zvonimir pliskovac

148

radovan ivančević

tri etude o pliskovcu

igra strelicama

kvadrat i kocka

u počast balonu

I g r a s t r e l i c a m a , P r e d g o v o r i z l o ž b i s l i k a Z v o n i m i r a P l i s k o v c a u G a l e r i j i S t u d e n t s k o g c e n t r a u Z a g r e b u , l i p a n j 1974., i u M a l o m s a l o n u na R i j e c i , k o l o v o z 1974 .

K v a d r a t i k o c k a , p r e d g o v o r » I z l o ž b i s t r i p a : b u b i c e i k o c k i c e « u G a l e r i j i N o v a , Z a g r e b , l i s t o p a d 1977., i i s t o j i z l o ž b i u Ga ­l e r i j i S t u d e n t s k o g k u l t u r n o g c e n t r a B e o g r a d , r u j a n 1978.

U p o č a s t b a l o n u — H o m m a g e a u b a l l o n , p r e d g o v o r i z l o ž b i u G a l e r i j i S t u d e n t s k o g c e n t r a u Z a g r e b u , l i s t o p a d 1978., i na R i j e c i , G r a d i n a T r s a t , u s v i b n j u 1979.

Ovo je igra strelicama.

K a o već ina z n a k o v a i s t r i j e l a j e , p r i j e n o š to j e p o s t a l a z n a k o m , b i la p r e d m e t . N j o m e se g a đ a l o i c i l ja lo , a j e d n o m o d a p e t a , d o b r o u s m j e r e n a , p r e ­va l ju juć i u g l a v n o m n a j k r a ć i m p u t e m u d a l j e n o s t i z m e đ u n a s i n e k o g cil ja, m o g l a se i doseć i i p o g o d i t i . V r š a k jo j j e b i o u s m j e r e n ci l ju, a p r u t ( t rup ) o s i g u r a v a o s t a b i l n o s t p u t a n j e .

N a c r t a n a ili n a s l i k a n a s t re l i ca , g u b e ć i i z v o r n u na­m j e n u , z a d r ž a l a j e n e š t o ( p r e n e s e n a ) smis l a . O s i m ucv i l j enog p r o b o d e n o g s r c a i t r o f e j n e j a b u k e Wil-h e l m a Tel la o s t a l o jo j j e p r e t e ž n o d a n a s u s m j e -ru j e , da k a z u j e i p o k a z u j e p u t , d a n a m j e s t u oda-p i n j a n j a z a c r t a v a p o č e t a k nev id l j ive p u t a n j e , d a n a s s p u t a s k r e ć e i z a o k r e ć e , d a n a m označ i gd je ć e m o uzać i i saći , obić i i zaob ić i . S t r e l i c a j e vizu-elni , n e v e r b a l n i p r i j e d l o g ili z apov i j ed za čov jeko­vo k r e t a n j e ili p o k r e t a n j e .

zvonimir pliskovac

149

O n a j e i s l ika p r e d m e t a , k o j i b i se m o g a o u s m j e r e ­n o p o k r e n u t i , i t r a g već d o v r š e n a k r e t a n j a . N a raz­m e đ u p r e t h o d n o g i n a r e d n o g t r e n u t k a s t r e l i ca -znak n e p r e v l a d a n a j e Z e n o n o v a a p o r i j a : i a k o o d a p e t a i u l e tu , t r a j n o m i r u j e n a s v o m m j e s t u .

U e t u d a m a P l i s k o v c a p o d r u g i p u t j e s t r e l i ca sk re ­n u t a s p u t a n j e , z a v r n u t j o j j e s m j e r i p r o m i j e n j e n c i l j ; o s l o b o đ e n a i t og p r a k t i č n o - u s m j e r a v a j u ć e g z n a č e n j a p o s t a l a j e s a m o s t a l a n l ikovni s i m b o l , k o j i m se i s k a z u j e r a z n o s m j e r n o s t i v i š e s m j e r n o s t p r v o t n o n e u s m j e r e n e p l o h e u k o j o j su, zak l juču je ­m o , z a p r e t a n i svi n e i s k a z a n i s m j e r o v i p l o š n o g kre­t a n j a . U n i f i k a c i j o m z n a k a u se r i j i k o m p o z i c i j a pos ­t a j u oč ig l edn i j e g r a n i c e m o g u ć n o s t i .

P r v o i n a j j e d n o s t a v n i j e : k a d se j e d n a u ž a s t r a n a p l o š n e t r a k e o b l i k u j e u »vršak« , o n a p o s t a j e us ­m j e r e n a , j e d n o s m j e r n a i d i n a m i č n a k o m p o n e n t a p l o h e . A z a t i m , d o k t r a k u »č i t amo« , k a o p r u t s t r i ­j e le , a l i i s t o d o b n o i k a o p u t š t o ga j e već p r e v a l i o

v r š a k , o n a o d j e d n o m »prob i ja« r u b p l o h e i »izbi­ja« i zvan p r a v o k u t n e k o n v e n c i j e »sl ike«.

N a p o k o n , d r u k č i j e o b o j e n a o d p o d l o g e , l o m o m i z a o k r e t o m s t v a r a i luz i ju »s t ran ice« n e k o g v o l u m e ­n a ili po lazeć i o d t og p r i v i d a o p e t se r azob l i ču ju -ći v r a ć a u p l o h u . S a m e ili u d v o j e n e , i s t o s m j e r n e ili r a z n o s m j e r n e , d o m i n a n t n e ili j e d v a n a g r i z a j u ć i p o v r š i n u , s t r e l i ce o d r e đ u j u s m j e r k r e t a n j a »dru­ge« b o j e p o pod loz i , k o j a i s t o d o b n o p o p r i m a svo j ­s tva » p r o s t o r a « .

M e đ u s o b n o k o n f r o n t i r a n e i g l e d a n e u n i zu Plis-kovčeve va r i j ac i j e n a t e m u s t re l i ce , i a k o g r a đ e n e s m i r e n o i o d j e d n o s t a v n i h č l anova , p o s t a j u v e o m a d i n a m i č n a c je l ina . Ove su s t u d i j e n a s t a l e n a po ­mi r l j i vo j m e đ i p o p a r t i s t i č k o g v r e d n o v a n j a s t r e l i ce k a o d i je la u r b a n o g pe jzaža i o p a r t i s t i č k o g p o i m a ­n j a s t v a r a n j a i r a z a r a n j a i luzi je f o r m e i d e f o r m a ­cije . T e o r i j s k o m d o m i š l j a t o š ć u i l i k o v n o m čis to­ć o m m o g l e b i pos luž i t i o p l e m e n j i v a n j u o b z o r j a s v a k o d n e v i c e o m e đ e n o g i o d r e đ e n o g m n o g o b r o j ­n i m m o n o t o n i m s t r e l i c a m a i u s m j e r a v a n j i m a .

150

Kvadrat i kocka

T e m e l j n u će l i ju s t r i p a , s l ič icu u n izu , t v o r e t r i či­n ioca : okv i r , c r t e ž i p i s m o . U n jo j se, d a k l e , sus­r e ć u g e o m e t r i j a , s l i k a r s t v o i jez ik . M e đ u z a v i s n o š ć u ov ih t r i j u f a k t o r a n a s t a j e s t r i p ; al i s t r i p o m se m o ­gu i ogol i t i t a t v o r b e n a svo j s tva , n j e g o v a s k r i v e n a s t r u k t u r a , t e ih j e m o g u ć e p r e d o č i t i g l e d a o c u u m ­j e s t o d a se o n n j i m a s a m o služi . T a d a s t r i p n i j e i z g r a đ e n t e k lege a r t i s , n e g o te z a k o n e u m i j e ć a n a p r i m j e r i m a i n t e r p r e t i r a s a m s o b o m . P l i s k o v a c dje­luje u p r a v o n a t o m p o d r u č j u s u v r e m e n o g s t r i p t i z a s t r i p a .

Da o k v i r n i j e p a s i v n i »kra j« , g r a n i c a l i kovne cje­l ine, n e g o a k t i v a n f a k t o r o b l i k o v a n j a , o s o b i t o k o m ­pozic i je , d a o k v i r o s i m š to o m e đ u j e u j e d n o i od­r e đ u j e , f o r m i r a ili d e f o r m i r a , ana l i z i r a l i su Focil-lon, B a l t r u s a i t i s i d r u g i n a u z o r c i m a r o m a n i č k e u m ­j e t n o s t i , f o r m u l i r a j u ć i »zakon k a d r a « . R i ječ j e o i n t e r a k c i j i a r h i t e k t o n s k o g okv i r a , »zadanog« ok­v i ra i svega š t o u n u t a r n j e g a n a s t a j e , s t i m d a u r o m a n i č k o j e p o h i a r h i t e k t o n s k i o k v i r n a m e ć e svo­j e z a k o n e s k u l p t u r a l n o m sv i j e tu ko j i se u n u t a r n j ega n a s t a n j u j e .

U p o v i j e s t i s t r i p a p a ž n j a a u t o r a , k a o i g ledaoca-či-t ača , d u g o j e b i l a u s m j e r e n a s a m o n a s a d r ž a j , za­

p r e m n i n u sl ičice, z a n e m a r u j u ć i o k v i r ko j i j e o m e ­đu je . S u v r e m e n i a k t i v a n o d n o s i z m e đ u o k v i r a i u o k v i r e n o g u t r a g u j e K leeov ih i S t e i n b e r g o v i h i s t r a ž i v a n j a svo j s t ava s a m e l in i je k o j a j e k o n s t i t u ­t ivn i e l e m e n t s t r i p a . U n a š o j s r e d i n i Drag ićev »an-t i s t r ip« e k s p l i c i t n o j e p o s t a v i o i s t r a ž i v a n j e k a o p r o g r a m , j e r se »anti« u n a s l o v u n i j e o d n o s i l o n a s t r i p već n a s a d r ž a j n u k o n v e n c i j u i k o n f e k c i j s k o o s i r o m a š e n j e g ra f ičke k o m p o n e n t e s t r i p a .

U P l i s k o v č e v u s t r i p u o k v i r n a j č e š ć e p o s t a j e glav­n i č i m b e n i k . Mag ičn i k v a d r a t . O t k r i v a se m a g i j a k v a d r a t a i p o s t a j u »očite« n j egove v r l i ne : k a k o , ra­s tuć i u p r o s t o r , p o s t a j e k o c k o m ( k v a d r a t p r e r a s t a u k u b u s , k u b i r a se) , al i i s to t o m o ž e p o s t a t i i u d r u ­žen s j o š p e t j e d n a k i h p l o š n i h k v a d r a t a ; k a k o u p e r s p e k t i v i ob l i ku j e p i r a m i d u k o j e j e v r h u bes­k r a j u ; k a k o se u m n o ž a v a u n izove i r e d o v e , neis­c r p a n i n e p r e d v i d i v . N o uz p e r f e k c i j u o t k r i v a j u se i n j egove m a n e i de fek t i : p r i j e svega, u k r e t a n j u i p r o s t o r u n i j e p o s t o j a n ; p o m a k n e li se iz p a r a ­le lne r a v n i , d e f o r m i r a se u r o m b ili r o m b o i d , a o k o m i t n a p l o h u r e d u c i r a se n a j e d n u j e d i n u c r t u . N e p r o c i j e n i li d o b r o s n a g u , n e ć e i z r a s t i d o p r i z m e , n e g o će se va lov i to sv inu t i k a o » š a u m p i t a « . Dina­m i č k i k v a d r a t i z ražava sile, u n u t r a š n j e ili v a n j -

ske , k o j e ga p o k r e ć u i o k r e ć u , f o r m i r a j u i defor­m i r a j u . J e d n o m j e d i n o m n a p u k l i n o m o b r i s a o n se k a o b i ć e r a s p a d a , a p r e s t a j e t o b i t i i o n o g t re ­n a k a d n a p e t o s t z a t e g u n u t e l in i je i z m e đ u dv i ju t o č a k a o p u s t i , o l a b a v i ili se »otopi« o d v r u ć i n e . R a s p r a v a o k v a d r a t u k a o j e d n o m o d n a j s a v r š e n i j i h p l a n i m e t r i j s k i h l ikova , k o j u su pove l i u Mezopo­t a m i j i i E g i p t u , razvi l i p i t a g o r e j c i i s r e d n j o v j e k o v ­n i m i s t i č a r i , ovd je j e n a s t a v l j e n a »n j im s a m i m « . O n j e z a i s t a p o s t a o lik, s u b j e k t , a d o s a d a š n j i sub­j e k t s t r i p o v s k e sl ičice če s to j e s a m o k o m e n t a t o r n j e g o v e s u d b i n e : p o n e k a d s to j i »Bubica« sa s t ra ­n e i u m j e s t o p r o t a g o n i s t a d r a m e n a scen i i g r a u lo­g u g r č k o g k o r a . Ali na j če šće on i d o s l o v n o (i sli­k o v n o ) d i je le s u d b i n u : l ik c r t a n i i l ik o k v i r a . Dra­m a n a s t a j e iz n j i h o v a m e đ u s o b n o g o d n o s a . Ako k v a d r a t o k v i r a t r p i n e k i p r i t i s a k i zvana i a k o j e s t i j e š n j e n n a p a r a l e l o g r a m , t i j e s n o j e i t j e s k o b n o i l i k u u n u t a r n j ega ; o t p a d n u li m u v e r t i k a l n e lini­j e , i »Bub ica« o s t a j e n a p r o p u h u . . . Ako s o k v i r a p o z o r n o s t s v r a t i m o n a k o n v e n c i o n a l n i s u b j e k t s t r i ­p a , n a c r t a n i l ik, i ovd je P l i s k o v a c u v o d i n o v o »lice«: l ik b e z l ica. »Bubicu« n i k a d n i s m o vidje l i »en face«, n j e g o v a j e faca r e d u c i r a n a n a p ro f i l . A ta j p ro f i l k a o d a n e p o t j e č e iz t r a d i c i j e c r t e ž a n e g o iz p i s m a , j e r b i se m e k i s l i jed k r i v u l j a čela , n o s a i b r a d e l a k o u k l o p i o u k u r z i v n i d u k t u s g i r l a n d n o g

r u k o p i s a . Ovo l ice više k a z u j e g r a fo logu n e g o li­k o v n o m k r i t i č a r u . K r a j n j e r a d i k a l i z i r a n i l ik j e »Kock ica« . O n a ko­n a č n o n e d v o j b e n o k a z u j e d a j e u s t r i p o v i m a ovog s m j e r a već o d a v n o r i j eč o d r a m i o b l i k a a n e o p r i k a z u i p r i j e v o d u l j u d s k i h d r a m a u ob l ik . Tra­d i c i o n a l n a f o r m a s t r i p a j o š j e s a m o u s t u p a k kon­venc i j i : t k o b i i n a č e ob jav l j i vao s v a k o d n e v n o ese­j e o l i k o v n i m p r o b l e m i m a u n o v i n a m a , d a n i s u z a o g r n u t i u p l a š t »zabave« i p o s v e ć e n i n a v i k o m sli­k a n o g n i za? »Kockica« j e k r a j n j i s t u p a n j iz jedna-č ivan ja » s u b j e k t a i s r e d i n e « : u sv i j e tu k v a d r a t a od­r e đ e n čet ir ima j e d n a k i m d u ž i n a m a k o j e se s i j eku p o d p r a v i m k u t o m , k a k a v m o ž e b i t i l ik i d e a l n o »pr i l agođen« oko l in i o s i m k o c k e ? J e d i n s t v e n a tvor­b a u k v a d r a t n o m o k o l i š u n a s t a l a p r o t e z a n j e m ili s l a g a n j e m k v a d r a t a s k v a d r a t n i m l i cem bez l ič ja . I d e n t i t e t o k v i r a i o n o g š to u o k v i r u j e d o v e d e n j e d o k r a j n j e g r u b a . I t u gd je p r e s t a j e s v a k a imi ta -t i v n o s t i i z v a n j s k a a n t r o p o m o r f n o s t o t v a r a se p u t d o o s a m o s t a l j e n o g v izue lnog m i š l j e n j a . S a d a n a m t ek p o s t a j e j a s n o k o l i k o E z o p o v e b a s n e već s a m o m m o g u ć n o š ć u i z r a ž a v a n j a čov j eka ž ivo t in j ­s k i m l i k o m sv jedoče z a p r a v o o n j egovo j još uv i j ek živoj vezi s p r i r o d o m . »Kockica« j e s i m b o l n jego­va ( p o t p u n o g ) o t r g n u ć a . M a k a k a v t o m e dal i p r e d ­z n a k .

zvonimir pliskovac

152

zvonimir pliskovac

153

U počast balonu

Z a r se z a i s t a n e v id i »crn i ob l ak« č o v j e k u n a d gla­v o m k a d j e b i j e s a n i m r a č n o r a s p o l o ž e n ? N e č in i li v a m se d a v a s m n o g i z a s i p a j u » b u j i c o m r i ječ i«? O b l a k n a d g l a v o m govorećeg , u k o j e m se oc r t a ­v a j u r i j eč i š t o ih govor i (ili mis l i ! ) , p r i h v a ć e n i j e s t a n d a r d u g o v o r u s t r i p a . Od p o č e t k a p r i č e u sli­k a m a u » n a r a t i v n o m 14. s to l j eću« . D o d u š e , kole­b a n j a j e b i lo o k o »razv i jene t r a k e « , p i s a n o g r o -t u l u s a , č i m e se a s o c i r a l a p i s a n a r i j eč , ali o t k a d j e u 19. s t o l j e ć u s t r o j n i t i s a k o s i g u r a o m a k s i m a l ­n u d i fuz i ju s l ike , u s t o l i č e n a j e de f in i t i vno i »aps­t r a k c i j a « v i z u e l n o g z n a k a za r i j eč (ili m i s a o ) u ob­l i k u b a l o n a . T i m e se p o d s j e ć a n a monogo l f i e r -s k o s v o j s t v o r i j eč i d a l ebde , m a k o l i k o n a s i skus ­tvo uč i d a n a m n e k e r i ječ i » t e ško p a d a j u « .

Ova i z ložba j e H o m m a g e a u b a l l o n . Taj t a k o defini­r a n i ( nepos to j eć i ) b a l o n p o s t a o j e p r e d m e t o m , iz­m i š l j e n o j e o p r e d m e ć e n o .

N a p r v o j r a z i n i t o su i s p i t i v a n j a u n jegovo j »pri­r o d n o j s r ed in i« u p loh i . Od b a l o n a i s p u n j e n o g slo­v i m a d o b a l o n a p r a z n o g u s r e d p o l j a s lova . Inver ­z i ja k o j a o p i s a n i m o p i s u j e u p i s a n o . N a n a r e d n o j r a z i n i t o j e p l o h a u p r o s t o r u : b a l o n k a o p l a s t i č n a

fol i ja , s t a k l e n a p l o č a (za » p r o z i r n e mis l i«) ili p lo ­h a va lov i t e l j e p e n k e . T i m e p r e l a z i m o u p l i t k i re­ljef, ko j i će n a s doves t i i d o o b j e k t a u p r o s t o r u .

U c je l in i ovo j e s u s t a v n o p r o v e d e n a s t u d i j a d i z a j ­n a n e p o s t o j e ć e g p r e d m e t a z a n e p o z ­n a t u s v r h u .

I s p i t i v a n j e u r a z l i č i t i m m a t e r i j a l i m a i s i t u a c i j a m a u p r o s t o r u i v r e m e n u . Od a p l i k a c i j a n a f a s a d i ili » t r o t o a r u « d o o g l a s n o g s t u p a i t r a n s p a r e n t a . Zais­t a : n i j e li svak i t r a n s p a r e n t z a p r a v o »ba lon«? U p l o š n o n o m p o l j u n a d g l a v o m čov jek n o s i r i j eč i ko­j e m i s l i ili b i ih i n a č e m o r a o g o v o r i t i . S a m o se u b a l o n u - t r a n s p a r e n t u o n e v ide iz veće da l j ine , a »ču­ju« ih i g luh i ; t e u m j e s t o da i h n e p r e s t a n o p o n a v ­l j a m o , p o n a v l j a j u se s a m e s v a k i m p o g l e d o m p r o ­l azn ika .

I n a p o k o n p i t a n j e s v r h e . Ne , sve o v o n e s luži ni­č e m u , ili, p r ec i zn i j e , n i č e m u n e s l u ž i . I m a li p r o ­m i c a n j e l ika n e k o g v o ć n o g s o k a ili p a s t e za z u b e v iše s m i s l a ? Ni je li o n d j e p o r u k a p r o b l e m a t i č n i j a j e r h o ć e d a n a s u n e š t o uv je r i , d a n a s (na t r o š a k ) n a g o v o r i . Ovdje j e n a m j e r a p l e m e n i t i j a i bez in t e -r e s n a : poz iv n a z a j e d n i č k u s v e č a n o s t u ča s t ono­m e k o j i n a m j e o m o g u ć i o d a t o l i k o u ž i v a m o u s t r i p u . Ako j e n e k e ob i j e s t i u s v e m u t o m e , o n a je s v o j s t v e n a k a r a k t e r u sveča ra .