10.sınıf edebiyat konu anlatım

8/7/2019 10.Snf edebiyat konu anlatm

1/50

Ylmaz DAslamiyet ncesi ve islamiyet dnemi trk edebiyat

TRK EDEB YATININ DEVRELER

slamiyet ncesi TrkEdebiyat

A- Szl Dnem Trk Edebiyat

(- 8.yy.) B- Yazl Dnem Trk Edebiyat(8.yy.-11.yy.)

slami Dnem TrkEdebiyat(11.yy.-1860)

A- lk slami Trk EdebiyatEserleri

B- Divan Edebiyat C- Halk Edebiyat (1.Anonim

Halk Edebiyat, 2.AkEdebiyat,3.Tekke (Tasavvuf)Edebiyat

Bat Kltr EtkisindekiTrk Edebiyat

A- Tanzimat Edebiyat(1860-1895)

B- Servet-i Fnun Edebiyat(Edebiyat- Cedide) (1895-1901)

C- Fecr-i Ati Edebiyat (1909-1911)

D-Milli Edebiyat Akm (1911-1923)

E-Milli Mcadele DnemiEdebiyat

F-Be Hececiler G- Cumhuriyet Dnemi Trk

Edebiyat (1923-) (1. Yedi Mealeciler, 2.-

Garipiler( l.Yeni Hareketi), 3.kinci Yeni Hareketi,4. Hisarclar, 5. ToplumsalGerekiler )

Edebiyat-tarih ilikisi

Edebiyat :Olay,dnce,duyguve hayallerin dil araclylaszl veya yazl olarak etkilibir dille biimlendirilmesisanatdr.

Edebi Metin :Sanatsal niteliktayan,insanda estetik zevkuyandran metinlere denir.

Edebi metinlerde szckler

daha ok yan ve mecazanlamlaryla kullanlr.

Metinlerde retme yerinesezdirme,hissettirme,artrma sz konusudur.

Edebiyat tarihi:Yzyllarboyunca edebi eserleri,eserin

ait olduu milletin dygu vedncede izledii deiimlerinesnel olarak inceleyen bilimdaldr.

Edebiyat tarihi hem edebiyatlahem tarihle ilikilidir.

Edebidnemleri,yazarlar,airleri,sanatlarn dil ve anlatm zellikleriniinceleyen bilim daldr.

Edebiyat tarihi alanndaalanlara da edebiyat

tarihisi denir. Fuat Kprl,Vasfi Mahir

Kocatrk,Ahmet Kabakl,AhmetHamdi Tanpnar,Nihat SamiBanarl,Agah Srr Levendnemli edebiyattarihilerimizdendir.

1

Tarih ve edebiyat tarihi aynkonular ileyip ayn yntemlerikullanmaklaberaber,uygulamada farkllklar

gsterir.

Edebi eser insanndugu,dnce ve hayaldnyasnn etkiledii iinedebiyat tarihisi eseriincelerkenduygularnn,heyecanlarnnetkisinde kalp tarafszdavranmayabilir.

Tarihi ise olaylar sebep-sonuilikisiyle ele ald ve belgeyedayand iin edebiyattarihisine gre dahatarafszdr.

Tarihinin ilk nce gruplarincelemesine karlk,edebiyattarihisi fertleri inceler.

Edebiyat tarihisi ve tarihi arasndaki farklar


2/50


Edebiyat tarihinin kapsam

Edebiyat tarihi,ait olduklardnemin,insanlarnn,toplumlarnn yaamlarn btnzellikleriyle anlatan bir belgenitelii tar.

Edebiyat tarihisi tarafszdr. Edebiyat tarihinin genel

tarihle ilikisi vardr. Genel tarih insanln

toplumsal,kltrel,ekonomikgelimesini belgeleredayandrarak anlatr.

Edebiyat rnleri de belgenitelii tadklar iin geneltarihe k tutarlar.

Edebiyat tarihinin toplumbilimiyle ilikisi vardr.

Toplumlarninnalar,treleri,yaaybiimleri edebi eserlere yansr.

Edebiyat tarihinin halk bilimiile ilikisi vardr.

Bir lkede yaayan halknkltrrnlerini,trenlerini,inanlarn,mziini,oyunlarn,masallarn

vb. inceleyerek saptayan bilimdaldr halk bilimi.

Uygarlk

Bir lke veya toplumun maddive manevivarlklarnn;bilim,sant,dnceve teknoloji rnlerinintamamn ifade eder.

Uygarlk ve medeniyet ou

zaman ayn anlamda kullanlr.

Uygarln Bat uygarl,slamuygarl,Hint uygarl eklinde snflandrlmasnntemelinde sz konusutoplumlarn yaam tarz,inan

ve gelenekleri vardr.

Not:Trk edebiyatnn dnemlereayrlmasndaki ltler; Dini hayat,kltrel

farkllama,uygarlkdeimeleri,dil corafyas.

2

EdebiyatTarihini

nKapsam

Sanatlarn edebianlaylarn veya dahilolduklar edebitopluluu inceler.

Dnemin siyasiolaylarn inceler.

Sanatlarnhayatn ele alr.

Dnemin sosyal

hayatn inceler.

Edebi trleringeliiminiinceler.

Sanatlarn eserleriniinceler.

Uygarlk

Tarihi

FelsefeTarihi

MimarlkTarihi

Edebiyat

Tarihi

AskeriTarih

EkonomiTarihi

Bilim Tarihi

DinlerTarihi

SiyasetTarihi

SLAMYET NCESOLUAN METN

SLAM UYGARLIIEVRESNDE OLUAN

METN

Olaylar,doasttanrsal glerle

ifade edlir.

Aacn ilahi bir ketkisiyle hamile kalarak

ocuk dourduunainanlyor.

Konar ger yaamvardr.

Yerleik hayatagei sz

konusudur.

Yaratcnn Tanrolduuna inanlyor.

Olaylar ve kinatAllah inancyla

anlatlr.


3/50


Edebi eserlerden hareketle bir

milletin duygu ve dncedegeirdii evreleri inceleyenkiiye . denir.

..duygu,dnce vehayallerin sz veya yazylaedebi biimde ifade edilmesanatdr.

Tarih ve edebiyat tarihigemii inceler;fakat tarihininceledii,gemi tarihe malolmutur.Edebiyat tarihisinin

ele ald gemi ise.eserleriyle canlolarak yaamaktadr.

Klasik Trk Edebiyatndakignmz edebiyattarihi almalarnn yerinitutuyordu.

Edebi eserler kendilerini

yaratan sanatlarla birlikteyazldklardnemin,askeri,dini,ekonomik,sosyal,kltrel zellikleriniksaca dnemin..yanstr.

Trklerin slamiyeti kabuletmesi edebiyatmzn

dnemlere ayrlmasnda ltolmutur.

Roman,Bat Uygarl EtkisindeGelien Trk Edebiyatrndr.

Tarihi olaylar kronolojik srayagre dzenlemek edebiyattarihisinin grevidir.

air ve yazarlarn hayatnincelemek edebiyateletirmenlerinin grevidir.

slamiyetin kabulnden ncekimetinlerde saf Trkekullanlrken,slamiyetinkabulnden sonraki metinlerdeArapa ve Farsa szcklere deyer verilmitir.

www.edebiyatogretmeni.net

3

Arapa-Farsa szckbulunmayan,saf

Trkeyle yazlmtr .

Metin,yap olarakmensur biiminde

yazya geirilmitir.

Orta Asyada

yaayan o dnemTrk kltrnnzellikleri vardr.

Trk-slammedeniyetini

yanstanifadeler,zellikler

vardr.

Beyitlerle ve aruzlakaleme alnmtr.

Trkenin yanndaArapa-Farsa

szckler de kullanld.

1.nite/Tarih inde TrkEdebiyat

UYGULAMALAR

1.Dolduralm

2.Doru-Yanl

3.Eletirelim

Toplumlarnyaadklar

olaylarsebep-sonu

ilikisiierisinde

incelerDuygu,dnceve hayallerinestetik zevkleruyandracakekilde,szleveya yazylaetkili olarakanlatlmassonucu ortayakan eserlerdir.

Mitolojikunsurlar da

ieren,olay vekiilerin

olaanstzellik tad

manzumrnlerdir.

slam uygarletkisinde gelienedebiyatrndr.

Bat uygarletkisindegelien

edebiyatrndr.

Edebi

Eser
http://www.edebiyatogretmeni.net/http://www.edebiyatogretmeni.net/http://www.edebiyatogretmeni.net/


4/50


slamiyet ncesi Trk Edebiyat(DESTAN DNEM TRK

EDEBYATI)

Trklerin slamiyet iletanmadan nce oluturduklaredebiyattr.

Bu dnem edebiyat genelolarak szldr.

Yazl rn yok denecek kadarazdr.

Bu dnemde Trklerin gebebir yaamlar vardr.

Edebiyat yabanc etkilerden

olduka uzaktr. Trkler ok tanrl bir dinanlayna sahiptir.(Totemcilik,Manihaizm,Budizm,amanizm)

Duygu,dnce ve hayalleriniszlbiimde;cura,tambura,kopuzgibi sazlarla iletirler.

Bu dnemde saz alp iirsyleyenlere ozan,kam,baksad verilir.

Bu dnem edebiyat e ayrlr:

1.destan dnemi:

Bu dnem rnlerinin konusugenellikle kahramanlktr.

Kahtamanlar olaanstdr vemitolojik unsurlarla ssldr.

Kahramanlar hsranauramazlar,eylemlerounlukla zaferle sonulanr.

Trklerin totemi bir hayvanveya bitki idi.

Kktrklerin totemikurt,Uygurlarn ku aac idi.

Destanlar;milletin,din,fazilet vemilli kahramanlk maceralarnnmanzum hikayeleridir.

Tarihten nceki alardatanrlar veya tanrlatrlminsanlar hakknda sylenerekzamanla inan haline gelen

efsaneye mitos denir. Mitoslarda tanrlar ve insanlarla

birliktedevlerin,cinlerin,perilerin vedier masal yaratklarnn dahikayeleri vardr.

Bir milletin mitoslarninceleyen bilime mitolojidenir.(Yunan mitolojisi,Msrmitokojisi vb.)

2.szl dnem edebiyat(/8.yy)

Sade bir Trke kullanlmtr.

4

Tarih

Roman

Destan

Mesnevi


5/50


Trklerin yazy henzkullanmadklar dnemdeolumu bir edebiyattr.

Yaz olmad iin bu dnemdesadece iirle ilgili rnler

vardr. Olaanst olaylar anlatandestanlar bu dnemin ennemli rnleridir.

Szl edebiyat rnleri dintrenlerinde domu, din dtrenlerde gelimitir.

iir syleyen kiilere ozan,kam , baks , aman gibiadlar verilmitir.

airler,iirlerini kopuz adverilen saz eliinde syler.

Dini trenlerde syleneniirlere yr ad verilir.iirlerhece lsyle sylenmitir.

Kafiye olarak genelde yarmkafiye kullanlmtr.Kafiyedzeni (abab-cccb-dddb.)biimindedir.

Nazm birimi drtlktr. Szle musiki beraber

kullanmtr. Din,ak,sava,yiitlik,doa,l

m gibi konular ilenmitir. Benzetmelerde doadan

yararlanlmtr. Srek avlarna sr,kurban

ve ziyafet trenlerinelen,yas,lm trenlerineyu ad verimitir.

iirlerdeki ahenk,l ve uyandnda ses,hece tekrarlar vealiterasyonla salanmtr.

Anonim bir zellik tarlar.

slamiyet ncesi trk edebiyatnnszl rnleri

Kouk Sagu Sav Destan

kouk

Yiitlik,ak,doa gibi konularilenmitir.

Kafiye dzeni aaab-cccb-dddbeklindedir.

Halk edebiyatndaki karl koma Divan edebiyatndaki karl gazel dir. Sr(av treni) ve len(kurban treni)

ad verilen trenlerde sylenir.

Sagu

Devlet byklerinin lmzerine duyulan acy dilegetirmek iin syleneniirlerdir.

Kafiye dzeni kouktaki gibidir. Halk edebiyatndaki karl

at Divan edebiyatndaki karl

mersiyedir.

Sav

Bugnk atasznn yerinekullanlmtr.

Bir dnceyi,bir deneyimi,bird,en az szckle ksacaanlatan kalplam szlerdir.

Biim olarak cmle veya ikidize eklinde sylenir.

Destan

Eski alarda sava,g ve afet gibinemli olaylarn etkisiylesylenmi,uzun,manzum,yiitlikyklerinin derlenip dzenlendiiiirlerdir.

Manzumdurlar Zamanla deiiklie

urayabilirler. Anonimdirler.

Olay ve kiiler olaanstdr Kahramanlar nemli bir yer

tutar. Kahramanlar sekin tabakadan

seilir. Tanrlar olaylara karr. Ulusal dille sylenir. Destanlar,oluumlar

bakmndan doal destan veyapay destan olmak zereikiye ayrlr.

Doal Destan:Toplumuderinden

5

Kurtarlm Kuds/TASSO

lahi Komedya/DANTE

anakkale ehitlerine/M.AkifERSOY

SAGU


6/50


etkileyen(g,deprem,sava)olaylarn anlatlddestanlardr.

Doal destanlarn oluumunda3 safha vardr.

Dou Safhas Yaylma Safhas Derleme Safhas

Yapma Destan:Bir ozantarafndan doal destanlarabenzetilerek yaratlr.

Trk destanlar

Drtlklerden olumutur. Dili Trkedir. Kafiyelere yer verilmitir. Gerek ve olaanst olaylar

karktr. Olaylar belli bir corafya

zerinde geer Zaman tahmin edilebilir. Tarihi ve milli deerler

destanlarda yer alr.

slamiyet ncesi trk destanlar

Saka Devri Destanlar Alp Er Tunga Destan Bu destan Alp Er

Tungann ranllarlayapt savalar anlatr.

u Destan

unun Makedonyahkmdar skendere

kar mcadelelerinianlatr.

6

Dnya edebiyatndaki doal destanlar

ehnameran

KalevalaFin

lyada,Odyssaia

Yunan

gorRus

NibelungenAlman

Ramayana,Mahabarata

Hint

GlgamSmer

Chanson de RolandFransz

Cidspanyol

Beowulfngiliz

intoJapon

Yapma Destanlar

Kaybolmu Cennet/MLTON

ehitler Destan/F.HsnDALARCA

Gen Osman Destan/KAYIKI KUL

MUSTAFA

Nazm

Tema

KOUK

Benzerlikler

Farkllklar

Kouk

Baharngelii,sevgi

,ak

lm,kahrama

nlk

Sagu

Nazm birimi drtlk,7li hece ls,4+3 duraklar,

uyak dzeni aaab,yarm kafiye


7/50


Hun Devri Destanlar Ouz Kaan Destan

Ouz Kaann OrtayaAsyada Trk birliinikurmasn anlatr.

Atilla Destan Yapt savalar anlatr.

Gktrk Devri Destanlar Bozkurt Destan Gktrklerin dii bir

kurttan nasltrediklerini veoaldklarn anlatr.

Ergenekon Destan Gktrklerin Ergenekon

denilen bir yere

snmalar,orada 400 yloturup oalmalar,sonrada demir bir dadelerek kmalar vebyk bir devletkurmalar anlatlr.

Uygur Devri Destanlar Tereyi Destan

Uygurlarn bir kurttannasl tredikleri veoaldklarn anlatr.

G Destan

Uygurlarn Krgzbasklarnadayanamayarak Dou

Trkistana g edilerinianlatr.

Altay-Yakut Yaratl Destan

Trk ulusunun,evrenin naslvar olduu stnednn,inann vebulularn efsanevi bir

biimde anlatr.

slamiyet sonrasi trk destanlar

Karahanllar Dnemi Satuk Bura Han

Destan Karahanl hkmdar

Satuk Bura Hanneitli yerlerdekiinsanlar mslmanlaarmasn,inanmayanlara kerametgstermesini,savalarda

azndan ateler saarakinanmayanlar yakmasanlatlr.

Krgz Dnemi Manas Destan

Mslman Krgzlarlaputperest Kalmuklararasndaki mcadeleleranlatlr.

Trk destanlarnn enhacimlisidir.

Trk-Mool Dnemi Cengizname

Mool hkmdar CengizHannyaam,savalarnanlatr.

Seluklu-Beylikler Dnemi Seyyin Battal Gazi

Destan Bir arap savadr. Mslmanl yaymak

iin insanlarn yan srabyc,cad ve devlerlesavar.

Krolu Destan

Bolu Beyinin yaptzulmleri engellemekiin ortaya koyduukahramanlklar anlatlr.

Daniment GaziDestan

Anadolunun fethi ve bumcadeleninkahramanlar anlatlr.

7


8/50


8

D E S T A N L A R

TRK DESTANLARI

YABANCI DESTANLAR

DOALDESTANLAR

YAPMADESTANLAR

YAPMADESTANLAR

DOALDESTANLAR

1.Altay-YakutDnemi

a-Yaratl Destan

2.Sakalar Dnemi

a-Alp Er TungaDestanb-u Destan

3.Hun Destan

a-Ouz KaanDestan

4.Gktrk Dnemi

a-Bozkurt Destanb-ErgenekonDestan

5.Uygur Dnemi

a-Treyi Destanb-G Destan

1. ehitler

Destan2.anakkaleDestan

Fazl HsnDalarca

3.anakkale ehitlerDestan

M.Akif Ersoy

4.Kurtulu SvaDestan

Cahit Kulebi

5.Kurtulu SavaDestan

6.Kuva-y MilliyeDestan

Nazm Hikmen Ran

7.Sakarya Meydan

Sava

Ceyhun Atuf Kansu

1.YunanDestanlar

a-lyadab-Odyssia2.ran Destana-ehname3.Fin Destana-Kalevala4.Hint Destanlara-Ramayanab-Mahabharata5.Smer Destana-Glgam

6.Latin Destana-Aenies7.Japon Destana-into8.Rus Destana-gor9.Fransz Destana-Chanson deRoland10.spanyolDestana-La Cid11.AlmanDestana-Nibelungen

1.talyan Destanlar

a-Kurtarlm Kuds

MLTON

b-lgn Orlando

AROSTO

c-lahi Komedya

DANTE

2.ngiliz Destan

a-KaybolmuCennet

TASSO

3.Fransz Destan

a-Henriade


9/50


3.yazl dnem edebiyat

Edebiyatmzn ilk yazl rnleriVIII. Yy dan kalma Gktrk

Yaztlardr. Trkler bu dnemde Gktrk

ve Uygur alfabelerinikullanmlardr.

Trk edebiyatnn en nemli

yazl eserleri Orhun Yaztlarve Uygur Metinleridir.

Orhun yaztlar

MS 720-735 yllarna aityaztlardr.

Bilge Tonyukuk ve Yollu Tiintarafndan yazlmtr.

Trklerin milli alfabesi olanGktrk alfabesi ile yazlmtr.

Yabanc dillerin etkisindenuzak,yaln bir dil kullanlmtr. Dnceler

kantlanm,rneklerverilmitir.

Aklayc ve tartmac anlatmbiimleri kullanlmtr.

Sylev,an,tarih zellii tar. Trk edebiyatnn ilk sylev

rnekleridir. Sz oyunlarndan

yararlanlmtr. Atasz nitelii tayan szlergrlr.

Gktrk Tarihi konu edilir. Ksa cmleler vardr. Yinelemeler oktur Aliterasyonlu szyleyi

rnekleri vardr. Olaylar,gereki bir

gzle,somutlayc olaraksergilenir.

Yaztlarn ilki MS 720 ylndaBilge Tonyukuk tarafndanyazlm ve diktirilmitir.

9

BENZERLKLER

FARKLILIKLAR

DOAL DESTAN YAPMA DESTAN

TOPLUMU DERNDEN ETKLEYEN OLAYLARANLATILIR.

RSEL SYLEY VARDIR.MANZUMDURLAR.

OLAANST KLER VE OLAYLARVARDIR.

*Anonimdir.*Dou,yayl

ma vederlemeden

oluurlar.

*Syleyenibellidir.*airler

tarafndanyazlr.

*Uzun oluumevreleri

geirmez.


10/50


kinci ve nc yaztlar YolluTiin tarafndan yazlmtr.

MS 732 ylnda Kltgnadna,MS 735 ylnda da BilgeKaan adna dikilmitir.

Orhun yaztlar ilk kez 1893ylnda Danimarkal Thomsentarafndan okunmutur.

Uygur metinleri

Uygur alfabesi kullanlmtr. Treyi ve G destanlar

vardr. Din arlkl metinlerdir. Budha ve Mani dininin

esaslarn anlatr. Moolca Trke eski Tufan

arklar yer almaktadr. Uygurlarn tp bilgisine ve

hukukuna zg metinler devardr.

Uygur alfabesi 14-18 harftenoluur.

En nemli eserleri; Altn Yaruk Sekiz Ykmek Irk Bitig Bg Hann Mani

Rahipleri ile Konumas Kalyanamkara ve

Papamkara Hikayesi

10

Trklerin kullandklar alfabeler

G

K

T

R

K

A

L

F

A

B

E

S

i

U

Y

G

U

R

A

L

F

A

B

E

S

A

R

A

P

A

L

F

A

B

E

S

i

K

R

L

A

L

F

A

B

E

S

L

A

T

N

A

L

F

A

B

E

S

38harf

27nsz

4nl

3 iftnsz

4heceiare

tli

14alfebedenoluuyor

1928

29

harf

21nsz

8nl

28harf

Trke veFarsadanilavelerle

p--j-gile 32harf

Olmutur.

Krgz-

zbek-

Tekmenler

Taraf

ndan

Kullanld.

ORHUN YAZITLARI

720de Tonyukuk tarafndan dikilmitir.Tarih ve an trnn ilk rneidir.Baarl bir devlet adamnn gzyle,dnemintarihi,hatralar ve tler eklinde halk diliyle ve

sade bir anlatmla ifade edilmitir.

TONYUKUK ANITI

732de Bikge Kaan tarafndan diktirilmitir.

Bilge Kaan anta,o gnn sorunlarn ayrntl birekilde ortaya koymutur.Dou yznde 40,gney ve kuzey yzlerinde13er satr metin vardr.Ant Yollu Tigin yazmtr.

KL TGN ANITI

Bilge Kagann olu Tenri Kagan taradndan 735teyaptrlmtr.erik ynyle Kl Tigin antlaryla benzerdir.3,75 metre yksekliindedir.Drt cephelidir.Dou yznde 41, kuzey ve gney yzlerinde15er metin vardr.Bat yznde ince bir metine yer verilmitir.


11/50


Orhun yaztlarnn nemi

Trk adnn getii ilkmetinlerdir.

Trk tarihi hakknda bilgi verenyazl bir kaynaktr.

Trk hitabet sanatnn ve antrnn ilk rneklerindendir.

Trkenin zengin ve ilenmi

bir dil olduunun kantdr. Hkmdarn millete hesapvermesi bakmndan demokrasigstergesidir.

Trk edebiyatnn yazl dnemi

ile balar. Gktrk yaztlar ,

,.adnadikilmitir.

slamiyet ncesi Trk Edebiyatolmak zere ikiblmden incelenir.

Doal destanlar , ,.olmak zere evreden

oluur.

.. ,slamiyet ncesiTrk Edeiyatnda,bir kimseninlmnden sonra yaplan veyu ad verilen dinsel yastrenlerinde sylenen iirlerdir.

Trk destanlaryla ilgili bilgilerigenellikle Arap ve inkaynaklarndanm reniyoruz.

Szl Dnem Trkedebiyatnda slami unsurlararastlamak mmkndr.

Treyi ve Bozkurtdestanlarnda Trklerin bir

kurttan tredikleri anlatlr. Edebi trlerin

geliimini,sanatlarnhayatlarn veeserlerini,dnemin siyasiolaylarn ve sosyal hayatnincelemek edebiyat tarihininkapsamnda yer alr.

Destanlarda mitolojik unsurlarve olaanst olaylargrlmez.

11

BGE KAGANANITI

2.NTE/DESTANDNEM TRKEDEB

UYGULAMALAR

Dolduralm

Doru-Yanl ehname

Krolu

DestanBattal GaziDestan

ManasDestan

ehitlerDestan

KurtarlmKuds

Uygurlar

skitler

YazlEdebiy

at

Eletirelim

Alp Er TungaDestan

Kl TiginAnt

G Destan


12/50


slami dnem trk edebiyatnnzellikleri

Trkler 10.yy n ilk yarsndanitibaren slamiyeti kabuletmeye baladlar.

slam dinine giren Trklerinsosyal ve kltrel hayatlarndanemli deiiklikler olmutur.

Bu dnemle birlikte yazlrnler de oalmayabalamtr.

11. Ve 13. Yy da Trk toplumuiinde Arapa ve Farsay bilenyeni bir aydn zmredomutur.

Sanatlar,rendikleri Arapave Farsann yannda budillerde meydana getirilmiedebiyatn etkisinde kaldlar.

lim ve din alanndaArapa,edebiyat alanndaFarsa arlk kazand.

Hece lsnn yerini aruzls ald

Eski Trk nazm biimleriyannda mesnevi ve gazel gibiyeni nazm biimleri kullanld.

Oluturulan eserler t vericiniteliktedir.

Eserlerinde genellikle,dini vetasavvufi konulara yerverilmitir.

slami dnem ilk eserleri

Kutadgu Bilig 11.yy da(1069-1070)

Yusuf Has Haciptarafndan yazlmtr.

Dou Karahanl hakanTabga Bura Hanasunulmutur.

Saadet veren bilgianlamna gelir.

Konusu,toplumhayatndaki bozukluklardzeltecek,insan mutlu

edecek yollar bulmak;buyollar hkmdaratler halindegstermektir.

Ahlak,dinin nemi,devletdairesi gibi konulara dadeinen didaktik bireserdir.

Mesnevi eklindeyazlmtr.

Aruzla 6645 beyit olarak

yazlmtr. Eserde 173 tane de

drtlk vardr. Drt smbolik kiiye yer

verilmitir. lk siyasetnamedir 3 nshas

vardr.Msr,Viyana,Fergana

Aruzla yazlan ilk Trkedebiyat rndr.

12

Krgz

Firdevsi

slamiyet

SonrasTrk

Edebiyat

Yapma

Destan

KNTOGDI Hkmdar-Dorulukve Adalet

Vezirin kardei-akbet

Trkedebiyatnda

ilksiyasetnameyiyazmtr


13/50


Divan lgatit trk

11.yy da (1072-1074),KagarlMahmut tarafndan yazlmtr.

Araplara Trkeyi retmenkve Trkenin gzelliklerinigstermek amacyla

yazlmtr. Trkenin ilk szldr. Kouk,sagu,sav ve destan

rneklerini ierir. Ansikopedik bir zellii

vardr.Tarih,corafya,folklorgibi bilimler asndankaynaktr.

Eserin sonunda,dnemin Trkdnyasn gsteren bir haritaeklenmitir.

Trk boylarnn dilleri ve illerihakknda bilgiler vermektedir.

Atebetl hakayk

12.yy Edip Ahmet Yknekitarafndan yazlmtr.

Bir ahlak ve t kitabdr. Hakikatler eii anlamna

gelir. Aruz vezniyle yazlmtr. Giri blm gazel biiminde

(aa-ba-ca-),asl konuyla ilgiliblmler ve sonu blm isedrtlk eklinde (aaba)yazlmtr.

Didaktik bir zellik tar. Cmertlik,ilim,doruluk gibi

konular ilenmitir.

13

AYTOLDI

GDLM

ODGURMI

Vezir-Mutluluk ve Baht

Vezirin olu-Akl veAnlay

KUTADGU BLGN BLNEN 3 NSHASI

FERGANANSHASIEn nemlinshalardandr.Kimin tarafndantahsis edildiibilinmemektedir.

HERAT NSHASIArap harfleriyleyazlmtr.Uygur harflerine

evrilmitir.Fatih s.Mehmettarafndan stanbulagetirilmitir.

MISIR NSHASIKahire HidivKtphanesininmdrr AlmanMeritz tarafndan1896dabulunmutur.

YUSUF HAS

Eserini reticisemvolik

tarzdayazmtr.

Aruz lsnkullanan ilk

Trksanatsdr.

slami dneminilk edebirnnkalemealmtr.

Trkedebiyatndailk mesneviyi

yazmtr.

Yazdmesnevisembolikniteliktamaktadr.

KAGARLIMAHMUT

XI.yzyldayaayanTrk dilbilginidir

DvnLgati't-Trk

adleseriylenldr

TrkkltrnnAraplara

tantlmasnd

a byk roloynad.

yi bireitimgrm

Kagarda dodu.

Eseri;KilisliRfat

tarafndan cilt

hlindebastrld

Orta Asyadayaamtr.

Eseri hemszldnemin,hem de yazldneminzelliinitar.


14/50


Hakaniye lehesiyle yazlmtr. Arapa ve Farsa szck says

Kutadgu Bilige gre dahafazladr.

Bilimin her eyden stn

olduunu savunmutur. Anlatlanlar ayet ve hadisleredayanr.

46 beyit ve 101 drtlktenolumaktadr.

Divan- hikmet

12.yy da Ahmet Yesevitarafndan yazlmtr. iirler sade halk diliyle

yazlmtr. Drtlklerle ve hece lsyle

yazlmtr. Yazl amac,halka slam

esaslarn hikmetli bir ekilderetmektir.

Eserde; Allaha ulamann yollar,

Peygamber sevgisi, Dervilik zerine tler,

Kyamet gnnnyaklat hatrlatlarakdnya hayatndanikayet

Gibi konular ilenmitir.

Yesevilik tarikatnngrlerini,ilkelerini yaymaktr. Koma tarzyla,7 ve 12li hece

lsyle yazlmtr.

Kagarl mahmut ile atatrkn trkdili ile ilgili ortak grleri

Trk milleti demek,Trk dilidemektir.

Trk milletinin her eyi dilindeyaamaktadr.

Trk dilini yabanc dillerinetkisinden kurtarmak gerekir.

Trk dili,her kavramkarlayabilecek zengin vekkl bir dildir.

Trkenin pek ok lkede ve

blgede milyonlarca kiitarafndan konuulmas onun

14

Eserindehem aruzhemhece;hemdrtlk hem

de beyitkullanmtr.

Manzum birahlak kitabolan eserinididaktiktarzda

yazmtr.

EseriniKarahanlTrkesiyleyazmtr.

AtabetlHakaykyazmtr.

EDP AHMETYKNEK

Dini-Tasavvufihalk iirigeleneionunlabalamtr.

Eserinididaktiktarzdayazmtr.

Hikmettarz iirgeleneinibalatmtr.

Fakr-nameadl tasavufibaka eseride vardr.

slamiyetncesi ileslamidnem iirinieriinikaynatrmtr.

lk tasavvufolarakyesevitarikatnkurmutur.

AHMET YESEV(12.yy)


15/50


16/50


17/50


17

Olay evresinde oluan metinler-2

Kalplam benzetmelere yerverildi.

slup

Didaktik metinlerdir.Eserlerde slamiyet ncesislami kltr bir arada yeralmtr.

Toplumsal sorunlar,ahlak vedindir.

slam felsefesi hakimdir.Toplumu ynlendirme veslamiyeti retmeyiamalayan eserlerverilmitir.Dil ArapaiFarsa szcklerleykldr.Konu btnl yoktur.Her

beyit anlamca kendiarasnda bir btndr.Dnceden ok syleyigzelliine nem verilmitir.

Toplumsal konulara yerverilmemitir.iirde tasavvuf,Sebk-iHindi,Trki-i Basit ve

Mahallileme akmlargrlr.Nesir yerine inaszkullanldNesir trndeki yazlaramneat,nesir yazarlarnamniad verildi.

Dnemim ierik zellikleri

mesnevi

Arapada ikier,ikierlikanlamnagelir.Kendi aralarnda uyakl beyitlerdenoluur.Aruz lsyle yazlr.Divan iirinin en uzun nazm biimidir.Divan edebiyatndaroman,hikayetrlerinin ilevinigrr.Her beyit kendi arasnda kafiyelidir.(aa-bb-cc-dd-ee-.)

Bir airin 5 mesnevisinden oluaneserler btnne Hamse ad verilir.Hamse sahibi airler;Ali ir Nevai,

Talcal Yahya,Nevi Zde AtayMesnevilerde asl konuya dorudangirilmez. ana blm vardr:

Divan edebiyatnazm biimleri

BeyitlerleKurulanlar

4lklerleKurulanlar

BentlerleKurulanlar

GAZEL

KASDE

MESNEV

KI

TA

MS

TEZA

T

RUB

TU

YU

ARKI

MURABB

A

TERKBB

ENT

TERCBEN

TGiri,Konunun ilendii blm,BitiGiri blm;Dibace:n szTevhid:Allahn birliinin anlatldblm,Mnacaat:Allaha yaplan yalvarve yakarlarn dile getirildiiblm,Naat:Hz.Muhammedin vldblm,Miraciye:Hz.Muhammedin Recepaynn 27.gecesi ge ykselerekAllah ile grmesinin anlatldblm,Mehd-i ehar-Yar- Gzin:Drthalifenin vld blm,Eserin sunulaca kiiye vg,Eserin yazl sebebi.Mesneviler iledikleri konulara

gre;


18/50


18

Mizahi

mesneviler

Sava ve kahramanlkmesnevileri,

Dini ve tasavvufimesneviler

Ak konulu mesneviler

Bir ehri anlatanmesneviler

Ahlaki ve reticimesneviler

Yzyllara gre balcamesneviler

11.yzyl

Kutadgu Bilig-Yusuf Has Hacip(lkMesnevi)

13.yzyl

Mevlana-Mesnevi

eyyad Hamza-Yusuf u Zeleyha,Destan- Sultan MehmedYunus Emre-Risaletn NushiyeGlehri-Mantkut-TayrAk Paa-GaripnameHoca Mesud-Seheyl NevbaharErzurumlu Mustafa Darir-Kssa-i Yusufeyholu Mustafa-HuridnameAhmedi-skendername,Cemid u Hurid,Tervihl-Ervah,Esrarname,Mirkatl-EdebEflaki-Menakbl-Arifin

Ahmed-i Dahi-engnameSleyman elebi-Vesiletn-Necat(Mevlid)

eyhi-Hsrev irin,HarnameCem Sultan-Cemid u HuridHamdullah Hamdi(Hamse)-Leyla ile Mecnun,Yusuf u Zleyha,Mevlid,Tuhfetl-Uak,Kyafetname

Mesihi-Edrine ehrengizi(lk ehrengiz)Cafer elebi-HevesnameRevani-retnameLami-Ferhad u irin,Namk u Azra,em PervaneKemalpaazade-Yusuf u ZleyhaZti-em u Pervane,Ahmed u Mahmud,Edirne ehrengizi

Fuzli-Leyla v Mecnun,Beng Bade,Sohbetl-EsrarKara Fazli-Gl Blbl,Hma ve HmaynTalcal Yahya(Hamse)-Gencine-i Raz,Kitabul-Usl,Glen-i Envar,Yusuf uZleyha,ah u Geda

Ganizade Nadiri(Hamse)-Miraciye,ehname,Mahzen-i BahrNevizade Atayi(Hamse)-Nefhatl-Ezhar,Sohbetl-Ebkar,Sakiname,HilyetlEfkarEdirneli Gfti-Terifat-uaraNab-Hayriyye,Hayrabad,SurnameSabit-Zafername,Edhem Hma,Berbername,DerenameNeati-Edirne ehrengizi

Tab-stanbul ehrengiziGft-Hasb- HlBeyan-ah u Dervi

15.yzyl

14.yzyl

17.yz

yl

Nahif-Mesnevi Tercmesieyh Galip-Hsn AkVehb-Lutfiye

Enderunlu Fazl-Hubabname,Zenname,Defter-i AkKeecizade zzet Molla-Mihnet-iKean,Glen-i AkZiya Paa-Harabat MukaddimesiNamk Kemal-Tahrib-i Harabatn bir ksmAbdlhamit Tarhan-Manzum tiyatrolar


19/50


19

16.yzyl

18.yzyl

19.yzyl

Ak,sevgili,gzellik,iki,doa konusundayazlan iirlerdir.Felsefi bir dnce,bir hayatgr,kaderden yaknma gibi konular dailenir.Nazm birimi beyittir.Aruzun her kalbyla yazlr.Kafiye dzeni, aa-ba-ca-da-..Beyit says 5-15 arasndadr.Gazelin konu bakmndan halkedebiyatndaki karl komadr.Gazelde adlandrma yeledir:Gazelin ilk beytine MATLA,Gazelin son beytine MAKTA,

En gzel beytine BEYT-L GAZEL,Anlam birlii ve konu btnl tayangazellereYEK AHENK,Her beyti beyt-l gazel niteliinde olangazellereYEK AVAZ,Son beyitte mahlasn kulland beyiteTA BEYT.Bir beyitin dizesinin ortasndaki bir kelimeile sondaki kelime arasndakafiyelenmesine Musammat Gazel denir.

Divan edebiyatnn en sevilen nazmeklidir.En gzel msrasna msra-i bercestedenir.Fuzuli,Baki,Naili,Nedim gazelleriylenldr.

gazel

Deildim ben sana mail Sen ettin

aklm zil.

Hattm hisabn bil dedin gavgalarasaldn beniZlfm hayalin kl dedin sevdalarasaldn beni

Geh ebr ve giryan edip geh bad vepyan edipMecnun- sergerdan edip sahralarasaldn beni

Vaslm dilersin n dedin lutf edeyinolsun dedinYarn dedin birgn dedin ferdalarasaldn beni

Yusuf gibi izzette sen Yakub ve

mihnette benDil sakin-i beytl hazen tenhalarasaldn beni

Baki sfat verdin elem ettin gzmyan yemKldn garik-i bahr- gam deryalarasaldn beni

Baki

Beni candan usandrd cefdan yrusanmaz mFelekler yand hmdan murdmem'i yanmaz m

Kamu bmrna cnn deva-y derdeder ihsanNin klmaz bana derman benibmar sanmaz m

eb-i hicran yanar cnm dker kan

em-i girynmUyarr halk efgnm kara bahtmuyanmaz m

Gl-i ruhsrna karu gzmdenkanlu akar suHabbim fasl- gldr bu akar sularbulanmaz m

Gmm pinhan tutardm ben dedler

yre kl renDesem ol b-vef bilmem inanr minanmaz m

Deildim ben sana mil sen ettinaklm zilBeni tan eyleyen gafl seni grgeutanmaz m

Fuzl rind-i eyddr heme halkarsvdr

Sorun kim bu ne sevddr busevddan usanmaz m

Fuzuli

Beni candan usandrd / cefdan yr

usanmaz mFelekler yand hmdan / murdm em'iyanmaz m

Kamu bmrna cnn / deva-y derdeder ihsanNin klmaz bana derman / beni bmarsanmaz m

eb-i hicran yanar cnm / dker kanem-i girynmUyadr halk efgnm / gara bahtmuyanmaz m

Gl-i ruhsrna karu / gzmden kanluakar suHabbim fasl- gldr bu / akar sularbulanmaz m

Gmm pinhan dutardm / ben dedleryre kl ren

Desem ol b-vef bilmen / inanr minanmaz m

Deildim ben sana mil / sen ettin aklmzilBana ta'n eyleyen gfil / seni grgeutanmaz m

Ak derdiyle hoem el ek ilacmdan tabibKlma derman kim helakim zehridermanndadr.

FuzuliY Rab bel-y ak ile kl ain meniBir dem bel-y aktan etme cd meni

Fuzuli


20/50


20

kaside

Din ve devlet byklerini vmek iin

yazlr. Beyit says 33-99 arasndadr. Bir kasidenin ilk beytine matla,son

beytine makta,en gzel beytinebeytl kasid,airin mahlasnn getiibeyte ta beyit denir.

Kafiye rgs,aa-ba-ca-da-ea-. Kasidenin stad Nefi dir. Arzuzun her kalbyla yazlr.Fakan en

ok da uzun kalplaryla yazlr. Kasideler belli bir ama iin sylenir.

Kasideler u blmlerden oluur:

Nesip(Tebib)Kasidenin giri

blmdr.Yaplantasvire gre adlandrlr.

Beyit says 2-12 arasndadr. Matla beyti yoktur. Felsefi ve toplumsal dnceler

anlatlr. Genellikle yergi konular ilenir. Kafiye dzeni ab-cb-db-eb-. Msra says 4ten fazla olana

kta-i kebiredenir. Beyitler arasnda anlam birlii

vardr.

air genellikle mahlasnkullanmaz. Ktas mehur olan airler;

Necati Bey, Fuzuli, Baki, Ruhi, Nedim, Galip Dede, zzet Molla.

Gazelin zel biimidir. Uzun dizeler ksa dizelerin

eklenmesiyle oluur Eklenen dizeye ziyade denir. Ziyadeler asl asl dzeyi anlam

bakmndan tamamlamaldr.

Uyak dzeni gazel gibidir.

Bahariyye

Nesiplerinbahar anlatankasideleridir.

itaiyyeNesiplerin k

anlatankasideleridir.ydiyye

Nesiplerinbayram vedngibi

konularanlatan

kasideleridir.

Duavlen kiiye

dua edilenblmdr.

Fahriyeairin

kendisini

vdblmdr.

TegazzlKasidenin iindebulunan gazeldir.Herkasidede bulunmaz.

MedhiyeAdna kaside yazlan kii

vlr.

GirizgahKonuya giri

blmdr.Tek beyittenoluur.

Konularna grekasideler

Tevhid

Allahn birliini anlatankasidelerdir.

Mnacat

Allaha yalvarmak iinyazlan kasidelerdir.

NatHz.Muhammedi vmekiin yazlan kasidelerdir.

Medhiye

Padiah ve vezirleri vmekiin yazlan kasidelerdir.

Culsiye

Padiahn tahta kn

kutlamak iin yazlankasidelerdir.

Mersiyelen kiiler iin yazlan

kasidelerdir.(Bakinin Kanuni Mersiyesi)

(Szl dnemde sagu,halkedebiyatnda at.)

HicviyeBir kimseyi yermek iin yazlan

kasidelerdir.(Nef nin Siham- Kaza s)

a

a

x

a()

xa

x

a

x

a()

xa

x

a

x

a

x

a

x

a

x

Kasidenin blmleriema

NESP


21/50


Dou Lehesi(Hakaniye

Trkesi) Karahanllar,slamiyetikabul eden ilk Trkdevletidir.

10.-12.yy lardaKarahanllar dnemindekonuulan Trkedir.

14.yy dan itibarenaatayca adn alan bulehe aslndaUygurcann devamdr.

Bugnk zbeke iseaataycanndevamdr.

21

Kta

Ey h-i kerem-pe dil-i zr senindirYok minnetin asl

Ey kan- Gher anda ne kim var

senindirPinhn hveydaSen kim gelesin meclise bir yer mibulunmaz

Ba zre yerin varGl goncesisin ge-i destar senindir

Gel ey gl-i ranNedim

Kalem olsun ol ktib-i bedtahririn

Ki fesd- rakam srumuzur eylerGh bir harf sktuyle edernadiri nrGh bir nokta kusuruylagz kr eyler

Fuzli

mstezat

x

a

x

a

GRZGA

h

METHYE

D

UA

TEGAZZL

FAHRYE


22/50


Karahanllar dnemindeyazlan en nl eserler;Kutadgu Bilig.DivanLgatit Trk,veAtabetl Hakayktr.

Bat Lehesi(Ouzca) Gktrkenin devamdr. Seluklu mparatorluu

dneminde batya doruyaylmtr.

14.yy dan itibaren AzeriTrkesi ve AnadoluTrkesi olarak ikiyeayrlmtr.

Anadolu Trkedininyerini bugnk Trkiye

Trkesi almtr.

Halk edebiyat

Halk arasnda gelien veslamiyetten nceki Trkedebiyat geleneklerininuzants nitelii tayan szledebiyattr.

Dil,halkn konutuu gnlkkonuma dilidir.

Deyimlere ve halksyleyilerine yer verilmitir.

iirle mzik i iedir. iir,saz airi(ozan) veya ak

denen kiilerce,balama adverilen bir sazla sylenmitir.

Genellikle drtlk nazm birimikullanlmtr.

ounlukla hece lskullanlmtr.Az da olsa aruzls de kullanlmtr.

Yarm kafiye kullanlmtr verediften yararlanlmtr. iirlerde az da olsa sz

sanatlarna tebih,meca- yerverilmitir.

Doaya ve gerek yaamadayal somut bir iir anlaybenimsenmitir.

Ak,tabiat,ayrlk,hasret,lm,yiitlik,toplum,din,zamandanikayet gibi konular ilenmitir.

Daha ok,iir alanndagelimitir.Dzyaz rneklerigeri planda kalmtr.

Halk edebiyatrnleri;ierik,biim veoluturulma ekillerine gre blme ayrlr: Anonim Halk Edebiyat

Ak Edebiyat Tekke ve TasavvufEdebiyat

Anonim halk edebiyat

Syleyeni bilinmeyen,halknortak mal saylan rnlerdir.

Szl edebiyat geleneizerine temellendirilmitir.

Halkn dili kullanlmtr.

Drtlkler hece vezniyleyazlmtr. lm,ak,hasret,yiitlik gibi

konular ilenmitir.

Anonim halk edebiyatiir biimleri

22

Anonim Halk edebiyatnn en kk iirbiimidir.

Tek drtlkten oluur. 7li hece lsyle sylenir. Uyak dzeni aaxa dr. Anlatlmak istenen son iki dizededir.lk

dizeler doldurma nitelii tarlar. Ak,sevgi,doa gzellikleri,ayrlk,zlem

gibi konular ilenmitir. Konu snrlamas yoktur. Maniler biim bakmndan deiik

biimlere ayrlr:

MAN

KESK MANKuledenSes geliyorkuledenO ka o gz deilmiBeni sana kuleden

DZ MANGlm kurutmamseniSuda rtmemseniSenelercegrmesem

Yine unutmamseni

AYAKLI MANAh gamda glgamda glGamda blblgamda gladanlar her gnglerYiit isen gamda gl

ARTIK MANDadan kestimkeresteKu besledimkafesteYarin hastadediler

Yetitim sonnefesteSon bir seslendibanaHayat buldum oseste


23/50


23

Kendine zg bir ezgiyle sylenir. Syleyeni bilinmez. Dzenleyici,derleyici ve yrelerin

adyla anlr. ki blmden oluur. Asl szlerin bulunduu blme bent"

ad verilir. kinci blm ise her bendin sonunda

tekrarlanan nakarattr.Bunakavutakveya balama denir.

7,8 veya 11li hece vezniyle sylenir. Ak,tabiat,ayrlk,gurbet,hasret,sevgi

ve gzellik gibi konular ilenir. Konusu ve ekli devirden devire ve

yreden yreye deiir. Bazlar yrelerine gre

adlandrlr:krk,kayaba,bozlak,hoyrat.

TRK

ORDUNUN DERELEROrdunun dereleriAksa yukar aksaVermem seni ellereOrdu stme kalksa srmelimamman

Oy Mehmedim MehmedimSana kstm demedimBeni sana gemilerVallahi ben demedim srmelimamman

Ordunun dereleriKara yosun balyorKalk gidelim sevdiimAnan evde alyor srmelimamman

Oy Mehmedim MehmedimSana kstm demedimBeni sana gemilerVallahi ben demedim srmelimamman

NNNAnnalerin,bebeklerinin uyutmasn salamak veyaalamasn durdurmak iin,sade bir dille ezgili

olarak syledikleri iirlerdir.7li,82li ve 9lu hece lsyle sylenir.

Dandini dandini danalbebekElleri kollar knalbebekBenim de yavrum cicilibebekUyusun da bysnninni

lm veya yas trenlerinde sylenen lirik iirlerdir.l ve uyak dzeni trkye benzer.slamiyet ncesindeki karl:saguDivan edebiyatndaki karl:mersiyedir.

AIT

Telgrafn direkleri saylmazByle civan teneire koyulmazBenim yavrum baygn dmaylmazNe deyip de alayaym bugnben

Mezarm yol stne kazsnlarzerine al yeil koysunlarGelen geen n-muratmdesinlerNe deyip de alayaym bugnben

Telgrafn direkleri dert olurSen alama yreime dert olurByle yerler baykulara yar olurNe deyip de alayaym bugnben

Dzyaz rnekleri

ATASZUzun deneyim ve gzlem rnolan,topluma bir t vererekdoru yolu gstermeye alanksa,zl szlerdir.

Geni zaman ve emir kipikullanlr.Hem gerek hem mecazanlamldr.

DEYMBir durumu anlatmak iin,en aziki kelimeden oluur.Mecaz anlaml sz gruplardr.

Kendi den alamaz. Emanet ata binen tez iner. Sz byn su kn. Ayan yorganna gre uzat Komu komunun klne

muhtatr.


24/50


24

Can evinden vurmak. Gemi azya almak.

San sprge etmek. Aba altndan sopa

TEKERLEMESzcklerin ses benzerliindenyararlanlarak oluturulan yar

anlaml,yar anlamsz szlerdir.iir biiminde de oluturulantekerlemeler de vardr.l,uyak,seci ve aliterasyondanyararlanlmtr.

BLMECEBir varln veya kavramn,bazniteliklerini syleyerek (ip ucuvererek)ne olduunun bilinmesiniistemektir.iir biiminde de sylenir.Uyak,seci,l ve aliterasyondanyararlanlmtr.

FIKRABir dnceyi insanlara,mizah

elerini kullanp onlarnglmsemelerini salayarakaktarmak amacyla oluturulmuksa anlatmlardr.

Yol gstericilik sz konusudur.Nasrettin Hoca,Karadeniz,Bektaifkralar

HALK HKAYELERAklarn ky odalarnda,dnmeclislerinde,kasaba vekahvehanelerde saz eliinde

anlattklar hikayelerdir.Sevgi ve kahramanlk konularilenir.Olaanst olaylar azdr.Oluturulduklar adaki sosyalyapy yanstr.Olaylar dzyaz biiminde anlatlr.

Karga karga gak,dedik u dala bak,dediKarga seni tutarmKanadn yolarm

Bir berber bir berbere breberber gel beraber bir berberdkkan aalm demi.

Gkten yaar kar deil,Ses karr ta deil,

Yuvarlaktr top deil,Bilin bakalm bu nedir? (D . . .)

Ben giderim,o gider,Kh benden nce gider,

Kh arkamdan emekler.(G . . . .) Hanm ierde,sa darda.

MEDDAH

Tek adaml tiyatrodur.Tiyatronun btn karakterlerinikendi kiiliinde birletiren biraktrdr.Bir hikayeyi bandan sonunakadar,ykseke bir

yerde,karakterleri ivelerinegre konuturarak anlatr.Perdesi,sahnesi,dekoru vekostm yoktur.Her ey,meddah denen kiininzekasna,bilgisine,szsylemedeki hnerinebalrdr.

ORTAOYUNU

Bir

meydanda;metinsiz,suflrsz,ezbersizoynanan bir oyundur.Anlatlan olaylar ustadanraa,kuaktan kuaageerekdeiiklie urar.Giri (Piekarn sahneyegelii.),muhavere(PiekarlaKavuklunun karlklkonumas),fasl(asl konu) vebiti(perdeden ekilme9 gibidrt blmden oluur.Baoyuncu,oyunu

aan,yrten,kapatan;okumu,orta snf ehirliyi temsil edenPiekardr.Piekarla birlikte oyunuyrten;ikinci oyuncu,kavuk vekaftan giyen Kavukludur.Piekar,Hacivatn;Kavuklu,Karagzn yerini tutar.Zenne(kadn tipini canlandranerkek oyuncu),Rumeli(pehlivan/arabac),

Balama(Rum-Frenk taklitisi),

elebi(zengin mirasyedi),Klhanbeyi(tulumbac)Denyo(kstah mahalle ocuu)Acem(tccar),Arap(kna tccar),Yahudi(eskici/kuyumcu)


25/50


k edebiyat

Ak ad verilen halk airleritarafndan oluturulmutur.

Aklar genellikle okuryazardeildir,iirlerini sazla alpsylerler.

airlerin ad genellikle sondrtlkte bulunur.

rnlerini, Cnk ad verilenelyazmas defterlerde toplarlar.

Aklar;kylerden,kasabalardan, ehirlerden ve askerocaklarndan yetimitir.

Hecenin yan sra aruzlsn de kullanmlardr.

Nazm birimi olarak drtlk vebeyit kullanmlardr. Ak,tabiat,gurbet,ayrlk,lm,

zlem,kskanlk,yiitlik,toplumun sorunlar gibi konularilenmitir.

Ak tarz halk iiri geleneindesaz alp syleyenlere ak,sazairi,meydan airi,r airigibi isimler verilir.

Bu edebiyatn balcatemsilcileri;

KulMehmet,Krolu,KaykKulMustafa,Gevheri,Karacaolan,Akmer,Katibi,Dertli,Dadalolu,ErzurumluEmrah,Seyrani,BayburtluZihni,Ak Veysel,Muratobanolu,Ak Reyhani

Aklar,eitimleri,konumlar ve

yaadklar yerler itibariyle; Ky airleri,konar geer

airler,kalemairleri,halk airleri,askerairler eklindeadlandrlmtr.

iirlerde yarm kafiyekullanlmtr.

Ak mer,Gevheri divan iirigeleneinden etkilenerekaruzla iirler yazmlardr.

Ak,sade ve anlalr halk dilikullanlmtr. Nazm ekilleri;

Koma, Semai, Varsa, Destan

25

KARAGZ

Glge oyunu olarak bilinir.Bakarakterlerinden Karagz,cahilhalk tipini,Hacivat ise yar aydn tipi temsil

eder.Karagz,Hacivatn kullandyabanc szckleri anlamaz grnponlara yanl anlamlar yklerken birtaraftan da Hacivat ile alay eder.Hacivat,kiisel karlarn her zamann planda tutar.Oyun doalama esasna dayanr.Giri(Hacivatn sahneyegelii),muhavere(Karagz ileHacivatn karlklkonumas),fasl(asl konu), ve

biti(perdeden ekilme) gibi drtblmden oluur.Zenne(kadn tipini canlandranerkek oyuncu),elebi(gen mirasyedi),Tuzsuz Deli Bekir(sarho),Beberuhi(cce ve aptal),Arnavut(bahvan),Efe(zorba),Kayserili(pastrmac)Acem(tccar)

Ak tarz halk iirinin en ok kullanlannazm biimidir.

Nazm birimi drtlktr. Genellikle 3-5 drtlkten oluur. Hece lsnn 11li kalbyla (6+5,4+4+3

durakl) sylenir. Uyak dzeni;

abab-cccb-dddb-eeeb abcb-dddb-eeeb-fffb aaab-cccb-dddb-eeeb

biimsel farkllklara gre adlandrlr; Koma-ark Musammat Koma Ayakl Koma

Koma,temalarna gre; Gzelleme:

Ak,doa,gzellik gibi konularilenir.

Divan edebiyatnda en ok gazel,

slamiyet nceki Trk iirinde dekouka benzer.

Koaklama Epik bir anlatmla

yiitlik,kahramanlk,sava gibikonular ilenir.

Talama Satrik bir iirdir. Kii veya toplumun bozuk ynleri

dile getirilir.

Divan edebiyatnda hicviye adnalr.

At Sevilen bir ki inin lmnden dola

KOMA


26/50


26

Mecnuna dnmm bilmemgezdiimDalar mdr sahra mdr l mdrDostumun bana girip dizdiimLle midir smbl mdr gl mdr

Ak deil mi beni derde drenFerhat gibi yce dalar aran

Yri byle benden ayr drenAdv mdr engel midir il midir

Kmil olan belli olur sz ilenAl yanaa ifte benler dizilen

Mh yzne blk blk yazlanKkl mdr zlf mdr tel midir

Gevheri der bulmam kimseden vefaDost diye sevdiim etti kim safaHblarn aka ettii cefaKanun mudur erkn mdr yolmudur

Gevheri

GEV

KOMA

GEVHER(17.yy)

Hece lsnkullanmtr.Sade bir dili vardr.

Medrese eitimigrd iin kalemairi olarak anlmtr.

Divan edebiyatndanetkilenmitir.Aruzla da iirleryazmtr.Divan edebiyat nazmekillerini kullanmtr.

Ak,zlem,ayrlk,gurbet gibi konularilemitir.

Kendine zg ezgisi vardr. 8li hece vezniyle sylenir. ekil zellikleri bakmndan

komaya benzer. Son drtlkte airin mahlas

geer. Ak,doa,ayrlktan

yaknma,znt,acma,sevgiliyekavuma istei gibi konularilenir.

3-6 drtlk arasnda deiir. Aruz lsyle yazlan semailer

de vardr.

SEMA

Gnl gurbet ele kma,Ya gelinir ya gelinmez.Her dilbere meyil verme,Ya sevilir ya sevilmez.

Yrktr bizim atmz,Yardan atlatt zatmz,Gurbet elde kymatmz,Ya bilinir ya bilinmez.

Bahemizde nar aac,Kimi tatl,kimi ac,Gnldeki dert ilac,Ya bulunur ya bulunmaz.

Deryalarda olur bahri,Doldur da ver iem zehri,Sunam gurbet elin kahr,Ya ekilir ya ekilmez.

Emrah der ki dtm dile,

Blbl figan eder gle.Gzel sevmek bir sarp kale,Ya alnr ya alnmaz.

ErzurumluEmrah

SEMA


27/50


27

ERZURUMLUEMRAH

Kalem airiolarak bilinir.

Dili sadedirHece lsnkulland.Anlatmsamimidir.

Aruz veznini dekulland.Divan sahibidir.

Emrah kolu diyeanlan akkolununkurucusudur.

8li hece lsyle yazlr.Uyak dzeni komaya benzer.

Toroslardaki varsak aireti

arasnda sylenip yayld iinbu ad almtr.Yiite,toka bir sylenii vardr.Hey,bre,behey gibi nlemlerayrc zelliidir.Kendine zg bir ezgiylesylenir.Daha ok iinde yaadzamandan ve dnemden ikayetdile getirilir.

VARSAI

Bre aalar bre beylerlmeden bir dem srelim

Gzmze kara toprakDolmadan bir dem srelim

Aman hey Allahm amanNe aman bilir ne zamanstmze ayr,imenBitmeden bir dem srelim

Karacolan der ki cananGzelim szme inanBu ayrlk bize hemanErmeden bir dem srelimKaracaolan

KARACAOLAN(17.yy)

Komalarylatannr(Gzellemeleriyle)Ak edebiyatnnen byk airidir. Ak ve doa airidir.

Kendisinden sonrakiairleri etkilemitir.

Dili sadedir.iirlerinde tasavvufave dini konulara yervermemitir. Divan iirinden

etkilenmemitir.Yaad dnemin

sosyal olaylarnilemitir.

KOMA LE SEMA ARASINDAK FARK:

a.Bestesi b. ls (koma 11li, semai

8li) c. drtlk says (Koma daha

uzun olabilir.)

KOMA LE SEMA ARASINDAKBENZERLK:

a.Drtlk says (koma dahauzun olabilir)


28/50


28

11li hece lsyle sylenir. Uyak dzeni koma gibidir. Drtlk saysnn fazla olmas

ve konular bakmndankomadan ayrlr.

Duygusal gelere yer yoktur. Halk iirinin en uzun nazm

eklidir. Sava,yangn,deprem gibi

konular ilenir.

DESTAN

btida Badata sefer olandaAtlad hendei geti GenOsmanVuruldu sancaktar,kaptsancaletti hendee dikti GenOsman

Kul Mustafa karakoldagezerkenGlle kurun yamur gibiyaarken

Yklas Badat seni derken

ehitlere serdar oldu GenOsman

KaykKul Mustafa

KAYIKI KUL MUSTAFA(17.yy)

Gen OsmanDestan adl eserinldr.

Yenieriairlerdendir.iirleri yenierilerarasnda rabetgrmtr.

adalarnetkilemitir.Dili sadedir.

Doal bir anlatmvardr.Kayk mahlasnCezayirdeykenkullanmtr.

16.yy: (balama) Krolu, kszDede, Kul Mehmet...

17. yy: (altn a) Ak mer,Karacaolan, Gevheri, Kayk KulMustafa, Erili Emrah...18. yy: (snk) Ressam Levni, AkVartan19.yy: (ikinci Bahar) ErzurumluEmrah, Dertli, Bayburtlu ZihniSeyrani, Dadalolu, Ruhsati, Smmani20.yy: (gelenek) Ak Ali zzet, AkVeysel, Murat obanolu, erefTalova, Mahzuni erif

A IK EDEBYATI

AIK EDEBYATININDER SANATILARI

KROLU(16.yy)

Eitlii, adaleti,ezilenlerden yana

destans birkiiliktedir.

*Ak, tabiatgibi konularniledii iirleri

de vardr.*Krolu

Hikayesi ilebilinmektedir.

Yiite,

cokun birseslenilesylenmi

koaklamalar ve destan

nazmbiiminde

yazdiirleri

nemlidir.

Halk hikayesiiindeki

koaklama vetrklernemlidir.


29/50


29

*Daha ok divanairi olmak kaygs

gtt.*Divannda gazel,

kaside, tahmis gibiDivan iiri nazmbiimleri vardr.

*Koma, semai,destan vevarsatrnden eserveren k;daha ok trktrndebaarldr.*Eitimini szlkltrden vedestansbilgilerden ald.

Asl hretinidivanna dahi

almadtalamatrndeki (halkiiri) iirleriylekazand.

*ehiryaamndanuzak kaldiin Divaniirinden hietkilenmedi.*Sk sk resmiotoriteye karkm buynde iirlersylemitir.

*slup ynyleKaracaolan ve

Krolunuartrr.

*Bilinen 100kadar iiri vardr.

Hayatnanlatt Emrahile Selvihan adlhalk yksyle

n kazand.

*ten ve halkzevkine yakn birsyleyii vardr.

*DiliTrkmenlerinkulland halkTrkesidir.*iirlerindeyiite birsesleni ve ilisyleyi devardr.

*Yurt sevgisi, ak,doa gzellii,

zlem gibikonular

ilemitir.

Hece vezniylesyledii

iirlerde dahabaarldr.

Kendisindensonra gelen

klaretkilemi,

iirleribestelenmi,

eitlimeclislerde

alnpokunmutur.

kne vesfyne

mahiyetteki baz

manzumeleri isebir tr ilahi gibiuzun zaman

tekke vezaviyelerdeterennmedilmitir.

*Ar bir Trkekulland.*Vann Erciilesindedoduu ve17nci yzyldayaad biliniyor.

*Klasik Trkedebiyatndanbyk lde

etkilenmitir.*Adl mahlasn

kullanm,mer

mahlasn dahasonra

benimsemitir

AIK MER(17.yy)

ERCL EMRAH

(17. yy)

DADALOLU(19.yy)

BAYBURTLU ZHN(19 yy)


30/50


30

ERZURUMLUEMRAH (19. yy)

AIKVEYSEL

(1894-1973)

SEYRAN(19.yy)

Yaam aclarla,yoksulluklarla

gemiti;mrnn sonylllarnda

deli gmleinide giymitir.

Talamalarnda(hiciv), ak

sak ve kabakfrlere de

bavurdu.

*XIX. yzyl halkiirinin bykustasdr.*iirlerininounu bugn degncelliiniyitirmemitir.

Divan tarzndagazel, rubai,

muhammeslerde yazan air,asl baarsnhece ls ileyazd komave semailerdegstermitir.

Saz airleriarasnda

Divan iirinien iyi

bilenlerdendir.

Arapa veFarsa

szcklerikullanmaktan ekinmedi.

*Divan: (Divaniiri biimindeyazdiirlerdenoluur.)*Sergzet-Name: (bandangeen olaylar

anlattmesnevi)

Medreseeitimi ald,Nakibenditarikatnn

Halidiye kolunabaland

Ham sofular vekt yneticileri

yerdiihicivleriyle ve

gzellemeleriyletannr.

Asl hretinihece lsyleyazd iirlerde

gsterdi.

*iir: DostlarBeni Hatrlasn,SazmdanSesler, Deyiler*insan, yurt,toprak sevgisinisade bir dille

mkemmel birekilde iledi.

7 yandaykengeirdii iekhastalyzndengzlerinikaybetti;babasnnoyalanmasiin verdii

krk bir sazlaalpsylemeyebalad.

*Cumhuriyet veAtatrk zerineyazd iirlerle

mehur oldu.*Halk iirininson bykustas olarakbilinir.

A. Veyseli

sanat dnyasnaA. Kutsi Tecertantt.

ehirde yetienve Divan iirine

zenenaklardandr.

Okumularndailgisini ekeniirler yazd.(ErzurumluEmrah ve

Seyrani gibi)

DERTL(19.yy)


31/50


32/50


32

TASAVVUF

Karlkl

dostlukve

sevgikprs

kurmaktr.

Allahn

iradesine

mutlakekildeteslim

olmaktr.

Allahndnda

hereyden elekmek,h

ayrlolmayaneylerden

saknmaktr.

Yaratlanher eyi

yaratanda

n trhogrmektir.

Ouz Trkesi,13.yy dan itibarenAnadoluda Arapa ve Farsannetkisiyle deiiklie urar.

Bu dnemin metinlerinde dinseleler ne kar.

Trk edebiyatnda tasavvufkonusunu esas alan ve budnceyi ileyen edebiyatatasavvuf edebiyat denir.

13.yy da AnadoludaBabailik,Mevlevilik,Bektailikgibi tarikatlerle Dini,Tasavvufi

Trk edebiyat olumutur. Hece ls ve aruz ls

kullanlmtr. Bu edebiyatn dili genelde sade ve

anlalrdr.(Ar bir dil kullananlarda mevcuttur.)

airler,duygu ve dncelerinilahi,nefes,deme,devriye,nutuk,athiye gibi trlerleaklamlardr.

OUZ TRKESNN ANADOLUDAK LKRNLER

TEKKE(TASAVVUF)EDEBYATI

Bu edebiyatn temsilcileritekkelerde yetien airlerdir.

Bu airler iin edebiyat,tarikatn

grlerini anlatmak iin bir aratr. Didaktik zellik gsteren iirler

yazmlardr. Nazm birimi drtlktr. Allah ak,dnyann geicilii,lm

tesi ve vahdet-i vcud dncesigibi konular ilemilerdir.TEKKE EDEBYATI NAZIM BMLER

L

A

H

Dini kavramlarla alay edeniirlerdir.Genellikle Bekta airleritarafndan sylenir.

Temsilcisi Kaygusuz Abdaldr.

Allahtan gelip,Allahadneceimizi anlatan iirlerdir.lhye benzer.

Tarikat kurallar retilir.Pirlerin ve mritlerin, tarikatayeni giren dervilere sylenir.

Temsilcisi Ahmet Yesevidir.

Bektai airleri tarafndanPeygamberimize ve Hz. Aliyevgler ieren iirlerdir.

Temsilcisi Pir Sultan Abdaldr.Nefeslerde kalenderne ve alayc birslp grlr.

Allah ve Peygamber sevgisi ilenir.7,8,11li hece vezniyle yazlr.Aruz vezni de kullanlmtr.Kafiye dzeni komaya benzer.Mevlevlerde yin, Bektalerde nefes,Alevilerde deme (deyi, deme), diertarikatlerde de cumhur ya da ilhdenir.

Temsilcisi Yunus Emredir.

N

E

F

E

S

N

U

T

U

K

DEVR

YE

A

TH

YE


33/50


33

13.yy airidir.Hem hece hem de aruz lsyleiirler yazmtr.Mutasavvf ve hmanist bir airdir.Sade bir dil kullanmtr.iirlerinde tasavvuf konularnilemitir.lahi ak ve insan sevgisi iirlerinin en

belirgin zelliidir.lahileriyle mehurdur.lmnn 650.yl dnmndeUNESCO tarafndan tm dnyayatantlmtr.Eserleri;Divan,Risalet-n Nushiyye,

Akn ald benden beniBana seni gerek seni

Ben yanarm dn gnBana seni gerek seni

Ne varla sevinirimNe yoklua yerinirimAkn ile avunurum

Bana seni gerek seni

Akn aklar oldururAk denizine daldrrTecelli ile doldurur


Akn arabndan iemMecnun olup daa demSensin dn gn endiem


Sufilere sohbet gerekAhilere ahret gerek

Mecnunlara Leyla gerekBana seni gerek seni

Eer beni ldrelerKlm ge savuralarTopram anda araBana seni gerek seni

Cennet cennet dedikleriBirka kkle birka huri

steyene Ver anlarBana seni gerek seni

Yunus'drr benim admGn getike artar odum

ki cihanda maksudumBana seni gerek seni

Akn Ald Benden Beni

YUNUS

EMRe

13.yydayaamtr,TrkistannNiabur ehrindedomutur.yi bir eitim grd.Anadolunun

Trklemesinde veslamlamasnda nemlirol oynad; rencileryetitirdi.Makalat: Bilinen tekeseridir. Sohbetler,szler anlamna gelir.

Tasavvuf konularblmler halinde ilenir.A. YesevininFakirnamesininaklamas niteliinde bueserde; drt kap, krkmakam, Hz. Adem (as.)yaratl, eytan veileri, eytandankorunma yollar, Allahinanc ve sevgisi gibikonular iler.

EKTAIVEL

Hararet nardadr sacdadeildir

Keramet batadr tacdadeildir

Her ne arar isen kendinde araKudste Mekkede Hacda deil

Sakn bir kimsenin gnlnykma

Gerek erenlerin szndenkma

Eer insan isen lmezsinkorkmaA kurt yemez uta deildir

HER NE ARARSAN KENDNDEARA

Asl ad Numanolanmutasavvufumuz;eyhi SomuncuBabaya birbayram gnbaland iin bu

adla anlmtr.BayramiyyeTarikatnnkurucusudur.Ankara'nn ubukcivarnda birkyde domu;1429te Ankara'dalmtr.Medrese eitimigrmtr.iir: Aruzla 2,

heceyle 3 iiriMektup: Trkeyazlm birmektubu vardr.

HACI

BA

YRA

M

VEL

BLMEK STERSEN SEN


34/50


34

Bilmeki

stersen

seni

Canire

aracan

Gecan

ndanbu

lan

Sense

nibilse

nseni

Kimbild

ief'alini

Olbildi

sfatn

Andag

rdzat

n

Sensen

ibilsen

seni

Grne

nsfatn

dr

Angre

nzatnd

r

Gayrine

hacetin

dir

Sensen

ibilsen

seni

Kimkih

ayretev

ard

Nuram

starak

oldu

Tevhid-

izatbu

ldu

Sense

nibilse

nseni

Bayram

sznbildi

Bilenia

ndabul

du

Bulanol

kendio

ldu

Sensen

ibilsen

seni

16.yyda yaambir Alevi-Bektaibir airdir.Sivasn Banazkyndedomutur.Hakknda fazlabilgi yoktur; aslad Haydardr.ran yanls mezhepolaylarna kart.Sivas BeylerbeyiHzr Paa, onuastrd.ii-Batni inalarkuvvetli bir lirizmledile getirdi.Tekke vetasavvufunkalplarn apgeni bir halkkesimine seslendi.Ak, tasavvuf

(yzeysel) vekavga, tabiatkonularn iledi.Medrese renimigrmedii iin,DivanEdebiyat'ndan hietkilemedi.iirlerinde duru veyaln bir kulland.

PR SULTANABDAL

Derdim oktur hangisine yanaymYine tazalendi yrek yaras

Ben bu derde kande derman bulaymMeer ah elinden ola aresi

Efendim efendim benim efendimBenim bu derdime derman efendim

Trl donlar giyer glden naziktirBlbl cevreyleme gle yazktr

ok hasretlik ektim barm eziktirGle gle gelir canlar paresi

Benim uzun boylu servi narmYreime bir od dt yanarm

Kblem sensin yzm sana dnerimMihrabmdr kalarnn aras

Didar ile muhabbete doyulmazMuhabbetten kaan insan saylmazMnkir flemekle ra synmez

Tutuunca yanar akn ras

Pir Sultan'm kat yksek uarsnSelamsz sabahsz gelir geeersinDilber muhabbetten niin kaarsn

Byle midir ilimizin tresi

D E R D M O K T U R

Asl adnn Aleddin Gaybolduu sylenir.yi bir eitim grm ve Bektaieyhi Abdal Musann dergahnagirmitir.Mekke ve Msra gittii, Hacdn ld ve birmaaraya gmldsylenir. Bir baka sylentiyegre de Antalya Elmaldagmldr.eyhi Abdal Musa gibi o daBektai-Alevi edebiyatnnkurucularndan saylr.Yunus Emrenintakipilerindendir.Hem aruz hem de hece

lsyle iirler yazd.iirlerinde, tasavvuf vetarikat adabn nkteli birdille anlatt.iirlerinde hiciv ve mizahelerini de kullanarak hamsofularla alay etti.Hece lsyle yazdiirlerinin ou "athiye"dir.Yaln bir dili ve kvrak syleyiivardr.Manzum:Divan Gevhernme,Glistan

Mensur: : Sarynme,Minbernme, Dilgs,Budalanme, Mesnevi,Mugltanme, Esrr-i Hurf,Vcdnme..

KAYGUSUZ

ABDAL

Koyun bile yeticeizSrmee de yara olur

Beyzn satcazHarlanmaa gere olur

Berktir erenler barusuBine saylr birisiEll'iki teke derisi

Papucuma yora olur

Bin batman olsa kazanUstager deil mi dzenHayranlk esince canaBengilik de gere olur

Doymaz isen yalvar Hakk'aNazar kl bucaa ykeOnsekiz kalnca yuka

Tam gnlmce gevre olur

Kaygusuz Abdal buluncaGel otur pilav gelince

On tekne hamur halinceBir onar re olur

KOYUN BLE YETCEZ


35/50


36/50


36

EREFOLU RUM

Asl ad Abdullah olan air"Kadiri Tarikat"nn "Erefiye"

kolunun kurucusudur.Msr'dan g edip znik'eyerleen bir aileninocuudur; znikte ld, kenditekkesine gmld.Medrese eitimi ald.Erefolu Rumi iirlerini hemaruz, hem hece lleriyle

yazmtr.Erefolu Rumi de YunusEmre'nin yolundan, izindengiden ozanlardandr.iir: "Erefolu Divan" adlyaptta toplanmtr.Dzyaz: Mzekki'n-Nfus(nefsi terbiye etme yollar)

Sanatyla din d divan edebiyatnn vetasavvufi divan iirinin gelimesinihzlandrmtr.iirleri didaktik olmakla beraber dahaok lirik zellikler tar.Hurfilik dncesinin yaylmasnda

nemli rol oynamtr.Hem Farsa hem de Arapa iirleryazmtr.iirlerinde genellikle ilahi ak veHurfilii tantm,birok airin yan sraFuzuli ve Badatl Ruhi gibi airleri deetkilemitir.Divan iirinin Yunus Emresi olarak anlr.iirlerini Azer Trkesiyle yazmtr.Alevi-Bektai airler arasnda ah-

ehit olarak anlr.

Evernin ve insann oluumunumaddeye dayandran, her varl32 harfle a kla an, harflere

SEYYT NESM(14-15.yy)

Aziz mahmud hdayi(1541-1628)

16.yy da Anadoludayetien byk evliya vemutasavvflardandr.

Yazd ilahilerde Allahakn dile getirmitir.lim,fazilet ve gzelahlak gibi konularilemitir.Aruz ve hece lsyleiirler yazmtr.Bir Divan vardr.

Tekke edebiyatndatarikatlar

Balangtan gnmzekadar tekkelerde varlnsrdren eitli tarikatlarbu edebiyatn kaynaolmutur.airler bazen tarikateyhi bazen mrit olarakkarmza kar.Balaca tarikatlar;

Yesev tarikat,Mevlev tarikat,Bekta tarikat,Bayramiye tarikat,Halvetiye tarikat,Erefiye tarikat,

Nakibendi tarikat,Kadir tarikat,Rufa tarikat


37/50


37

dncedir.

hurfilik

Tekke(tasavvuf) edebiyat nazm trleri

Nazm

Tr

Konusu

ls

Nazm

Birimi

LAH

NEFES

DEVR

YE

DEME

Allah ak dile getirilir.zel bir ezgiyle sylenir.Dini konular ilenir.

Konular Bektailik asndanilenir.Bektai tarikatnn grlerinidile getirir.nsan sevgisine geni yerverilir.

Hz.Ali ve oullar Hasan ileHseyin olmak zere On ikiimama vgler yaplr.Alevilik dncesi dilegetirilir.

Yaratln balang vesonunun tasavvufa greaklanmasdr.nsann Tanrdan gelip tekrarkendisine dneceini anlatr.

Tarikata yeni giren mritleretarikat kurallarn retmekamacyla sylenen manzumeserlerdir.

Allah ile teklifsiz,akal bireda ile konuur gibi syleneniirlerdir.Ciddi bir dnce veyaduyguyu,ineli ve akac birdille anlatan iirlerdir.

Tasavvuf byklerini vmekiin yazlan manzumeserlerdir.Daha ok Bektaitekkelerinde okunan iirlerdir.

Sadece Ahmet Yesevininmanzumelerine verilen addr.

8li hecels(7li ve11liolanlardavardr.)

8li hecels

8li hecels

8li ve11lihecels

7li ve8li hecels

8li ve11lihecels

7li ve8li hece

ls

7li veya12lihecels

Drtlk

Drtlk

Drtlk

Drtlk

Drtlk

Drtlk

Drtlk

Drtlk


38/50


38

BirimSays

UyakDze

ni

iirinTr

&Temsilcisi

HKMET

METH

YE

NUTUK

ATH

YE

3-7

3-7

3-7

3-7

3-7

3-7

3-7

3-7

aaab/cc

cb

aaab/cccb

aaab/cccb

aaab/cccb

aaab/cccb

aaab/cccb

aaab/cccb

aaab/cc

Lirik iirYunus Emre

Lirik-didaktikKaygusuz AbdalPir Sultan AbdalSeyrani

Lirik iirHatay(ah smail)

Didakitk iir

Didaktik iir

Uzun bir sreyasaklanmtr.Kaygusuz Abdal

Didaktik iirKaygusuz AbdalSeyyit Nesimi

Didaktik iir

Halk iirini /..vehalk iiri olmak zere blmde inceleyebiliriz.Azeri asll olan iirlerinde .dncesiniilemi,bundan tr Badattaldrlmtr.Dzenleyicisi bilinmeyen,halkn szlgeleneinde oluup gelieni genellikle

8li veya 11li hece lsyle sylenen;ezgileri,konular veyaplar bakmndan snflandrmakmmkndr.len birisinin ardndan duyulanznty dile getirmek iin yazlaniirlere destan dnemi szledebiyatta /divan iirigeleneinde /anonim halkiiri geleneinde ..ad

verilmitir.slamiyet ncesi Trk edebiyatndakam,bask ve ozanlarn..eliinde iirsyleme gelenei slamiyetinkabulnden sonra da devam etti.16.yydan itibaren bu algya butarzda iir syleyenlere..vegenelde usta-rak ilikisine dayananbu gelenee de gelenedi

denmitir.Sade bir Trkeyle yazlandaha okPeygamberimiz ve Hz.Aliye vglerilenir.Erzurumlu brahim Hakk,iirlerini.adl eserinde;annfarkl sahalardaki bilgilerini ise..adl eserinde bir arayagetirilmitir.

16.yy Tekke airlerinden olan.. Edirne,am ve Msrdolamtr.Bursada mderrislikgrevinde bulunmutur.Allah ve Hz.Muhammed sevgisiniileyeniAllahnb kl n rahmetini ve zelli ini

3.niteuygulamalar

dolduralm


39/50


40/50


40

MENSUR(DZYAZI)ESERLER

FTVVETNAME

Ftvvetlerin ilkelerini, tarihini,niteliklerini, trelerini konu

edinir.

GAZAVETNAME

Divan-kabir

Eletirelim/2

Hece lsnn 8likalbyla;ak,doa ve

insan sevgisi gibikonular iler

Yiitlik,kahramanlktemalarn ileyen ak

edebiyat nazmtrdr.

11li hece lsyleyazlan,ak,sevgi,tab,at,kahramanl,gzellik gibi

konular ileyen halkedebiyatnn en yaygn

nazm ekli

7li hece kalbylasylenen,anonim halk

edebiyatnn enyaygn nazm ekli.

Halk edebiyatnda birkiinin veya toplumun

aksayan ynlerinieletiren iirler.

koaklama

talama

mani

koma

semai

Tasavvuf


41/50


Dede Korkuthikayelerininyaratcs,Korkut Ataadyla da anlan,kutsalbir Ouz ozandr.

Yaad dnem veyaants hakknda kesinbilgi yoktur.

Hikayelerinden

kerametlergsteren,gaybtan haber

veren,yar tarih,yardestan kahraman bir

Trk ihtiyar olaraktannr.

Trk edebiyatnn ortadnemdeki en gzelnesir rneklerindendir.

Bu hikayelere destanihikaye demek dahadorudur.

Bunlarda Ouz halknninanlar,yaantlar,treleri,tutkular,savalar,z

ellikle dil yetenekleri yeralr. Dili VIV.yzyl Anadolu

Trkesidir. Hikayelerin anlatcs

Dede Korkut olduu iinhikayeler bu adla anlr

Buhikayeler;dil,edebiyat,fol

klor,tarih ve etnografyabakmndan dneminzihniyetini yanstt iinnem tamaktadr.

Nazm-nesir karktr. Kitab- Dede Korkut

veya Kitab- DedeKorkut al Lisn- Tife-iOuzn(Ouz boyunun

dil ile Dede KorkutKitab) olarak da bilinenhikayeler 12 tanedir,birde nsz vardr.

Dede Korkuthikayelerinin her biribal bana birbtndr.

Dede Korkut,her

hikayenin sonundaortaya kar.

41

Din dmanlar zerine gazilerindzenledikleri akn ve savalar vegsterilen kahramanlklar anlatlr.

MENAKIBNAME

Kahramanlarn, din ve tarikatbyklerinin yaamlar, gsterdikleri

kerametler anlatlr. Kahramanlarolaanst nitelikler tar,

olaanst iler yapar.

BATTALNAME

Battal Gazi'nin menkbevhayat zerine kurulmu

destansal halk hikayesidir.Dede korkuthikayeleri


42/50


Arap edebiyat nazmbiimlerindendir.

Arapada, kadnlarlasevgi zerinekonumak,sohbetetmekdemektir.

Nazm birimi beyittir.

5-15 beyitten oluur. Ak,arap,kadn gzelliikonular ilenir.

Uyak dzeni:aa ba cada ea

Gazelin ilk beytinematla,son beytinemaktadenir.

Matladan sonra gelen

ikinci beytine hsn-imatla;maktadan ncekibeytine hsn-imaktaad verilir.

air mahlasn(adn)makta beytinde syler.

Gazelin en gzel beytinebeytl gazel(ah beyit)denir.

Gazelde bir tek konuileniyorsa yek-ahenkgazel;btn beyitleriayn gzellikte,ayndeerde,ayn gte iseyek-vaz gazeldenir.

Divan iirinde gazellerebir balk veya adkoyma gelenei yoktur.

Divan edebiyatnn ennemli gazel

airleri:Fuzuli,Bki,Nedim,eyhGalip,Nbi,eyhlislam

Yahya

Biim bakmndan ikieit gazel vardr:Dz gazel:

Dizelerininortasnda i uyakbulunmayangazeldir.

Musammatgazel:

Dize ortalarnda iuyakl olangazellerdir.

Gazeller konularna greisimlendirilir:

1.Akne gazel: Akn verdii

mutluluu,sknty,sevgilidenyaknmay,sevgiliye

42

gazel

Gitdn amm ki kodun hasret ile cnbile MATLAstemem sensiz olan sohbet-i yrn bile

Devr-i meclis bana girdb- beldursensz Hsn-i MatlaMey-i zehrb- sitem sgar- gerdn bile

Baa sensz bakamam emme tegrinrGl-i handn degl serv-i hirmn bile

Sneden derd ile bir h ideyin kim dnsnHsn-i MaktaAksine arh- felek mihr-i drahan bile


43/50


yakar konularnierir.

Bu tre Fuzuliningazelleri rnek

verilebilir.2.Rindne gazel: kiyi,iki

zevkini,iki ile ilgilitrldnceleri,hayatakar kaytszlanlatr.

Bu tre Bkningazelleri rnekverilebilir.

3.hne gazel: Kadnn

gzelliini apknbir anlatmla dilegetirengazellerdir.

Bu tre Nedimingazelleri rnekverilebilir.

4.Hikem gazel: Ahlakla ilgili

tler

veren,trl hayatgrleriniyanstangazellerdir.

Bu tre Nbningazelleri rnekverilebilir

43

Hslm yoh ser-i kyunda beldan gayrGarazm yoh reh-i aknda fendan gayr

Ney-i bezm-i gamem ey h ne bulsan yele

ver

Oda yanm kuru cismimde hevdan gayr

Yetti bkesliim ol gaayete kim evremde

Kimse yoh evrile girdb- beldan gayr

Ne yanar kimse bana te-i dilden zge

Ne aar kimse kapm bd-i sebdan gayr

Bezm-i ak ire Fuzl nice h eylemeyen

Ne temettu bulunur bende saddan gayr

Fuzuli

Gazel-1

aklamas

1-Senin sokann banda beladan baka

elde ettiim (bir ey) yok -aknn yolunda

yok olmaktan (lmekten) baka da bir

amacm yok.

2-Ey ah! Gam (hzn) meclisinin ney'iyim,

atee yanm kuru vcudumda arzudan

baka ne bulursan yele ver (savur) dat.

3-Kimsesizliim o dereceye vard

ki,evremde -bela girdabndan baka

dnenkimse yok.

4-Bana, ne gnl ateinden baka kimse

yanar,-ne de tan yelinden baka kimse

kapm aar.

5-Fuzl! Ak meclisinde nasl ah

etmeyeyim? -bende sesten baka ne kr

bulunur.

Gazel-2

Sabr ile gnl derdine derman ire umma

Can atma oda bihde canan ire umma

Gzn sadefinden nice drdane dkersinol dii gher duda mercan ire umma

Hoca Dehhani

Aklamas:

Ey gnl! Sabr sayesinde derdinederman erieceini,

bu ak strabndan kurtulacanumma. Sevgilinin geleceimidine derek nafile atee canatma.

Gzlerinden ne diye inci tanesi gibi yadkyorsun?

Divaniirinin ilk

temsilcisi,ilk airidir.

Halknanlayaca

bir dilkullanmt

r.


44/50


44

Hoca dehhani

Divan

iirininkurucularn

dandr.

Dneminde etkin

olan divi-tasavvufi

ierikliiirler

yazmamtr.

lahiGazel

slami dnem rnleridir.

ki iirde de uyak,redif ve sz sanatlarkullanlmtr.Son blmlerde air,adn veya takma adnsylemitir.

Benzerlikler

farkllkla

rNazmekli

NazmBirimi

UyakDzeni

l

Tema

AbabCccbdddb

Drtlk

lahi ak

lahi

8li hecels


45/50


45

SLAMYET NCESTRK R

Gazel

Beyit

aa-ba-ca-..

Aruzls

Beeriak SLAMYET SONRASI

TRK R

BENZERLKLER

slamiyet ncesi ile slamiyet sonrasnn ilkdneminde hece ls,tema,(doa,ak,lm)

ritim ve ahenk eleri ortak zelliklerdir.

NazmBiimi

FARKLILIKLAR

Kouk,Sagu

l

Uyak Dzeni

Dil ve Ses

Nazm birimi

Zihniyet

Tema

Drtlk

Hece ls

aaab

Yabancdillerden

etkilenmemitir.

Eski Trkkltrnyanstr.

Ak,doasevgisi,yiit

lik


46/50


46

lahi-Mesnevi-

Gazel

Drtlk-

BeyitAaab-cccb-aa-bb-cc

aa-ba-ca-..

Hecels-Aruz

ls

Arapa veFarsadanetkilenmiti

r.

slamiyetsonrasTrk

kltrnyanstr

lahi ak-beeri ak

Szl edebiyat rndr.Krgzlara aittir.Destandaki yaamn 9.yzylsonlarna ait olduu gryaygndr.Hem iir hem de tarihsel vetoplumsal bir belgeniteliindedir.Mslman Krgzlarla

Purperest Kalmuklararasndaki mcadelelerianlatr.Destana adn verenManasn yaantsndakideerler sistemiMslmanlkla eski Trkinanlarnn bileimindenolumaktadr.

Manas Destan,ilk kez okanVelihanov tarafndan bilimdnyasna duyurmutur.Destan bir btnlk iindeilk kez yaymlayan ise

Trkolog W.Radloftur.

Manasdestan

Vesiletn-necat

(mevlid)

allah dn zikredelim evvelvcib oldur cmle ide her kul

allah dn her kim ol evvel anher ii sn ider allah an

allah d olsa her iin nhergiz ebter olmaya nn sonu

***ol gce kim dodu ise ol hayrl-beernesi anda neler grde neler

dedi grdm ol habbin nesibir acep nr kim, gne pervnesi

berk urup kt evimden ngehnklere dek nr ile doldu cihn

syleirken cebril ile kelmgeldi refref nne verdiselm

ald ol h- cihn ol zamn

sidre'ye gitti ve gtrdhemn

bir fez oldu o demdernmne mekn var anda ne arz-usem

***

Biliniz ey kn- MustafHakka irdi ruh- pk-Mustaf

Ol hm kuu pervze ledi

MNACAAT

MRA

VLADET

slamiileimlerinyannda,tp,astrono

mi vegeometri

alanlarnda

Cemid Hurid

skendername

Tervihl-Evrah

Esrarname Mirkatl-

Edeb


47/50


47

V

EFAT

Ahmedi(14.yy)

Ak

temasnilemitir. Tasavvuf

aynelmemitir

Kendidneminde

en fazlaeser

vermitir. Eserlerinde

din d

Battalnme

DedeKorkut Danimend

nme

MevlidM Z E L K L E R

D L Z E L K L E R

K A H R A M A N Z E L K L E R

Anlatc

ilehi

bi r

bak

asna

sahip

tir

Tasvirv

etah

lil l

erazdr.

lahiba

kasvardr

.

Tasvirvetah

lil l

erazd r

.

lahiba

kasna

sahiptir.

Tasvirvetah

lil l

erefaz

la

yerveri

lmez

.

lahiba

kas

na

sahiptir .

Tasvirv

etah

ili l

lerok

azdr.

Bazszc

klerdesesdeiikl i

i

gr

lr

Cm

leler

ksadr

Ou

zTrk

esinin

zelliklerin

i

tar.

Kim

isz

cklerde

ses

de

iikliklerigr

lr

Cm

lele

rksadr.

Ou

zT

rkesinin

zellikl e

ri

tar

Kahraman

laridealiz

eedilm

itir

s

lam

dini

iinsava

laryapanbir

kahraman

dr

H

alkved

iniiinsa

vaya

panbir

k

ahraman

dr

E

ser,onun

kahrama

nlklar

et r

afnda

o

luturulmutur.


48/50


48

Bazs

zc

klerdeses

deiik

likl e

rigrlr.

Dizeler

o

kszckl e

kurulur.

Arapa

-Fa

rsaszc

klerfazladr

Bazs

zc

klerdesesdeiikl ii

vardr.

Azszck

lcmlele

rkurulur.

Ouz

T

rkesinin

zellikl er

i

tar

Kah

raman

laridealiz

eedilmitir.

Artu

ki,nc

eAllaha

inanmay

an,sonrada

n

Alla

haina

nankahr a

mandr

Dan

imen

dGaziise

dinuru

nasavaan

birkahram

andr

Hz.Peygam

berinzellikl

eri

anlatlm

tr.

Syledikle

riyleyapt

klar

bir

olan,gze

lahlakl,d

rst,stn

niteliklere

sahiptir.


49/50


www.edebiyatogretmeni.net

49
http://www.edebiyatogretmeni.net/http://www.edebiyatogretmeni.net/


50/50

10.sınıf edebiyat konu anlatım

Documents