1399، بهار 109ة ، شمار28 كشاورزي و توسعه، سال اقتصاد

DOI: 10.30490/AEAD.2020.252436.0

 

١

ديتأك با رانيا ييذاغ عيصنا و كشاورزي محصوالت صادرات بر مؤثر عوامل بييترك واقعي ارز نرخ رييپذ رقابت شاخص بر

3مقدسي رضا ،2حسيني صفدرسيد ،1آبنار شهياد

3/12/1395 پذيرش: تاريخ 3/8/1395 دريافت: تاريخ

چكيده پوشـش لحـاظ از جهان مناطق نتري متنوع از يكي و است برخوردار اقليمي تنوع از ايران

پذير امكان كشور در كشاورزي محصوالت از بسياري توليد رو، اين از و رود؛ مي شمار به گياهي هـاي سـال طـي كشاورزي بخش صادرات نسبي رشد از حاكي هاآمار اگرچه همه، اين با .است

مقدار از صادرات ردعملك ،ها سال اكثر در و دارد زيادي هاي نوسان روند اين اما ،است مختلف

تهران، ،و تحقيقاتمسئول و دانشجوي دكتري اقتصاد كشاورزي، دانشگاه آزاد اسالمي واحد علوم ةنويسند -1

)abnar_22091@yahoo.com( .ايران

ايران. تهران، استاد گروه اقتصاد كشاورزي، دانشگاه تهران، -2

تهران، ايران. ،دانشيار گروه اقتصاد كشاورزي، دانشگاه آزاد اسالمي واحد علوم و تحقيقات -3

109شمارة ،28اقتصاد كشاورزي و توسعه، سال

٢

نرخ پذيري رقابت شاخص بر تأكيد با ،حاضر مطالعه در ،اساس اين بر است. كمتر شده بيني پيش

دوره بـراي ايـران غـذايي صنايع و كشاورزي محصوالت صادرات تقاضاي بر مؤثر عوامل ،ارز

تركيبـي اقعـي و زار نـرخ محاسـبه بـا منظـور، بـدين .شد ارزيابي و بررسي 2014 تا 1991 زماني

دار معنـي و مثبـت تـأثير از حـاكي مطالعـه نتـايج .شـد استفاده تركيبي هاي داده الگوي از جانبه،دو

.بـود ايـران غـذايي صـنايع و كشـاورزي محصـوالت صادرات تقاضاي بر يواقع ارز نرخ شاخص

بـر دار معنـي و مثبـت تـأثير داراي كننـده وارد كشـورهاي ملـي درآمد كه ددا نشان نتايج ،همچنين

بيشـتر تركيبـي واقعـي ارز نـرخ پـذيري رقابت شاخص از مراتب به آن اثر و بوده صادرات تقاضاي

شـاخص در يشافـزا درصـد يـك بـا ،شـده برآورد الگـوي در آمده، دست به نتايج اساس بر است.

و 19/0 يـزان م بـه صـادرات يتقاضـا ،ترتيب به ،يمل درآمد و تركيبي واقعي ارز نرخ پذيري رقابت

،يادشـده متغيـر دو بـرخالف كـه بـود آن بيـانگر نتـايج ،نهايـت در .يابـد مـي يشافزا درصد 41/1

دوره طـي كـه يا گونـه بـه ،دندار صادرات تابع بر دار يمعن و يمنف تأثير يصادرات ينسب هاي قيمت

درصـد 78/0 يـزان م بـه صـادرات يتقاضـا ،ينسـب هـاي قيمـت در يشافزا درصد يك با ،بلندمدت

يابد.مي كاهش

هـاي داده غـذايي، صـنايع و كشـاورزي محصـوالت صـادرات، تقاضـاي تركيبي، واقعي ارز نرخ :هاهواژكليد .تركيبي

.JEL : F1, C23, N5 بنديطبقه

مقدمه

بازارهـاي در نفـوذ و صـادرات توسـعه راهبـرد از گيـري بهـره بـا بيشـتر كشورها از بسياري

صـادرات توسـعه نيـز ايـران در اند؛ شده خود اقتصادي مداوم رشد تقويت و حفظ به موفق ،جهاني

اســت بــوده گــذاران سياســت تأكيــد مــورد همــواره محصــولي تــك اقتصــاد از رهــايي و غيرنفتــي

)Akhavipour, 2015(. ملـي، ناخـالص توليـد درصـد نُـه تـأمين با كشاورزي بخش ،ميان اين در

غيرنفتـي صـادرات در مهمـي نقـش ،مردم موردنياز غذايي مواد درصد 85 و اشتغال درصد هجده

......و يبر صادرات محصوالت كشاورزعوامل مؤثر  

٣

بـه را غيرنفتـي صـادرات ارزش از درصـد بيست تا هفده حدود ،اخير هاي سال طي و داشته كشور صـادرات بررسـي .)Ministry of Agriculture - Jahad, 2015( اسـت داده اختصـاص خـود

ايـن دراتصـا كـه دهـد مي نشان ايران اسالمي انقالب از بعد هاي سال طي كشاورزي محصوالت سـال در كشـاورزي محصوالت صادرات ارزش است. بوده برخوردار رشد از همواره محصوالت

برنامه طي رسيد. دالر ميليون 1029 به ،برنامه آخر سال در كه بود دالر ميليون 453 اول، برنامة اول نميليـو 1030 دوره ايـن طي صادرات ارزش متوسط اما ،يافت كاهش صادرات رشد اگرچه ،دوم و غـذايي مـواد صـادرات توسـعه، سـوم برنامه در صادراتي جهش راهبرد پرتو در .است بوده دالر

4/1 از سـوم برنامـه طـي صـادرات حجـم كه يا گونه به كرد، تجربه را افزايشي روندي كشاورزيــون ــن ميليـ ــال در تـ ــه اول سـ ــه برنامـ ــون 7/1 بـ ــن ميليـ ــال در تـ ــاني سـ ــزايش پايـ ــت افـ يافـ

)Ministry of Economy and Finance, 2014(. صـادرات توسـعه، چهارم برنامه هاي سال در سـال در تـن ميليـون 5/2 حـدود از كه اي گونه به ،شد مواجه وخيز افت با كشاورزي محصوالت

رونـد يـك بـا ،سـپس و افزايش 1386 سال در تن ميليون 2/4 حدود به )برنامه آغاز سال( 1384 ،توسـعه چهـارم برنامـه طـول در .يافـت كاهش 1388 سال در تن ميليون 6/2 حدود به ،كاهشي 2/908 از ،نوسـاني يرونـد بـا نيـز تن هر ازاي به كشاورزي محصوالت صادراتي قيمت متوسط هـر قيمـت ميـانگين ،حـال اين با يافت. كاهش 1388 سال در دالر 2/772 به 1384 سال در دالر بـه نسـبت كـه بـود دالر 3/956 هتوسـع چهـارم برنامـه در صادرشـده كشـاورزي محصوالت تن

است ذكر به الزم .دهد مي نشان را افزايش درصد سي از بيش ،توسعه سوم برنامه در آن متوسط متوسـط برابـر 2/2 توسـعه چهـارم برنامـه در كشـاورزي محصوالت صادرات قيمت ميانگين كه

نيـز، 1389-93 هـاي سـال طـي .)Jalil-Piran, 2012( اسـت بـوده دوره ايـن طي واردات قيمت 5567 بـه دالر ميليـون 5261 از درصـدي 8/5 رشـد بـا كشـاورزي محصـوالت صادرات ارزش اول ةماهـ ده در كشـاورزي بخش بازرگاني عملكرد بررسي ،همچنين .يافت افزايش دالر ميليون 18/10 كاهش با ،وزني لحاظ از كشاورزي محصوالت صادرات كه است آن بيانگر 1394 سال

لحـاظ از و تـن ميليـون 8/3 بـه تـن ميليـون 2/4 از ،1393 سـال مشـابه مـدت بـه نسبت درصدي

109شمارة ،28اقتصاد كشاورزي و توسعه، سال

۴

دالر ميليـون 75/4466 حـدود بـه دالر ميليـون 05/5062 از ،درصـدي 76/11 كـاهش با ،ارزشي نمايـانگر كشـاورزي بخش صادرات آمار .)Ministry of Agriculture - Jahad, 2015( رسيد

رشد ةدهند نشان نسبي طور به آمار اين اگرچه يست.ن اتصادر زمينه در بخش اين بالقوة ظرفيت عملكـرد ،هـا سـال اكثـر در و دارد زيـادي هـاي نوسان اما ،است مختلف هاي سال طي صادرات توليـد در ايـران خـاص جايگـاه اسـت. كمتـر سـال آن بـراي شـده بينـي پـيش مقدار از صادرات

پـنج وجز ،كشاورزي محصول 22 دتولي در كه است ايگونه به جهان در كشاورزي محصوالت و متخصصــان .اســت جهــان اول كشــور پــانزده وجــز نيــز محصــول 52 توليــد در و اول كشــور صـادرات ةتوسـع ةبازدارند عوامل قالب در را گوناگون مشكالت و موانع تاكنون نظران صاحب را خــود هــدف بازارهــاي صــادركنندگان برخــي ،محصــوالت از برخــي در انــد. دهكــر مطــرح

از توانـد نمـي رو، اين از و ندارد عضويت جهاني تجارت سازمان در ايران ،همچنين .شناسند ينم و وكار كسب نامساعد فضاي د.كن استفاده محصوالت تجارت با ارتباط در اي تعرفه هاي معافيت رغـم علـي ،صـادركنندگان كـه است شده سبب موارد از بسياري در نيز كاالها قيمت ثبات عدم حضـور .كننـد ظـر ن صـرف محصـول صـدور از صـادرات، زمـان در مشتري، و بازار دنكر پيدا

ديگـر از ونقـل حمل هاي هزينه بودن باال وها استان در ونقل حمل المللي بين هاي شركت محدود صـادرات ،همچنـين اسـت. ايـران در كشاورزي محصوالت صادرات روي پيش مهم مشكالت

.دشـو مـي انجـام اي فلـه صـورت بـه و بنـدي بسته بدون كشاورزي، محصوالت از اي عمده بخش فضاي بر آن مستقيم تأثير و ارز بازار هاي نوسان پايين، افزوده ارزش با و خام محصوالت صدور ايرانـي، تجـار بـراي كشـورها از برخي رواديد صدور در گيري سخت صادرات، ويژه به تجاري زمـان شـدن طـوالني يـا و پرداخـت عـدم كي،بـان بهـره نـرخ بـودن باال و تجار نقدينگي كمبود

فعـال هـاي بنگـاه )برنـد ( تجاري نشان و نام صنعت فقدان صادراتي، هاي مشوق وها يارانه پرداخت كشــاورزي تخصصــي صــادرات هــاي پايانــه فقــدان ،همچنــين و المللــي بــين بازارهــاي در ايرانــي

ــكل و ــات مش ــانكي ارتباط ــل و ب ــال نق ــل ارز وانتق ــارت از حاص ــه تج ــت ب ــريم عل ــر از تح ديگــكالت ــم مش ــيش مه ــاد روي پ ــوالت راتص ــاورزي محص ــران در كش ــه اي ــمار ب ــي ش ــد م آين

......و يصادرات محصوالت كشاورزعوامل مؤثر بر

۵

)ICCIMA, 2013; Nategh and Niakan, 2009(. يريپذ رقابت بحث ،شدهياد نكات كنار در

-انـدازه بـراي سـو، يك زا كه است يموضوعات ينتر مهم از يكشاورز محصوالت صادرات در

مناسـب يهكارهـا را ارائـه بـراي ديگـر، سـوي از و يليتبـد يعصـنا صادرات هبالقو توان يريگ

1جهـاني اقتصـاد مجمـع .دارد اهميـت بسـيار يـدها تهد بـا مقابله ،ينهمچن وها فرصت از استفاده

درآمـد اساس بر زندگي استاندارد حفظ يا و پايدار رشد در ملي اقتصاد توانايي را يريپذ رقابت

در كشـور يك توانايي يريپذ رقابت ،2اقتصادي ةتوسع و همكاري سازمان ظرن از داند.مي سرانه

ارتقـاي يـا حفـظ ،زمـان هـم طـور هب و المللي ينب بازارهاي در ارائه براي خدمات و كاالها توليد

،3ملـل سازمان ةتوسع و تجارت كنفرانس ديدگاه از است. بلندمدت در شهروندان درآمد سطح

زنـدگي اسـتاندارد و كـالن اقتصـاد عملكـرد مقايسه مسير از يريذپ رقابت به نگرش ترينواضح

يريپذ رقابت دقيق مفهوم ،سخن ديگر به .آيد يم دست هب توليد عوامل وريبهره اساس بر جامعه

حـال در .جهـاني بازارهـاي در خـود التمحصـو فـروش در كشـورها توانـايي از اسـت عبارت

در آن از و شـود مـي تلقـي شـدن جهـاني ياتادب در محوري موضوع يك يريپذ رقابت حاضر،

عرصـه در مشـاركت و پايـدار توسـعه مطلـوب، اقتصـادي رشـد بـه دسـتيابي براي يابزار قالب

يتقاضـا بـر مـؤثر عوامـل يبررسـ حاضـر مطالعـه هـدف ،راستا ينهم در .شود مي ياد الملل ينب

پـذيري ابـت رق شـاخص بـر يـد تأك بـا يـران ا ييغـذا يعصـنا و يكشـاورز محصـوالت صادرات

.است يجهان بازار عرصه در يليتبد يعصنا و يكشاورز محصوالت

خـارج و داخـل در گونـاگون تمطالعا تاكنون ،صادرات تقاضاي بر مؤثر عوامل ةينزم در

و كرمـي .شـود مي يادآوري داخلي مطالعات از اي پاره نخست، پي، در كه است شده انجام كشور

،4شـده يـع توز وقفـه با بازگشتيخود روش از استفاده با ،)Karami and Zibaei, 2008( يباييز

نتـايج .نـد دكر بررسي را خرما و پسته محصول دو صادرات عرضه بر ارز نرخ پذيري نوسان تأثير

1. World Economic Forum (WEF)

2. Organization for Economic Co-operation and Development (OECD)

3. United Nations Conference on Trade and Development (UNCTAD)

4. Auto-Regressive Distributed Lag Model (ARDL)

109شمارة ،28اقتصاد كشاورزي و توسعه، سال

۶

صــادرات بــر متفــاوت اثــرات داراي ارز نــرخ پــذيري نوســان كــه دهــد يمــ نشــان مطالعــه ايــن يلياســـــماع و يمبراهپـــــورا .اســـــت مختلـــــف كشـــــورهاي بـــــه محصـــــوالت دو ايـــــن

)Pourebrahim and Esmaeili, 2010(، مسـيرهاي ارزيـابي و تجـاري الگـوي تعيـين منظور به يافتـه تعمـيم جاذبـه مـدل از ،كشـور صادراتي مقاصد ترين عمده براي ايران كشاورزي صادرات مكمـل كشـورهاي سـمت بـه بيشـتر ايـران كشـاورزي صادرات كه گرفتند نتيحه كرده، استفاده

و پـاكروان .كند مي پيروي 1هليناُ -هكشر مدل از ايران تجاري الگوي و است متمايل صادراتي بررسي به ،اي مرحله سه مربعات حداقل روش از استفاده با ،)Pakravan et al., 2010( همكاران دوره طــي ايــران كشــاورزي محصــوالت صــادرات تقاضــاي و عرضــه بــر گــذارتأثير متغيرهــاي

هـاي قيمـت واقعـي، ارز نـرخ متغيرهـاي كه دهد مي نشان هاآن مطالعه نتايج ند.ختپردا 86-1345 صـادرات تقاضاي و عرضه توابع بر جنگ مجازي متغير و داخلي هاي قيمت توليد، مقدار نسبي، منظـا روش از اسـتفاده بـا ،)Hooshmand et al., 2010( همكـاران و وشمنده .ندگذار مي تأثير

.دندكر بررسي 1350-88 دوره طي را ايران يرنفتيغ صادرات بر مؤثر املعو ،زمان هم معادالت بـر دار معنـي و مثبـت تـأثير حقيقـي ارز نـرخ و جهـاني درآمد كه دهد مي نشان مطالعه اين نتايج

رهيافـت از اسـتفاده بـا ،)Nouri and Navidi, 2012( يـدي نو و ينور دارند. صادرات تقاضاي ارز نـرخ مخاطرة تأثير بررسي به ،ايران تجاري طرف كشور سيزده اتاطالع نيز و پانل هاي داده

نشـان مطالعـه ايـن نتـايج .نـد پرداخت 1364-89 هـاي سـال طـي ايران غيرنفتي صادرات رب واقعي غيرنفتـي صـادرات بـر دار معني و مثبت تأثير داراي ارز نرخ مخاطرة ،مدت كوتاه در كه دده مي

تــوان مقايســة بــه )Pakravan and Gilanpour, 2013( پــوريالنگــ و پــاكروان .اســت بــوده 2(منـا) آفريقـا شـمال و خاورميانه ةمنطق كشورهاي و ايران كشاورزي تمحصوال پذيري رقابت

در تنهـا ايـران ،زمـاني ةدور ايـن در كـه داد نشان نتايج و ندپرداخت 1995-2011 زماني دوره در پايـة بـر همچنـين، ؛است بوده كشاورزي محصوالت صادرات در نسبي مزيت داراي 1998 سال

1. Heckscher-Ohlin model

2. Middle East and North Africa (MENA)

......و يبر صادرات محصوالت كشاورزعوامل مؤثر  

٧

محصــوالت تجـارت در ايــران ،نطقـه م ايـن كشــورهاي شـاخص بـين همبســتگي بررسـي نتـايج .است بوده نسبي مزيت داراي سوريه و عمان عربستان، لبنان، ليبي، كشورهاي با كشاورزي

بـا ،)Akhtar Hossain, 2009( حسـين اختـر ،كشـور از خارج مطالعات جمله از همچنين، شـده يـع توز وقفـه بـا خودبازگشـتي و 1جوسـليوس -نجوهانسـ انباشتگيهم روش از گيريبهره

)ARDL( انـدونزي صـادرات تقاضـاي تـابع بـرآورد بـه ،1963-2005 زمـاني دوره اطالعات و قيمـت نسـبت و جهـاني درآمـد سـطح صـادرات، ارزش متغيرهـاي از ،مطالعه اين در .پرداخت اثر اندونزي صادرات بر جهاني درآمد كه ددا نشان نتايج و شد تفادهاس صادراتي قيمت شاخص راتـا و اسـكويي بهمنـي اسـت. داشـته منفـي اثـر كشـور ايـن صـادرات بـر نسبي قيمت اما مثبت

)Bahmani-Oskooee and Ratha, 2008(، تجـاري تـراز ،انباشـتگي هـم روش از اسـتفاده بـا اين در دند.كر بررسي را كشور اين تجاري عمده شريك نوزده و آمريكا واردات) و (صادرات

در صادرات تقاضاي تابع بر مؤثر عوامل قالب در ارز نرخ و تجاري شركاي ملي درآمد ،مطالعه و ملـي درآمد متغير دو ،بلژيك جز به كشورها اين ةَهم در كه داد نشان نتايج و شدند گرفته نظر بـه )Cheung et al., 2012( همكـاران و ونـگ چئ د.انـ داشته صادرات بر دارمعني تأثير ارز نرخ

باعث ارز نرخ ارزش افزايش كه ددا نشان نتايج و پرداختند چين صادرات پذيري رقابت ارزيابي و كفــش ماننــد كاالهــايي مــورد در ويــژه هبــ مســئله ايــن .شــد خواهــد چــين صــادرات كــاهش بيشـتري نمود ،شود مي تأمين اخليد هاي نهاده از هاآن افزوده ارزش عمده بخش كه يباز اسباب را شده فرآوري يكاالها زمينه در ينچ پذيري رقابت ميزان )Thorbecke, 2015( وربكت .دارد

بـر ياآسـ شرق جنوب يكشورها ارز نرخ ييراتتغ تأثير از يحاك نتايج و كرد ارزيابي و بررسي يمبتن يقيحق مؤثر ارز نرخ شاخص محاسبه با مطالعه ينا .دبو ينچ در شدهيدتول يكاالها يمتق گيـري يجـه نت 2013 تـا 1993 هـاي سـال ولطـ در شـده فـرآوري يكاالهـا يبرا افزوده ارزش بر دارد. صادرات بر دار معني تأثير شاخص ينا كه كند مي

1. Johansen and Juselius

109شمارة ،28اقتصاد كشاورزي و توسعه، سال

٨

هـاي شـاخص از سـخن گـاه هـر كـه گفـت تـوان مـي پيشـين مطالعـات كلـي بررسـي با اسـت، بوده صادرات بر شاخص ينا تأثير از يحاك غالباً يجنتا ةعمد ،آمده يانم به پذيري رقابت نقـش شـده انجـام مطالعـات يشـتر ب ،ايـن بـر عـالوه .يافـت تـوان مي نيز را آن نقض موارد گرچه

ــ درآمــد يقــيحق يرهــايمتغ از تــر مهــم را يكشــاورز صــادرات در يتجــار هــاي طــرف و يمل داخلـي مطالعـات در بيشـتر كـه ديگـري واقعيـت .انـد دهكـر ارزيابي پذيري رقابت هاي شاخص

)مـؤثر يـا واقعـي ارز هـاي نـرخ (انـواع پـذيري رقابـت هاي شاخص از استفاده ،خورد مي چشم به ايـن ،ديگر سوي از است. كشاورزي بخش صادرات تقاضاي توضيح براي اقتصاد كل صادرات روز نقـش و اخيـر هـاي سـال در تجـارت هايالگو ساختاري تغييرات به كافي توجه از مطالعات مطالعه ،مشكالت اين رفع راستاي در رو، اين از .اند بوده غافل اوليه مواد تأمين هاي زنجيره افزون مبنـاي بـر تركيبـي واقعـي ارز نـرخ پـذيري رقابت شاخص ةمحاسب از پس كه است آن بر حاضر صـادرات يتقاضا بر مهم متغيرهاي ساير كنار در آن اثر ارزيابي و بررسي به ،توليد عوامل سهم

ــوالت ــاورزي محصــ ــنايع و كشــ ــذايي صــ ــران غــ ــول در ايــ ــال طــ ــاي ســ 1370-93 هــ د.بپرداز يالدي)م 2014-1991(

تحقيق روش

حســاب و ســرمايه حســاب جــاري، حســاب از هــاپرداخــت تــراز ةمعادلــ كلــي، طــور بــه بـين تفاضـل از ناشـي خـالص دريـافتي جـاري، حساب است. شده تشكيل انتقالي هاي پرداخت

بـه مربـوط هـاي پرداخـت و خـارج بـه جاري يتوليد خدمات و كاالها فروش از حاصل مددرآ از شـده ارائـه و معـين سـطح يـك بـه جـاري حسـاب اسـت. خـارجي يديتول خدمات و كاالها ارز نـرخ و داخلـي هـاي يمـت ق حسـب بـر حقيقـي صـادرات خارجي هاي يمتق و كل تقاضاي

تـابع اسـاس، يـن ا بـر دارد. بسـتگي خـارجي ارز ايواحده حسب بر داخلي پول دالر هر ازاي به و يداخل هاي قيمت يشافزا است. وابسته يداخل هاي قيمت سطح و ارز نرخ به صادرات تقاضاي

.شد خواهد همراه صادرات كاهش و يداخل كاالهاي يخارج هاي قيمت رفتن باالبا ارز نرخ يا

......و يبر صادرات محصوالت كشاورزعوامل مؤثر  

٩

دارد، معكـوس ةرابطـ صـادرات تقاضـاي بعتـا بـا ارز نرخ و داخلي هاي قيمت ييراتتغ ،بنابراينــه ــه بـ ــه ايگونـ ــزايش كـ ــنا افـ ــامتغ يـ ــث يرهـ ــاهش باعـ ــدار كـ ــادرات مقـ ــي صـ ــود مـ شـ

)Pakravan and Gilanpour, 2013(. مطالعـات هماننـد نيـز ة حاضـر مطالعـ در ،اسـاس ايـن بر ــي ــايي و كرمـــ ــورابراهيم )،Karami and Zibaei, 2008( زيبـــ ــماعيلي و پـــ اســـ

)Pourebrahim and Esmaeili, 2010(، ــ ــهباز و ينيحســـــــ يشـــــــ)Hosseini and Shahbazi, 2013(، خـان و گلدشـتين )Goldstein and Khan, 1985،(

ــي ــكويي بهمن ــواوي و اس ــ و )Bahmani-Oskooee and Goswawi, 2004( گوس ــك ورت ب)Thorbecke, 2015(، لحـاظ بـه كشـاورزي محصـوالت صـادرات تقاضـاي بـر مؤثر هايلفهؤم

است: شده گرفته نظر در )1( رگرسيون رابطه صورت به نظري

)1 ( PFEX ( , , IRER)f RINC PD

عـات مطال در( اسـت ثايـت قيمـت بـه صادرات ارزش بيانگر و بوده وابسته متغير EX ،كه در آن محصـوالت صـادرات تقاضـاي گيـري انـدازه براي مقياسي عنوان به متغير اين از عموماً ،مختلف هـاي طـرف واقعـي درآمـد RINC اند از عبارت مستقل متغيرهاي ،همچنين )؛است شده استفاده بين ارتباط توضيح در .ارز نرخ IRFR و صادراتي محصوالت نسبي هاي قيمت PF/PD ،تجاري

درآمـد سـطح افـزايش بـا كننـدگان، مصـرف كـه گفت بايد ،)1( رابطه در شده لحاظ متغيرهاي سـطح بنـابراين، كـرد. خواهنـد مصـرف را خـارجي و خلـي دا كاالهـاي از بيشتري مقدار خود،

كاالهـاي تقاضـاي مقـدار تعيـين در مهمـي نقـش تجـاري شريك عمده كشورهاي درآمدهاي نيـز صـادراتي كاالهـاي قيمـت به كشورها ساير به كشور هر صادرات ،همچنين دارد. صادراتي كشـورهاي از بـاالتر كشـوري در صـادراتي كاالهـاي قيمـت اگـر ،سخن ديگر ؛ بهاست وابسته تر پايينها قيمت اگر ديگر، سوي از يافت؛ خواهد كاهش صادرات آن كشور مقدار باشد، ديگر

صـادراتي نسـبي هـاي قيمت .شد خواهد بيشتر كشور آن صادرات مقدار باشد، كشورها ساير از قيمـت ضـمني شـاخص بـه صـادراتي كاالهاي قيمت ضمني شاخص نسبت با برابر عمده طور به

109شمارة ،28اقتصاد كشاورزي و توسعه، سال

١٠

نسـبتاً صـادراتي قيمت ضمني شاخص چنانچه .شوندمي گرفته نظر در جهاني صادراتي كاالهاي داخلـي كاالهـاي بـراي داخلـي ةكننـد مصرف تقاضاي باشد، جهاني قيمت شاخص از تر بزرگ بـر سرانجام، بايد گفـت كـه افـزون .شد خواهد آن جانشين ديگر كشورهاي كاالهاي و كاهش ارز نـرخ افـزايش كـه ايگونـه به ،است مؤثر صادرات تابع بر نيز ارز خنر درآمد، سطح و قيمت

)، 1رابطه ( در .)Branson, 2004( داشت خواهد پي در را صادرات افزايش ملي) پول (تضعيف ،اسـت كشـاورزي محصـوالت صـادرات تقاضـاي بـر اثرگذار عوامل نظري الگوي تصريح كه

بـا .بر اساس مباني نظري اقتصادي صورت گرفت تصادرا ميزان اثرگذار بر متغيرهايشناسايي متغيرهـا ايـن ميـان حتمـي ارتبـاط وجـود يمعنـ به لزوماً يادشده نظري الگوي تصريح همه، اين ميـان دار معنـي اي رابطـه مان،كشـور شـرايط به توجه با و زماني شرايط اساس بر بسا چه و يستن

بـر اثرگـذار عوامـل نهـايي الگـوي تصريح براي، ادامه در رو، از اين باشد. نگرفته شكل متغيرها و اسـتفاده 1هـا داده اكتشـافي تحليـل روش از ،ايـران كشـاورزي محصـوالت صـادرات تقاضاي ارتبـاط ،اسـاس ايـن بـر تا شد تحليل مدل توضيحي متغيرهاي تك تك و صادرات ميان ارتباط در متغيرهـا ارتبـاط يـد يتا با ،اساس اين بر د.شو مشخص نهايي مدل و شناسايي متغيرها اين ميان در قالب ايران كشاورزي محصوالت صادرات تقاضاي بر مؤثر عوامل تجربي الگوي ،)1( رابطه تجـاري طـرف ةعمـد كشور نُه حاضر مطالعه آماري جامعه كه از آنجا و شده تصريح )2( رابطه اسـت، تركيـه و يهروسـ پاكسـتان، عـراق، هند، آلمان، كنگ، هنگ افغانستان، چين، شامل ايران

i=1,…9 :خواهد بود

)2( PFLEX ( ,L( ), IRER )it

it it itit

f LRINC LPD

LEX ،)2( رابطه در تر گفته شد، پيش كه چنانit

بيـانگر و بوده حاضر مطالعه وابسته متغير LRINC ،همچنـين اسـت؛ t سال در i كشور به )ثايت قيمت به( ايران صادرات ارزش لگاريتم

it

t، L(PF سـال در i كشـور واقعـي درآمـد لگـاريتم it /

PDit محصـوالت نسـبي قيمـت لگـاريتم (

1. Exploratory Data Analysis (EDA)

......و يبر صادرات محصوالت كشاورزعوامل مؤثر  

١١

LIRER و t سال در i كشور مشابه كاالي به نسبت صادراتيit

t سال در i كشور ارز نرخ لگاريتم تركيبي واقعي ارز نرخ از ،ارز نرخ متغير براي ،حاضر مطالعه در كه است شايان يادآوري .است

ازاي بـه تبـديلي محصـوالت صادرات هزينه در تغيير ميزان ةدهند نشان كه استفاده شده دوجانبه متـداول شـاخص هـاي كاسـتي رفـع براي شاخص اين .است ارز برابري نرخ در تغيير واحد يك مصـرف فـرض بـا مـؤثر واقعـي ارز نرخ متداول شاخص است. شده معرفي مؤثر واقعي ارز نرخ تجـارت عرصـه در موجـود هـاي اقعيـت و بـه توجه با كه شده محاسبه واردكننده كشور در كاال فاقد ،شود مي خوانده »توليد تقسيم« اصطالحاً آنچه و توليد هاي پيچيدگي دليل به نيز و الملل بين

بلكـه مصـرف رايبـ نـه كاالهـا واردات از مهـم بخشـي ،حاضـر حـال در زيرا است، الزم اعتبار تركيبي واقعي ارز نرخ خصشا گيرد. مي صورت تبديلي محصوالت قالب در صادرات منظور به از و شـده محاسـبه صـادراتي توليـدات در خارجي و داخلي توليد عوامل سهم گرفتن نظر در با

با ارز نرخ اين ).Thorbecke, 2015( است پذيري بترقا سنجش براي تر مناسب يمعيار رو، اين :شود مي محاسبه )3( رابطه از استفاده

)3( tjtIrantjIrantIrantj wrerVArerVAirer ,,,,,, )1(

VA ،در آنكه Iran,t

rer كاالها، صادرات در ايران توليد عوامل سهم i,j,t

دوجانبـه واقعي ارز نرخ توليـد هـاي نهـاده صادركننده كشورهاي و ايران از نهايي محصوالت واردكننده كشورهاي بينwrer و ايران به

j,t واردكننـده كشـور و ينتـأم زنجيـره كشـورهاي بـين دوجانبـه وزنـي ارز رخنـ

داراي تركيبـي واقعـي ارز نـرخ شـاخص محاسـبه ،)3( رابطـه به توجه با .است ايران محصوالت كشــورهاي و ايــران توليــد عوامــل ســهم محاســبه آن شــروع نقطــه كــه اســت متعــددي مراحــل

تنها حلهمر اين اگرچه .است صادراتي غذايي صنايع و كشاورزي كاالهاي توليد در صادركنندهكـه آن ةنتيجـ با توجه به اما ،است نرخ ارز واقعي تركيبي شاخص محاسبه متعدد مراحل از يكي

وابسـتگي ميـزان از مناسب يتصوير تواند مي است، خارجي و داخلي توليد عوامل سهم محاسبه و دهـد دسـت به المللي بين بازارهاي به ايران غذايي صنايع و كشاورزي محصوالت توليد بخش

مشـخص را المللـي بـين بازارهـاي نوسـان از بخـش ايـن توليـدات پـذيري تأثير درجه ،آن تبع به

109شمارة ،28اقتصاد كشاورزي و توسعه، سال

١٢

سـاير محاسـبه بـه تـوان مـي ،خـارجي و داخلـي توليـد عوامل سهم محاسبه از پس كرد. خواهد

پرداخت. )wrer( دوجانبه وزني ارز نرخ و )rer( دوجانبه واقعي ارز نرخ شامل مطالعه متغيرهاي

-حالـت بـه مختص كه آنجا از اما را دارند، خود خاص مفهوم گرچه ، rer و wrer ارزهاي نرخ

ارز نـرخ محاسـبه با تنها و دهند نمي دست به دقيق اطالعات ،باشند مي كشورها بين دوجانبه هاي

ــي ــي واقع ــه تركيب ــي ،)irer( دوجانب ــوانم ــه ت ــراي ي ســودمندشاخصــ ب ــدازه ب ــريان ــزان گي مي

1.يافت دست پذيري رقابت

تقاضـاي بـر مـؤثر عوامل بررسي در استفاده مورد متغيرهاي تاطالعا و آمار كه از آنجا

طـرف مختلـف يكشـورها بـه مربـوط ايـران غـذايي صـنايع و كشاورزي محصوالت صادرات

الگـوي از )،2( رابطـه الگـوي نتـايج تفسـير و بـرآورد منظـور بـه است الزم است، ايران تجاري

،يعني است؛ زماني سري و مقطعي هايداده از تركيبي پانل هايداده شود. استفاده پانل يها داده

كه jسهم عوامل توليد ايران در صادرات كاالها، نرخ ارز وزني دوجانبه بين كشورهاي زنجيره تامين و كشور -1

محصـوالت ةواقعي دوجانبه بين كشورهاي واردكنند) است و نيز نرخ ارز wrerj,tمحصوالت ايران ( ةواردكنند

ابط وترتيب با استفاده از ر توان به) را ميreri,j,tهاي توليد به ايران (نهاده ةنهايي از ايران و كشورهاي صادركنند

كرد:(الف)، (ب) و (ج) محاسبه

(الف)tji

i

titji rerwwrer ,,,,, ×=∑

���i,j,t=exi,j,t (ب)Pjt

Pit

(ج)j

i

jij

i

jijtiran VPEVIPVPEVIPVPEVA /1/)( ,,, ∑∑ −=−=

ارزش صـادرات كاالهـا و VPEt هم عوامـل توليـد ايـران در صـادرات كاالهـا، س VAIran,t، روابط اين دركه

VIPi,t هاي توليد از كشـور ارزش واردات نهادهi همچنـين اسـت؛ توليـد كاالهـاي صـادراتي بـراي ،wi,t وزن

هاي توليد محصوالت كشاورزي و صنايع غذايي كشـور كننده است كه از تقسيم كل صادرات نهاده كشور تأمين

i همچنـين ؛شـود محاسبه مي يادشدههاي توليد ايران در بخش به ايران بر كل واردات نهاده ،exi,j,t نـرخ برابـري

شـاخص ،ترتيـب نيـز بـه Pi,tو Pj,t، (از گروه صـادركننده) i(از گروه واردكننده) در برابر كشور ر jارز كشور

).Thorbecke, 2015است ( iو jقيمت محصوالت كشاورزي و صنايع غذايي در دو كشور

......و يبر صادرات محصوالت كشاورزعوامل مؤثر  

١٣

سـري و مقطعـي هـاي داده .شـود مـي مشاهده زمان طول در مقطعي هايداده به مربوط اطالعات بـرآوردي كـه اسـت ممكـن رو، و از ايـن كنندنمي لحاظ را فردي هايناهمساني صرف، زماني مخصـوص متغيرهـاي كـردن لحـاظ بـا ،پانـل روش در كـه حـالي در دهنـد، دست به دارتورش بيشـتر، اطالعـات داراي پانل هايادهد ،همچنين كرد. لحاظ را هاناهمساني اين توانمي ،انفرادي

و زمـاني سـري به نسبت باالتر ييآكار و باالتر آزادي درجه كمتر، خطي هم بيشتر، تغييرپذيري مورد متغيرهاي پايايي بررسي از پس ،پانل هاي داده الگوي از استفاده در .ستا مقطعي هايداده

و پسـران ،ايـم « ،3هـادري ،2بريتونـگ ،»1چـو و لـين ،لـوين « ماننـد هـايي آزمون طريق از بررسي از تـوان يمـ ،باشـند ايسـتا سـطح در امتغيرهـ همه چنانچه ،PP«6-فيشر« و ADF«5-فيشر« ،»4شين

بايـد ،صـورت يـن ا غيـر در ؛دكـر اسـتفاده الگـو برآورد براي متغيرها حسط به وطربم اطالعات فيشـر يـا و كـائو پـدروني، آزمـون نظيـر يهـاي آزمون طريق از الگو متغيرهاي ميان انباشتگي هم

انجـام بر ، افزون الگو برآورد از پيش پانل، هاي داده الگوي از استفاده در ،همچنين .دشو بررسي مهـم بسـيار نيـز 7هاسـمن و همگنـي آزمـون دو انجام انباشتگي، هم مونآز و واحد ريشه آزمون سـري طـول در يـا مقـاطع و افراد بين در پارامترها ناهمگني اگر همگني، آزمون اساس بر .است ددسـت آيـ بـه پارامترهـا از معنـي بـي يـا ناسـازگار ييبرآوردهـا مكن استم ،شود گرفته ناديده كـه پـانلي هـاي داده رگرسـيون از نبايـد كـه اسـت آشـكار ،ها حالت اين در ناهمگني). (تورش انجـام براي ).Fetres etal., 2010( دكر استفاده ،گيرند مي ناديده را ناهمگن هايأمبد از عرض ،اسـاس ايـن بـر و اسـتفاده F آزمـون از ،معمول طور به ،اقتصادسنجي ادبيات در همگني آزمون د:كر بيان زير رابطه صورت به توان مي را آزمون اين شود. مي انتخاب برتر مدل

1. Levin, Lin and Chu (LLC) 2. Breitung 3. Hadri 4. Im, Pesaran and Shin (IPS) 5. Fisher-ADF 6. Fisher-PP 7. Hausman's test

109شمارة ،28اقتصاد كشاورزي و توسعه، سال

١۴

)4(

رگرســيون و دامـي متغيـر الگوهـاي تعيــين ضـريب ،ترتيـب بـه ، RPOOLED و RLSDV ،كـه در آن رگرسـورها تعداد K و مقطع هر در مشاهدات تعداد T ها، مقطع تعداد n همچنين، است؛ ادغامي

پس د.كر انتخاب را برتر الگوي توان مي ،صفر فرضيه پايه بر و اساس ينهم بر د.نده مي نشان را شـود مشـخص بايـد الگو، هاي ويژگي به توجه با معادالت تخمين براي همگني آزمون انجام از در نيـز منظـور يندبـ .اسـت مناسـب 2تصـادفي اثرات يا 1ثابت اثرات هاي روش از يك كدام كه

داراي كـه هاسـمن آزمـون آمـاره . دشـو مـي استفاده سمنها آزمون از ،معمول طور به ،مطالعات د:شو مي محاسبه زير رابطه اساس بر ،است دو كي توزيع

)5(

beta ،كه در آنf

betaو r

تصـادفي اثـرات و ثابـت اثـرات معـادالت بيضـرا بـردار ،ترتيـب به ، varاست؛ همچنين،

fvarو

f اثـرات و ثابـت اثـرات هـاي همعادلـ كواريـانس -واريانس ماتريس،

الزم معـادالت تخمـين در ،هاسـمن آزمـون در صـفر فرضيه اساس بر دهند. مي نشان را تصادفي اثـرات بـر هاسـمن آزمـون در مقابل فرضيه همه، اين با ؛شود گرفته نظر در تصادفي اثرات است .)Hausman, 1978( دارد كيدأت الگو تخمين در ثابت

وهـا آزمـون انجـام بـه مربـوط مراحل كليه پانل، هاي داده الگوي برآورد مراحل تبيين با كليـه ،همچنين است. گرفته انجام Eviews8 افزار نرم از استفاده با حاضر مطالعه در مدل برآورد

)3( و )2( وابـط ر در ي بـوده كـه متغيرهاي به مربوط حاضر مطالعه انجام براي نياز مورد اطالعات هنـد، آلمـان، كنـگ، هنـگ افغانسـتان، چـين، شامل( ايران تجاري طرف عمده هايكشور براي كـه است پذيرفته صورت دليل يندب هاانتخاب اين .) آمده استتركيه و روسيه پاكستان، عراق، ينهمـ بـه ايـران غـذايي صـنايع و كشاورزي محصوالت صادرات درصد هشتاد حدود در جمعاً

1. fixed effects 2. random effects

......و يبر صادرات محصوالت كشاورزعوامل مؤثر  

١۵

و عـراق بـا وجـود نقـش بسـيار پررنـگ ،كشـورها ايـن ميان ، ازهمچنين ؛شود مي انجام كشورها در اطالعـات در گسـترده بسـيار قصوانـ دليـل بـه ،اخيـر هـاي سال دردر تجارت با ايران افغانستان

در شـده عنـوان متغيرهـاي بـه مربـوط اطالعـات ند.شـد گذاشـته كنار مجموعه از ،پيشين هاي سال تجـارت بـا مرتبط المللي بين و ملي هاي سازمان و نهادها هاي داده پايگاه به مراجعه با يادشده وابطر

يكشاورز و خواربار سازمان ملل، سازمان اند از عبارتها سازمان اين اند. شده آوري جمع خارجي)FAO،( پول المللي بين صندوق جهاني، بانك )IMF( ايـران اسـالمي جمهـوري مركزي بانك و.

شـده ارائـه اطالعات پوشاني هم ميزان وها داده به يدسترس ميزان اساس بر مطالعه مورد زماني دوره 2014 تـا 1991هـاي سال ،ترتيب يندب است. دهش انتخاب گفته پيش نهادهاي وها سازمان سوي از

رعايـت رايب ،اين بر عالوه .است شده دريافت آن از اطالعات حجم ترين كامل كه است ايدوره سـال ذكر از و شده آوري جمع ميالدي هاي سال هبها داده تمامي ،اطالعات آوري جمع در همگني است. شده نظر صرف ،المللي بين هاي گزارش با انطباق عدم دليل به ،شمسي

بحث و نتايج

اسـاس بـر اسـت. دهآم 1 نمودار در )irer( دوجانبه تركيبي واقعي ارز نرخ محاسبه نتايج غـذايي صـنايع و كشاورزي صوالتمح پذيري رقابت در تغييرات كه است مشخص ،نمودار اين

ــران ــازار در اي ــده كشــورهاي ب ــأثير عامــل دو از واردكنن ــذيرد مــي ت ــه كــه پ ــأثير لحــاظ ب ــر ت ب برابـر در ريـال تضـعيف سياسـت اول عامـل اند. كرده عمل هم مخالف جهت در ،پذيري رقابت باعـث رچشـمگي اي گونـه بـه 2001 و 1992 مقطـع دو در راي نمونـه، ب كه است خارجي ارزهاي شـاخص افـزايش ،نتيجـه در و واردكننـده كشـورهاي بـازار در ايرانـي محصـوالت شدن ارزان صـنايع و كشـاورزي محصـوالت قيمـت در موجود تورم ديگر عامل و )rer( شده پذيري رقابت .)wrer( است دهكر خنثي زيادي حدود تا را اول عامل اثر ،زمان مرور به كه است غذايي

109شمارة ،28اقتصاد كشاورزي و توسعه، سال

١۶

تحقيق يهايافته :مأخذ

زمان طول در )irer( دوجانبه تركيبي واقعي ارز نرخ تغييرات روند - 1 نمودار يواقع ارز نرخ كه شود مي مطرح اين پرسش مهم ،يريپذ رقابت شاخص محاسبه از سپ

بـه ايـران غـذايي صـنايع و كشـاورزي محصـوالت صـادرات بـر ميـزان چـه بـه دوجانبه يبيترك واقعـي ارز نـرخ اثـر ، بـراي پاسـخ بـدين پرسـش، ادامه در كه هداشت تأثير واردكننده كشورهاي صـادرات تقاضـاي تـابع بـر يصـادرات ينسـب هـاي قيمت و يمل درآمد متغير دو كنار در تركيبي .است هشد بررسي

،نتـايج بررسـي و الگـو بـرآورد از ، پيشزماني سري هاي مدل همانند پانل، هاي مدل در ابتـدا ،حاضـر العـه مط در ،اساس اين بر د.شو بررسي الگو در موجود متغيرهاي پايايي است الزم

،آزمـون ايـن در اسـت. هشـد بررسـي )LLC( »چـو و لين لوين،« آزمون طريق از متغيرها پايايي بـه صـفر فرضـيه رد ،بنـابراين .اسـت » بررسي مورد متغيرهاي در واحد ريشه وجود« صفر فرضيه

نشـان را آزمـون ايـن نتـايج 1 جـدول سـت. تغيرهام بـودن ايسـتا و واحـد ريشه وجود عدم يمعنLEX( ثايـت قيمت به ايران صادرات ارزش لگاريتم متغير چهار هر كه بر اساس آن، دهد مي

it،(

......و يبر صادرات محصوالت كشاورزعوامل مؤثر  

١٧

LRINC( واقعي درآمد لگاريتمit

L(PF( صـادراتي محصوالت نسبي قيمت لگاريتم )،it /

PDit)(

LIRER( دوجانبه تركيبي واقعي ارز نرخ لگاريتم وit

متغيـر چهـار هـر و نيسـتند پايـا سـطح در ) باشند. مي )I(1)( يك درجه از انباشته هم

مدل متغيرهاي در واحد ريشه آزمون نتايج - 1 جدول ايستايي درجه LLC آماره متغيرLEX

it 68/1-

I(1) LEX

it 75/4 LRINC

it 72/2-

I(1) LRINC

it 59/41 L(PF

it / PD

it) 09/2-

I(1) L(PF

it / PD

it) 77/5

LIRERit

81/1- I(1)

LIRERit

46/7 درصد يك سطح در يدار معني

تحقيق هاي يافته :مأخذ آزمـون منظـور، از بـدين مـدل بررسـي شـده و متغيرهـاي ميـان انباشـتگي در ادامـه، هـم

سـتفاده ا) Pedroni, 2001(» انباشـتگي پـدروني آزمـون هـم «با عنوان پانل هاي داده انباشتگي هم روابط امكان وجود متغيرهاي اقتصادي، ميان همگرايي وجود بررسي با اين آزمون، شده است. در

2جـدول انباشـتگي پـدروني در هم گيرد. نتايج آزمون متغيرها مورد آزمون قرار مي ميان بلندمدت دروني،انباشـتگي پـ هـم آزمـون هـاي گونه كه از نتايج پيداست، بر اسـاس آمـاره آمده است. همان

و صـادراتي محصـوالت نسـبي هاي قيمت انباشتگي ميان ارزش صادرات، درآمد واقعي، هم وجود توان رد كرد. نرخ ارز واقعي تركيبي دوجانبه را نمي

109شمارة ،28اقتصاد كشاورزي و توسعه، سال

١٨

پدروني انباشتگي هم آزمون نتايج - 2 جدول آماره مقدار آزمون آماره

Panel v-Statistic **22/2- Panel rho-Statistic *68/7- Panel PP-Statistic *91/8-

Panel ADF-Statistic *90/2- Group rho-Statistic *09/3- Group PP-Statistic *68/8-

Group ADF-Statistic *27/2- درصد پنج سطح در يدارمعني ** درصديك سطح يدر دارمعني *

تحقيق هاي يافته :مأخذ آزمـون طريـق از بررسـي مـورد الگـوي تغيرهـاي م ميـان بلندمدت ارتباط وجود يدأيت با

در همـه، ايـن با د.كر استفاده متغيرها سطح به مربوط اطالعات از توان مي ،پدروني انباشتگي هم و واحـد ريشـه هـاي آزمـون بـر ، اقـزون الگـو بـرآورد از پـيش پانل، هاي داده الگوي از استفاده

بـه الگـو برآورد در چراكه است، مهم بسيار نيز هاسمن و همگني آزمون دو انجام انباشتگي، هم نظر در الگو برآورد در گروهي اثرات بايدآيا « كه است ناي اصلي پرسش پانل، هاي داده روش بـر اسـت. دهآمـ 3 جدول در آن نتايج و انجام نيز آزمون دو رو، اين از اين ».خير؟ يا شود گرفته ،درصـد يـك احتمـال سـطح در F آمـاره ودنب دار معني به توجه با همگني، آزمون نتايج اساس گروهـي اثـرات اسـت الزم ،الگو برآورد در ،نتيجه در و شدهرد هاأمبد از عرض برابري فرضيه

بـه توجه با هاسمن، آزمون اساس بر ،همچنين .دشو برآورد پانل صورت به مدل و گرفته نظر در كـارگيري بـه بر مبني صفر يهفرض درصد، يك حداقل احتمال سطح در دو يك آماره داريمعني روش از ،الگـو ضـرايب بـراي بـرآورد است الزم ،اساس اين بر و شده رد تصادفي اثرات روش .ودش استفاده ثابت اثرات

......و يبر صادرات محصوالت كشاورزعوامل مؤثر  

١٩

هاسمن و همگني هاي آزمون نتايج - 3 جدول همگني آزمون

Fآماره داري معني سطح

00/0 59/4 هاسمن آزمون

1X آماره داري معني سطح

00/0 17/11 تحقيق هاي يافته :مأخذ

تقاضـاي ميـان ارتبـاط پانـل، مـدل بودن مناسب از اطمينان و يادشده هاي آزمون انجام با بـراي صـادرات نسبي قيمت و دوجانبه تركيبي واقعي ارز نرخ واقعي، خارجي درآمد صادرات،

در آن نتـايج و ردبرآو ثابت اثرات روش به و يادشده الگوي قالب در 1991-2014 زماني دوره است. شده ارائه 4 جدول

بـاالي اعتبار آمده است، 4 جدول انتهاي در كه برآوردي الگوي اعتبارسنجي هاي لفهؤم آمـاره مقـدار ،شود مي مشاهده جدول در اين كه گونه همان ند.كن مي يدأيت را بررسي مورد مدل

2R ًآمـاره و بـوده مناسـب نسبتا F اسـاس ايـن بـر و اسـت دار معنـي درصـد صـد سـطح در نيـز، ،درصد صد اطمينان با و آماره اين اساس بر كه يا گونه كند، به مي يدأيت را الگو كلي داري معني كـه ، از آنجـا ادامـه در د.كـر رد را الگـو ضـرايب همـه بـودن صفر بر مبني صفر فرضيه توان مي

درصد صورت به و بوده ششك برابر ضرايب اند، شده لحاظ لگاريتمي صورت به مدل در متغيرها نـرخ و واقعي خارجي درآمد هايمتغير تأثير كه دهد مي نشان 4 جدول نتايج شد. دنخواه تفسير كمتـر سـطح در آماري لحاظ از اثر اين و مثبت صادرات تقاضاي بر دوجانبه تركيبي واقعي ارزــ .اســت دار معنــي درصــد يــك از ــا نتــايج، ايــن اســاس رب اخصشــ در يشافــزا درصــد يــك ب

41/1 و 19/0 ترتيـب بـه صـادرات يتقاضـا ،يملـ درآمد و تركيبي واقعي ارز نرخ پذيري رقابت تقاضـاي بـر دوجانبـه تركيبـي واقعـي ارز نرخ متغير مثبت اثر توضيح در يابد.مي يشافزا درصد

كـاهش و ملـي پـول ارزش كاهشسخن، ديگر به يا متغير اين افزايش كه گفت بايد ،صادرات

109شمارة ،28اقتصاد كشاورزي و توسعه، سال

٢٠

افـزايش تبـديلي، محصوالت صادرات هزينه كاهش با غذايي صنايع و تبديلي التمحصو تورم ،همچنـين داشـت. خواهـد پـي در را كشـور صـادرات حجم افزايش ،آن تبع به و پذيريرقابت و دارد صادرات تقاضاي بر دار يمعن و يمنف تأثير يصادرات ينسب يمتق كه است آن بيانگر نتايجــر .اســت دار معنــي درصــد يــك از كمتــر ســطح رد آمــاري لحــاظ از اثــر ايــن نتــايج اســاس ب يصادرات كاالهاي ينسب هاي قيمت در يشافزا درصد يك با ،بلندمدت دوره طي آمده، دست به

بـه ايـران بـا تجـاري طـرف كشورهاي صادراتي تقاضاي ميزبان ،كشور مشابه كاالهاي به نسبت وجـود كـه كـرد ادعـا تـوان يمـ گفتـه شـد، آنچه به توجه با .يابدمي كاهش درصد 78/0 يزانم

ارتبـاط در يهدوسو ينقش يدارا يادز ياربس احتمال به باالتر يواقع يمل درآمد با يتجار يشركا يشـركا كـه اسـت آن آل يـده ا حالـت اگرچه بود. خواهد يواقع صادرات بر ياثرگذار نحوه با

در امـا باشـند، بـاال تـورم نـرخ و باال يمل درآمد با ييكشورها واردكننده گروه در يرانا يتجار نـرخ كـاهش يمعنـ به فراوان احتمال به باال يمل درآمد داشتن و بوده نادر ياربس اتفاق ينا ،عمل رفـتن دست از و يريپذ رقابت شاخص كاهش، تيجهن و در واردكننده يكشورها گروه در تورم ،عمـل رو، در از ايـن ود.ب خواهد يريپذ رقابت شاخص كاهش اثر بر يقيحق صادرات از يبخش بود. دخواه كمتر ،كنند يم يشنهادپ بخش ينا در برآوردشده هاي مدل آنچه از يمل درآمد تأثير واردشـده يرهـاي متغ كـدام از هر گذاريتأثير با ارتباط در قاطع يقضاوت به يدنرس لهئمس ينا اما بـا يواقعـ يملـ درآمـد يرتغم يبضرا عمده ياربس تفاوت يراز كند، ينم دشوار چندان را مدل در عامـل كـه كنـد يمـ ينتضـم بخـش يـن ا در يريپـذ رقابـت شـاخص يبـرا برآوردشـده يبضرا و بـود خواهـد يواقع يمل درآمد همچنان يكشاورز محصوالت يواقع صادرات در كننده يينتع و ينسـب يهـا يمـت ق شـامل آن بـر مـؤثر عوامـل ،يممسـتق يرغ طـور به و يريپذ رقابت شاخص نه قابـل واردات ،حاضـر حـال در كـه افغانستان و عراق چون ييكشورها رو، از اين .يارز ياستس

از يتـوجه قابـل بخـش در يـران ا بـا يتجـار رابطـه با توجـه بـه نداشـتن ،دارند يرانا از يتوجه يـل از تحل ،كشـورها يـن ا در ياسـي س يهاتنش و جنگدليل بهعمدتاً بحث مورد دوره يها سال

يقو يتجار يشركا داشتن يتاهم بر عالوه كه دهديم نشان يتواقع ينا .ندا كنار گذاشته شده

......و يعوامل مؤثر بر صادرات محصوالت كشاورز

٢١

در يراز ،شود توجه نداب يدبا كه است ياهنيز نكت يتجار يشركا ياسيس ثبات ي،اقتصاد نظر از

كـردن يـه تك كه داشت توجه يدبا ،كشورها ينا با ارتباط در يتجار يهافرصت ار استفاده كنار

صـادرات بـه را بـزرگ و يناگهـان هـايي تكانـه توانديم دست ينا از ييكشورها به حد از يشب

باشد. يطوالن نسبتاً مدت گذشت يازمندن آن جبرانبسا چه كه دساز وارد يكشاورز محصوالت

يعصنا و يكشاورز محصوالت صادرات يتقاضا تابع پانل الگوي برآورد نتايج - 4 جدول

يرانا ييغذا

داري معني سطح t آماره ضريب متغير

Intercept 13/0 65/1 18/3 أمبد از عرض

LRINCit

t 41/1 43/3 00/0 سال در i كشور واقعي درآمد لگاريتم

L(PFit

/ PDit 00/0 -87/2 -78/0 صادراتي محصوالت نسبي هاي قيمت لگاريتم (

LIRERit

00/0 02/3 19/0 دوجانبه تركيبي واقعي ارز نرخ لگاريتم

)00/0(8/60 =F 78/0= 2R

تحقيق هاي يافته :مأخذ

ها يشنهادپ و بنديجمع

ــالش در ــراي ت ــبه ب ــت محاس ــذيري رقاب ــين و پ ــأثير بررســي ،همچن ــر آن ت صــادرات ب

شـركاي تـرين مهم شناسايي از پسحاضر، مطالعه ،و صنايع غذايي ايران كشاورزي محصوالت

شـاخص محاسـبه بـه در گام نخسـت، الزم، اطالعات تهيه و كشاورزي بخش در كشور تجاري

گـام در و خـارجي و داخلـي توليد عوامل سهم بر مبتنيهاي وزن پايه بر تركيبي واقعي ارز نرخ

چـارچوب در كشـاورزي محصـوالت واقعـي صـادرات بـر شـاخص اين تأثير بررسي ، بهبعدي

شـاخص در قالـب تركيبـي واقعـي ارز نـرخ هاي نوسان تأثير ت.پرداخ صادرات تقاضاي الگوي

بـراي معمـولي مربعـات حـداقل برآوردگرهـاي از اسـتفاده بـا واقعـي صادرات بر پذيري رقابت

و كشـاورزي محصـوالت حقيقـي صـادرات مقـدار ،الگـو اين در .شد بررسي تركيبي هاي داده

يكشـورها واقعـي ملـي مـد آدر ،تركيبـي واقعـي ارز نـرخ و وابسته متغير عنوان به غذايي صنايع

109شمارة ،28اقتصاد كشاورزي و توسعه، سال

٢٢

تحقيـق نتـايج .شـدند لحاظ مستقل متغيرهاي عنوان به صادرات نسبي هايقيمت نيز و واردكننده ارز نـرخ پـذيري رقابت شاخص در يشافزا درصد يك ،شدهبرآورد الگوي در كه دهد مي نشان 41/1 و 19/0 مقـدار بـه صـادرات يتقاضا يشافزا باعث ،ترتيب به ،يمل درآمد و تركيبي واقعي بـا حاضـر مطالعـه نتـايج خـارجي، مطالعات ميان از كه است شايان يادآوري .شد واهدخ درصد

راتـــــا و اســـــكويي بهمنـــــي ،)Akhavipour, 2015( اخترحســـــين مطالعـــــات نتـــــايج)Bahmani-Oskooee and Ratha, 2008(، همكـاران و ونـگ چئ )Cheung et al., 2012( و

نتـايج نيـز كشـور داخـل مطالعـات ميـان در دارد. فراوان شباهت )Thorbecke, 2015( ثوربك ،)Pourebrahim and Esmaeili, 2010( يلياسـماع و يمپورابراه مطالعات نتايج با حاضر مطالعه

)Nouri and Navidi, 2012( يدينو و ينور ،)Hooshmand et al., 2010( همكاران ووشمنده بـه توجـه بـا دارد. زيـادي اهتشب )Pakravan and Gilanpour, 2013( پوريالنگ و پاكروان و

در ارز قيمتـي تغييـرات بـا شود كـه مي پيشنهاد ،كلي طور به ،حاضر مطالعه از آمده دست به نتايج كشـاورزي محصـوالت صـادرات رقـابتي تـوان شـاخص، اين سازي حقيقي و مختلف هايسال بـاال مـد درآ بـا كشـورهاي واردكننـده، كشـورهاي كـردن متنـوع بـا ،حال عين در و دشو حفظ

منطقـه كشـورهاي بيشـتر كـه از آنجـا د. در همـين راسـتا، نشـو انتخاب صادراتي هدف عنوان به كشـاورزي محصـوالت شتك امكان ،حال عين در و ندبرخوردار باال سرانه درآمد از خاورميانه

زمينـه توانـد مي كشورها اين با اقتصادي و سياسي يآكار و مؤثر ارتباط ،ندارد وجود هاآن براي و ينتـدو در توجـه شـود كـه يـد با ،ديگـر سـوي از .سازد فراهم را نظر مورد اهداف به دستيابي هـاي نظـام از ارز، نـرخ ينـان اطم عـدم و مخاطره كاهش رايب يدنبا ،يارز هاي ياستس كاربست

ارز، نـرخ هـاي نوسـان بـرخالف چراكه ه شود،نگهداشت ثابت ارز نرخ و استفاده يدستور يارزاسـتفاده از .اسـت » مثبـت « يكشـاورز بخـش صـادرات ويژه به و صادرات بر ارز يواقع نرخ اثر

ينـه زم يـن ا در سـودمند يراهكارهـا از يكـي تـوان را مـي » شـده يريتنظام نـرخ ارز شـناور مـد « يدشد هاي نوسان از ي،نظام ارز ينا در ارز نرخ يبرا نوسان كف و سقف برشمرد، زيرا با تعيين

هـاي نظام يرسا با يسهمقا در نظام ينا از گيري با بهره سخن، يگرد ؛ بهشود يم يريجلوگ ارز نرخ

......و يبر صادرات محصوالت كشاورزعوامل مؤثر  

٢٣

يمـت، ق سـطح بـر احتمـالي ناسـازگار اتاثـر بـا ارز نـرخ هـاي گسـتردة نوسـان تـوان يم ،يارز پـذيري يبآسـ ، بـا كاسـتن از حـال ينعـ در و كـرد يلتعـد را منـابع حركـت و پـذيري مخاطره .دها ياري رسان اين بخش يثبات نسب به ،يورزكشا ويژه به و ياقتصاد مختلف هاي بخش

منابع

1. Akhtar Hossain, A. (2009). Structural change in the export demand function for Indonesia: estimation, analysis and policy implications. Journal of Policy Modeling, 31(2): 260-271.

2. Akhavipour, M. (2015). Strategies to increase non-oil exports. World Economy Newspaper, 3471. (Persian)

3. Bahmani-Oskooee, M. and Goswawi, G.G. (2004). Exchange rate sensitivity of Japan’s bilaterd flows. Journal of Japan and the World Economy, 16: 25-38.

4. Bahmani-Oskooee, M. and Ratha, A. (2008). Exchange rate sensitivity of US bilateral trade flows. Economic Systems, 32(2): 129-141.

5. Branson, W.H. (2004). Macroeconomic theory and policies. Translated by A. Shakeri, Seventh Edition. Tehran: Ney Publishing. (Persian)

6. Cheung, Y.W., Chinn, M.D. and Qian, X. (2012). Are Chinese trade flows different? Journal of International Money and Finance, 31(8): 2127-2146.

7. Fetres, M.H., Ghaffari, H. and Shahbazi, A. (2010). Examining the relationship between air pollution and economic growth in oil exporting countries. Journal of Economic Growth and Development Research, 1(1): 59-77. (Persian)

8. Goldstein, M. and Khan, M.S. (1985). Income and price effects in foreign trade. Handbook of International Economics, 2: 1041-1105.

9. Hausman, J. (1978). Specification tests in econometrics. Econometrica, 46: 1251-1271.

10. Hooshmand, M., Daneshnia, M., Abdollahi, Z. and Eskandari, Z. (2010). Factors affecting the Iranian non-oil exports. Knowledge and Development, 17: 126-145. (Persian)

11. Hosseini, S.S. and Shahbazi, H. (2013). Estimation of collective supply and demand in the Iranian agricultural sector during 2007-2009. Journal of Agricultural Economics and Development, 27(1): 16-24. (Persian)

109شمارة ،28اقتصاد كشاورزي و توسعه، سال

٢۴

12. ICCIMA (2013). A look at the challenges of developing the non-oil exports of Iran. Tehran: ICCIMA (Iranian Chamber of Commerce, Industries, Mines and Agriculture). (Persian)

13. Jalil-Piran, H. (2012). Investigating the foreign trade of agricultural products during the Third and Fourth Development Plans. Journal of Economic Issues and Policies, 1: 145-158. (Persian)

14. Karami, A. and Zibaei, M. (2008). Effects of exchange rate volatility on agricultural exports in different countries. Economic Research, 8(3): 59-71. (Persian)

15. Ministry of Agriculture - Jahad (2015). Agricultural export and import statistics. Tehran: Ministry of Agriculture – Jahad. (Persian)

16. Ministry of Economy and Finance (2014). Investigating the foreign trade performance of the agricultural sector. Tehran: Ministry of Economy and Finance. (Persian)

17. Nategh, M. and Niakan, N. (2009). Export development with emphasis

on restrictions. Journal of Business Review, 37: 43-55. (Persian) 18. Nouri, M. and Navidi, H. (2012). Exchange rates risk and non-oil

exports in Iran. Journal of Economic Growth and Development Research, 3(9): 59-70. (Persian)

19. Pakravan, M.R. and Gilanpour, O. (2013). Investigating the vision of Iran's exporting and competitiveness of Iranian agricultural products in the Middle East and North Africa. Journal of Agricultural Economics and Development, 27(1): 51-63. (Persian)

20. Pakravan, M.R., Mehrabi Boshrabadi, H. and Gilanpour, O. (2010). An investigation of factors affecting the supply and demand of Iran's agricultural exports. Journal of Agricultural Economics and Development, 24(4): 471-478. (Persian)

21. Pedroni, P. (2001). Purchasing power parity tests in cointegrated panels. Review of Economics and Statistics, 83(4): 727-731.

22. Pourebrahim, F. and Esmaeili, A. (2010). Evaluation of Iran's agricultural exports using the trade equality index. Economic Research and Iranian Agricultural Development, 41(4): 447-454. (Persian)

23. Thorbecke, W. (2015). Measuring the competitiveness of China's processed exports. China and World Economy, 23(1): 78-100.