Alan Dundes , Folklor Nedir? adl makalesinde Folklorun baz trleri ba-slmtr ve yazlmtr, el yazmas ki-taplar, book marginalia, mezar talar ve geleneksel mektuplar (alann bir baka-sna yollad mektuplar, vb.) gibi. (17) diyerek zincir mektuplar yazl halkbi-limi biimleri olarak ele almaktadr. Bu makalede zincir mektuplardan bir rnek verilecek ve bu rnek Jungun bilind-nn dinsel ilevi ve arketipleri balamn-da deerlendirilecektir.

Glin . Eker, Trk Halk Edebiyat El Kitabnda Kltr aktarm, toplum yelerinin kolektif bilinaltnda var olan tabi bir geliimdir. (335) demektedir. Jung, bilinalt adlandrmasndan farkl olarak bilind zerinde younlam

ve almtr. Jungun bilind, bast-rlan duygularn kayna durumunday-ken, bilincin de biimlendiricisidir. Jung bilindn ikiye ayrr: Kiisel (znel) ve Ortak (kolektif). Kiisel bilind, kiisel yaanty ierirken ortak bilind btn insanln paylat kaltsal duygular, dnceleri ve anlar ieren, kiinin al-glarn ve arzularn ekillendiren, her-keste ortak olan trsel bir bilinddr. Ekerin kolektif bilinaltndan kastettii Jungun ortak bilind ya da kolektif bilinddr. Kolektif bilindnn da-vurumu dinde, mitlerde, masallarda ve fantezilerde sembolik olarak gerekleir. Ekere gre Folklor birikimi, her mille-tin bilinaltnda var olduundan dolay, armlarla alcy etkilemek ve r-

ZNCR MEKTUPLARIN JUNGUN BLNDIININ DNSEL LEV VE ARKETPLERYLE OKUNMASI

Reading Chain Letters with the Religious Function and Archetypes of Jungs Unconscious

Nefise ABALI*

ZYazl halk biimleri olarak ele alnan zincir mektuplar, gnmzde cep telefonu ve elektronik posta yo-

luyla varln srdrmektedir. Bu makalede cep telefonlar yoluyla yaylan bir zincir mektup rnei Jungun bilindnn ilevi balamnda incelenecektir. Bu dua ierikli zincir mektubun ierdii kltrel kodlarn, alc tarafndan nasl algland ve alcnn bilindn nasl harekete geirdii zerinde durulacaktr. Dua ierikli zincir mektuplarn dolamda olmas, dinin insanlar zerindeki etkisiyle aklanacaktr. Ayrca bu mektupta yer alan hac kelimesi Jungun bilge adam arketipiyle deerlendirilecektir.

Anahtar SzcklerZincir mektup, korku, din, bilind, arketip.

ABSTRACTThe chain letters handled as written folk forms have been still surviving via mobile phone and e-mails at

the present day. In this article, a chain letter outspreaded via mobile phones will be exemplified and analyzed in terms of Jungs unconscious. It will be emphasized how cultural codes covered by this prayer involving chain letter are comprehended by the receiver and how it evokes unconscious of the receiver. Circulation of prayer involving chain letter will be explained as the effect of religion on the men. Additionally, the word pilgrim in this letter will be dealt with Jungs wise old man archetype.

Key WordsChain letter, fear, religion, conscious, archetype

* Bilkent niversitesi Trk Edebiyat Lisansst Hazrlk rencisi, nefise@bilkent.edu.tr

http://www.millifolklor.com 65

Mill Folklor, 2008, Yl 20, Say 79

66 http://www.millifolklor.com

nn gerekliliine inandrmak, sonuca ulama anlamnda yaplm bilinli ter-cihlerdir. (327) Buna gre folklor, kolek-tif bilindnn eitli sebeplerle ortaya kmasn salamaktadr.

Alc tarafndan iletide verilen say adedinde insana ulatrlnca dileinin kabul olaca, o say adedinde alcya ulatrlmad srece trl belalara uranlaca inancna dayanan zincir mektuplar, ok deil bundan on yl ka-dar nce mektuplarla yaylrken, tek-nolojinin gelimesiyle birlikte artk cep telefonu mesajlar ve e-postalar yoluyla yaylmaktadr.

Yrd. Do. Dr. idem Kara, Mil-li Folklorun 77. saysnda yaymlanan Zincir Mektuptaki lmsz Kanser Hastas ocuk adl makalesinde yllar-dr internet zerinden yaylan alt ay mr kalan kanser hastas kk ocuk hakkndaki zincir mektuplar incelemi-tir. Bu makalede Kara, zincir mektup-larn tanmn u ekilde belirtmitir: Amerikada 19. yzyln sonlarnda, eski edebiyatn bir rn olarak ortaya kan zincir mektup, kendi kendini tav-siye ederek yeniden reten, insanlarn korku ya da dileklerine hitap ederek kopya/deike metindeki tavsiyelerin hepsini yerine getirenlere para, iyi ans, ak bir bilin, hayr dua gibi eitli dl-ler vadeden bir metindir. (36)

idem Kara, zincir mektuplarn dayand temelleri u maddelerle be-lirtir: a) Toplumsal dayanma ve g-ven ilkelerine bal olarak gnlllkle kendini srdrme. b) Tek tek bireylerin sahip olduklar skntlar ya da ansla-rn ait olduklar toplumsal grubun dier yelerine aktararak bunlar azaltmas, arttrmas, paylamas. c) Sistemi sr-drmede dl ceza yaptrmn kullan-

ma. (45) Sz konusu dua ierikli zincir mektup, bu temele de dayanmaktadr: Zincir mektubun gvenilirlii, alclarn ya da gndericilerin anslarn, iyi dilek ve dualarn paylamas ve dl-ceza yaptrm. Bu makalede zincir mektup-larn dayand bu temeller tek tek ele alnp incelenecektir.

Ayrca Kara, zincir mektuplarn tr zelliklerine de deinmitir. Kara, Dghten aktararak zincir mektuplarn be grupta deerlendirildiini belirtir. Bu almada deerlendirilen zincir mektup bu gruplardan Dua ile balayan bir ans mektubu olsa da tavsiyelerine uyulmadnda kt ans getiren, dua eklindeki (invocation) mektuplar (36) grubuna girmektedir.

Cep telefonu mesajlar ve elektro-nik postalar yoluyla dolamda olan r-nek zincir mektup yledir:

Bismillahirrahmanirrahim, vela havle vela kuvvete illa billahi aliyyila-zim. Allahmme inni esabet ya kadumu ya daimu yasekte yeua semedu ya hay-yumu ya kayyumu ya zel celali ve ikram fiin teculullah. Bu mesaj sen de 7 kiiye gnder, gzel bir haber alacaksn. Ltfen bu mesaj dikkate al. Mesaj HACIdan geldi, HACI 7 kapya datm zengin olmu, fakirin eline gemi inanmayp atm, evi yanm. Bu dua kimin eline geerse mutlaka 7 kiiye gndersin.

Daniel W. VanArsdale, alclarn -karp datt kopyalarla ynetilen zin-cir mektubun biim ve ieriinin, yazl nedeniyle ok bantl olduunu syle-yerek zincir mektuplar yazl nedenle-rine gre sekiz balkta toplamaktadr: Dindarlk, ans, hayrseverlik, dilek-e, para, karlkl deiim, parodi/g-lnleme, zincir e-posta. (aktaran Kara 2008:36) Grlecektir ki, bu almada

Mill Folklor, 2008, Yl 20, Say 79

http://www.millifolklor.com 67

incelenen zincir mektup, biim ve ieri-iyle Dindarlk bal altnda deer-lendirilmektedir. Kimin syledii belli olmayan, giriinde dua ieren bu zincir mektuplar, insanlarda din duygusunun ya da korkusunun canl tutulmasn amalamaktadr.

nsan var olduundan beri bir teh-like veya tehlike dncesi karsnda korkmaktadr. Korkunun boyutlar kor-kulan ya da korkutucu olana gre dei-mektedir. Din de insanda korku uyand-ran elerden biridir. Frieda Fordham, Jung Psikolojisi (2004 basksnda ad Jung Psikolojisinin Ana Hatlar olarak deitirildi.) kitabnda Kolektif bilind-nn arketiplerini incelediimizde, insa-nn bir dinsel ileve sahip olduunu ve bu ilevin, kendi dorultusunda, insan cinsellik ve saldrganlk igdleri ka-dar gl bir ekilde etkilediini sapta-rz. (87) demektedir.

Bu tarz inanlar dikkate almayan-lar iin bile bu iletiler korkutucu olmak-tadr. E-postalarda ya da cep telefonu mesajlarnda zr dilerim, ama gnder-mekten de bir ey kaybetmem herhalde. ya da sadece zr dilerim. eklindeki eklentilerle de kullanlmaktadr. Jung, nsan ruhu grnteki inanlaryla uyumaz. Ruhundaki Hristiyan (burada Mslman), d gelimelere ayak uydu-ramamtr. (Fordham 1996: 95) derken insann iindeki inancn, uygarlkla ya da aklc dnmeyle elikisini vur-gulamaktadr. Bu iletileri dikkate alp yaylmasn salayanlar gzel bir haber alma umuduyla ya da ya bamza kt bir ey gelirse korkusuyla hareket et-mektedirler.

Genellikle slami szler ya da cm-leler ieren zincir mektuplar, alclar zerinde daha etkili olmaktadr. zellik-

le hac kelimesi orijinal zincir mektup-ta byk harflerle yazlmtr. letinin inandrc ve gvenilir olmas bakmn-dan hac kelimesi ilk bakta olduka etkilidir. Hac, TDK szlne gre Din buyruklarn yerine getirmek iin hacca gitmi Mslman. olarak tanmlanm-tr. Trkiyedeki yaam artlarndan do-lay ou Mslman, emekli olup zama-na ya da maddi adan rahatla kavu-tuunda hacca gitmektedir. Bu nedenle hac olan Mslmanlar, genellikle yal kimselerdir. Ayrca Mslman erkekler, hac dn slami kurallar gerei sakal brakrlar. te bu zincir mektuptaki hac, zihnimizde yal ve sakall bir dede imaj uyandrmaktadr. Kiinin yaa-mnda etkin olabilecek iki arketip, yal bilge adam ve bykanne arketipleridir. Jung, yal bilgeyi anlatmn arketipi olarak adlandrmaktadr. Ayrca bu arketipin temsil ettii g ve bilgelik n plandadr. nsanlarn sezgi yoluyla alg-ladklar ve kolaylkla kar koyamadk-lar itici bir g vardr. (Fordham 1996: 75) Arketipler, kolektif bilinaltnda yer alan kaltsal belleklerdir. te bilind-nn etkisiyle harekete geirilen yal bil-ge adam arketipi, alcya yakn gelmekte ve alcy etkilemektedir. Bylelikle bu arketip, alcnn davranlarn ynlen-dirmektedir.

Ayrca bu rnek zincir mektupta grld gibi ou Arapa kelimelerin Latin harfleriyle yazl doru deil-dir. Onga gre Bugn basl kelimeleri grsel birimler olarak alglamaktayz. (144) Buradaki basl kelimeler, el yaz-mas olmayan matbaa ya da elektronik aralarla yazlan kelimelerdir. te bu basl kelimelerin dzenlenii ncelikle zihnimizde bir grnt oluturur. Bu zincir mektubu okuyanlarn zihninde

Mill Folklor, 2008, Yl 20, Say 79

68 http://www.millifolklor.com

Arapa bilsin ya da bilmesin ilk bakta bir kltrel kod olumaktadr. Bunlar kutsal szler, Kuran- Kerimden aln-m. dedirtmektedir. Klasik diller uz-man Eric Havelockun tabiriyle, re-nilen anlar kiiseldir, topluluktaki her erkek, kadn ve ocuk iin farkldr, ne var ki ierik, saklanan dil ortaktr, top-luluka paylalan gelenekleri ve tarih-sel kimlii yanstan bir eydir. (aktaran Eker 2007: 336) ounluu Mslman olan Trkiyede, Arap harfleri slami bir kimlik ortaya koymaktadr. Bu da alcy bu ynyle etkilemektedir.

Zincir mektubun banda yer alan duaya, tam metin halinde slami kitap-larn hibirinde rastlanmamtr. Byk ihtimalle ikincil szl kltr dnemiyle (Ong 1995: 15) birlikte daha hzl yaylan ve bylelikle daha ok deiime urayan zincir mektuptaki duann aslnn aa-daki gibi olabileceini tahmin etmekte-yim. Bismillhirrahmnirrahym, ve l havle ve l kuvvete ill billhil aliyyil azym. Allhmme inn eselke y kad-m y dim, y ferd, y vitru, y eha-d, y samed, y hayy, y kayym, y zel celli vel ikrm. Fe in tevellev. (Arif Pamukun ifal Dualar kitabnda-ki hacet ve dilek duasnn giri blm.) Grld gibi baz blmler, dolam-da olan zincir mektupta eksik ve yanl olarak yazlmtr. Ayrca hacet ve dilek duas olmas, 7 kiiye gnder gzel bir haber alacaksn. dileinin bu dua saye-sinde kabul olaca inancn da glen-dirmektedir.

Ongun Szl kalplarla dnme ve anlatm biimi, bilincimize ve bilin-dna derinden iledii iin, insann eli kalem tutar tutmaz yok olamaz. (40) de-dii gibi 7 rakam, szl kltrdeki ifade biimiyle yazda da kendini gsterir. Ay-

rca 7 rakamnn Trklere has rktc ya da etkileyici taraf da vardr:

Trk etnolojisinde sihrin mal ol-mu 3, 7, 9, 40, 41 gibi saylar vardr. Koruyucu maddelerde, hastalklarn iyiletirilmesinde, lohusalkta, ad koy-mada, nazarda, lm v.b. eylerde yap-lan pratik ilemlerin yannda kullanlan bu saylardr. Pratiin istenilen fayday salayabilmesi amacyla, pratik 3, 7, 40, 41 kere tekrar edilmektedir. u halde, pratiin bu saylar erevesinde tekrar edilmesi sihr bir kuvvete inantan ba-ka bir ey deildir. (Glensoy 1966: 2)

Bu zincir mektubun etkili olmasn-da 7 rakamnn rktc ve pratikte kullanlyor oluu olduka nemlidir.

Bununla birlikte bu zincir mektu-bun tehdit taraf da vardr. Hac zengin olmu, ama fakir inanmam, evi yan-m. diyerek bu zincir mektubun yayl-mas konusunda alc ynlendirilmek-tedir. Her kesimden insan etkileyecek kodlar mevcuttur. Mslman olmayan biri iin bile metnin son cmleleri etki-leyici olabilir. lk nce kibar bir ekilde Ltfen bu mesaj dikkate al. denmekte, sonrasnda ise Bak, gndermezsen g-zel haber alamazsn. ya da Bana bir ey gelir. eklinde bir korkutma vardr. Gzel haber alma peinde olan, Jungun da dnk tipini olutururken, bana bir ey geleceinden korkan ise ie d-nk tipi oluturmaktadr.

Derya Tzin, Milli Folklor dergi-sinin 75. saysnda yaymlanan Dilek Szlerine Kentsel Alanda Yeni Sylem: Elektronik Posta Dualar adl makale-sinde ele aldm zincir mektubu birka deiiklik dnda rnek olarak vermi, bu tarz slami ierikli zincir mektuplar alklar ve karglar olarak incelemitir. Tzin bu makalesinde, bu zincir mektup-

Mill Folklor, 2008, Yl 20, Say 79

http://www.millifolklor.com 69

larn korku ve gereksinim kaynakl oldu-u sylense bile farkl yorumlara da ak olduunu belirtmitir. Teknolojiyle bir-likte szl iletiimin azalmas[na], kent yaamnn ar koullarnda insanlarn yalnzlk duygusunun krklenmesi[ne] ve bu yolla bir eit paylam saland-na dair inanlara (41) bal olarak re-tildiklerine deinir. Yalnzlk duygusu bireyin ie dnk olmasna neden olur, belki de ie dnk olmak, bireyi yalnz-la srklemektedir ve birey bir ekilde paylama gemek, bu ie dnklkten kurtulmak istemektedir.

Ongun ve Jungun ie dnk ve da dnk birey hakknda syledikleri, birincil szl kltr ortamndaki birey-le ikincil szl kltr ortamndaki birey arasndaki farklar ortaya koymaktadr. Ong, Birincil szl kltr insan, ken-di iine dnme ans pek olmadndan da dnkken, bizler yeterince ie d-nk olduumuz iin da dnyoruz. (161) demektedir. kincil szl kltr ortamndan hareketle Jungcu davran-n ie dnk olduu sylenebilir; nk en ok ilgisini eken etkenler de i dn-yaya, zellikle de Kolektif bilindna zgdr. (Fordham 1996: 35) Bilind-nda bulunan, kiinin dier yzdr, glgedir. Bastrd her eyi yapmak isteyen kiisel bilinddr. Bu zincir mektuplar, samalk olarak gren birey, ilk nce etrafna insanlarn ne gereksiz eylerle uratn syleyen, ama yalnz kaldnda 7 kiiye hi enmeden gn-derebilendir.

Sonu olarak insan dtan uygardr, ancak iinde, ocukluunda, yani gl-gesinde birikenleri bir ekilde darya ynlendirir. Hem kiisel bilindnn hem de kolektif bilindnn davuru-mu, her iki dzeyde de yer alan malze-

menin ya da srecin sembollerle ortaya kmas, gndericinin alcy etkileyecek kltrel kodlar kullanarak bilindn harekete geirmesiyle ilgilidir. Kiisel ya da kolektif bilindnda yer alan Arap-a szler, dualar, 7 rakam, hac, ar-mlara yol amakta (belki de korkutucu olmakta) ve dindar olsun ya da olmasn alcnn harekete gemesini salamakta-dr.

KAYNAKLARBudak, Seluk. Psikoloji Szl. Ankara: Bi-

lim ve Sanat Yaynlar, 2003.Dundes, Alan. Folklor Nedir? Halkbilimin-

de Kuramlar ve Yaklamlar-2. Haz. Ouz, M. cal ve Grayr, Selcan. Ankara: Geleneksel Yaynclk, 2005.

Fordham, Frieda. Jung Psikolojisi. stanbul: Say Yaynlar, 1996.

Glensoy, Tuncer. Trklerde 3, 7, 40 Saylar Hakknda . Bayrak 24. Ankara: 1966.

Kara, idem. Zincir Mektuptaki lmsz Kanser Hastas ocuk Milli Folklor 77. Ankara: 2008. 35-49.

Ouz, M. cal ve dier. Glin . Eker, Ge-lenekten Gelecee Halk Edebiyat Trk Halk Ede-biyat El Kitab. Ankara: Grafiker Yaynlar, 2007. 325-339.

Ong, Walter J. Szl ve Yazl Kltr. stan-bul: Metis Yaynlar, 1995.

Tzin, Derya. Dilek Szlerine Kentsel Alanda Yeni Sylem: Elektronik Posta Dualar Milli Folk-lor 75. Ankara: 2007. 43-5.