdə daha böyük effekt idarəetmə iyerarxiyasının bütöv səviyyələrində

təşkilati tədbirlərin qarşılıqlı əlaqələndirilməsi zamanı əldə olunur. Bu

fəaliyyətin həyata keçirilməsinin əlverişli olacağı şəraitin yaradılmasını

nəzərdə tutur. Əlverişlilik dərəcəsi xalis mənfəətin ölçüsü ilə müəyyən oluna

bilər. Əksər hallarda innovasiyanın kommersiya reallaşdırılmasının

məqsədəuyğunluğu və onun iqtisadi effektivliyi sahibkar tərəfindən innovasiya

məhsulunun satışı zamanı müəssisənin gəlirləri və müəssisənin öz istehsalında

yeniliyin inhisar reallaşdırılmasından ala biləcəyi gəlirlərin əldə olunmamış

məbləği arasında fərqi müəyyən etmək yolu ilə təyin edilir. Bu kəmiyyət

bazarda konyuktor dəyişiklikləri şəraitində fasiləli xarakter daşıyır.

Innovasiya fəaliyyətinin inkişafı üçün əlverişli şəraitin yaradılması dövlət

idarəetmə orqanlarının vəzifəsi sayılır. Dövlətin innovasiya siyasəti cəmiyyətin

sosial-iqtisadi strategiyası ilə müəyyən edilən məqsədyönlülükdən əlavə dünya

bazarında milli iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətliliyi səviyyəsinin

yüksəldilməsi vəzifələri ilə innovasiya prosesinə cəlb edilən bütün iştirakçıların

maraqlarının uzlaşmasını təmin etməlidir.

Iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi sübut edir ki, qlobal

rəqabət şəraitində iqtisadiyyatın dayanıqlı artımı istehsala yeni texnologiya və

92

içşləmələrin yüksək tətbiq səviyyəsi ilə şərtlənir. Bütün innovasiya cəhətdən

aktiv olan ölkələrə xas olan ümumi cəhətləri aşağıdakı kimi ayırmaq olar:

1.Həm müəyyən innovasiya layihələrinin maliyyələşdirilməsində, həm də

bütövlükdə innovasiya fəaliyyətinin inkişafında dövlətin güclü rolu;

2. İnnovasiya fəaliyyətinin inkişafına kömək edən dayanıqlı hüquqi

baza.

Xaricdə innovasiya fəaliyyətinin stimullaşdırılmasının dolayı

metodlarının təhlili göstərirki, innovasiya inkişafının əsasında elmi-tədqiqat və

təcrübi-konstruktor işləri üzrə vergitutma mexanizmlərinin reallaşdırılması

vasitəsilə stimullaşdırıcı vergi sisteminin formalaşması sayılır. Xaricdə

innovasiya proseslərinə kömək üzrə tədbirlərin və onların reallaşdırılması üçün

istifadə olunan mexanizmlərin tətbiqi zamanı dövlət orqanlarının rəhbər

tutduğu prinsiplər xeyli maraq doğurur. Azərbaycan iqtisadiyyatının qarşıya

qoyduğu tələblərə daha düzgün cavab verən metodlar aşağıdakılar sayılır:

1.Vergi stimullaşdırılması-elmi-tədqiqat və təcrübi konstruktor işlərinə

xərclər ölçüsündə mənfəət vergisindən güzəştlər.

2. Aşağı dərəcələrlə mənfəətin tutulması.

3. Amortizasiya siyasəti vasitəsilə stimullaşdırma.

Xarici təcrübədə milli maraqlara çatmaq məqsədilə innovasiya

fəaliyyətinə kömək və onun dövlət stimullaşdırılması tədbirlərinin

müxtəlifliyinə tez-tez rast gəlinir. Xarici ölkələrin təcrübəsində əsas nəticə

ondan ibarətdirki, iqtisadiyyatın yüksək aktivliyi elmi-texniki bazarda, milli

prioritetlərin müəyyən edilməsində dövlətin aparıcı rolu ilə və stimullaşdırma

mexanizmləri sistemi vasitəsilə dövlətin innovasiya inkişafı prosesinə fəal təsiri

ilə təmin olunur. Belə ki, əgər yeni texnoloji səviyyədə bütün istehsal

sahələrinin texniki cəhətdən yenidən qurulması və innovasiya tətbiqinin

fəallaşdırılması məqsəd sayılırsa, onda iqtisadiyyatın bütün sferalarına bərabər

93

surətdə yayılan ümumi qərarlar kifayətdir. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu halda

əlavə güclü inkişafı hazırda da daha çox investisiya cəlbediciliyinə malik

sahələr alacaqdır. Investisiya üçün daha riskli olan yüksək texnologiyaya

malik sahələr kifayət qədər investisiya sahələri almadıqlarına görə gələcək

inkişaf üçün zəruri maliyyə əsasına malik olmayacaqlar. Odur ki, innovasiya

fəaliyyətinin stimullaşdırılması sistemi iqtisadiyyat sahəsində dövlətin qarşıya

qoyduğu iki məsələnin həllinə kömək etməlidir: innovasiya tətbiqinin ümumi

aktivləşdirilməsi və dünya bazarına çıxış perspektivləri nəzərə alınmaqla

iqtisadiyyatın yüksək texnoloji sektorlarının rəqabət qabiliyyətinin

yüksəldilməsi.

Bütövlükdə əmtəə bazarlarında reallaşdırma probleminin kəskinləşməsi

iş rəqabət səviyyəsinin artımı innovasiya bazarında təkliflərinin miqdarının

yüksəlməsinə və əməliyyatların artmasına gətirib çıxarır. Ona görə də bazar

şəraitində təsərrüfat subyektləri innovasiya fəaliyyətinin effektivliyini

yüksəltmək məqsədilə innovasiya fəaliyyətini müəssisənin strateji inkişaf

məqsədləri ilə inteqrasiya etməlidir.

Strateji və innovasiya fəaliyyətinin meydana çıxmasına təsərrüfat

subyektlərinin idarəetmə sisteminin xarici mühit şəraitinin mürəkkəbləşməsinə

doğru təkamül kimi baxmaq lazımdır. Innovasiyanın tətbiqinə rəğmən qərar

qəbul edərkən xarici mühitin təhlili, resursların yerləşdirilməsi və korporativ

strategiya kimi strateji amilləri nəzərə almaq lazımdır. Yeni texnologiyaların

inkişafı strateji qərarların qəbul edilməsi prosesində aktual istiqamət sayılır.

Belə ki, strategiyanın reallaşdırılması, bir qayda olaraq, müəssisənin

fəaliyyətində dəyişikliklərə, məsələn, yeni məhsulların işlənməsinə və bazara

çıxarılmasına və ya yeni texnologiyaların mənimsənilməsinə gətirib çıxarır.

Lakin hər hansı dəyişikliklər innovasiyalar sayılır. Beləliklə, hazırda

innovasiyalar müəssisənin perspektiv inkişaf istiqamətlərini müəyyən edir və

beləliklə də müəssisənin innovasiya və strateji fəaliyyəti bazarın inkişafı ilə tam

inteqrasiya olunur.

94

Müəssisənin idarə olunması prosesində strateji və innovasiya

menecmenti funksiyalarının ümumiləşdirilməsi əsasında və xarici bazar

mühitinin, eləcə də məhsulun rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi üzrə

bütün amillərin öz vaxtında uçotu vasitəsilə dünya iqtisadiyyatının

effektivliyin əldə olunmasına əsaslanan innovasiya tipli inkişafa keçid meylləri

nəzərə alınmaqla innovasiya(idarəetmə) yönümlü idarəetmə statusunun

yüksəldilməsi və onun funksional səviyyədən korporativ səviyyəyə keçirilməsi

zəruridir. Iqtisadi artım və inkişaf amili kimi yeni texnologiyaların rolunun

gücləndirilməsi şəraitində innovasiya fəaliyyətinin stimullaşdırılması öz

funksional vəzifə deyil ümumi strateji məqsəd olmalıdır.

Son illər Azərbaycanda elmi-tədqiqatlarda və texniki işləmələrə

məsrəflər xeyli azaldılmışdır. Bu zaman elmi-tədqiqatlara və işləmələrə

mövcud dövlət xərcləri kommersiya cəhətdən perspektivli tətbiqi tədqiqatların

ziyanına olaraq etibarlı fundamental tədqiqatlara daha böyük kömək siyasətin

prioritet istiqamətlərinə uyğun olub-olmamasından asılı olmayaraq mövcud

elmi-tədqiqat institutlarının subsiydiyalaşdırılmasına yönəldilmişdir. Beləliklə,

elmi-tədqiqat və təcrübi konstruktor işlərinin dövlət maliyyələşdirilməsi daha

çox müvafiq nəticələrin alınmasına deyil, elmi-tədqiqat təşkilatlarının mövcud

infrastrukturuna kömək göstərilməsinə yönəldilmişdir.

Bütövlükdə mikro səviyyədə ölkə və regional innovasiya

strategiyalarının reallaşdırılmasını təmin edən müəssisə səviyyəsində

innovasiya fəaliyyətinin inkişafını fəallaşdıran innovasiya mexanizmləri

sistemi aşağıdakı 5 qrupda təsəvvür etmək olar:

1.İşlənmə və tətbiq mexanizmləri;

2. Təşkilati mexanizmlər;

3. Maliyyələşdirmə mexanizmləri;

4. Texnoloji transfert mexanizmləri;

95

5. İntellektual mülkiyyət müdafiəsi mexanizmləri.

Şəkil . Innovasiya fəaliyyətinin stimullaşdırılması mexanizmləri sistemi

Həmin mexanizmlər müəyyən ardıcıllıqla hərəkət etməli eləcə də öz

aralarında razılaşdırılmalı və qarşılıqlı əlaqədə olmalıdırlar.

Innovasiya mexanizmlərinin 1-ci qrupuna yəni işləmələr və tətbiq

mexanizmlərinə aşağıdakıları daxil etmək olar:

1.İnnovasiya qərarlarının axtarışı mexanizmləri;

2.İşləmə mexanizmləri;

İnnovasiya fəaliyyətinin stimullaşdırılması mexanizmləri

Təşkilati

mexanizmlər

Tədqiq və tətbiq

mexanizmləri

Maliyyələşdirmə

mexanizmləri

Texnoloji transfert

mexanizmləri

Axtarış mexanizmləri

Tədqiq mexanizmləri

Tətbiq mexanizmləri

Yaradılma

Udulma

Bazar innovasiya

inteqrasiyası

Ayırma

Kreditləşdirmə

Xüsusi kapitalın

formalaşması

ETTKİ-yə xərclərin

uçotu

Vergitutma

İntellektual mülkiyyətin

müdafiəsi mexanizmləri

96

3.Tətbiq mexanizmləri.

Axtarış mexanizmləri yeni ideyaların, texniki qərarların əmələ

gəlməsinə, yeniliyin yaradılmasına yönəlmişdir. Bu mərhələ tətbiq üçün yararlı

innovasiyaların yaradılması ilə bağlı gələcək proseslərin əsaslı təşkil edən

zəruri innovasiya prosesi mərhələsidir.

Işləmə mexanizmləri ideyanın başa çatmış innovasiya yönümlü texniki

qərarlara qədər ötürülməsi ilə əlaqədardır. Bunun üçün müvafiq olaraq

intellektual, maddi və maliyyə resurslarının cəmlənməsi, eləcə də onların vaxta

və məkana görə effektiv kombinasiyası zəruridir. Ikinci qrup innovasiya

fəaliyyətinin təşkilati mexanizmləri əmələ gətirir. Həmin mexanizmlər

innovasiya proseslərini həyata keçirən strukturların formalaşmasına və

yenidən təşkil olunmasına yönəldilmişdir. Bu cür formalaşma müxəlif

formalarda baş verə bilər ki, bunlardan da əsasları aşağıdakılar sayılır:

Yaradılma, udulma, yeni innovasiya inteqrasiyası və ayırma.

Müasir təsərrüfatçılıq şəraitində daha effektiv formalar aşağıdakılar

hesab olunur:

1.Elmi-texniki təşkilatlar.

2. Bazar prinsipləri üzrə fəaliyyət göstərən matrisa strukturları və elmi-

texniki təşkilatlar.

3. Daxili vençurlar.

Belə ki, elmi-texniki təşkilatların yaradılması xüsusilə iri məsələlər üçün

xüsusilə vacibdir. Belə ki, onlar innovasiyaların mürəkkəb idarəetmə sisteminə

malikdirlər və reallaşdırılması qısa vaxt ərzində yüksək gəlirlərin alınmasını

təmin etməli olan iri layihələrə yönəldilir. Çox vaxt bu səbəbdən həmin

strukturlarda innovasiyaların miqdarı kiçik müəssisələrdə olduğu kimi çox

deyil. Bu zaman iri müəssisələrin fəaliyyətində yeni istiqamətlərin

97

reallaşdırılması məqsədi daşıyan yeni innovasiya bölmələri və struktur

vahidləri yaratmaqla innovasiya fəaliyyətinin effektivliyini xeyli yüksəkltmək

olardı.

Bəzi hallarda effektiv təşkilati mexanizmlər iri təsərrüfatçılıq subyektləri

tərəfindən fəaliyyət istiqaməti baxımından bu müəssisənin maraqları dairəsinə

daxil olan kiçik innovasiya təşkilatlarının udulması ola bilər. Həmin

mexanizm daha çox eyni vaxtlı xərclərin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur,

lakin, yeni məhsulla bazara çıxış müddətlərinin əhəmiyyətli dərəcədə ixtisar

olunmasına gətirib çıxarır. Bundan başqa innovasiya nailiyyətlərini

birləşdirməklə sinergetik effektiv əldə etməyə imkan verir. Kiçik innovasiya

təşkilatlarda udulmada maraqlıdırlar. Belə ki, onlar heç də öz fəaliyyətinin

inkişafı üçün kifayət qədər vəsaitlərə malik olmurlar.

Udulma ilə tamamlanan mexanizm dedikdə uzunmüddətli müqavilə

münasibətlərinin yaradılmasına əsaslanan iri müəssisələr və kiçik innovasiya

təşkilatları arasında sıx əlaqələrin qurulması başa düşülür ki, bunların da

məcmusunu bazar innovasiya inteqrasiyası adlandırırlar. Bu halda innovasiya

təşkilatları öz müstəqilliklərini saxlasalar da iri təsərrüfatçılıq subyektinin

bazar istehsal əlaqələri sferasına düşürlər.

Ayırma dedikdə müstəqil innovasiya müəssisələrinin yaradılmasını

nəzərdə tutan təşkilati mexanizm başa düşülür. Bu cür fəaliyyəti təsərrüfat

subyektinin əsas ixtisaslaşması ilə bağlı olmayan yeni fəaliyyət istiqaməti

yaradıldığı zaman həyata keçirmək məqsədə uyğundur. Müasir şəraitdə

innovasiya fəaliyyətinin daha effektiv təşkilati forması udulma proseslərinin və

bazar innovasiya inteqrasiyasının əlaqələndirilməsi sayılır. Innovasiya

fəaliyyətinin belə təşkilati forması yelpik forma sayılır. Onun mənasını təşkilat

və müəssisədən ibarət təsərrüfat subyektlərinin innovasiya ətrafının

yaradılmasından ibarətdir. Bu zaman udulma eləcə də bazar inteqrasiya təşkili

prosesi başa çatmışdır. Üçüncü qrupa innovasiya fəaliyyətinin maliyyələşdirmə

98

mexanizmləri daxildir. Həmin mexanizmlər müəssisənin maliyyə resurslarının

formalaşması üsullarını müəyyən edirlər və yeniliyin tətbiqində onların

maraqlarının yüksəldilməsinə yönəldilir. Bu qrupda aşağıdakıları ayırmaq

olar:

1.Kreditləşmə mexanizmləri.

2. Xüsusi kapitalın formalaşması mexanizmləri.

3. ETTKİ-yə xərclərin formalaşması mexanizmləri və onların maya

dəyərinə aid edilməsi xarakteri.

4. Vergitutma ölçülərinin innovasiya fəaliyyətinin intensivliyi ilə

uzlaşdırılması mexanizmləri.

Mövcud şəraitdən və innovasiya fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsinə

təsərrüfat subyektinin xüsusi vəsaitlərinin miqdarından asılı olaraq bu və ya

digər maliyyələşdirmə mexanizmlərinin tətbiqi məqsədə uyğun olur.

Fikrimizcə həmin mexanizmlər, həm bir-birindən ayrılıqda, həm də

bütövlükdə tətbiq oluna bilərlər. Qeyd edək ki, innovasiya fəaliyyətinin

stimullaşdırılmasının əsas metodlarından biri vergi stimullaşdırılmasıdır.

Innovasiya fəaliyyətinin stimullaşdırılması mexanizminin digər bir

elementi texnoloji transfert mexanizmi sayılır ki, bunu da dövlət sektorunda

işlənib hazırlanmış texnologiyaların sahibkarlıq sektoruna verilməsi kimi

müəyyən etmək olar. Belə bir mexanizmin vacibliyi onunla əlaqədardır ki,

çoxlu kəşflər və vacib texniki qərarlar dövlət elmi-tədqiqat institutlarında

alınır. Lakin, onların kommersiyalaşdırılması üçün əlavə xərclərin həyata

keçirilməsi lazım gəlir. Həmin xərclər öz həcminə görə tədqiqat mərhələsində

həyata keçirilmiş qoyuluşları xeyli ötüb keçir. Belə ki, dövlət innovasiya tətbiqi

bazasının maliyyələşdirilməsi üçün kifayət qədər vəsaitlərə malik olmurlar.

Onda həmin innovasiya tədqiqatlarının istehsalda istifadə imkanlarının

sahibkarlıq strukturlarına verilməsi məqsədəuyğun sayılır.

99

Qeyd etmək lazımdır ki, ötürülən innovasiya texnologiyalarının

xarakteirndən asılı olaraq həmin ötürmənin müxtəlif formalarından istifadə

oluna bilər.

Nəhayət, innovasiya fəaliyyətinin effektiv stimullaşdırması intellektual

mülkiyyətin müvafiq müdafiə mexanizmi olmadan mümkün deyildir. Bazar

təsərrüfatı şəraitində həmin mexanizmə qoyulan əsas tələblər mövcuddur. Bu

tələblər aşağıdakılardan ibarətdir:

1.İnnovasiya fəaliyyətinə həyata keçirən təsərrüfat subyekti tərəfindən

texnoloji rentanın alınmasının təmin olunması.

2. Patentləşmə proseslərinin aşağı məsrəfliliyi və onun həyata keçirilməsi

üçün güzəştli kreditlərin alınması imkanı.

3. İnnovasiya məhsulları və texnologiyaları istehsalının təşkili üçün

lisenziyaların alınması zamanı dövlət strukturlarının köməyi.

Innovasiya fəaliyyətinin stimullaşdırılması mexanizmlərinin yuxarıda

qeyd edilən sisteminin əməli olaraq reallaşdırılması innovasiya texnologiyaları

tətbiq edən, yeni məhsul və xidmətlər yaradan müəssisələrin inkişafının

effektivliyinin yüksəldilməsinə kömək edəcəkdir.

Bu zaman innovasiya fəaliyyətinin həyata keçirilməsi prosesi aşağıdakı

tələblərə cavab verməlidir:

-innovasiya yönümlü inkişaf retrospektiv təcrübəyə əsaslanmalıdır;

- innovasiya vaxta görə dəqiq yönümlü olmalı və bu ya digər sahədə

konkret əhəmiyyət kəsb etməlidir;

- innovasiya məhsulu konkret tələbatın ödənilməsinə yönəldilməlidir;

- innovasiya imkanları mənbəyinin aşkara çıxarılmasının, onların

münasibətləri iştirakçıları üçün rolunun və əhəmiyyətinin müəyyən edilməsinin

əsasında tədqiqat obyektinin fəaliyyətinin hər tərəfli təhlili dayanmalıdır;

100

- effektiv innovasiya yönümlü inkişafa innovasiya fəaliyyətinin həyata

keçirilməsi prosesinin dəqiq təşkili kömək etməlidir;

- innovasiya məhsulunun istehsalı zamanı müəyyən edici amil

istehlakçının təklif olunan innovasiyaya reaksiyası olmalıdır;

- innovasiya məhsulunun sadəliyi və onun istifadəsinin yönümlüyü

innovasiyanın effektivliyinin yüksəlməsinə kömək edəcəkdir;

- innovasiya fəaliyyətinin effektiv inkişafı gələcəkdə səmərəsiz qərarların

qəbulu ehtimalını aşağı salmağa imkan verəcəkdir;

- innovasiya tətbiqinin məqsədli istiqaməti təsərrüfat subyekti tərəfindən

liderliyin əldə olunması strategiyasının tətbiqi zəruriliyini müəyyən edir;

- innovasiya onun bazara çıxışı və istehlakçılar tərəfindən rəğbətlə

qarşılandığı hallarda mütərəqqi sayılır.

Bununla əlaqədar olaraq, ölkəmizdə innovasiya fəaliyyətinin inkişafının

effektivliyini yüksəltməyin əsas istiqamətlərini formalaşdırarkən aşağıdakı

müddəaları nəzərə almaq zəruridir:

1.İnnovasiyaların əmələ gəlməsini müəyyən edən amillər çoxsaylıdır,

yekcins deyildir və birmənalı deyildir, ona görə də innovasiya fəaliyyəti

təsadüfilik prinsipinə əsaslanır.

2. Yenilik problemin həlli üsulu kimi onun həlli üzrə cəhtlərin vaciblik və

sürəklilik dərəcəsindən asılıdır.

3. Toplanmış təcrübə uğurlu innovasiya fəaliyyətinin ən vacib amili

sayılır.

Bazar şəraitində innovasiya fəaliyyətinin stimullaşdırılması

mexanizminin təkmilləşdirilməsi prosesində zəruri olan cəhət təkcə qəbul

edilən idarəetmə qərarlarının optimallaşdırılması deyil, həm də bazar

münasibətlərinin bütün iştirakçılarının fəaliyyətinin hüquqi təminatıdır.

101

İnnovasiya fəaliyyətinin stimullaşdırılması üzrə normativ-hüquqi bazanın

islahatlaşdırılması innovasiya fəaliyyətinin inkişafı prosesində mövcud neqativ

meylləri aradan qaldırmağa və cari və strateji məsələlərin effektiv həlli üçün

zəruri şərait yaratmağa imkan verir. Hazırda normativ-hüquqi tənzimlənmə

təsərrüfat subyektlərinin inkişafını xeyli dərəcədə ləngidir və onların

differensiasiyasının güclənməsinə kömək edir. Nəticədə toplanmış innovasiya

potensialı bütövlükdə makroiqtisadi sistemdə zəruri rəqabət üstünlüklərini

formalaşdırmağa imkan vermir. Bu isə makro səviyyədə ölkənin

formalaşmaqda olan imicinə neqativ təsir göstərir.

Yuxarıda qeyd olunanları ümumiləşdirməklə aşağıdakı nəticələrə

gəlmək olar:

1.Bazar şəraitində innovasiya fəaliyyətinin xüsusiyyəti ondan ibarətdir

ki, o, iqtisadi funksiyanı yerinə yetirir, başqa sözlə desək, milli və benəlxalq

səviyyədə istehsal təcrübəsinin yayılmasına kömək etməklə kommersiya və

qeyri-kommersiya mübadiləsinə elmi-texniki nailiyyətləri cəlb edir. İnnovasiya

fəaliyyətinin belə bir mühüm fərqləndirici xüsusiyyəti innovasiya bazarı

subyektlərinin ikili rolu sayılır. Bu isə ondan ibarətdir ki, innovasiya

məhsulunun istehsalçıları olan müəssisələr eyni vaxtda bu cür məhsulların

istehsalçıları bazarında elmi-texniki məhsulların alıcıları, eləcə də

istehlakçılarla qarşılıqlı əlaqədə innovasiya məhsulunun satıcıları sayılırlar. Öz

növbəsində innovasiya məhsulunun satıcıları arasında rəqabət mübarizəsi

innovasiya müəssisələrinin rəhbərlərini istehsalın texniki səviyyəsini və ya

göstərilən xidmətlərin səviyyəsini yüksəltməyə, keyfiyyəti

yaxşılaşdırmağa,istehsal xərclərini aşağı salmağa və fəaliyyət effektivliyinin

yüksəltməyə can atmağa sövq edir. Nəticədə innovasiya bazarında rəqabət

müəssisənin innovasiya fəaliyyətinin inkişafını stimullaşdırır.

2. Hazırda Azərbaycanda innovasiya bazarı aşağıdakı meyllərlə

səciyyələnir:

102

- innovasiya tədqiqatlarının reallaşdırılması üçün kifayət qədər maliyyə

resurslarının olmaması;

- innovasiya bazarı təkcə innovasiya məhsulu ilə deyil, həm də təşkilat,

kollektiv və ayrı-ayrı mütəxəssislərin dəstindən, potensial olaraq innovasiya

fəaliyyətini həyata keçirməyə qabil mütəxəssislərdən ibarətdir;

- innovasiya fəaliyyətinin inkişafı zamanı vençur kapitalının

istifadəsində məhdudiyyət mövcuddur;

- innovasiya fəaliyyəti subyektlərinin büdcə maliyyələşdirilməsi

prioritetlərinin mövcud formalaşma sistemi effektiv sayılmır;

- milli innovasiya sisteminin inkişafının baza komponenti kimi

fundamental elmin qiymətləndirilməməsi müşahidə olunur;

- respublika büdcəsinin vəsaitləri hesabına maliyyələşdirilən tətbiqi

tədqiqatların böyük miqdarı daxili və xarici bazarlarda tələb perspektivlərinə

malik deyillər;

- dövlət tərəfindən elmi-texniki inkişafın müəyyən prioritetlərinin

reallaşdırılması mexanizmləri səmərəsizdir;

- innovasiya fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün inkişaf etmiş normativ

və qanunvericilik bazası olmaması, eləcə də birbaşa və dolayı mexanizmlər

daxil olmaqla ona dövlət köməyi tədbirlərinin nisbətən azlığı;

- ayrı-ayrı icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən maliyyələşdirilən elmi-

tədqiqat və təcrübi konstruktor işləri arasında ümumi koordinasiyanın

olmaması;

- elmi təşkilatlar təhsil müəssisələri və istehsal müəssisələri arasında

kooperasiya əlaqələrinin zəifliyi;

- innovasiya sferasının aşağı informasiya şəffaflığı;

103

- kiçik innovasiya sahibkarlığının aşağı inkişaf səviyyəsi;

- hazırda tətbiq olunan güzəştlər bütövlükdə iqtisadiyyatın sahələrində

innovasiya fəaliyyətini stimullaşdırmır və milli texniki innovasiyaların

tətbiqində marağın yaradılmasına elmə kapital axınına və təşkilatlarda

innovasiya fəaliyyətinin həyata keçirilməsinə kömək etmir;

- respublikanın və onun ayrı-ayrı regionlarının sosial-iqtisadi inkişaf

proqramlarının formalaşmasında komplekslilik prinsipi gözlənilmir.

3. İnnovasiya mexanizmləri üç əsas səviyyədə: makrosəviyyədə, regional

səviyyədə və müəssisə səviyyəsində həyata keçirilə bilər. Makrosəviyyədə üç

əsas vəzifə yerinə yetirilir:

-dövlət innovasiya strategiyası formalaşdırılır;

- bütövlükdə iqtisadiyyat üçün əlverişli innovasiya mühiti yaradılır;

- dövlət innovasiya proqramları reallaşdırılır.

Regional səviyyədə də analoji vəzifələr, lakin ayrı-ayrı regionların

xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla həll edilir. Makro və regional səviyyələr

innovasiya proseslərinin müəssisə səviyyəsinə intensiv yol açması üçün müvafiq

şərait yaradır.

4. İnnovasiya fəaliyyətinin stimullaşdırılması mexanizminin

təkmilləşdirilməsi prosesində təkcə mövcud xüsusiyyətləri, ayrı-ayrı innovasiya

yönümlü təsərrüfat subyektləri tərəfindən, eləcə də bütövlükdə ölkənin xalq

təsərrüfatı tərəfindən indiyə qədər toplanmış potensialı deyil, həm də bazar

münasibətləri iştirakçılarının gələcək effektiv inkişafı üçün formalaşdırılan

şəraiti nəzərə almaq lazımdır. Yaradılacaq mexanizmin əsasında müasir

təsərrüfatçılıq şəraitinə cavab verən prinsiplər dayanmalıdır.

5. Məqsədyönlülük prinsipi verilmiş inkişaf parametrləri əsasında bazar

proseslərinin inkişafı üçün zəruri şərait formalaşdırmağa imkan verir. Daha

104

böyük nəticələr əldə etmək üçün elə strateji orientirlərin nizamlanması

aparılmalıdır ki, məhz bu orientirlər makroiqtisadi sistemə beynəlxalq bazarda

daha rəqabətqabiliyyətli olmağa imkan versinlər.

İnnovasiya fəaliyyətinin stimullaşdırılması mexanizminin

təkmilləşdirilməsinə yönəldilmiş məqsədyönlülük prinsipinin reallaşdırılması

həm təsərrüfat subyektləri, həm də bütövlükdə ölkə iqtisadiyyatı qarşısında elə

bir inkişaf məqsədi qoyur ki, məhz bu məqsədin reallaşdırılması nəinki

məqsədəuyğundur, həm də öz vaxtında həyata keçirilməklə müvafiq maliyyə

resursları ilə təsdiq olunur.

6. İnnovasiya fəaliyyətinin stimullaşdırılması mexanizminin

təkmilləşdirilməsi zamanı komplekslilik prinsipinin reallaşdırılması prosesində

elə kompleks məqsədli oriyentirlərin müəyyən edilməsi əsaslandırılmış hesab

olunur ki, bunlar innovasiya inkişafı həyata keçirilən dövlət və təsərrüfat

subyektlərinin qarşılıqlı təsirinin effektivliyinin yüksəldilməsinə yönəldilmiş

tədbirlərin reallaşdırılması nəticəsində əldə olunmalıdırlar. Komplekslilik

prinsipinin reallaşdırılması hakimiyyətin müxtəlif səviyyələrində qəbul edilən

idarəetmə qərarlarının razılaşdırılmasını tələb edir.

7. İnnovasiya fəaliyyətinin stimullaşdırılması mexanizminin

təkmilləşdirilməsi prosesində elmilik prinsipini təsərrüfat subyektlərinin

mövcud fəaliyyət xüsusiyyətlərinin elmi qiymətləndirmə metodlarının tətbiqi

zəruriliyini tələb edir. Elmilik prinsipi idarəetmə iyerarxiyasının bütün

səviyyələrində müasir idarəetmə metodlarından istifadəni nəzərdə tutur ki, bu

da qeyd olunan məqsədli oriyentirlərin reallaşmasına kömək edəcəkdir.

Elmilik prinsipi innovasiya fəaliyyətinin stimullaşdırılması mexanizminin

təkmilləşdirilməsi prosesində dövlət və bazar münasibətləri iştirakçılarının

qarşılıqlı təsirinin genişləndirilməsinə kömək edəcəkdir.

8. Variativlik prinsipi idarəetmə prosesinin ayrı-ayrı fazalarının səmərəli

tərkibini müəyyən etməyə imkan verir və qarşıya qoyulmuş məqsədli

105

oriyentirlərə nail olmağa və onların əldə olunması üçün müxtəlif istiqamətlərin

işlənməsinə müxtəlif yanaşmaların formalaşmasını nəzərdə tutur. Innovasiya

fəaliyyətinin stimullaşdırılması mexanizminin təkmilləşdirilməsi prosesində

variativlik prinsipinin reallaşdırılası təkcə sərf olunmuş maliyyə, maddi,

müvəqqəti, maliyyə resurslarının miqdar qiymətləndirmələrinə deyil, həm də

tətbiq edilən tədbirlərin səmərələşdirilməsi zamanı sistemli və kompleks

yanaşmaya əsaslanmalıdır. Bütövlükdə variativlik prinsipi təsərrüfat

subyektlərinin, fəaliyyət sahələri və sferalarının, ərazi vahidlərinin, bütövlükdə

ölkənin xalq təsərrüfatının sosial-iqtisadi inkişaf istiqamətlərinin yüksəldilməsi

üzrə alternativ istiqamətlərin mövcudluğu zamanı həm cari vaxt dövründə,

həm də strateji perspektivdə qarşıya qoyulmuş məqsədli oriyentirlərə çatmağa

imkan verən daha səmərəli qərarlar qəbul etməyə imkan verir.

9. İnfrastruktur təminatı prinsipi bazar münasibətləri iştirakçılarının

innovasiya aktivliyinin artımı üçün zəruri şəraiti yaratmağa imkan verir.

Bunun üçün bazarın müasir tələblərinə cavab verən bütün innovasiya fəaliyyəti

iştirakçıları arasında qarşılıqlı əlaqələrin nizama salınması zəruriliyi ön plana

keçir. Müasir şəraitdə infrastruktur təminatı prinsipinin reallaşması

innovasiya inkişafına kömək etməlidir. Bu prinsipin reallaşdırılması dövlətin

üzərinə qoyulmalıdır. Bununla dövlət zəruri infrastruktur obyektlərin

yaradılması prosesini tənzimləyə, onların effektiv istifadəsini təmin edə və

maliyyə təminatı məsələlərini nəzarətdə saxlaya bilər.

10. Sinergizm prinsipi bazar münasibətlərinin iştirakçıları arasında, həm

onların fəaliyyət şəraitinin, həm də bütövlükdə ölkənin xalq təsərrüfatının

inkişafı prosesində qarşılıqlı təsirin genişlənməsinə və möhkəmlənməsinə

kömək edəcəkdir. Innovasiyanın inkişafı prosesində sinergizm prinsipinin

reallaşdırılması idarəetmə istiqamətli qəbul edilən tədbirlərin və həyata

keçirilən prinsiplərin məcmusunun ayrılmaz hissəsi sayılmalıdır.

106

3.3. Elmi-texnoloji məhsul və xidmətlər bazarında qiymət mexanizminin

formalaşması

Mцасир бейнялхалг капиталист базары шяраитиндя технолоcи биликляр бир сыра

характерик cящятляря вя хцсусиййятляря малик хцсуси ямтяя кими гябул едилир ки,

щямин хцсусиййятляр ичярисиндя технолоjи биликлярин йарадылмасы цзря ямяйин

спесификлийи вя бу ямтяянин базарда реаллашдырылмасы характери дя сечилир.

Технолоjи биликлярля бейнялхалг мцбадилянин елми-техники мялуматларын садя

сащялярарасы йахуд реэiонларарасы йердяйишмясиндян башлыcа фярги ондан

ибарятдир ки, технолоcи биликляр фяалиййят формаларынын (истещсал, тясяррцфат вя с.)

бириндя истифадя цчцн нязярдя тутулур. Бу заман технолоjи биликлярин истещсал

мянимсянилмяси вя истифадяси мягсядиля онларын бейнялхалг мцбадиляси хцсуси

диггят кясб едир.

Технолоjи мцбадиля сащясиндя бейнялхалг игтисади мцнасибятлярин

мцстягил сферасына айрылараг технолоcи биликлярин ютцрцлмяси мцхтялиф

формаларда вя чохсайлы каналлар васитясиля щяйата кечирилир. Щямин ясас

формалардан ашаьыдакылары эюстярмяк олар:

-патентлярин технолоjи биликлярин тятбиги цзря мцвяггяти щцгуг йа да

истещсал «ноу-щау»-сунун истифадяси цзря верилян лисензийаларын сатышы;

- машынларын, авданлыгларын вя диэяр истещсал фондларынын ютцрцлмяси,

технолоjи хяттялярин эюндярилмяси вя с. иля ейни заманда мцвафиг технолоjи

биликлярин вя лисензийалашдырылмамыш «ноу-щау»-нун сатышы.

Технолоэийа иля лисензийалы мцбадиля бир гайда олараг патентлярин вя

патентляшдирилмиш «нау-щау»-нун истещсалда истифадясиня верилян лисензийаларын дцнйа

базарында сатышы васитясиля щяйата кечирилмякля технолоэийанын мцвафиг мадди

дашыйыcыларынын ихраcы иля ялагядар олмайан лисензийаларын вя технолоcи биликлярин

истещсал васитяляринин эюндярилмясиня шяртлянмиш ютцрцлмясини якс етдирян уйьун

лисензийаларын сатышына айрылыр. Бу вя йа диэяр щалда алыcылара истещсалда уйьун

107

мящсулун диэяр истещсалчылары иля мцгайисядя мцяййян цстцнлцкляр газанмаг

имканы верян технолоcи биликлярдян истифадя щцгугу верилир.

Технолоjи биликлярин гиймятляри инщисар гиймятляридир, чцнки бу вя йа диэяр

истещсал сащясиндя мцяййян йениликляри йахуд онларын явязедиcилярини тяклиф едян

сатыcылар сайындан чох олур. Яэяр сющбят принсипcя йени ихтиралардан эедирся, онда

базарда бир йахуд ики беля мцлкиййятчи олур. Бу заман технолоэийанын тятбиги

хярcляря ня гядяр йцксяк гянаяти тямин едирся, онун алтернатив вариантларынын

сатыcылары арасында рягабят бир о гядяр зяифляйир.

Йухарыда эюстярилянляря мцвафиг олараг мцяййян технолоcи биликлярин

истифдаясиндян истещлакчынын ялдя етдийи ялавя эялир ня гядяр чох оларса, мялум

технолоэийанын сон щядд гиймяти вя еляcя дя технолоэийа мцлкиййятчисиня юдянилян

ялавя мянфяят пайы о гядяр йцксяк олур.

Тяляб вя тяклиф нисбятляри мяcму ялавя эялирин технолоэийа истещсалчылары вя

технолоcи биликлярин мцлкиййятчиляри арасында бюлцнмяси нисбятляриня щялледиcи тясир

эюстярир.

Технолоjи биликлярин гиймятляринин мцщцм хцсусиййяти ондан ибарятдир ки, о,

мцлкиййятчи сатыcыйа бирдяфялик дейил, истещлакчы тяряфиндян ялавя эялир ялдя

едилмясиня уйьун олараг юдянилир. Мялум технолоэийанын гиймяти мцгавилянин

фяалиййяти дюврц ярзиндя истещлакчыларын эялирляриндян иллик айырмалардан, йяни,

ройалтидян йараныр. (ямяля эялир). Технолоcи биликлярин гиймятляринин ройалти

формасында чыхыш етмяси онун игтисади мащиййятиндян иряли эялир. Тяcрцбядя

технолоэийанын гиймятинин онун тятбигиндян ялавя мянфяят ялдя едилянядяк

бирдяфялик юдямяляр цчцн, йяни, мцкафатлы юдямяляр васитясиля юдянилмяси щалларына

да тясадцф олунур. Лакин технолоэийанын гиймятинин мцкафатлы мябляь шяклиндя

юдянилмяси цчцн йалныз ройалтинин капиталлашдырылмасыны, башга сюзля ройалтинин

вахтындан яввял бирдяфялик юдянилмясини юзцндя ифадя едир. Технолоэийа

истещлакчынын иллик ялавя мянфяяти юзцндя ифадя едир. Технолоэийа истещлакчысынын

иллик ялавя мянфяяти мцкафатлы юдямянин ясасы олараг галыр.

Бейнялхалг технолоэийа мцбадиляси ики ясас формада щяйата кечириля биляр-

истещсал васитяляриндя (машын вя авданлыглар, технолоcи хятляр, баша чатмыш истещсал

108

тсиклиня малик мцяссисяляр) маддиляшмиш (cисимляшмиш) вя маддиляшмиш, лакин елми-

техники, истещсал тяйинатлы тяcрцбя шяклиндя чыхыш едян формаларда тябиидир ки, истещсал

васитяляриндя маддиляшмиш технолоэийа мцбадиляси заманы да бу вя йа башга

бярабяр истещлакчы мцвафиг мящсулун (истещсал васитяляри, истещлак шейляри вя с.)

щазырланмасы технолоэийасы, конструксион хцсусиййятляри вя истещсалы щаггында

комплекс билик ялдя едя билмяз. Беля биликляри йа технолоcи билик дашыйыcыларынын

мадди-информасийа формасындан-лайищя конструктор вя технолоcи сянядляшмядян

юйрянмяк олар, йа да мяслящятляшмяляр васитясиля мцтяхяссислярля билаваситя ялагя

йахуд билик мцбадиляси, истещсал тяcрцбясинин, мцлащизялярин мцбадиляси, пешякар

вярдишлярин нцмайиши вя с. башга сюзля, билик вя тяcрцбянин гейри-мадди формада

ютцрцлмяси йолу иля ялдя етмяк олар.

Þç ìàùèééÿòèíÿ ýþðÿ elmi-texnoloji məhsul və xidmətlər(ETMX)

èíôîðìàñèéà õàðàêòåðè äàøûéàí ãåéðè-ìàääè ìÿùñóëäóð âÿ îíëàðûí ôàéäàëûëûüû ìàääè

äàøûéûúûëàð (òåõíîëîæè ñÿíÿäëÿøäèðìÿ, èíñàí èñòåùñàë, òÿøêèëàòè, èäàðÿ âÿ äèýÿð

áèëèêëÿðèí, òÿúðöáÿíèí äàøûéûúûñû êèìè âÿ ñ.) ôîðìàñû èëÿ äåéèë, èñòåùñàëûí

ñÿìÿðÿëèëèéèíèí éöêñÿëäèëìÿñè, îíóí òÿøêèëèíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè, éåíè íþâ

ìÿùñóëëàðûí áóðàõûëûøûíûí íèçàìëàíìàñû, îíóí ñàòûøû áàçàðëàðûíûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè

âÿ ðåàëëàøäûðûëìàñûíûí ñöð’ÿòëÿíäèðèëìÿñè øÿðàèòèíèí éàðàäûëìàñû ö÷öí ìöâàôèã

úÿùÿòëÿðèëÿ ìöÿééÿí åäèëèð. Èñòåùñàë ïðîñåñèíÿ àèä îëàí (áàçàðäà ðåàëëàøäûðûëàí

ÿìòÿÿ êèìè) ùÿð áèð àéðûúà ýþòöðöëìöø òåõíèêè âÿ éà òåõíîëîæè ãÿðàð ìÿçìóíóíà

ýþðÿ íàäèðäèð, ïðèíñèïúÿ èñÿ òÿêðàðîëóíìàçäûð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ ùÿòòà ùÿìèí èñòåùñàë

ñàùÿñèíÿ àèä îëàí îõøàð ÿìòÿÿëÿðëÿ áèëàâàñèòÿ ìöãàéèñÿ îëóíìàçäûð. Áóíóíëà

áèðëèêäÿ ìöàñèð ETMX áèð öìóìè õàññÿéÿ ìàëèêäèðëÿð: “çàìàíëà àéàãëàøàðàã” þç

èñòåùñàë ôÿàëèééÿòèíè ãóðàí ÿìòÿÿ èñòåùñàë÷ûñû éåíè òåõíîëîýèéàíûí òÿòáèãè

íÿòèúÿñèíäÿ èñòåùñàëäà ÿìÿê ìÿùñóëäàðûëûüûíûí éöêñÿëìÿñè ùåñàáûíà óäóø

âÿçèééÿòèíÿ ÷ûõûð. Òåõíîëîæè éåíèëèêëÿðè òÿòáèã åäÿí ìöÿññèñÿëÿðäÿ ôÿðäè ÿìÿê

ìÿùñóëäàðëûüû îíóí èúòèìàè ñÿâèééÿñèíäÿí éöêñÿê îëóð êè, áó äà îíëàðûí ñàùèáëÿðèíè

ÿëàâÿ èçàôè äÿéÿðëÿ òÿ’ìèí åäèð. Ùÿð áèð êÿøô, èõòèðà, òÿêìèëëÿøäèðìÿ âÿ éàõóä

ETMX-èí äèýÿð åþâëÿðè åëìè-òåõíèêè òÿðÿããèíèí äàøûéûúûëàðû êèìè ÷ûõûø åòìÿêëÿ

éöêñÿê ìÿíôÿÿò ýÿòèðìÿê ãàáèëèééÿòëÿðèíÿ ìàëèêäèðëÿð. Áó íþãòåéè-íÿçÿðäÿí,

109

êîíêðåò íþâ èñòåùñàëäà òÿòáèã åäèëÿí, òÿ’éèíàòûíà ýþðÿ ùÿìúèíñ îëàí òåõíîëîæè

áèëèêëÿðèí ìöõòÿëèô íþâëÿðèíèí èñòåùëàê õàññÿëÿðè éàëíûç îíëàðäàí èñòèôàäÿ öçðÿ

ôàéäàëû ñÿìÿðÿíèí íèñáÿòè áàçàñûíäà ìöãàéèñÿ åäèëÿ áèëÿð êè, áó äà ÿìÿê

ìÿùñóëäàðëûüûíà, èñòåùñàë õÿðúëÿðèíÿ, ÿìÿêòóòóìëóüóíà, ìàòåðèàëòóòóìëóüóíà,

ôîíäâåðèìèíÿ, âÿñàèòëÿðèí äþâðèééÿñèíÿ âÿ èñòåùñàëûí ñÿìÿðÿëèëèéèíèí ñàèð

ýþñòÿðèúèëÿðèíÿ òÿ’ñèðäÿ þçöíö áöðóçÿ âåðèð.

Ìöàñèð øÿðàèòäÿ èñòåùëàê÷û ö÷öí ETMX-in ôàéäàëûëûüûíûí öìóìèëÿøäèðèëìèø

ýþñòÿðèúèñè ìöÿééÿí ñàùÿ ö÷öí ETMX-èí èñòåùñàëäà òÿòáèãè íÿòèúÿñèíäÿ àëûíà áèëÿí

àäè îðòà ýÿëèðëÿ ìöãàéèñÿ öçðÿ ÿëàâÿ ýÿëèðèí êÿìèééÿòè ùåñàá åäèëèð. Áåëÿ ÿëàâÿ

ýÿëèðèí ìÿíáÿéè úàðè èñòèñìàð õÿðúëÿðèíèí, ìÿ’ëóìàòëàðûí ðåàëëàøäûðûëìàñû

õÿðúëÿðèíèí àçàëäûëìàñû, ìÿùñóëóí èñòåùëàê õàññÿëÿðèíè äÿéèøäèðÿí

òÿêìèëëÿøäèðìÿëÿð éàõóä áàçàðäà éöêñÿê òÿëÿáëè îëàí éåíè ìÿùñóë íþâëÿðèíèí

éàðàäûëìàñû âÿ áèð ñûðà äèýÿð àìèëëÿð îëà áèëÿð. Áó íþãòåéè-íÿçÿðäÿí èñòåùñàë

õÿðúëÿðèíèí åéíèëèéè øÿðàèòèíäÿ òåõíîëîýèéà èñòåùëàê÷ûñûíà áÿðàáÿð ìÿíôÿÿò ýÿòèðÿí

ETMX íþâëÿðè áÿðàáÿð ôàéäàëûëûãëû, ãàðøûëûãëû ÿâÿç îëóíàí êèìè ÷ûõûø åäèðëÿð.

ETMX-in îíëàðûí èñòåùëàê÷û ö÷öí ôàéäàëûëûüû ñÿâèééÿñè öçðÿ ìöãàéèñÿ

åäèëìÿñè âÿ ôàéäàëû ñÿìÿðÿíèí êÿìèééÿòúÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèíèí ìöìêöíëöéö

îíó ýþñòÿðèð êè, ETMX ÿìòÿÿ êèìè ìöáàäèëÿ äÿéÿðèíÿ, éÿ’íè ìÿ’ëóì íèñáÿòëÿðäÿ

äèýÿð ÿìòÿÿëÿðÿ ìöáàäèëÿ åäèëìÿê ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèêäèðëÿð.

ETMX-ií éàðàäûëìàñû öçðÿ ÿìÿê äÿ þçöíÿìÿõñóñ õöñóñèééÿòëÿð êÿñá åäèð.

Áó, ÿìÿéèí ìàääè èñòåùñàëäàêû ÿìÿêäÿí ôÿðãëè îëàí õöñóñè íþâöäöð, åëÿúÿ äÿ

éàðàäûëìàñû öðÿ õÿðúëÿðèí òåõíîëîæè áèëèêëÿðèí ìàääè äàøûéûúûëàðûíûí (òåõíèêè

ñÿíÿäëÿøäèðìÿíèí ùàçûðëàíìàñû, ìöòÿõÿññèñëÿðèí þéðÿäèëìÿñè âÿ ñ.) èñòåùñàëûíà

ÿìÿê õÿðúëÿðè èëÿ þë÷öëìÿéèí ãåéðè-ìàääè ìÿùñóë éàðàäàí ÿìÿêäèð. Áóíäàí áàøãà

éåíè òåõíîëîýèéàíûí éàðàäûëìàñû öçðÿ ÿìÿê åëìè àõòàðûøëàð âÿ åëìè-òåõíèêè

èøëÿìÿëÿð ñôåðàñûíäà ñÿðô åäèëÿí ÿìÿê íþâëÿðèíäÿí áèðèäèð. Î, àéðû-àéðû âÿ î

úöìëÿäÿí ãàðøûëûãëû ÿâÿç åäèëÿí òåõíèêè ãÿðàðëàðûí èñòåùñàëûíû, ñÿðô åäèëÿí ÿìÿê

õÿðúëÿðèíèí íàäèðëèéèíè, îíëàðûí áàøãà øÿðàèòäÿ âÿ áàøãà âàñèòÿëÿðëÿ ïðèñèïèàë òÿêðàð

èñòåùñàë åäèëìÿçëèéèíè èôàäÿ åäèð. Áó, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, òÿòáèã åäèëÿí êîíêðåò

110

ÿìÿêëÿ öçâè ÿëàãÿäÿ ñïåñèôèê èñòåùñàë âàñèòÿëÿðèíäÿí èñòèôàÿ èëÿ ÿëàãÿäàð èñòåùñàëûí

ìàääè øÿðàèòèíèí òÿêðàð èñòåùñàë åäèëìÿçëèéè èëÿ øÿðòëÿíìèøäèð.

Íèñáÿòÿí ñàäÿ òåõíîëîæè éåíèëèêëÿðèí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñûíà àç âÿñàèò òÿëÿá

îëóíà áèëÿð, ëàêèí áóíóíëà áÿðàáÿð îíëàð èñòåùñàëäà ñîí äÿðÿúÿ áàùà ëàéèùÿëÿðèí

èñòèôàäÿñèíäÿí ãàçàíûëà áèëÿí ôàéäàëû ñÿìÿðÿäÿí áèð íå÷ÿ äÿôÿ éöêñÿê ôàéäàëû

ñÿìÿðÿ âåðÿ áèëÿð. Àäè êöòëÿâè èñòåùñàë ÿìòÿÿëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã òåõíîëîýèéà

êöòëÿâè ìèãéàñäà òÿêðàð èñòåùñàë òÿëÿá åòìèð: áèð òåõíèêè ãÿðàðäàí ñàùÿíèí áèð âÿ éà

äàùà ÷îõ ìöÿññèñÿñèíäÿ âÿ ùÿòòà áèð ñûðà ñàùÿëÿðäÿ èñòèôàäÿ îëóíà áèëÿð. Áóðàäàí

áåëÿ íÿòèúÿ ÷ûõàðìàã îëàð êè, ETMX âàùèäè èñòåùñàëûíà èúòèìàè çÿðóðè, îðòà ÿìÿê

õÿðúëÿðèíèí ôîðìàëàøìàñû ö÷öí âÿ åëÿúÿ äÿ ùÿìèí ÿìòÿÿ íþâöíÿ ãèéìÿòëÿðèí

áàüëàíìàñûíûí èëêèí çÿìèíëÿðè éîõäóð. Áåëÿëèêëÿ, ùÿìèí ÿìòÿÿ ETMX áàçàðûíäà

ãèéìÿòÿìÿëÿýÿëìÿíèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí èúòèìàè-çÿðóðè ÿìÿê õÿðúëÿðèíèí

áàçàñûíäà ôîðìàëàøàí ùÿãèãè áàçàð äÿéÿðèíÿ ìàëèê äåéèëäèð. Îíà ýþðÿ äÿ

ýþñòÿðèëÿí áàçàðäà ãèéìÿòÿìÿëÿýÿëìÿíèí ôóíäàìåíòàë ÿñàñû àéäûí èôàäÿ îëóíìóø

ñïåñèôèê õàðàêòåð äàøûéûð.

Òåõíîëîýèéàíûí éàðàäûëìàñû öçðÿ ÿìÿê õÿðúëÿðèíèí þçöíäÿ ìöÿññèñÿëÿðèí

ëàéèùÿëÿøäèðèëìÿñè âÿ òèêèíòèñè, ùåé’ÿòèí þéðÿäèëìÿñè, ìöùÿíäèñ-ìÿñëÿùÿò

õèäìÿòëÿðèíèí ýþñòÿðèëìÿñè â ÿñ. öçðÿ èøëÿðè áèðëÿøäèðÿí èñòåùñàëà áèëàâàñèòÿ òÿòáèã

öçðÿ ÿìÿê õÿðúëÿðèíäÿí ôÿðãëÿíäèðèëìÿñè çÿðóðèäèð. Òåõíîëîýèéàíûí éàðàäûëìàñû

öçðÿ ÿìÿêäÿí ôÿðãëè îëàðàã îíóí òÿòáèãè öçðÿ ÿìÿê òÿêðàð îëóíàí âÿ êöòëÿâèäèð:

åéíè òåõíèêè âÿ êîììåðñèéà òÿêìèëëÿøäèðìÿëÿðè ÷îõëó ñàéäà ìöÿññèñÿëÿðäÿ òÿòáèã

åäèëÿ áèëÿð. Ùÿòòà ìöõòÿëèô èñòåùñàë ñàùÿëÿðèíÿ àèä îëàí òåõíîëîýèéàíûí îëäóãúà

ìöõÿëèô íþâëÿðè ôÿðãëè íèñáÿòëÿðäÿ îëñà äà ÿìÿéèí êåéôèééÿòè öçðÿ åéíè õÿðúëÿð

òÿëÿá åäèðëÿð. Îíà ýþðÿ äÿ éåíè òåõíîëîýèéàíûí òÿòáèãè öçðÿ ìöùÿíäèñ-ìÿñëÿùÿò

õèäìÿòëÿðè áàçàðûíäà ãèéìÿòÿìÿëÿýÿëìÿ îíëàðûí èñòåùñàëûíà ñÿðô åäèëÿí îðòà

èúòèìàè ÿìÿê õÿðúëÿðèíÿ ÿñàñëàíûð. Îíëàðà ãèéìÿò éåíè ETMX-ÿ ãèéìÿòëÿðèí

ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ãàíóíëàðû èëÿ äåéèë, äèýÿð èãòèñàäè ãàíóíëàð ÿñàñûíäà ôîðìàëàøûð.

“Òåõíîëîýèéà” ÿìòÿÿñèíèí ìöáàäèëÿ äÿéÿðèíèí âÿ îíóí éàðàäûëìàñû öçðÿ

ÿìÿéèí ñïåñèôèêëèéè ùÿìèí ÿìòÿÿíèí èñòåùëàêû õöñóñèééÿòëÿðèíè ìöÿééÿí åäèð.

111

Îíëàð èñòåùñàë ïðîñåñèíäÿ òÿòáèã åäèëäèéèíÿ ýþðÿ òåõíîëîæè áèëèêëÿðèí èñòåùëàêû

ìÿùñóëäàð õàðàêòåð äàøûéûð. Ëàêèí áó èñòåùëàêûí õàðàêòåðè åëÿäèð êè, òåõíîëîæè

áèëèêëÿðèí éàðàäûëìàñû öçðÿ ÿìÿê èñòèôàäÿ åäèëÿí èñòåùñàë âàñèòÿëÿðèíèí äÿéÿðèíÿ

ÿëàâÿ îëóíìóð âÿ áó áèëèêëÿðèí òÿòáèã îëóíäóüó ìöÿññèñÿëÿðèí ñîí ìÿùñóëóíóí

äÿéÿðèíÿ äàõèë åäèëìèð. Áó, îíóíëà ÿëàãÿäàðäûð êè, òåõíîëîæè áèëèêëÿð èñòåùñàëäà

áèëàâàñèòÿ èñòåùñàëûí ìöñòÿãèë àìèëè êèìè äåéèë, áó áèëèêëÿðèí ìàääÿëÿøäèðèëìÿñè

öçðÿ ìöùÿíäèñ-ìÿñëÿùÿò õèäìÿòëÿðè âàñèòÿñèëÿ ÿìÿê ìÿùñóëäàðëûüûíûí

éöêñÿëäèëìÿñèíèí äîëàéû øÿðòè êèìè ðåàëëàøäûðûëûðëàð. Íÿ ãÿäÿð êè, òåõíîëîæè

áèëèêëÿðèí ìàääèëÿøäèðèëìÿñè öçðÿ ÿìÿê îíëàðûí éàðàäûëìàñû öçðÿ ÿìÿê õÿðúëÿðèíè

þçöíäÿ ÿêñ åòäèðìèð (âÿ èñòåùñàë âàñèòÿëÿðèíÿ âÿ ñîí ìÿùñóëà þòöðìöð), îíëàð

ìöÿññèñÿëÿðäÿ õÿðúëÿðèí ôîðìàëàøìàñûíäà èøòèðàê åòìèðëÿð âÿ ìöÿññèñÿíèí ñàáèò âÿ

äÿéèøÿí êàïèòàëûí áèð ùèññÿñè êèìè þäÿíèëÿ áèëìèðëÿð. Òåõíîëîýèéàíûí éàðàäûëìàñû

öçðÿ ÿìÿê õÿðúëÿðèíèí þäÿíèëìÿñè ìÿíáÿéè ìöÿññèñÿíèí ÿëäÿ åòäèéè ìÿíôÿÿòäèð,

äàùà äÿãèã äåñÿê, éåíè òåõíîëîýèéàäàí èñòèôàäÿ ùåñàáûíà îíóí àäè, îðòà

ìÿíôÿÿòäÿí éöêñÿê îëàí ùèññÿñèäèð.

“Òåõíîëîýèéà” ÿìòÿÿñèíèí èñòåùëàêûíûí èêèíúè õöñóñèééÿòè îíäàí èáàðÿòäèð êè,

åéíè áèð ÿìòÿÿ åéíè çàìàíäà éàõóä àðäûúûë îëàðàã ÷îõëó ñàéäà èñòåùëàê÷ûëàð

òÿðÿôèíäÿí èñòåùëàê åäèëÿ áèëÿð. Áó çàìàí ìöùÿíäèñ-ìÿñëÿùÿò õèäìÿòëÿðèíèí

ýþñòÿðèëìÿñè ñôåðàñûíäà ÿëàâÿ ÿìÿê ñÿðô îëóíóð, ëàêèí òåõíîëîæè áèëèêëÿðèí

éàðàäûëìàñûíà ÿëàâÿ ÿìÿê õÿðúëÿðè òÿëÿá îëóíìóð. Îíäà éåíè òåõíîëîýèéàéà ýþðÿ

þäÿìÿ ÿíáÿéè ÿí àçû áèð íå÷ÿ èñòåùëàê÷ûíûí ÿëàâÿ ýÿëèðè îëàúàãäûð. Îíóí ìÿáëÿüè

èñÿ ùÿìèí òåõíîëîýèéàíûí éàðàäûëìàñû öçðÿ ôàêòèêè õÿðúëÿðäÿí õåéëè éöêñÿê îëà

áèëÿð.

Íÿùàéÿò, òåõíîëîýèéàíûí èñòåùëàê åäèëìÿñèíèí ö÷öíúö õöñóñèééÿòè ìÿùäóä

âàõòäà àéðû-àéðû òåõíîëîæè òÿêìèëëÿøäèðìÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíäÿí èáàðÿòäèð.

Áåëÿ ìÿùäóäèééÿòèí èêè ÿñàñ àìèëè ìþâúóääóð: òåõíîëîýèéàíûí êþùíÿëìÿñè âÿ

îíóí éåíè, äàùà òÿêìèë òåõíîëîýèéà èëÿ ÿâÿç îëóíìàñû ñöð’ÿòè; ìöÿééÿí òåõíîëîæè

áèëèêëÿðèí éàéûëìàñû ñöð’ÿòè, ùàíñû êè, òåõíîëîýèéà èñòåùëàê÷ûëàðû ö÷öí ÿëàâÿ ýÿëèðèí

èòìÿñèíè (éîõà ÷ûõìàñûíû) øÿðòëÿíäèðèð. Áèðèíúè àìèë îíóíëà ÿëàãÿäàðäûð êè,

ìöÿééÿí ìöääÿò êå÷äèêäÿí ñîíðà ìÿ’ëóì òåõíèêè âÿ êîììåðñèéà ãÿðàðëàðû

112

(éàõóä ìÿùñóë íþâö) èñòåùñàëûí òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âåðìèð âÿ îíëàðûí ÿâÿçèíÿ éåíè

òåõíîëîæè ãÿðàðëàð äàõèë îëóðëàð. Áåëÿ ÿâÿçåòìÿ äþâðö áèð íå÷ÿ èëäÿí áèð íå÷ÿ

îíèëëèéÿ ãÿäÿð ìöääÿòè ÿùàòÿ åäÿ áèëÿð. Î, ìöõòÿëèô þëêÿëÿðäÿ âÿ ðåýèîíëàðäà åéíè

äåéèëäèð. Áåëÿ êè, ñÿíàéåúÿ èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿðäÿ êþùíÿëìèø òåõíîëîæè áèëèêëÿð

ñÿíàéåëÿøäèðìÿ ïðîñåñèíèí èíêèøàôûí áàøëàíüûú âÿ îðòà ìÿðùÿëÿñèíäÿ îëäóüó èíêèøàô

åòìÿêäÿ îëàí þëêÿëÿðäÿ íèñáÿòÿí éåíè òåõíîëîæè áèëèêëÿð êèìè òÿòáèã îëóíà áèëÿðëÿð.

Èêèíúè àìèë ìÿ’ëóì éåíèëéèí îíóí ðÿãèá èñòåùñàë÷ûëàð òÿðÿôèíäÿí

ìÿíèìñÿíèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð èñòåùëàê÷û ö÷öí ôàéäàëûëûüûíûí àøàüû äöøìÿñèíäÿí

èáàðÿòäèð. Éåíè òåõíîëîýèéà íÿ ãÿäÿð òåç ìöÿññèñÿëÿðèí ÿêñÿðèééÿòèíèí ÿìëàêûíà

÷åâðèëèðñÿ, éàõóä ìöÿññèñÿëÿðèí ÷îõó àëòåðíàòèâ òåõíîëîýèéàëàðûí êþìÿéè èëÿ

ìÿùñóëóí éåíè íþâöíöí èñòåùñàëûíû íÿ ãÿäÿð òåç ìÿíèìñÿéèðëÿðñÿ èñòåùëàê÷ûíûí

áàøëàíüûúäà àëäûüû éàõóä ýþçëÿäèéè ÿëàâÿ ìÿíôÿÿò ðÿãàáÿòèí òÿ’ñèðè àëòûíäà áèð î

ãÿäÿð òåç èòèð. Áèð ãàéäà îëàðàã, áàçàðäà ðÿãàáÿò àïàðàí ôèðìàëàð àðàñûíäà ìÿëóì

òåõíîëîæè áèëèêëÿðèí ñàéûíûí àðòìàñû áóðàõûëàí ìÿùñóëóí ãèéìÿòèíèí àøàüû

äöøìÿñèíÿ âÿ êàïèòàë âàùèäèíÿ õöñóñè ìÿíôÿÿòèí àçàëìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð.

Òåõíîëîýèéà èñòåùëàê÷ûëàðûíûí ÿëàâÿ ìÿíôÿÿòèíèí éîõ îëìàñû î äåìÿêäèð êè,

ìÿ’ëóì ETMX þç éåíèëèéèíè âÿ óéüóí îëàðàã ìöáàäèëÿ äÿéÿðèíè èòèðìèøëÿð âÿ

èñòåùñàë ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíàí (ùå÷ îëìàçñà ùÿìèí þëêÿ âÿ éà ðåýèîí áàçàðûíäà), àäè

òåõíîëîæè áèëèêëÿðÿ ÷åâðèëìèøëÿð. Éåíè òåõíîëîýèéàíûí éàéûëìàñû ñöð’ÿòè ìÿ’ëóì

éåíèëèéèí éàðàäûúûëàðûíûí ëèñåíçèéà ñèéàñÿòèíäÿí, ýþñòÿðèëÿí òåõíîëîýèéàíû ÿâÿç åäÿ

áèëÿí àëòåðíàòèâ òåõíèêè ãÿðàðëàðûí îëìàñûíäàí âÿ éàéûëìàñû ñöð’ÿòèíäÿí, åëÿúÿ äÿ

áèð ÷îõ äèýÿð àìèëëÿðäÿí àñûëûäûð. Áèð ÷îõ ùàëëàðäà òåõíîëîýèéàíûí èñòåùëàêû äþâðöíÿ

îíóí áàçàðäà éàéûëìàñû ñöð’ÿòè èëÿ ãîéóëàí ìöâÿããÿòè ìÿùäóäèééÿòëÿð ùÿìèí

òåõíîëîýèéàíûí èñòåùñàëäà èñòèôàäÿñèíèí ìöâÿããÿòè ñÿðùÿäëÿðèíÿ íèñáÿòÿí äàð îëóð.

Ìÿ’ëóì òåõíîëîýèéà àëãû-ñàòãû îáéåêòè îëìàäàí ÿýÿð ìöÿññèñÿëÿðèí

ÿêñÿðèééÿòèíäÿ òåõíîëîýèéàíûí äàùà òÿêìèë íþëëÿðè ùÿëÿ èñòèôàäÿ îëóíìóðñà, óçóí

ìöääÿò áèð ñûðà ñàùÿëÿðäÿ èñòåùñàë ïðîñåñèíèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿ áèëÿð.

ETMX-in äÿéÿðè, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, èñòÿíèëÿí äèýÿð ÿìòÿÿ êèìè èñòåùëàê

äÿéÿðèíäÿ, êîíêðåò ùàëäà èñòåùëàê÷û ö÷öí ôàéäàëû ñÿìÿðÿäÿ, éÿ’íè ÿëàâÿ ìÿíôÿÿò

113

ÿëäÿ åòìÿê èìêàíûíäà èôàäÿ îëóíóð. Ôàêòäûð êè, òåõíîëîæè áèëèêëÿð ÿøéà ôîðìàñû

êÿñá åòìèðëÿð.

Ýþñòÿðèëÿí ñõåìäÿêè “ôàéäàëû ñÿìÿðÿíèí äÿéÿðè” äÿéÿðèí ÷åâðèëìèø ôîðìàñû

îëìàãëà èçàôè ÿìÿéèí éåíè òåõíîëîæè áèëèêëÿðèí èñòåùëàê÷ûñû îëàí ìöÿññèñÿëÿðèí ÿëàâÿ

ìÿíôÿÿòèíäÿ èôàäÿ îëóíìóø ùèññÿñè èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð.

Ñïåñèôèê ÿìòÿÿ êèìè òåõíîëîýèéàíûí íÿçÿðäÿí êå÷èðèëÿí õöñóñèééÿòëÿðè áó

ÿìòÿÿëÿðÿ ãèéìÿòëÿðèí ôîðìàëàøìàñû ãàíóíàóéüóíëóãëàðû öçðÿ àøàüûäàêû

íÿòèúÿëÿðÿ ýÿëìÿéÿ ÿñàñ éàðàäûð:

- òåõíîëîæè áèëèêëÿðèí ãèéìÿòëÿðè ìöâàôèã òåõíîëîýèéàíûí éàðàäûëìàñû öçðÿ

ÿìÿê õÿðúëÿðè èëÿ ìöÿééÿí åäèëìèð;

-òåõíîëîæè áèëèêëÿðèí ìöÿééÿí íþâöíöí ãèéìÿòëÿðèíèí ñîí ùÿää êÿìèééÿòè

ìÿ’ëóì òåõíîëîýèéàíûí ìöëêèééÿò÷èñè òÿðÿôèíäÿí îíóí èñòåùëàêû äþâðö (ÿëàâÿ

ìÿíôÿÿòèí àëûíìàñû àíûíäàí îíóí èòìÿñè àíûíà ãÿäÿð) ÿðçèíäÿ àëûíàí ÿëàâÿ

ìÿíôÿÿòèí ìÿáëÿüèíäÿí èáàðÿòäèð.

ETMX-in ñîí ùÿää ãèéìÿòè èëÿ ñàòûëìàñû ìöìêöíäöð, ÷öíêè áó ùàëäà îíóí

èñòåùëàê÷û ö÷öí ôàéäàëûëûüû èòèð. Îíà ýþðÿ äÿ òåõíîëîæè áèëèêëÿðèí ùÿãèãè ãèéìÿòè

éàëíûç áöòöí èñòåùëàê÷ûëàðûí ÿëäÿ åòäèéè ÿëàâÿ ìÿíôÿÿòèí áèð ùèññÿñèäèð. ßëàâÿ

ìÿíôÿÿòèí ìÿ’ëóì òåõíîëîýèéàíûí èñòåùëàê÷ûëàðû âÿ ìöëêèééÿò÷èëÿðè àðàñûíäà

áþëöíìÿñè ÷îõñàéëû àìèëëÿðäÿí àñûëûäûð âÿ ñîí íÿòèúÿäÿ éåíè òåõíîëîýèéà áàçàðûíäà

ðÿãàáÿò øÿðàèòè âÿ îíà îëàí òÿëÿá-òÿêëèô íèñáÿòëÿðè èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð.

Òåõíîëîýèéà èñòåùëàê÷ûëàðû âÿ îíóí ìöëêèééÿò÷èëÿðè àðàñûíäà ðÿãàáÿò

íÿòèúÿñèíäÿ ETMX-èí ùÿãèãè ãèéìÿòè ñîí ùÿää ãèéìÿòèíèí ùÿðÿêÿòèíäÿí èêèëè

àñûëûëûãäà îëóð. Ìöÿééÿí òåõíîëîýèéàíûí èñòåùëàê÷ûëàðûíûí ñàéûíûí àðòìàñû (ìÿ’ëóì

äÿðÿúÿéÿ ãÿäÿð) ñîí ùÿää ãèéìÿòèíè âÿ îíóíëà áÿðàáÿð òåõíîëîýèéàíûí ùÿãèãè

ãèéìÿòèíè éöêñÿëäèð. Îíà ýþðÿ äÿ òåõíîëîýèéàíûí ùÿãèãè ãèéìÿòèíè éöêñÿëäèð. Îíà

ýþðÿ äÿ òåõíîëîýèéà ìöëêèééÿò÷èñè (ÿýÿð þçö òåõíîëîýèéàäàí èñòåùñàë ìÿãñÿäëÿðè

ö÷öí èñòèôàäÿ åòìèðñÿ) òåõíîëîæè áèëèêëÿðèí ìöìêöí ãÿäÿð ÷îõëó ñàéäà

èñòåùëàê÷ûëàðà ñàòûëìàñûíäà ìàðàãëûäûð. Áóíëàðëà áÿðàáÿð èñòåùëàê÷ûëàðûí ñàéûíûí

114

àðòìàñû èëÿ ÿëàâÿ ìÿíôÿÿòèí ìÿáëÿüè äÿ (ìöÿééÿí ùÿääÿ ãÿäÿð) éöêñÿëèð, ëàêèí

áèð èñòåùëàê÷û ùåñàáû èëÿ îíóí êÿìèééÿòè àçàëûð âÿ ÿêñèíÿ, ÿýÿð ìÿ’ëóì

òåõíîëîýèéàäàí éàëíûç áèð èñòåùëàê÷û èñòèôàäÿ åäèðñÿ, òåõíîëîæè áèëèêëÿðèí ìÿúìó ñîí

ùÿää ãèéìÿòè íèñáè àçàëûð, îíëàðûí ñîí ùÿää ãèéìÿòè (ÿëàâÿ ìÿíôÿÿò) èñÿ áèð

èñòåùëàê÷û ùåñàáû èëÿ éöêñÿëèð.

Ýþñòÿðèëÿíëÿðÿ óéüóí îëàðàã ãåéä åäèëìÿëèäèð êè, ETMX-èí ìÿ’ëóì

íþâöíöí èñòåùëàê÷ûëàðûíûí ñàéû íÿ ãÿäÿð ÷îõäóðñà, îíëàð ùÿìèí òåõíîëîæè áèëèêëÿðèí,

ìöëêèééÿò÷èëÿðèíÿ ÿëàâÿ ýÿëèðäÿí áèð î ãÿäÿð àç ïàé âåðìÿéÿ ðàçûäûðëàð.

Òåõíîëîýèéàíûí ãèéìÿòèíèí îíóí ñîí ùÿää ãèéìÿòèíèí éöêñÿëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ

àðòìàñû òåõíîëîýèéà èñòåùëàê÷ûñûíûí ëàâÿ ìÿíôÿÿòèíäÿ îíóí ìöëêèéÿò÷èñèíèí ïàéûíûí

àçàëìàñû èëÿ ìöøàéèÿò îëóíóð.

Áóíäàí ÿëàâÿ, ìöÿééÿí ETMX-èí ñàéûíûí àðòìàñû èñòåùñàë øÿðàèòèíèí ãûñà

ìöääÿòäÿ áÿðàáÿðëÿøìÿñèíÿ, õÿðúëÿðèí íèâåëèðëÿøìÿñèíÿ (ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðèí

èíêèøàôûíûí êîíêðåò ìÿðùÿëÿñèíäÿ îíëàðûí èúòèìàè-çÿðóðè õÿðúëÿðÿ ÷åâðèëìÿñè) âÿ

ÿëàâÿ ìÿíôÿÿòèí éîõà ÷ûõìàñûíà ýÿòèðèá 3ûõàðûð.

Îíà ýþðÿ äÿ òåõíîëîýèéà ìöëêèééÿò÷èñèíèí òåõíîëîýèéàíûí èøëÿíèá

ùàçûðëàíìàñûíà ÷ÿêèëÿí õÿðúëÿðè ìöìêöí ãÿäÿð òåç ãàéòàðìàã âÿ ÿëàâÿ ìÿíôÿÿò

ÿëäÿ åòìÿê êèìè úÿùäëÿðèíÿ áàõìàéàðàã îíóí ñàòûø ñòðàòåýèéàñû òåõíîëîýèéàíûí

ãàðøû èñòèãàìÿòëÿðäÿ éàéûëìàñûíà òÿ’ñèð ýþñòÿðÿí çèääèééÿòëè àìèëëÿð ÷îõëóüóíóí

òÿ’ñèðè àëòûíäàäûð. Áóíóíëà ÿëàãÿäàð îëàðàã áåëÿ áèð íÿòèúÿ èëÿ áèðìÿ’íàëû øÿêèëäÿ

ðàçûëàøìàã îëìàç, ÷öíêè òåõíîëîýèéà ìÿ’íÿâè úÿùÿòäÿí êþùíÿëìÿäèêúÿ îíäàí

ìàêñèìóì èñòèôàäÿ åòìÿéÿ úàí àòìàã, ùàáåëÿ ñîí ìÿùñóë âàùèäèíÿ õöñóñè

ìÿñðÿôëÿðè àçàëòìàüà ÷àëûøìàã, òåõíîëîýèéà ñàùèáèíè îíó þç èñòåùñàëûíäà äàùà

ýåíèø èñòèôàäÿéÿ âÿ áóíà îõøàð ÿìòÿÿëÿðè äèýÿð èñòåùñàë÷ûëàðà ñàòìàüà ñþâã åäèð.

Àéðû-àéðû ùàëëàðäà ìàíå÷èëèê òþðÿäÿí àìèëëÿð òåõíîëîæè éàéûëìà àìèëëÿðè öçÿðèíäÿ

öñòöíëöê òÿøêèë åäèðëÿð êè, áó äà ìöàñèð òÿúðöáÿäÿ éåýàíÿ ùàë äåéèëäèð. Òåõíîëîýèéà

ìöëêèééÿò÷èñè òÿðÿôèíäÿí áó âÿ éà äèýÿð ñàòûø ñòðàòåýèéàñûíûí àïàðûëìàñûíûí ÿñàñ

ìå’éàðû òåõíîëîýèéàíûí ìÿ’íÿâè úÿùÿòäÿí êþùíÿëìÿäèéè âàõò ìöääÿòè ÿðçèíäÿ

ìàêñèìóì öìóìè ìÿíôÿÿò ÿëäÿ åäèëìÿñèíäÿí èáàðÿòäèð.

115

Áåëÿëèêëÿ, ETMX-èí ùÿãèãè ãèéìÿòè (Ð) îíëàðûí èñòåùëàê÷ûëàðûí ÿëàâÿ

ìÿíôÿÿò ïàéû áèð ÷îõ äÿéèøÿíëÿðäÿí áèðèíúè íþâáÿäÿ ìÿùñóë èñòåùñàëûíûí (ñàòûøûíûí)

ùÿúìèíäÿí (Q), éåíè òåõíîëîýèéàíûí òÿòáèãè èëÿ èñòåùñàë õÿðúëÿðèíÿ ãÿíàÿòèí

þë÷öñöíäÿí (Ñ) âÿ ìÿùñóë èñòåùñàëûíûí öìóìè ùÿúìèíäÿ éåíè òåõíîëîýèéàäàí

èñòèôàäÿ èëÿ èñòåùñàë ïàéûíäàí (L) àñûëûäûð.

PT = α . f(Q, ∆C, L)

áóðàäà α — ÿìñàëû 0-äàí 1-ÿ ãÿäÿð îëàí ùÿääëÿðäÿ äÿéèøèð.

f(Q, ∆C, L) ETMX èñòåùñàë÷ûëàðûíûí öìóìè ÿëàâÿ ìÿíôÿÿòèíè èôàäÿ åäèð. Áó

çàìàí òÿëÿá âÿ òÿêëèô íèñáÿòëÿðè α ÿìñàëûíûí êÿìèééÿòèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñèíèí

ùÿëëåäèúè àìèëè êèìè ÷ûõûø åäèð.

ETMX-èí ãèéìÿòëÿðè èíùèñàð ãèéìÿòëÿðèäèð, ÷öíêè áó âÿ éà äèýÿð èñòåùñàë

ñàùÿñèíäÿ ìöÿééÿí éåíèëèêëÿðèí àëûúûëàðûíûí ñàéû áèð ãàéäà îëàðàã áó éåíèëèêëÿðè

éàõóä îíëàðûí ÿâÿçåäèúèëÿðèíè òÿêëèô åäÿí ñàòûúûëàðûí ñàéûíäàí ÷îõ îëóð. ßýÿð

ñþùáÿò ïðèíñèïúÿ éåíè èõòèðàëàðäàí ýåäèðñÿ, îíäà áàçàðäà áèð éàõóä èêè áåëÿ

ìöëêèééÿò÷è îëóð.

Áó çàìàí òåõíîëîýèéàíûí òÿòáèãè õÿðúëÿðÿ íÿ ãÿäÿð éöêñÿê ãÿíàÿòè òÿ’ìèí

åäèðñÿ, îíóí àëòåðíàòèâ âàðèàíòëàðûíûí ñàòûúûëàðû àðàñûíäà ðÿãàáÿò áèð î ãÿäÿð çÿèôëÿ-

éèð.

Éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿíëÿðÿ ìöâàôèã îëàðàã ìöÿééÿí ETMX-èí èñòèôàäÿñèíäÿí

èñòåùëàê÷ûíûí ÿäÿ åòäèéè ÿëàâÿ ýÿëèð âÿ íÿ ãÿäÿð ÷îõ îëàðñà, ìÿ’ëóì òåõíîëîýèéàíûí

ñîí ùÿää ãèéìÿòè âÿ åëÿúÿ äÿ òåõíîëîýèéà ìöëêèééÿò÷èñèíÿ þäÿíèëÿí ÿëàâÿ

ìÿíôÿÿò ïàéû áèð î ãÿäÿð éöêñÿê îëóð. Òÿëÿá âÿ òÿêëèô íèñáÿòëÿðè ìÿúìó ÿëàâÿ

ýÿëèðèí òåõíîëîýèéà èñòåùëàê÷ûëàðû âÿ ETMX-èí ìöëêèééÿò÷èëÿðè àðàñûíäà áþëöíìÿñè

íèñáÿòëÿðèÿí ùÿëëåäèúè òÿ’ñèð ýþñòÿðèð.

ETMX-èí èíùèñàðëàøäûðûëìàñû äÿðÿúÿñèíèí àðòìàñû òÿëÿáëÿ ìöãàéèñÿäÿ

îíëàðûí òÿêëèôèíè àçàëäûð âÿ îíóí òÿ’ñèðè èëÿ ÿëàâÿ ýÿëèðèí òåõíîëîýèéà

116

ìöëêèééÿò÷èñèíèí õåéðèíÿ éåíèäÿí áþëöøäöðìÿñè áàø âåðèð êè, áó äà ìÿúìó ÿëàâÿ

ìÿíôÿÿòäÿ îíóí ïàéûíûí àðòìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, áó âÿ éà äèýÿð

èñòåùñàë ñàùÿñèíäÿ ùÿìèí ñàùÿíèí ìÿùñóëëàðû áàçàðûíûí ýåíèøëÿíìÿñè ùåñàáûíà

éåíèëèêëÿðÿ òÿëÿáèí éöêñÿëèøèíèí âÿ òÿêëèôèí äÿéèøìÿç ñÿâèééÿñèíÿ òåõíîëîæè áèëèê

èñòåùëàê÷ûëàðû áàçàðäà éöêñÿê ïàéûí ÿëäÿ åäèëìÿñè öçðÿ ðÿãàáÿò àïàðàðàã íÿ ãÿäÿð

êè, ÿëàâÿ ìÿíôÿÿòäÿ îíëàðûí ïàéûíûí ìöâàôèã íèñáè àçàëìàñû èñòåùñàë ùÿúìè âÿ

ìÿùñóë ñàòûøûíûí ýåíèøëÿíìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ îíóí ìöòëÿã êÿìèééÿòèíèí àðòìàñû èëÿ

ìöâàçèíÿòëÿøäèðèëèð (êîìïåíñàñèéà åäèëèð), ìöëêèééÿò÷èëÿðÿ éöêñÿëäèëìèø ÿëàâÿ

ìÿíôÿÿò ïàéû þäÿéèðëÿð.

ETMX-èí ãèéìÿòëÿðèíèí ìöùöì õöñóñèééÿòè îíäàí èáàðÿòäèð êè, î,

ìöëêèééÿò÷è ñàòûúûéà áèðäÿôÿëèê äåéèë, èñòåùëàê÷û òÿðÿôèíäÿí ÿëàâÿ ýÿëèð ÿëäÿ

åäèëìÿñèíÿ óéüóí îëàðàã þäíèëèð. Ìÿ’ëóì òåõíîëîýèéàíûí ãèéìÿòè ìöãàâèëÿíèí

ôÿàëèééÿòè äþâðö ÿðçèíäÿ èñòåùëàê÷ûëàðûí ýÿëèðëÿðèíäÿí èëëèê àéûðìàëàðäàí, éÿ’íè

ðîéàëòèäÿí éàðàíûð (ÿìÿëÿ ýÿëèð). ETMX-èí ãèéìÿòëÿðèíèí ðîéàëòè ôîðìàñûíäà ÷ûõûø

åòìÿñè îíóí èãòèñàäè ìàùèééÿòèíäÿí èðÿëè ýÿëèð. Òÿúðöáÿäÿ òåõíîëîýèéàíûí

ãèéìÿòèíèí îíóí òÿòáèãèíäÿí ÿëàâÿ ìÿíôÿÿò ÿëäÿ åäèëÿíÿäÿê áèðäÿôÿëèê þäÿìÿëÿð,

éÿ’íè ìöêàôàòëû þäÿìÿëÿð âàñèòÿñèëÿ þäÿíèëìÿñè ùàëëàðûíà äà òÿñàäöô îëóíóð. Ëàêèí

òåõíîëîýèéàíûí ãèéìÿòèíèí ìöêàôàòëû ìÿáëÿü øÿêëèíäÿ þäÿíèëìÿñè éàëíûç ðîéàëòèíèí

êàïèòàëëàøäûðûëìàñûíû, áàøãà ñþçëÿ ðîéàëòèíèí âàõòûíäàí ÿââÿë áèðäÿôÿëèê

þäÿíèëìÿñèíè þçöíäÿ èôàäÿ åäèð. Òåõíîëîýèéà èñòåùëàê÷ûñûíûí èëëèê ÿëàâÿ ìÿíôÿÿòè

Ìöêàôàòëû þäÿìÿíèí ÿñàñû îëàðàã ãàëûð.

Òåõíîëîýèéà èñòåùëàê÷ûñûíûí òåõíîëîæè áèëèê ñàòûúûëàðûíà ðîéàëòè þäÿäèéè âàõò

äþâðö áèð ãàéäà îëàðàã ìÿ’ëóì òåõíîëîýèéàäàí èñòèôàäÿíèí ôàêòèêè ÿëàâÿ ìÿíôÿÿò

ýÿòèðäèéè âàõò äþâðöíÿ íèñáÿòÿí àçäûð. Òåõíîëîýèéà èñòåùëàê÷ûëàðû ìÿ’ëóì

òåõíîëîýèéàíûí ÿëàâÿ ìÿíôÿÿò ýÿòèðäèéè äþâðö âÿ áó ìÿíôÿÿò êÿìèééÿòèíèí âàõò

öçðÿ íåúÿ äÿéèøÿúÿéèíè äÿãèã ãèéìÿòëÿíäèðìÿê èìêàíëàðûíà ìàëèê îëìàéàðàã

ðîéàëòèíèí þäÿíèëìÿñè ìöääÿòèíè ìàêñèìóì ãûñàëòìàüà ÷àëûøûðëàð. Áóíóíëà áÿðàáÿð

èñòåùñàëäà ÿñàñëû äÿéèøèêëèêëÿð íÿ ãÿäÿð ìöÿééÿí òåõíîëîýèéàíûí òÿòáèãèíè íÿçÿðäÿ

òóòóðñà, èñòåùëàê÷ûíûí óçóí ìöääÿò ÿðçèíäÿ ÿëàâÿ ìÿíôÿÿò ÿëäÿ åòìÿñè åùòèìàëû áèð

î ãÿäÿð éöêñÿê îëàúàãäûð âÿ áó ùàëäà îíëàð óçóí ìöääÿòëè ðîéàëòè þäÿìÿëÿðèíÿ

117

ðàçûëàøà áèëÿðëÿð. Áåëÿëèêëÿ, ETMX-èí èñòåùëàêû äþâðöíöí (ìöääÿòëèëèéèíèí) àðòìàñû

âÿ ÿëàâÿ ìÿíôÿÿòèí éöêñÿëìÿñè èëÿ ðîéàëòèíèí þäÿíèëìÿñè äþâðöíöí êÿìèééÿòè

ÿëàâÿ ìÿíôÿÿòèí àëûíìàñû äþâðöíöí ôàêòèêè êÿìèééÿòèíÿ äàùà äà éàõûíëàøûð. Áóíà

óéüóí îëàðàã þòöðöëÿí òåõíîëîýèéàíûí ãèéìÿòè äÿ éöêñÿëèð.

ETMX-èí ñàòûøû öçðÿ àéðû-àéðû ñþâäÿëÿøìÿëÿðèí ãèéìÿòëÿðèíèí òÿùëèëè õöñóñè

ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Áåëÿ ãèéìÿòëÿðèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè àäÿòÿí òåõíîëîýèéà

èñòåùëàê÷ûñûíûí îíóí ìöëêèééÿò÷èñèíèí õåéðèíÿ ùÿð èëëèê ìöìêöí àéûðìàëàðûí

êÿìèééÿòèíèí âÿ äþâðöíöí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñèíÿ ÿñàñëàíûð.

ETMX-ëÿ áåéíÿëõàëã òèúàðÿòäÿ ðîéàëòè äÿðÿúÿñèíèí ùåñàáëàíìàñû ÿñàñ âÿ

ìöðÿêêÿá ïðîáëåìëÿðäÿí áèðèäèð. Ùàêèì äöíéà áàçàðëàðûíäà âÿ ìèëëè áàçàðëàðäà

ðîéàëòè äÿðÿúÿëÿðè ùàããûíäà ñòàòèñòèê ìÿ’ëóìàòëàð ïðàêòèêè àîëàðàã éîõäóð (áàíê

ó÷îò äÿðÿúÿëÿðè, ñÿùìëÿðèí ìÿçÿííÿñèíèí äÿéèøìÿñè âÿ ñ. ùàããûíäà

ìÿ’ëóìàòëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã). Áó, èõðàúàò÷û ôèðìàëàð òÿðÿôèíäÿí áåëÿ äÿðÿúÿëÿð

ùàããûíäà îðòà áàçàð ìÿ’ëóìàòëàðûíäàí èñòèôàäÿíè ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ

÷ÿòèíëÿøäèðèð. Áèð íå÷ÿ ñàùÿ ö÷öí “ÿäàëÿòëè” ðîéàëòè ìÿêòÿáè ìþâúóääóð. Ýþñòÿðèëÿí

ìÿ’ëóìàòëàð òåõíîëîýèéà èäõàë÷ûëàðûíà âÿ èxðàúàò÷ûëàðûíà ðàçûëàøìàëàðäà ðîéàëòèíèí

þë÷öëÿðèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñèíèí äöçýöíëöéöíö éàëíûç òÿõìèíè ãèéìÿòëÿíäèðìÿéÿ

èìêàí âåðèð âÿ ìöàñèð äþâðäÿ òåõíîëîæè áèëèêëÿðèí ìöáàäèëÿñè àïàðûëàí ñôåðà âÿ

ñàùÿëÿðèí ÷îõøàõÿëèëèéèíè ÿùàòÿ åòìèð.

C7897: 1

Èãòèñàäèééàòûí áèð ñûðà ñàùÿëÿðè ö÷öí “ÿäàëÿòëè” ðîéàëòèÈãòèñàäèééàòûí áèð ñûðà ñàùÿëÿðè ö÷öí “ÿäàëÿòëè” ðîéàëòèÈãòèñàäèééàòûí áèð ñûðà ñàùÿëÿðè ö÷öí “ÿäàëÿòëè” ðîéàëòèÈãòèñàäèééàòûí áèð ñûðà ñàùÿëÿðè ö÷öí “ÿäàëÿòëè” ðîéàëòè

ñÿâèééÿñèíèí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè íöìóíÿñèñÿâèééÿñèíèí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè íöìóíÿñèñÿâèééÿñèíèí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè íöìóíÿñèñÿâèééÿñèíèí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè íöìóíÿñè

Ñàùÿ Ñþâäÿëÿøìÿëÿðèí íþâëÿðè Ðîéàëòè

äÿðÿúÿëÿðèíèí

äÿéèøìÿñè

ùÿääëÿðè, %

118

ßúçà÷ûëûã ñÿíàéåñè

Åëåêòðîíèêà, îïòèêà

Êèìéà ñÿíàéåñè

Íåôò-êèìéà ñÿíàéåñè

Êöòëÿâè òÿëÿáàò

èñòåùëàê ìàëëàðû

èñòåùñàëû

Àüàú å’ìàëû âÿ êà-

üûç-ñåëëöëîç ñÿíàéåñè

1) ìöñòÿñíà ëèñåíèéà

2)ãåéðè-ìöñòÿñíà

ëèñåíçèéà

1) ìöñòÿñíà ëèñåíçèéà

2)ãåéðè-ìöñòÿñíà

ëèñåíçèéà

ìöñòÿñíà ëèñåíçèéà

10—15

4—10

3—5

2—5

6-éà ãÿäÿð

0,1—1,0

2—3

6

Èíäè èñÿ ðîéàëòèíèí ùåñàáàò äÿðÿúÿëÿðèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñèíÿ áàõàã.

Ìÿ’ëóìäóð êè, äöíéà òÿúðöáÿñèíäÿ òåõíîëîýèéàíûí þòöðöëìÿñè öçðÿ ñþâäÿëÿøìÿëÿð

îíëàðûí áàçàñûíäà áàüëàíûëûð. Íÿ ãÿäÿð êè, ìöÿééÿí êîíêðåò òåõíîëîýèéàíûí

èñòèôàäÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð ôàêòèêè ÿëàâÿ ìÿíôÿÿò ùàããûíäà ìÿ’ëóìàòëàð êîììåðñèéà

ñèððèäèð âÿ îíóí êÿìèééÿòèíèí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñè, ùÿòòà òåõíîëîæè áèëèêëÿð

èñòåùëàê÷ûñûíûí þçöíÿ äÿ ÷ÿòèí îëóð, ðàçûëàøìàëàðäà ðîéàëòè äÿðÿúÿñè

ëèñåíçèéàëàøäûðûëàí ìÿùñóëóí õàëèñ ñàòûøû äÿéÿðèíäÿí, îíóí ìàéà äÿéÿðèíäÿí

öìóìè ìÿíôÿÿòèíäÿí ôàèçëÿ éàõóä áóðàõûëàí ìÿùñóë âàùèäè ùåñàáû èëÿ ïóë ìÿáëÿüè

øÿêëèíäÿ ìöÿééÿí åäèëèð. Äàùà ýåíèø òÿòáèã åäèëÿí ìåòîä ðîéàëòèíèí

ëèñåíçèéàëàøäûðûëàí ìÿùñóëóí ñàòûøû äÿéÿðèíäÿí ôàèçëÿ ùåñàáëàíìàñûäûð:

(1) 100⋅=S

RR

S

áóðàäà RS — õàëèñ ñàòûø äÿéÿðèíäÿí ôàèçëÿ ðîéàëòè äÿðÿúÿñè; R — ðîéàëòèíèí

èëëèê ìÿáëÿüè; S — äîëàéû âåðýèëÿðèí, éûüûì âÿ ðöñóìëàðûí ÷ûõûëìàñû èëÿ õàëèñ ñàòûøûí

èëëèê äÿéÿðè.

119

Ýþñòÿðèëÿíëÿðÿ óéüóí îëàðàã ìöãàâèëÿíèí ôÿàëèééÿòè äþâðöíäÿ (t1 + tn)

òåõíîëîýèéà ìöëêèééÿò÷èñèíÿ þäÿíèëÿí ðîéàëòèíèí öìóìè ìÿáëÿüè

(2) 11

ii t

n

i

S

t

n

i

TSRRR ∑∑

==

==

îëàúàãäûð.

Ãåéä åòìÿê çÿðóðèäèð êè, ðîéàëòè äÿðÿúÿñèíèí (RS) åéíè êÿìèééÿòëÿðèíÿ

ETMX èñòåùëàê÷ûñûíûí öìóìè ìÿíôÿÿòèíäÿ òàìàìèëÿ ìöõòÿëèô ðîéàëòè ìÿáëÿüè

óéüóí îëà áèëÿð âÿ ÿêñèíÿ, ñàòûø äÿéÿðèíäÿí ìöõòÿëèô ðîéàëòè äÿðÿúÿëÿðè öçðÿ

ìÿíôÿÿòäÿí åéíè ðîéàëòè þäÿìÿëÿðè âåðèëÿ áèëÿð. Áó çàìàí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðäÿ

òåõíîëîýèéà èñòåùëàê÷ûëàðûíäà ñàòûø äÿéÿðèíÿ ýþðÿ ìÿíôÿÿò íîðìàëàðûíäàêû ôÿðãëÿð

ÿñàñ ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð.

Yöêñÿê ðåíòàáåëëèéÿ ìàëèê èñòåùñàë ñàùÿëÿðèíäÿ òåõíîëîæè áèëèêëÿð

èñòåùëàê÷ûñûíûí ìÿíôÿÿòèíäÿí åéíè ïàéû àëìàã ö÷öí òåõíîëîýèéà ìöëêèééÿòèíÿ

àøàüû ìÿíôÿÿòëè ñàùÿëÿðÿ íèñáÿòÿí éöêñÿê ðîéàëòè äÿðÿúÿñèíè ìöÿééÿí åòìÿê

çÿðóðèäèð.

Ðîéàëòè äÿðÿúÿñè òåõíîëîýèéà ñàòûúûñûíûí áàçàðäà îíóí ðåàëëàøäûðûëìàñûíäàí

ÿëäÿ åòäèéè ðîéàëòè ìÿáëÿüèíèí éàõóä ãèéìÿòëÿðèí éàëíûç èêè àìèëèíäÿí áèðèäèð.

Èêèíúè àìèë ðîéàëòèíèí þäÿíèëìÿñè ìöääÿòè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Ñàòûúû áó ìöääÿòèí

ìàêñèìóì óçàäûëìàñûíäà ìàðàãëû îëñà äà èñòåùëàê÷ûëàðûí ÿëàâÿ ìÿíôÿÿò ÿëäÿ

åòìÿñè ìöääÿòèíè ìÿùäóäëàøäûðàí îáéåêòèâ àìèëëÿðè ó÷îòà àëìàüà ìÿúáóðäóð.

Ðîéàëòè äÿðÿúÿñèíèí äÿéèøìÿçëèéè èëÿ îíëàðûí þäÿíèëìÿñè ìöääÿòèíèí ìöÿééÿí

åäèëìèø ùÿääÿí àðòûã óçàäûëìàñû ÿëàâÿ ìÿíôÿÿòèí èñòåùëàê÷ûéà ãàëàí ùèññÿñèíèí

ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ àøàüû äöøìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Áåëÿ êè, áó ùàëäà ìþâúóä

òåõíîëîýèéàíûí éàõóä àëòåðíàòèâ òåõíîëîýèéàíûí ðÿãèá ôèðìàëàðûí ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ

éàéûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ÿëàâÿ ìÿíôÿÿòèí þçöíöí ìÿáëÿüè àçàëûð.

ßýÿð áó çàìàí ñàùÿíèí ìöÿññèñÿëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòèíäÿ ìÿíôÿÿò íîðìàñû

éåíè òåõíîëîýèéàíûí òÿòáèãè (ÿëàâÿ ìÿíôÿÿò ùÿúìèíèí àçàëìàñû) ùåñàáûíà

àðòìûøäûðñà, îíäà ðîéàëòè ìÿáëÿüè ÿëàâÿ ìÿíôÿÿòèí ùÿúìèíäÿí éöêñÿê îëà áèëÿð âÿ

120

íþâáÿòè þäÿìÿëÿð èñòåùëàê÷ûíûí ñÿðÿíúàìûíäà ãàëàí ìÿíôÿÿòè îðòà ñàùÿ

ñÿâèééÿñèíäÿí äÿ àøàüû ñàëà áèëÿð. Îíà ýþðÿ äÿ ðîéàëòè þäÿìÿëÿðèíèí ìöääÿòèíèí

ìöÿééÿí åäèëìÿñèíäÿ òåõíîëîýèéà èñòåùëàê÷ûñû îíó ñàáèò ÿëàâÿ ýÿëèðèí

ãàçàíûëìàñûíûí çÿìàíÿòâåðèúè ìöääÿòè èëÿ ìÿùäóäëàøäûðìàüà ÷àëûøûð. Òåõíîëîýèéà

ñàòûúûñûíûí ðàçûëûüû îëìàäûãäà èñòåùëàê÷û ðîéàëòè äÿðÿúÿñèíèí ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ

àøàüû ñàëûíìàñûíû òÿëÿá åäÿ áèëÿð.

ßýÿð àëûúûéà ìþâúóä òåõíîëîýèéàäàí èñòèôàäÿ öçðÿ ìöñòÿãèë ùöãóã âåðèëÿðñÿ

éàõóä î ïàòåíòëÿøäèðèëìèøäèðñÿ (áó, òåõíîëîýèéàíûí ðÿãèá ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ ñÿðáÿñò

éàéûëìàñûíà ìàíå îëóð), ðîéàëòèíèí þäÿíèëìÿñè ìöääÿòè íèñáÿòÿí ýåíèø îëàúàãäûð.

Ëàêèí áó øÿðàèòäÿ ìþâúóä ñôåðàäà àëòåðíàòèâ òåõíîëîýèéàëàð òÿðÿôèíäÿí ðÿãàáÿò

ãàëìàãäà äàâàì åäèð. Òÿúðöáÿäÿ ðîéàëòè þäÿìÿëÿðè ìöääÿòè 5 èëäÿí 10 èëÿäÿê

òÿøêèë åäèð. Äàùà óçóíìöääÿòëè äþâðëÿð ÿñàñÿí àëûúûéà ðÿãèáëÿðÿ íèñáÿòÿí áþéöê

öñòöíëöêëÿð âåðÿí, åëÿúÿ äÿ ìöñòÿñíà èñòèôàäÿ øÿðòèëÿ ïàòåíòëÿøäèðèëìèø èõòèðàëàðûí

ñàòûøû ö÷öí, ãûñàìöääÿòëè äþâðëÿð èñÿ òåõíîëîýèéà âÿ ìÿùñóë íþëÿðèíèí òåç-òåç

äÿéèøäèéè ñàùÿëÿð, ùÿì÷èíèí éàðäûì÷û ÿùÿìèééÿòëè òåõíîëîæè áèëèêëÿðèí ñàòûøû ö÷öí

õàðàêòåðèêäèð.

Ðîéàëòè äÿðÿúÿñèíèí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñè àéðû-àéðû àìèëëÿðèí òÿ’ñèð

äÿðÿúÿñèíèí ó÷îòóíà ÿñàñëàíûð. Áó àìèëëÿð òåõíîëîæè áèëèêëÿð èñòåùëàê÷ûñûíûí èëëèê

ÿëàâÿ ìÿíôÿÿòèíèí êÿìèééÿòèíè ôîðìàëàøäûðàí ÿñàñ àìèëëÿðÿ âÿ ÿëàâÿ ìÿíôÿÿòèí

ôàêòèêè êÿìèééÿòèíèí îíóí ùåñàáëàíìûø êÿìèééÿòèíäÿí êÿíàðëàøìàñûíû, ùÿì÷èíèí

òåõíîëîýèéà ìöëêèééÿò÷èñèíèí ñÿðÿíúàìûíäà ãàëàí ÿëàâÿ ìÿíôÿÿòèí õöñóñè ÷ÿêèñèíè

ìöÿééÿí åäÿí òÿñùèùåäèúè àìèëëÿðÿ áþëöíöð.

Éóõàðûäà äåéèëäéè êèìè éåíè ETMX-èí òÿòáèãèíäÿí ÿëàâÿ èëëèê ìÿíôÿÿò

òåõíîëîýèéà ìöëêèééÿò÷èñèíèí ïðèíñèïè å’òèáàðèëÿ ÿëäÿ åäÿ áèëÿúÿéè ðîéàëòèíèí èëëèê

êÿìèééÿòèíèí ñîí ùÿääèíäÿí èáàðÿòäèð. Ðîéàëòè þäÿìÿëÿðèíèí áöòöí äþâðöíäÿ (áó

äþâðöí éåíè òåõíîëîýèéàíûí òÿòáèãè ùåñàáûíà ÿëàâÿ ìÿíôÿÿò ÿëäÿ åòìÿñè äþâðöíÿ

áÿðàáÿð îëìàñû øÿðòèëÿ) ÿëàâÿ ìÿíôÿÿò ðîéàëòè ìÿáëÿüèíèí ñîí ùÿääèíè éàõóä

òåõíîëîæè áèëèêëÿðèí ñîí ùÿää ãèéìÿòëÿðèíè òÿøêèë åäèð.

121

Éåíè ETMX-in èñòåùëàê÷ûñûíûí èëëèê ÿëàâÿ ìÿíôÿÿòè, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë

êàïèòàë ìÿñðÿôëÿðèíÿ âÿ úàðè èñòèñìàð õÿðúëÿðèíÿ ãÿíàÿò êÿìèééÿòëÿðèíäÿí ÿìÿëÿ

ýÿëèð. Áåëÿ ãÿíàÿò éà ìþâúóä èñòåùñàë òåõíîëîýèéàñûíûí èêè âàðèàíòûíûí èñòåùñàë

ýþñòÿðèúèëÿðèíèí ìöãàéèñÿñè ÿñàñûíäà èëëèê ãÿíàÿòèí áèðáàøà ùåñàáëàíìàñû ìåòîäó

èëÿ, éà äà êàïèòàë ìÿñðÿôëÿðèíÿ âÿ úàðè õÿðúëÿðÿ ãÿíàÿòèí èëëÿð öçðÿ áþëöíìÿêëÿ úàðè

âàõò àíûíà ýÿòèðèëìÿñè âÿ îíóí ÿñàñûíäà ðàçûëàøìàíûí ôÿàëèééÿòè ìöääÿòèíäÿ îðòà

èëëèê ãÿíàÿòèí ùåñàáëàíìàñû ìåòîäó èëÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëèð.

Èíäè èñÿ òÿñùèùåäèúè àìèëëÿðèí âÿ îíëàðûí òÿ’ñèðèíèí ÿñàñ èñòèãàìÿòëÿðèíèí

òÿùëèëè öçÿðèíäÿ äàéàíàã. Áó àìèëëÿð ãðóïóíà ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, ðèñê (èñòåùñàë âÿ

êîììåðñèéà) äÿðÿúÿñè àìèëëÿðè, àëòåðíàòèâ òåõíîëîýèéàëàð òÿðÿôèíäÿí ðÿãàáÿò,

èñòåùñàëûíäà éåíè òåõíîëîýèéàíûí òÿòáèã åäèëäèéè ìÿùñóë áàçàðûíûí èíùèñàðëàøìàñû âÿ

äèýÿð àìèëëÿð àèä åäèëèð.

Èñòåùñàë ðèñêè ÿñàñÿí îíóíëà ÿëàãÿäàðäûð êè, òåõíîëîýèéà èñòåùñàë÷ûñû

òåõíîëîýèéàíûí òÿòáèãè çàìàíû íÿçÿðäÿ òóòóëìóø èñòåùñàë ýþñòÿðèúèëÿðèíè

ðåàëëàøäûðìàéà äà áèëÿð. Éåíè òåõíîëîýèéàíûí èøëÿíìÿñè âÿ êîììåðñèéà

ìÿíèìñÿíèëìÿñè äÿðÿúÿñè íÿ ãÿäÿð àøàüûäûðñà, áó åùòèìàë áèð î ãÿäÿð éöêñÿêäèð.

ßýÿð òåõíîëîýèéà àðòûã ñåðèéàëû èñòåùñàëà òÿòáèã åäèëìèøäèðñÿ, îíäà

òåõíîëîýèéà ñàòûúûñûíäà éàëíûç òåõíîëîýèéà èñòåùëàê÷ûñûíûí èøëÿäèéè ìöÿééÿí

øÿðàèòèí (èõòèñàñëû êàäðëàðûí ÷àòûøìàìàçëûüû, ãûø õàììàë âÿ ìàòåðèàëëàðûí

ýþíäÿðèëìÿñèíäÿ ôàñèëÿëÿð, ñïåñèôèê èãëèì øÿðàèòè âÿ ñ.) òÿ’ñèðè àëòûíäà ùÿìèí

òåõíîëîýèéàíûí ÷îõ ïèñ íÿòèúÿëÿð âåðÿúÿéè ðèñãè ãàëûð. ßýÿð òåõíîëîýèéàíûí

èøëÿíìÿñè äÿðÿúÿñè äàùà äà àøàüû ñÿâèééÿäÿäèðñÿ (ìÿñÿëÿí, òåõíîëîýèéà òÿúðöáè

èñòåùñàë ñÿâèééÿñèíäÿ òÿòáèã åäèëìèøäèð, éà äà éàëíûç áàçà âÿ òÿòáèãè òÿäãèãàò

íÿòèúÿëÿðè âàðäûð) áó ðèñê ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ éöêñÿëèð. Éåíè ETMX

ëàáîðàòîðèéà òÿäãèãàòëàðû éàõóä “öìóìè èäåéàëàð” ñÿâèééÿñèíäÿ ÿëäÿ îëóíäóãäà

ùÿìèí ðèñã äÿðÿúÿñè õöñóñèëÿ éöêñÿê îëóð. Áó ùàëäà àëûíìûø òåõíîëîýèéàíûí

êîììåðñèéà þòöðöëìÿñè ÿëàâÿ õÿðúëÿðÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðà áèëÿð, òåõíîëîýèéàíûí

àëûíìàñû âÿ îíóí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñûíûí éåêóí õÿðúëÿðèíèí ùÿääÿí àðòûã éöêñÿê

122

îëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ àëòåðíàòèâ âàðèàíòëàðûí (äàùà éöêñÿê èøëÿíìÿ äÿðÿúÿëè) ðÿãàáÿò

ãàáèëèééÿòè èñÿ õåéëè éöêñÿëÿ áèëÿð.

Áåëÿëèêëÿ, òåõíîëîýèéàíûí àëûíìàñûíûí ìÿãñÿäÿóéüóíëóüó àøàüûäàêû øÿðòèí

éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè èëÿ ìöÿééÿí îëóíóð.

, DaT

KKP −≤

áóðàäà PT — òåõíîëîýèéàíûí ãèéìÿòè; Ka — àëòåðíàòèâ âàðèàíòà ìèíèìóì

êàïèòàë ãîéóëóøëàðû; KD — òåõíîëîýèéà èñòåùëàê÷ûñûíûí îíóí êîììåðñèéà

þòöðöëìÿñèíÿ õÿðúëÿðè.

Ìþâúóä ãèéìÿòëÿíäèðìÿëÿðÿ ýþðÿ òåõíîëîýèéàíûí èøëÿíèá ãóðòàðìàñû

(òàìàìëàíìàñû) âÿ òÿòáèãè åùòèìàëû ùåñàáëàøìà ýþñòÿðèúèëÿðèíè òÿ’ìèí åòìÿêëÿ

ñåðèéàëû èñòåùñàëà òÿòáèã åäèëìèø òåõíîëîýèéàíûí þòöðöëìÿñè ùàëûíäà 1—2%-äÿí

ïðèíñèï å’òèáàðèëÿ ìÿãñÿäÿóéüóí ñàéûëàí òåõíîëîýèéà ö÷öí 40—50% àðàñûíäà

òÿðÿääöä åäèð. Òåõíîëîýèéàíûí ãèéìÿòè (PT) ðîéàëòèíèí þë÷öñö èëÿ ìöÿééÿí

îëóíäüóíà ýþðÿ (9.5) áÿðàáÿðñèçëèéè áåëÿ áèð íÿòèúÿ ÷ûõàðìàüà èìêàí âåðèð êè,

ðîéàëòèíèí êÿìèééÿòè òåõíîëîýèéàíûí êîììåðñèéà ìÿíèìñÿíèëìÿñè õÿðúëÿðèíèí

àðòûìûíà äöç ìöòÿíàñèá îëàðàã àçàëûð. Áåëÿëèêëÿ, åùòèìàë èñòåùñàë ðèñãèíèí àðòìàñû

òåõíîëîýèéàíûí ãèéìÿòèíè àøàüû ñàëûð.

Òÿúðöáÿäÿ ÿëàâÿ ìÿíôÿÿòèí ùåñàáëàøìà êÿìèééÿòè ýþñòÿðèëÿí (ìöìêöí)

åùòèìàëà (ùåñàáëàøìà ìÿíôÿÿòèíèí 1%-äÿí 50%-ÿ ãÿäÿðè ÷ûõûëûð) ìöòÿíàñèá

îëìàãëà èñòåùñàë ðèñãèíèí äÿðÿúÿñèíÿ ýþðÿ òÿñùèù åäèëèð. Ðèñã äÿðÿúÿñèíèí êîíêðåò

êÿìèééÿòè éàëíûç ùÿð áèð àéðûúà ùàëäà áöòöí òÿ’ñèð åäÿí øÿðàèòèí ó÷îòó èëÿ

ìöÿééÿíëÿøäèðèëÿ áëÿð.

Êîììåðñèéà ðèñãèíèí òÿ’ñèðè äÿ áóíà îõøàð îëìàãëà îíóíëà èôàäÿ åäèëèð êè,

òåõíîëîýèéà àëûúûñûíûí áöòöí èñòåùñàë åäèëìèø ìÿùñóëóíóí ðåàëëàøäûðûëìàñûíà

çÿìàíÿò éîõäóð âÿ áåëÿëèêëÿ, ÿëàâÿ ìÿíôÿÿòèí ùåñàáëàíìûø ìÿáëÿüèíè ÿëäÿ

åòìÿéÿ äÿ áèëÿð. Áó ùàëäà òåõíîëîýèéà ñàòûúûñû âÿ àëûúû ìöìêöí ðèñã äÿðÿúÿëÿðèíè

ãèéìÿòëÿíäèðìÿêëÿ ÿëàâÿ ìÿíôÿÿòèí ýþçëÿíèëÿí êÿìèééÿòèíÿ äöçÿëèøëÿð åäèðëÿð.

Áåëÿ äöçÿëèøëÿð àäÿòÿí ôàêòèêè êÿìèééÿòëÿðèíè íÿçÿðäÿ òóòóëàí êÿìèééÿòëÿðäÿí

123

êÿíàðëàøìàñû åùòèìàëûíûí ùåñàáëàíìàñûíà ÿñàñëàíûð âÿ ùÿìèí åùòèìàëà ìöòÿíàñèá

îëàðàã ìöÿééÿíëÿøäèðèëèðëÿð.

Êîììåðñèéà ðèñãè äÿðÿúÿñèíèí òàì ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè èñòåùñàë åäèëÿí

ìÿùñóëà îëàí òÿëÿáèí ïåðñïåêòèâèíè, õàììàë, ìàòåðèàë âÿ èø÷è ãöâÿñèíèí

ãèéìÿòëÿðèíèí àðòìàñû ñöð’ÿòèíè, áàçàðûí èñòåùñàë÷ûëàð àðàñûíäà áþëýöñö ãóðóëóøóíó,

ìÿùñóëóí ìÿ’íÿâè êþùíÿëìÿñè ñöð’ÿòèíè âÿ äèýÿð ýþñòÿðèúèëÿðè àøêàð åòìÿê

ìÿãñÿäèëÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí áàçàðûí êîìïëåêñ êîíéóêòóð òÿäãèãàòëàðûíûí

àïàðûëìàñûíû òÿëÿá åäèð.

Áåéíÿëõàëã òåõíîëîýèéà áàçàðûíûí ýåíèøëÿíìÿñè øÿðàèòèíäÿ òåõíèêè áèëèêëÿðèí

âÿ èøëÿìÿëÿðèí àëòåðíàòèâ íþâëÿðè òÿðÿôèíäÿí ðÿãàáÿòèí êÿñêèíëÿøìÿñè ãèéìÿòëÿðÿ

òÿ’ñèð åäÿí ìöùöì àìèë êèìè ÷ûõûø åäèð.

Òåõíîëîýèéàíûí àëòåðíàòèâ âàðèàíòëàðûíû òÿêëèô åäÿí òåõíîëîýèéà ñàòûúûëàðûíûí

âÿ ùÿìèí òåõíîëîýèéàäàí èñòèôàäÿ åäÿí, ùÿì÷èíèí ýÿëÿúÿêäÿ äÿ èñòèôàäÿ åäÿúÿê

òåõíîëîæè áèëèêëÿð èñòåùëàê÷ûëàðûííû ñàéû íÿ ãÿäÿð ÷îõäóðñà, èñòåùëàê÷ûëàðûí ÿëàâÿ

ìÿíôÿÿòè áèð î ãÿäÿð àç îëìàãëà, ñöð’ÿòëÿ àçàëàúàãäûð âÿ ÿêñèíÿ, ðÿãàáÿòèí

àçàëìàñû çàìàíû ÿëàâÿ ìÿíôÿÿò àðòûð.

Èñòåùëàê÷û éàëíûç áàçàðäà òåõíîëîýèéàäàí èñòèôàäÿ öçðÿ ìöñòÿñíà ùöãóãà

ìàëèê îëàðñà, óçóíìöääÿòëè äþâð ÿðçèíäÿ ÿëàâÿ ìÿíôÿÿòèí èëêèí ñÿâèééÿñèíè

ñàõëàìàã èìêàíûíà ìàëèêäèð. Áàçàðäà ðÿãèáëÿðëÿ ìöãàéèñÿäÿ éàõóä äàùà éàõøû

òåõíîëîýèéà ÷ûõàðìàã ãàáèëèééÿòè îëàí áèð íå÷ÿ ñàòûúûíûí îëìàñû çàìàíû âÿ éà

ïàòåíòëÿðëÿ ìöäàôèÿ îëóíìàìûø òåõíîëîæè ãÿðàð âÿ èøëÿìÿëÿðèí õöñóñè ÷ÿêèñè

àðòìàñû çàìàíû àëûúûëàðûí ÿëàâÿ ìÿíôÿÿòèíèí ñöð’ÿòëÿ àøàüû äöøìÿñè åùòèìàëû

éöêñÿëèð âÿ íÿòèúÿäÿ òåõíîëîýèéàíûí ãèéìÿòè àøàüû äöøöð. Áóíóíëà ÿëàãÿäàð

áåéíÿëõàëã òÿúðöáÿäÿ ETMX-èí ìöñòÿñíà èñòèôàäÿ ùöãóãó (ìöñòÿñíà ëèñåíçèéà)

èëÿ ñàòûøû çàìàíû àäÿòÿí ðîéàëòèíèí áàçà êÿìèééÿòèíÿ 25%-äÿí 50%-ÿ ãÿäÿð

ÿëàâÿëÿð ìöÿééÿí åäèëèð.

Àëòåðíàòèâ òåõíîëîýèéàëàð òÿðÿôèíäÿí ýþñòÿðèëÿí ðÿãàáÿò éåíè òåõíîëîýèéàíûí

òÿòáèã åäèëäèéè èñòåùñàë ìÿùñóëëàðû áàçàðûíûí èíùèñàðëàøìàñû ñÿâèééÿñè èëÿ ñõ

124

ãàðøûëûãëû àñûëûëûãäàäûð. ßýÿð ïîòåíñèàë èñòåùëàê÷û áàçàðäà èíùèñàð÷û êèìè ÷ûõûø åäèðñÿ,

îíäà áó ôàêòèêè ðîéàëòè äÿðÿúÿñèíèí ùåñàáëàíìûø ðîéàëòè äÿðÿúÿñè èëÿ ìöãàéèñÿäÿ

àøàüû äöøìÿñè àìèëè îëà áèëÿð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí òåõíîëîýèéà èñòåùëàê÷ûñûíûí ìöÿééÿí

íþâ ìÿùñóë èñòåùñàëûíäà èíùèñàð÷ûëûüû ðÿãàáÿòèí òÿ’ñèðè àëòûíäà ÿëàâÿ ìÿíôÿÿòèí

àøàüû äöøìÿñèíè äàéàíäûðàí âÿ îíóí ñàòûúûëàðûí õåéðèíÿ áþëýöñöíö àðàäàí ãàëäûðàí

àìèë êèìè ýþñòÿðèëÿ áèëÿð. Òåõíîëîýèéàíûí ãèéìÿòèíÿ áó âÿ éà äèýÿð èñòèãàìÿòëÿðäÿ

òÿ’ñèð ýþñòÿðÿí äèýÿð øÿðòëÿð äÿ ìþúóääóð. Îíëàð àðàñûíäà èëê íþâáÿäÿ ìöÿééÿí

òåõíîëîæè áèëèê íþâöíÿ òÿëÿáèí ñÿâèééÿñè âÿ îíóí àçàëìàñû ïåðñïåêòèâèíèí ãåéä

åäèëìÿñè çÿðóðèäèð. ßëàâÿ ìÿíôÿÿòèí éöêñÿê ùÿúìè òåõíîëîýèéàíûí áàçàðäà

ìþâúóä îëàí àëòåðíàòèâ íþâëÿðëÿ ìöãàéèñÿäÿ òÿòáèãèíÿ íÿ ãÿäÿð ýåíèø èìêàíëàð

éàðàäûðñà òÿëÿá äÿ áèð î ãÿäÿð éöêñÿê îëàúàãäûð âÿ ÿêñèíÿ, èñòåùëàê÷û ö÷öí

ìöãàéèñÿëè ôàéäàëûëûã íÿ ãÿäÿð àøàüûäûðñà, íèñáè òÿëÿá âÿ þç íþâáÿñèíäÿ

òåõíîëîýèéà ñàòûúûñûíûí ÿëàâÿ ìÿíôÿÿòäÿ ïàéû äà áèð î ãÿäÿð àøàüû îëàúàãäûð.

Òÿëÿá ñÿâèééÿñèíÿ ïîòåíñèàë àëûúûíûí åëìè-òåõíèêè áàçàñû, éÿ’íè îíóí õöñóñè

òÿäãèãàòëàð àïàðìàñûíûí ïðèíñèïàë èìêàíëàðû äà ìöùöì òÿ’ñèð ýþñòÿðèð. Áó àìèë

õöñóñè òÿäãèãàòëàðûí àïàðûëìàñû ðåàë àëòåðíàòèâ òÿøêèë åäÿí çàìàí ùåñàáëàøìà

òÿúðöáÿñèíäÿ ó÷îòà àëûíûð. ßýÿð àëûúûíûí õöñóñè åëìè-èñòåùñàë áàçàñûíäà éåíè

òåõíîëîýèéàíûí èøëÿíìÿñè âÿ òÿòáèãè éöêñÿê ùÿúìäÿ ÿñàñëû âÿñàèò ãîéóëóøëàðû èëÿ

ÿëàãÿäàðäûðñà âÿ éàõóä áàçà âÿ òÿòáèãè òÿäãèãàòëàðû óçóíìöääÿòëè, èñòåùñàë ðèñãè èëÿ

øÿðòëÿíèðñÿ, îíäà õöñóñè åëìè-òÿäãèãàò, êîíñòðóêòîð èøëÿðèíèí àïàðûëìàñû èìêàíëàðû

úèääè äèããÿò êÿñá åòìèð âÿ éà íÿçÿðÿ àëûíìûð.

Áàçàð êîíéóêòóðàñûíûí äÿéèøìÿñè ìåéëëÿðè âÿ îíëàðûí éåíè òåõíîëîæè

èøëÿìÿëÿðèí èñòåùëàê÷ûëàðû òÿðÿôèíäÿí èñòåùñàë åäèëÿí ìÿùñóëëàðûí ñàòûøû

ïåðñïåêòèâèíÿ òÿ’ñèðè ÿëàâÿ ìÿíôÿÿòèí áþëýöñöíäÿ þçöíö ãàáàðûã øÿêèëäÿ áöðóçÿ

âåðèð. Áó çàìàí òåõíîëîýèéà ñàòûúûñûíûí ÿëàâÿ ìÿíôÿÿòäÿ ïîòåíñèàë ïàéû äèýÿð

øÿðòëÿð ñàáèò ãàëìàãëà ìÿùñóëà îëàí áàçàð òÿëÿáèíèí ýþçëÿíèëÿí äÿéèøèêëèêëÿðèíÿ

äöç ìöòÿíàñèá îëóð.

Òÿúðöáÿäÿ åëÿ ùàëëàðà òÿñàäöô åäèëèð êè, òÿêëèô åäèëÿí ETMX èñòåùëàê÷ûëàðûí

õöñóñè ìàðàãëàðûíûí ïðåäìåòèíÿ ÷åâðèëèðëÿð. Áåéíÿëõàëã áàçàðëàðäà áó èëê íþâáÿäÿ

125

äÿ éåíè òåõíîëîýèéàäàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ðÿãàáÿò ãàáèëèééÿòëè ìÿùñóë èñòåùñàëû

ùåñàáûíà ðÿãèáëÿðèí ñûõûøäûðûëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Áóíäàí áàøãà, ìöàñèð õàììàë

âÿ åíåðæè áþùðàíëàðû øÿðàèòèíäÿ åíåðæèéÿ ãÿíàÿò÷èë òåõíîëîýèéàíûí, éàõóä ãûò

õàììàë âÿ ìàòåðèàë íþâëÿðèíèí îíëàðûí äàùà ÿëâåðèøëè âÿ éà ñèôàðèøñèëÿðäÿ êèôàéÿò

ãÿäÿð ìèãäàðäà îëàí íþâëÿðè èëÿ ÿâÿç åäèëìÿñèíè øÿðòëÿíäèðÿí òåõíîëîýèéàíûí

òÿòáèãè äÿ èñòåùëàê÷ûëàðûí õöñóñè ìàðàãëàðû èëÿ áàüëû àìèëëÿðäÿíäèð. Íÿùàéÿò, áó

àìèëëÿð ãðóïóíà ñàòûúûëàðûí ðàçûëàøìàñûíûí ôààëèééÿòè äþâðöíäÿ òåõíîëîýèéàäà

åäèëÿúÿê éåíèëèêëÿð âÿ äÿéèøèêëÿð, öìóìèééÿòëÿ áöòöí òÿêìèëëÿøäèðìÿëÿð ùàããûíäà

ìÿ’ëóìàò âÿ ñÿíÿäëÿøìÿëÿðèí àëûúûëàðà þòöðìÿñè ùàçûðëûüû äà àèä åäèëÿ áèëÿð. ßýÿð

áåëÿ ìîäåðíëÿøäèðìÿíèí ïîòåíñèàë ÿùÿìèééÿòëèëèéè êèôàéÿò ãÿäÿð éöêñÿêäèðñÿ,

îíäà áó ìÿúìó òÿëÿáèí ÿëâåðèøñèç ïåðñïåêòèâè äþâðöíäÿ äÿ ÿëàâÿ ìÿíôÿÿòèí

ñàòûúûíûí õéåðèíÿ éåíèäÿí áþëöøäöðöëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëà áèëÿð.

Òÿúðöáÿäÿ ETMX-èí ãèéìÿòëÿðèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè êèôàéÿò ãÿäÿð

ÿìÿêòóòóìëó ïðîñåñ îëìàãëà ìöòÿõÿññèëÿðèí éöêñÿê èõòèñàñëûëûüûíû âÿ èëêèí

ìàòåðèàëëàðûí ëàçûìè ãàéäàäà òîïëàøìàñûíû òÿëÿá åäèð. Çÿðóðè ìÿ’ëóìàòëàðûí

ùàçûðëàíìàñû ö÷öí àäÿòÿí ýåíèø êîíéóêòóðà òÿäãèãàòëàðû àïàðûëûð, òåõíîëîýèéà

èñòåùñàë åäÿí ñàùÿëÿðèí òåõíèêè âÿçèééÿòè âÿ èíêèøàôû òÿùëèë åäèëèð. Áóíóíëà áÿðàáÿð

áÿ’çè ùàëëàðäà áèð ñûðà çÿðóðè èëêèí ìàòåðèàëëàðûí îëìàñû øÿðàèòèíäÿ òåõíîëîýèéàíûí

ãèéìÿòèíèí (ðîéàëòè äÿðúÿñèíèí éàõóä ìöêàôàòëû ìÿáëÿüèí) ìöÿééÿí åäèëìÿñè

ìöääÿòèíèí êèôàéÿò ãÿäÿð àçàëäûëìàñû çÿðóðÿòè éàðàíûð.

Áó ìÿãñÿäëÿ áåéíÿëõàëã òåõíîëîýèéà òèúàðÿòèíäÿ ãèéìÿòëÿíäèðìÿíèí

éàõøûëàøäûðûëìûø ìåòîäëàðûíäàí àç èñòèôàäÿ îëóíìóð. Îíëàðûí ìàùèééÿòè ðîéàëòè

äÿðÿúÿñèíèí èñòåùëàê÷ûëàðûí ñàùÿëÿð öçðÿ öìóìè ýÿëèðëÿðèíäÿ ðîéàëòè ïàéûíûí äàùà

ýåíèø éàéûëìûø êÿìèééÿòèíèí åìïèðèê ìöøàùèäÿñè, èëëèê ñàòûøûí äÿéÿðèíäÿ éàõóä

èíâåñòèñèéàëàðäà öìóìè ìÿíôÿÿò íîðìàñû âÿ èíâåñòèñèéàëàðûí êÿìèééÿòèíèí èëëèê

ñàòûøûí äÿéÿðèíÿ îëàí íèñáÿòëÿðè ùàããûíäà ìÿ’ëóìàòëàðûí áàçàñûíäà ìöÿééÿí

åäèëìÿñèíäÿí àñûëûäûð.

Ìöàñèð øÿðàèòäÿ ðîéàëòè äÿðÿúÿñè àäÿòÿí 2—10% àðàñûíäà òÿðÿääöä åäèð. 3–

5%-ÿ áÿðàáÿð ðîéàëòè äÿðÿúÿëÿðèíÿ äàùà ÷îõ òÿñàäöô îëóíóð. Ãåéä åäèëäèéè êèìè,

126

ðåàë ðîéàëòè äÿðÿúÿñèíèí þë÷öñö áàçàðäà êîíéóêòóðàäàí, òÿëÿá âÿ òÿêëèô

íèñáÿòëÿðèíäÿí àñûëûäûð. Íÿçÿðè áàõûìäàí òÿëÿá âÿ òÿêëèôèí áÿðàáÿðëèéè çàìàíû

ÿëàâÿ ìÿíôÿÿò òåõíîëîýèéà ñàòûúûñû âÿ àëûúûñû àðàñûíäà áÿðàáÿð íèáÿòëÿðëÿ áþëöíöð.

Õàðèúè òÿúðöáÿäÿ α = 0,5 îëàí ùàëäà ðîéàëòè ìÿáëÿüèíÿ “ÿäàëÿòëè êÿìèééÿò” êèìè

áàõûëûð âÿ α ïàðàìåòðèíèí äÿãèã ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ö÷öí ÿëàâÿ ìÿ’ëóìàòëàðûí

îëìàäûüû ùàëëàðäà ùÿìèí êÿìèééÿòèí ðåàë ðîéàëòè äÿðÿúÿñèíèí ùåñàáëàíìàñûíäà

èòèôàäÿ åäèëèð.

Tåõíîëîýèéà èñòåùëàê÷ûñû òÿðÿôèíäÿí õöñóñè åëìè-òÿäãèãàò âÿ òÿúðöáè-

êîíñòðóêòîð èøëÿðèíèí àïàðûëìàñû ðåàë àëòåðíàòèâ òÿøêèë åäèð. Òÿáèèäèð êè, ETMX

àëìàçäàí ÿââÿë ïîòåíñèàë èñòåùëàê÷û îíëàðûí òÿòáèãè èëÿ ÿëàãÿäàð áöòöí õÿðúëÿðè

ìöÿééÿí åäèð âÿ þç õöñóñè èìêàíëàðûíû ãèéìÿòëÿíäèðèð. Èñòåùëàê÷ûëàðûí ETMX-èí

àëûíìàñûíäàí ÿëàâÿ ìÿíôÿÿÿòè þç õöñóñè èøëÿìÿëÿðèíèí òÿòáèãè ùåñàáûíà òÿ’ìèí

åäèëÿí ÿëàâÿ ìÿíôÿÿòè èëÿ ìöãàéèñÿäÿ íÿ ãÿäÿð ÷îõ îëàðñà, òåõíîëîýèéà áàçàðûíäà

îíà îëàí òÿëÿá áèð î ãÿäÿð éöêñÿê îëàð.

Èãòèñàäèééàòûí åëìòóòóìëó ñàùÿëÿðèíäÿ åëìè-òÿäãèãàò âÿ òÿúðöáè-êîíñòðóêòîð

èøëÿðèíèí ñàòûøûí ìÿúìó ùÿúìèíäÿ éöêñÿê õöñóñè ÷ÿêèéÿ (ïàéà) ìàëèê îîëìàñû

èñòåùëàê÷ûëàð ö÷öí êèôàéÿò ãÿäÿð éöêñÿê ðîéàëòè àéûðìàëàðû éàðàäûð. Ìÿñÿëÿí, åëìè

èøëÿìÿëÿðèí âÿ òÿäãèòàòëàðûí ñàòûø äÿéÿðèíèí 10%-äÿí 15%-ÿ ãÿäÿð òÿøêèë åòäèéè

åëåêòðîí ñÿíàéåñèíäÿ 5%-ÿ áÿðàáÿð þë÷öäÿ ðîéàëòè äÿðÿúÿñè èëÿ ðàçûëàøìàëàð

îëäóãúà óüóðëó ùåñàá îëóíóð âÿ èñòåùñàë îëóíàí ìÿùñóëëàðûí ìöâÿôôÿãèééÿòëè

ñàòûøûíà úèääè çÿìàíÿò îëàí øÿðàèòäÿ ùÿòòà 7,5—10% þë÷öñöíäÿ ôàèç àéûðìàëàðû

(ðîéàëòè) òàì ìÿãáóë îëà áèëÿð. Åéíè çàìàíäà ýåíèø èñòåùëàê ìàëëàðû èñòåùñàë åäÿí

ñàùÿëÿðäÿ 5% þë÷öñöíäÿ àéðìàëàð áóðàäà ãàáàãúûë ìöÿññèñÿëÿðèí åëìè-òÿäãèòàò âÿ

òÿúðöáè-êîíñòðóêòîð èøëÿðèíÿ ñÿðô åòäèêëÿðè ìÿáëÿüäÿí ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ

éöêñÿê îëà áèëÿð.

Áåéíÿëõàëã òÿúðöáÿäÿ ðîéàëòèíèí áàçà êÿìèééÿòèíèí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèíäÿ

äöçÿëèøëÿðèí áöòþâ ñèñòåìè òÿòáèã åäèëèð. Áåëÿ êè, ïàòåíòëÿøäèðèëìÿìèø òåõíîëîæè

áèëèêëÿð ñàòûøûíäà ïàòåíòëÿøäèðèëìèø òåõíîëîýèéàéà íèñáÿòÿí ðîéàëòèíèí þë÷öñö îðòà

ùåñàáëà 20—30% àøàüû ñàëûíìàëûäûð (éÿ’íè òÿñùèùåäèúè ÿìñàë 0,8-ÿ, éà äà 0,7-éÿ

127

áÿðàáÿðäèð). ßìñàëëàð øêàëàñû èñòåùñàë ùÿúìèíèí ó÷îòó ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëèð.

Ìÿñÿëÿí, Àëìàíèéàäà ìÿùñóë èñòåùñàëû ùÿúìèíäÿí àñûëû îëàðàã ðîéàëòèíèí ñöðöøêÿí

øêàëàñû òÿòáèã îëóíóð.

Öìóìèééÿòëÿ, ðîéàëòèíèí ôàêòèêè êÿìèééÿòè î ãÿäÿð ÷îõñàéëû ùàëëàðûí òÿ’ñèðè

àëòûíäà ôîðìàëàøûð êè, ùåñàáëàìàëàðûí èñòÿíèëÿí íÿòèúÿëÿðè èëêèí õàðàêòåð êÿñá

åòìÿêëÿ éàëíûç òåõíîëîæè áèëèêëÿðèí íèñáè êîíêðåò ãèéìÿòëÿðè öçðÿ äàíûøûãëàðûí

áàçàñû êèìè ÷ûõûø åäèðëÿð.

Áåéíÿëõàëã òèúàðÿò òÿúðöáÿñèíäÿ òåõíîëîæè áèëèêëÿðèí þòöðöëìÿñè ùàããûíäà

ðàçûëàøìàëàð öçðÿ ùåñàáëàøìàëàðûí ìöõòÿëèô âàðèàíòëàðû ìþâúóääóð. Ùåñàáàëìà

ãàéäàëàðû áèðäÿôÿëèê ìöêàôàòëàðûí (ìöêàôàòëû ìÿáëÿü), éà áàøëàíüûú ùàããëàðûí âÿ

ôàèç àéûðìàëàðûíûí (ðîéàëòè), éà äà îíëàðûí ìèíèòìóì ñÿâèééÿñè ìöÿééÿí åäèëìÿêëÿ

éàëíûç ôàèç àéûðìàëàðûíûí þäÿíèëìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòà áèëÿð. Ëàêèí èñòÿíèëÿí ùàëäà

úàðè àéûðìàëàðûí þë÷öñöíöí ìöÿééÿí åäèëìÿñèíäÿ ìöêàôàòëû ìÿáëÿü áàçà êèì ÷ûõûø

åäèð. Áó, ðàçûëàøìàíûí ôÿàëèééÿòè äþâðöíäÿ òåõíîëîýèéà àëûúûñûíûí íÿçÿðäÿ òóòóëàí

ÿëàâÿ ìÿíôÿÿòäÿí ñàòûúûéà þäÿìÿéÿ ùàçûð îëäóüó ìÿáëÿüäèð. Ýþñòÿðèëÿíëÿð

ìöêàôàòëû þäÿìÿéÿ ìöÿééÿí âàõò äþâðöíäÿ úàðè àéûðìàëàðûí êàïèòàëëàøäûðûëìûø

äÿéÿðè êèìè áàõìàã èìêàíû éàðàäûð.

Ëàêèí ìöêàôàòëû þäÿìÿíèí þë÷öñöíöí ðàçûëàøìàíûí ôÿàëèééÿòè äþâðöíäÿ èëëèê

ðîéàëòè ìÿáëÿüëÿðèíèí ñàäÿ úÿáðè òîïëàíìàñû éîëó èëÿ ùåñàáëàíìàñû êîíêðåò âàõò

àíûíäà îíóí ôàêòèêè êÿìèééÿòèíÿ óéüóí îëìàéàúàãäûð. Þäÿìÿëÿð (ðîéàëòè) âàõò

öçðÿ áþëöøäöðöëöð, ðàçûëàøìàíûí êîíòðàýåíòëÿðè ö÷öí èñÿ þäÿìÿëÿð íÿ ãÿäÿð ÿââÿë

àïàðûëàðñà, ïóëóí ãèéìÿòëèëèéè äÿ áèð î ãÿäÿð éöêñÿê îëàúàãäûð (áàøãà ñþçëÿ,

íÿçÿðäÿ òóòóëóð êè, ïóëóí “äÿéÿðè” âàõò öçðÿ äÿéèøèð). Áó ôÿàëèééÿòÿ ýÿëèð ÿëäÿ

åäèëìÿñè ö÷öí ñÿðáÿñò âÿñàèòëÿðèí ÿëàâÿ èñòèôàäÿñè èìêàíëàðûíäàí èðÿëè ýÿëèð. Áåëÿ

êè, èñòåùñàë÷ûíûí íþãòåéè-íÿçÿðèíúÿ òèêèíòèíèí áàøëàíäûü ìöääÿòäÿí êàïèòàëûí

èíâåñòèñèéàëàøäûðûëìàñû çÿðóðèëèéè íÿ ãÿäÿð ýåú éàðàíàðñà, ìöÿññèñÿëÿðèí éåíèäÿí

ãóðóëìàñûíà éàõóä éåíè èñòåùñàë ýöúëÿðèíèí éàðàäûëìàñûíà êàïèòàë ãîéóëóøëàðûíûí

ùÿúìè áèð î ãÿäÿð àøàüû îëàúàãäûð. Åéíè çàìàíäà ðàíòéåíèí íþãòåéè-íÿçÿðèíúÿ

ìöÿééÿí ìÿáëÿüäÿ ïóë êîíêðåò âàõò âàõò ìöääÿòèíäÿ íÿ ãÿäÿð ÿââÿë áàíêà

128

ãîéóëìóøäóðñà áèð î ãÿäÿð ÿëàâÿ ýÿëèð ýÿòèðÿúÿêäèð. Îíà ýþðÿ äÿ ïðàêòèêè

ùåñàáëàìàëàðäà õÿðúëÿðèí âàõò öçðÿ òóòóøäóðóëìàñû ö÷öí ýþñòÿðèúèëÿðèí úàðè (éàõóä

áàçèñ) äþâðÿ ýÿòèðèëìÿñèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíóð. Áåéíÿëõàëã òÿúðöáÿäÿ áó ìåòîä âàõò

öçðÿ äèñêîíòëàøäûðìà àäûíû àëìûøäûð. Áó ìåòîä ðîéàëòè ôîðìàñûíäà úàðè þäÿìÿëÿðèí

ìöêàôàòëû þäÿìÿëÿðÿ ýÿòèðèëìÿñèíÿ âÿ ÿêñèíÿ, ìöêàôàòëû þäÿìÿ ÿñàñûíäà

ðàçûëàøìàíûí ôÿàëèééÿòèí áöòöí äþâðöíäÿ ðîéàëòèíèí îðòà ñÿâèééÿñèíèí

ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñèíÿ èìêàí éàðàäûð.

Åëìè-òÿäãèãàò âÿ òÿúðöáè-êîíñòðóêòîð èøëÿìÿëÿðèíèí íÿòèúÿëÿðè åëìè-òåõíèêè

ìÿùñóëëàð êèìè ÷ûõûø åäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ î, éöêñÿê éåíèëèê äÿðÿúÿñè âÿ

åëìèòóòóìëóëóüóí àäåêâàò ñÿâèééÿñè èëÿ ñå÷èëèð. Åëìè-òåõíèêè ìÿùñóëëàðûí ñèéàùûñû

êèôàéÿò ãÿäÿð ýåíèø âÿ ìöõòÿëèôäèð. Îíà íÿçÿðè âÿ òÿúðöáè áèëèêëÿð, åëìè-òÿäãèãàò

ïðîñåñèíèí íÿòèúÿëÿðè, éåíè òåõíèêà âÿ éàõóä òåõíîëîýèéàíûí èøëÿíìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ

ùàçûðëàíàí åëìè-òåõèêè ñÿíÿäëÿøìÿ, éåíè ÿìÿê àëÿòëÿðèíèí âÿ ìàòåðèàëëàðûí òÿúðöáè

íöìóíÿëÿðè àèääèð. Åëìè-òåõíèêè ìÿùñóëëàðûí òÿðêèáèíÿ ùÿì äÿ åëìè-òåõíèêè õèäìÿò

âÿ ìÿñëÿùÿòëÿð äÿ äàõèëäèð.

Äöíéàäà åëìè-òåõíèêè ìÿùñóëëàðà òÿëÿáàò äàèì àðòûð. Áåëÿ êè, î áèð òÿðÿôäÿí

ôÿàëèééÿòäÿ îëàí èñòåùñàëûí èíêèøàôû ìÿãñÿäèëÿ èãòèñàäè ñÿìÿðÿëèëèéèí âÿ òåõíèêè

ñÿâèééÿíèí àðòûðûëìàñûäûð, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ áóðàõûëàí ìÿùñóëëàðûí èñòåùñàëäà éåíè

éöêñÿêðÿãàáÿòëè ìÿùñóëëàðûí ãîéóëóøóíà úàâàá âåðìÿñèäèð. Åëìè-òåõíèêè

ìÿùñóëëàðûí éàðàäûëìàñû âÿ èøëÿíìÿñè ìöãàâèëÿëÿð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ àïàðûëìàñûíà

áàõìàéàðàã (áó ìöãàâèëÿëÿð èñòåùñàë÷û ìöÿññèñÿëÿð (ôèðìàëàð) âÿ åëìè òÿøêèëàòëàð

àðàñûíäà áàüëàíûëûð), ùÿòòà äþâëÿò ñèôàðèøè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ îëìàñûíà áàõìàéàðàã åëìè-

òåõíèêè ìÿùñóëóí äàùà ÷îõ ùÿúìè õàðèúè áàçàðà ýþíäÿðèëèð.

Åëìè-òåõíèêè ìÿùñóëëàðû þç õàðàêòåðèíÿ ýþðÿ âàùèä èñòåùñàë ìÿùñóëëàðûíà àèä

åòìÿê îëàð. Áóíà ýþðÿ äÿ îíóí ñàòûø áàçàðû õàëèñ èíùèñàðûí ÿëàìÿòëÿðèíÿ óéüóí

ýÿëèð, éÿ’íè ñàòûúûëàð ãèéìÿòÿ ÿùÿìèééÿòëè òÿ’ñèð ýþñòÿðèðëÿð.

Åëìè-òåõíèêè ìÿùñóëëàðûí éàðàäûëìàñû ïðîñåñè áèð íå÷ÿ ìÿðùÿëÿäÿí èáàðÿòäèð.

Èëêèí ìÿðùÿëÿ ÿñàñëû òÿäãèãàòäàí èáàðÿòäèð. Áó èøèí ìÿãñÿäè òÿáèÿò âÿ úÿìèééÿòèí

èíêèøàôû ãàíóíàóéüóíëóãëàðûíûí þéðÿíèëìÿñè âÿ îíäàí èñòèôàäÿíèí

129

éàõøûëàøäûðûëìàñûäûð. Þç íþâáÿñèíäÿ ÿñàñëû òÿäãèãàò íÿçÿðè âÿ àõòàðûø ñàùÿëÿðèíÿ

áþëöíöð.

Íÿçÿðè òÿäãèãàòûí íÿòèúÿñè êèìè åëìè êÿøôëÿð, éåíè àíëàéûøëàð âÿ òÿáèÿòäÿ áó

âÿ éà äèýÿð ïðîñåñëÿðèí òÿñÿââöðëÿðè, éåíè íÿçÿðèééÿëÿð ÷ûõûø åäèð.

Åëìè àõòàðûøëàðûí ìÿãñÿäè ìÿùñóë âÿ òåõíîëîýèéà éàðàäûëìàñûíûí éåíè

ïðèíñèïëÿðèíèí êÿøôè, ìàòåðèàëëàðûí âÿ îíëàðûí áèðëÿøìÿëÿðèíèí éåíè õàññÿëÿðèíèí

àëûíìàñû ïðèíñèïëÿðèíäÿí èáàðÿòäèð.

ßñàñëû òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñûíûí âÿ îíóí ìöñáÿò íÿòèúÿëÿð ÿëäÿ åòìÿñè

åùòèìàëû êèôàéÿò ãÿäÿð àøàüûäûð âÿ 2—5% ñÿâèééÿñèíäÿäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ èðè ÿñàñëû

òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû àíúàã äþâëÿò áöäúÿñèíäÿí ìàëèééÿëÿøìÿ øÿðàèòèíäÿ ìöìêöí

îëóð. Åëìè-òåõíèêè ìÿùñóëëàðûí éàðàäûëìàñûíûí èêèíúè ìÿðùÿëÿñè òÿòáèãè òÿäãèãàòäûð.

Þç ìÿãñÿäèíÿ ýþðÿ îíëàð êÿøôëÿðèí, ÿââÿëêè ïðîñåñëÿð âÿ ùàäèñÿëÿðèí

à÷ûãëàìàëàðûíûí ïðàêòèêè éîëëàðûíû àéäûíëàøäûðûðëàð. Ö÷öíúö ìÿðùÿëÿäÿ, éåêóí

ìÿðùÿëÿäÿ — òÿúðöáè-êîíñòðóêòîð èøëÿìÿëÿðè (ÒÊÈ) — éåíè ìÿùñóëëàðûí

êîíñòðóêñèéàëàøäûðûëìàñû, éåíè òåõíîëîýèéàëàðûí èøëÿíìÿñè, åëìè-òåõíèêè

ìÿùñóëëàðûí òÿúðöáè íöìóíÿëÿðèíèí ùàçûðëàíìàñû âÿ àïàðûëìûø òÿúðöáÿëÿðè ùåñàáà

àëìàãëà îíëàðûí èøëÿíìÿñè àïàðûëûð. Áöòöí áó èøëÿð ìöÿééÿí àðäûúûëëûãëà àïàðûëûð: èëê

ÿââÿë òåõíèêè òÿêëèôëÿð èøëÿíèëèð, ñîíðàäàí åñêèç ëàéèùÿëÿðè, òåõíèêè ëàùèéÿëÿð èøëÿíèëèð

âÿ íÿùàéÿò èø÷è ëàùèéÿ (èø÷è êîíñòðóêòîð ñÿíÿäëÿøìÿñè) âåðèëèð. Áóðàäà òÿúðöáè

íöìóíÿëÿðèí ñûíàãäàí ÷ûõàðûëìàñûíûí ó÷îòà àëûíìàñû èëÿ äöçÿëèøëÿð àïàðûëûð. Åëìè-

òåõíèêè ìÿùñóëëàðûí èøëÿíìÿñè ïðîñåñèíäÿ äàùà ÷îõ ñÿìÿðÿëè âàðèàíòëàðûí ñå÷èëìÿñè

ùàëëàðû îëóð. Áó äà îíëàðûí ìöãàéèñÿñèíè éàðàäûð. Ìöãàéèñÿ îëóíàí âàðèàíòëàðûí

óçëàøìàñû (òåõíîëîýèéà, àâàäàíëûã âÿ ñ.) èñòåùñàë îëóíàí ìÿùñóëëàðûí âÿ

õèäìÿòëÿðèí ùÿúìè èëÿ, èñòåùñàë ðåñóðñëàðûíà òàðèô âÿ ãèéìÿòëÿðèí ñÿâèééÿñè, âàõò

àìèëè èëÿ òÿ’ìèí îëóíóð.

Åëìè-òåõíèêè ìÿùñóëëàðûí âàðèàíòëàðûíûí ìöãàéèñÿëè òÿùëèëè èìêàí âåðèð êè,

îíëàðäàí ùÿð áèðèíèí ñÿìÿðÿëèëèê ñÿâèééÿñè ìöÿééÿí îëóíñóí. Áåëÿ èíôîðìàñèéà

òÿêúÿ ìÿñÿëÿíèí éåêóí ùÿëëè ö÷öí äåéèë, ùÿì äÿ åëìè-òåõíèêè ìÿùñóëóí áó âÿ éà

äèýÿð âàðèàíòûíûí òÿòáèãè ö÷öí âàúèáäèð. Ãèéìÿòëÿ èãòèñàäè ñÿìÿðÿ àðàñûíäà

130

áèëàâàñèòÿ àñûëûëûã âàðäûð: ñÿìÿðÿ íÿ ãÿäÿð éöêñÿêäèðñÿ, ãèéìÿò äÿ áèð î ãÿäÿð

éöêñÿê îëóð.

Öìóìè ýþðöíöøäÿ èãòèñàäè ñÿìÿðÿ ýÿëèð èëÿ, éÿ’íè éåíè ÿìÿê àëÿòèíèí âÿ éà

òåõíîëîýèéàñûíûí áöòöí íîðìàòèâ ìöääÿò öçðÿ èñòèôàäÿñèíäÿí àëûíàí íÿòèúÿ èëÿ

îíëàðûí ùàçûðëàíìàñûíà, èøëÿíìÿñèíÿ âÿ òÿòáèãèíÿ õÿðúëÿðèí ôÿðãèíäÿí èáàðÿòäèð.

Áöòöí ùåñàáëàìà èøëÿðè ùÿð èë àïàðûëìàãëà êå÷ÿí èëèí èãòèñàäè ñÿìÿðÿñèíè áàøëàìà

äþâðöíÿ ãÿäÿð ìöãàéèñÿ åäèëèð. Áåëÿ èëëèê íÿòèúÿ âÿ õÿðúëÿðèí âåðèëìÿñè àäÿòÿí

äèñêîíòëàøìà àäëàíûð. Àëûíìûø èãòèñàäè ñÿìÿðÿ ìÿáëÿüè — èíòåãðàë ñÿìÿðÿ (Ñèíò.)

àäëàíûð:

( ) ,0

t

T

t

taPS ⋅−=∑

=

tint. S

áóðàäà T — èííîâàñèéà äþâðö, èëëÿ; Pt — íÿòèúÿ (ýÿëèð) t èëèíäÿ; Çt — t

èëèíäÿ õÿðúëÿð; at — äèñêîíòëàøäûðìà ÿìñàëû

Äèñêîíòëàøäûðìà ÿìñàëû àøàüûäàêû äöñòóðëà ìöÿééÿí åäèëèð:

( )a

Et t=

+

1

1,

áóðàäà E — èëëèê ññóäà ôàèçè äÿðÿúÿñè ñÿâèééÿñèíäÿ ãÿáóë îëóíàí äèñêîíò

íîðìàñû (i).

Åëìè ìöÿññèñÿ âÿ ñèôàðèø÷è àðàñûíäà áàüëàíàí ìöãàâèëÿ àäÿòÿí åëìè-òåõíèêè

ìÿùñóëóí èøëÿíìÿñèíèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäèð. Ùÿìèí áó ìöãàâèëÿäÿ åëìè-òåõíèêè

ìÿùñóëóí ãèéìÿòè ãåéä îëóíóð. Ùÿìèí ãèéìÿò ñÿâèééÿñè ÿñàñûíäà äà åëìè èøëÿìÿ

àïàðûëûð. Ãèéìÿòèí ùåñàáëàíìàñû ìöãàâèëÿéÿ ÿëàâÿ îëóíàí õöñóñè ïðîòîêîëëà

ñÿíÿäëÿøäèðèëèð.

Ìöãàâèëÿ ãèéìÿòèíèí ÿñàñëàíäûðûëìàñûíû òÿðÿôëÿð ùÿð èêè òÿðÿô ö÷öí, ùÿì

èøëÿéÿí, ùÿì äÿ ñèôàðèø÷è ö÷öí èãòèñàäè ìÿíôÿÿòëèëèê ïðèíñèïèíäÿí àïàðûðëàð. Áó î

äåìÿêäèð êè, åëìè-òåõíèêè ìÿùñóëóí (Ãìöã.) ìöãàâèëÿ ãèéìÿòèíèí ìöÿééÿí

131

îëóíìàñû ìöÿééÿí ùÿää äàõèëèíäÿ àïàðûëûð. Î, àøàüû ùÿäëÿ ìÿùäóäëàøûð âÿ õÿðú

ìåòîäó èëÿ ìöÿééÿí îëóíóð:

Ãàù = Ìä + Ìä õ Ðìä.,

áóðàäà Ãàù — ãèéìÿòèí àøàüû ùÿääè; ÌÄ — åëìè-òåõíèêè ìÿùñóëóí ñôàðèø÷è

èëÿ ðàçûëàøäûðûëàí ìàéà äÿéÿðè; Ðìä — ðåíòàáåëëèëèê (ìàéà äÿéÿðèíÿ ýþðÿ)

Ãèéìÿòèí éóõàðû ùÿääè èñÿ èãòèñàäè ñÿìÿðÿëèëèéèí þë÷öëÿðè èëÿ áèëàâàñèòÿ

ÿëàãÿäàðäûð.

Ãéù = Ñèíò. õ (1 - Êç),

áóðàäà ÃÉù — ãèéìÿòèí éóõàðû ùÿääè; Êç — åëìè-òåõíèêè ìÿùñóëóí

èñòèôàäÿñè (âÿ éàõóä èñòåùñàëû) äþâðöíäÿ ñèôàðèø÷èéÿ ùåñàáëàíàí ðåíòàáåëëèëèê

ñÿâèééÿñèíèí ÿââÿëêè ñÿâèééÿñèíè òÿ’ìèí åäÿí èãòèñàäè ñÿìÿðÿëèëèéèí ïàéû.

Áó çàìàí âàúèáäèð êè, ÃÉù ùÿìèøÿ Ãàù -äàí ÷îõ îëñóí. ßêñ ùàëäà åëìè-

òåõíèêè ìÿùñóëó èãòèñàäè úÿùÿòäÿí ãåéðè-ñÿìÿðÿëè ùåñàá åòìÿê îëàð. Ìöãàâèëÿ

ãèéìÿòèíÿ (Ãìöã.) ýÿëäèêäÿ èñÿ î, áó øÿðàèòäÿ ðàçûëàøìà ìå’éàðû êèìè ÷ûõûø åäèð âÿ

îíóí þë÷öëÿðè èãòèñàäè ñÿìÿðÿíèí ìöãàâèëÿ ãèéìÿòèíÿ äàõèë îëàí ùèññÿñèíèí

þë÷öëÿðèíäÿí äàùà ÷îõ àñûëû îëóð.

Ãìöã. = ÃàÙ + Ñèíò. ,

áóðàäà Ãìöã. — åëìè-òåõíèêè ìÿùñóëóí ìöãàâèëÿ ãèéìÿòè ∆Ñèíò. þë÷öëÿðè

òÿðÿôëÿðèí (èøëÿéÿí âÿ ñèôàðèø÷è) ãàðøûëûãëû ðàçûëàøìàñû éîëó èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð. Íÿ

ãÿäÿð ∆Ñèíò.-èí Ñèíò.-äÿ ïàéû ÷îõäóðñà, î ãÿäÿð ãèéìÿò ùàçûðëàéàí òÿðÿô ö÷öí

ñÿðôÿëèäèð âÿ éàõóä ÿêñèíÿ: ∆Ñèíò.-èí Ñèíò.-äÿ ïàéû íÿ ãÿäÿð àøàüûäûðñà, ñèôàðèø÷èëÿð áèð

ãÿäÿð ÷îõ ýÿëèð ÿëäÿ åäèðëÿð.

132

Åëìè-òåõíèêè ìÿùñóë áàçàðû, õöñóñèëÿ äÿ áó ìÿùñóëóí áåéíÿëõàëã áàçàðû

ìàùèééÿòè å’òèáàðèëÿ, ëèñåíçèéàëàøäûðûëàí áàçàðäûð. Áó áàçàðäà ñàçèøëÿð ëèñåíçèéàëàð

öçðÿ àïàðûëûð. Ìþâúóä ùàëäà ëèñåíçèéà ñàòûúû âÿ àëûúû àðàñûíäà áàüëàíûëàí

ðàçûëàøìàäûð, ùàíñû êè, áèð òÿðÿôäÿí (ëèñåíçèéàëàð) äèýÿð òÿðÿôÿ (ëèñåíçèàòà) ìöÿééÿí

þäÿìÿëÿðëÿ éåíè ìÿùñóë èñòåùñàë åòìÿê ùöãóãó âåðèð âÿ éàõóä éåíè òåõíîëîæè

ïðîñåñäÿí èñòèôàäÿéÿ ùöãóã âåðìèø îëóð. Áóíóíëà äà ñàòûúûäà (ëèñåíçèàð) ÿøéàéà

ëèñåíçèéà ðàçûëàøìàñûíà ïàòåíò éàðàíûð. Ïàòåíò ñÿíÿäèíè ìöâàôèã äþâëÿò îðãàíëàðû

âåðèð. Áó ñÿíÿä ìöÿëëèôëèéè òÿñäèã åäèð âÿ îíóí ñàùèáèíÿ éàðàäûúûëûã ùöãóãó âåðèð.

Éÿ’íè ïàòåíò ñàùèáèíèí ðàçûëûüû îëìàäàí ùå÷ áèð êÿñ èõòèðàäàí èñòèôàäÿ åäÿ áèëìÿç.

Ëèñåíçèéàëàð ùÿì ïàòåíòëè, ùÿì äÿ ïàòåíòñèç îëà áèëÿð. Ïàòåíòëè ëèñåíçèéà ïàòåíòäÿí

èñòèôàäÿ ùöãóãóíó âåðìÿíè òÿ’ìèí åäèð, ëàêèí óéüóí îëàí íîó-õàó îëìàäàí.

Ïàòåíòñèç ëèñåíçèéàäà èñÿ ÿêñèíÿ íîó-õàóäàí èñòèôàäÿ ùöãóãó âåðèð, ëàêèí èõòèðàéà

ïàòåíòñèç èúàçÿ âåðìèð. Ïàòåíòñèç ëèñåíçèéàëàð àäÿòÿí èãòèñàäè ñóáéåêòëÿðèí

ÿìÿêäàøëûüûíûí èíâåñòèñèéà øÿðàèòèíäÿ òÿäáèã îëóíóð.

Ëèñåíçèéà ðàçûëàøìàëàðû èëÿ áÿðàáÿð áèð íå÷ÿ ïàòåíòèí êîìïëåêñ âåðèëìÿñè âÿ

îíëàðëà áàüëû íîó-õàóéà áàõûëà áèëÿð. Áó ùàëäà ëèñåíçèéà ðàçûëàøìàëàðû ìöùÿíäèñ-

ìÿñëÿùÿò õèäìÿòëÿðèíè äÿ èçàù åäèð.

Ëèñåíçèéàëàøäûðûëìûø òèúàðÿò øÿðàèòèíäÿ åëìè-òåõíèêè ìÿùñóëëàðûí ãèéìÿòè

ëèñåíçèéà ãèéìÿòè êèìè ÷ûõûø åäèð. Ôîðìàëàøìàñû õàðàêòåðèíÿ ýþðÿ áó äà ìöãàâèëÿ

ãèéìÿòèäèð, îíóí ñÿâèééÿñè äÿ èãòèñàäè ñÿìÿðÿíèí þë÷öëÿðèíäÿí áèëàâàñèòÿ àñûëûäûð.

Áó, åëìè-òåõíèêè ìÿùñóëóí îíóí äÿãèã èñòèôàäÿ áþëìÿñèíäÿ ñÿìÿðÿñèíè òÿ’ìèí

åäèð.

Òÿúðöáÿäÿ ëèñåíçèéà ãèéìÿòè äþâðö þäÿìÿ ôîðìàñûíäà, éÿ’íè ëèñåíçèéà

ðàçûëàøìàëàðûíûí áöòöí ôÿàëèééÿò ìöääÿòèíäÿ âÿ éàõóä åêñïåðò ãèéìÿòëÿíäèðìÿ

ÿñàñûíäà ÿââÿëúÿäÿí ìöÿééÿí îëóíìóø áèðäÿôÿëèê þäÿìÿ ôîðìàñûíäà ÷ûõûø åäèð.

Äþâðö þäÿìÿëÿðè àäÿòÿí ðîéàëòè, áèðäÿôÿëèê þäÿìÿ èñÿ ìöêàôàòëû þäÿìÿ àäëàíûð.

Ðîéàëòè äÿðÿúÿëÿðè ìöõòÿëèô ôîðìàëàðäà òÿãäèì îëóíà áèëÿð: ëèñåíçèéà öçðÿ

èñòåùñàë îëóíàí ìÿùñóëóí äÿéÿðèíäÿí ôàèçëÿ; ñàòûëàí ëèñåíçèéàëàøäûðûëàí ìÿùñóëóí

äÿéÿðèíäÿí ôàèçëÿ; ìÿùñóë âàùèäèíÿ ñàáèò äÿðÿúÿëÿðëÿ; ìÿùñóëóí ãèéìÿòèíäÿí

133

ôàèçëÿ, ëèñåíçèéàëàøäûðûëàí ìÿùñóëóí ñàòûøûíäàí ÿëäÿ îëóíàí ìÿíôÿÿòäÿí ôàèçëÿ;

ïàòåíòëÿøäèðèëÿí àâàäàíëûüûí ýöúöíöí ìöÿééÿí îëóíàí âàùèäèíäÿí ñàáèò

äÿðÿúÿëÿðëÿ; õàììàëûí ïàòåíòëÿøäèðèëìèø ãàéäàäà å’ìàëûíäàí àëûíàí ìÿùñóëóí ÷ÿêè

(âÿ éàõóä ùÿúìè) âàùèäèíäÿí äÿðÿúÿëÿðëÿ âÿ ñ.

Ëèñåíçèàòà äþâðè þäÿìÿëÿð ìöÿééÿí âàõò ìöääÿòëÿðèíäÿ ëèñåíçèéà

ðàçûëàøìàëàðûíäà ýþñòÿðèëäèéè êèìè (ìÿñÿëÿí, èë öçðÿ, ðöá öçðÿ, àé öçðÿ âÿ éàõóä

ìöÿééÿí îëóíìóø òàðèõ öçðÿ) àïàðûëûð. Ëèñåíçèàòûí àäÿòÿí ïàéû (ùÿì äþâðö, ùÿì

äÿ áèðäÿôÿëèê þäÿíèøëÿðäÿ) öìóìè ìÿíôÿÿòèí 10%-äÿí 50%-íÿ ãÿäÿð îëóð. Áÿ’çè

ùàëëàðäà áó ïàé 25—30% ùöäóäëàðûíäà äÿéèøèð. Þäÿíèø óçóí ìöääÿò ÿðçèíäÿ

àïàðûëûð. Ìÿñÿëÿí, 50% — ðàçûëàøìàäàí ñîíðà, 40% — àâàäàíëûüû ýþíäÿðäèêäÿí

âÿ òåõíèêè ñÿíÿäëÿðè âåðäèêäÿí ñîíðà âÿ 10%-íè èñÿ àâàäàíëûüû èøÿ ñàëäûãäàí ñîíðà

þäÿíèø åäèëèð.

Éåíè òåõíèêàíûí èøëÿíìÿñèíèí ìÿðùÿëÿñèíäÿ ïàðàìåòðèê

ãèéìÿòÿìÿëÿýÿëìÿäÿí èñòèôàäÿ åäèëèð. Áóíóí ö÷öí àøàüûäàêû äöñòóðäàí èñòèôàäÿ

îëóíóð:

P P xN

N

n

2 12

1

=

,

áóðàäà P2 — éåíè ìÿùñóëóí ãèéìÿòè; P1 — îõøàð ìÿùñóëóí ãèéìÿòè; N2 —

éåíè ìÿùñóëóí ÿñàñ ïàðàìåòðè (ýöúö, ìÿùñóëäàðëûüû, éöêýþòöðìÿ ãàáèëèééÿòè âÿ ñ.);

N1— îõøàð ìÿùñóëóí àíàëîãóí ÿñàñ ïàðàìåòðè; n — éåíè ìÿùñóëóí ãèéìÿòèíèí

îíóí ÿñàñ ïàðàìåòðëÿðè èëÿ ìöãàéèñÿäÿ ãèéìÿòèí àðòûìûíû çÿèôëÿäÿí :7OPQRS7

ÿìñàëû.

Áó ÿìñàëûí þë÷öëÿðè 0,4—0,7 äèàïàçîíóíäà òÿðÿääöä åäèð. Áó äöñòóðëà ãèéìÿò

äÿãèã ñàçèøëÿð îëàí ùàëäà ùåñàáëàíûëûð. Ñîíðàäàí ãèéìÿòÿ ýöçÿøò âÿ ÿëàâÿëÿð

øÿêëèíäÿ äöçÿëèøëÿð åäèëèð. Ëàêèí ãèéìÿòèí ùåñàáëàíìàñûíûí âåðèëÿí äöñòóðó áèð

ïàðàìåòð ìÿùñóë ö÷öí êèôàéÿò ãÿäÿð óüóðëó ñàéìàã îëìàç. Äîüðóäàí äà éåíè

ìÿùñóë áèð ÷îõ ùàëëàðäà ÿñàñ ïàðàìåòðèí ñÿâèééÿñèíÿ ýþðÿ îõøàð ìÿùñóëäàí

ñå÷èëìÿç, àíúàã èñòèñìàðäà äàùà ãÿíàÿòëè îëàð. Áó âÿçèééÿòäÿ éóõàðûäàêû äöñòóðó

134

ÿñàñ òóòàðàã éåíè ìÿùñóëóí ãèéìÿòèíè ùåñàáëàñàã îíäà ãèéìÿò îõøàð ìÿùñóëóí

ãèéìÿòèíÿ áÿðàáÿð îëàúàãäûð.

Áóíà ýþðÿ äÿ àâòîìîáèëèí éåíè ìîäåëèíèí ãèéìÿòèíè ùåñàáëàéàí çàìàí âÿ

ïàðàìåòðèê ìåòîääàí èñòèôàäÿ ùàëûíäà ìÿãñÿäéþíëöäöð êè íÿçÿðÿ àëûíàí

ýþñòÿðèúèëÿð ýåíèøëÿíäèðèëñèí, áåëÿ êè, àâòîìîáèë òåõíèêàñû ÷îõëó âàúèá ïàðàìåòðÿ

ìàëèêäèð. Õöñóñÿí äÿ ìèíèê àâòîìîáèëèíäÿ áåëÿ âàúèá ïàðàìåòðëÿðèí ñàéû ÷îõäóð.

áóíëàðäàí ýþñòÿðìÿê îëàð: ñöð’ÿò äèíàìèêàñû (100 êì/ñààò-à ãÿäÿð ñöð’ÿòâåðìÿ

âàõòû ìàêñèìàë ñöð’ÿò), êîìôîðòàáåëëèéè (èíòåðéåðèí êåéôèééÿòè, ðàùàò îòóðàúàãëàð,

äàõèëè ñÿñèí ñÿâèééÿñè, èøëÿìÿíèí ðàùàòëûëûüû, ñöêàí øèíèíäÿ ýöúëÿíäèðìÿ, ãàïûëàðûí

ñàéû), å’òèáàðëûëûã (èíêàðâåðìÿ), éîë ìàíåÿëÿðèíè àøìà ãàáèëèééÿòè (øèíëÿðèí ôîðìàñû,

éîëó ìèíèìóì èøûãëàíäûðìàñû, ìèíèìóì äþíìÿ ðàäèóñó), òÿùëöêÿñèçëèéè (òîðìîç

éîëó, ìöäàôèÿ âàñèòÿëÿðèíèí ìþâúóäëóüó âÿ îíóí õàðàêòåðè), åêîëîæèëèëèéè (õàðèúè

ñÿñèíèí ñÿâèééÿñè, èøëÿíìèø ãàçûí çÿùÿðëèëèéè).

Èñòèñìàð ãÿíàÿò÷èëëèéè (ìèíèê àâòîìîáèëèíèí ôàéäàëû ñÿìÿðÿ âàùèäèíÿ

õÿðúëÿðèí þë÷öëÿðè èëÿ ùåñàáëàíûëûð) ïàðàìåòðè äÿ õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Þç

íþâáÿñèíäÿ îíóí èëê áàøëàíüûú ýþðöíöøöíöí ôàéäàëû ñÿìÿðÿñè àâòîìàøûíûí øÿðòè

ùÿúìèíèí (àüûðëûëûã ÿìñàëûíûí êþìÿéè èëÿ ùåñàáëàíàí ñàëîí âÿ éöê éåðèíèí

ùÿúìèíèí ìÿáëÿüè) îíóí ðåñóðñëàðûíà (ÿñàñëû òÿ’ìèð îëìàäàí ìèí êì. éöðöø)

âóðóëìàñû éîëó èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð:

ÔÑè= Vø õ à,

áóðàäà ÔÑè — ìèíèê àâòîìîáèëèíèí èëêèí ôàéäàëû ñÿìÿðÿñè; à — àâòîìîáèë

ðåñóðñó; Vø — àâòîìîáèëèí øÿðòè ùÿúìè. Áó àøàüûäàêû äöñòóðëà ùåñàáëàíûëûð:

Vø = Vc x Kc + VÁ õ ÊÁ,

áóðàäà Vc — ñàëîíóí ùÿúìè, ì3 èëÿ; Êñ — ñàëîí ùÿúìèíèí éöêýþòöðìÿ

ýþñòÿðèúèñè ÿìñàëû; VÁ — éöê éåðèíèí ùÿúìè; ì3 èëÿ; ÊÁ — éöê éåðèíèí ùÿúìèíèí

éöêýþòöðìÿ ýþñòÿðèúèñè ÿìñàëû.

135

Àâòîìîáèëèí ôàéäàëû ñÿìÿðÿñèíèí éåêóí (èëêèí) äöçÿëèøëÿðèíè ùåñàáëàìàã

ö÷öí ýÿòèðèëìÿ ÿìñàëûíû ìöãàéèñÿëè êåéôèééÿò ñÿâèééÿñèíÿ (Êý) âóðìàã ëàçûìäûð.

Áó ÿìñàë éóõàðûäà ñàäàëàíàí ïàðàìåòðëÿð (ñöð’ÿò äèíàìèêàñû, êîìôîðòëóëóã,

å’òèáàðëûëûã, êå÷èìëèëèêòÿùëöêÿñèçëèê, åêîëîæèëèëèê) öçðÿ ìöÿééÿí îëóíóð. Îíëàðûí

ñÿâèééÿñè éåíè âÿ àíàëîæè ìÿùñóëóí ïàðàìåòð ñÿâèééÿëÿðè èëÿ ìöãàéèñÿ åäèëèð.

Àëûíàí íÿòèúÿëÿð ÿñàñûíäà éöêýþòöðìÿ ÿìñàëûíûí êþìÿéè èëÿ ýÿòèðèëìÿ ÿìñàëû

ùåñàáëàíûëûð (Êýÿò.).

3.4.İntellektual mülkiyyət obyektlərinin qiymətləndirilməsi texnologiyası

və metodları

Сон вахтлар ясас мясялялярдян бири интеллектуал фяалиййятин нятиъялярини

дцзэцн гиймятляндирмякля онлардан сямяряли истифадя йолларыны

мцяййянляшдирмякдян ибарятдир. Яслиндя интеллектуал мцлкиййятин гиймяти щяр щансы

интеллектуал мцлкиййят обйектиня эюря тяляб олунан, тяклиф едилян вя йа юдянилян пул

мябляьини ифадя едян терминдир. О, тарихи факт сайылыр, даща доьрусу, ачыг елан

едилмясиндян вя йа сирр кими сахланылмасындан асылы олмайараг мцяййян вахт анына

вя мяканына аид едилир.

Конкрет алыъы вя сатыъынын малиййя имканларындан, мотивляриндян вя йа

хцсуси марагларындан асылы олараг интеллектуал мцлкиййят обйектиня эюря юдянилян

гиймят, диэяр инсанлар тяряфиндян щямин ямтяя вя йа хидмятляря артырылмыш дяйяря

уйьун эялмяйя биляр. Бунунла беля, принсип етибариля гиймят, конкрет шяраитдя,

конкрет алыъы вя йа сатыъы тяряфиндян интеллектуал мцлкиййят обйектиня артырылан нисби

дяйяр индикатору сайылыр.

Интеллектуал мцлкиййят обйектинин дяйяринин гиймятляндирмя заманы тятбиг

едилян пулла ифадяси тарихи факт сайылмыр. Бу яслиндя дяйяр анлайышынын сечилмиш

тярифиня уйьун шякилдя конкрет вахт анына обйектин файдалылыьынын

гиймятляндирилмяси кими чыхыш едир. Щямин гиймятляндирмя бу вя йа диэяр

сювдяляшмялярдя тясбит олунан вя мцщасибат учоту системиндя якс олунан реал

гиймятлярдян фяргляня биляр. Интеллектуал мцлкиййят обйекти дяйяринин игтисади

136

анлайышы бу обйектин дяйяринин гиймятляндирилмяси анына онун сащибинин малик

олдуьу сямяряйя базар нюгтейи-нязярини ифадя едир. Шцбщясиз ки, интеллектуал

мцлкиййятин дяйяринин гиймятляндирилмясинин башлыъа амили кими мцяссисянин

тясяррцфат фяалиййятин сон нятиъяляриня онун тясиринин мцяййян едилмяси олмалыдыр.

Интеллектуал мцлкиййятин гиймятляндирилмяси щямин мцлкиййятя милки

щцгугларын исфадяси иля баьлы бязян конкрет вязифялярин щялли иля бирбаша ялагядардыр

вя бу истифадянин мягсяди иля шяртлянир.

Интеллектуал мцлкиййят обйектини гиймятляндирмяк яслиндя техноложи вя

истещсал йенилийи кясб едян бу обйектин потенсиал сямярялилийи иля шяртлянян дяйярин

мцяййян едилмясидир. Интеллектуал мцлкиййятин гиймятляндирилмяси дедикдя, адятян

ону тяшкил едян елементляря аид мцлки щцгугларын гиймятляндирилмяси баша

дцшцлмялидир.

Мцяллифлик щцгугу, мцяллифлик адына лайиг эюрцлмя щцгугу, ясярляря

тохунулмазлыг щцгугу, щабеля пешякар вярдишляр, билик вя баъарыг вя диэяр шяхси

кейфиййятляр гиймятляндирмяйя ъялб олунмур, чцнки онлар юзэянинляшдириля вя

башгасына вериля билмязляр. Щям дя онлар юз тябиятиня эюря пулла гиймятляндириля

билмяк габилиййятиня малик дейилляр.

Интеллектуал мцлкиййят цзяриндя мцлкиййят щцгугу ондан ибарятдир ки,

мцяссися сярбяст шякилдя юзцня мяхсус интеллектуал мцлкиййят обйектляриня

сащибдир, онлардан истифадя едир вя онлар цзяриндя сярянъам верир.

Гейри-мадди обйектлярин вя интеллектуал мцлкиййят обйектляринин

гиймятляндирилмяси технолоэийасы ашаьыдакы ардыъыллыгла щяйата кечирилир:

- гиймятляндирмя обйектинин вя предметинин (мцлкиййят щцгугу типинин)

мцяййян едилмяси (ейниляшдирилмяси);

- гиймятляндирмянин мягсяд вя тяйинатынын мцяййян едилмяси;

- зярури вя кифайят гядяр информасийанын йазылмасы вя тящлили;

- гиймятляндирмя обйектинин даща йахшы вя даща сямяряли истифадясинин

мцяййян едилмяси;

- гиймятляндирмя планынын вя тятбиг олунаъаг методларын мцяййян

едилмяси;

137

мцхтялиф методларын тятбиги иля обйектин гиймятляндирилмяси;

- гиймятляндирмя обйектинин щесаблама дяйяринин йекун кямиййятинин

мцяййян едилмяси;

- дяйярин гиймятляндирилмяси щаггында щесабат вя нятиъянин тяртиб

олунмасы.

Интеллектуал мцлкиййятин ядалятли гиймятляндирилмяси ян яввял онун мцдафияси

цзря щцгуг базанын мювъудлуьундан асылыдыр. Бу мянада Азярбайъан

Республикасы Конститусийасынын «Ясас щцгуглар, азадлыглар вя вязифяляр»

бюлмясинин 30-ъу маддясиндя интеллектуал мцлкиййятин горунмасына бюйцк

зяманят верилир.

Азярбайъан Республикасы Президентинин 5 ийун 1996-ъы ил тарихдя имзаладыьы

«Мцяллифлик щцгугу вя ялагяли щцгуглар щаггында» Азярбайъан Республикасынын

гануну мцщцм ящмиййят кясб едир.

Интеллектуал мцлкиййят обйектинин дцзэцн гиймятляндирилмясиндя бу обйектин

юзцнямяхсус хцсусиййятляри ясас рол ойнайыр. Щямин хцсусиййятляр ашаьыдакылардыр:

1.Тяърцбядя интеллектуал мцлкиййятлярин бир-бириня бянзяйиши олса да,

тамамиля ейни олмасына тясадцф едилмишдир. Она эюря дя онларын тятбиги вя

реаллашдырылмасы да бир-бириндян фярглянир. Демяли, апарылан щяр щансы

щесабламаларын диэяриня шамил едилмяси дя мцмкцн дейил;

2. Бурада гиймятляндирмя мягсядли характер дашыйыр, йяни интеллектуал

мцлкиййят обйектини гиймятляндирян заман онун сащибини бу мцлкиййятин цмуми

дяйяринин йцксяк вя ашаьы олмасы дейил, ясасян онун юзцня чатасы щисся даща чох

марагландырыр;

3. Бурада гиймятляндириъи бир дейил, бир нечя функсийаны йериня йетирмялидир.

Бунларын щамысы ямлакын йахшы гаршыланмасына йюнялмялидир;

4. Гиймятляндириъи тякъя универсал методлары дейил, бцтцн гиймятляндирмя

методларыны биляряк онлардан чевик истифадя етмя хассясиня малик олмалыдыр;

5. Гиймятляндирмя заманы гиймятдя нязярдя тутулан ройалти айырмаларынын

цмумсащя нормаларындан дейил, хцсуси мцтярягги нормаларындан истифадя

138

едилмялидир. Якс тягдирдя интеллектуал мцлкиййят обйектинин гиймятляндирилмясиндя

тящрифчилийя йол вериля биляр.

Интеллектуал мцлкиййят обйектинин дяйяринин гиймятляндирилмяси башлыъа

олараг ики щалда зяруридир: юзялляшдирмя просесиндя сювдяляшмя щяйата кечириляркян

вя учота алынаркян формалашан механизмдя бирдяфялик инвентарлашма иля йанашы, пул

формасында гейри-мадди активлярин щярякятинин даими учотуну нязярдя тутмаг тяляб

олунур. Бунун цчцн ися йеня дя ващид методика лазымдыр.

Методик чятинликляр гейри-мадди активлярин гиймятляндирилмяси цзря щяр-щансы

норматив актлара ясасланан цмуми гябул олунмуш методиканы йаратмаьа щяля ки,

имкан вермир. Щалбуки гейри-мадди активляря сащиблик щцгугунун малиййя

вязиййяти хейли дяряъядя гиймятляндирмя методунун сечилмясиндян асылыдыр.

Онларын мцхтялиф методларла щесабланмыш дяйяр кямиййяти малиййя нятиъяляринин

балансына да тясир эюстярир.

Бейнялхалг тяърцбядя интеллектуал мцлкиййятин гиймятляндирилмяси 3 ясас

методла апарылыр: хяръ, базар вя эялир методлары иля. Интеллектуал мцлкиййят

обйектляринин гиймятляндирилмясиндя хяръ йанашмасына ашаьыдакылар аид едилир:

- илкин хярълярин мцяййян едилмяси;

- явязетмя дяйяринин щесабланмасы;

- бярпа дяйяринин щесабланмасы.

Базар йанашмасына дахил едилян методлар бунлардыр:

- мцгайисяли гиймятляндирмя;

- изафи дяйярин щесабланмасы;

- азадетмя методу.

Xərc yaranmasının əsasında keçən dövr ərzində inflyasiya və bütün

itkilər nəzərə alınmaqla qiymətləndirilən интеллектуал мцлкиййят obyektinin

yaradılmasına, hüquqi qorunmasına, əldə edilməsinə və istifadəsinə faktiki

xərclərin dəyərinin uçotu dayanır. Bu metod üzrə интеллектуал мцлкиййят

obyektlərinin yekun dəyəri sahə üzrə mənfəət alınmaqla xərclərin məbləği kimi

müəyyən edilir. Xərc yanaşmasının üstünlüyü alqoritmin sadəliyində, eləcə də

интеллектуал мцлкиййят obyektlərinin bazarda reallaşdırmaq üçün işlənməsinə,

139

qorunmasına və hazırlanmasına gedən faktiki xərclər haqqında məlumatların

obyektivliyindədir. Bununla yanaşı, həmin metod analoji məhsulların bazar

konyunkturu haqqında informasiyanı nəzərə almır. Göstərilən nöqsan bazar

metodundan istifadə zamanı aradan qaldırılır.

İнтеллектуал мцлкиййятin qiymətləndirilməsində xərc yanaşmasından

istifadə edərkən aşağıdakı 2 metodun tətbiqini məqsədəuyğun hesab edirik:

1.Maya dəyərində uduş metodu.

2. Yaranma dəyəri metodu.

1-ci metodda həm xərc, həm də müqayisə yanaşmasının elementlər

iştirak edir. Bu metodla qeyri-maddi aktivlərin dəyəri onun istifadəsi

nəticəsində xərclərə qənaətin müəyyən edilməsi vasitəsilə ölçülür. Bu metod

yalnız o hallarda tətbiq olunur ki, öz texniki-iqtisadi göstəricilərinə görə 2

yaxın məhsul növləri haqqında və yaxud eyni bir növ məhsulun 2 istehsal

üsulu haqqında söhbət getsin. Alınmış mənfəət kəmiyyətləri hesablama işinə-

diskontlaşdırma əmsalından istifadə etməklə qiymətləndirmə anına gətirilir.

Qiymətləndirilən İMO-nun dəyər kəmiyyəti aşağıdakı düsturla

hesablanır:

-qiymətləndirilən intellektual fəaliyyət nəticəsini istifadə etmədən

alınan mənfəət;

-qiymətləndirilən intellektual fəaliyyət nəticəsini istifadə etməklə

alınan mənfəət.

Yaranma dəyəri metodu aşağıdakı ardıcıllıqla tətbiq olunur:

140

1)İMO-nun tam əvəzetmə dəyəri və ya tam bərpa dəyəri müəyyən edilir.

Bununla da aktivin yaradılması, əldə edilməsi və işə salınması ilə əlaqədar

bütün faktiki xərclər aşkara çıxarılır:

-axtarış işlərinə və mövzunun hazırlanmasına xərclər;

- eksperiment nümunələrin yaradılması xərcləri;

- kənar təşkilatların xidmət xərcləri;

- patent rüsumlarının ödənilməsi xərcləri;

- konstruktor-texniki, texnoloji, layihə sənədləşmələrinin yaradılması

xərcləri;

- hesabatın tərtib olunması və təsdiqi.

2) İMO-nuinn mənəvi köhnəlmə dərəcəsini nəzərə alan əmsalın

kəmiyyəti müəyyən edilir:

burada -hesablama işinin vəziyyətinə görə mühafizə sənədinin

fəaliyyət müddəti;

-mühafizə sənədinin nominal fəaliyyət müddəti.

3) Texniki-iqtisadi əhəmiyyət əmsalı və mənəvi köhnəlmə əmsalı nəzərə

alınmaqla İMO-nun qalıq dəyəri hesablanır:

-İMO-nun dəyəri;

-bütün xərclərin məbləği;

141

-mənəvi köhnəlmə əmsalı;

- texniki-iqtisadi əhəmiyyət əmsalı(yalnız ixtira və faydalı modellər

üçün müəyyən edilir);

-i ilində qiymətlərin dinamikası əsasında prosesləri əks etdirən əmsal.

Bu metod adətən o hallarda tətbiq edilir ki, digər metodlarla intellektual

fəaliyyət nəticələrinin qiymətləndirilməsi mümkün olmur.

Эялир йанашмасы иля интеллектуал мцлкиййятин гиймятляндирилмясиндя истифадя

олунан методлар ашаьыдакылардан ибарятдир:

- експрес гиймятляндирмя;

- реал эялирлярин дисконтлашдырылмасы;

- lisenziya alanın mənfəətində lisenziya verənin payının ayrılması

metodu.

Gəlir yanaşması iqtisadi gözləmə prinsipi ilə aparılır. Bu zaman obyektin

dəyəri onun gələcəkdə alıcıya və ya investisiya gəlir gətirə bilmək qabiliyyəti ilə

müəyyən edilir və iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış xidmət müddəti ərzində

qiymətləndirilən obyektin istifadəsindən alına bilən xalis gəlirin cari dəyərinə

bərabər götürülür. Gəlir yanaşmasının əsas üstünlüyü ondadır ki, o, gözlənilən

maliyyə daxilolmalarını nəzərə almağa imkan verir, ona görə də xərc və bazar

yanaşmalarına mahiyyətini daha yaxşı ifadə edir. Bu yanaşmanın nöqsanı əsas

parametrlərin proqnozu zamanı qeyri-müəyyənliyin yüksək dərəcədə olması

sayılır.

İMO-un qiymətləndirilməsinə gəlir yanaşmasının tətbiqi zamanı

aşağıdakı metodlardan istifadə olunmasını daha məqsədəuyğun sayırıq:

1.İzafi mənfəət metodu;

2. Diskontlaşdırılmış pul axınları metodu;

142

3. Royaltidən azadetmə metodu;

4. Mənfəətdə üstünlük metodu.

Izafi mənfəət metodundan ən çox qudvillin hesablanmasında istifadə

olunduğuna görə biz ona toxunmuruq.

Diskontlaşdırılmış pul axınları metodunda aşağıdakı işlər görülür:

-qalması gözlənilən faydalı ömür müddəti müəyyən edilir, daha doğrusu,

proqnozlaşdırılan gəlirlərin diskontlaşdırılması lazım gələn dövr müəyyən

edilir;

- İMO-nun yaradacağı pul axını və mənfəət proqnozlaşdırılır;

- diskontlaşdırma dərəcəsi müəyyən edilir;

- gələcək gəlirlərin məcmu cari dəyəri hesablanır;

- postproqnoz dövründə İMO-dan daxil olan gəlirlərin cari dəyəri

müəyyən edilir;

- proqnoz və postproqnoz dövrlərində gəlirlərin bütün dəyərlərinin

məbləği müəyyən edilir.

Royaltidən azad etmə metodu patentlərin və lisenziyaların dəyərinin

qiymətləndirilməsi üçün istifadə edilir. Royalti-intellektual mülkiyyət

obyektindən istifadə hüququna görə müəyyən olunmuş mükafatıdır.

Royaltinin ölçüsü bazarın təhlili əsasında müəyyən edilir. Bu metod özündə

gəlir və müqayisə yanaşmalarının əlamətlərini birləşdirir. Bu metodun tətbiqi

ardıcıllığı belədir:

- royaltinin ödənməsi gözlənilən satış həcmi üzrə proqnoz tərtib

olunur;

- royaltinin dərəcəsi müəyyən olunur;

- patentin və ya lisenziyanın iqtisadi xidmət müddəti müəyyən edilir;

143

-proqnozlaşdırılan satış həcmindən faiz ayırmalarını hesablamaq yolu

ilə royalti ilə gözlənilən ödəmələr müəyyən edilir;

- royalti üzrə gözlənilən ödəmələrdən patent və ya lisenziyanın təminatı

ilə əlaqədar bütün məsrəflər(hüquqi, təşkilati, inzibati xərclər) çıxılır;

- royalti üzrə ödəmələrdən diskontlaşdırılmış mənfəət axınları

hesablanır;

- royalti üzrə ödəmələrdən mənfəət axınlarının cari dəyər məbləği

müəyyən olunur.

Базар йанашмасына дахил едилян методлар бунлардыр:

- мцгайисяли гиймятляндирмя;

- изафи дяйярин щесабланмасы;

- азадетмя методу.

Bazar yanaşmasında daha çox satışların birbaşa müqayisəsi

metodundan istifadə olunur. Bu zaman intellektual mülkiyyət obyektinin

dəyəri analoji obyektlərin fərqlərinə təshihlər nəzərə alınmaqla onların alqı-

satqı sövdələşmələri qiymətilə müəyyən edilir. Bu metod obyektlərin özünün

nadirliyi və spesifik xüsusiyyətləri, kommersiya sövdələşmələri şərtlərinin

müxtəlifliyi və bu obyektlər haqqında məlumatların məxfiliyi səbəbindən

məhdud tətbiqə malikdir. Lakin bununla belə, bazar metodu əhəmiyyətli

üstünlüklərə malikdir. Qiymətlərin müəyyən olunması zamanı istifadə olunan

informasiya intellektual mülkiyyət obyektlərinin real bazar dəyərini əks etdirir.

Bazar metodu ilə təyin olunan qiymət bazarda intellektual mülkiyyət

obyektlərinin rəqabətqabiliyyətliliyini əks etdirir. Qiymətin bazar metodu ilə

təyin olunması tələb və təklifin öyrənilməsinə böyük xərc tələb etmir, belə ki,

faktiki başa çatmış sövdələşmə qiymətləri bazardakı siuasiyanı nəzərə almır.

Бейнялхалг стандартларда интеллектуал мцлкиййятин гиймятляндирилмясинин

ясас методу кими фяалиййят эюстярян обйектин гиймяти мцяссисянин бир щиссяси

144

кими гябул едилмишдир. Лакин онун айрыъа обйект кими гиймятляндирилмясиня йол

верилмир.

Интеллектуал мцлкиййят обйектинин гиймятляндирилмяси стандартларынын

ишляниб щазырланмасы заманы щюкумят идаряетмя органлары сявиййясиндя лазыми

норматив материаллар нязяря алынмалы вя стандартын бюлмяляринин йазылышы заманы

истифадя едилян анлайышларын изащына эениш йер верилмялидир.

Стандартда интеллектуал мцлкиййят обйектинин йарадылмасы, йахуд

алынмасы заманы мцщасибат учотунун тялябляри, интеллектуал мцлкиййятя

хярълярин формалашмасы вя бу эюстяриъилярин мцвафиг щесабларда якс етдирилмяси,

щямчинин сювдяляшмянин хцсусиййятиндян асылы олараг, интеллектуал мцлкиййятин

гиймятляндирилмясинин истифадянин мащиййяти ачылмалыдыр.

Стандартын бюйцк бюлмяси интеллектуал мцлкиййятин гиймятляндирилмяси

заманы информасийа методик тялябляря щяср олунмалы вя бу ишя щазырлыьын ясас

мярщяляляри тяхминян ашаьыдакы кими олмалыдыр:

-интеллектуал мцлкиййят учотунун обйектляри олан мадди дашыйыъыларын

ашкар олунмасы;

- гиймятляндирмя обйекти цзяриндя щцгугларын ейниляшдирилмяси цзря

експертизасынын кечирилмяси;

- базар дяйяри типинин вя онун кямиййятинин щесабланмасы методунун

ясасландырылмасы.

3.5. İnnovasiya yönümlü inkişaf strategiyalarının formalaşması

xüsusiyyətləri

İnnovasiya siyasəti dövlətin sosial-iqtisadi siyasətinin tərkib hissəsi

olmaqla hakimiyyət orqanlarının elm, texnika və emi-texniki

naliyyətlərin həyata keçirilməsi sahəsində apardığı fəaliyyətin məqsədini,

istiqamət və formalarını müəyyən edir. Bu siyasətin əsasını elmi-texniki

145

inkişafın konseptual hüquqi əsasları təşkil edir. Fikrimizcə, həmin

əsasların işlənib hazırlanması zamanı əsaslandırılmış müddəalar elmin

aparıcı sahələrinin inkişaf istiqamətlərini və texnoloji proseslərin

yeniləşdirilməsi tədbirlərini əhatə etməlidir. Bu zaman elmi-texniki

inkişafın stimullaşdırılması sisteminin təkmilləşdirilməsi, elmi-texniki

inkişafın idarə olunması metodlarının təkmilləşdirilməsi, elmin və

texnikanın prioritet inkişaf istiqamətlərinin seçilməsi, lisenziya-potent

hüququ, eləcə də intellektual mülkiyyət hüquqlarının qorunması, elmi

infrastrukturun yeniləşdirilməsi, elmi kadrların mövcud tələblər

səviyyəsində hazırlanması və s. kimi tədbirlər diqqət mərkəzində

saxlanılmalıdır. Məhz buna uyğun olaraq dövlətin innovasiya siyasətinin

əsas məqsədləri iqtisadi ədəbiyyatda aşağıdakı kimi ifadə olunur(7, s. 38-

42):innovasiya fəaliyyəti üçün iqtisadi, hüquqi və təşkilati şəraitin

yaradılması; innovasiya fəaliyyətinin stimullaşdırılmasına, habelə

innovasiya sferasında bazar münasibətlərinin və sahibkarlığın inkişafına

yardım göstərmək;innovasiya fəaliyyətinə dövlət yardımının

genişləndirilməsi, innovasiya fəaliyyətinin inkişafına yönəldilmiş dövlət

resurslarından istifadənin səmərəliliyinin yüksəldilməsi;beynəlxalq

bazarda vətən innovasiya məhsullarının müdafiəsi və ölkənin ixrac

potensialının inkişafı üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsi.

Müəssisənin fəaliyyətinin innovasiya aspekti onunla fərqlənir ki, o,

müəssisənin strategiyasının bütün qalan ünsürlərini(sahibkarlıq, istehsal,

elmi-texniki marketinq, sosial iqtisadi) özündə birləşdirir. Çünki,

strategiyanın yuxarıda qeyd etdiyimiz ünsürləri yeni əmtəələrin,

xidmətlərin, yeni təsərrüfatçılıq forma və metoldarının meydana

çıxmasına, bəyənilməsinə və tirajının müəyyən edilməsinə əsaslanır. Bu

nöqteyi nəzərdən innovasiya fəaliyyəti təkcə salamat qalma və tərəqqi

şərti kimi deyil həm də müəssisənin fəaliyyətinin digər ünsürlərinin

146

reallaşması üçün dayaq rolunu oynayır. İnnovasiyanın strateji tərəfi həm

də onda ifadə olunur ki, o, həm də müəssisəyə bazar şəraitinə daha

sürətlə uyğunlaşmağa, öz imkanlarının yeni sahələrə və yeni bazarlara

irəlilədilməsi imkanlarını artırmağa imkan verir. Bu, hər şeydən əvvəl

uzunmüddətli dövrdə rentabelliyin və maliyyə dayanıqlığının

yüksəldilməsində meydana çıxır.

Müəssisənin səmərəli innovasiya startegiyasının seçilməsi prosesi

müxtəlif tipli yeniliklərdə özünü göstərən innovasiya fəaliyyətinin vütün

formalarının qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur. Başlıcası ondan

ibarətdir ki, innovasiya prosesi təsərrüfat fəaliyyətinin bütün tərəflərini

əhatə edir və istənilən funksional və ya istehsal alt sisteminin tərkib

hissəsi olmalıdır(4, s.190). Məsələn, müəssisənin əsas fəaliyyət məqsədləri

sırasına aşağıdakılar daxildir:

1. təyin edilmiş vaxtda müəyyən növ və həcmdə yüksək keyfiyyətli

məhsulların buraxılması;

2. elmi-texniki potensialdan istifadənin səmərəliliyinin

yüksəldilməsi;

3. yeni bazarların mənimsənilməsi və artıq əldə edilmiş bazarlarda

mövqelərin möhkəmləndirilməsi;

4. istehsalın ekoloji təhlükəsizliyinin təmin edilməsi və təsərrüfat

fəaliyyətinin cəmiyyət üçün mənfi nəticələrinin aradan qaldırılması;

5. rentabelliyin və maliyyə sabitliyinin təmin edilməsi;

Bütün bunlar innovasiya və investisiya strategiyalarının işlənib

hazırlanması zamanı nəzərə alınmalıdır.

Yuxarıda qeyd edilən məqsədlərdən Birincisi məhsulların özünün və

onların istehsalı texnologiyasının təkmilləşdirilməsini, yeni məlumat və

proseslərin mənimsənilməsini nəzərdə tutur. Bu, ən azı əsas faəliyyətin

maliyyə nəticələrinin aşağı düşməməsinə vəonun biznesi üçün xarici

147

mühitin dəyişməsi halında müəssisənin bazar möqelərini qoruyub

saxlamağa imkan verir. İkinci məqsədə nail olunması funksional və

istehsal strukturlarının təkmilləşdirilməsi, resurslardan(kadr,

informasiya, maliyyə, maddi) istifadənin səmərəliliyinin yüksəldilməsi

istehsal-texniki və mühəndis bazasının səmərəli əsaslandırılması yolu ilə

ilə istehsal, xidmət və idarəetmə proseslərinin səmərələşdirilməsi

zəruriyyəti ilə bağlıdır. Yeni bazarların mənimsənilməsi zamanı uğurun

qazanılması həm də dünya bazarlarında rəqabət qabiliyyətliliyin

perspektivlərini təmin edən müvafiq elmi-texniki ehtiyatın mövcudluğunu

nəzərdə tutur. Ekoloji xarakterli problemlərə gəldikdə isə onların həllini

əsasən tullantısız texnologiyaların işlənib hazırlanması və tətbiqində, həm

istehlakçı, həm də istehsalçı üçün ekoloji cəhətdən təhlükəsiz məhsulların

buraxılmasında və s. axtarmaq lazımdır.

Müəssisənin əsas fəaliyyətinin göstərdiyimiz aspektləri bu və ya

digər dərəcədə innovasiya prosesi çərçivəsində yerləşir. Bu, onların

innovasiya prosesi çərçivəsində yerləşir. Bu, onların innovasiya

strategiyasının işlənib hazırlanmasına yönəldilmiş innovasiya injinirinqi

və menecmentin reinjinirinqi obyektlər kimi nəzərdən keçirilməsinin

məqsədəuyğunluğunu şərtləndirir.

Son illər təşkilatın fəaliyyətində və davranışında xeyli dəyişikliklər

baş vermişdir. Təşkilat partnyorların, rəqiblərin, alıcıların və s. maraqli

təsir qüvvələrinin əksər bazarlarının əlaqələr mərkəzinə çevrilməkdədir.

Məhz bu, təşkilati məcbur edir ki, müxtəlif cinsli fəaliyyət növlərinin

əlaqələndirilməsi və müxtəlif əmtəə bazarlarında rəqib mövqelərin

möhkəmləndirilməsi ilə məşğul olsunlar. Təşkilat qarşısında duran

vəzifələr ondan innovasiya reinjinirinqi tədbirlərinin aparılmasını tələb

edir. Təşkilatın fəaliyyətinin strateji planlaşdırılması və idarə edilməsi

innovasiya reinjinirinqinin əsas istiqaməti sayılır. İri çox profilli

148

diversifikasiya olunmuş şirkətlər üçün strategiyanın işlənib hazırlanması

aşağıdakı təşkilati səviyyələrdə baş verir:

1. İri çox profilli şirkətlər və onun bütün fəaliyyət sferaları üçün

korporativ strategiya;

2. Çoxsahəli şirkətlər üçün və ya hər bir fəaliyyət üçün işgüzar

strategiya;

3. Hər bir funksional istiqamət və müəyyən fəaliyyət sferası üçün

funksional strategiya;

4. Əməliyyat strategiyası. Bu strategiya əsas struktur vahidləri üçün

dar strategiya sayılır və funksional istiqamətlərin daxilində işlənib

hazırlanır.

İqtisadi inkişafın xarakterinin dəyişməsi reinjinirinq metodlarına

əsaslanan yeni idarəetmə parodiqmasının yaradılmasını tələb etdi. Açıq

sistem kimi nəzərdən keçirilən təşkilat maraqlı qrupların:investorların,

sifarişçilərin, təhcizatçıların, dövlət orqanlarının, müştərilərin, rəqiblərin

və başqalarının tələbatının daha tam ödənilməsi prinsipləri ilə idarə

olunmalıdır. İnnovasiya reinjinirinqinin aparılması zamanı müştərilərin

tələbatının ödənilməsi strategiyasının hər bir növü aktiv ünsürlərin

təkmilləşməsinə yönəldilir və köhnə ünsürlərin aradan çıxarılmasını

nəzərdə tutur. İnnovasiya reinjinirinqi strategiyasının xarakteristikası

aşağıdakı cədvəldə verilmişdir(Cədvəl 3.1).

Cədvəl 3.1. İnnovasiya reinjinirinqinin strategiyaları

Elmi-texniki inkişaf

strategiyası

Aktiv ünsürlərin əvəz

olunması siyasəti

Köhnə ünsürlərə rəğmən

siyasət

Tələbatın qabaqlanması

İstehsala buraxmaq və təcrübi

işləmədən az sonra istehlak

Yeni ünsürün istehsalına

qoyuluşla eyni vaxtda

149

strategiyası müəssisəsinə məhsul

göndərməyə başlamaq

istehsalın və təhcizatın

dayadırılması

Məhsulun və tələbatın

likvivalentliyi strategiyası

Yeni elementlərin layihələr

portfelinə malik olmaq:iki

idarəetmə mərhələsində

tələbatın dəyişməsini

qabaqlamaqla istehsala

buraxmaq (tələbat proqnozu

üzrə)

Tələbin dəyişməsi haqqında

zəif siqnal proqnozunun təsdiq

edilməsi əsasında istehsalın

dayandırılması;tələbin

zəifləməsinə qədər istehsalın

təzələnməsinə hazırlığın

dəstəklənməsi

Tələbatın və imkanın

ekvivalentliyi strategiyası

Perspektiv ünsürlərin fasiləsiz

olaraq təcrübəvi işlənməsini

aparmaq;bri idarəetmə

mərhələsini qabaqlamaqla

istehsalın qurulmasına yüksək

hazırlığı dəstəkləmək

Tələbin zəifləməsi zamanı

istehsalın dayandırılması

“çatma” strategiyası

Eyni ilə:tələbin zəifləməsinə

görə istehsala buraxmaq

Yeni ünsürlə optimal

nisbətlərdə istehsalın və

təchizatın imkan daxilində

davam etdirilməsi

Reinjinirinq konsepsiyasına əsasən təşkilatın ətraf mühitin dəyişməsinə

vaxtında reaksiya göstərməsi mütləqdir. Bu müəssisənin gələcəyini dəqiq

görməsini və reinjinirinq menecerinin bütün mərhələlərdə qrupun işində

bilavasitə iştirakını nəzərdə tutur. Bu cür yanaşmada müştərilərin tələbatının

ödənilməsi və rəqiblərin fəaliyyətinin nəzərə alınması strategiyası sərt şəkildə

daxili dəyişikliklər strategiyasına uyğunlaşdırılır.

150

IV Fəsil. İnnovasiya sahibkarlığının inkişafının təşkilati-iqtisadi

mexanizmi

4.1. İnnovasiya yönümlü iqtisadi inkişaf əsasında müasir sahibkarlığın

inkişaf meylləri

Son illər elm və texnikanın güclü inkişafı, eləcə də cəmiyyətin bu

yeniliklərə durmadan artmaqda olan tələbatı ilə əlaqədar olaraq innovasiya

getdikcə daha çox sahibkarlıq fəaliyyətinin ayrılmaz hissəsinə çevrilməkdədir.

Innovasiya sahibkarlığının inkişafı zəruriliyi aşağıdakı alimlərlə

şərtlənir:

-istehsalın inkişafının intensiv amillərinin güclənməsi ilə. Bu iqtisadi

fəaliyyətin bütün sferalarında ETT-nin tətbiq olunmasına imkan verir;

- yeni texnikanın işlənməsi və tətbiqi səmərəliliyinin yüksəldilməsində

elmin müəyyənedici rolu ilə;

- yeni texnikanın yaradılması, mənimsənilməsi müddətlərinin

əhəmiyyətli dərəcədə azaldılması, istehsalın texniki səviyyəsinin yüksəldilməsi

zəruriliyi ilə, ixtiraçıların və səmərələşdiricilərin kütləvi yaradıcılığının inkişafı

zəruriliyi ilə;

- elmi-texniki istehsal prosesinin spesifik xüsusiyyəti ilə. Bu özünü əsasən

nəticələrin qeyri-müəyyənliyində, tədqiqatların çoxvariantlılığında, riskin

mövcudluğunda və mənfi nəticələrin alınması mümkünlüyündə göstərir;

- yeni məhsulların mənimsənilməsi zamanı müəssisənin və xərclərin

artması ilə; texnika və texnologiyaların mənəvi cəhətdən surətli aşınması ilə;

yeni texnika və texnologiyaların sürətli tətbiqinin obyektiv zəruriliyi ilə.

Innovasiya sahibkarlığını bir proses kimi dörd əsas fazaya ayırmaq olar:

-yeni ideyaların axtarışı və onların işlənib hazırlanması;

- işlənmiş ideya üzrə müfəssəl biznes-planın tərtib edilməsi;

- zəruri resursların axtarışı;

- idarəetmə və nəzarət proseslərinin həyata keçirilməsi.

151

Bu fazalar 1-ci şəkildə daha aydın göstərilmişdir.

Şəkil 1. İnnovasiyaların idarəedilməsi mexanizminin elementləri

Azərbaycan Respublikasının öz inkişafının mütləq şərti kimi innovasiya

inkişafına yoluna keçməsi ölkənin ərazisində innovasiyanın inkişafı

zonalarının yaradılmasını nəzərdə tutur. Həmin zonalarda normal yanaşması

və işləməsi üçün rahat mühit yaradılması lazım gələn mobil yüksək ixtisaslı

İnnovasiya ideyalarının əmələ gəlməsi

Bu ideyaların baxılmağa və rəsmiləşdirməyə verilməsi

Optimal variantın seçilməsi üçün meyarların işlənib

hazırlanması

Daha perspektiv ideyarların seçilməsi

Meyarlar nəzərə alınmaqla ideyaların tamamlanması və

biznes-planarın tərtibi

Biznes-planların və onun həyata keçirilməsi şəraitinin

qiymətləndirilməsi

Təcrübə nümunəsinin yaradılması və tətbiqi

Satış məlumatlarının təhlili və müvafiq təshihlər

Yeni əmtəənin kütləvi istehsalı

152

kadrlar cəmləşdirilir. Bundan əlavə, informasiya və maliyyə bazarlarının

əlverişli olması əsas inkişaf amilinə çevrilir. Odur ki, kontaktların sıxlığı,

qərarların qəbulu mərkəzlərinin kommunikasiya baxımından yaxınlığı da

mühüm inkişaf amillərinə çevrilirlər. Beləliklə, Azərbaycanın innovasiya

sisteminin inkişafı regional modullar bazasında həyata keçirilməsi

məqsədəuyğun sayılır. bunun üçün aşağıdakı tədbirlər işlənib hazırlanmasını

və yerinə yetirilməsini zəruri sayırıq:

-qapalı ərazi vahidləri üzrə, onların iqtisadi və sosial inkişafa effektiv

inteqrasiyası üzrə inkişaf proqramlarının işlənib hazırlanması və

reallaşdırılması;

- Azərbayacanın ayrı-ayrı regionları üzrə elmi mərkəzlərinin

yaradılmasına dövlət köməyi, eləcə də iqtisadi rayonlar üzrə texnologiyaların

transferti mərkəzlərinin yerləşdirilməsi;

- respublikanın regionlarında elm və texnikanın dövlət üçün prioritet

sayılan inkişaf istiqamətlərində fundamental tədqiqatlar aparan elm və təhsil

fəaliyyətinin inteqrasiyasını təmin edən, tədqiqat institutlarının funksiyasını

yerinə yetirən ali təhsil məktəblərinin yerləşdirilməsi üçün yerlərin müəyyən

edilməsi. Həmin təhsil müəssisələri ilk növbədə Azərbaycan üçün “inkişaf

lokomotivi” funksiyasını yerinə yetirən və digər regionlara daha çox

multiplikativ təsir göstərən regionlarda yerləşdirilməlidir;

- regionların investisiya-innovasiya inkişaf proqramına(innovasiya

fəaliyyətinin istehsal-texnoloji infrastrukturunun-texnologiyaların, innovasiya-

texnoloji mərkəzlərin, biznes-inkubatorların inkişafı);

- Azərbaycan Respublikası ərazisində xüsusi iqtisadi zonaların(texniki-

tətbiqi və sənaye istehsal) yaradılması.

İqtisadiyyatın real sektorunda kiçik sahibkarlıq innovasiya

texnologiyaların effektiv tətbiqi və inkişafı üçün əhəmiyyətli potensiala

153

malikdir. Kiçik biznes bazar mühitindəki dəyişikliklərə böyük adaptasiya

olunmaq qabiliyyəti göstərir ki, bu da ona mütərəqqi texnologiyaların

dayanıqlı və uzunmüddətli olmasına imkan verir. Kiçik istehsalın ayrı-ayrı

istehsal həlqələrində reallaşdırılan innovasiyalar iri maliyyə investisiyaları və

istismar xərcləri tələb etmir. Kiçik sahibkarlıq strukturları tərəfindən

idarəetmənin operartivliyi yeni texnologiyaları sürətlə təkmilləşdirməyə və

tətbiq etməyə kömək edir. Istehsalın çox da böyük olmayan həcmi ilə bağlı

yeni istehsala keçid səbəbindən itki riski nisbətən böyük olmur.

Bazar iqtisadiyyatında innovasiya sahibkarlığı ölkənin iqtisadi inkişaf

potensialın innovasiyaları işləyib hazırlayanların yaradıcılıq fəaliyyətinin

kommersiyalaşdırılması sayılır. İnnovasiya sahibkarlığı mənfəət almaq

məqsədilə yeni texnologiyaların, texnikanın, əmtəə və xidmətlərin işlənib

hazırlanması və istehsala tətbiqi üzrə fəaliyyətdir.

Bir qayda olaraq, innovasiya sahibkarlığının təsərrüfat fəaliyyətinin

daha effektiv subyekti kiçik innovasiya müəssisələri(KİM) sayılır. KİM

özündə, həm bütövlükdə ölkə iqtisadiyyatının inkişafı üçün, həm də yeni

texnika işləyib hazırlayanların, innovasiya yaradıcılarının fərdi tələbatının

ödənilməsi üçün mühüm əhəmiyyətə malik innovasiya fəaliyyətinin spesifik

təşkilati formasını əks etdirir.

Sahibkarlıq fəaliyyəti təcrübəsinə innovasiyaları tətbiq edərkən

innovasiya prosesini ləngitməyə və ya sürətləndirməyə qabil amilləri: elmi-

texniki, təşkilati-idarəetmə, maliyyə, hüquqi, siyasi, sosial-psixoloji və mədəni

amilləri tədqiq etmək və qiymətləndirmək lazımdır.

Kiçik innovasiya sahibkarlığının əsaslarını nəzərdən keçirərkən, hesab

edirik ki, texnoloji ukladlar konsepsiyasını ya da salmaq lazımdır. Texnoloji

uklad-bir-birilə eynitipli texnoloji zəncirlərlə bağlı olan və bütövlüyü təkrar

istehsal edənləri yaradan texnoloji məcmu qrupudur. Hər bir növbəti texnoloji

uklad innovasiyanın prinsipcə yeni “komplektinin” əmtəə və xidmət

154

istehsalçılarının sərəncamına verdiyi vaxt başlayır. Hazırda inkişaf etmiş

ölkələrdə beşinci uklad texnologiyalar hakimdirlər və altıncı texnologiya

ukladı texnologiyaları formalaşmaqdadır. Dördüncü ukladın xarakterik

xüsusiyyətləri yeni maşın bazası, istehsalın kompleks mexanikləşdirilməsi, əsas

texnoloji proseslərin çoxunun avtomatlaşdırılması, ixtisaslı işçi qüvvəsinin

geniş istifadə olunması, istehsalın ixtisaslaşmasının artımı,

elektroenergetikanın üstün inkişafı, əhalinin uzunmüddətli istifadə olunan

əmtəələrin kütləvi tələbatı ilə fərqlənən yeni istehlak tipinə, sintetik malların

istifadəsinə keçid. Beşinci texnoloji ukladı fərqləndirən əsas cəhətlər

hesablama texnikasının, proqram təminatının, aviasiya sənayesinin,

telekommunikasiyaların, robotqayırmanın, optik liflərin inkişafı hesab edilir.

Altıncı ukladın xüsusiyyətlərinə isə biotexnologiyaları, nanotexnologiyaları,

fotonikanı, optoelektronikanı, aerokosmik sənayeni aid etmək olar.

Azərbaycan iqtisadiyyatında yeni texnoloji ukladın formalaşması KİM-

in əlavə üstünlüklərini təmin edən elementi texniki və texnoloji bazanın

prinsipial olaraq dəyişməsi ilə bağlıdır. Firmaların böyük olmayan ölçüləri və

dar ixtisaslaşması onların daha sürətli və daha ucuz yenidən silahlaşmasına,

minitexnikanın tətbiqinə hesablanmış yeni texnologiyaların tətbiqinə və

aprobasiyasına imkan verir. Ona görə də kiçik biznes müəssisələri qeyri-

məhdud resurslara malik olsa da, ənənəvi olaraq ETT-nin çoxlu

istiqamətlərinin reallaşdırılmasında mühüm rol oynayır, belə ki, bu zaman dar

istiqamətli tədqiqatların inkişafı üçün imkan meydana çıxır.

Tədqiqatlardan aydın olur ki, hazırda innovasiya müəssisələri tərəfindən

daha geniş istifadəsi zamanı yeni bazar seqmentlərinin inkişafı imkanı yaranır.

Innovasiya sahibkarlığı fəaliyyətini stimullaşdırmaq məqsədilə dövlət

sahibkarlığa köməyin iqtisadi və hüquqi infrastrukturun institusional

dəyişiklikləri aktivləşdirmişdir.

155

Azərbaycanda kiçik sahibkarlığa kömək infrastrukturunun yaradılması

və inkişafı məqsədilə ölkənin strateji innovasiya inkişafı modeli işlənib

hazırlanmışdır(Şəkil 2). Apardığımız tədqiqatlara əsasən innovasiya

sahibkarlığının inkişafı üzrə təşkilati-iqtisadi mexanizm işlənib

hazırlanmışdır(Şəkil 3). Bu mexanizm KİM-in inkişafının stimullaşdırılması

üçün, metod, üsul və alətlərin məcmusu kimi təkcə bütövlükdə ölkə üzrə deyil,

həm də onun ayrı-ayrı iqtisadi rayonları üzrə tətbiq oluna bilər. Işlənib

hazırlanmış mexanizm sahibkarlığın innovasiya inkişafına kömək istiqamətləri

üzrə tədbirlər sistemini nəzərdə tutur.

Innovasiya sahibkarlığının inkişafı mexanizminin tətbiqindən əsas

nəticələri aşağıdakı kimi istifadə etmək məqsədəuyğundur:

1.KİM-in miqdarının artımı.

2. Sosial effekt:

-yeni iş yerlərinin yaradılması, işsizliyə və işədüzəltmə üzrə müavinətlərin

ödənişinə görə dövlət xərclərinin aşağı salınması;

- mütəxəssislər, alimlər, o cümlədən ali təhsil məktəblərinin tələbə və

aspirantları üçün əlavə gəlir mənbələrinin yaradılması.

3. İnnovasiya potensialının yüksəldilməsi.

4. ÜDM-də innovasiya məhsullarından gəlirlərin payının artması.

5.İnnovasiya məhsullarının buraxılışını xarakterizə edən göstəricilərin

artımı.

6. Kiçik innovasiya sahibkarlığı subyektlərinin əsas istehsal fondlarının

sürətli təzələnməsi və modernizasiyası.

156

İnkişafın strateji resursu kimi innovasiya

mədəniyyətinin formalaşması

İnnovasiya inkişafına dövlət köməyi sisteminin yaradılması

İnkişaf etmiş infrastruktura malik

elmi istehsal komplekslərin

yaradılması

Büdcə ayırmalarının

genişləndirilməsi

Zəmanət verilməsi

Vençur

sahibkarlığının

inkişafı

Innovasiya biznes-inkubatorların formalaşması

Kömək alanların

yeni

kateqoriyalarının

yaradılması

ETTKİ-yə

investisiyalardan

vergilərin aşağı

salınması

KİM üçün kreditlər

üzrə faiz

dərəcələrinin

kompensasiyası

Sənaye təyinatlı ETTKİ

potensialının formalaşması

Elmi ideyaların praktiki tətbiqi

mexanizminin təkmilləşdirilməsi

ETTKİ şəbəkələrinin,

texnoloji

innovasiyaların və

klasterlərin inkişafı

Innovasiya

müəssisələrinin

işinə amillərin cəlb

edilməsi

Potentləşdirmə üzrə

xidmət fəaliyyətinin

təkmilləşdirilməsi

İnnovasiya və sosial infrastrukturun

formalaşması və inkişafı

Qrantların

verilməsi

Başlıca ideya:

Ölkənin

innovasiya

inkişafı üçün yeni

resurs portfelinin

axtarışı

Azərbaycan

Respublikasının

innovasiya modeli

Texnologiyanın

transferi mərkəzinin

yaradılması

157

Şəkil 2. Azərbaycan Respublikasının strateji innovasiya inkişafı modeli.

İstiqamətlər Tədbirlər

İnnovasiya layihələrin

maliyyələşdirilməsi

1. Subsidiya, subvensiya verilməsi 2. Büdcə kreditlərinin verilməsi 3. Lizinq mexanizmlərinin inkişafı 4. Kredit-maliyyə təşkilatları tərəfindən KİM

subyektləri üçün kredit dərəcələri üzrə faiz dərəcəsinin hissə-hissə kompensasiyası KİM-in yaradılması və

fəaliyyəti üçün

infrastrukturun

yaradılması 1. Biznes-inkubatorların və texnoparkların yaradılması 2. texnologiyaların transfert mərkəzlərinin yaradılması

İnformasiya

infrastrukturunun

inkişafı

1. Işgüzar xidmətlər bazarı infrastrukturunun formalaşması

2. elmi-məsləhət xidmətləri sisteminin inkişafına yardım 3. innovasiya prosesinin iştirakçıları üçün hüquqi

konsaltinq sisteminin inkişafı 4. özəl sektorun innovasiya menecmenti metodikaları

və vasitələri ilə təminatının yaxşılaşdırılması üçün ona

xidmət göstərilməsi

İnnovasiya sahibkarlığı

sahəsində sahibkarlıq

cəlbediciliyinin

yüksəlməsi

1. Kiçik innovasiya subyektlərində iş uğurlarının və təcrübəsinin təbliğatı

2. Innovasiya mədəniyyətinin formalaşması İntellektual mülkiyyət

bazarının inkişafı 1. Patent prosedurlarının sadələşdirilməsi 2. Büdcə vəsaitləri hesabına patent prosedurların

aparılması 3. texnologiyanın patentləşdirilməsi və transferi üzrə

ixtisaslaşdırılmış büronun təşkili

İnnovasiya sferasında kiçik

sahibkarlıq subyektləri ilə

regionlararası və

beynəlxalq əməkdaşlığın

inkişafı 1. Regionlararası və beynəlxalq əməkdaşlığa kömək

göstərilməsi 2.KİM üçün sərgilərin, yarmarkaların və təqdimatların

təşkili

K

İ

M-

in

İ

N

K

I

Ş

A

F

İ

S

T

İ

Q

A

M

Ə

T

L

Ə

R

İ

İ

N

N

O

V

A

S

İ

Y

A

M

Ü

Ə

S

S

İ

S

Ə

L

Ə

R

İ

158

Azərbaycan Respublikasının qəbul edilmiş yeni Konstitusiyasında bazar

münasibətləri əsasında iqtisadiyyatın inkişafına şəraitin yaradılması,

sahibkarlığa təminat verilməsi, rəqabət mexanizminin formalaşması və

inkişafı, həmçinin rəqabətin qorunması ilə bağlı müddəalar öz əksini

tapmışdır. Sahibkarlığın inkişafının zəruri hüquqi mühitinin formalaşdırılması

istiqamətində qəbul edilmiş Azərbaycan Respublikasının qanunları və digər

qanunvericilik aktları sahibkarlığın bir sistem halında hüquqi bazasını təşkil

etmişdir.

Özəlləşdirmənin həyata keçirilməsinin zəruri hüquqi bazası

formalaşmışdır. Bu baxımdan, prosesin hüquqi təminatında baza rolunu

oynayan Azərbaycan Respublikasında dövlət mülkiyyətinin

özəlləşdirilməsinin Dövlət Proqramlarının qəbulu xüsusi əhəmiyyət kəsb

etmişdir. Sahibkarlığın inkişafı sahəsində qəbul olunmuş dövlət

proqramlarının bu sahənin inkişafında xüsusi rolu olmuş, kiçik və orta

sahibkarlığın inkişafı üzrə dövlət tədbirlərini Azərbaycan dövlətinin iqtisadi

siyasətinin prioritet istiqamətlərindən birinə çevirmişdir. Bu Dövlət

Proqramları çərçivəsində iqtisadiyyatın və sahibkarlığın tənzimlənməsi

sahəsində mühüm tədbirlər həyata keçirilmiş, sahibkarlara dövlət maliyyə

köməyi sistemi formalaşdırılmışdır. Sahibkarlıq infrastrukturunun

formalaşdırılması istiqamətində əhəmiyyətli addımlar atılmış, sahibkarlara

zəruri texniki yardım (məsləhət, informasiya və s. xidmətlər) göstərən

strukturlar formalaşmışdır. Sahibkarlar üçün vergi yükünün azaldılması

istiqamətində dövlət səviyyəsində müəyyən addımlar atılmışdır. Belə ki,

mənfəət və əlavə dəyər vergisi dərəcələri, məcburi sığorta haqqı aşağı

salınmış, kiçik sahibkarlıq subyektlərinin bir qisminə vahid vergi tətbiq

edilməyə başlanılmışdır.

Hazırkı mərhələdə ölkə iqtisadiyyatının yenidən qurulması sahəsində

qarşıda duran vəzifələrin yerinə yetirilməsi sahibkarlığın inkişafının

sürətləndirilməsini, bu sektorun ölkənin sosial-iqtisadi problemlərinin

həllində rolunun gücləndirilməsini, onun fəaliyyətinin ölkə iqtisadiyyatının

159

inkişafı tələblərinə daha da uyğunlaşdırılmasını, bu istiqamətdə dövlət

köməyi tədbirlərinin çərçivəsinin genişləndirilməsi və onların ünvanlılığının

daha da artırılmasını, regionlarda sahibkarlığın inkişafı sahəsində mövcud

potensialın reallaşdırılmasını tələb edir.

“Azərbaycanda kiçik və orta sahibkarlığın inkişafının Dövlət Proqramı

(2002-2005-ci illər)” bu istiqamətdə həyata keçirilən dövlət tədbirlərinin

sistemliliyinin təmin edilməsində mühüm rol oynayaraq ölkədə sahibkarlığın

inkişafına böyük təkan vermişdir. Kicik sahibkarlıq-kecmiş sosialist

ölkələrində içtimai sistemin dəyişməsi və bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar

meydana çıxan yeni formadır.

Sahibkarlıq bazar iqtisadiyyatının ən mühüm elementlərindən biri və

bəlkədə birincisi olduğu kimi kicik biznes də sahubkarlığın əsas təkan

elementidir. Kecid dövrünün tərkib hissəsi kimi yeni təsərrüfatcılıq şəraitində

sahibkarlığın inkişafına , kommersiya fəaliyyətinini sərbəst həyata

keçirilməsinə münbit şərait yaradılmalıdır.

Dünya təcrübəsi göstərir ki, iqtisadi tənəzzül şəraitində dövlətin həyata

kecirdiyi ən uğürlu siyasət kicik biznesi dəstəkləməkdən ona şərait

yaratmaqdan ibarətdir. Digər formalardan fərqli olaraq kicik sahibkarlıqı

inkişaf etdirmək daha əlverişlidir ki , bunün da üstün cəhətləri

aşağıdakılardan ibarətdir:

- Uzun müddətli idarəçilik təcrübəsinə ehtiyacın olmaması;

- Kicik müəssisələrin daha tez bir müddətdə qürülmasi və istehsala

başlaması;

- Kicik müəssisələr ücün lazım olan vəsaitin həcminin az olması;

- Güclü texnika və texnologiyalara ehtiyacın olmaması;

- Mənfəətin tez bir zamanda əldə olunması nəticəsidə sosial gərginliyin aradan

qaldırılması.

Bütün bunları nəzərə alaraq “ Kiçik sahibkarlığa dövlət köməyi

haqqında “ 1999-cu il 4 iyun tarixli Azərbaycan Respublikasının qanunu

160

qəbul olundu. Bu qanunda kicik sahibkarlığa dövlət köməyinin aşağıdakı

istiqamıətləri müəyyənləşdirildi:

-Kicik sahibkarlığın dəstəklənməsinin və inkişafının infrastrukturunun

formalaşdırılması;

- Kiçik sahibkarlığa kömək proqramlarının hazırlanması və həmin

proqramların həyata keçirilməsinin təşkili;

- Kiçik sahibkarlıq subyektlərinə maliyyə, maddi-texniki və informasiya

resuslarını əldə etmələri ücün güzəştli şəraitin yaradılması;

- Kadrların hazırlanması, yenidən hazırlanması və ıztisasının artırılması

sahəsində kiçik sahibkarlıq subyektlərinə kömək göstərilməsi;

- Kiçik sahibkarlıq subyektlərinin xarici-iqtisadi fəaliyyətinə, o cümlədən

tərəf-müqabilləri ilə istehsalat, maliyyə-kredit., ticarət, elmi-texniki və

informasiya əlaqələrinin inkişafına kömək göstərilməsi;

- Kiçik sahibkarlıq subyektləri ücün dövlət qeydiyyatının , vergitutma ,

statistik və mühasibat hesabatlarının təqdim edilməsinin, onların fəaliyyətinin

lisenziyalşdırılmasının və istehsal etdikləri məhsulun (işin , xidmətlərin)

sertifkatlaşdırılmasının sadələşdirilmiş sisteminin tətbiqi;

- Kicik sahibkarlığın inkişafı üzrə tədqiqatların təşkili.

Kiçik müəssisələrin yaradılması sahəsində dünyada qazanılmış təcrübə

ilə kecmiş ittifaq respublikaları arasında mühüm fərq vardır ki, digər dünya

dövlətlərində kicik müəssisələr mərhələ-mərhələ yaradılır . Azərbaycanda da

daxil olmaqla kecmiş müttəfiq respublikalarında isə isə yeni müəssisələr iki

üsulla yaradılır:

1 . Direktiv üsüllarla idarə olunmüş kecmiş dövlət müəssisələrinin

bazasında özəlləşdirilmə əsasında.

2. Mərhələ-mərhələ (klassik üsul).

Sovet ittifaqının dıgər ölkələrində ölduğu kimi bazar iqtisadiyyatına

keçidin erkən mərhələsində Azərbaycanda da planlı təsərrüfat sistemində

işləyən ən iri müəssisələr də radikal yenidənqurmaya məruz qaldılar. Bu da

özəlləşmə prosesı ılə müşayət olundu ki, nəticəsdə

161

əsas fondların sahibi olmuş fiziki və ya hüquqi şəxslər özlərinin mülkiyyətində

olan iri səhmdar cəmiyyətləri yeni təsərrüfatcılıq şəraitində idarə etmək

qabiliyyətində olmadılar və ya bunu istəmədilər. Onların bir çoxu

parçalanaraq kicik müəssisələrə çevrildilər. Kiçik müəssisələrin yaradılması

ölkənin böhrandan çıxmasının əsas şərti oldu. Ümumiyyətlə iqtisadi

cəhətdən inkişaf etmiş iqtisadi sistemlərdə kiçik müəssisələrin rolu oıduqca

böyükdür(42, s.86-87).

Dünya təcrübəsi göstərir kicik sahibkarlıq müəssisələrində ÜMM-in

yarıdan coxü istehsal olunür, əmək qabiliyyətli əhalinin yarıdan coxu bu

müəssisələrdə çalışır, kiçik məssisələr iri şirkətlərin əsas təhcizatçısı hesab

olunurlar. Kiçik biznesin elastikliyi və çevikliyi ciddi iqtisadi böhranlardan

qacmağa, iqtisadiyyatın innovasiya potensialını üzə cıxarmağa imkan verir.

Nəhayət kicik biznes istənilən cəmiyyətdə sabitliyin əsası sayılan orta sinifin

formalaşmasına imkan yaradır ki, bu hal-hazırda Azərbaycan üçün də əsas

amillərdəndir. Hal- hazırda dünyada müxtəlif sahikarlıq növlərınə aid 50

miliondan cox (kənd təsərrüfatı nəzərə alinmadan) firma mövcuddur .

Bunlarında 99%-dən coxu kicik və orta sahikarlıq subyektləridir. `Müqayisəli

statistikanın köməyi ilə müxtəlif ölkələrin iqtisadiyyatında kicik müəssisələrin

rolunu qiymələndirməyə çalışaq(Cədvəl 2.2).

Cədvəl 2.2

2007-ci ildə dünya ölkələri üzrə kiçik müəssisələrin müqayisəli göstəriciləri

Ölkələr

Kiçik

müəssisələrin

say(min

ədədlə)

1Milyon

şəxsə düşən

kiçik

müəssisələrin

sayı

Kiçik

müəssisələrdə

işləyənlərin

ümumi sayı

(milyon

nəfərlə)

Kiçik

müəssisələrdə

işləyənlərin

sayı

%

ifadəsində

ÜDM-da

kiçik

müəssisələrin

Payı %-lə

Böyük

Britaniya

2630 46 13,6 49 50-53

162

Mənbə:Azərbaycanın Statistik Göstəriciləri 2008, Bakı, ”Səda”, 2008,

s.36-37; s.125.

Bütövlükdə isə kiçik sahibkarlıq subyektlərinin əsas makroiqtisadi

göstəricilərin dinamikasına nəzər yetirsək, görərik ki, 2004-cü illə

müqayisədə 2007-ci ildə iqtisadiyyatda yaradılan əlavə dəyər 4,0 dəfə,

ümumi mənfəət 2,0 dəfə, işçilərin orta illik sayı 41,0%, orta aylıq nominal

əmək haqqı 2,4 dəfə, əsas kapitala investisiyalar 1,9 dəfə artmış və nəticədə

ölkə iqtisadiyyatında kiçik sahibkarlıq subyektlərinin payı əhəmiyyətli

dərəcədə yaxşılaşmışdır(Cədvəl 2.3, Cədvəl 2.4).

Cədvəl 2.3

Kiçik sahibkarlıq subyektlərinin əsas makro-iqtisadi göstəriciləri

2004 2005 2006 2007

Yaradılmış əlavə dəyər,

milyon manat

142,5

231,5

372,2

573,7

Ümumi mənfəət, milyon manat 21,1 26,1 31,6 41,7

Işçilərin orta illik sayı, nəfər 68565 73477 90134 96711

Orta aylıq nominal əmək

haqqı, manat

43,7

61,5

81,7

105,8

əsas kapitala investisiyalar,

milyon manat

155,0

179,2

199,1

289,4

Dövriyyə, milyon manat 873,1 1258,8 1363,7 2111,8

Mənbə: AR DSK. AR DSK Azərbaycanda kiçik sahibkarlıq. Statistik

məcmuə, s.9.

Almaniya 2290 37 18,5 46 50-54

İtaliya 3920 68 16,8 73 57-60

Fransa 1980 35 15,2 54 55-62

ABŞ 19.300 74 70,5 54 50-52

Yaponiya 6450 50 39,5 78 52-55

Rusiya 900 6 9,0 10 11-12

Azərbaycan 196,0 23 0,097 7 4-6

163

Cədvəl 2.4

Ölkə iqtisadiyyatında kiçik sahibkarlıq subyektlərinin payı

2004 2005 2006 2007

1.əlavə dəyər 1,8 2,0 2,1 2,3

qeyri-neft sektoru üzrə 2,7 3,8 4,9 6,0

2.Ümumi mənfəət 0,6 0,7 1,2 1,5

qeyri-neft sektoru üzrə 2,0 2,2 2,5 2,8

3.Işçilərin orta illik sayı 5,4 5,6 6,7 7,0

qeyri-neft sektoru üzrə 5,6 5,8 6,9 7,3

4.əsas kapitala investisiyalar 3,1 3,1 3,2 3,9

qeyri-neft sektoru üzrə 12,8 8,9 7,0 7,4

5.Illik dövriyyə 4,0 5,4 4,1 5,5

qeyri-neft sektoru üzrə 7,1 11,2 12,7 10,7

Mənbə: AR DSK. Azərbaycanda kiçik sahibkarlıq. Statistik məcmuə,

s.9.

Son illər sahibkarlığa dövlət himayəsinin sistemli şəkildə həyata

keçirilməsi, sahibkarlara dövlət dəstəyi tədbirlərinin səmərəsinin yüksəldilməsi

bu sahədə mühüm nailiyyətlərin əldə edilməsinə şərait yaratmışdır. Bu

məqsədlə qəbul edilmiş normativ-hüquqi sənədlər, sahibkarlığa dövlət maliyyə

dəstəyi mexanizminin daha da təkmilləşdirilməsi iş adamlarında özünəinam

hissini artırmış, sahibkarlıq fəaliyyətinin genişləndirilməsinə, xüsusilə də

regionlarda yeni sahibkarlıq subyektlərinin fəaliyyətə başlamasına təkan

vermişdir.

“Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət

Proqramının (2004-2008ci illər)” qəbulundan ötən beş il ərzində ölkədə

sahibkarlığın inkişafına göstərilən diq qət və qayğı nəticəsində özəl sektora

maraq xeyli artmışdır. 2008-ci ildə Ümumi Daxili Məhsulun strukturunda

qeyri-dövlət bölməsinin payı 85%-ə çatmışdır ki, bu da 2003-cü illə müqayisədə

11,7 faiz bəndi yüksəkdir. 1 oktyabr 2003-cü il tarixindən 2008-ci il tarixinədək

164

ölkədə açılmış 68 mindən artıq yeni iş yerlərinin 85%-dən çoxu qeyri-dövlət

sektorunun payına düşmüşdür(3, s.259-269).

Hazırda büdcə gəlirlərinin əksər hissəsi özəl sektordan daxilolmalar

hesabına formalaşır.

Ölkədə yaradılmış əlverişli işgüzar mühit sahibkarlıq subyektlərinin

sayının artım dinamikasında müsbət təsir göstərməkdədir. Belə ki, 2008-ci ilin

yekunlarına görə, hüquqi şəxslərin sayı 86 mini keçmişdir ki, bu da 2004-cü ilin

müvafiq dövrü ilə müayisədə təxminən 32% artım deməkdir. Sahibkarlıq

fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxslərin sayı isə 2008-ci ildə 275 mini ötmüşdür

ki, onların da 65%-dən çoxu regionların payına düşmüşdür(3, s.265).

Sahibkarlığın inkişafına dövlət dəstəyinin mühüm istiqamətlərindən biri

sahibkarların ictimai birliklərinin yaradılmasına yardım etmək, onların

maarifləndirilməsi istiqamətində müvafiq işlərin görülməsidir. 5 il ərzində

şəhər və rayonlarda sahibkarlar assosiasiyasının yaradılmasına təşkilati

metodiki kömək göstərmiş, sahibkarlıq üçün məsləhət xidməti, informasiya

təminatı, marketinq xidməti, təlim və xidmətlərin sistemli və daimi qaydada

həyata keçirilməsi sahəsində işlər aparılmışdır.

Qeyd olunan sahələrdə işlərin təşkili və həyata keçirilməsi məqsədilə

İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin Bakı Biznes Tədris Mərkəzinin Gəncə, Şəki,

Qazax, Lənkəran və Mingəçevir şəhərlərində filialları yaradılmış, digər

rayonlarda filialların fəaliyyətə başlaması istiqamətində işlər davam etdirilir.

Bununla yanaşı, İqtisadi İnkişaf Nazirliyi tərəfindən “KOS-NET”

internet portalı yaradılır və bu internet xidməti Azərbaycanda fəaliyyət

göstərən sahibkarlar barədə məlumatların əldə edilməsində, onlar tərəfindən

istehsal olunan məhsulların daxili və xarici bazarda tanınmasında, xarici

investor üçün daxili bazarın öyrənilməsində, yerli və xarici iş adamları

arasında əməkdaşlığın yaradılmasında, kiçik, orta və iri sahibkarlar arasında

kooperasiya əlaqələrinin quurlmasında əhəmiyyətli olacaqdır. “KOS-NET”

internet xidməti vasitəsi ilə Azərbaycanda fəaliyyət göstərən sahibkarlıq

subyektlərinə ödənişsiz elektron poçt (e-mail) ünvanlarının verilməsi, web

165

səhifənin hazırlanması və bütün dünyada tanıdılması kimi xidmətlər

göstəriləcəkdir. “KOS-NET” internet potralı Türkiyənin vasitəçiliyi ilə

beynəlxalq mərkəzləşdirilmiş portala çıxış əldə edəcəkdir. Həmin portal

özündə 100-dən çox ölkənin 25 milyona yaxın sahibkarlıq subyektləri barədə

məlumat və təklifləri birləşdirir.

Ötən beş il ərzində regionlarda kredit yarmarkalarının, müvəkkil kredit

təkilatları ilə sahibkarların görüşünün təşkili, eləcə də regionda istehsal olunan

məhsulların sərgilərinin keçirilməsi sahibkarların kredit almaq imkanlarını

daha genişləndirilmiş, sahibkar arasında işgüzar əlaqələrin qurulmasına təkan

vermişdir.

Kənd təsərrüfatı sahələrinin inkişafını sürətləndirmək məqsədilə son illər

bu sahədə fəaliyyət göstərən fermerlərə və sahibkarlara dövlət dəstəyinin

gücləndirilməsi sahəsində əhəmiyyətli addımlar atmışdır.

Kənd təsərrüfatı istehsalçılarına vergi tətillərinin tətbiq edilməsi isyasəti

davam etdirilmiş, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı ilə məşğul olan (o

cümlədən sənaye üsulu ilə) hüquqi şəxslər 2009-cu il yanvarın 1-dək hüquqi

şəxslərin mənfəət vergisini, əlavə dəyər vergisini, sadələşdirilmiş vergini və

həmin fəaliyyət prosesində istifadə olunan obyektlərdən əmlak vergisini, fiziki

şəxslər əlavə dəyər vergisini və fəaliyyət prosesində istifadə olunan

obyektlərdən əmlak vergisini ödəməkdən azad edilmişlər.

Bundan başqa, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Aqrar bölmədə

lizinqin genişləndirilməsi sahəsində əlavə tədbirlər haqqında” 2004-cü il 23

oktyabr tarixli 468 nömrəli Sərəncamına əsasən, aqrar bölmənin müasir

texnika ilə təchizatının çevik şəkildə tənzimlənməsi və eyni zamanda,

“Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət

Proqramı”nda kənd təsərrüfatının inkişafı ilə bağlı nəzərdə tutulan tədbirlərin

icrası məqsədilə “Aqrolizinq” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti yaradılmışdır.

Beş ilə qaytarmaq şərtilə kənd təsərrüfatı texnikalarının alınıb lizinqə

verilməsi üçün 2005-ci ildə dövlət büdcəsindən 20 milyon manat məbləğində

vəsait ayrılmış və Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 31 mart

166

2005-ci il tarixli 58 nömrəli qərarı ilə həmin vəsait hesabına gətirilən

texnikaların kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçıları olan hüquqi və fiziki

şəxslərə verilməsi və ya lizinq yolu ilə satılması qaydaları təsdiq edilmişdir.

2005-ci ildə ayrılmış vəsait hesabına 250 ədəd taxılyığan kombayn, 300 ədəd

təkərli traktor, 636 ədəd traktora qoşulan müxtəlif kənd təsərrüfatı texnikaları

və 30 ədəd mini traktor avadanlıqları alınmışdır.

Bundan əlavə, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin

“Qaçqınların məcburi köçkünlərin bəzi sosial problemlərin həlli barədə” 8 iyul

2005-ci tarixli 181s nömrəli Sərəncamına uyğun olaraq ümumi məbləği 440

min manat olan 10 ədəd taxılyığan kombayn və bir ədəd otpresləyən maşın

alınıb, əvəzsiz olaraq qaçqın və məcburi köçkünlərin istifadəsinə verilmişdir.

Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına zəruri aqrokimyəvi

xidmətlərin göstərilməsi üçün “Aqrolizinq” Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin

tərkibində 61 rayonda təsərrüfat hesablı Aqroservis filiallarının Səhmdar

Cəmiyyətinin və onun təsərrüfat hesablı rayon Aqroservis filiallarının

yaradılması nəticəsində 600 yeni iş açılmışdır.

2006-cı ildə dövlət büdcəsindən ayrılmış 38 milyon manat vəsait hesabına

ölkəyə aqrokimyəvi maddələr və texnikalar gətirilmişdir.

2005-2006-cı ildə gətirilmiş kənd təsərrüfatı texnikalarından 270 ədəd

taxılyığan kombayn, 486 ədəd traktor, 11 ədəd mini traktor, 19 ədəd

ekskavator-buldozer və 1061 ədəd kotan və müxtəlif kənd təsərrüfatı təyinatlı

qoşqular rayon Aqroservis filiallarının və ayrı-ayrı şəxslərin istifadəsinə

verilmişdir.

2007-ci ildə “Aqrolizinq” ASC-yə kənd təsərrüfatı texnikasına və

aqrokimyəvi maddələrin alınması üçün 37,5 milyon manat vəsait ayrılmış və

tam istifadə olunmuşdur. Həmin məqsəd üçün Naxçıvan Muxtar

Respublikasının büdcəsində nəzərdə tutulmuş 2,5 milyon manat vəsait tam

istifadə olunmuşdur.

Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsaçılarının məhsul istehsalı üçün istifadə

etdikləri yanacağın, motor yağlarının və minareal gübrələrin dəyərinin orta

167

hesabla 50 %-nin dövlət tərəfindən ödənilməsini təmin etmək məqsədilə 2007-

ci ilin dəqiqləşdirilmiş dövlət büdcəsində 76,5 milyon manat vəsait nəzərdə

tutulmuş, tələbata uyğun olaraq bu vəsaitin 68,7 milyon manatı istifadə

olunmuşdur. Həmin məqsəd üçün Naxçıvan Muxtar Respublikasının

büdcəsinə nəzərdə tutulmuş 3,5 milyon manat vəsait istifadə olunmuşdur.

Bundan başqa, Azərbaycan Republikasının Nazirlər Kabinetinin 16

noyabr 2007-ci il tarixli qərarı ilə “Buğda istehsalçılarının maddi marağının

artırılması və buğda istehsalçılarının stimullaşdırılması məqsədilə dövlət

büdcəsinin vəsaiti hesabına yardım verilməsi Qaydaları” təsdiq edilmişdir.

Həmin Qaydalara əsasən, buğda istehsalçılarına yardımın verilməsi kənd

təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının məhsul istehsalı üçün istifadə etdikləri

yanacağın, motor yağının və mineral gübrələrin dəyərinin orta hesabla 50 %-

nin dövlət tərəfindən ödənilməsinin təmin edilməsi 2007-ci ilin dövlət

büdcəsindən ayrılmış vəsait hesabına həyata keçirilir.

Sahibkarlığa dövlət dəstəyinin mühüm istiqamətlərindən biri də

sahibkarlığın güzəştli kreditlərlə təmin edilməsidir. Bununla əlaqədar,

sahibkarlara dövlət maliyyə dəstəyinin ildən-ilə artırılması artıq öz real

bəhrəsini verməkdədir.

2004-2007-ci illər ərzində Sahibkarlara Kömək Milli Fondunun vəsaitləri

hesabına ölkə üzrə 6194 sahibkarlıq subyektinə 235,6 milyon manat kredit

verilmişdir ki, bunun nəticəsində 60 minə yaxın yeni iş yeri yaradılmışdır.

Maliyyələşdirilmiş layihələrin 90%-ə yaxını regionların payına düşür.

Həmçinin, dörd il ərzində sahibkarlığın inkişafı məqsədilə ilə dövlət

büdcəsindən Naxçıvan Muxtar Respublikasına 16 milyon manatdan artıq

vəsait ayrılmışdır.

2008-ci ildə Sahibkarlığa Kömək Fondunun vəsaiti hesabına müvəkkil

kredit təşkilatları vasitəsilə respublikanın 52 şəhər və rayonu üzrə 797

sahibkarlıq subyektinin investisiya layihəsinin maliyyələşdirilməsinə 87,8

milyon manat vəsait ayrılmışdır. Bunun 73,0 milyon manatı Azərbaycan

Respublikasının 2008-ci il dövlət büdcəsində sahibkarlığın inkişafı ilə bağlı

168

Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu üçün nəzərdə tutulan vəsait, 14,8 milyon

manatı isə müvəkkil kredit təşkilatları tərəfindən Fondun xəzinə hesabına

qaytarılan vəsaitlər təşkil edir(Cədvəl 2.5).

Cədvəl 2.5

2008-ci ildə iqtisadi rayonlar və Bakı şəhəri üzrə SKMF tərəfindən

investisiya layihələrinin maliyyələşdirilməsi göstəriciləri

Sıra

№-si

İqtisadi

rayonun adi

Layihələrin

sayı

Xüsusi

çəkisi

(%)

Kreditin

əbləği(min manat)

Xüsusi

çəkisi

(%)

Yaradılacaq

yeni iş yerlərinin

sayı(nəfər)

1 Abşeron 66 8,3 11519,2 13,1 881

2 Gəncə-Qazax 72 9,0 7184,3 8,2 1182

3 Şəki-Zaqatala 49 6,2 9802,0 11,2 856

4 Lənkəran 73 9,2 3182,8 3,6 499

5 Quba-Xaçmaz 66 8,3 8942,8 10,2 1200

6 Aran 271 34,0 17128,6 19,5 1695

7 Yuxarı Qarabağ 8 1,0 234,9 0,3 32

8 Kəlbəcər-Laçın 0 0,0 0,0 0,0 0

9 Dağlıq Şirvan 49 6,2 3952,6 4,5 347

10 Naxçıvan 2 0,3 2,0 0,0 2

Cəmi 656 82,3 61949,1 70,6 6694

11 Bakı şəhəri 141 17,7 25857,1 29,4 2371

Yekun 797 100,0 87806,2 100,0 9065

Mənbə: AR NK-nın 2008-ci ildə fəaliyyəti haqqında hesabat, Bakı, 2008,

s. 264.

2008-ci ildə Fondun vəsait hesabına müvəkkil kredit təşkilatları

tərəfindən maliyyələşdirilmiş layihələrin 70,6 faizi respublikanın regionlarının

payına düşür və bu layihələrin 85,6 faizi istehsal və emal yönümlüdür. Verilmiş

kreditlər üzrə 9065 yeni iş yerlərinin yaradılması nəzərdə tutulmuşdur.

Fond tərəfindən investisiya layihələrinin maliyyələşdirilməsi zamanı

innovasiya, ixrac qabiliyyətli və idxalı əvəz edən məhsulların istehsalı yönümlü

layihələrin maliyyələşdirilməsinə üstünlük verilmişdir. Nəticədə Fond iqtisadi

inkişafa dəstək verən, sahibkarlıq subyektlərinin inkişaf etməsini və iqtisad

artımını stimullaşdıran institusional mexanizmin mühüm fəaliyyət qabiliyyətli

tərkib hissəsini təşkil etmişdir.

169

2003-2008-ci illər ərzində Fondun vəsaiti hesabına sahibkarlıq

subyektlərinin 7301 investisiya layihəsinin maliyyələşdirilməsinə 334,2 milyon

manat həcmində güzəştli kreditlər verilmişdir. Bu kreditlər hesabına ölkəmizdə,

xüsusilə regionlarda sahibkarlıq fəaliyyəti xeyli genişlənmiş, yeni istehsal və

emal sahələri işə salınmış, əhalinin məşğulluq səviyyəsi artmışdır. Bu layihələr

üzrə 73230 yeni iş yerlərinin yaradılması nəzərdə tutulmuşdur(Cədvəl 2.6).

2003-2008-ci illərdə İqtisadi rayonlar və Bakı şəhəri üzrə SKMF

tərəfindən investisiya layihələrinin maliyyələşdirilməsi üçün verilən güzəştli

kreditlərin sayı və məbləği(mln. manat)

Cədvəl 2.6

Iqtisadi

Rayonlar

2003 2004 2005 2006 2007 2008 Cəmi

sayı Məbləğ sayı Məbləğ sayı Məbləğ sayı Məbləğ sayı Məbləğ sayı Məbləğ sayı Məbləğ Iş yeri

Abşeron 18 0,7 50 2,2 98 4,9 140 14,3 43 6,6 66 11,5 415 40,2 7918

Gəncə-

Qazax

39

1,4

435

3,2

287

7,7

300

6,7

127

7,2

72

7,2

1260

33,3

14023

Şəki-

Zaqatala

13

0,4

158

2,3

248

2,9

166

6,6

53

10,3

49

9,8

687

32,2

6504

Lənkəran 27 0,8 93 2,4 189 4,0 159 5,6 72 3,4 73 3,2 613 19,3 5739

Quba-

Xaçmaz

22

0,8

93

2,4

74

1,7

91

8,7

73

10,9

66

8,9

618

33,5

5996

Aran 91 2,0 200 2,3 842 7,3 497 15,1 235 16,5 271 17,1 2136 60,4 13893

Yuxarı

Qarabağ

3

0,1

6

0,2

176

0,5

58

0,9

11

0,8

8

0,2

262

2,7

971

Dağlıq

Qarabağ

9

0,2

22

0,5

81

1,2

119

3,6

63

2,9

49

4,0

343

12,5

2463

Naxçıvan

MR

0,0

1

0,1

2

0,0

1

0,0

0,0

2

0,0

6

0,1

158

İ.R. üzrə

cəmi

222

6,4

1257

15,5

1997

30,2

1531

61,5

677

58,6

656

61,9

6340

234,2

57665

Bakı

şəhəri

88

4,4

81

3,0

206

6,1

240

28,6

205

32,1

141

25,9

961

100,0

15565

Yekun 310 10,8 1338 18,5 2203 36,3 1771 90,1 882 90,7 797 87,8 7301 334,2 73230

170

Mənbə: Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət

Proqramının(2004-2008-ci illər) icrasının yekunları. Uğurlu siyasətin

nəticələri. Bakı, 2009, s.76-79.

Sahibkarlıq subyektləri tərəfindən Fonda təqdim edilən investisiya

layihələrinin qiymətləndirilməsi və seçilməsi məqsədi ilə Fond tərəfindən

layihələrin iqtisadiyyatın qeyri-neft sektorunun inkişafı ilə bağlı olması,

kommersiya təşkilatlarının maddi-texniki bazasının təkmilləşdirilməsi və yeni

texnologiyaların tətbiqinə maliyyə dəstəyinin verilməsi, istehsal olunan

məhsulların(malların və xidmətlərin) yerli tələbatı ödəməsi, ixrac yönümlü və

ya idxalı əvəz edən olması, regional iqtisadiyyatın inkişafının təmin olunması,

bu sahədə regional fərqlərin azaldılması və sairləri ilə bağlı təhlillər aparılmış,

zəruri hallarda yerlərdə baxışlar aparılaraq mövcud vəziyyət araşdırılmış, ilkin

monitorinqlər keçirilmişdir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 28 dekabr 2006-cı il tarixli 504

nömrəli Fərmanı ilə sahibkarlığın iqtisadi inkişaf tempinə uyğun olaraq bir

sıra zəruri dəyişikliklər aparılmaqla Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun

vəsaitinin istifadəsi Qaydaları daha da təkmilləşdirilmişdir. Yeni qaydalarda

aşağıdakı dəyişikliklər öz əksini tapmışdır:

Fondun idarə edilməsi məqsədilə Müşahidə Şurası yaradılmışdır;

Fondun vəsaitləri ölkənin sosial-iqtisadi inkişafı istiqamətləri çərçivəsində

Müşahidə Şurası tərəfindən müəyyən edilmiş sahələrdə layihələrin

maliyyələşdirilməsinə yönəldir;

Fondun iqtisadi rayonlar üzrə yerlərdə nümayəndələri fəaliyyət göstərir.

Güzəştli kredit almaq üçün müvəkkil kredit təşkilatlarına müraciət etməzdən

əvvəl bu hüququ əldə etmək üçün sahibkarlar həmin nümayəndələrə müraicət

etməlidirlər;

Müşahidə Şurası tərəfindən müəyyən olunmuş meyarlara uyğun olaraq

Milli Bank tərəfindən lisenziya verilmiş bütün banklar və bank olmayan kredit

171

təşkilatları müvəkkil kredit təşkilatı qismində kreditlərin verilməsində iştirak

edə bilər;

Müvəkkil bankların cəlb etdikləri vəsaitlər onların məcmu kapitalların

150%-dək, böyük və iri həcmli layihələrin maliyyələşdirilməsi zamanı 200%-

dək təşkil edə bilər;

Müvəkkil kredit ittifaqlarının cəlb etdiyi vəsaitin həcmi Milli Bank

tərəfindən onlar üçün müəyyən edilmiş iqtisadi tənzimlənmə normativlərinin

yol verdiyi həcmdə ola bilər;

Vəsaitlərin bölgüsü müvəkkil kredit təşkilatlarının Milli Bank tərəfindən

təsdiq edilmiş reytinq göstəricilərinə uyğun olaraq hər maliyyə ilinin əvvəlində

müəyyənləşdirilir;

Fondun kreditlərinin hədləri əvvəlki kimi ABŞ dolları ekvivalentli ilə

deyil, milli valyuta ilə ifadə olunur;

Iri həcmli kreditlərin həddi 3.000.000 manatədək artırılmışdır;

Mikrokredit və kiçik həcmli kreditlərin müddətləri 2 ilədək müəyyən

edilmişdir;

Iri həcmli kreditlərin müddətləri 7 ilədək müəyyən edilmişdir.

Son illər ölkə iqtisadiyyatının prioritet sahələrinə investsiyaların

yönəldilməsi nəticəsində istehsal və emal müəssisələrinin fəaliyyəti bərpa

edilmiş, iqtisadiyyatın balanslaşdırılmış inkişafının sürətləndirilməsi,

sahibkarlara verilmiş güzəştli kreditlər yeni müəssisələrin açılmasına şərait

yaratmışdır.

Həyata keçirilmiş tədbirlər nəticəsində keçən beş il ərzində 20 mindən

artıq yeni müəssisə yardılmışdır ki, bunun da 40 %-dan çoxu regionlarda

fəaliyyət göstərir. 2004-cü ildə ölkədə 4921, 2005-ci ildə 5516, 2006-cı ildə 5123

və 2007-ci ildə 5145, 2008-ci ildə 6867 yeni müəssisə yardılmışdır (Cədvəl 2.7).

Cədvəl 2.7

Azərbaycan Respublikasının regionları üzrə yeni yaradılmış müəssisələr

haqqında məlumat

172

Iqtisadi rayonlar

I l l ə r

2004 2005 2006 2007 2008 Cəmi

5 il

Abşeron 320 287 242 268 448 1565

Gəncə-Qazax 311 246 251 246 404 1458

Şəki-Zaqatala 144 196 195 152 192 879

Lənkəran 200 204 198 265 215 1082

Quba-Xaçmaz 84 119 149 142 150 644

Aran 440 562 498 539 943 2982

Yuxarı Qarabağ 144 105 81 109 116 555

Kəlbəcər-Laçın 61 43 31 23 - 158

Dağlıq Şirvan 35 102 72 47 95 351

Naxçıvan 266 326 366 210 68 1236

Regionlar üzrə cəmi 2005 2190 2083 2001 2631 10910

Bakı 2916 3326 3040 3144 4236 16662

Ölkə üzrə cəmi 4921 5516 5123 5145 6867 27572

Mənbə: Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı

Dövlət Proqramının(2004-2008-ci illər) icrasının yekunları. Uğurlu siyasətin

nəticələri. Bakı, 2009, s.83.

İnvestisiya siyasəti sahəsində əsas vəzifə iqtisadiyyatın bütün sahələrinə

investisiya qoyuluşu imkanlarının genişləndirilməsi və daha əlverişli investisiya

mühitinin təmin edilməsi məqsədilə bütün investorlar üçün azad rəqabət

mühitinin yaradılmasından və sahədə mövcud normativ-hüquqi bazanın

təkmilləşdirilməsindən ibarətdir. Regionların inkişafına dair yeni Proqramda

qeyd olunduğu kimi, qarşıdakı illərdə özəlləşdirməyə açılmış müəssisələrdə

şəffaf və səmərəli özəlləşdirmə prosesinin həyata keçirilməsi davam

etdiriləcəkdir. Qeyri-neft sektorunda müəssisələrin investisiya fəaliyyətinin

dəstəklənməsi istiqamətində məqsədyönlü işlər həyata keçiriləcək, müasir

istehsal avadanlıqlarının idxalı təşviq ediləcəkdir.

173

Dövlət investisiya siyasəti regionlarda yeni iş yerlərinin yaradılmasına,

infrastruktur obyektlərinin etibarlı istismarının təmin edilməsinə, insan

kapitalının inkişafı və vətəndaşların sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi kimi

prioritetlərin həyata keçirilməsinə yönəldilməlidir.

Məşğulluq siyasətinin mühüm istiqamətlərindən biri yeni iş yerlərinin

yaradılmasını məhdudlaşdıran amillərin aradan qaldırılması və məşğulluq

səviyyəsinin artırılmasını stimullaşdıran şəraitin yaradılmasıdır. Bu baxımdan

sahibkarlığın, əsasən, kiçik və orta sahibkarlığın inkişafına yönəlmiş tədbirlər

xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Qarşıdakı illərdə məşğulluq siyasətində əsas

məqsəd əmək ehtiyatlarından daha dolğun istifadə etməklə əhalinin səmərəli

məşğulluğunun təmin edilməsindən ibarət olacaqdır. Bu məqsədə nail olmaq

üçün aşağıdakı vəzifələrin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur:

- sahibkarlığın, xüsusilə kiçik və orta sahibkarlığın inkişafı üçün daha

münbit şəraitin yaradılması;

- məşğulluğun səmərəli inkişafını təmin edən investisiya fəallığının

dəstəklənməsi;

- işaxtaran və işsiz vətəndaşların sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi,

qeyri-formal əmək münasibətlərinin leqallaşdırılması istiqamətində

tədbirlərin həyata keçirilməsi;

- əmək bazarında tələb və təklif arasında dinamik uyğunluğun

gücləndirilməsinə yönəldilmiş infrastrukturun təkmilləşdirməsi;

- kadr hazırlığı sisteminin, o cümlədən peşə hazırlığı və ixtisasartırma

şəbəkələrinin fəaliyyətinin dinamik inkişaf edən əmək bazarının tələblərinə

uyğunlaşdırılması.

Sahibkarlığın inkişafı ölkə iqtisadiyyatının diversifikasiyası baxımından

həyata keçirilən dövlət siyasətinin aparıcı istiqamətlərindən birini təşkil

edəcəkdir. Bu siyasət iqtisadiyyatın bütün sahələrində, xüsusilə prioritet inkişaf

sahələrində işgüzar fəaliyyət üçün normativ-hüquqi, təşkilati və maliyyə

təminatı səviyyəsinin yüksəldilməsinə yönəldiləcəkdir. Davamlı iqtisadi

174

inkişafın təmin edilməsi baxımından sahibkarlıq sahəsində aşağıdakı

tədbirlərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur:

- kiçik və orta sahibkarlığın (KOS) dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasının

sürətləndirilməsi, ixrac potensialının artırılmasında və cəmiyyətin sosial

problemlərinin həllində KOS-un rolunun gücləndirilməsi;

-sahibkarlıq fəaliyyətinin sahə, regional və texnoloji baxımdan

strukturunun optimallaşdırılması;

- kiçik, orta və iri müəssisələr arasında qarşılıqlı səmərəli

əməkdaşlığın, o cümlədən istehsal-kooperasiya əlaqələrinin

genişləndirilməsi;

- sahibkarlığın dəstəklənməsinin müasir təşkilati modellərinin

yaradılması, o cümlədən sahibkarlar üçün məsləhət xidməti, informasiya

təminatı, marketinq xidməti və sair strukturların yaradılmasının davam

etdirilməsi;

- ticarət yarmarkalarının yaradılması;

- yerli iqtisadiyyatın yönümünü nəzərə almaqla rayonlarda işsizlər üçün

kadrların peşə hazırlığının təkmilləşdirilməsi mərkəzlərinin yaradılması;

- sahibkarlıq fəaliyyətinə müdaxilələrin qarşısının alınması.

4.2. İnnovasiya yönümlü iqtisadi inkişafda kiçik sahibkarlığın yeri və

rolu.

Müəssisə anlayışı iqtisadiyyatın ən mühüm strukturəmələgətirici

ünsürü olmaqla köklü təşkilati dəyişikliklər paradiqmasının əsas

xüsusiyyətini təşkil edir. Makroiqtisadi sistemin ünsürü kimi müəssisə

istehsal və inteqrasiya funksiyalarını yerinə yetirir(4, s.237). Birinci halda

müəssisə təşkilati cəhətdən davamlı bütöv və ətraf mühitdən təcrid

olunmuş müstəqil texniki-iqtisadi sistem kimi müəyyən edilir. Bu sistem

resurs axınlarını bir yerə cəmləməklə onları məhsulun istehsalı prosesinə

175

yönəldir. Bu zamam müəssiə mikro və mikroqarşılıqlı təsir sistemi

səviyyəsində daxili mühitdə iqtisadi əlaqə və münasibətlərin təkrar

istehsalına yönəldilir. Müəssisənin inteqrasiya funksiyası xammal,

informasiya, maliyyə, texnoloji, əmək resurslarının axınları nöqteyi

nəzərindən onların əsas kəsişmə nöqtəsi kimi baxılır. Bu zaman o

makroiqtisadi sistemin digər elementləri ilə(xarici mühitin elementləri ilə)

iqtisadi əlaqə və münasibətləri təkrar istehsal edir. Qlobal sistemin ünsürü

kimi o, makro və mikro qarşılıqlı təsir və münasibətləri həyata keçirir və

təkrar istehsal edir.

Təşkilati injinirinqin vacib vəzifəsi özündə sənaye müəssisəsini əks

etdirən çoxsəviyyəli və çoxfunksiyalı sistemi idarəetmə mexanizmlərinin

yaradılması sayılır. Yeniliklərin işlənib hazırlanması və tətbiqi mexanizmi

o halda səmərəli ola bilər ki, o, istehsal porsesi ünsürlərin xarici və daxili

mühitlə qarşılıqlı təsirinə, innovasiya inkişafının daxili və xarici

subyektlərinin müfəssəl tədqiqatına əsaslansın. Təşkilati inkişaf prosesi

çoxfunksiyalı olmaqla müxtəlif məkan və zaman çərçivələrində yeni

ünsirlərin, onların bloklarının və yeni təşkilati əsasda müəssisənin xarici

artımını təmin etmək qabiliyyətinə malik alt sistemlərin bir yerə

toplanması ilə bağlıdır. Əslində inteqrasiya prosesləri xarici mühitə

uyğunlaşmanın yüksəldilməsi və stabilliyin təmin edilməsi zəruriyyəti və

mürəkkəbləşmiş çoxsəviyyəli sistemin optimal işi ilə əlaqədardır.

Müəssisənin restrukturizasiyası təşkilati inkişafı prosesində

aparmaqla firmadaxili(sistemdaxili) və firmalararası(xarici sistemlər)

qarşılıqlı təsirlər nəticəsində yaranmış yeni çoxsəviyyəli strukturların

daha böyük səmərəliliyini təmin edən sosial-iqtisadi sistemə məqsədyönlü

təsir kimi başa düşülür.

Əgər sistemdaxili dəyişikliklər daxili artım və təkmilləşmə

mənbələrini səfərbər edirsə, onda inteqrasiya və differensiallaşma

176

proseslərinə əsaslanan firmalararası qarşılıqlı təsir gəlirin

maksimumlaşdırılmasının yeni imkanlarına yönəldilən müəssisənin xarici

artım mənbələrini təmin edir.

Xarici artım mənbələrinə əsaslanan struktur dəyişikliklərin

əhəmiyyəti reinjinirinq prosesində bütün amillər sisteminin son hədd

faydalılığının və onun Pareto-optimallığının təmin edilməsindən

ibarətdir. Bu, təkcə sistemin sərhədlərinin genişlənməsi ilə deyil, həm də

kənardan müəyyən nizamlanmının, stabilliyinin gətirilməsi, təsərrüfat

sistemi dinamizminin eyni vaxtda yüksəldilməsi ilə bağlıdır. İqtisadi

sistemdə intertəşkilati dəyişikliklər hesabına aparılan restrukturizasiya

nəticəsində vasitəçilərin rolunu oynamağa qabil, kommunikasiya

proseslərini intensivləşdirən yeni ünsürlər, yeniliklərin, yeni biliklərin,

dəyişmələrin və s. daşıyıcıları, iqtisadi, istehsal, transaksion və s.

proseslərin sürətləndiriciləri meydana çıxır. Müxtəlif ölçülü müəssisələr,

institutlar, maliyyə-sənaye qrupları və digər iqtisadi agentlər sistemin

yeni elementlərinin rolunu yerinə yetirirlər.

Xarici təşkilati dəyişikliklərin layihələndirilməsi yenidən meydana

çıxmış orqanizmin xarici inkişafının və fəaliyyətinin

maksimumlaşdırılması məqsədilə alternativ institutların, iqtisadi, sosial

və texnoloji strukturların seçilməsinə əsaslanır. Xarici artım mənbələri

hesabına yeni təşkilati qarşılıqlı təsirin layihələndirilməsi həm

differensiasiya, həm də sistemdə inteqrasiya yolu getməlidir.

Differensiasiya strukturunun müəyyən vəziyyətini xarakterizə edir

və sistemin öz-özünü saxlaması üçün zəruri olan ixtisaslaşmanın

güclənməsinə aparır. İstehsal sistemlərinin differensiallaşdırılmasının

yüksək dərəcəsi reinjinirinq fəaliyyətinin yeni məqsədlərinin reallaşması

ehtimalını xeyli artırır, məqsədəçatmanın mümkünlüyünu və fəaliyyətin,

yeni sosial strukturların səmərəliliyini yüksəldir. Struktur dəyişikliklər

177

sistemində differensiasiya həm ixtisaslaşmanın dərinləşməsi ilə, həm də

müxtəlif diversifikasiya növlərinin inkişafı ilə əlaqədardır.

İnteqrasiya xarici artım mənbələri hesabına istehsal sisteminin

sərhədlərini genişləndirir. İnteqrasiya prosesləri müxtəlif formalarda

ayrılma, birləşmə hesabına, texnologiyanın transferti, lisenziyanın alışı,

nou-hau, bazar transaksiyaları, prosesə vasitəçilərin daxil edilməsi,

infrastruktur obyektləri və s. nəticəsində genişlənə bilər. İnteqrasiya

prosesləri müxtəlif məkan və zaman çərçivələrində, müvəqqəti və daimi

əsasda yayıla bilər. İnteqrasiya strukturları müəssisənin təsərrüfat

fəaliyyəti növləri və funksiyaları spektirinin universallaşmasına

genişlənməsinə gətirib çıxarır.

Yeni struktur dəyişikliklərin həyata keçirilməsi mexanizminin təhlili

aşağıdakı nəticələri çıxarmağa imkan verir:

- təşkilati cəhətdən yenidən layihələndirmə istehsal sistemlərinin

fasiləsiz təkamülünü təmin edir;

- təşkilati inkişaf təsərrüfat sistemi və təkrar istehsal tsikli

dinamizminin yüksəlməsinə kömək edir;

- xarici mənbələr hesabına təşkilati dəyişikliklər uyğunlaşmanın

artmaqda olan imkanlarını, fəaliyyətin təkmilləşməsini, davamlılığını,

optimallığını nümayiş etdirir və təsərrüfat subyektlərinin fəaliyyətində

differensiallaşma və inteqrasiya üzrə struktur prosesləri gücləndirir;

- müəssisədə innovasiyanın inkişafı ilə sıx bağlı olan təşkilati

dəyişikliklər sistemin sərhədlərinin genişləndirilməsi, yeniliklərin tətbiq

olunmasının sürətləndirilməsi və dövriyyəyə ETTKİ və yeni

texnologiyalar üzrə xarici mənbələrin cəlb edilməsi hesabına istehsalın

köklü surətdə yenidən qurulması və təzələnməsi proseslərini

intensivləşdirməyə imkan verir;

178

- təşkilati reinjinirinq iqtisadi sistemin öz-özünün inkişafı və təşkili

sərhədlərini genişləndirmək, istehsal prosesinə müxtəlif profilli, müxtəlif

ölçülü müəssisələrin, institusional strukturların müxtəlif qrup maraqlı

şəxslərin, müşətrilərin, vasitəçi komutantların, investorların, yenilik

işləyənlərin cəlb edilməsi, eləcə də geridə qalmış strukturların fəaliyyətini

dondurmaq və radikal yenilikçi dəyişikliklər üçün yeni təşkilati zəminlər

yaratmaq imkanı verir;

- intertəşkilati dəyişikliklər sahəvi sərhədlərin yuyulub aparılmasına

səbəb olur və reinjinirinq sistemində də sahələrarası qarşılıqlı təsirin

güclənməsi gəlirin maksimumlaşdırılması, risklərin yenidən

bölüşdürülməsi və diversifikasiyası hesabına tədbirlərin iqtisadi

səmərəliliyinin xeyli dərəcədə yüksəlməsinə gətirib çıxarır;

- innovasiya reinjinirinqi əsasında restrukturizasiya tələb və təklifin

diversifikasiyasının dərinləşməsinə səbəb olur, yeni bazarlara daxil

olmağı stimullaşdırır, müəssisənin innovasiya inhisarı üçün imkanlar

yaradır.

Təşkilati reinjinirinq tədbirlərinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi

üçün təşkilati strukturların, təşkilati cəhətdən qarşılıqlı təsirlərin,

təsərrüfat strategiyalarının tipinin, tətbiq olunan texnologiya tiplərinin və

bazarın sahəvi xüsusiyyətlərinin dəqiq uyğunluğunun aşkara çıxarılması

zəruridir. Məlumdur ki, təşkilati tip texnoloji prosesin

xarakterindən(diskret və ya fasiləsiz, qapalı və ya açıq texnoloji tsikl və

s.), eləcə də istehsalın maya dəyərindən, standartlaşma və unifikasiya

səviyyəsindən və s. asılıdır.

Xırda seriyalı istehsal və nadir texnologiya işlərin sərt firmadaxili

təşkilini və əlaqələndirilməsini, dar texnoloji ixtisaslaşmanı tələb edir.

Baza standartları texnologiyaları əsasında iri seriyalı və kütləvi istehsal

inteqrasiya əsasında istehsal miqyasının genişlənməsinə yönəldilir.

179

Kimya, neftkimya, yeyinti sənayesində və metallurgiyada fasiləsiz,

iritoonajlı istehsal xətti və funksional strukturlara yönəldilir və üfüqi

firmalararası qarşılıqlı təsirlər üçün az əhəmiyyətlidir.

Diskret xırda seriyalı istehsal proseslərini aralıq mərhələlərə bölmək

olar ki, bu da kontrakt-müqavilə, bazar əsasında səmərəli firmalararası

qarşılıqlı təsirə gətirib çıxarır. Bu tipli təşkilati strukturlar inteqrasiya ilə

əmtəə diversifikasiyasının əlaqələndirilməsi əsasında üfüqi düzülüşlərə və

yaxud qarışıq strukturlara meyl edir.

İri tonnajlı və kütləvi istehsalda əmtəə diversifikasiyasını yalnız

xidmət sferalarına tullantıların və yaxud yardımçı məhsulların istifadəsi

əsasında tətbiq etmək imkanı yaranır.

Emal sənayesinin əksər sahələrində əsas kimi stabil və intensiv tipli

texnologiyalar çıxış edir. Onlar reinjinirinq tədbirinin yüksək riski ilə,

aşağı uyğunlaşma qabiliyyəti ilə, bazarın tələblərinə cavab kimi qeyri-

kifayət çevikliklə səciyyələnir. İki tərəfi açıq texnoloji ukladlar və

xammal istiqamətli iqtisadiyyat üçün səciyyəvidir.

Yüksək dəyişkənliklə, şəkildəyişmələr və yeniliklərə meylliliklə

səciyyələnən elmtutumlu sahələrin texnologiyaları öz inkişafında düz

üfüqi təşkilati strukturlara əsaslanır. Təşkilati dəyişiklliklər prosesi

differensiasiya və diversifikasiya əsasında baş verir, çoxsahəli müəssisələr

isə sahə bazarlarından kənara çıxarlar.

Müəssisənin daha dərindən yenidən təşkili üçün bir-birinə qohum

istehsallarının diversifikasiyası prosesi baş verməlidir. Belə ki, elm

tutumlu sahələrdə məhsulun diversifikasiyası zamanı(qısa həyat tsiklinə

malik məhsuldar) iri müəssisəyə təşkilati qarşılıqlı təsirin yeni

prinsiplərinə əsaslanan müxtəlif tipli təsərrüfat təşkilati ilə əlaqələr

yaratmaq lazım gəlir. Təşkilati cəhətdən qarşılıqlı təsirin “klassik” tipləri

xalis şəkildə artıq demək olar ki, mövcud deyildir.

180

İstehsal sistemlərinin optimal işi və yüksək keyfiyyətli məhsul

buraxılışı üçün determinasiya olunmuş yanaşmalar tələb olunur. Bu

zaman müxtəlif şəkilli və selektiv tələbin ödənilməsi və bazara səmərəli

xidmət manevretmənin adaptiv strukturlarını və imkanlarını tələb edir.

Odur ki, daimi partnyor əlaqələrin formalaşması və dəstəklənməsi satış

şərtlərinin, marketinq tədbirinin, ETTKİ-nin, müvəqqəti qarşılıqlı təsirlər

və üfüqi firmalararası strukturların əsasında təşkil olunmuş yeni

texnologiyaların əldə olunması kanallarının sürətlə dəyişməsi imkanları

ilə uyğunlaşdırılmalıdır.

Bu halda təsərrüfat sisteminin öz-özünü təşkili və məqsədli

strukturlaşdırılması prinsiplərinin əlaqələndirilməsi üçün aşağıdakı

şərtlərə əməl olunması vacib sayılır:

1. təşkilati, innovasiya, əlaqələndirici təsirlərin təsərrüfat

fəaliyyətinin əsas prosesləri ilə razılaşdırılması tələb olunur ki, bunun da

nəticəsində özünü inkişaf bazasında inteqrasiya baş verir;

2. reinjinirinqin və struktur dəyişikliklərin səmərəliliyinin

yüksəldilməsi üçün fəaliyyət üsullarının və xarici artım mənbələrinin

çoxcəhətliliyinə(diversifikasiya) əsaslanan əlaqələndirici, struktur və

institusional dəyişikliklərin strategiyası zəruridir.

Aydındır ki, xarici təşkilati dəyişikliklər inkişafın neqativ

meyllərinin məhdudlaşdırılması vasitəsi kimi nəzərdən keçirilir. Lakin

intertəşkilati dəyişikliklərin əsas məqsədi qarşılıqlı təsir strukturlarının,

təsərrüfat fəaliyyəti subyektlərinin iqtisadi qarşılıqlı təsir yönümlü

institusional qayda və normaların dəyişməsi sayılır. İnstitusionallaşdırma

xarici sistem mənbələri hesabına salamatlığın qorunub saxlanması və

təkmilləşmə məqsədi ilə subyektlərin davranış qaydalarını, normalarını,

struktur və nümunələrini dəyişməklə elementlərin bağlılığına,

nizamlanmasına kömək edir.

181

Bu halda böyük istehsal sistemləri institusional şəkildə təşkil oluna

bilər: onlar müxtəlif şəkilli sənaye müəssisələrindən, dövlət idarələrindən,

fundamental tədqiqat fondlarından, investisiya və vençur fondlarından,

elmi-tədqiqat təşkilatlarından, akademik-ali məktəb sektorundan,

informasiya mərkəzlərindən, texnoloji assoasiyalarından və s. ibarət ola

bilər. Bu təşkilati dəyişiklilər struktur modul ixtisaslaşması adlandırılan

sistemin yaradılmasına əsaslanır.

Sahibkarlığın institusional struktur sxemi aşağıda verilmişdir(Sxem 3.5):

Sxem 3.5. Sahibkarlığın institusional struktur sxemi.

Bu strukturun əsası intertəşkilati qarşılıqlı təsir, yəni bilavasitə

istehsaldan, reklamdan, marketinqdən, satışdan, göndərmələrdən, avadanlığın

quraşdırılmasından kreativ elmi tədqiqatlara qədər qarşılıqlı təsir sayılır. Bu

Maliyyə

institutları

Universitetlər

Akademiya

sektoru

Yeni müəssisələrin

yaradılması

Bazar institutları İnstitusional

investorlar

Müəssisə

İri

korporasiyalar

İnnovasiya biznesinin

antreprenerləri

Mənfəətin

formalaşması,onun

remaliyyələşdirilməsi,

kapitallaşdırılması və s.

Yeni

strukturların

yaradılması

Bazar

strukturlarının

dəyişməsi

182

cür institusional strukturun yaradılması işçilərin yeni sosial interheyət

yönümlü qarşılıqlı təsirini tələb edir. Təşkilin yeni tipi həm istehsal

sistemlərinin, həm də sahibkarlıq strukturlarının institutsional inkişafının

müxtəlif formalarına əsaslanır.

Yeni təşkilati qarşılıqlı təsirin layihələndirilməsi və qurulması müxtəlif

subyektlərin əlaqələndirilməsini, sonrakı inkişaf mexanizmlərinin və

meyllərinin uzlaşdırılmasını tələb edir. Təkamül nəticəsində tədricən sabit və

ya müvəqqəti tipə malik təşkilati quruluşa doğru yerdəyişmə baş verir ki,

bunun da nəticəsində islahatı aparılan təsərrüfat subyekti gəlirin

maksimumlaşdırılması və müvafiq qrupların maraqlarının tarazlığı təmin

edilir.

Münasibətlər bazar transaksiyaları əsasında, kontrakt əsasında, eləcə də

xeyli hissəsi institusional strukturla müəyyən edilən təşkilatların “aralıq

formaları” əsasında qurula bilər. Bu cür yeni təşkilati strukturlar özündə elə

bir mürəkkəb sistemi birləşdirir ki, onun da mərkəzi ünsürü mikro və makro

qarşılıqlı təsirləri, intertəşkilati tipə malik qarşılıqlı təsiri həyata keçirən firma

sayılır.

“Aralıq formaların” qurulması və ya “metastruktur” sosiotexniki

izomorfizm prinsipləri əsasında baş verir. Bu onu göstərir ki, intertəşkilati

qarşılıqlı təsir əsasında qurulan xarici sistem kiçik daxili sistem sayılan

müəssisədə olduğu kimi həmin başlıca komponentlərə əsaslanır. Lakin

elementlərin və alt sistemlərin fəaliyyətində səmərəliliyin, mənfəət

mərkəzlərinin, birgə fəaliyyət məsuliyyəti və rolunun digər bölüşdrülməsi

müşahidə olunur.

İnstitusional strukturlar həm də çoxcəhətliliyi, mürəkkəbliliyi,

intensivliyi, subyektlərarası qarşılıqlı təsirlərin müxtəlif stereo tipləri ilə

fərqlənir. Xarici sistemlərdə iştirakçı qruplar arasında çoxcəhətli münasibətlər,

məsələn rəqabət, kooperativ, preferensial, iyerarxiq, transaksion və s.

münasibətlər formalaşır. Mürəkkəb xarici sistemlər üçün iformasion və

müxtəlif intensivliyə malik prosesləri əlaqələndirən münasibətlər birinci

183

dərəcəli əhəmiyyət kəsb edir. İştirakçıların müxtəlif qrupları üçün intertəşkilati

strukturlar və onların qarşılıqlı təsiri qeyri-bərabər rol oynaya bilər. Məsələn,

françayzinq sistemində xüsusi rolu texnoloji, informasiya və maliyyə axınları

oynayır. Tabeçilik və qarşılıqlı tabeçilik münasibətlərinə baxmayaraq

françayzinq strukturları üçün texnologiyanın ötürülməsi zamanı böyük

əhəmiyyətə malik olan təkcə bazar transaksiyaları deyil, həm də kontraktların

və rəqabət münasibətlərinin təşkili sayılır. Əksinə, kiçik biznesi iri xarici

sistemə daxil edən zaman məcmu bazar transaksiyalarının səviyyəsinə

əhəmiyyətli təsiri satışın stimullaşdırılması, reklam şirkəti vasitəçilik fəaliyyəti,

kontraktların təşkili, idarə olunmayan informasiya axınları ilə bağlı xərclər

göstərir.

İqtisadiyyatın innovasiya aktivliyinin yüksəldilməsi eyli dərəcədə

aşağıdak meyllərin istifadəsi ilə bağlıdır: innovasiya sferasında öz-özünün

təşkili strukturlarının qurulması və onların institutlar sisteminə inkorporasiya

olunmasının gücləndirilməsi. Bu meyllərin uyğunluğuna nümunəvi misal kimi

ABŞ-da mövcud olan innovasiya prosesinin institusional strukturlarını göstərə

bilərik. Həm iri sənaye şirkətləri çərçivəsində, həm də elmi-texniki və

innovasiya layihələri çərçivəsində innovasiya prosesinin ənənəvi təşkilati

modelləri “inkubator bölmələrin” qapalı elmi texniki mühitində reallaşdırılır

ki, bu da sonradan kiçik antrepener qruplarla kommersiyalaşma mərhələsinə

qədər çatdırılır.

Xarici qarşılıqlı təsir əsasında təşkilati inkişaf mərkəzləşdirilmiş və

qeyri-mərkəzləşdirilmiş strukturların snergizm prinsipləri ilə sıx bağlıdır.

Təşkilati reinjinirinq prosesi yeni texnologiyaların, məhsul və strukturların

işlənib hazırlanması, mənimsənilməsi və tətbiqi mərkəzləri üzrə

istiqamətlənməklə yenidən mövcud olmuş əmək bölgüsü şəraitində olduğu

kimi inkişaf edir. “Sərt” təşkilati metastrukturlar vahid texnoloji zəncirlə bağlı

müəssisələri birləşdirirlər. Bu hald areinjinirinq prosesi son dərəcə çətinləşir,

yeniləşmə imitasiyaya yönəldilir və şaquli tipli strukturlar yayılır. Bu xeyli

dərəcədə qaz, neft, kömür, metallurgiya kimi kapital tutumlu sahələrə aiddir.

184

Biznesin bir növünə aid edilən və dar ixtisaslaşmaya istiqamətlənmiş

strategiyalar böyük rol oynayırlar. Bir sahədə təmərküzləşmə bütün daxili

təşkilati resursların istifadə zəruriyyətilə bağlıdır. Monobiznes öz sahəsində

liderliyi təmin edə bilər. Lakin texnoloji yeniliklərin meydana çıxması

alıcıların tələbatında dəyişiliklərin baş verməsi və rəqiblərin aktiv fəaliyyəti

halında gücün bir istiqamətdə cəmlənməsi mənfəətin kəskin surətdə aşağı

düşməsinə və müəssisənin mövqeyinin əhəmiyyətli dərəcədə itirilməsinə gətirib

çıxara bilər. Bu profildən olan müəssisələrin çoxu 2 tipdə şaquli inteqrasiya

tətbiq edirlər:

1. “Geriyə” inteqrasiya;2. “irəliyə” ineqrasiya. “Geriyə” inteqrasiya

malgöndərən firmanı ələ keçirmək hesabına və ya onun üzərində nəzarəti

artırmaq yolu ilə müəssisənin böyüməsinə istiqamətlənir. “İrəliyə” inteqrasiya

isə bir-başa şaquli inteqrasiya adlanır və bölgü və sartış sistemləri, eləcə də

vasitəçi biznes üzərində nəzarəti gücləndirmək hesabına müəssisənin

böyüməsini ifadə edir.

2. Azərbaycan iqtisadiyyatında bir sıra səbəblər üzərindən holdinq,

konsern və konqlomeratlar kimi şaquli tipli strukturlar nisbətən yaxşı inkişaf

etmişdir. Konqlomerat qapalı kapital bazarını və ənənəvi kapitalların istehsal

sistemlərinin məcmusunu təmsil etməklə demək olar ki, tamamilə rəqib

qüvvələrin təsirindən müdafiə olunur. Bundan əlavə konqlomerat demək olar

ki, radikal yeniləşmə və təşkilati dəyişikliklər imkanını saxlamır.

Şaquli surətdə inteqrasiya olunmuş strukturların üstünlük təşkil etməsi

iqtisadiyyatda müərkkəb innovasiya proseslərinin və texnoloji məhsulların

tətbiqi üçün xeyli maneələr yaradır. Birliyin monqlomerat xarakteri sənaye

şirkətləri və sahələrinin rəqabət qabiliyyətini zəiflədir.

Üfüqi inteqrasiya sahəvi istehsal bilikləri bazasında üfüqi firmalar arası

kooperasiya prinsiplərinə uyğun olaraq meydana çıxa bilər(Məsələn, kimya

sənayesi və cihazqayırmada olduğu kimi). Üfüqi inteqrasiya həmçinin

mürəkkəb istehsal innovasiya tsiklinə malik eyni tipli müəssisələrdə, məsələn,

aviasiya sənayesi və raketqayırma müəssisələrində yayılmışdır. Bu cür

185

istehsallarda mürəkkəb yüksək texnoloji məmulatların yüksək keyfiyyətli

parametrləri və dünya bazarlarında rəqib mövqeləri vacibdir.

Əgər şaquli inteqrasiyanın aparıcı əsası güclərin, kapitalların

təmərküzləşməsi və idarəetmənin mərkəzləşməsi hesab edildiyi halda üfüqi

inteqrasiya kooperasiya prinsipi əsasında həyata keçirilir, yəni burada əsas rol

müvəqqəti biliklərə, qeyri-mərkəzləşmiş idarəetmə strukturlarına və razılaşma

əsasında qarşılıqlı münasibətlərə, müvəqqəti təsərrüfat ixtisaslarına və s.

aiddir.

1) Dünyanın bir çox ölkələrində sahibkarlığın dəstəklənməsi məqsədilə

səmərəli təşkilati-idarəetmə mexanizmləri tətbiq edilir. Bunlar son vaxtlar

geniş yayılmış yeni forması kimi biznes-inkubatorlar çıxış edir. Biznes-

inkubatorlar sahibkarlıq subyektlərinin inteqrasiyasını həyata keçirən, onların

səmərəli fəaliyyətini təmin etmək məqsədilə çeşidli xidmətlər göstərən təşkilati

modeldir. Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, biznes inkubatorların tətbiqi kiçik

müəssisələrin inkişafını 7-22 dəfə sürətləndirərək, biznesdəki uğursuzluqları

10-15% azaldır. Sahibkarlığın bu infrastrukturu əhalinin məşğulluq və həyat

səviyyəsinin, regionların iqtisadi aktivliliyinin yüksəldilməsi, kiçik

müəssisələrin sayının, onların rəqabət qabiliyyətinin artırılması, bütövlükdə

sahibkarlığın innovasiya yönümünün təmin edilməsi, müəssisələr arasında

kooperasiya əlaqələrinin yaranması və möhkəmlənməsi kimi mühüm

məsələlərin həllinə xidmət edir.

2) Azərbaycanda yerli xammaldan istifadə edərək, yeni texnologiyaların

tətbiqi nəticəsində özəl sektorda dünya standartlarına uyğun məhsulların

istehsalı iqtisadiyyatımızın inkişafının hazırkı mərhələsində qarşıda duran

mühüm məsələlərdəndir. Azərbaycanda innovasiya sahibarlığının mövcud

vəziyyəti cəmiyyətimizin intellektual potensialına uyğun deyil və

iqtisadiyyatımızın texnoloji yeniləşməsi tələblərinə cavab vermir. Buna görə də

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 17 avqust 2002-ci il tarixli, 753

nömrəli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında kiçik və orta

sahibkarlığın inkişafının Dövlət Proqramı(2002-2005-ci illər)” sahibkarların

186

innovasiya fəaliyyətlərinin aktivləşdirilməsi üçün kompleks tədbirlər həyata

keçirilməsini nəzərdə tutur. Proqram innovasiya fəaliyyətinin kiçik və orta

sahibkarlığın(KOS) inkişafının öncül istiqamətinə çevrilməsi məqsədilə

müvafiq infrastrukturun yaradılması, maliyyə və təşkilati vasitələrin hərəkətə

gətirilməsini mühüm bir vəzifə kimi qarşıya qoymuşdur. Azərbaycanda

innovasiya sahibkarlığı sisteminin formalaşmasının, innovasiya yönümlü

təşəbbüslərin aktivləşdirilməsinin və bu sahədə səmərəli dövlət köməyi

mexanizminin formalaşması zəruriliyini nəzərə alaraq, Azərbaycan

Respublikası Prezidentinin “Azərbaycan Respublikasında sahibkarlığın

inkişafına dövlət himayəsi sahəsində əlavə tədbirlər haqqında” 10 sentyabr

2002-ci il tarixli Fərmanında da texnoloji biznes inkibatorun yaradılması

vəzifəsi qarşıya qoyulmuşdur.

Texnoloji biznes inkubator sahibkarlıq fəaliyyətinə başlayanlara və elmi-

texniki sahədə fəaliyyət göstərən iş adamlarına innovasiya fəaliyyətlərinin

həyata keçirilməsi və eyni texnologiya əsasında istehsalın təşkili üzrə xüsusi

müqavilə əsasında və güzəştli şərtlərlə çeşidli xidmər göstərir. Texnoloji biznes

inkubatorda fəaliyyət göstərəcək müəssisələr əsasən iqtisadiyyatın öncül

sahələrində fəaliyyət göstərən sahibkarlıq subyektləri ola bilərlər. Texnoloji

biznes-inkubatorun seçilmiş müəssisələrlə münasibətləri xüsusi müqavilə

əsasında tənzimlənir.

BMT-nin İnkişaf Proqramı ilə birgə həyata keçirilən Layihə çərçivəsində

Bakı şəhərində yaradılmış Sərgi Satış Mərkəzi kiçik və orta sahibkarlığın

infrastruktur təminatı sisteminin tərkib hissəsi olaraq bu subyektlərin

məhsullarının satış həcminin artırılmasında, yeni satış bazarlarının

tapılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bakı şəhərində texnoloji biznes-

inkubator mərkəzinin və müvafiq kommunikasiya və infrastrukturaya malik

olan sənaye şəhərciyinin yaradılması ilə əlaqədar işlər davam etdirilir.

Ayrı-ayrı rayonlarda sahibkarların biznes mərkəzlərinin yaradılması,

sahibkarlar üçün təhsil, məsləhət və informasiya xidmətlərinin təşkili sahəsində

də mühüm tədbirlər həyata keçirilməsinə təkan verəcəkdir.

187

Hesab edirik ki, texnoloji biznes-inkubatorun sənaye şəhərciyinin

əraizisində yaradılması mümkün variantlardan daha məqsədəuyğundur. Bu

yanaşma biznes inkubatorda bazar iqtisadiyyatı şəraitində müstəqil fəaliyyətə

hazırlanmış kiçik və orta müəssisələrin sənaye şəhərciyində öz fəaliyyətinin

davamı mümkünlüyünü nəzərə alır. Belə yerləşmə bu infrastruktur

obyektlərinin bir-birini tamamlamasına şərait yaradır.

Fikrimizcə, ölkənin regionlarında dövlət tərəfindən maliyyə dəstəyi

göstərilən elmi-tədqiqat mərkəzləri yaradılmalı və həmin ərazilərdəki mövcud

müəssisələrin sağlamlaşdırılması istiqamətində işlənib hazırlanmış təkliflər

aidiyyəti olan icra hakimiyyəti orqanlarına çatdırılmalıdır.

4.3. İnnovasiya sahibkarlığının inkişafının dünya təcrübəsi

Ölkə iqtisadi cəhətdən inkişaf etdikcə dövlətin və yerli hakimiyyət

orqanlarının kicik sahibkarlığa dəstəyi mütənasib olaraq artır. Cünki bazar

mexanizminin düzğün, qanunaüyğun işləməsi, ölkədə inhisarçılığın inkişaf

etməməsı, orta sinfin formalaşması bazar iqtisadiyyatının dayaqlarından

sayılır, ölkə iqtisadiyyatının bazara daha cəld və çevik uyğunlaşması , siyasi

sabitliyin qorunub saxlanması, dinamik iqtisadi inkişaf və s. səbəblərdən kiçik

biznes daim inkişaf etməlidir ki, bu da ancaq dövlətin və yerli hakimiyyət

orqanların dəstəyi ilə mümkündür.

1950-1955-ci illərdə Amerikada çoxlu sayda elmi parklar, sənaye parkları

və texnoloji parklar yaranmışdır. Bunların da inkişafna səbəb ABŞ dövləti

tərəfindən ölkənin iqtisadi inkişafı sahəsində həyata kesirilən tədbirlər

olmuşdur. Belə ki, dövlət iqtisadi inkişaf konsepsiyası tərkibində elmı –texniki

proqram və layihələrə (kosmik, hərbi, kompüterlərin yeni nəslinin

yaradılmasına, mikroelektronika sahəsində yeni tennologiyaların

yaradılmasına) külli miqdarda vəsait ayırmışdı. Bu proqramının həyata

kesirilməsinə universitetlər öz əsalı və tətbiqi tədqiqatları ilə,bü sahədə çalışan

188

bir sıra dövlət qurumları, podratcılar, kiçik sahibkarlar və s. firmalar

qoşuldular və nəticədə bu konsepsiya coxlu sayda yenilikçi kiçik

müəssisələrinin yaranması təkan verdi. 30 ildən artıq Amerikada bu layihə

həyata keçirildi ki, minlərlə iş yerlərinin acılmasına, əhalinin həyat

səviyyəsinin yüksəlməsinə , dövlətin dinamik iqtisadi inkişafına və s. səbəb

oldu(50; 92; 80).

Ancaq keçən əsrin 80-ci illərin əvvəllərində parkların inkişafında böhran

mərhələsi başladı ki buna səbəb artıq bu şəbəkənin həddən artıq böyüməsi

və dövlətin düzgun koordinasiyanı həyata keçirə bilməməsi idi. Bu zaman fərdi

təşəbbüslərdə artmış, vençur firmalarda təşəkkül tapmağa başlamışdılar.

Böhranın ən mühüm səbəbi isə dövlətin bu sahəyə əvvəlki qədər vəsait

ayırmaması idi. Bütün bunlar Amerikada biznes-inkubatorlarının

formalaşmasına səbəb oldu. Öz xərcini ödəmə prinsipi ilə işləyən bu firmalar

sürətlə yayılmağa başladılar. 1986-cı ildə 170 belə firma qeydə alınmışdısa,

1988–ci ildə 300, 1990-cı ildə 500 belə biznes-inkubator fəaliyyət göstərirdi.

Amerikada bir müəssisənin biznes-inkubatorda mövcud olma vaxtı orta

hesabla bit neçə aya bərabər olur. Rəsmi statistikaya əsasən biznes

inkubatorlarda fəaliyyətə başlayan yeni müəssisələrin 87%-i bazarda qalır və

inkişaf edir. Bunlardan 84%-i dəstək aldığı sferada inkişaf edir. Son dörd il

üzrə biznes inkubatorlarda fəaliyyətə başlayan müəssisələrin statistik

göstəricilər araşdırılmış və məlum olmaşdur ki, bu müddətdə mənfəət 8-dəfə,

işçilərin sayı isə 4-dəfə artmışdır. 2006-cı ilin statistikasına əsasən ABŞ-da

fəaliyyət göstərən 1300 biznes- inkubatorun: 47%-i şirkətlər üçün müxtəlif

fəaliyyət sahəsində xidmətlər verir; 37% biznes-inkubatorlar əsasən yeni

texnika, texnologiya, yeni məhsullar istehsal edir; 7% biznes-inkubatorlar

sənaye müəssisələri ilə çalışır; 9% isə müxtəf xidmətlər verən müəssisələrlə

işləyir.

1990-cı ildə Amerikada təşkil olunmuş İşgüzar Texnologiyar mərkəzi

qarışıq tipdə yaradılmış Bİ-olub həm sənaye həm də xidmət müəssisələri ilə

çalışır. Bu Bİ-a şəhər rəhbərliyi ilə bərabər vilayət rəhbərliyi də öz yardımlarını

189

göstərir. Tək 2005-çi ildə bu inkubator 25-firmanın fəaliyyətə başlamasına

dəstək vermiş 30,1 milyon dollar mənfəət əldə etmiş , 344 şəxsi işlə təmin

edərək onlara 2,7 milyon dollar əmək haqqı ödəmişdir

Texas universitetinin nəzdində fəaliyyət göstərən Ostin Texnoloji

inkubatoru yeni yaranan firmaları yüksək texnologiyalı avadanlıqlarla təhciz

etməyi nəzərdə tutur. Bu Biznes inkubator maliyyələşmə mənbəyini tapmaqda,

məqsədli bazarı və məqsədli seqmenti öyrənməkdə, məhsulların bazarda

genişlənməsini təmin etməkdə yeni yaranan müəssisələrə yardım edir ki, bu da

öz nöbəsində əhalinin rifahıın yüksəlməsinə və iqtisadiyyatın inkişafına səbəb

olur. 1989-cu ildən bəri bu inkubator Ostina ərazisində 140-kompaniya ılə

əməkdaşlıq etmiş, universitetin məzunları və müştəriləri 1,4 milyarddan artıq

gəlir əldə etmiş, 2880-yüksək əmək haqqı verən iş yeri yaratmış, öz xarici

kapitalını 600-milyon dollara catdırmışdır.

Corciya universitetinin nəzdində fəaliyyət göstərən Atlanta texnoloji

inkubatoru da hələ 1980-cı ildən fəaliyyətə başlamışdır. İnkubatoru

yaratmaqda məqsəd dövlət ali məktəblərində yaranan innovasiyaları yerli

idtisadiyyat üçün gəlir mənbəyinə çevirmək idi . Artıq bura mərkəz kimi

fəaliyyət göstərir və öz nəzdində üç inkubatoru birləşdirir. 2004-cü ilə mərkəz

44-kompaniya ilə işləmiş və ümumilikdə onlara 94-milyon dollar maliyyə

yardımı göstərmişdir. Bu koimpaniyalarda öz növbəsində həmin il 4900-

yüksək gəlirli iş yeri açmış, 684 milyon dollar gəlir əldə etmişlər.

Lavaledə (Kanada) yerləşən Biotexnologiyaların innovasiya mərkəzi

Biznes inklubatorlar birliyinin 2006-cı ildə Şimali Amerika qitəsi üzrə ən

yüksək mükafatını almışdır. Cəmi 6 il fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq bu

inkubator biotexnologiyalar sahəsində nümunəvi proqramla bütün dünyada

tanındı. Biznes-inkubator 11 müştəri şirkətlə işləyir ki, bunlarında 2-i

Kanadadan kənarda yerləşir.

Biznes inkubator ideyası Amerikada formalaşsa da sonrakı inkişafını

Böyük Britaniyada həyata keçirdi. 1984-çü ildə Böyük Britaniyada 16-biznes

inkubator var idisə, 1989-da onların sayı 38-ə, 1990-da isə 170-ə çatmışdır.

190

Nəticədə yüksək texnologiyalı kiçik müəssisələrin ingilis-amerikan modeli

meyda gəldi. Ingilis-amerikan modelinə əsasən kiçik innovasiya qurumlarına

elə müstəqil hüquqi şəxslər rəhbərlik etməlidilər ki ,onlar bazarda yeni

biliklərin, yeni texnologiyaların və yeni xidmətlərin tətbiqində maraqlı

novator şəxslər olsunlar.

Universitetlər, digər elmi mərkəzlərlə sənayenin əmədaşlıqda qarşılıqlı

maraqları dərin elmi tədqiqatlar tələb edən yeni texnika və texnologiyaların,

yeni məhsullar meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.Belə elm tutumlu sahələrə

misal olaraq miroelektronikanı, informasiya texnologiyalarını,

biotexnologiyaları, dəqiq alət texnologiyalarını və s. misal göstərmək olar.

Parkların sürətli inkişafı nəticəsində Britaniya hökuməti tərəfindən

universitetlərə ayrılan vəsaitin həcmi ilbəil azaldıldı. (Britaniyada demək

olar ki, bütün ali məktəblər dövlətə məxsusdur.) Dövlət tərəfindən maliyyə

dəstəyinin azaldılması universtitetlərı alternativ yollar axtarmağa təşviq

etdi.Universitütlərin yüksək elmi potensialı bir çox maneələri dəf etməkdə

onlara yardımçı oldu.Onlar öz yeni texnika və texnologiyaların Bİ-lar

vasitəsilə heç bir maneəsiz reallaşdıra bildilər. Onu da qeyd etmək lazımdır ki,

yerli hakimiyyət orqanları regionun sənaye iqlimində belə biznes mərkəzlərin

katalızator rolunu qiymətləndirərək onlara maliyyə dəstəyi göstərdilər.

Böyük Britaniyada aparıçı universitetlər adətən iri şəhərlərin kənarinda

geniş ərazidə yerləşirlər.Universitetə aid olan ərazilərin böyük bir hissəsi

istirahət zonası kimi istifadə olunur yaxud da icarəyə verilir. Elmi parklar da

əsaən həmin ərazilərdə yaradılırdı.

Hal–hazırda Britaniyada elmi parklara karital qoyluşu 120 milyon funt

sterlinqi üstələmişdir ki , bunun da üçdə ikisi ictimai sektor,dövlət sektoru,

yerli hakimiyyət orqanları,xüsusi inkişaf agentlikləri və bilavastə dövlət

büdcəsi tərəfindən ayrılır.

Beləliklə hal-hazırdada Böyük Britaniyada elmi mərkəzlərin , biznes

inkubatorların sayı durmadan artır .Yüksək texnika və texnologiyaların artım

191

sferasında əhalinin işlə təminat səviyyəsi yüksəlir, bir çox firmaların fəaliyyət

miqyası genişlənir. Oxşar proseslər digər qonşu ölkələrdə də baş verir.

Fransada həyata keçirilən elmi parklar layihəsi ərazicə yaxın olan , lakin

müxtəlif dövlətlərdə yerləşən akademik mərkəzlərə və yüksək texnologiyalı

istehsallar malik olan əraziləri əhatə edir..Məs Fransa və İsvecrədə yerləşən

Rona-Alp şəhərlərini əhatə edən texnoparkı ; Fransa ,İsvecrə və İtaliyanı əhatə

edən ərazidə yerləşən Qrenobl-Jenevə-Turin şəhərlərini əhatə edən biznes

inkubatoru misal göstərmək olar. Ilk dəfə bu ideya 1989-cu ildə Fransanın

hərbi dəniz donanmasının mütəxəssisləri tərəfindən irəli sürülmüşdür.

Fransada ilk dəfə olaraq elmi parklar müxtəlif istiqamətləri əhatə etməyə

başlamışlar. Burada əyləncəni , təhsili, elmi-texniki inkişafı, yüksək

texnologiyalı istehsalları və s. bir arada tutan elmi parklar yaradılır. .Məs.

Puatu-Şarene şəhərində fəaliyyət göstərən “Futuroskop” parkı geniş ərazini

əhatə edir. Sahəsi 60 hektar olan bu parkda bir neçə əyləncə pavliyonları ilə

bərabər maarifləndiriçi və texniki fəaliyyət mərkəzləri yerləşir. Bunlarla

bərabər elmi-sənaye mərkəzində Beynəlxalq innovasiya institutu, Aviasiya

litseyi və elmi-texniki mərkəz də yerləşir. Beynəlxalq innovasiya insititunda

yığıncaqlar təşkil olunur , kollokvumlar qəbul edilir. Parkda fasiləsiz fəaliyyət

göstərən təlim-tədris mərkəzi mövcuddur ki,orada müəssisələr üçün kadrlar,

yeni materiallar, yeni proqramlar hazırlanır. Eyni zamanda bu parkda

Prespektiv texnologiyalar mərkəzi fəaliyyət gösərir ki, burada olan

informasiya avadanlıqları vasitəsilə dünyanın istənilən nöqtəsində yaradılan

yeni texnologiya,onun yaradılmasında insan fəaliyyəti, texnologiyanın tətbib

sahəsi haqqında məlunat almaq mümkündür.

Biznes inkubatorlar tətbiq olunduqları ölkələrdə formaca müxtəlif

dəyişikliklərə məruz qalmışlar. Məsələn 1998-ci ilin sentyabrında sistem

dəyişikliyi ilə əlaqədar olaraq Polşa hökuməti , onun elm və texnikanın

inkişafı üzrə dövlət idarəsi ölkənin iqtisadi inkişafında öz rolunu

qiymətləndirərək Birləşmiş Millətlər təşkilatının Elm və texnikanın inkişafı

fonduna dəstək üçün sorğu ilə müraciət etdi. Həmin fond və Alman Biznes-

192

inkubatorlar assosasiyası ilə əməkdaşlıq nəticəsində Polşada biznes-

inkubatorların yaradılmasının hazırlıq mərhələsi başlandı. Nəticədə Polşanın

Poznan əyalətində ılkin kapitalı 50 mın ABŞ dollar olan biznes-innovasiya

mərkəzi yaradıldı. Mərkəz əyalət şuraları,sənaye təşkilatları, İqtisadi palata və

Poznan İqtisadi cəmiyyəti tərəfindən dəstəklənir. Bünda başqa Polşa

texnologiyaların inkişafı fondu, Poznan beynəlxalq yarmarkası, Polşa Elmlər

akademiyası və Polşa xarici ticarət palatası mərkəzin aktiv köməkçiləridir.

Bir çox dövlətlərdə sosial-iqtisadi problemlərin həll edilməsində pirioritet

məsələ elmi –texniki və yüksək texnologiyalı sənaye strukturlarının

yaradılmasıdır ki, bu məsələnin həllində aparıcı rol elmi –texnolji parklara

məxsusdur. Bu parklarda elm və istehsal sahəsində çalışan mütəxəssislərin

rəylərinin intensiv mübadiləsi, elmi-texniki və sənaye ideyalarının müzakirəsi

həyata kecirilir ki, bunun nəticəsində elmi-texnoloji tədqiqatların nəticələrini

istehsala daha operativ tətbiq edən kiçik innovasiya müəssisələri təşkil olunur.

İtaliya hökuməti tərəfindən biznes inkubatorları yaratmaqda məqsəd

ölkənin regionlarında yüksək texnologiyalı sənaye sahələri təşkil etməklə

sosial-iqtisadi inkişafı təmin etməkdən ibarətdir. İtaliyada ilk dəfə texnopark

yaratmağın təşəbbüscüsü dövlət universiteti olmuşdur. Bu layihəni elmi

təşkilatlar, sənaye müəssisələri, maliyyə qrumları, regional inzibati orqanlarla

birlikdə həyata keçirilmişdilər. Bu texnopark bütün Aralıqdənizi regionu

ölkələrini, şimali Afrikaya qədər bütün ərazinin informasiya-kommunikasiya

texnologiyaları sahəsində “verilənlər bankı” rolunu oynamalı ıdi.

Texnoparkın müsbət cəhəti ondan ibarətdir ki, o Avropanın maliyyəsini

birləşdirməklə alimlərin və sahibkarların birgə yaratdıqları yeni

texnologıyaları və sənaye məhsullarını öz milli bazarlarında və beynəlxalq

bazarlarda daha əlverişli qiymətlərlə reallaşdırmalı idi.

Italiyada yalnız biznes inkubatorlar , texnoparklar və s. elmi mərkəzlərlə

işləyən şəhəirin salınması planlaşdırılır. Bu şəhərdə əsasən İtaliyanın Bari

universitetində və bu universitetin razılığı ilə digər uiversitetlərdə yaradılmış

texnologiyaların istehsalı İtaliya Dövlət bankının maliyyəsi ilə həyata

193

keçiriləçək. Şəhərin salınmasıda məqsəd səlahiyyətli ekspertlər tərəfindən

texniki baza rolunu oynayacaq qurumların təşkili, iqtisadiyyatın müxtəlif

sahələrində ən son kompyuterlərdən istifadə etməklə elektronikanın

inkişafının idarə olumasıdır. Şəhərdə həmçinin Lazer mərkəzinin yaradılması

nəzərdə tutulur ki, bunda məqsəd həmin sahədə iş aparan insitutların, elmi

mərkəzlərin bir yerə toplamaq ,elmi tədqiqatların idarəedilməsi sahəsində

professional bacarığın təkmilləşdir-məkdir. Bundan başqa həmin şəhərdə

Beynəlxalq informatika insitutunun, Texnologiya insitutunun yaradılması

planlaşdırılır. Şəhər artıq inşaat mərhələsindədir və İtaliya hökuməti bu

şəhərdə yerləşən mərkəzlərin tez bir zamanda fəaliyyətə başlamasında

maraqlıdır. İtaliya dövləti bu mərkəzlərin fəaliyyətindən sonra Avropanın

elektrotexnika sahəsində Amerika və Yaponiyadan geriliyinin aradan

qalxacağını planlaşdırır.

Italiyada müəssisələrin Biznas inkubatorlara seçilməsi çox ciddi həyata

keçirilir. Belə ki, bu müəssisələr inkişaf üçün çox güclü potensiala malik

olmalıdırlar. Bu müəssisələr innovasiyaya, yüksək texnologiyaya və

beynəlmiləlləşməyə çox güclü maraq göstərməlidirlər. Adətən bu prinsiplərlə

işləyən müəssisələr çox gec nəticələr əldə edirlər. Bu unikal səbəb ki ,dövlətin

iqtisadi inkişafına güclü təkan verir , onu həyata keçirməkdə biznesmenlər

qədər dövlət də maraqlı olur.

İtaliyada inkubatorların fəaliyyətinin səmərəliliyini qiymətləndirmək üçün

iki əsas göstəricidən istifadə olunur:

-biznes inkubatorun yerli əhali üçün gördüyü işlər;

- bu işləri yerinə yetirən zaman yerli resurslardan istifadə səviyyəsi.

Finlandiya Biznes inkubatorlar yeni istehsalların və xidmətlərin təşkili

üçün konkrent sənaye sahəsinin tərkibində yaradılır. Hələ 70-çi illərdə

Finlandiyada sənaye zonaları yaradılmışdır ki, onlar soradan Bİ-ların

funksiyasın yerinə yetirməyə başladılar. Sənaye rayonlarında belə xidmətlərin

mövcudluğu kiçik müəssisələrin müvəffəqiyyətli inkişafına səbəb oldu. Fin

ekspertləri belə hesab edir ki, elm və istehsalın əməkdaşlığı , məhsuldarlığın

194

artırılması, yeni iş yerlərinin təşkili və kiçik müəssisələrin inkişafı nöqteyi-

nəzərindən Biznes inkubatorlar çox effektiv alətdir. Bunlarla bərabər üstün

sənaye texnologiyalarının kommersiyalaşdırılması, regionun imicinin

yüksəldilməsi də Bİ-ların fəaliyyəti çərçivəsindədir. Baxmayaraq ki,

Finlandiyada İnkubatorlarda təşkil olunan kiçik müəssisələrin sayı ümumi

yaranan kiçik müəssisələrlə müqayisədə xeyli azdır, onlar innovasiyaların

inkişafında , yeni xidmət sahələrinin təşkilində , kommersiya sahəsində

aparılan islahatlarda mühüm rol oynayılar. 1750 kv.mtr ərazidə yaradılan

Xyame biznes inkubatoru emal sahəsində iş yerlərinin yaradılmasını , bu

sahədə elmi mərkəzlərdə aparılmış təcrübələrdən və sanayedə qazanılmış

təcrübədən istifadə edəcəyini qarşıya məqsəd qoymuşdur. Bu mərkəz texniki

kollec, müxtəlif universitetlərlə və elmi mərkəzlərlə əməkdaşlıq edir .Hal-

hazırda Finlandiyada elektronika sahəsində təklif olunan iş yerlərinin yarıdan

çoxu bu biznes inkubator tərəfindən yaradılmışdır.

Almaniyada Biznes inkubatorların yaradılmasının uzun müddətli

təcrübəsi mövcuddur. İlk dəfə 1983-cü ilın noyabr ayında Berlin Texniki

universitetinin təklifi əsasında kiçik və orta səviyyələ müəssisələrin

universitetlə əməkdaşlığını təmin etmək məqsədilə yaradılmışdır.sonradan bu

təcrübə inkişaf etdirilmiş və bu biznes inkubatorun fəaliyyəti

genişləndirilmişdir(53):

-Universitetin tədqiqatlarının praktik nəticələrini kiçik müəssisələrə tətbiq

etmək və alimlərə öz bizneslərini qurmaqda yardım etmək;

- Yeni məhsullar və xidmətlər təklif edən innovasiyalı müəssisələri təşkil

etməklə Berlinin iqtisadi strukturunu inkişaf etdirmək;

- Şəhərin yeni innovasiyalı texnlogiyaları təşkil edən elm və tədqiqat

mərkəzlərinin potensialından istifadə etməklə regional inkişafı təmin emək;

- Yeni yaradıln müəssisələr vasitəsilə iş yerlərini genişləndirmək ,artıq

fəaliyyətdə olan müəssisələri inkişaf etdirmək.

Drezdendə mikroelektronika sahəsində fəaliyyət göstərən və 3300

personalın çalışdığı iş yerinin bağlanmaq təhlükəsi mövcud olduqda onun

195

əsasında 40-50 kiçik. müəssisənin yaradıması ideyası Drezden biznes

inkubatoru tərəfindən irəli sürülmüşdür. Hal hazırda bu müəssisələrdə 4

mindən çox işçi çalışır. İxtisaslı mütəxəssislər tərəfindən həmin əzazidə

yaradılan Simens şirkəti hal-hazırda subpodrat əsasında ildə 15 milyon

mikropsosessor ictehsal edir ki, dünyada istehsal olunan mikroprosesorların

10 %-ə bərabərdir. Almaniyada hal-hazırda 300 –dən artıq texnoloji biznes

inkubator ( biznes-inkubator, sənaye parkı, texnopark, innovasiya mərkəzi)

fəaliyyət göstərir.

1996-cı ildə SPAYS Alman assosasiyası müxtəlif ölkələrdə

ümumiləşdirilmiş termin kimi istifadə olunan “elmi -texnoloji parklar”,

“İnnovasiya parkları” və “biznes inkubatorlar” müqayisə etmişdir. Bu qrupun

qənaətinə görə :

-Elmi-texnoloji və tədqiqat parklarının mülkiyyətində torpaq sahələri və

müəyyən əsas fondlar olur və bunlar ciddi xüsusi təyinat üzrə istifadə olunur;

- Onlar elmtutumlu, innovasiya yönümlü, elmi-tədqiqat, layihə-

konstruktor və sənaye müəssisələri üçün nəzərdə tutulurlar;

- Parkın rəhbərliyi dövlət tədqiqat təşkilatları , ali məktəblər və s. texniki

tədqiqat qrumları ilə əlaqə saxlayırlar;

Bu qrumların idarəetmə mexanizmi innovasiyaların istehsalına və yeni

kompaniyaların texnologiya ilə təminatına istiqamətlənmişdir.

Elmi-texnoloji və tədqiqat parkları oxşar layihələr əsasında

yaradılsalarda məqsəd müxtəlif ola bilər. Ona görə də hər bir layihə ölkənin

sosial və hüquqi bazası, o cümlədən yerli resursları və imkanları nəzərə

alınaraq fərdi olaraq inkişaf etdirilməlidir. Bütün bu fərqlərə baxmayaraq

ümumi anlayış nöqteyi –nəzərindən “elmi parklar”, “texnoloji parklar” və

“biznes inkubatorlar” bir çox oxşar xüsusiyyət-lərə malikdirlər:

Mülkiyyətə qoyulan məhdudiyyət baxıından (tikintidə

məhdudiyyət,təbiətin mühafizəsi və s.) tədqiqatların və fəaliyyətin

istiqamətləndirilməsi üçün parkların və biznes inkubatorların bütün

196

infrastrukturu elmı-tədqiqat , layihə-konstruktor işlərinin təşkilinə və

kadrların hazırlığına və təkmilləşdirilməsinə yönəldilmişdir.

Tədqiqat təşkilatları ilə əlaqə : bu qrumların hamısı unversitetlər və s.

tədqiqat təşkilatlatları ilə sıx əlaqədə çalışırlar ki, burada məqsəd elmi-

tədqiqat və sənaye -istehsal təşkilatları arasıda informasiya mübadiləsi

vasitəsilə yeni innovasiyalar yaratmaq və yüksək ixtisas tələb edən iş yerləri

üçün mütəxəssis hazirlamaqdan iba rətdir.

İnnovasiya mərkəzləri, –umumiləşdirilmiş termin kimi müxtəlif

təşkilatlara aid edilir. Bura biznes inkubatorları, işgüzar mərkəzləri,

innovasiya parklarını və texno-loji parklaı aid etmək olar. Ümumiyyətl

innovasiya mərkzlərinin yaradılmasında məqsəd konkrent rayonda və ya

regionda ictimai istehsalı artırmaqdan ibarətdir. Bu mərkəzlər aşağıdakı

xidmətləri təklif edir:

-Firmaların yaradılış və inkişaf mərhələsində onlara məsləhət

xidmətlərinin verilməsi, biznes planların tərtibi;

- Zəruri ofis və sənaye binalarının, labaratoriyaların təşkilində köməklik;

- Yeni təşkilata texniki və təşkilati işlərdə yardım (görüşlərin,

konfransların təşkili üçün yerlərin ayrılması, ofis xidmətlərinin təşkili,

telekommunikasiya əlaqələrinin yaradılması).

Bu xidmətlər kifayət qədər sadədir , ancaq eyni zamanda kifayət qədər

geniş və praktikdir. Bu xidmətlər eyni zamanda standart olmayıb yerli

xüsusiyyətdən asılı olaraq dəyişilə bilər.Bu siyahıya yeni xidmət növləri salına

biər. Məs: ixtisaslaşdırılmış beynəlxalq marketinq xidmətləri, labaratoriyalarla

təminat, verilənlər bazasına girişin təmin olunması, kadrların hazırlıq

proqramı və s. Müvəffəqiyyətli olmaq üçün yadda saxlamaq zəruridir ki,

innovasiya mərkzləri yerli regional resurslara söykənməli və yerli təşkilatlarla

əməkdaşlıq etməlidir. Hal-hazırda Almaniyada innovasiya mərkəzlərinin

ixtisaslaşmasının dərinləşməsi prosesi gedir. Nəzərə çatdırmaq lazımdır ki, bu

mərkəzlərin fəaliyyəti ən çox kommersiya və yeni texnologiyaları əhatə edir.

197

Macarıstanda biznes inkubatorların yaradılması bir çox ölkələr

tərəfindən qəbul edilmiş beynəlxalq təriflərə uyğun gəlir. Lakin sənaye

zonalarının yaradılmasında Macarıstanın özünəməxsus proqramı vardır ki,

bu proqram da aşağıdakı bölmələri əhatə edir:

-Kiçik və orta müəssisələrin inkişafına dəstək;

- Sahələrin və regionların inkişafının prioritet məsələlərinin həlli;

- Bu proqramın tətbiq olunduğu müəssisələr üçün daha əlverişli şəraitin

yaradılması;

- Yerli və regional siyasətə təkan. Belə ki, bu parklar yerli orqanların

təşəbbüsü ılə yaradılır, onları dəstəkləyir, yerli resursları cəlb edərək yeni iş

yerləri təşkil edir;

- Xarici investisiyaları cəlb etmək üçün münbit şəraitin yaradılası.

Qırğızıstanda işgüzar inkubatorların yaradılmasında məqsəd məhdud

fəaliyyət göstərən müəssisələri genişləndirmək, onlar üçün əlverışli şərait

yaratmaqdan ibarətdir. Müəssisələrin inkubasiya dövrünü məhdudlaşdırmaq,

onları inkubasiya dövründə bütün xidmətlərlə təmin etmək, maliyyə yardımı

göstərmək və tez bir zamanda biznes inkubatorları tərk etməsini saxlamaq

Qırğızıstan biznes-inkuatorlarının əsas xüsusiyyətidir.

Latviyada 1992-ci ildə Elm və təhsil nazirliyi tərəfindən innovasiya

istehsalın inkişaf etdirmək ücün texnoloji park və mərkəzlərin təşkil

olunması üçün proqram hazırlanmışdır. Bundan bir qədər sonra isə Latviya

hökuməti tərəfindən İnnovasiya fəaliyyəti Konsepsiyası hazırlandı. Bu

Konsepsiyanın da təşəbbüskarı Elm və təhsil nazirliyinin ali təhsil və elm

departamenti oldu. 1991-ci ildən başlayaraq Latviya dövləti tərəfindən elmi

araşdırmalara ayrılan maliyyə vəsaiti azaldılmağa başlamışdır ki, bu da

Elmlər akademiyasının tədqiqat insititutlarında, universitetlərdə və s. elmi

mərkəzlərdə kadrlaın ixtisarına səbəb olurdu. Departament tərəfindən bu

konsepsiyanın hazırlamasında məqsəd elm və istehsal arasında əlaqə qurmaq

üçün elmi-texnoloji mərkəzlər, innovasiya –texnologiya mərkəzləri yaratmaq,

elm mərkəzlərində yaradılan innovasi-yaları kommersiyalaşdırmaq, elmi

198

işçilırin ixtisarların qarşısını almaq və həmçinin bununla kiçik və orta biznesi

dəstəkləməklə iqtisadi inkişafı stimullaşdırmaqdan ibarət olmuşdur. Eyni

zamanda yüksək keyfiyyətli istehsalın təşkil olunması , beynəlxalq iqtisadi və

elmi əməkdaşlığın gücləndi-rilməsi, Latviyada iqtisadi sistemdə aparılmış

yenidənqurma nəticəsində işlərini itirmiş yüksək-ixtisaslı mütəxəssisələrin və

ekspertlərin işlə təmin olunması da bu Konsepsiyada öz yerini tapmışdır.

Bundan başqa elmi-texnoloji mərkəzlər, innovasiya–texnologiya mərkəzləri

biznes planların hazırlanmasında yeni qrumlara məsləhət xidmətləri verməli,

marketinin təşkili, keyfiyyətin idarə olunması, bazarın konyukturunun

öyrənilməsi , beynəlxalq əməkdaşlıq və s. sahələrdə yeni müəssisələri

maarifləndirməlidir. Beləliklə elmi-texnoloji mərkəzlər, innovasiya –

texnologiya mərkəzləri elmi-tədqiqat insititutları ilə sənaye və ticarət

müəssisələri arasında əmək-daşlığı stimullaşdıra bilər, bazar iqtisadiyyatının

tələblərinə üyğun olaraq yeni texnologiyalarla silahlanmış kiçik sahibkarlığın

inkişafına dəsək olraq iqtisadiyyatı yüksək sürətlə inkişaf etdirə bilərlər.

LATIÇ nizamnamasi Latviyada biznes qrumlarına köməyin ilk rəsmi sənədi

kimi aşağı-dakı bölmələri özündə birləşdirir:

Biznes inkubatorlara aşağıdakı strukturlar aiddir:

Sənayenin istənilən sahəsində hər hansı bir müəssisəyə xidmət və dəstək

göstərmək, məsələn ,onlar üçün bina kirayələməkdə kömək göstərmək, onlara

texniki və katiblik köməyi göstərmək. Sənəddə biznes-inkubatorların əsas

funksiyası kimi müəssisələrə onların təşkili dövründə hüquqi və maliyyə

yardımı, marketinq, menecment , maliyyələşmə və kommersiya fəaliyyətinin

digər aspektlərində konsaltinq xidmətlərinin verilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Texnoloji mərkəzlərə aşağıdakı strukturlar aiddir:

-Texnoloji mərkəzlər kifayət qədər yeni texnologiyalarla çalışan

müəssisələrə xidmət və dəstək göstərməli və üç funksiyanı yerinə

yetirməlidirlər;

- Biznes inkubatorlar kimi onlarda icarə və xidmət sahəsində yeni

müəssisəyə dəstək verməli;

199

- Yüksək texnologiyalar sahəsində ixtisaslaşmış məsləhət və informasiya

xidmətləri, beynəlxalq əməkdaşlığın və sərgilərdə iştirakın təmin olunması,

yeni məhsulun reklamının təşkili;

- Ssudaların, dotasiyaların və başqa maliyyə yardımlarının alınmasında

konsaltinq xidmətlərinin təşkili

Texnologiyaların ötürülməsi; mərkəzi yeni texnologiyalar əsasında

istehsalın təşkili və həvəsləndirilməsi, elmı-tədqiqat mərkəzlərində və

labaratoriyalarında qazanılmış təcrübənin öyrənilməsi və eyni zamanda

onların kiçik və orta sahibkarlıq subyektlərinə tətbiqi.

Elmi-texnoloji parklar binalar kompleksinə və torpaq sahələrinə malik

olurlar ,hansı ki, tədqiqatların aparılması, yüksək texnoloji avadanlıqların

istehsalının təşkili və s. elmi araşdırmalar üçün istifadə olunur. Elmi-texnoloji

parkların ərazilərində ali məktəblər və tədqiqat insitutları, texnoloji və

innovasiya mərkəzləri, biznes inkubatorlar, konsaltinq büroları , servis

mərkəzləri və s. yerləşə bilər. Elmi-texnoloji parkların əsas funksiyası

yerləşdiyi ərazidə olan , istismar edilməyən binalarda yüksək texnologiyalı

istehsalların yerləşdirilməsi, elmi-tədqiqat labaratoriyaları ilə istehsal

kompaniyaları arasında daimi əlaqənin təşkili, birgə müəssisələrdə daxil

olmaqla yeni yaradılan müəssisələrdə qabaqcıl texnologiyaların və

innovasiyaların tətbiqi, xidmət əməliyyatlarının tənzimlənməsi və s. Elmi-

texnoloji parklar bir qayda olaraq universitetlərin və digər tədqiqat

mərkəzlərinin yaxınlığında yerləşir. Elmi-texnoloji parkların ərazisində

yerləşən qrumlar bir qayda olaraq dövlət tərəfindən təyin olunmuş vergi

güzəştlərinə və iqtisadi üstünlüklərə malik olurlar.

Texnopolis və ya texnoqradlar bütöv şəhəri və ya onun xüsusi

infrastruktura və hüquqi statusa malik olan böyük bir ərazisini əhatə edir,

hansı ki, qabaqcıl texnoloji biznesin inkişafı təqdir edilir və bu ərazidə yeni

yüksək keyfiyyətli əmtələərin istehsalı təşkil olunur. Bir qayda olaraq

texnololislər texnoloji və sənaye parklarını, innovasiya mərkəzlərini , yüksək

200

texnologiya ilə təchiz olunmuş bir neçə iri şirkətləri , çoxlu kiçik və orta

müəssisələri birləşdirir.

İstər Amerikada, istərsədə İngiltərədə digər dövlətlərdə yaradılan

innovasiya qrumları ali məəktəblərlə, elmin başqa mərkəzləri ilə sıx əlaqəli

çalışırdılar. Bu Mərkəzlərdə universitetlərin, sənayenin və regionların

maraqlarının koordinasiyası qurulurdu və təmin edilirdi. Ali məktəblər və sair

elmi mərkəzlər öz alimləriə tədqiqatlarını təçrübədə sınaqdan çıxartmaq və

bunun əsasında yeni texnika, texnolo-giya , material və s. istehsal edib öz

işinin nəticəsini görmək imkanı yaradır. Biznes inkubator-larla çalışmaq eyni

zamanda alimlərə sahibkarlıq təcrübəsi qazanmaqdada yardım edir.

Eyni zamanda firmalar Biznes inkubatorlarda elmi mərkəzlərlə müştərək

işləyərək onların maddi resurslarından və elmi-texniki potensialından birgə

istifadə etmək, yeni texnologiyaların tətbiqini sürətləndiməklə rəqabətə

davamlı məhsullar istehsal etmək, elmi tədqiqatların həyata keçirilməsinə

çəkilən xərcləri azaltmaq imkanı qazanır. Bu qrumlarda firmanın işçiləri öz

professional səviyyələrini artırmaq , elmi texnoloji təcrübələrini ixtisaslaşmış

elmi mərkəzlərdə keçirmək , konsultasiyalar almaq , ali məktəblərin mədəni

və hümanitar dəyərlərindən istifadə etmək imkanı qazanır. Yerli əhali və

hakimiyyət orqanları isə əlavə iş yerləri,ətraf mühiti çirkləndirməyən

tullantısız texnologiya əldə edirlər ki, bunun da nəticəsində istehsal artır,

regionun nüfuzu yüksəlir, əlavə kapital cəlb olunur ki, bu da sosial

infrastrukturun yaxşılaşmasına, regionda elmin və təhsilin inkişafına, müxtəlif

xidmət sahələrinin təşəkkül tapmasına səbəb olur.

Regional və yerli hakimiyyət orqanlarının biznes-inkubatorların

yaradılmasında maraqlı olması onların inkişafında mühüm rol oynayır. Məs.

Amerikada texnoparkların, biznes inkubatorların yaradılması regional

siyasətin tərkib hissəsidir. Federal hökumət bu barədə bir sıra qanunlar qəbul

etmişdir. Vergi qanunvericiliyi dəyişdirilmiş, antiinhisar haqqında bir sıra

qanunlar qəbul olunmuş, bir çox biznes inkubatorlar torpaq üçün icarə

haqqından azad edilmiş və ya icarə haqqı yarıya endirilmlş, dövlətdən maliyyə

201

dəstəyi almış, müxtəlif formalı digər imtiyazlar əldə etmişlər. Belə modellər

inkişaf etdi və Qərbi Avropa ölkələrində, Avstraliyada, Yeni Zellandiyada,

İzraildə çox sürətlə yayıldı.

XX əsrin 90-cı illərində Qərbi Avropa ölkələrində 200-dən çox Biznes

inkubatorlar, texnoparklar fəaliyyət göstərirdi. Bir sıra Qərbi Avropa

ölkələrində, Amerikada, Kanadada elmi parkların assosasiyaları

yaradılmlşdır ki, bunlar dunya təcrübəsini öyrənir və təkmilləşdirərək öz

ölkələrində tətbiq edirdilər. Statistika göstərir ki, belə qrumlar əsasən 80-ci

cllərdə daha çox yaradılırdl. 1992-ci ildə dünyada olan 334 texnoparkın 78%-

i ,470-Biznes inkubatorun isə 85%-i 1885-ci ildə fəaliyyətə başlamışdır. Bu

zaman Şərqi Avropa ölkələrində də əsaslı iqtisadi islahatlar həyata

keçirilirdiki, bu layihələrin strukturu çərçivəsində Çexiyada-5, Polşada-3,

Macarstanda -2 Biznes inkubator fəaliyyətə başlamışdır.

Elmi –sənaye istiqamətli parklar bir sıra Asiya ölkələrində də

yaradılmaqdadır. İlk dəfə Yaponiyanın Çukuba şəhərində Amerikanın

Silikonova vadisində yaradılan modelə uyğun Biznes inkuator yaradıldı. Bu

təşkilat dövlətin çox böyük dəstəyi ilə yaradılmışdır ki, burada məqsəd həmin

ərazidə istehsal-ixrac zonası yaratmaq, yerli istehsalı dəstəkləmək , xarici

kapitalı cəlb etməklə ixracı təşkil etməkdən ibarət idi. Yaponiyada yaradılan

biznes inkubatorlar hal-hazırda da müstəqil olaraq yeni texnologiyalın,

materialların və əmtəələrin istehsalını təşkil edir,öz ekspermental istehsallarını

təşkil edirlər.

Asiya ölkərində ən böyük elmi-sənaye parkı Tayvanda, onun

paytaxtından 70-km aralıda yerləşir. Bu parkın təşkilinin məqsədi Tayvanda

elektron sənayeni inkişaf etdirmək olmuşdur. Həmin ərazidə Tayvan Elmi

araşdırmalar mərkəzi və 100-də çox korporasiya mövcuddur ki, bu

korporasiyalarında yarıdan coxu Amerikan transmilli şirkətlərinə məxsusdur.

Sinqapurda da ən böyük elmi –sənaye parklarından biri yerləşir. Bu

park- 5 elmi –tədqiqat inistitutu və 45- koporasiya ilə əməkdaşlıq edir.

Tayvandan fərqli olaraq Sinqapurda yaradılan parkın məqsədi əsassən aqrar

202

sektoru inkişaf etdirməkdir. Bu aqroparka dövlət tərəfindən 1700 hektar

torpaq sahəsi ayrılmışdır ki,burada da müxtəlif strukturların 500-ə yaxın

firması yerləşir.

Hon-konqda 90-cı illərin ortalarında 2 elmi-sənaye parkı yaradılmışdır

və bunlar yeni nəsl elektron texnologiyaların yaradılması üzrə ixtisaslaşmışlar.

Burada yerli sahibkarlar, xarici firmalar və beynəlxalq maliyyə qrumları

birləşir.

Ümumiyyətlə hal-hazırda Çində 400-dən çox Bİ fəaliyyət göstərir. Bİ-

ların idarəetmə strukturu Çin dövlət Elm və Texnika nazirliyinin tərkibində

olduğuna görə demək olar ki, bütün inkubatorlar yeni texnologiyalar

sahəsində fəaliyyət gösərir. Çində kifayət qədər böyük Bİ-lar fəaliyyət

göstərir. Yalnız Şanxayda 30-dan artıq Biznes inkubator vardır ki, bunların da

ən irisi 300-dən artıq müəəsisəyə xidmət göstərir. Bu Bİ-ların əksəriyyəti Qərbi

Avropadan və Şimali Amerkadan öz ölkələrinə dönmüş alimlər tərəfindən

yaradılmışdır. Onlar yerli və dünya bazarına çıxmaq üçün Çində yaranmış

şəraitdən öz xeyirlərinə fəal istifadə edirlər.

İsveç biznes inkubatorlar əsasən iri şirkətlər tərəfindən yeni ideyaların,

yeni texnologiyaların və s. yeniliklərin öz istehsallarına tətbiq olunması üçün

təşkil olunur və bunlar əsasən “daxili biznes inkubatorlar” adlandırılır. Belə

fəaliyyət, işçilər arasında sahibkarlıq ruhunu təbliğ edir, şirkətdə

innovasiyaların tətbiqini sürətləndirir. Bir çox layihələrin şirkətdə tətbiq

olunmasına baxmayaraq bəzi layihələr şirkətin strukturu çərcivəsinə aid

olmadığı üçün yeni “qız” müəssisələrin yaranmasına səbəb olur və ya digər

şirkətlərə satılır.

İsveçrədə ən aktiv fəaliyyət göstərən biznes-inkubatorlardan biri Merdevi

biznes inkubatorudur ki, bu biznes inkubator İsveçrədə mövcud olan Biznes

inkubatorların tipik nümunəsidir. İsveçrə qanunlarına görə hər bir regionun

xüsusiyyətindən asılı olaraq biznesə dəstək üçün müxtəlif elmi- texnoloji

birliklər yaradılır və bunlar aşağıdakı kimi təsnifləşdirilir:

203

1.Tədqiqat parkları-şirkətlər və təşkilatlarla universitətlərin yaxın

əlaqəsini təşkil edən bir qrumdur. Tədqiqat parklarının əməkdaşları müəssisə

rəhbərləri ilə sıx işləyərək müştərilərinin sayını artırır ,onlara lazım olan yeni

texnologiyalar haqqında alimləri xəbərdar edirlər. Və mümkün olduqca həmin

texnologiyanın istehsalını təşkil edirlər.

2. Elmi parklar-elmi–tədqiqat və layihə - konstruktor istiqamətli

müəssisələrin universitetlərlə əlaqəsini təşkil edir. Bu parkların ərazisində

konkrent sənaye müəssisələri fəaliyyət göstərirlər.Bu parkın əməkdaşları

texnologiyaların ötürülməsi sahəsində aktiv iştirak edirlər.

3. Texnoloji parklar yüksək texnologiyal istehsal edən qrumların

universitetlərlə əlaqəsini təşkil edirlər. Tədqiqat və elmi parklardan fərqli

olaraq texnoloji parklar daha intensiv istehsal fəaliyyəti ilə məşğul olurlar.

Sənaye zonaları, biznes parklar və ofis parkları ənəvi sənaye zonaları

əsasında yaradılmış, bunlar demək olar kı, elmi tədqiqat mərkəzləri,

universitetlər və s. beə qrumlarla formal əlaqə saxlayırlar.

Rusiyada ilk Biznes inkubator 1996-ı ildə Zelinoqradda

yaradılmlşdır.İlk biznes inkubator olmasına bazmayaraq tez bir zamanda 18

kiçik müəssisəni birləşdirmiş və ümumilikdə 400 nəfəri işlə təmin etmişdir.

Rusiyada əvvəllər Biznes inkubatorlar iki formada təşkil olunurdu:

-Köhnə və boş qalmış binaların yenidəmqurulması və icarəyə verilməsi

yolu ilə;

-Hər cür xıdmətlərlə təmin olunmuş binaların ayrılması və hamilik. Onu

da qeyd etmək lazımdır ki, dünyada biznes-inkubatorlar əsasən ikinci üsulla

yaradılır.

Hazırda Rusiyada icarə haqları çox yüksək olmaqla bərabər, firmalar

rəsmi rüsumlardan əlavə təhlükəsizliklərinin təmin oluması üçün bir sıra

qeyri-rəsmi xərclər də ödəyirlər. Ona görədə kiçik müəssisələrə ən böyük dəstək

onların binalarlr təmin olunmasıdır.

Baxmayaraq ki, Rusiyada Bİ-ları yaratmağa 12 il bundan əvvəl

başlanılıb bu ölkədə cəmi 120 biznes inkubator fəaliyyət göstərir ki, bunların

204

da yarıdan çoxu son 4 ıldə yaranıb. Rusiyada Biznes inkubatorlar qərbdə

sınaqdan çıxmış təcrübə əsasında yaradılsada onların məqsədləri qərbli

həmkarları ilə üst-üstə düşmür.

Dünya praktikasında biznesin inkişafının möhkəm prinsipləri inkişaf

etmişdir. Dünya təçrübəsində firmalar Bİ- a qəbul olunmaq üçün çesim,

qiymətləndirmə və biznes-ideyanın təsdiqlənməsi turundan keçirlər. Bununla

bərabər müvafiq qurum tərəfindən Layihənin biznes planı onu həyata

keçirəcək şəxslərin hazlrlığı yoxlanılır. Rüsiyada isə belə bir fəaliyyətə hazır

olan şəxslərə nadir hallar istina olmaqla çox az rast gəlinir

Rusiyada müasir mərhələdə Biznes inkubatorların ciddi fəaliyyəti nəzərə

çarpmır .Rusiyada Biznes inkubatorların əksəriyyəti qeyri-kommersiya

təşkilatı kimi qeydə alınır. Bu da onlara hazır maliyyə vəsəaitləri əldə etmək

üçün qrant mübarizəsinə girişmək imkanı yaradır. Biznes inkubatorların

yaradılmasının Rusiya təcrübəsinə nəzər saldıqda orada ciddi problemlərin

olduğunu görürük. Xarici ölkələrdə bu təşkilatlar başlanğıcda dövlət

qurumlarından dəstək alsalar da tez bir zamanda bu mərhələni başa vurmaq

ücün dəqiq planlaşdırmanı tərtib edib, həyata keçirərək öz-özünü

maliyyələşdirməyə keçirlər. Ümumiyyətlə biznes inkubatorların təşkili

sahəsində Rusiyada yaranan problemləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:

-Bİ-ların statusu, hüquq və vəzifələri, yerinə yetirəcəyi vəzifələrin qanunla

müəyyənləşdirilməməsi;

- Bİ-ların mülkiyyətlərinin dövlət tərəfindən sığortalanmaması.;

- Biznes-inkubatorların cari fəaliyyəti üçün (əməliyyatların idarə

olunması, təmir, matreal məsrəfləri və s.) vəsaitlərin dəqiq mənbəyinin

olmaması;

- Müəssisələrin Bİ-a inamsızliğı;

- Texniki təhcizat sferasında rəqabətin Rusiya elmi mərkəzlərinin və Bİ-

larının qalib gələ bilməyəcəyi həddə çatması.

205

Dünyada cevik texnologiyaların tətbiqi şəraitində biznes-inkubatorlarda

texniki təchizatı yeniləməyin dəqiq mexanizminin olmaması onların rəqabət

qabiliyyətini aşağı salır.

Hal-hazırda Rusiyada iki tip Bİ inkişaf edir:

1.İctimai qrumların dəstəyi inə yaradılan, əsasən qrantla fəaliyyət göstərə

qeyri-kommersiya biznes-inkubatorları.

2. Bələdiyyələr tərəfindən qaçqınların, keçmiş hərbicilərin, gənclərin və s.

əhali seqmentinin işlə təmin olunması üçün fəaliyyət göstərən qeyr –

kommersiya tipli Biznes inkubatorlar.

Regionlarda mikrokreditləşməni həyata kecirən bir sıra dövlət qrumları

vardır ki, onlar biznes inkubatorlarların köməyi ilə bələdiyyə sifarişlərini

yerinə yetirən, şəhər üçün kiçik biznesin pirioritet istiqamətlərinin inkişafı

həyata kecirən sahələri tapmağa çalışırlar. Rusiyada biznes inkubatorları

Lizinq və kredit proqramlarının reallaşmasında istehsalcılara qarant firma

kimi də formalaşdırmaq planları mövcuddur. Bunda başqa Biznes

inkubatorlar vasitəsilə kiçik müəəssisələrin Rusiya bazarında rəqabət

qabiliyyətli məhsul istehsalının təşkilinə, innovasiyaların tətbiqinə , kiçik

müəssisədə kadrların təkmilləşdirmə və konsaltinq xidmətləri ilə təminatına

dair də proqramlar movcuddur. Lakin bu məsələlərdə də sistemli

yanaşmanın, ümümi strategiyanın mövcud olmaması Rusiyada Biznes

inkubatorların inkişafında stimulu azaldan səbəblərdəndir.

Bütün bu mənfi hallara baxmayaraq Rusiyada Biznes inkubatorlar

vasitəsilə iri bizneslə kicik biznesin məhsuldar əməkdaşlıq təcrübəsi

mövcuddur. Orconikidze adına “ Moskva maşınqayırma “ zavodunda onun

ərazisindən və digər texniki- təchizat sistemindən istifadə etməklə 6-ilə

yaxındır ki, Biznes inkubator fəaliyyət göstərir.

Rostov vilayətində yaradılan Novoşaxta biznesinkubatoru da komür

mədəninin kecmiş işçilərinin yeni ixtisasa yiyələnməsi və işlə təmin olunması

məqsədilə mədən idarəsi tərəfindən yaradılıb.

206

Rusiyanın 6 regionunda “Kesmiş hərbiçilərin sosial

adabtasiyası”proqramı çərçivəsində Biznes inkubatorlar fəaliyyət göstərir. Bu

Bİ-larda kecmiş hərbiçilər taxta-şalban emalı iıə məşgul olur, soyalı məhsullar

istehsal edir, beynəlxalq daşımaları həyata kecirmək ücün mütəxəssislər

hazırlayır.

Rusiya Federasiyasının bir neçə regionunda kiçik biznesə dəstək

funksiyaını yerinə yetirən Biznes inkubatorlar yaradılmışdır. Məsələn

Tatarıstan Respublikasında kiçik biznesin infrastrukturunun formalaşması və

inkişafı çərcivəsində 2005-ci ildə 52 milyon rubl vəsait ayrılmış və bunun 36

milyon rublu kiçik biznesi inkişaf etdirmək üçün Biznes inkubatorlara

ayrılmışdır.

2003-cü ilin martın 1-də “Rusiya biznes-inkubatorlarının milli birliyi”

yaradılmışdır ki, 70-dən Biznes inkubator bu cəmiyyətin üzvüdür. Birlikdə

1997-ci ildən bəri Biznes-inkubatorların qarşılaşdığı ptoblemlər

təsnifləşdirilmiş və belə birliklərin inkişafı üçün zəruri olan məsələlərin

kompleks həllinə calışılır. Hal-hazırda Biznes inkubatorların milli birliyi

tərəfindən Bİ-ların aşağıdakı istiqamətlərdə inkişafı planlaşdırılır:

-Məsləhət, marketinq, analitik , sosioloji, elmi –tədqiqat layihələrini

həyata keçirən Biznes inkubatorlar;

- Kadrların hazırlığını və yenidən hazırlığını təşkil edən, işçilərin və

ekspertlərin professional bacarığının təkmilləşdirilməsini və rəhbərlərin

inzibati idarəetmə səviyyəsinin yüksəldilməsi həyata keçirən Bİ-lar;

- Əməkdaşlıq edən Biznes-inkubatorlar arasında informasiya

mübadiləsini təmin etmək, regionlarda yaradılan Biznes inkubatorlara kömək

göstərmək, kiçik biznes texnologiyaları bazarını yaratmaq, inkubatorlarda

qazanılış təcrübəni ümumiləşdirmək və genişləndirmək;

- Əməkdaşlarının və bütün maraqlı şəxslərin hüquqlarının və qanuni

maraqlarının dovlət və qeyri-dövlət orqanları səviyyəsində müdafiəsini ;

- “Rusiya biznes-inkubatorlarının milli birliyi”nə üzv olan biznes

inlubatorların müsbət təçrübəsini nəşr etdirmək.

207

“Rusiya biznes-inkubatorlarının milli birliyi” Rusiyada kiçik biznesin

texniki təmunatında əhəmiyyətli rol oynayır. RBİMB-nin hər bir üzvü

problemlərini və nailiyyətlrini bölüşmək ücün imkan qazanmışdır ki, beləliklə

də hər bir Biznes İnkubator kollektiv təcrübəyə giriş əldə etmişdir. RBİMB-

həmçinin qərbin təcrübəsini öyrənərək onun Rusiya üçün uyğunlaşdırılmış

formalarını yaradır.

208

Fəsil V. İnnovasiya yönümlü iqtisadiyyatda kadrların hazırlanması

5.1. Ali təhsil sistemində innovasiya modernizasiyası

Ölkə iqtisadiyyatının innovasiya yönümlü inkişaf istiqamətinə keçməsini ali

məktəb tərəfindən hazırlığı həyata keçirən yeni ideyalara malik kadrlar təmin

edir. Bu isə ali məktəbin özünün modernizasiyası, onun bazarın tələblərinə

uyğunlaşması zəruriliyini şərtləndirir. ETT-ni sürətləndirməyin bu vacib

amilinin reallaşdırılması innovasiya inkişafının zəruri şərtlərinin

formalaşmasında prioritet sayılır. İnnovasiya fəaliyyətinin təşkilində ali

məktəbin bu cür əvəzediciliyinin səbəbləri onunla bağlıdır ki, bazar

transformasiyası şəraitində yalnız ali təhsil məktəblərində həqiqi dünya səviyyəli

elmi mərkəzlər fəaliyyətlərində davam edirlər.

Ali məktəbin dünya iqtisadiyyatının formalaşmasında fəal iştirakının

zəruriliyi xeyli dərəcədə intellektual qüvvələrin, maddi-texniki vəsaitlərin, sosial-

iqtisadi münasibətlərin, sahibkarlıq strukturlarının vahid güclü iqtisadi

cəhətdən bütöv və yetkin kompleksə birləşdirilməsi ilə əlaqədardır.

Ali məktəbindən elmi sferasında biliyin təkrar istehsal sisteminin

effektivliyi həm ali təhsil məktəbləri alimlərinin innovasiya fəallığı ilə, həm də

elmin büdcə maliyyələşdirilməsinin tamlığı ilə müəyyən olunur. Aydındır ki,

fundamental elm və innovasiya fəaliyyəti dövlət tərəfindən kömək almasa,

inkişaf etmək iqtidarında deyil, elm və elmtutumlu istehsal hazırda da

cəmiyyətin müvafiq imkanlarına uyğun səviyyədə büdcə vəsaitləri hesabına

dövlət tərəfindən dəstəkləməlidir. Lakin bununla belə, hazırda maliyyələşdirmə

həcmləri minimaldır. Digər tərəfdən, firma və təşkilatların genişlənməkdə olan

elmi imkanları elmi tədqiqatların maliyyələşdirilməsi üzrə də böyük deyil.

Tarix boyu cəmiyyətin tərəqqisi bilavasitə təhsilin inkişafından və onun

əhəmiyyətinin düzgün qiymətləndirilməsindən asılı olmuşdur. Cəmiyyətin

tələbatı təhsilin inkişafını sürətləndirmiş, elmi və texnoloji nailiyyətlər isə təhsil

sistemi qarşısında həlli vacib olan daha mürəkkəb vəzifələr qoymuşdur.

209

Qloballaşmanın geniş vüsət aldığı hazırkı mərhələdə, informasiya

cəmiyyətində sosial-iqtisadi fəaliyyət sahələrindəki rəqabətin gücləndiyi,

habelə təbii resursların tədricən tükəndiyi bir vaxtda təhsilin rolu artmaqdadır.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatı XXI əsri “təhsil əsri” elan etmişdir. Yüksək

intellektə malik insan kapitalının formalaşmasında, davamlı inkişafa zəmin

yaradan güclü iqtisadiyyatın qurulmasında xüsusilə ali təhsilin rolu mühüm

əhəmiyyət kəsb edir.

Müasir dünyada hər bir ölkənin uğurlu gələcəyi həmin ölkədə təhsilin

səviyyəsi ilə müəyyən olunur. Təcrübə göstərir ki, təbii sərvətlərin bolluğu

dövlətin inkişafının əsas göstəricisi deyil, başlıcası, bu sərvətlərin cəmiyyətin

hərəkətverici qüvvəsi olan insan kapitalına çevrilməsini təmin etməkdir. Bu,

indiki mərhələdə təhsil sisteminin ən zəruri vəzifəsidir. ABŞ, Yaponiya,

Cənubi Koreya və digər inkişaf etmiş ölkələr malik olduqları maddi

resurslardan daha çox təhsil sisteminin yetişdirdiyi insan kapitalından böyük

gəlirlər əldə etmişlər. Bu ölkələrdə inkişafa təsir göstərən amillər içərisində

təhsilin çəkisi əhəmiyyətli dərəcədə yüksək olub təxminən 70 faiz təşkil edir.

Hal-hazırda dünyada aşağıdakı inkişaf meylləri müşahidə

olunmaqdadır:

-cəmiyyətin inkişaf tempinin sürətlənməsi, siyasi və sosial seçim

imkanlarının genişlənməsi;

- informasiya cəmiyyətinə keçid, ünsiyyət və dözümlülük amillərinin

vacib əhəmiyyət kəsb etməsi, mədəniyyətlərarası əlaqələrin miqyasının

genişlənməsi;

- yeni nəsildə müasir təfəkkürün formalaşmasını tələb edən və yalnız

beynəlxalq əməkdaşlıq çərçivəsində həll edilə bilən qlobal problemlərin sayının

artması;

210

- iqtisadiyyatın dinamik inkişafı, rəqabətin güclənməsi, sadə əmək

sferasının məhdudlaşması, mütəmadi olaraq peşə ixtisasının artırılmasını və

yenidən hazırlanmasını tələb edən ciddi struktur dəyişikliyi;

- gənclərin və yaşlı nəslin təhsilinin artırılması nəticəsində formalaşan

insan kapitalının rolunun yüksəlməsi;

- təhsilin ölkənin aparıcı dövlətlər sırasına daxil olmasını təmin edən əsas

faktor olması;

- vətəndaşların xaricdə təhsil almasının dəstəklənməsi.

Bütün bu amillər respublikada ali təhsil sahəsində islahatların

istiqamətlərinin, milli maraqları əks etdirməklə, qeyd olunan tendensiyalara

uyğun müəyyənləşdirilməsi zərurətini yaradır.

Ölkəmizdə ali təhsilin tədris proqramlarını həyata keçirən, 34-ü dövlət və

15-i qeyri-dövlət olmaqla 49 ali təhsil müəssisəsi fəaliyyət göstərir.

Ali təhsil müəssisələrinin bakalavr pilləsində hazırda 128650,

magistratura pilləsində isə 7940 tələbə təhsil alır. Dövlət ali təhsil

müəssisələrində tələbələrin təlim-tərbiyəsi ilə 22427 nəfər professor-müəllim

heyəti məşğul olur. Onların 1000-dən çoxu elmlər doktoru, 6 minə qədəri

dosentdir.

Ali məktəblərdə 121 fakültə, 688 kafedra, 100-ə qədər elmi-tədqiqat

laboratoriyası və 4 elmi-tədqiqat institutu mövcuddur.

Ali məktəblərin kitabxanalarında 20 milyon nüsxədən ibarət kitab fondu

vardır.

Son illərdə təhsilin maliyyələşdirilməsi sahəsində ciddi irəliləyişə nail

olunmuşdur. Belə ki, yalnız dövlət büdcəsindən bu sahəyə ayrılan ümumi

xərclər 2004-cü ildəki 308,2 milyon manatdan 2008-ci ildə 1165,8 milyon

manatadək artmışdır. Bu göstəricilər ali təhsil üzrə müvafiq olaraq 20,4 milyon

211

manatdan 100,7 milyon manata qədər yüksəlmişdir. Bununla yanaşı digər

mənbələrdən də ali təhsilə kifayət qədər vəsait daxil olur.

Son beş ildə təhsilə qoyulan investisiya da kifayət qədər artmışdır. Əgər

2005-ci ildə təhsilə 8,3 milyon investisiya yönəldilmişdirsə, bu rəqəm 2008-ci

ildə 223,5 milyon təşkil etmişdir.

Ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərindən Azərbaycanda təhsil sahəsində

islahatlar haqqında bir çox müzakirələr aparılsa da, islahatın konsepsiyası,

həyata keçirilmə mexanizmi olmadığı üçün bu istiqamətdə işlər sistemli, planlı

şəkildə aparılmamış və epizodik xarakter daşımışdır. Yalnız 1999-cu ildə

Azərbaycan Respublikası Prezidenti tərəfindən “Azərbaycan Respublikasının

təhsil sahəsində İslahat Proqramı” təsdiq olunduqdan sonra bütün təhsil

sistemində, o cümlədən ali təhsil pilləsində islahatların məqsədyönlü və

planauyğun aparılmasına başlanılmışdır.

Həmin Proqrama müvafiq olaraq digər pillələrdə olduğu kimi ali

təhsildə də struktur dəyişiklikləri aparılmış, müəssisələrin şəbəkəsi

optimallaşdırılmış, mütəxəssis hazırlığının strukturuna yeni ixtisaslar əlavə

olunmuşdur.

Təhsil müəssisələrinə xeyli müstəqillik və geniş səlahiyyətlər verilmiş, bir

sıra ali məktəblər öz fəaliyyətlərini özünüidarəetmə prinsipi əsasında

qurmuşdur. Həmin ali məktəblərin dövlət büdcəsindən ayrıca sətirlə

maliyyələşdirilməsi 2001-ci ildən etibarən həyata keçirilir.

“Azərbaycan Respublikasında təhsil sisteminin təkmilləşdirilməsi

haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2000-ci il 13 iyun tarixli

Fərmanına müvafiq surətdə mülkiyyət formasından və tabeliyindən asılı

olmayaraq, təhsilin keyfiyyətinə nəzarət səlahiyyəti Azərbaycan

Respublikasının Təhsil Nazirliyinə verildikdən və ali və orta ixtisas təhsili

müəssisələrinin attestasiyası və akkreditasiyasını tənzimləyən müvafiq

normativ-hüquqi akt təsdiq edildikdən sonra qısa müddət ərzində təhsilin

212

keyfiyyətinə nəzarət mexanizmi yaradılmış, ilk mərhələdə tələbələrin biliyinin

qiymətləndirilməsi üzrə yeni mexanizmin tətbiqinə eksperiment şəklində

başlanılmışdır. Hazırda bu sistem, demək olar ki, bütün ali təhsil

müəssisələrini əhatə edir.

Müasir tələblərə cavab verən, dərin təfəkkürə, pedaqoji və metodik

ustalığa malik olan müəllim kadrları hazırlığı daim diqqət mərkəzində

olmuşdur. Belə ki, Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi Dünya Bankı

ilə birgə Təhsil Sektorunun İnkişafı Layihəsi çərçivəsində “Azərbaycan

Respublikasında fasiləsiz pedaqoji təhsil və müəllim hazırlığının konsepsiya və

strategiyası”nı hazırlamış, həmin sənəd 2007-ci ildə təsdiq edilmişdir.

Konsepsiya təsdiq edildikdən sonra pedaqoji kadr hazırlığının məzmununda

islahatların aparılması işinə başlanılmışdır.

Müasir dövrdə Avropa ölkələri təhsil sistemlərinin inteqrasiyası və

ümumavropa ali təhsil məkanının formalaşdırılması xüsusi aktuallıq kəsb edir.

Bu baxımdan həyata keçirilən tədbirlər arasında Bolonya prosesi önəmli yer

tutur.

Azərbaycan 2005-ci ildə Bolonya prosesinə qoşulmuş və bununla da

faktiki olaraq ali təhsildə aparılacaq islahatların konturları

müəyyənləşdirilmişdir. Bolonya Bəyannaməsinin müddəalarını həyata

keçirmək üçün 2006-2010-cu illəri əhatə edən müvafiq Tədbirlər Planı

hazırlanıb təsdiq edilmişdir. Tədbirlər Planına uyğun olaraq, “Bakalavr

hazırlığının məzmununa və səviyyəsinə qoyulan minimum dövlət tələblərinin

strukturu” təsdiq edilmiş və buna müvafiq istiqamətlər üzrə yeni dövlət təhsil

standartları hazırlanmışdır. Beynəlxalq təcrübəyə əsaslanaraq hazırlanmış bu

standartlarda fənlərin sayı, auditoriya saatlarının miqdarı (4140 saatdan orta

hesabla 3305 saata qədər) azaldılmış, seçmə fənlərə ayrılan saatların miqdarı

10 faizdən 20 faizədək artırılmış və tələbələrin müstəqil işinə xeyli vaxt

ayrılmışdır.

213

Azərbaycanın Bolonya prosesinə qoşulması ilə əlaqədar ali təhsildə

kredit sisteminin tətbiqinə zərurət yaranmışdır. Bu sistemin tətbiqi ilə bağlı

hüquqi normativ bazanın yaradılması istiqamətində bir çox xarici ölkələrin

təcrübəsi öyrənilmiş, “Ali təhsil müəssisələrində kredit sistemi ilə tədrisin

təşkili barədə nümunəvi Əsasnamə” hazırlanıb təsdiq edilmiş, görüləcək işlərin

həcminin genişliyi nəzərə alınaraq, ilkin mərhələdə bir neçə ali məktəbdə

eksperiment şəklində kredit sisteminin tətbiq olunması qərara alınmışdır.

2006-2007-ci tədris ilində 10 ali məktəbdə başlanan eksperiment 2007-2008-ci

tədris ilində artıq 21 dövlət ali məktəbini əhatə etmişdir.

Bundan əlavə xarici ölkələrdə təhsil alanların diplomlarının

Azərbaycanda tanınması üzrə müvafiq tədbirlər həyata keçirilmişdir. Belə ki,

“Xarici dövlətlərin ali təhsil sahəsində ixtisaslarının tanınması və

ekvivalentliyinin müəyyən edilməsi (nostrifikasiyası) qaydaları”na uyğun

olaraq Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyində Daimi Komissiya

yaradılmışdır.

Görülmüş işlərlə yanaşı ali təhsil sahəsində hələ də öz həllini tapmayan

çox ciddi problemlər mövcuddur. Respublikada ali təhsilin kütləviliyi

sahəsində həm inkişaf etmiş ölkələrlə, həm də MDB ölkələri ilə müqayisədə

gerilik müşahidə olunur. Son illərdə hər 10 min vətəndaşa inkişaf etmiş

ölkələrdən ABŞ-da – 445, Böyük Britaniyada – 276, Almaniyada – 240,

Yaponiyada – 233, MDB ölkələrindən Qazaxıstanda – 510, Rusiyada – 449,

Qırğızıstanda – 447, Moldovada – 351, Gürcüstanda – 321, Ermənistanda –

304, Tacikistanda – 192, Azərbaycanda isə – 156 tələbə düşür. Həmin ölkələr

üzrə əhalinin sayına tələbə nisbəti isə (faizlə) Rusiyada – 5,1; Qazaxıstanda –

5,0; Gürcüstanda – 3,2; Ermənistanda – 3,0; Azərbaycanda – 1,6;

Özbəkistanda – 1,1 və Türkmənistanda 0,2 faiz təşkil edir. Bu rəqəmlər ali

təhsil sisteminin təşkilində kifayət qədər həllini gözləyən problemin olduğunu

göstərir.

214

Respublikanın ali təhsil sisteminə cəlb olunmuş insan resurslarında da

müəyyən disproporsiya aradan qaldırılmalıdır. Belə ki, Qara dəniz regionu

ölkələri üzrə ali təhsildə çalışan işçilər və tələbələrin sayı arasında olan nisbət

uyğun olaraq Gürcüstanda – 25,5, Türkiyədə – 23,8, Moldovada – 21,3,

Albaniyada – 19,0, Yunanıstanda – 16,8, Ermənistanda – 11,7, Rusiyada –

10,1 faiz olduğu halda Azərbaycanda bu rəqəm 7,3 faiz təşkil edir.

Son illərdə ali təhsilin işəgötürənlərlə əlaqəsinin genişləndirilməsi,

xüsusilə də onların həm qanunvericilik və həm də təhsil proqramlarının

inkişafı sahəsində iştirakı xeyli qənaətbəxşdir. Lakin sosial-praktiki və iqtisadi

sahədə mövcud vəziyyətin təhlili göstərir ki, ali təhsilin məzmunu ilə tələb

olunan biliklər arasındakı uyğunsuzluq dünyada qlobal böhran səviyyəsi kimi

xarakterizə olunur, hətta bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə ən yaxşı halda kadr

hazırlığı iqtisadiyyatın keçmiş mərhələsinə uyğun aparılır.

Bununla əlaqədar ali təhsil sisteminin inkişafı üçün bütün mümkün

innovasiya potensialını və resursları zəruri inkişaf istiqamətlərinə səfərbər

etmədən mövcud vəziyyətin dəyişdirilməsinə nail olmaq qeyri-mümkündür.

Bu baxımdan təhlil göstərir ki, respublikanın ali təhsil sistemində

aşağıdakı problemlər mövcuddur:

- kadr hazırlığı strukturu əmək bazarının tələbatını tam ödəmir;

- elmi-tədqiqatların nəticələri ali təhsilə zəif inteqrasiya olunur;

- ali təhsilə ayrılan vəsaitlər səmərəsiz istifadə olunur;

- ali təhsil müəssisələri şəbəkəsi təkmil deyil;

-ali məktəblərin kadr potensialı və müəllimlərin ixtisasartırma təhsili

müasir tələblərə cavab vermir;

- ali məktəb tələbələri və məzunlarının hazırlıq səviyyəsi onların dünya

təhsil məkanına çevik inteqrasiyasına imkan vermir;

215

- ali və orta ixtisas təhsili istiqamətlərinin və magistr proqramlarının

siyahılarının təsdiqindən xeyli müddət keçdiyinə görə onların

yeniləşdirilməsinə ehtiyac duyulur;

- istiqamətlər üzrə standartların yeniləşməsinə baxmayaraq, tədris

planlarında hələ də lüzumsuz qeyri-ixtisas fənləri mövcuddur;

- bakalavr və magistratura pillələrində bir çox ixtisaslar üzrə dərsliklər

çatışmır, bəzən isə məzmunca köhnəlmiş ədəbiyyatdan istifadə edilir;

- tələbələrin tədris olunan fənləri mənimsəmə səviyyəsini

müəyyənləşdirən monitorinq mexanizmi olmadığından onların biliyinin

qiymətləndirilməsində qeyri-obyektivliyə yol verilir;

- pedaqoji təhsilin məzmunu ümumtəhsil məktəblərinin tələbatı ilə

kifayət qədər uzlaşmır;

- magistr hazırlığının məzmununa və səviyyəsinə qoyulan minimum

dövlət tələblərinin strukturu təkmilləşdirilməli və buna müvafiq istiqamətlər

üzrə dövlət təhsil standartları hazırlanmalıdır;

- yeni pedaqoji təlim texnologiyaları ləng işlənilir, mövcud

texnologiyalar isə tədris prosesinə zəif tətbiq olunur;

- ali məktəblərdə kadr hazırlığında informasiya-kommunikasiya

texnologiyalarından, fəal interaktiv təlim metodlarından kifayət qədər istifadə

edilmir;

- kadr hazırlığı üzrə uzunmüddətli, elmi cəhətdən əsaslandırılmış

proqnozlaşdırma mexanizmi yoxdur;

- ali məktəb müəllimlərinin peşəkarlıq səviyyəsini müəyyən edən mexanizm

yaradılmamışdır;

- ali məktəblərdə dərs yükünün optimal müəyyənləşdirilməməsi, azsaylı

qrup və birləşmələrin yaradılması, dərs yükünün minimal hədlə müəyyən

216

edilməsi tələbə-müəllim nisbətinin dünyadakı göstəricilərə uyğunlaşdırılmasına

imkan vermir;

- ali məktəblərin maddi-texniki bazası (tədris laboratoriyalarının

təchizatı, tədris prosesini təmin edən cihaz və avadanlıqlarla təminatı və s.)

müasir tələblərə cavab vermir;

- ali məktəb kitabxanaları və onların təminatı günün tələblərinə cavab

vermir, elektron kitabxanaların və dərsliklərin yaradılması işi çox ləng aparılır;

- ali təhsil müəssisələrinin fəaliyyətini tənzimləyən normativ sənədlər

kredit sisteminin tətbiqi ilə bağlı müvafiq sənədlərə uyğunlaşdırılmamışdır.

“2009-2013-cü illərdə Azərbaycan Respublikasının ali təhsil sistemində

islahatlar üzrə Dövlət Proqramı”nın (bundan sonra - Dövlət Proqramı) əsas

məqsədi ölkənin ali təhsilinin Avropa təhsil məkanına inteqrasiyası, onun

məzmununun Bolonya prosesinin prinsiplərinə uyğun qurulması, cəlbedici və

rəqabət qabiliyyətliliyinin təmin edilməsi, ölkə iqtisadiyyatının inkişaf

tələblərinə uyğun ali təhsilli kadrlara yaranan tələbatın ödənilməsi, habelə

informasiya cəmiyyətinin və biliklərə əsaslanan iqtisadiyyatın tələblərinə

uyğun olaraq kadr potensialının yaradılması, əhalinin müasir tələblərə cavab

verən ali təhsil almaq imkanlarının təmin edilməsi üçün iqtisadi və sosial

baxımdan səmərəli ali təhsil sisteminin formalaşdırılmasıdır.

Dövlət Proqramı çərçivəsində aşağıdakı istiqamətlər üzrə islahatların

aparılması müəyyənləşdirilir:

-Bolonya Bəyannaməsinə və beynəlxalq təhsil təcrübəsinə uyğun olaraq,

ali təhsilin normativ hüquqi bazasının yeniləşdirilməsi: burada nəzərdə

tutulacaq müddəalar ali təhsil sisteminin Avropa və mütərəqqi dünya

ölkələrinin ali təhsil məkanına inteqrasiyası üçün hüquqi baza yaratmalıdır;

- ali təhsilin məzmununun və təlim texnologiyalarının təkmilləşdirilməsi:

burada ilk növbədə ali təhsil ixtisaslarının Avropa ixtisas təsnifatına və əmək

217

bazarının tələblərinə uyğunlaşdırılması, tədris planı və proqramlarının, təhsil

resurslarının, müasir fənn proqramlarının, yeni təlim və informasiya

texnologiyalarını təmin edən elmi-metodiki tövsiyələrin hazırlanması və tətbiqi

nəzərdə tutulmalıdır;

- ali təhsil müəssisələrinin strukturunun və bütövlükdə onun idarə

olunması sisteminin müasir tələblər baxımından modernləşdirilməsi: ilk

növbədə idarəçilik strukturunun əsaslı təkmilləşdirilməsi, kadr

istehlakçılarının ali təhsil müəssisələrinin idarə olunmasında və inkişafında

iştirakını təmin edən strukturların yaradılması, aidiyyəti müəssisələri baza

kimi müəyyənləşdirməklə sıx əlaqələrin yaradılması (məsələn, müəllim hazırlığı

sahəsində məktəb və təhsil şöbələri ilə, digər sahələrdə isə müvafiq istehsal

sahələri ilə əlaqələrin qurulması), tələbə özünüidarə sisteminin inkişafı nəzərdə

tutulmalıdır;

- ali təhsildə keyfiyyətin təmin olunması: ali təhsil müəssisələrinin

akkreditasiyasına beynəlxalq ekspertlərin cəlb edilməsi təmin olunmalı,

universitetlərin reytinqini müəyyənləşdirən sistem yaradılmalı, tələbələrin

biliyinin qiymətləndirilməsi sistemi Avropa Kredit Transfer Sisteminin

tələblərinə uyğunlaşdırılmalı, dövlət proqramının özəl ali təhsil müəssisələrinə

də şamil olunması məqsədi ilə müvafiq tədbirlər görülməli, ali təhsil

müəssisələrinin fəaliyyətinin işıqlandırılmasında müasir informasiya

texnologiyalarından geniş istifadə olunmaqla tam şəffaflıq təmin edilməlidir;

- ali təhsildə kadr hazırlığı: bu məqsədlə elmi, elmi-pedaqoji və pedaqoji

kadrların attestasiyasının, müəllim fəaliyyətinə başlamaq üçün

sertifikatlaşdırılma mexanizmlərinin, ali təhsil müəssisələrində keyfiyyəti təmin

edən menecment sisteminin, əmək bazarının monitorinqinin və işədüzəltmə

mərkəzlərinin, professor-müəllim heyətinin ölkə daxilində və xaricdə

treninqlərinin təmin olunma sistemlərinin yaradılması nəzərdə tutulmalıdır;

218

- ali təhsil müəssisələrində elmi-tədqiqat işlərinin müasir tələblərə uyğun

qurulması: ölkənin elmi-tədqiqat institutlarının ali təhsil müəssisələri ilə birgə

fəaliyyəti, onların potensialından kadr hazırlığı sistemində istifadə olunması,

bəzilərinin müvafiq ali təhsil müəssisələri tərkibinə verilməsi məsələlərinə

baxılması nəzərdə tutulmalıdır;

- ali təhsilin maddi-texniki bazasının müasirləşdirilməsi: universitet

kampuslarının (şəhərciklərinin, təhsil infrastrukturlarının) qurulması, ali təhsil

müəssisələrində informasiya-kommunikasiya texnologiyaları mərkəzlərinin,

tədris, elmi-tədqiqat, təcrübə-sınaq laboratoriyalarının, resurs, treninq və digər

mərkəzlərinin yaradılması, onların müvafiq tədris-metodiki və elmi

avadanlıqlarla təchizatı, elektron kitabxanaların yaradılması nəzərdə

tutulmalıdır;

- ali təhsilin iqtisadiyyatının yeni mexanizmlərinin yaradılması və tətbiqi:

burada ali təhsil müəssisələrinin maliyyələşdirilməsinin yalnız dövlət

büdcəsindən deyil, təhsil alan subyektlərin maliyyəsi hesabına həyata

keçirilməsi, alternativ maliyyələşmə mənbələrinin formalaşdırılması sisteminin

yaradılması tədbirləri nəzərdə tutulmalıdır.

Dövlət Proqramının yerinə yetirilməsində gözlənilən nəticələr

aşağıdakılardır:

-ali təhsilin normativ hüquqi bazası yeniləşəcək;

- ali təhsildə beynəlxalq ixtisas təsnifatına uyğun mütəxəssis hazırlığına

keçiləcək;

- beynəlxalq standartlara uyğun kadr hazırlığı təmin ediləcək;

- ali təhsil sisteminin tədris-metodiki təminatı müasirləşəcək;

- beynəlxalq tələblərə uyğun müasir tipli elektron kitabxanalar və

elektron versiyalı dərslik fondu yaradılacaq;

219

- interaktiv təlimi təmin edən yeni metodikalar hazırlanacaq;

- tədris prosesində informasiya texnologiyalarının tətbiqinin elmi-

metodiki təminatı yaradılacaq;

- Bolonya prosesinin tətbiqini təmin edən tədris-metodiki vəsaitlər

hazırlanacaq;

- ali təhsildə Bolonya Bəyannaməsinin müddəalarına uyğun vahid

terminlər tətbiq ediləcək;

- kredit sisteminin tətbiqi ilə bağlı yeniliklərin yayılması və

mənimsənilməsi təmin olunacaq;

- ali təhsilin keyfiyyəti yüksələcək;

- ömür boyu təhsil almaq üçün fasiləsizlik təmin olunacaq;

- ali təhsil sistemi beynəlxalq tələblərə cavab verən tədris sənədləri ilə

təmin ediləcək;

- ali təhsil üzrə tədris sənədlərinin beynəlxalq ekspertizası təmin

olunacaq;

- ali təhsil müəssisələrinin optimal şəbəkəsi yaradılacaq;

- ali təhsil müəssisələrinin davamlı inkişafı təmin ediləcək;

- universitetlərin idarə edilməsində tələbələrin geniş iştirakı təmin

olunacaq;

- ali təhsilin idarə olunmasında elektron hökumət qurulacaq;

- ali təhsilin beynəlxalq təhsil məkanına inteqrasiyası sürətlənəcək;

- beynəlxalq tələblərə cavab verən qiymətləndirmə və nəzarət mexanizmi

yaradılacaq;

220

- beynəlxalq ekspertizadan keçmiş yeni akkreditasiya qaydaları

yaradılacaq;

- kadr istehlakçılarının təhsilin keyfiyyətinə nəzarət prosesində bilavasitə

iştirakı təmin olunacaq;

- ali təhsildə tədrisin təşkili Avropa Kredit Transferi Sisteminin

tələblərinə uyğun qurulacaq;

- müəllim və tələbə mübadiləsi sahəsində ali məktəblərin imkanları

genişlənəcək;

- tələbə və mütəxəssislərin diplomlarının və müvafiq təhsil sənədlərinin

qarşılıqlı tanınması asanlaşacaq;

- ali təhsil müəssisələrinin fəaliyyəti haqqında məlumatlanma prosesi

müasir texnologiyalar əsasında qurulacaq;

- tədris prosesində tələbələrin fəal iştirakı təmin olunacaq;

- elmi və elmi-pedaqoji kadrların fəaliyyətini qiymətləndirən attestasiya

mexanizmi yeniləşdiriləcək;

- dünya təcrübəsinə və Bolonya Bəyannaməsinin prinsiplərinə uyğun

yeni ixtisas təsnifatı hazırlanacaq;

- ali təhsil müəssisələrinin müasir tələblərə cavab verən kadr potensialı

formalaşacaq və yeni rotasiya sistemi yaradılacaq;

- ümumtəhsil sistemi peşəkar kadrlarla təmin olunacaq;

- iqtisadiyyat, sosial və digər sahələr rəqabətə davamlı kadrlarla təmin

ediləcək;

- ali məktəb məzunlarının əmək bazarında işlə təmin olunma imkanları

artacaq;

221

- ali təhsil müəssisələrində funksional idarəetmə modelini həyata keçirən

menecerlər heyəti formalaşdırılacaq;

- ali təhsil müəssisələrinin elmi və elmi-pedaqoji potensialından səmərəli

istifadə təmin olunacaq;

- ali təhsil müəssisələrində elmi-pedaqoji kadrların beynəlxalq nüfuzu

artacaq;

- ali təhsil müəssisələrinin elmi-tədqiqat sahəsində beynəlxalq

əməkdaşlıq imkanları genişlənəcək;

- elmi-tədqiqat işlərinin nəticələrinin tətbiqi ali təhsil müəssisələrinin

əlavə maliyyə mənbəyinə çevriləcək;

- müasir tipli universitet şəhərcikləri salınacaq, təhsil infrastrukturu

yaxşılaşacaq;

- təhsilin məzmununu müasirləşdirmək üçün maddi-texniki baza

təminatı yaradılacaq;

- ali təhsil müəssisələrinin beynəlxalq informasiya-kommunikasiya

şəbəkəsinə qoşulması təmin ediləcək;

- ali təhsil müəssisələri müasir tipli avadanlıqlarla təchiz olunacaq;

- müasir tipli informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi və

zəruri avadanlıqlarla təchizatı ali təhsil müəssisələrində idarəetmənin

səmərəliliyini artıracaq;

- ali təhsil subyektlərinin zəruri informasiya əldə etmək imkanları

genişlənəcək və sürətlənəcək;

- ali təhsil müəssisələrinə yeni maliyyə mənbələri cəlb olunacaq;

- ali təhsil müəssisələrinin maliyyələşdirilmə mexanizmi

təkmilləşdiriləcək;

222

- Bolonya Bəyannaməsinin müddəalarının tətbiqi sürətləndiriləcək və

buraya əlavə maliyyə resursları cəlb olunacaqdır.

5.2. Kadr hazırlığında innovasiya texnologiyalarından istifadənin

təkmilləşdirilməsi

Bəşəriyyətin qlobal problemlərinin həlli innovasiya texnologiyalarına

əsaslanan transmilli təhsil və transmilli elmin inkişafından keçir. Yeri

gəlmişkən Boloniya Prosesi çərçivəsində Avropada vahid elm-təhsil məkanının

yaradılması bu ideyalarla ahəng təskil edir. Sammitin materiallarından bəlli

olur ki, ənformasiya Cəmiyyətinin (əC) bərqərar olması cəmiyyətin innovativ

inkişafından bəhrələnməlidir. Ona görə bu cəmiyyətə innovasiya cəmiyyəti də

deyilir. Cəmiyyətin innovative inkişaf ideyası bir çox ölkələrin inkişaf

strategiyasının, inkişaf doktrinasının əsasının təşkl edir (AB ölkələrinin, ÇXR,

Rusiya Federasiyasının v.s. ölkələrin inkişaf strategiyasının əsasını Innovativ

inkişaf ideyası təşkl edir). Ölkənin innovativ inkişafı sənaye əsaslı

iqtisadiyyatın biliyə əsaslanan iqtisadiyyata keçidini təmin etməlidir.

İnnovasiya amili İC-nə keçidin maraqlı bir xüsusiyyətini aşkar edir: Bu

gün daha çox elmi informasiya istehsal edən ölkələr yox, bu informasiyadan

səmərəli istifadə edən, onları praktikada operativ tətbiq edən ölkələr intensiv

inkişaf edir. Sənaye üçün innovativ biliklərin, informasiyaların hansı regionda

yaranmasının əhəmiyyəti azdır(elmi vətəni olmaz), əsas bu ideyalardan

operativ, səmərəli istifadə bacarığıdır. İnnovasiya yeni informasiyadan, elmi

nailiyyətdən, ixtiradan pul qazanmaqdır, əqli əməyin məhsulunu bazarda

sərfəli şəkildə sata bilmək qabiliyyətidir. İnnovasiya intellektual sahibkarlığın

mühüm növü olub İC-də qlobal miqyasda(İnternet vasitəsilə intellektual

tutumlu məhsulun elektron ticarəti olaraq) fəaliyyət meydanına çevriləcək.

Dinamik inkişaf edən ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, iqtisadi tərəqqi səmərəli

milli innovasiya sisteminin yaradılmasından çox asılıdır. Məsələn, ÇXR-da

223

innovasiyalardan istifadə üzrə maraqlı təcrübə var: bu ölkədə istifadə edilən

texnologiyaların 98%-i innovatv ideya kimi digər ölkələrdən satın alınmışdır,

bu innovativ ideyaları mövcud lisenziya əsasında tətbiq etmək üçün yerli

şirkətlərə illiyi 5% olmaqla 10 illik kreditlər verilir. Artıq 2006- ildən ÇXR

yüksək texnologiyaların eksportuna görə dünyada liderliyi ələ almış, hətta

ABŞ arxada qoymuşdur. Yaponiyanın da sürətli inkişafı keçən əsrin

ortalarında qabaqcıl texnologiyaların lisenziya ilə xaricdən alınıb ölkədə

innovativ sənayenin qurulması ilə başlamışdır. Rusiya Federasiyasında da

innovativ inkişaf məsələləri son illər dövlət siyasətinin prioritet istiqamətınə

çevrilmişdir, lakin bu ölkənin inzibati idarəetmə sistemi, bürokratizmin və

korrupsiyanın, monopoliyanın olması innovativ inkişafa hələlik ciddi maneə

törədir.

Azərbaycan Respublikasında son 5 ildə təhsilin, insane kapitalının,

informasiya texnologiyalarının inkişafına xüsusi diqqətin ayrılması

respublikanın innovativ inkişaf perspektivlərinə yaxşı imkanlar açır. Son

zamanlar ali təhsil sisteminin inkişafı və Avropa təhsil məkanına inteqrasiyası,

Milli Elmlər Akademiya sisteminin inkişafı, Regional İnnovasiya Zonalarının

(RİZ) yaradılması, “Elektron Azərbaycan”v.s. istiqamətdə Dövlət

Proqramlarının hazırlanması təqdirə layiq addım kimi qiymətləndirilməlidir.

Bu gün ali məktəb dinamik inkişaf edən bir sistemdir. Ali məktəb qlobal

təhsil sisteminin baza prinsiplərinin ( təhsilin əlyetərliyi və keyfiyyətliyi)

varisliyini və təhsilin lokal xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla fəaliyyət göstərir.

Ali məktəb strateji xarakterli dövlət layihələrinin, müxtəlif dövlət

proqramlarının reallaşmasında səmərəli təkliflər verə bilən və onların

icrasında fəal iştiraka qadir ola bilən bir qurumdur. Ali məktəb fasiləsiz

təhsilin mühüm elementi olaraq ölkənin milli təhlükəsizliyinin mühüm

amillərindəndir.

224

Ölkənin innovativ inkişafı perspektivi yeni düşüncəli kadrların

hazırlanmasını, bu amil isə öz növbəsində ölkənin təhsil sisteminin innovativ

inkişafini tələb edir. Bu məqsədlə təhsil sistemində innovativ təhsil ideyaları

geniş tətbiq edilməlidir.

İnnovativ təhsil proqramları çərçivəsində tələbələrin qazandıqları

bacarıqların tətbiqi əsasında əlavə yeni biliklər mənimsənilir. Təhsil

müəssisələri arasında rəqabətin aşagı düşməsi, rəqabət mühitinin zəif olması,

elm və istehsalat əlaqələrinin aşagı səviyyədə olması yeni formatlı ali təhsil

müəssələrinin yaradılmasını aktual edir. ənənəvi təhsil, bu gün biliklərin

qazanılması sistemi kimi müasir elm və istehsalatın real ehtiyaclarından geri

qalır. ənnovativ təhsil elmin, tədris prosesinin, istehsalatın inteqrasiyası

olaraq, yeni biliyin qazanılması prosesində öyrənməni nəzərdə tutur.

İnnovativ təhsil İnnovativ Universitetlərdə reallasa bilər. İnnovativ

Universitetin təhsil sistemi müasir elmi tədqiqatlara açıq olmalıdır. Belə

Universitetin tədris planında tələbə və magistrlərə müxtəlif layihələrin

hazırlanması və idarəedilməsi üzrə praktik vərdislər asılayan fənnlər verilir,

aktual məsələlər üzrə treninqlər təşkil edilir, onlara istehsalat və elmi tədqiqat

təşkilatlarında təcrübəkeçmə imkanları yaradılır. Tədris prosesinin texnoloji

təminatı elmin müasir səviyyəsinə uygun olmalıdır. Təhsil fəaliyyətinin

ənnovativ inkşafını təmin etmək üçün aşagıdakı proseslərin sinxron icrası

zəruridir:

a) tələbələrin öz gələcək peşə fəaliyyətlərinə ( iqtisadiyyatın müxtəlif

sektorlarına) dair real layihələr hazırlaması;

b) Tətbiqi və fundamental xarakterli tədqiqatların aparılması;

c) Tələbələrə tədris kurslarını seçməyə imkan verən təhsil

texnologiyalarının tətbiqi.

225

İnnovativ təhsil, təhsilin fundamentallıgını inkar etmir, əksinə onu daha

da inkşaf etdirməyi tələb edir. Müasir texnologiyalar sahəsində ənnovativ

fəaliyyət təbiətşünaslıq və riyazi elmlər üzrə fundamental hazırlıq tələb edir.

Bu mənada ənnovativ Universitetlərdə təhsilin fundamentallıgına diqqət

yetirmək zəruridir. Universitetdə elmi səviyyəni yüksəltmək , onun

iqtisadiyyatla əlaqəsini təmin etmək üçün Universiteti ninnovativ

infrastrukturunu inkşaf etdirmək lazımdır. Bu məqsədlə :

-İnnovativ Universuitetlərin elmi potensialından səmərəliistifadə etmək,

müxtəlif təyinatlı dövlət programlarında olan elmtutumlu layihələrin icrasında

universuitetlərin fəal istirakını təmin etmək, bu istiqamətdə mövcud olan

müxtəlif süni maneələri aradan qaldırmaq lazımdır.

- elm, təhsil və sənaye sahəsində ənnovativ fəaliyyəti təmin etmək üçün

mütəxəssislərin çoxsəviyyəli hazırlıq, yenidənhazırlıq, ixtisasartırma sisteminin

yaradılması və inkişafı təmin edilməlidir;

- elmi- texniki innovativ fəaliyyətin dəstəklənməsi üçün büdcədənkənar

fondlar sistemi yaradılmalıdır (dövlət və özəl sektorun fəal iştirakı ilə);

İnnovativ təhsili yaratmaq, inkişaf etdirmək məqsədi ilə İnnovasiya

Təhsil Proqramının (İTP) hazırlanması və icrasına ehtiyac var. ənnovasiya

Təhsil Proqramının (İTP) icrası nəticəsində unversitetdə təhsilin, elmi

tədqiqatların və onların tətbiqlərinin səmərəsi əhəmiyyətli dərəcədə arta bilər.

Belə təhsil proqramları müəyyən dövlət qrantları və digər mənbələr hesabına

maliyyələsə bilər. İnnovasiya Təhsil Proqramını (İTP) keyfiyyətli hazirlamaq

və səmərəli icra etmək üçün Universitetin yüksək innovative potensialı

olmalıdır.

Bu gün hər bir universitetin mühüm strateji inkişaf istiqamətlərdən biri

informasiya cəmiyyətinin tələblərinə cavab verə bilən müasir kadrların

hazirlanması, bu məqsədlə konkret hədəfləri olan innovativ təhsil siyasətinin

226

qurulmasıdır. Universitetin innovativ təhsil siyasətinin əsas prinsipləri

aşagıdakı kimi ola bilər:

-yetkinlik prinsipi - innovativ təhsil proqramının tətbiqi o zaman

mümkündür ki, innovasiyanın səmərəliyi real qiymətləndirilmiş, onun icrası

üçün zəruri şərait yaradılmışdır.

- çeviklik prinsipi – ənnovasiya Təhsil Proqramı (İTP) universitetin

ənənələrini və xüsusiyyətlərini nəzərə almalıdır.

- texnolojilik prinsipi -əvvəlcədən verilmiş xarakteristikalara uygun

konkret təhsil nəticələrinin əldə edilməsi.

- standartlaşma prinsipi – yeni texnologiyaların tətbiqini tənzimləyən

normativ sənədlərin hazırlanması və qəbul edilməsi (prosedurların

sənədləşdirməsi).

- pilot layihə prinsipi – kütləvi tətbiqdən əvvəlki, innovasiya

texnologiyalarının səmərəliliyini yoxlamaga imkan verir. Bu mərhələdə

problem və çətinliklər müəyyən edilib, onların həlli yolları axtarılır.

- qabaqcıl təcrübənin təhlili prinsipi – Qabaqcıl beynalxalq təcrübənin

təhlili, öyrənilməsi və adaptasiyasına imkan verir. Velosiped kəşf etmək

əvəzinə problem üzrə mövcud təcrübəni öyrənib, onu yeni pedaqoji şəraitdə

yaradıcılıqla tətbiq etmək lazımdır. Mümkün olan hallarda standart həllərdən

maksimum faydalanmaq əhəmiyyətli ola bilər. Standart həllərdən istifadə

vaxta qənaət etməyə, daha az səhvəvə nəticə etibarı ilə iqtisadi səmərəyə yol

açır, dünya təhsil məkanına keyfiyyətli inteqrasiyaını təmin edir.

İnnovativ Universitetin formalaşma prosesinin həlli üçün proses

yanaşma üsulundan istifadə faydalı olar. əvvəlcə yüksək ixtisaslı, innovativ

düşüncəli mütəxəssis yetişdirilməsinə xidmət edən innovasiya təhsili

texnologiyasının formalaşma prosesinin əsas elementlərini müəyyənləşdirək.

Bu prosesin mərhələlər üzrə ardıcıllıgı əyani olaraq belə təsvir edilə bilər:

227

İnnovasiya təhsil texnologiyasının formalaşma prosesinin hər bir

mərhələsinə ayrı-ayrılıqda baxaq:

- biliklərin akkumuliyasiyası. Bu mərhələ innovative universitetin

fəaliyyətinin əsasını təşkil edir. Biliklərin akkumuliyasiyasının məqsədi əmək

bazarında mütəxəssisin sahib oldugu biliklə müqayisədə universitetdə

tələbələrə daha dərin bilik səviyyəsinin aşılanmasıdır. Bu məqsədlə dünyada

gedən proseslər sistemli izlənilməli, ən dəyərli informasiyalar seçilib istifadə

edilməli, eyni zamanda universitetdə aparılan elmi-tədqiqatların səmərəsi

yüksəldilməlidir.

- əmək bazarının təhlili. Universitet əmək bazarını keyfiyyətcə yeni

aspektdə təhlil etməli, ehtiyacları müəyyənləşdirməli, kadr ehtiyaclarının təmin

edilməsi üçün konkret iş aparmalıdır. Bu məqsədlə universitetdə xüsusi

bölmənin yaradılmasına ehtiyac var;

-mütəxəssisin yeni modelin formalaşması. Bu mərhələ əvvəlki iki

mərhələnin məntiqi nəticəsi kimi çıxış edir. Cəmiyyətin yeni formatlı

kadrlaraolan ehtiyacları və bu yeni formatlı mütəxəssislərin hansı biliklərə

sahib olması müəyyən edildikdən sonra mütəxəssisin yeni modeli formalaşır;

228

-təhsil proqramlarının yeniləşdirilməsi. Mütəxəssisin yeni modelinin

təyinindən sonra ixtisasın tədris planı və işçi proqramlarının hazırlanmasına

başlamaq olar. ənnovasiya yönümlü kadrların hazırlanmasına xidmət edən

təhsil texnologiyaları məzmunca innovatika, innovasiya menecmenti,

layihələrin idarə edilməsi, sistemli təhlil v.s. kimi müasir fənnləri də əhatə

etməlidir;

- zəruri maddi-texniki bazanın formalaşdırılması. ilk baxışda bu sadə

tələb olsa da, tədris üçün əhəmiyyətlidir. Tələbənin bilik keyfiyyəti bu biliyin

hansı şəraitdə mənimsənilməsindən asılıdır;

- qeyd edilən mərhələlərin reallaşması nəticə etibarı ilə innovasıya təhsil

texnologiyası formalaşdırmaga-biliyə əsaslanan iqtisadiyyatın tələblərinə

cavab verən yeni formatlı kadrların hazırlanması üçün zəruri biliklər külliyatı

yaratmaga imkan verir;

- texnologiyanın bir-iki qrupda sınaqdan keçirilməsi zamanı metodoloji

səhvləri müəyyən edib düzəltmək, əmək bazarının reaksiyasını izləmək

lazımdır;

- kiçik bir qrupda nailliyyət qazanıldıqdan sonar texnologiyanı əhatəli

tətbiq etmək olar.

Innovativ universitetin qurulmqsının proses yanaşma konsepsiyası

əsasında iki əsas aspektini qeyd etmək lazımdır:

1) Universitetdə innovasiya kompleksinin mövcudlugu.

2) Universitetin təhsil texnologiyaları və əmək bazarında mövqeyinin

olması.

Universitetin innovasiya kompleksi innovasiya təhsil texnologiyasının

formalaşmasını təmin edir. Innovasiya təhsil kompleksinin tərkibinə bu

struktur vahidləri daxildir: marketinq şöbəsi, metodik təminat şöbəsi, maddi-

229

texniki təminat şöbəsi, hüquq- iqtisad şöbəsi, intelektual mülküyyətin

kommersiyalasması şöbəsi. Bu elementlərin hər birinin səmərəli işi nəticə

etibari ilə Universitetə imkan verir ki. təhsilbazarinda öz mövqeyini

möhkəmlətsin.

Beləliklə ənnovativ Universitetin fəaliyyətin əsasında 3 fundamental

komponent durur.

Bu komponentlərin səmərəli təşkili və komponentlər arasında sıx

əlaqələrin qurulması ənnovativ Universitetdə innovativ mütəxəsislərin

formalaşmasına, beləliklə də ölkədə tədricən biliyə əsaslalanan iqtisadiyyatın,

innovasiya Cəmiyyətinin inkişafına şərait yarada bilər. Təhsildə innovasiya

ideyalarının tətbiqi üçün magistr təhsil pilləsi bakalavr təhsil pilləsinə nisbətən

daha məqsədəuygundur.

Çünki, magistratura təhsil pilləsində magistrin öz ixtisası üzrə müəyyən

informasiya tutumu(bazası) var, o artıq bakalavr pilləsində təhsilini basa

vurmus, test qəbul imtahanlarında müəyyən elmi səviyyəyə qadir oldugunu

sübut etmişdir. Bu pillədə elmi-tədqiqat işinin aparılması, dar ixtisas üzrə

elmin aktual məsələlərinə dair mühazirə və seminar məsgələləri, istehsalatla sıx

əlaqələr yaratmaq imkanı mövcuddur. Başqa sözlə, magistr elmi yaradıcılıq

metodologiyasına, informasiya texnologiyalarına, elmi-tədqiqat, konsaltinq və

praktik fəaliyyətə qadir olan geniş erudisiyalı mütəxəssisdir və onun innovativ

aspektdə hazırlanması daha realdır, nəinki bakalavrın. Bu təhsil səviyyəsində

230

innovativ ideyaları daha yaxşı tədqiq etmək mümkündür. Magistr hazırlıgı

proqramı çevik tədris planlarının hazırlanıb tətbiq edilməsinə, bu proqramlara

innovatika yönümlü elmlərə dair kursların daxil edilməsinə əlverişli imkanlar

var. Magistr hazırlıgı ilə məşgul olan universitetin hansı sahələr üzrə yüksək

səviyyəli kadrları varsa, tədris planına o sahələr üzrə əlavə fənnlər daxil edə

bilər, bu istiqamətlər üzrə təhsil innovasiya proqramlarınin hazırlanmasına,

layihələnməsinə başlaya bilər. Magistr hazırlıgı pilləsində qrupda olan

dinləyicilərin sayının az olması təhsil innovasiya proqramlarınin eksperimental

sınaqdan çıxarılmasına yaxsı şərait yaradır.

Hər hansı Universitet magistr hazırlıgı ilə məşgul olmazdan əvvəl

çoxpilləli kadr hazırlıgı, xüsusən də magistr hazırlıgı üzrə beynəlxalq təcrübəni

ətraflı öyrənməli, bu əsasda universitetin magistr hazırlıgı konsepsiyasını

hazırlamalıdır. Belə hazırlıq mərhələsi magistratura təhsil pilləsinin təşkili üzrə

müəyyən strateji inkişaf xəttini, bu strategiyada innovativ təhsil

proqramlarının xüsusi çəkisini müəyyən etməyə imkan verə bilər.

Magistr hazırlıgında innovasiya ideyalarından istifadəyə dair təkliflər:

-Respublikada Magistr hazırlıgının elmi-metodik təminatı problemlərini

tədqiq etmək , Magistr hazırlıgı üzrə beynəlxalq təcrübəni öyrənmək və

yaymaq, bu sahə üzrə perspektiv fəaliyyət proqramı hazırlamaq və icrasını

təmin etmək, ayrı-ayrı universitetlərdə Magistr hazırlıgının elmi-metodik

təminatı problemlərinin tədqiqini əlaqələndirmək məqsədi ilə “Magistr

hazırlıgı üzrə Respublika Elmi-Metodik Mərkəz”in yaradılmasına ehtiyac var.

Ayrı -ayrı universitetlərdə isə “Magistr hazırlıgı” adlı elmi-tədqiqat problem

laboratoriyalarının açılması məqsədəuygundur.

-pedaqoji təhsil istiqamətində MBA proqramlarının yaradılması imkanı

nəzərdən keçirilsin. Bu məqsədlə aşagıdakı ixtisaslaşma istiqamətləri təklif

edilə bilər:

231

-təhsil menecmenti (yüksək ixtisaslı təhsil menecerlərinin hazırlanması);

təhsildə innovasiya menecmenti (innovasiya texnologiyalarının təhsil sferasına

tətbiqi, innovativ təhsil texnologiyalarının yaradılması və tətbiqinin

menecmenti v.s. məsələlər üzrə səriştəli kadr hazırlanması); ali təhsilin təşkili

və idarə edilməsi (Boloniya prosesi kontekstində); təhsilin iqtisadiyyatı,

maliyyələşdirilməsinin yeni modelləri;

-təhsildə informasiya texnologiyaları; virtual və distant təhsil; təhsildə

keyfiyyətin menecmenti; təhsilmarketinqi.

- magistr hazırlıgına dair xüsusi ənternet portalın hazırlanması zəruridir.

Bu portalda respublikada Magistr hazırlıgı istiqamətləri, magistraturaya qəbul

şərtləri, magistraturanın fəaliyyəti üçün hüquqinormativ baza, magistraturaya

qəbul olunmaga hazırlaşanlara virtual konsaltinq xidmətinin təşkili,

- magistrlərin müstəqil işlərinin təşkilinə dair tövsiyyələr, elmi tədqiqatın

metodologiyası və aparılma texnikası, əvvəlki illərdə yazılmış keyfiyyətli

magistr dissertasiyaları nümunələri, magistrlərin illik elmi konfranslarının

arxiv materialları, magistrlərin virtual forumun, telekonfrans, virtual elmi

konfranslarının təşkili, magistratura hazırlıgına dair beynəlxalq

təcrübəni əks etdirən məqalə və digər zəruri informasiya resursları,

magistr pilləsində təhsilin problemlərinin müzakirəsinə həsr edilmiş electron

jurnalın nəsri və digər tədris-metodik materiallar yerləşdirilə bilər.

-universitetlərdə ayrı-ayrı istiqamətlər üzrə magistr hazırlıgını inkişaf

etdirmək üçün bu prosesinin tədris metodik təminatını gücləndirməyə ehtiyac

var.Bu məqsədlə: magistr hazırlıgı proqramları aktual informasiya resursları

ilə təmin edilməli (tədrismetodik və elmi istiqamətlər üzrə), elektron resurs

mərkəzi yaradılmalıdır; konkret istiqamətlər üzrə təhsilinformasiya

232

məkanı yaradılmalı, ayrı-ayrı peşə sahələrinə dair tətbiqi proqramlar,

instrumental sistemlər yaradılmasına xidmət edən layihələr sistemi

hazırlanmalı və icra edilməlidir; Layihələrin icrası

gələcəkdə magistr hazırlıgı səviyyəsini yüksəltməyə imkan verməklə

yanaşı, respublikanın əmək bazarında ehtiyac duyulan yeni ixtisaslar üzrə

əlavə magistr hazırlıgı proqramlarının açılmasına imkan verə bilər.

Layihələrin bir istiqaməti universitetlərin magistr hazırlıgı ilə məşgul

olan professor-müəllim heyətinin elm və texnologiyanın müasir məsələləri üzrə

ixtisasartırma kurslarına cəlb edilməsi , xarici təcrübənin öyrənilməsi ola bilər.

Magistr hazırlıgının səmərəsini artırmaq üçün informasiya texnologiyalarının

geniş tətbiqinə imkan verən virtual texnologiyalardan, xüsusən də distant

təhsil texnologiyalarından istifadə imkanları yaradılmalıdır. Bu xüsusən qiyabi

magistrlar üçün əhəmiyyətli olar.

-magistr hazırlıgında virtual təhsil texnologiyalarının geniş tətbiq etmək

məqsədilə elektron MBA (e-MBA) proqramları təşkil edilə bilər.

- magistr proqramına daxil olan ayrı – ayrı fənn və ya fənnlər blokunun

modul prinsipi əsasında öyrəniməsi üçün hüquqi -normativ baza yaradılsın, bu

əsasda modul proqramlar hazırlansın. Bu imkan verər ki, magistraturanın tam

kursunu oxumadan ehtiyac olduqda (istehsalat ehtiyacları ilə əlaqədar) ayrı –

ayrı modulların öyrənilməsi ilə tədris ehtiyacları ödənilsin.

5.3. Milli innovasiya sistemində informasiya resursunun istifadə

mexanizminin təkmilləşdirilməsi

Keçən əsrin son onilliyində informasiya və kommunikasiya

texnologiyaları cəmiyyətin inkişafına təsir göstərən əsas amillərdən birinə

çevrildi. Onların təsir dairəsi dövlət strukturlarını və vətəndaş cəmiyyəti

institutlarını, iqtisadi və sosial sahələri, elm və təhsili, mədəniyyəti və

233

bütövlükdə insanların həyat tərzini əhatə etdi. Artıq bir çox inkişaf etmiş və

inkişaf etməkdə olan ölkələr informasiya və kommunikasiya

texnologiyalarının verdiyi üstünlüklərdən faydalanırlar. Hazırda informasiya

cəmiyyətinə istiqamətlənmiş yolun bəşəriyyətin gələcəyinə gedən yol olduğu

artıq heç kimdə şübhə doğurmur.

İnformasiya cəmiyyətinin əsas xüsusiyyətləri sırasına aşağıdakıları aid

etmək olar:

-qlobal informasiya mühitinin yaradılması;

- informasiya və kommunikasiya texnologiyalarından kütləvi istifadə

edilməsi, sosial və iqtisadi fəaliyyətin yeni formalarının yaranması;

- informasiyanın əmtəəyə çevrilməsi, informasiya və bilik bazarının

yaradılması və inkişafı;

- təhsil sisteminin təkmilləşməsi, beynəlxalq, milli və regional səviyyədə

informasiya mübadiləsi sistemlərinin imkanlarının genişlənməsi hesabına peşə

və ümumi mədəniyyət səviyyəsinin artması;

- demokratik inkişafın vacib şərti sayılan vətəndaşların və sosial

institutların məlumat almaq, onu yaymaq və istifadə etmək kimi hüquqlarını

təmin edən mühitin yaradılması.

İnformasiya və kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqinin səviyyəsi

hər bir ölkənin intellektual və elmi potensialının, dövlət idarəçiliyində

şəffaflığın və demokratiyanın inkişafının əsas göstəricilərindəndir. Dünya

bazarında elektron ticarətin rolunun artdığı müşahidə olunur və ümumiyyətlə,

gələcəkdə ölkələrin rəqabət aparmaq qabiliyyəti onların informasiya və

kommunikasiya texnologiyalarından səmərəli istifadəsindən asılı olacaqdır.

Dünya təcrübəsi göstərir ki, informasiya və kommunikasiya

texnologiyalarından geniş istifadə olunması ölkənin hərtərəfli inkişafına

234

xidmət edir və məhz bu texnologiyalar əhalinin sosial-iqtisadi vəziyyətində

mövcud olan problemlərin həll olunması və yoxsulluğun azaldılması üçün

tutarlı vasitələrdəndir.

Son illərdə Azərbaycanda informasiya və kommunikasiya

texnologiyalarından istifadə sahəsində müəyyən addımlar atılmış, bir sıra

sahələrdə bu texnologiyaların tətbiqində ciddi uğurlar qazanılmış və

ümumiyyətlə, bu istiqamət dövlət siyasətinin prioritetlərindən birinə

çevrilmişdir.

Azərbaycanın informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının

tətbiqinə istək və marağını, həmçinin bu istəyin reallığa çevrilmə imkanlarını

aşağıdakılar əyani sübut edir:

-Azərbaycan hökuməti informasiya cəmiyyətinin formalaşdırılması

prosesini sürətləndirməyə qərarlıdır, digər tərəfdən BMTİP və başqa

beynəlxalq təşkilatlar bu sahədə ölkəyə texniki və maliyyə dəstəyi göstərməyə

hazırdırlar;

- informasiya cəmiyyətinin hüquqi normativ bazasının yaradılması

sahəsində Azərbaycan dövlətinin artıq müəyyən müsbət təcrübəsi vardır;

- respublikanın ali və orta ixtisas məktəblərinə tələbə qəbulu prosesində

yeni texnologiyalar geniş şəkildə tətbiq edilmiş, on-line rejimində biliyin

yoxlanılması həyata keçirilmiş, bu sahədə informasiya resursları

formalaşdırılmışdır. Əhaliyə İnternet vasitəsilə geniş informasiya xidmətləri

göstərilir;

- respublikada məhkəmə hakimlərinin və bir sıra dövlət qulluqçularının

seçilməsi prosesində informasiya və kommunikasiya texnologiyaları

müvəffəqiyyətlə tətbiq edilmişdir;

235

- «Seçkilər» dövlət avtomatlaşdırılmış informasiya sistemi yaradılmışdır

və 2000-ci ildən başlayaraq əhalinin səs verməsi zamanı İKT-dən geniş istifadə

olunur;

- Azərbaycanın bir çox elm və təhsil müəssisələrini birləşdirən

telekommunikasiya şəbəkəsi yaradılmışdır;

- informasiya və kommunikasiya texnologiyaları üzrə sertifikatlı

mütəxəssislərin hazırlanması üçün regional Akademiyanın yaradılması layihəsi

həyata keçirilmişdir;

- «Azərbaycanın milli pasport sistemi» layihəsində müasir informasiya

və kommunikasiya texnologiyaları geniş tətbiq edilmişdir;

- Azərbaycanın bank sistemində real vaxt rejimində banklararası milli

elektron ödəniş sistemi və kiçik ödənişlər üçün avtomatlaşdırılmış klirinq

sistemi layihələri həyata keçirilmişdir;

- respublikada beynəlxalq təşkilatların dəstəyi ilə informasiya sahəsində

maarifləndirmə yönümlü bir sıra regional mərkəzlər yaradılmışdır;

- TransAsiyaAvropa layihəsi çərçivəsində respublikada optik rabitə

xətləri şəbəkəsi qurulmuş, bunun sayəsində mövcud rabitə kanalları əsasən

rəqəmli rejimə keçirilmişdir;

- TRASEKA layihəsi çərçivəsində Bakı-Tbilisi dəmir yolu xətti boyunca

ortik rabitə xətti istifadəyə verilmişdir;

- Gömrük sistemində idarəetmənin və prosedurların təkmilləşdirilməsi

məqsədilə «Məlumatların ötürülmə şəbəkəsi və avtomatlaşdırılmış nəzarət

sistemi» yaradılmışdır;

236

- Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətində «İnformasiyanın

ötürülmə şəbəkəsi» və «Avtomatlaşdırılmış nəzarət sistemi» layihələri həyata

keçirilmişdir;

- bir sıra dövlət və özəl qurumlarda informasiya və kommunikasiya

texnologiyaları sahəsində əhəmiyyətli layihələr həyata keçirilmişdir və s.

Ölkənin bütövlükdə elektron hazırlığının, o cümlədən mövcud

telekommunikasiya infrastrukturunun, texniki və proqram vasitələrinin,

informasiya resursları və xidmətlərinin, hüquqi normativ bazanın təhlili

göstərir ki, ölkədə informasiya cəmiyyətinin formalaşdırılması prosesini daha

da sürətləndirmək üçün ilkin şərtlər və bir sıra obyektiv çətinliklər mövcuddur.

Hazırkı vəziyyəti müsbət xarakterizə edən amillər aşağıdakılardan

ibarətdir:

-əhalinin savadlılıq və təhsil səviyyəsinin yüksək olması;

- internet şəbəkəsindən ölkə miqyasında istifadə edilməsi üçün münasib

imkanların olması;

- milli özəl telekommunikasiya operatorlarının mövcudluğu və onların

inkişafda olması;

- milli layihələrdə informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının

tətbiqi sahəsində geniş təcrübənin olması;

- ölkədə iqtisadi fəaliyyət və investisiyaların qoyuluşu üçün əlverişli

şəraitin mövcudluğu və bunun beynəlxalq təşkilatlar, o cümlədən İqtisadi

Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı tərəfindən tanınması və xarici investorların

informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi sahəsinə marağının

olması;

237

- Azərbaycanın əlverişli coğrafi mövqeyi və ölkə ərazisindən beynəlxalq

nəqliyyat magistrallarının və rabitə kanallarının keçməsi;

- iqtisadiyyatın sabit inkişafı və ölkənin zəngin enerji resurslarına malik

olması;

- «2000-ci il problemi»nin həlli üzrə keçirilmiş tədbirlər nəticəsində

kompüter parkının və proqram vasitələrinin yetərincə yeniləşməsi və

müasirləşməsi;

- respublika ərazisini praktiki olaraq bütünlüklə əhatə edən mobil telefon

şəbəkəsinin formalaşması və onun daim inkişaf etdirilməsi;

- respublikada naqilli telefon şəbəkəsinin müasirləşdirilməsi və

genişləndirilməsi, o cümlədən rabitə kanallarının rəqəmli rejimə keçirilməsi və

s.

Hazırkı vəziyyəti mənfi xarakterizə edən amillər aşağıdakılardan

ibarətdir:

-ölkədə informasiya və kommunikasiya texnologiyalarından istifadə ilə

bağlı aparılan işlərin istiqamətlərini və onların prioritetlərini təyin edən,

görülən işlərin əlaqələndirilməsini təmin edən məqsədyönlü dövlət siyasətinin

hələlik tam müəyyən edilməməsi;

- informasiya və kommunikasiya texnologiyalarından istifadə ilə

əlaqədar yaranan münasibətləri tənzimləyən hüquqi normativ bazanın tam

işlənilməməsi;

- bir tərəfdən ölkənin keçid iqtisadiyyatı dövrü yaşaması, digər tərəfdən

isə Ermənistan Respublikası tərəfindən Azərbaycan Respublikası ərazisinin

20%-nin işğal olunması nəticəsində bir milyondan çox qaçqının və məcburi

köçkünün mövcud olması ilə əlaqədar, informasiya və kommunikasiya

238

texnologiyalarının tətbiqinə hökumətin yetərincə maliyyə vəsaitləri ayırmaq

imkanlarının olmaması;

- ölkənin keçid iqtisadiyyatı dövrü yaşaması ilə əlaqədar olaraq inkişaf

etmiş ölkələrə «beyin axınının» mövcudluğu;

- informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının imkanları və

üstünlükləri barədə geniş əhali kütlələrinin az məlumatlı olması;

- informasiya və kommunikasiya texnologiyaları sahəsində yüksək

səviyyəli mütəxəssislərin çatışmazlığı;

- ölkə miqyasında kompüterləşdirmənin səviyyəsinin aşağı olması;

- təhsilin bütün səviyyələrində informasiya və kommunikasiya

texnologiyaları ilə əlaqədar olan fənlərin tədrisinin müasir dövrün tələblərinə

cavab verməməsi;

- informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının inkişaf səviyyəsinə

görə şəhər və rayonlar arasında kəskin fərqin olması;

- Azərbaycan dilinin informasiya və kommunikasiya texnologiyaları

sahəsində geniş istifadə olunmasında ciddi problemlərin olması;

- İKT sahəsində Azərbaycan dilində ədəbiyyatın azlığı;

- ümummilli informasiya resurslarının formalaşması prosesinin həddən

artıq ləng getməsi;

- respublikanın informasiya və kommunikasiya texnologiyaları

sahəsində bir çox beynəlxalq inteqrasiya yönümlü layihələrdə fəal iştirak

etməməsi;

239

- respublikada qüvvədə olan telekommunikasiya tariflərinin informasiya

və kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqinə maneələr yaratması;

- telekommunikasiya sahəsində innovasiyaların tətbiqini ləngidən və

azad rəqabətə mane olan dövlət inhisarının mövcudluğu.

- Azərbaycanda informasiya cəmiyyətinin formalaşdırılması

istiqamətində dövlət tərəfindən atılan addımları yuxarıda göstərilən mövcud

reallıqlar şərtləndirir.

Müasir tələblər baxımından ölkədə informasiya və kommunikasiya

texnologiyalarının inkişaf səviyyəsi bütövlükdə dövlətin hərbi-siyasi və sosial-

iqtisadi potensialının göstəricilərindəndir. Azərbaycan bu mənada istisna hal

təşkil etmir və informasiya cəmiyyətinə keçid üçün ölkədə əlverişli şəraitin

yaradılması Azərbaycan dövlətinin siyasi məqsədlərindən biridir. Ölkənin

informasiyalaşdırılması yolu ilə informasiya cəmiyyətinin formalaşdırılması

təşkilati, sosial-iqtisadi, elmi-texniki, texnoloji və ən başlıcası, siyasi amillərə

malik olan mürəkkəb prosesdir, onun müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsinə

cəlb olunan siyasi-inzibati, maliyyə, insan, texniki və s. resurslardan səmərəli

istifadə olunmasını, prioritetlərin və fəaliyyət istiqamətlərinin düzgün müəyyən

edilməsini, görülən işlərin tənzimlənməsini və əlaqələndirilməsini tələb edir. Bu

səbəbdən informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi və inkişaf

etdirilməsi sahəsində «İnformasiya, informasiyalaşdırma və informasiyanın

mühafizəsi haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununda təsbit

olunmuş dövlət siyasətinin həyata keçirilməsi üzrə milli strategiya və fəaliyyət

planının olması çox vacibdir.

İnformasiya cəmiyyətinə keçid üçün əlverişli şəraitin yaradılmasında

dövlət aparıcı rol oynayır və onun fəaliyyəti əsasən aşağıdakıları əhatə edir:

-qanunvericilik bazasının formalaşdırılması və mütəmadi olaraq

təkmilləşdirilməsi;

240

- ölkə daxilində informasiya texnologiyalarının tətbiqi ilə bağlı

fəaliyyətin təhlili və tənzimlənməsi;

- milli və dövlət informasiya sistemlərinin yaradılması, informasiya

resurslarının formalaşdırılması, dövlət orqanlarının bu istiqamətdə

fəaliyyətinin idarə edilməsi;

- yeni şəraitə münasib olan, xarici və yerli sərmayələrin cəlb edilməsi və

iqtisadi fəaliyyətdə ədalətli rəqabətin aparılmasına xidmət edən əlverişli

mühitin yaradılması;

- cəmiyyətin geniş təbəqələrinin strategiyanın həyata keçirilməsinə cəlb

edilməsi məqsədilə siyasi, hüquqi, iqtisadi və inzibati mexanizmlərdən istifadə

etməklə prosesin bütün iştirakçıları üçün bərabər şəraitin yaradılması, onların

fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi;

- hər bir vətəndaşın hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi, şəxsiyyət

haqqında və özəl məlumatların qorunmasının təmin olunması;

- vətəndaşların dövlət informasiya resurslarına müraciət etməsi üçün

imkan yaradılması;

- ölkənin informasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi;

- strategiyanın həyata keçirilməsi üçün tələb olunan maliyyə vəsaitlərinin

səfərbər edilməsi, dövlət əhəmiyyətli və sosial yönümlü layihə və proqramların

dəstəklənməsi;

- milli informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının, texniki və

proqram məhsullarının istehsalı üçün əlverişli şəraitin yaradılması, onların

dünya bazarına çıxarılmasının stimullaşdırılması;

241

- informasiya və kommunikasiya texnologiyaları sahəsində fəaliyyət

göstərən özəl şirkətlər, xüsusilə kiçik və orta müəssisələr üçün əlverişli şəraitin

yaradılması;

- müasir informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının

iqtisadiyyatın bütün sahələrində tətbiqi üçün əlverişli şəraitin yaradılması;

- dövlət idarəetməsində və yerli özünüidarəetmədə müasir

texnologiyalardan istifadə olunması;

- elektron hökumətin formalaşdırılması istiqamətində ardıcıl fəaliyyətin

həyata keçirilməsi;

- informasiya və kommunikasiya texnologiyaları sahəsində ölkənin milli

maraqlarını təmin edən beynəlxalq əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi.

İnformasiyalaşdırmanın əsas prinsipləri haqqında danışarkən qeyd edək

ki, cəmiyyətin informasiyalaşdırılmasına yönəlmiş Milli Strategiya ayrı-ayrı

sahələr üçün yaradılan ənənəvi konsepsiya və proqramlardan fərqli olaraq

çoxaspektlidir və onun əhatə dairəsinə dövlət siyasəti, sosial-iqtisadi sfera,

texnika və texnologiyalar, elm və mədəniyyət daxildir.

İKT və təhsilin təkmilləşdirilməsi üzrə fəaliyyət istiqamətləri

aşağıdakılardan ibarət olmalıdır:

-elm və təhsilin informasiyalaşdırılması vasitəsilə ölkədə kadr

hazırlığının təkmilləşdirilməsi, təhsilin monitorinqi, məsafədən təhsil və

fasiləsiz (ömür boyu) təhsilalmanın həyata keçirilməsi;

- informasiya və kommunikasiya texnologiyaları sahəsində milli

mütəxəssislərin hazırlanması, təhsilin bütün səviyyələrində İKT üzrə bilik

standartlarının hazırlanması və tətbiqi;

242

- elm və təhsil sahəsində informasiya və biliklərin mübadiləsini təmin

edən kompüter şəbəkələrinin inkişaf etdirilməsi;

- əhalinin bütün təbəqələrinin informasiya resurslarına müraciət

imkanlarını genişləndirmək üçün regional və məhəlli informasiya-təlim

mərkəzlərinin yaradılması və inkişaf etdirilməsi, əhalinin az təminatlı

təbəqələrinə pulsuz informasiya xidmətlərinin göstərilməsi üçün şəraitin

yaradılması;

- əhalinin müasir informasiya və kommunikasiya texnologiyaları

vasitələri və onların istifadəsi barədə maarifləndirilməsi, cəmiyyətin İKT

savadlılığının artırılması.

İKT-dən istifadə etməklə sosial yönümlü sahələrin inkişaf etdirilməsi

sahəsində əsas vəzifələr sırasına aşağıdakıları aid etmək olar:

-sosial yönümlü sahələrdə informasiya və kommunikasiya

texnologiyalarının geniş tətbiqi;

- informasiya və kommunikasiya texnologiyalarından istifadə etməklə

əhaliyə sosial-məişət xidmətlərinin göstərilməsi, əhalinin az təminatlı təbəqələri

üçün pulsuz informasiya xidməti imkanlarının yaradılması;

- səhiyyə sistemində informasiya və kommunikasiya texnologiyalarından

istifadənin inkişaf etdirilməsi, əhaliyə məsafədən tibbi xidmətlərin (tele-tibb)

göstərilməsi;

- əlillərin və fiziki imkanları məhdud olanların sosial-mədəni

tələbatlarının informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının köməyilə

ödənilməsi;

243

- informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi ilə

yoxsulluğun və işsizliyin azaldılması, əhali üçün məsafədən işləmək (tele-iş)

imkanlarının yaradılması;

- yeni texnologiyalardan istifadə etmək yolu ilə insanı əhatə edən ətraf

mühitin sağlamlaşdırılması;

- gender problemlərinin həllində informasiya və kommunikasiya

texnologiyalarından istifadə edilməsi.

Telekommunikasiya infrastrukturunun inkişaf etdirilməsi üçün əsas

vəzifələr bunlardır:

-ölkədə yeni telekommunikasiya şəbəkələrinin, müasir rabitə xətlərinin

yaradılması və inkişaf etdirilməsi;

- verilənlərin ötürülməsi üçün ölkə miqyaslı şəbəkələrin, o cümlədən

İnternet şəbəkəsinin inkişaf etdirilməsi, şəhər və rayonlar arasında bu sahədə

olan fərqlərin aradan götürülməsi;

- telekommunikasiya sahəsində liberallaşdırma siyasətinin aparılması,

azad rəqabətə imkan verilməsi, verilənlərin ötürülməsi şəbəkə və kanallarının

təşkili və istismarı ilə məşğul olan ümummilli səviyyəli verilənlər

operatorlarının formalaşması və onların fəaliyyəti üçün əlverişli şəraitin

yaradılması;

- telekommunikasiya xidmətləri sahəsində çevik tarif siyasətinin

aparılması.

Elektron hökumət yaratmaq sahəsində əsas vəzifələr aşağıdakılardan

ibarətdir:

244

-dövlət idarəetmə orqanlarında və təşklatlarında, yerli özünüidarəetmə

orqanlarında informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının geniş tətbiqi

və inkişaf etdirilməsi;

- vətəndaşların, qeyri-hökumət təşkilatlarının dövlətin idarə edilməsində

iştirakı üçün münasib şəraitin yaradılması;

- informasiya və kommunikasiya texnologiyalarından istifadə etməklə

siyasi sistemin müxtəlif tərkib hissələri arasında əməkdaşlığın gücləndirilməsi;

- dövlət qulluqçularının informasiya və kommunikasiya texnologiyaları

sahəsində biliklərinin müntəzəm artırılması mexanizminin hazırlanması və

həyata keçirilməsi;

- dövlət idarəetmə orqanlarında və təşkilatlarında elektron sənəd

mübadiləsinin geniş tətbiqi;

- vətəndaşlara informasiya xidmətləri göstərən dövlət avtomatlaşdırılmış

məlumat sistemlərinin, tematik, sahə, regional informasiya resurslarının

yaradılması;

- seçkilər prosesində informasiya texnologiyaları tətbiqinin inkişaf

etdirilməsi.

İKT ilə əlaqədar hüquqi-normativ baza yaratmaq üçün aşağıdakı

tədbirlər görülməlidir:

-informasiya cəmiyyətinə keçidi təmin edən hüquqi normativ bazanın

işlənilməsi və inkişaf etdirilməsi;

- informasiya və kommunikasiya texnologiyaları ilə bağlı dövlət

standartlarının hazırlanması;

245

- informasiya və kommunikasiya texnologiyaları sahəsində

lisenziyalaşdırma ilə bağlı fəaliyyətdə şəffaflığın təmin olunması, beynəlxalq

təcrübənin nəzərə alınması;

- ümumi istifadə üçün nəzərdə tutulmuş geniş əhatəli normativ hüquqi

informasiya bankının yaradılması.

Elektron iqtisadiyyatını formalaşdırmaq üçün qarşıda duran əsas

vəzifələr sırasına aşağıdakılar daxildir:

-elektron ticarətin həyata keçirilməsi, elektron ödənişlərin geniş

miqyasda istifadəsi üçün əlverişli şəraitin yaradılması;

- informasiya xidmətləri sahəsinin inkişaf etdirilməsi üçün əlverişli

mühitin yaradılması;

- informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının iqtisadiyyatın dövlət

və özəl sektorlarında geniş tətbiq olunmasının stimullaşdırılması;

- biliklərə əsaslanan iqtisadiyyata keçid üçün şəraitin yaradılması.

Milli informasiya resurslarını formalaşdırmaq üçün aşağıdakı tədbirlər

görülməlidir:

-vahid milli elektron informasiya məkanının formalaşdırılması;

- elektron informasiya məkanında Azərbaycan dilinin geniş istifadəsinin

təmin olunması;

- milli tarixi, ədəbi və mədəni irsin qorunub saxlanması və təbliğində, o

cümlədən kitabxana, muzey və arxiv işlərində informasiya və kommunikasiya

texnologiyalarının geniş tətbiq olunması;

246

- milli azlıqların mədəni inkişafına xidmət edən informasiya resurslarının

formalaşdırılmasına şərait yaradılması;

- milli informasiya resurslarının beynəlxalq aləmə çatdırılması üçün

onların ümumdünya elektron informasiya məkanına inteqrasiyası;

- Azərbaycan diasporuna elektron informasiya dəstəyinin təmin

olunması;

- İnternetin Azərbaycan seqmentinin genişləndirilməsi, milli axtarış

saytlarının inkişaf etdirilməsi;

- Azərbaycan dilli proqram təminatının yaradılması və inkişaf

etdirilməsi.

Elmi-texniki və istehsalat potensialının yüksəldilməsi üçün dövlət

aşağıdakı istiqamətlərdə işlər həyata keçirilməlidir:

-informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının yaradılması və geniş

tətbiq olunmasını təmin edən elm sahələrinin inkişaf etdirilməsi;

- innovasiya fəaliyyətinin stimullaşdırılması;

- informasiya və kommunikasiya texnologiyaları sənayesinin

formalaşdırılması, inkişaf etdirilməsi və bu sahəyə investisiyaların cəlb

olunmasının stimullaşdırılması;

- İKT xidmətlərinin, İKT məhsullarının istehsalı və onların ixracının

stimullaşdırılması;

- informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının təbliği üçün

nümunəvi təlim məsləhət mərkəzlərinin, texnoparkların yaradılması;

247

- informasiya və kommunikasiya texnologiyaları sahəsində istehsalla

məşğul olan kiçik və orta müəssisələrin fəaliyyətinin stimullaşdırılması.

Hesab edirik ki, müəyyən olunan fəaliyyətin həyata keçirilməsi

nəticəsində dövlətin, sosial institutların, qeyri-hökumət təşkilatlarının, özəl

şirkətlərin, bütövlükdə cəmiyyətin və onun ayrı-ayrı üzvlərinin maraqlarının

ödənildiyi informasiya cəmiyyətinə keçid üçün ölkədə əlverişli mühit

formalaşacaq və 10 illik müddətdə aşağıdakı strateji nəticələrə nail

olunacaqdır:

-Azərbaycan Respublikası informasiya və kommunikasiya

texnologiyaları sahəsində Avropanın qabaqcıl ölkələri sırasına daxil olacaq,

Cənubi Qafqaz və Transxəzər regionlarında ölkənin İKT-lider mövqeyi təmin

olunacaqdır;

- effektiv, şəffaf və nəzarət oluna bilən dövlət idarəetməsi və yerli

özünüidarəetmə həyata keçiriləcək, əhalinin geniş təbəqələrinin idarəetmə

prosesində iştirakı təmin olunacaqdır;

- informasiya resurslarına və xidmətlərinə azad şəkildə və asanlıqla

müraciət etmənin təşkili yolu ilə əhaliyə informasiya xidmətləri göstəriləcəkdir;

- informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi nəticəsində

ölkənin iqtisadiyyatında əhəmiyyətli yüksəliş baş verəcək, yoxsulluğun və

işsizliyin aradan qaldırılması istiqamətində yüksək nailiyyətlər əldə

ediləcəkdir;

- informasiya cəmiyyətinə keçid üçün əlverişli hüquqi mühit, intellektual

potensial, telekommunikasiya infrastrukturu və milli elektron informasiya

məkanı formalaşacaqdır;

248

- İnternetin Azərbaycan seqmenti inkişaf etdiriləcək, ölkənin

informasiya təhlükəsizliyi təmin olunacaq, Azərbaycan Respublikasının

beynəlxalq elektron informasiya məkanına inteqrasiyası təmin ediləcəkdir;

- milli informasiya resursları formalaşdırılacaq, Azərbaycan dilinin milli

elektron informasiya məkanında geniş istifadəsi təmin olunacaq,

Azərbaycanda yaşayan bütün xalqların tarixi və mədəni irsinin qorunub

saxlanması və təbliği üçün informasiya və kommunikasiya

texnologiyalarından geniş istifadəsi təmin olunacaqdır;

- mülkiyyət formasından asılı olmayaraq bütün təşkilat və müəssisələr

İKT-infrastrukturdan istifadə edəcək, azad rəqabətin təmin olunduğu

telekommunikasiya bazarı formalaşacaq və effektiv fəaliyyət göstərəcək,

ölkənin dünya elektron ticarəti və biznesi proseslərində birbaşa iştirakı təmin

ediləcəkdir;

- ümumi daxili məhsulun informasiya və kommunikasiya texnologiyaları

ilə əlaqədar hissəsi əhəmiyyətli dərəcədə artacaqdır.

İnformasiya texnologiyaları epoxasında dövlətlə cəmiyyət arasındakı

qarşılıqlı asılılıq getdikcə daha da artacaq. Dünya tarixi təcrübəsi göstərir ki,

dövlətlə vətəndaş cəmiyyətinin münasibətlərində heç vaxt tam harmoniya

olmayıb. Lakin hakimiyyətlə vətəndaş arasında yalnız qarşılıqlı hörmət,

işgüzar qarşılıqlı fəaliyyət və əməkdaşlıq əsasında informasiya cəmiyyətinə

doğru uğurlu hərəkət mümkündür. Uzun sürən bu tarixi yolda Azərbaycan

özünün ilk addımlarını atır.

249

İstifadstifadstifadstifadə olunmuolunmuolunmuolunmuş əddddəbiyyatbiyyatbiyyatbiyyat

1. “Müəssisələr haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu, Bakı, 1996.

2. “Patent haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu, Bakı, 1997.

3. Məhsulların(işlərin və xidmətlərin) sertifikatlaşdırılması haqqında

“Əsasnamə”. Bakı, 1998.

4. “Standartlaşdırma haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu, Bakı,

1996.

5. “Tender haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu, Bakı, 1997.

6. Azərbaycan Respublikasının inkişafı naminə informasiya və

kommunikasiya texnologiyaları üzrə Milli Strategiya(2003-2012-ci illər).

Bakı, 2003, 17 fevral.

7. Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009-2013-cü illərdə sosial-iqtisadi

inkişafı Dövlət Proqramı(14 aprel 2009-cu il).

8. “Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı” Dövlət

Proqramı (2004-2008-ci illər), Bakı, Nurlar, 2004.

9. “Azərbaycan Respublikasında kiçik və orta sahibkarlığın inkişafının”

Dövlət proqramı(2002-2005-ci illər). Bakı, Nurlar, 2003.

10. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2008-ci ildə fəaliyyəti

haqqında hesabat. Bakı, 2009, 431 s.

11. Azərbaycanın Statistik Göstəriciləri 2008. Bakı, “Səda” nəşriyyatı 2008,

774 s.

12. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. Sosial, iqtisadi

inkişaf. 2009 yanvar, 204 s.

13. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. Sosial, iqtisadi

inkişaf. 2008, yanvar-dekabr, 185 s.

14. Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi. Azərbaycanda kiçik

sahibkarlıq. Statistik məcmuə. 2008, 368 s.

15. “Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu.

Bakı, 1996.

250

16. Abbasov A.B. Sahibkarlıq fəaliyyəti: növləri, təşəkkülü və inkişaf

problemeləri. Bakı, 1998.

17. Axundov Ş.Ə. Marketinqin əsasları. Bakı, 2001.

18. Axundov M.Ə. Strateji idarəetmə. Bakı, “Ağrıdağ”, 2001.

19. “Azərbaycan Respublikasında sahibkarlığın inkişaf problemləri”

mövzusunda elmi-praktiki konfransın materialları. Bakı, 2003.

20. Atakişiyev M.C., Süleymanov Q.S. “İnnovasiya menecmenti”, Bakı, 2004.

21. Biznesin əsasları. Dərslik. Prof. A.B. Abbasovun ümumi redaktəsi ilə.

Bakı, “Nurlan”, 2005, 656 s.

22. Cəbiyev R.M. Azərbaycan bazaar infrastrukturunun formalaşması və

inkişafı(Monoqrafiya). Bakı, 2000, 236 s.

23. Əlirzayev Ə.Q. İslahatlar və sürətlənmə strategiyası şəraitində

Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişaf problemləri: təcrübə, meyllər və

perspektiv istiqamətlər. Bakı, “Adiloğlu” nəşriyyatı, 2005, 538 s.

24. Əliyev İ.İ., Heydər Əliyev yolu: Azərbaycan inkişafının yeni

mərhələsində, Bakı, Azərbaycan, 2007, s.862.

25. Əliyev M. Azərbaycan iqtisadiyyatının formalaşması və inkişaf

problemləri. Bakı, 2002.

26. Hacızadə E.M., Abdullayev Z.S. Neft təsərrüfatının iqtisadi

infrastrukturunun modernizasiyası. Bakı, “Elm”, 2003, 512 s.

27. Həsənov R.T., Bayramov Ü.Ə. Regional iqtisadi inkişaf siyasətinin əsas

prioritetlərinin seçilməsi. “Audit” jurnalı, №4, 2003.

28. Hüseynov T.Ə. Sənayenin iqtisadiyyatı, Bakı, 2000.

29. Nuriyev Ə, Hüseynov T., Nadirov A., Muradov Ş., Əsgərov A.

Azərbaycan iqtisadiyyatı. Bakı, Elm, 2003.

30. Nuryev Ə.X. Regional idarəetmənin əsasları. Bakı: “Elm”, 2007, 428 s.

31. Niftullayev V. Sahibkarlığın əsasları. Bakı, Zaman, 2003.

32. Quliyev T. “Menecmentin(idarəetmənin) əsasları”. Bakı, 2001.

33. Rəhmli F. Azərbaycanda sahibkarlığın inkişafının regional problemləri.

Elmi-praktiki konfransın materialları. Lənkəran, 2003.

251

34. Şəkərəliyev A.Ş. Dövlətin iqtisadi siyasəti: Reallıqlar və perspektivlər

(Monoqrafiya). Bakı: “İqtisad Universiteti”, 2009.

35. Vəliyev D.Ə. Azərbaycanın qlobal iqtisadiyyata inteqrasiyası. Bakı,

“Adiloğlu”, 2008, 428 s.

36. Vəliyev T.S. İqtisad elminin nəzəri əsaslarının tarixi təkamülü. Bakı, 1999.

37. Алексеев. В.Ю. Проблемы интеллектуальной собственности России в

условиях инновационной экономики / Сб. науч. ст. докторантов,

аспирантов и соискателей. – Чебоксары: Изд-во Чуваш. ун - та, 2004.

38. Алексеев. В.Ю. Особенности учета и стоимостной оценки

интеллектуального капитала в современных условиях / Вестн. Чуваш.

ун-та. – №3. – 2006.

39. Аниконов Н.Б., Бобков А.Г. Инновации в системе экономического

развития // Инновации. 2004, №4.

40. Анисимов Ю.П., Журавлев Ю.В., Артеменко В.П. Освоение

продуктовых инноваций. Воронеж: Гос. технол. Академия, 2003.

41. Баврин П.А., Краснова Г.А. и др. Перспективная модель развития

сетевого взаимодействия вузов-участников болонского процесса //

Вестник РУДН. Сер. Информатизация образования. 2005, №1(2).

42. Балабанов И.Л. Инновационный менеджмент. Спб.: Питер, 2001.

43. Бездудный Н.Б., Смирнова Г.А., Нечаева О.Д. Сущностьпонятия

инновация и его классификация // Инновации, 1998, №2-3.

44. Белов П.А. Особенности формирования и функционирования

механизма инновационной деятельности на промышленном

предприятии / Вестник Костромского государственного университета

имени Н.А. Некрасова. Специальный выпуск № 2. – Кострома:

Костромской гос. ун-т им. Н.А. Некрасова, 2005. 1,05 п.л.

45. Белов П.А. Направления инновационной активности предприятия:

рыночный и производственный аспекты / Современный этап

социально-экономического развития: проблемы и мнения.

Межвузовский сборник научных трудов / Под ред. проф. Е.Е.

252

Иродовой. – Иваново: изд-во Иван. гос. ун-т, 2006.

46. Белякова Г.Я. Конкурентоспособность региональной экономики:

концепция опережающего развития. Красноярск, 2001.

47. Бланк И.А. Основы инновационного менеджмента. Т.1.К. 2004.

48. Блюммер К. Система поддержки предприятий малого и среднего

бизнеса в Германии // Проблемы теории и практики управления.

2002. № 2.

49. Борисов А.Б. Больщой экономический словарь. М., Книжный мир,

2000.

50. Босова Т.А. Тенденции развития инновационной

предпринимательской деятельности в экономике Ставропольского

края / Предпринимательство.- 2006.- № 4.- 0,2 п.л.

51. Босова Т.А. Методы реинжнниринга бизнес-процессов как основа

моделирования деятельности предпринимательских структур //

Тенденции социально-экономического развития региона:

Сб.науч.тр.часть 3 // Ставроп. ГАУ.- Ставрополь, 2003.- 0,15 п.л.

52. Брайн Т. Управление научно техническими нововведениями. М.

Экономика, 1989.

53. Валента Ф. Управление инновациями. М.: Прогресс, 1985.

54. Волдачек Л. Стратегия управления инновациями на предприятии. М.:

Экономика, 1989.

55. Валдайцев С.В. Оценка бизнеса и инновации. М.: Фимин, 1997.

56. Виленский П., Ливишц В., Смоляк С.А. Оценка эффективности

инвестиционных проектов: теория и практика. М.: ДЕЛО, 2004.

57. Вольнкина М.В. Инновационное законодательство России. М., 2005.

58. Гамидов Г.С., Колосов В.Г., Османов Н.О. Основы инноватики и

инновационной деятельности. Спб.: Политехника, 2000.

59. Гвишиани Д.М. Диалектико-материалистические основание

системных исследований//Диалектика и системный анализ. М.:

Наука, 1986.

253

60. Герчикова И.Н. Регулирование предпринимательской деятельности,

государственное и межфирменное: уч. Пособие.-М.: Консалт-банкир,

2002.

61. Гольдштейн Г.Я. Инновационный менеджмент//www.aip.ru/books/

62. Гончаренко Л.П. Инновационная политика: Учебник/М.: КНОРУС,

2009., 352 с.

63. Глазьев С.Ю. Теории долгосрочного экономического развития. М.:

Вла Дар, 1993.

64. Государственное регулирование экономики/под ред. Т.В. Игнатовой-

Ростов н/Д: Изд-во СКАГС, 2006.

65. Гришина И.В., Анализ и прогнозирование инвестиционных

процессов в регионах России. М.: СОПС, 2005.

66. Гуриева Л.К. Концепция национальных инновационных

систем//Инновации. 2004, №4.

67. Дегтярева И.В., Очковская М.С. Инновационное развитие России и

возможности для экономического роста (глава 12). // Экономический

рост и вектор развития современной России / Под ред. К. А. Хубиева.

– М.: ТЕИС, 2004. – 0.5 п.л. (личный вклад – 0.4 п. л.).

68. Дежинов, Д.В. Инвестиционная привлекательность Волгоградской

области / Молодежь и экономика: межвуз. сб. науч. тр. Волгоград,

2004 г. – Волгоград: ВолгГТУ, 2004.

69. Дежинов, Д.В. Методы повышения инвестиционной

привлекательности / Молодежь и экономика: межвуз. сб. науч. тр.

Волгоград, 2005 г. – Волгоград: ВолгГТУ, 2005.

70. Догаев, А.Ш. Способы обеспечения экономической безопасности

инновационного предпринимательства / Наука и инновации – 2005

Сб. науч. ст. Дагест. гос. ун-т. – Махачкала: Изд-во ДГУ, 2005.

71. Догаев, А.Ш. Механизмы управления инновационным

предпринимательством / Вестник АГТУ № 6(35)/2006 / Астрахан. гос.

техн. ун-т. – Астрахань: Изд-во АГТУ, 2006.

254

72. Думнова Н.А. государственная поддержка малого

предпринимательства в инновационной сфере / Мат-лы междунар,

науч.-практ. Конф.: «Инновационно стратегии модернизации

экономических систем ». Орел ГИЭТ, 2007.

73. Думнова Н.А. Проблемы формирования инфраструктуры поддержки

малого бизнеса в России / Мат-лы межвуз. Конф.: «Социально-

экономическое развитие постсоветской России: региональный

аспект». Книга 2. Орел: изд-во ОКИ, 2003.

74. Думнова Н.А. Перспективы развития малого бизнеса в России / Мат-

лы межвуз. Конф.: «Социально-экономическое и инновационное

развитие России и региона: реальность и перспективы». Орел: изд-во

ОКИ, 2001.

75. Евтеева, Л.Ф. Малое инновационное предпринимательство в

соотношении с развитием технологических укладов / Материалы

международной НК «Современные проблемы экономики: теория и

практика». – Астрахань: Астраханская цифровая типография. – 2007.

76. Евтеева, Л.Ф. Проблемы становления малого инновационного

предпринимательства в Астраханской области, Вестник Астрахан. гос.

техн. ун-та. –2006. – №6(35). С.235-243.

77. Егорова О.Ю. Методические положения формирования

эффективного механизма стимулирования инновационной

деятельности. Брошюра. – СПб.: Изд-во СПбГУКиТ, 2007.

78. Егорова О.Ю., Евменов А.Д. Механизм активизации инновационной

деятельности. Брошюра. – СПб.: Изд-во СПбГУКиТ, 2007.

79. Егудкин Б.А. Вопросы методического обеспечения инновационной

деятельности предприятия // Известия Российского государственного

педагогического университета им. А.И. Герцена. 14 (37):

Аспирантские тетради: Научный журнал. - СПб., 2007.

80. Егудкин Б.А. Предложение механизма управления рисками

обеспечения инновационной деятельности предприятия //

255

Региональные аспекты управления, экономики и права Северо-

западного федерального округа России. Выпуск 2. Межвузовский

сборник научных трудов. СПб.: Изд-во ВАТТ, 2007 – 0,5 п.л.

81. Завлин П.Н. Васильев А.В. Оценка эффективности инновации. Спб.:

Бизнес-пресса, 1998.

82. Западноевропейские страны: особенности социально-экономических

моделей/отв. Ред. В.П. Гутник; Ин-т мировой экономики и

международных отношении. М.: Нука, 2002.

83. Зинов В.Г. Менеджмент инновации: кадровое обеспечение. М.: Дело,

2003.

84. Зиновкина М.М., Андреев С.П., Гареев Р.Т. Решение творческих

управленческих с применением ТРИЗ в инновационном менеджменте.

Инновационное технические системы. М.: МГИУ, 2004.

85. Зюбан Е.В. Влияние конкурентоспособности на объем инвестиций в

сотовую связь // Российское предпринимательство. - 2007. - №11. - с.

50-55.

86. Иванов В., Матирко В. Наукограды России: от методологии к

практике//Инновационные центры и наукограды. М., 2001.

87. Иванов В., Плетнев К., Петров Б. Территории высокой концентрации

науцно-технического потенциала в странах Западной-Европы//

Инновационные центры и наукограды. М., 2001.

88. Иванова Н.И. Национальные инновационные системы. М.: Наука,

2002.

89. Ильенкова С.Д. Инновационный менеджмент: учебник. М.: ЮНИТИ,

1997.

90. Индикаторы инновационной деятельности: Статистический сборник.

М.: ГУ-ВШЭ, 2004.

91. Инновационная политика/под ред. проф. В.И. Дуженкова. М., 2000.

92. Инновационная экономика как стратегия конкурентного развития

региона. Калининград: Калининградский госуниверситет, 2004.

256

93. Инновационный менеджмент: учебник для вузов/под ред. проф. С.Д.

Ильенковой. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.

94. Инновационная деятельность. Термины и определения. - Минск:

Госстандарт Республики Беларусь, 2005.

95. Инновационная система России: Модель и перспективы ее развития,

выпуск 1. М.: РУДН, 2002.

96. Кабаков В.С. Менеджмент: проблемы-программы-решения. Л.:

Лениздат, 1990.

97. Канторович Л.В. Системный анализ и некоторые проблемы научно-

технического прогресса//Диалектика и системный анализ. М.: Наука,

1986.

98. Карпенко В.А. Управление интеллектуальной собственностью на

предприятии. - Экономический Вестник Ростовского

государственного университета, Том 5, № 4, часть 2. - Ростов-на-

Дону, 2007.

99. Карпенко В.А. Состояние управления интеллектуальной

собственностью в России. – М.: МАКС Пресс, 2007.

100. Кириченко О. В. Информационная основа экономического

развития // Человек. Сообщество. Управление. Спецвыпуск № 4.

2006.

101. Кириченко О. В. Оптимизация механизма включения

информационной компоненты в национальную инновационную

систему России // Монография. Пути и факторы инновационного

развития предпринимательства / Под ред. Проф. В. А. Сидорова. –

Краснодар, 2007.

102. Клеова С., Дранев Я. Практика экономического развития

территорий: опыт ЕС и России//Инновационные центры и

наукограды. М., 2001.

103. Ковалев Ю. География мировой науки. М.: ГАРДАРИКА, 2002.

104. Койре. Перестрейка: переходные процессы и механизмы. М.:

257

Наука, 1989.

105. Кольчихина В.Н.Инновационный подход к построению системы

управления малым бизнесом// Экономические науки.- 2007 . - №7.

106. Кольчихина В.Н. Проблемы малых предприятий в современной

российской экономике // Актуальные проблемы экономики России и

региональной экономики: // Материалы межвузовской научно-

практической конференции / Под общей ред. проф. Г.А. Шмулева. –

Брянск: БГУ, 2004. – С. 38-43.

107. Кольчихина В.Н. Взаимодействие малого предпринимательства и

кредитных институтов в России // Современные аспекты экономики.

– СПб., 2006. – № 16 (109). – С. 226-230.

108. Кондорсе Ж.А. Эскиз исторический картины прогресса

человеческого разума. М.: Соцэгиз, 1936.

109. Кортов С.В. Процессный подход к управлению инновайионной

деятельностью на территории//Инновации. 204. №5.

110. Котилко В.В. Региональная экономическая политка. М.: РДЛ,

2001.

111. Котилко В.В. Риски и кризисы на пространстве СНГ. М.:

Просветитель, 2007.

112. Котилко В.В. Транспортная система России и стран СНГ. М.: Рус.

деревня, 2006.

113. Котилко В.В., Санин И.И. Региональное прогнозирование. М.:

МГУС, 2001.

114. Котилко В.В. Основы менеджмента: теория и практика: Учебно-

практическое пособие. М.: РПИ: Просветитель, 2007.

115. Кузеванова И.Ю. Использование потенциала корпоративных

структур для активизации инвестирования инновационной

инфраструктуры / Научно-технические ведомости Санкт-

Петербургского государственного технического университета. 2005.

№ 4.-С.186-190.

258

116. Кузеванова И.Ю. Стратегические направления развития

организационно-экономического механизма инвестирования

инновационной инфраструктуры /И.Ю.Кузеванова // Инновации и

инвестиции в экономике России: Межвуз. сб. науч. тр. молодых

учёных / под ред.А.В.Бабкина. – СПб: СПбГТУ, 2005. № 8.- С.74-80.

117. Кузык Б.Н., Яковец Ю.В. Россия-2050: стратегия инновационного

прорыва. 2-е изд., доп. М.: ЗАО Экономика, 2005.

118. Лапин В.Н. Социальные аспекты управления нововведениями.

Таллин, 1981.

119. Лапин Н.И. Системно-деятельная консепция исследованиями

нововведения//Диалектика и системный анализ. М., Наука, 1986.

120. Левинсон А. Экономические проблемы управления НТП: Опыт

системного анализа. М.: Экономика, 1973.

121. Ленчук Е.Б. Инновационный фактор в экономическом развитии

постсоциалистических стран. М., ОМЭПИ ИЭ РАН, 2006.

122. Липсиц И.В. Бизнес-план-оснва успеха. М.: Дело, 1994.

123. Липсиц И.В., Коссов В.В. Инвестиционный проект. М.: БЕК,

1994.

124. Логвинов С.А. Макроэкономическое стратегическое

планирование: Учебное пособие. М.: Инфра-М, 2001.

125. Ломоносова Т.В. Основы создания бизнес-инкубаторов для

поддержки малого предпринимательства и инвестиций, 1999.-108 с.

126. Макаров В.Л. Внедрение нетехнических

нововведений//Экономика и организация промышленного

производства. Новосибирск. Наука, 1983, №10.

127. Малый бизнес. Организация, экономика, управления/Под ред.

В.Я. Горфинкеля, В.А.Швандра. М., 2003.

128. Маркова О.В. Формирование методических основ оценки

эффективности инновации на промышленных предприятиях:

автореф. диссерт. на соиск. уч. степ. канд. экон. наук. Владимир,

259

2003.

129. Материалы международного форума «Инновационные

технологии и системы». Минск: ГУ «БЕЛИСА», 2006.

130. Ма Чжэн Практика применения теории игр в экономике с целью

эффективного принятия решений в инновационном менеджменте.

Научно-информационный журнал «Экономические науки»,2006. 10(

23).

131. Ма Чжэн Маркетинговый инновационный менеджмент.

Сборник 7-ой Всероссийской научно-практической конференции

молодых ученых.- Изд-во Ремлер- Ярославль, 2005.

132. Медынский В.Г. Инновационный менеджмент: учебник. М.:

ИНФРА-М, 2002.

133. Наука, технологии, инновации, бизнес. Англо-русский глоссарий.

Составители Э. Армстронг, В. Киселев. - М., 2001.

134. Новые образовательные продукты в сфере местного

самоуправления/Под общ. ред. С.Н. Юриковой. М., 2003.

135. Оптимальная практика организации работы бизнес-инкубаторов.

Организация Общественных Наций. Нью-Йорк и Женеве, 2000 г., 91

с.

136. Основные тенденции инновационной деятельности на северо-

западе России: место малых и средних предприятий. Программа

сотрудничества ЕС и России(TACIS).

137. Основы инновационного менеджмента: теория и практика:

Учебное пособие/под ред. П.Н. Завлина и др. М.: НПО Экономика,

2000.

138. Основы политики Российской Федерации в области развития

науки и технологий на период до 2010 г. и дальнейшую перспективу.

139. Очковская М.С. Формирование инновационной инфраструктуры

в России (статья). // Финансовые проблемы РФ и пути их решения:

теория и практика: Труды 6-й МНПК. – СПб.: Изд-во Политехн. ун-

260

та, 2005.

140. Очковская М.С. Роль инноваций в обществе (статья). //

Российское предпринимательство № 6, 2006.

141. Пиннинго И.П. Новая технология и организационные структуры.

М.: Экономика, 1990.

142. Полыковский, А.И. Направления использования инновационного

потенциала региона [Текст] / Наука и образование. Межвуз. сб. науч.

трудов. Вып.3 «Экономика и образование». – М.: ИИЦ МГУДТ, 2005.

С.75-81.

143. Полыковский, А.И. Эффективный метод управления

инновационным потенциалом [Текст] / Наука и образование. Межвуз.

сб. науч. трудов. Вып.1 «Экономика и управление». – М.: ИИЦ

МГУДТ, 2006. С.155-161.

144. Поселянова Е.А. Проблемы формирования наукоемкого

сектора экономики с учетом мирового опыта. Изд-во СПбГУЭФ,

2006г.

145. Поселянова Е.А. Активизация инновационных процессов как

фактор повышения эффективности производственной деятельности.(

текст).Вестник Самар. госуд.экон.универ. 2007г. №6 стр.34-36.

146. Пригожин А.И. Нововведения: стимулы и

препятствия(социальные проблемы инноватики) . М.: Политиздат,

1989.

147. Раппопорт В. Диагностка управления: практический опыт и

рекомендации. М., Экономика, 1989.

148. Санто Б. Инновация как средство экономического развития. М.:

Прогресс, 1990.

149. Степанов А.Г. Государственное регулирование экономики

региона. Финансы и статистика, 2004.

150. Старцева О.А., Сибирская Е.В., Музалевская Р.С. Стратегия

развития региональных экономических систем: монография. – СПб.:

261

Издательство «Инфо–да», 2006. – 143 с.

151. Старцева О.А., Сибирская Е.В. Управление инновациями –

важнейший аспект хозяйственного руководства / Современные

проблемы и пути их решения в науке, транспорте, производстве и

образовании. Том 5. Экономика. – Одесса: Черноморье, 2005. – С. 22-

24.

152. Суворова В. В., Кириченко О. В. Информационный базис

модели инновационного развития России // Актуальные проблемы

экономической теории и практики: Сб. науч. тр. – Краснодар: Кубан.

гос. ун-т, 2006. 1 п. л. (авт. – 0,5 п.л.).

153. Такер Б. Роберт. Инновации как формула роста. М.: Олимп-

Бизнес, 2006.

154. Твисс Б. Управление научно-техническими нововведениями /

Сокр. пер. с англ. М., Экономика, 1989.

155. Теория инновационной экономики: учебник/Под ред.

О.С.Белокрыловой-Ростов н/Д: Феникс, 2009, 376 с.

156. Трухин С.А. Совершенствование механизмов управления

инновационной деятельностью в регионе(на примере Алтайского

края): Автореф. диссерт. на соиск. уч. степ. канд. экон. наук. Барнаул,

2006.

157. Уланова Ж.Ю. О необходимости развития инновационной инфра-

структуры. -СПб: Изд-во СПбГУЭФ, 2006г.

158. Уланова Ж.Ю Роль инновационно - технологического

предпринимательства в импортозамещении и экспортной

ориентации. Вестник СГЭУ -2006 г.

159. Управление инновационными проектами: учеб. пособие/под ред.

проф. В.Л.Попова. М.: ИНФРА-М, 2007.

160. Уткин Э.А. Инновационный менеджмент. М.: Акалис, 1996.

161. Факеева, Т.А. Инновационный мультипликатор и экономический

рост / С.Н. Митяков, О.И. Митякова, Ю.М. Максимов, Т.А. Факеева //

262

Инновации. – 2004. – №5. – С. 23 – 27.

162. Фатхутдинов Р.А. Инновационный менеджмент: учеб. Пособие.

М.: Бизнес-школа, 1998.

163. Федосеева, Т.А. Инновационное развитие экономической

системы: оценка инновационного потенциала / Инновации. – 2006. –

№ 6. – С. 53 – 57.

164. Федосеева, Т.А. Сравнительный анализ инновационных систем и

инновационного развития различных стран научно-технический

журнал «Известия Академии инженерных наук. Т 11. Москва-

Н.Новгород, 2005.

165. Хадиуллина, Ю. В. Современное состояние воспроизводства

человеческого капитала в отечественной экономике. Экономические

и правовое проблемы в условиях становления инновационной

экономики: Материалы межвузовской научно-практической

конференции. – Казань, 2006.

166. Хадиуллина, Ю. В. Роль государства в воспроизводстве

человеческого капитала. Семья в России – 2006. – №1.

167. Хартанович К.В., Котилко В.В., Мальченко Д.В.

Муниципиальное управление в системе регинальной экономической

политики: Монография. Владимир: Фолиант, 2004.

168. Хартманы Хаштайн. Leitung industriller Forchung und Entwicklund,

Берлин, 1979.

169. Шамрай А.А. Проведение анализа состояния инновационной

инфраструктуры в городе Москва и разработка предложений по

совершенствованию ее деятельности. М., 2005.

170. Шумпетер Й. Теория экономического развития. –М.: Прогресс,

1982.

171. Шумпетер Й. Капитализм, социализм и демократия. М.:

Экономика, 1995.

172. Яковец Ю.В. Ускорение научно-технического прогресса: Теория

263

и экономический механизм. М.: Экономика, 1988.

173. Янсен Ф. Эпоха инноваций. Пер. с англ.-М.: Инфра-М-М, 2002.

174. Thuronyi V. Tax Law Design and Drafting. IMF, 1998.

175. http://www.iet.ru/usaid/innovations/9.htm.

176. http://www.vneshexpertserice.com. – AR Qanunvericilik Bazası.

177. http://www.taxes.gov.az. – AR Vergilər Nazirliyinn rəsmi web

ünvanı.

178. http://www.nba.az –AR Milli Bankının rəsmi web ünvanı.

179. http://www.azstat.org. – Azərbaycan Dövlət Statistika Orqanının

rəsmi web ünvani.

180. http://www.kitab.az. – Azərbaycan Elektron Kitabxanası.

181. http://www.maliyye.gov.az – AR Maliyyə Nazirliyinin rəsmi web

ünvanı.

182. http://www.iqtisad.net. – İqtisadiyyatla bağlı web ünvanı.

183. http://www.e-konomistdergi.com/linker/htm - İqtisadçılar üçün

faydalı istinadlar.

184. http://www.kitabxana.org. – “Far Centre” Elektron kitabxanası.

185. http://www.sahibkar.biz. – Sahibkarlarla yardım saytı.