“พฒนาการและคณคาของบนทกภาคสนาม” โดย ศาสตราจารย เกยรตคณ ดร.อานนท กาญจนพนธ1

“บนทกภาคสนาม” ในทางมานษยวทยาถอเปนงานทมความส าคญ ในความเปนจรง การบนทกเรองราวตางๆ ไมไดเปนเรองเฉพาะนกมานษยวทยาเทานน แตเปนเรองของใครกตามทสนใจและตองการทจะเขาใจคนอน ในป ค.ศ.1296-1297 นกเดนทางชาวจน ชอ Chou Ta Kuan ไดบนทกการเดนทางไปนครวด ในหนงสอชอ “Reporting Angkor” โดยเปนมมมองของคนในยคนน งานดงกลาวมการแปลหลายภาษา

ในป พ.ศ. 2486 นกวชาการไทยกมการบนทกเชนเดยวกน มงานบนทกซงแปลกเปนอยางยง คอ เรอง “ผในลานนาไทย” เปนบนทกทเขยนโดย เจาแกวมงคล ผเปนลกหลานเจาเมองนาน ตอมาเปนปลดจงหวดเชยงราย และไดเหนพธไหวผเมอง ซงเปนชวงเวลากอนทหวเมองเหนอจะถกรวบเขามาเปนสวนหนงของสยาม

ในงานของบญชวย ศรสวสด ทเปนการบนทกวฒนธรรมตามแนว

ชาตพนธวรรณา ซงเปนตนแบบของงานมานษยวทยาในภายหลง บญชวย ศรสวสด ไดเดนทางไปยงประเทศเพอนบาน เพอพบปะชาวพมา ไทใหญ จน โดยเฉพาะไทลอ ไดบนทกเปนหนงสอเรองคนไทในประเทศจนชอวา “ลอ คนไทในประเทศจน” (2498) เปนบนทกทเปนงานเขยน และมภาพถายทท าใหเหนภาพของผคน บนทกนถอเปนการบนทกทส าคญ เพราะในอดต บนทกทางประวตศาสตรจะเปนการบนทกเรองราวของผม

1

สรปปาฐกถาเรอง “พฒนาการและคณคาของบนทกภาคสนาม” โดย ศาสตราจารย เกยรตคณ ดร.อานนท กาญจนพนธ ในงานเสวนาวชาการ บนทกภาคสนาม : ความร ความลบ และความทรงจ า ศนยมานษยวทยาสรนธร(องคการมหาชน) รวมกบภาควชาโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร และสมาคมนกสงคมวทยาและมานษยวทยาสยาม(SASA) จดขนเมอวนท 24 กมภาพนธ 2557

อ านาจ แตบนทกภาคสนามของนกมานษยวทยาเปนการบนทกเรองราวของคนธรรมดา สามญชนวามความเปนอยกนอยางไร บนทกดงกลาวท าใหเราเหนภาพไดชดเจนมากขน ซงถอเปนคณคาทส าคญของบนทกภาคสนาม อยางไรกด เมอศกษานกมานษยวทยาคลาสสกรนบกเบกในตะวนตก กจะพบวามแนวทางการบนทกภาคสนามทตางกนออกไป บนทกภาคสนามในฐานะบนทกทางประวตศาสตร

ฟรานซ โบแอส (Franz Boas) (1858-1942) นกมานษยวทยาส านกวฒนธรรมสมพทธชาวเยอรมน แตไดรบการขนานนามใหเปนบดาของมานษยวทยาอเมรกน โดยเฉพาะทฤษฎส านกวฒนธรรมสมพทธ (Cultural Relativism) โบแอสเปนนกมานษยวทยาคนแรกๆ ทเปลยนความคดจากเรองของเชอชาต (race) ไปสการมองวฒนธรรมในฐานะสงทเปลยนแปลงได พฒนาได ซงเปนความคดส าคญทท าใหเกดการเปลยนแปลงของผคน ซงมาจากการศกษาภาคสนาม ในชอ “The Mind of the Primitive Man” (1911) นอกจากน ยงมงานอกหลายชน เชน การศกษา Primitive Art (การวาดรปศลปะของชาวเอสกโม ชาวอนเดยนแดง) น าเสนอผานการท าหนงสารคด จากงานของโบแอสท าใหเหนวาการบนทกสนาม

สามารถท าไดหลายรปแบบ ทงภาพเขยน และภาพยนตร บนทกทเกดขนไดท าหนาทเปนการบนทกประวตศาสตร

บนทกภาคสนามในรปของบนทกประจ าวน(Diary) : ดวยความรสกยอนแยงในงานสนาม

บรอนสลอว มาลนอฟสก (Bronislaw Malinowski) (1884-1942) นกมานษยวทยาส านกหนาทนยม ชาวโปแลนด เชอสายยวถอเปนนกมานษยวทยาคนแรกๆ ทท างานภาคสนาม มาลนอฟสกจบปรญญาเอกดานฟสกส แตมความสนใจดานมานษยวทยา มาลนอฟสก ไดไปท างานภาคสนามในเกาะ Trobriand Islands ในเมลานเซย และไดเขยนหนงสอทบนทกงานภาคสนามชอ “Argonauts of the Western Pacific”(1922) เปนบนทกทบอกเลาเรองราวภาคสนามมมมมองชนชมชาว Trobriand อยางไรกด มาลนอฟสก ยงไดบนทกเรองราวภาคสนามในรปของบนทกประจ าวนซงถอเปนบนทกสวนตว เปนภาษาโปแลนด และเกบไวทภรรยาของเขา ตอมาไดมผแปลและตพมพเปนหนงสอ เรอง “A Diary in the Strict Sense of the Term”(1967) หนงสอเรองนถกวพากษวจารณเปนอยางมาก วามาลนอฟสกเปนพวกพดอยาง ท าอยาง น าเสนอตอสาธารณชนรสกอกอยาง แตในบนทกประจ าวนของตนเองกลบแสดงความรสกดแคลน หลงตวเอง เลยท าใหนกมานษยวทยาถกมองวาเชอไมได

มาลนอฟสกใชชวตอยกบชาว Trobrian (ภาพจาก www.tribalartbrokers.net)

อยางไรกด ตอมา คลฟฟอรด เกยซ (Clifford Greetz) (1926-2006) นกมานษยวทยาอเมรกนได เขยนหนงสอ “Works and Lives: The Anthropologist as Author” (1988) เพอสารภาพวางานเขยน “A Diary in the Strict Sense of the Term”(1967) ของมาลนอฟสก มคณปการถอเปนบนทกส าคญทางประวตศาสตรมานษยวทยา เพราะไดเหนถงการวเคราะหตนเอง ทเผยใหเหนการเผชญกบปญหาในการท างานภาคสนาม ซงกลนมาจากการลงพนทถง 3 ป (จากเดมก าหนดไว 3 เดอน)

จากบนทกภาคสนามในรปแบบบนทกประจ าวนของมาลนอฟสก จะเหนวานกมานษยวทยาไมไดอยในสนามดวยความเพลดเพลน แตตองเผชญกบความตงเครยด

ความขดแยง และอารมณตางๆ ท าใหเหนวาการท างานสนามมปญหา การบนทกในรปแบบนจงสะทอนใหเหนการบนทกในอกแบบหนง ท าใหเราไดความเขาใจในอกแบบหนง ซงการบนทกภาคสนามกขนอยกบความถนดของนกวจยวาจะใชเครองมอไหนในการบนทกขอมล

บนทกภาคสนามในฐานะวรรณกรรม และงานวรรณกรรมในบนทกภาคสนาม

โคลด เลว – สเตราส (Claude Lévi-Strauss) 1908-2009 นกมานษยวทยาชาวฝรงเศส หนงสอของสเตราส บนทกเปนภาษาฝรงเศส ชอ “Tristes Tropiques” (1955) เปนการบนทกเรองราวการท างานรวมกบคนในลมน าอะเมซอน เปนการบนทกทยอนคดสารพด โคลด เลว – สเตราสเขยนบนทกภาคสนามใหสนก อานแลวมความคดยอกยอน ท าใหเหนวางานทางมานษยวทยาสามารถยกระดบเรองราวธรรมดากลายเปนวรรณกรรมได จากงานบนทกภาคสนามเปนการท าความเขาใจมนษยอยางลกซง เพอใหผอนท าความเขาใจกนและกนมากขน มมมมองทลกซง ซงเปนการรบรในเชงโครงสรางนยม คณปการของโคลด เลว – สเตราสคอ

บนทกภาคสนามในรปแบบทเปน photographic memoire ซงเปนการบนทกโดยภาพถาย บอกเลาเรองราวของผคน ในหนงสอ” Saudades do Brasil” (1995) ทท าใหเหนชวตของคนในอรยาบถตางๆ ในชวตประจ าวน ซงถอเปนพฒนาการบนทกภาคสนามอกแบบหนง ซงลกซงกวาการท าความเขาใจในแบบธรรมดา

ภาพชวตประจ าวนคนในลมน าอะเมซอน ภาพจาก www.estadao.com.br

งานภาคสนามอกเรองทสรางความฮอฮาใหวงการมานษยวทยา คอ “Return to Laughter”(1954) ของ Laura Bohannan มแปลเปนภาษาไทย ชอ “หวนหวเราะ”(2546) แปลโดย ศ. ดร. ยศ สนตสมบต ถอเปนงานภาคสนามในฐานะงานวรรณกรรมทประสบความส าเรจ หนงสอเลมนไดรบความสนใจจากนกอานหลากหลายสาขาไมเฉพาะแตในวงการมานษยวทยา เปนการบนทกทมความลกซง ไมใชแคบนทก แตเปนการสรางวรรณกรรม

นอกจากน Laura Bohannan ยงมงานเรอง “Shakespeare in the Bush”(1966) ซงไดศกษาชนเผาในแอฟรกาโดยน าเรอง Hamlet

ของเชคสเปยรไปเลาใหฟง แลวสงเกตวาจากมมมองของคนตางวฒนธรรม จะมปฏกรยาตอเรอง Hamlet อยางไร ท าใหเหนวา การลงภาคสนามไมไดเปนเพยงการเกบขอมล แตเปนการแลกเปลยนทางวฒนธรรม ซงเปนอกลกษณะหนงของบนทกภาคสนามทมพฒนาการในระยะตอมา และน าไปสการท าความเขาใจกนและกนมากยงขน บนทกภาคสนาม : หนมามองยอนกลบและวพากษตวเอง ในระยะตอมาเรมมงานหลายชนททบทวนกระบวนการท างานภาคสนาม และพยายามมองหาทศทางใหมๆ ในการท างานสนาม อาท ความสมพนธระหวางนกมานษยวทยากบผถกศกษา ควรจะมความสมพนธในลกษณะใด เปนเพอนหรอเปนคนแปลกหนา นกมานษยวทยาเรมตระหนกวาการเมองและศลปะของการสรางภาพตวแทนอาจเปนขอกงขาและสรางภาพตวแทนในการอธบายผคนในสนาม

อยางไรกด เมอนกมานษยวทยา รวาอาจเกดปญหาในการลงภาคสนามในแงประเดนและมมมองตอผศกษา ในชวงนจงมงานบนทกภาคสนามทมการวพากษการท างานของนกมานษยวทยาเองเกดขนหลายเลม เชน ในป 1955 เรอง “Stranger and Friends” (1967) เปนการมองหาทศทางใหมๆในการท าวจยสนาม เพอใหเหนความสมพนธกบงานภาคสนาม วานกวจยจะอยในฐานะเปนคนแปลกหนาหรอวางบทบาทเปนเพอนกบผถกศกษา

ในป 1967 จากหนงสอเรอง “The Craft of Social Anthropology” กชใหเหนวานกมานษยวทยามความพยายามในการปรบตนเอง และใสใจในงานภาคสนามมากขน

ในป 1980 นกมานษยวทยาชาวอนเดย M.N.Srinivas ไดพมพหนงสอเรอง “The Remembered Village“ (1976) ซงเปนการสะทอนชมชนในอดมคต สะทอนภาพความทรงจ าแบบอดมคต เปนลกษณะของ romanticized ซงเปนความพยายามสดขว ทจะชใหเหนความงดงามของชมชนจนเกดความซาบซง สงผลใหระยะหลงมงานประเภทดงกลาวออกมาเปนจ านวนมาก สะทอนมมมองวา ความสมพนธระหวางนกมานษยวทยากบผถกศกษาในสนามไมใชแคเพอนหรอคนแปลกหนา แตเปนกลมคนทนกมานษยวทยาชนชม

Paul Rabinow (1944-) นกมานษยวทยา ลกศษยของคลฟฟอรด เกยซ ไดลงภาคสนามทโมรอคโค และเขยนงาน “Reflections on Fieldwork in Morocco” (1977) ซงเปนหนงสอทโดงดงมาก โดยตงใจจะเลาเรองราวการท างานของตน พรอมทงวพากษตนเอง ซงตอมากลายเปนแนวทางทส าคญของการท างานภาคสนาม เปนแรง

บนดาลใจ ใหงานบนทกภาคสนามในชวงหลงมความพยายามในการสะทอนตนเอง และมองวาการท างานภาคสนามเหมอนเปนการมองยอนกลบและวพากษตนเอง เรองมมมองทนกมานษยวทยามมมมองตอผคนในสนาม การสรางภาพตวแทนซงเปนทงการเมองและศลปะการสรางภาพตวแทน ในหนงสอเรอง “A Crack in the Mirror: Reflexive Perspectives in Anthropology”(1982) โดย Jay Ruby เปนหนงสอเรองแรกทพยายามสะทอนมมมองวพากษตนเองในงานบนทกภาคสนาม ซงถอเปนทงการเมองและเปนศลปะ สะทอนใหเหนมนษยนยมในรปแบบการมองคนอน

บนทกภาคสนาม : ตวตนของนกมานษยวทยา ความเปนมออาชพของนกมานษยวทยาเปนเรองทส าคญ การบนทกนนเปนไปเพอบงบอกตวตนวาเราเปนใครในการท างาน ทงน พฒนาการและคณคาของงานสนามไมไดมลกษณะทตายตว แตเปนการปรบเปลยนกบสนามเพอใหไดมมมองสะทอนกลบทแตกตางออกไป งานรวมบทความของนกมานษยวทยาทส าคญ คอ “Field notes: The Makings of Anthropology” (1990 ) Roger Sanjek เปนบรรณาธการ

ป 2011 มงาน “Ethnographic Fieldwork: An Anthropological Reader”(2011) ทสะทอน

มมมองการท างานสนาม มการถกเถยงเพอปรบเปลยนการท างานภาคสนาม เพอใหเกดมมมองทแตกตางออกไป ดงนน งานบนทกภาคสนามจงไมใชแคการอานและเขยนบนทก แตมความพยายามทจะวเคราะหการท างาน สะทอนตวตนของผบนทก ความเปนมออาชพของนกมานษยวทยา

งานอกชนหนงทมการวพากษตนเองของนกมานษยวทยาในการ

ท างานภาคสนาม และมชอเสยงเปนอยางมาก คอ “Writing Culture”(1986) โดย James Clifford และ George E. Marcus เปนงานทมความชดเจนในการตงค าถามวพากษตนเอง เพอมองดตนเอง และหาขอบกพรองของตนเองไดมากขน ท าใหการศกษาลกซงมากขน เกดการเปลยนแปลงทางมานษยวทยาขอส าคญของงานดงกลาว ไมยดตดเพยงการชนชมหรอหลงเสนหในภาคสนาม แตตองเตมอตลกษณ ความคด การวพากษของนกมานษยวทยา ผานการสนทนาและเทคนคตางๆในภาคสนาม

ในฝงมานษยวทยาไทย หนงสอเรอง “คนใน: ประสบการณ

ภาคสนามของนกมานษยวทยาไทย” (2002) กเปนหนงสอทสะทอนประสบการณภาคสนาม การถกเถยงวพากษการท างานภาคสนามของนกมานษยวทยาไทยไดเปนอยางด จะเหนวา เทคนคในการท างานภาคสนาม สามารถท าไดหลากหลาย ทงการบนทก การถายภาพ ทงนเพอใหเขาถงผคนมากขน ดงนน การท างานภาคสนาม ไมใชเพยงเกบขอมล แตเปนการแลกเปลยน วฒนธรรม ท าใหเกดความเขาใจกนและมากยงขน

งานภาคสนามแบบ Multi-Sited Ethnography ในยคทผคนเคลอนยายขามพรมแดนรฐ ขามวฒนธรรม งานภาคสนามในระยะนจงมลกษณะเปน Multi-Sited Ethnography คอ ตระเวนท าการศกษาในหลายพนท หรอการศกษาจากหลายแหลง ลกษณะดงกลาวท าใหเหนการเปลยนครงส าคญของงานภาคสนาม มาสการท างานภาคสนามทมองความเชอมโยงของผคนจากหลากหลายแหลงศกษา ตงแตอดตจนถงปจจบน ดงนน การสรางพนทถกเถยง และการมสวนรวม จะเปนชองทางหนงทท าใหงานภาคสนามมคณคาในลกษณะทเชอมโยงผคน ทมปฏสมพนธกนมาตงแตในอดต พฒนาการงานภาคสนาม มพฒนาการ นกมานษยวทยามความพยายามทจะตรวจสอบวพากษ ปรบเปลยนมมมองในการการท างานภาคสนามของตนเองอยโดยตลอด พรอมทงระมดระวงทาท ความสมพนธของนกมานษยวทยากบคนในสนาม เพอใหเหนมมมองทแตกตางออกไป ซงปจจบนผศกษามกจะตดตอนการศกษาอยางฉาบฉวยและปลายเหต ไมลงลก การมองภาพเพยงปลายเหตของคนทท างานดานนในปจจบน ถอเปนความเขาใจผด และท าใหงานทางมานษยวทยาขาดความนาเชอถอ จะเหนวา การท างานภาคสนามไมใชเพยงการจดบนทกเรองราวของผคนจากภาคสนาม แตเปนการยกระดบจากบนทกธรรมดาใหผอานดมด าในชวตคนอน พรอมทงเปน “สนาม” ในการวพากษ ตรวจสอบ การท างานของนกมานษยวทยา นกมานษยวทยาและคนในสนามกตางเรยนรซงกนและกน รวมทงเปนสนามทนกมานษยวทยาไดเรยนรเพอรจกตนเองจากการท างาน.