20-Esir merkiziy asiya tarixidiki tunji uyghur jemiyiti we uning dewr shara’iti heqqide izdinish

Nebijan tursun (tarix penliri doktori)

Muqeddime

Uyghurlar merkiziy asiyaning qedimiy xelqlirining biri bolush bilen birge özining köp esirlik siyasiy, ijtima’iy-iqtisadiy tarixini yaratqan bay medeniyet enenisi we medeniyet ghezinisige ige millet. Meshhur türkolog w.w. Radlof buningdin 120 yil ilgiri «uyghurlar qedimiy türkiy xelq bolupla qalmastin, belki uzun waqittin buyan yiraq gherbtiki türkiy xelqler ichide meshhur orun tutup kelgen intayin köp sanliq türkiy xelqtur»[1] dep tekitligen idi.

Qedimiy uyghur jemiyitining döletchilik usuli bilen qurulushi we shekillinishi mezkur rayonning ishlepchiqirish tereqqiyati, iqtisadiy we ijtima’iy munasiwetlerning shekillinishi hem rawajlinishi shuningdek mezkur rayonning siyasiy, medeniy hayatigha zor tesir körsetti[2] .

Meshhur ottura asiya tarixi we arxé’ologiyisi tetqiqatchisi a.n. Bérnishtamning yeküniche uyghur étnik terkibi mongghuliye yaylaq rayoni bilenla emes, belki jenubiy sibiriye, tengritagh rayoni, yettisu, perghane wadisi qatarliq keng jughrapiyilik boshluq bilen zich munasiwetliktur[3].

Uyghur étnik kimlikining shekillinish we rawajlinish tereqqiyat tarixini tengri tagh rayonini merkez qilghan qedimki tarim we jungghariye wadiliridin ayriwétish mumkin emes. Uyghurlarning ejdadliri bu tupraqlarda eng qedimki dewrlerdin tartip yashighan bolup, qedimki tarim -turpan wadiliridiki olturaq hayattiki shanliq sheher medeniyiti yaratqan xelqler hazirqi zaman uyghur millitining eng deslepki ejdadlirining muhim terkibi qisimi bolup hésablinidu. Ene shu qedimiy sheher we déhqanchiliq medeniyiti yaratqan tarim-turpan wadilirining qedimiy ahalisining biwasite antropologiyilik we medeniyet mirasxorliri bügünki shu tupraqta yashawatqan uyghurlar bolup hésablinidu.

Tarim – jungghariye wadiliridiki olturaq we köchmen hayattiki qedimki qebililer miladidin köp esirler ilgirila qedimi döletchilik enenisi yaratqan bolsa, miladining aldi-keynide uzun bir mezgil hon impériyisining siyasiy xeritisi ichide boldi. Hon impériyisi yimirilgendin kéyin, ayrim döletlerning öz aldigha mewjut turush dewrini bashtin kechürdi. Uyghur qebililiri hésablinidighan qanqillar 5- 6-esirge kelgende tarim-turpan wadisida qanqil dölitini qurup, rayonning siyasiy sehniside bir mezgil mewjut bolup turdi. Bu dewrde uyghur qebililiri tengri tagh rayonidiki nopusi eng köp xelqqe aylanghan idi. 6-8-Esirlerde uyghur diyari kök türkler impériyisining kontrolluqida boldi. 8-Esirdin 9-esirghiche bolghan ariliqta jungghariye, tarim wadiliri , chuy we perghane wadiliri mongghuliyidiki ötüken téghini merkez qilghan yaghlaqar uruqining yadroluqidiki sherqiy uyghur qebililiri asasliq rol oynighan orxun uyghur qaghanliqining hökümranliq xeritisi ichide boldi.

Melumki, 9-esirde orxon uyghur qaghanliqi yimirilgendin kéyin, turpan oymanliqigha, qarasheher we kuchargha köchüp barghan sherqiy uyghurlar qedimiy dewirlerdin tartip tengri tagh boylirida yashawatqan , yeni uyghurlarning asasliq qismi bolghan gherbiy uyghurlar bilen birleshken hem 9-esirning ikkinchi yérimida yéngi memliket – turpan idiqutluqini qurdi. Turpan idiqutluqining qurulushi uyghur medeniyitining tarixi we tereqqiyatida burulush nuqtisi bolup hésablinidu[4]. Ene shu dewrde sherqiy we gherbiy uyghur qebililirining birliship, rayondiki eng köp étnik terkibke we herbiy küchke aylinish netijiside sherqte choghay taghliri boyliridin tartip, gherbte perghane wadisi we yettisuni öz ichige alghan keng jughrapiyilik boshluqta qaraxaniylar sulalisi, turpan idiqutluq, genju uyghur dölitidin ibaret üch chong dölet qurup, her xil siyasiy, étnik , ijtima’iy-iqtisadiy we medeniyet muhiti üstide mewjut bolup, arqa-arqidin siyasiy sehnidin chüshti.

Qaraxaniylar sulalisi dewride tarim wadisining qedemmu-qedem islamlishishi, bu rayonda ortaq türk milliy we siyasiy kimliki asasidiki dölet chüshenchilirining küchiyishini ilgiri sürdi. Qaraxaniylar sulalisi we turpan idiqutluqi teng mewjut bolup turghan dewrlerde kuchar rayonini pasil qilghan türkiy-uyghur qebililiri özlirini uyghur we türk

siyasiy kimliki bilen perqlendürdi. Turpan wadisidiki uyghur étnik namini siyasiy kimlik bilen bir gewdige aylandurghan buddizm we manixéyzim hetta néstori’anizm étiqadidiki uyghurlar bolsa ortaq türk étnik kimlikige qarshi turmisimu, emma yenila özlirining uyghur étnik namini öz dölet nami bilen teng saqlap, uni hem étnik, hem siyasiy kimlik süpitide dawamlashturdi. Biraq, qaraxaniylar sulalisigha mensup uyghur-türkiy qebililiri islam dinini qobul qilghandin kéyin, ortaq türk milliy we siyasiy kimliki hem musulman diniy kimliki astigha uyushti.

Netijide, uyghur étnik nami islamni qobul qilmighan kucharning sherqidiki keng jaylargha tarqalghan uyghur-türkiy qebililirige wekillik qildi. 14-Esirde turpan idiqutluqining toluq tarix sehnisidin chüshishi we 15-esirde bu jayning islamlishishi , texminen 16-esirlergiche bolghan ariliqta qumulghiche bolghan rayonlardiki islamlishishning toluq emelge éshishi netijiside uyghur étnik kimliki bu rayonlardimu qedemmu-qedem istimaldin qélip, xuddi tarim we perghanini öz ichige alghan ottura asiyaning bashqa rayonliridikige oxshash «musulman» kimliki üstünlükni igilidi. Uyghur étnik nami bolsa, bara-bara sherqqe sürülüp, tarim wadisining sherqiy jenubiy terepliri we gensu rayonidiki buddizm étiqadini saqlap qalghan sériq uyghurlar arisidila saqlinip qaldi[5].

Elwette, bu dégenlik uyghur nami tarim we turpan wadiliri hetta ottura asiyada pütünley istémaldin qaldi dégenlik emes, mezkur étnik nam yenila xelq ichide dawamliq saqlinip kélindi dep éytish mumkin. Shuning üchün 13-esirdiki chinggizxan yürüshliri dewrige a’it xenzuche menbelerde perghane, yettisu hetta semerqent rayonidiki ahalilarni «uyghur» étnik nami bilen atash dawamlashti.

15-Esirde ottura asiyada uyghur étnik nami mewjut bolup, hetta elishir nawayining a’ile kélip chiqishining uyghur ikenlikimu tarixqa pütüldi .

Chinggiz istilasi tarim -ili -perghane wadisining étnik kimlikining yene bir yughurulush dewrini yaratqan bolup, tarim wadisi bir mezgil sherqiy chaghatay xanliqining xeritisi ichide bolghan bolsa, bu rayongha kirgen az nopustiki mongghul qebililirining türklishish- uchurulushush qedemmu-qedem emelge éship, yerlik türkiy tilliq uyghur ahalilirining terkibige

singdi. 16-17-Esirlerde yarkendni paytext qilghan se’idiyler xandanliqining hökümranliqi astida bolghan tarim wadisi bu rayonlardiki ahalilarning ortaq étnik kimlik astida yughurulush, rawajlinish dewrini bashtin kechürdi. Bu dewr del hazirqi zaman uyghur millitining shekillinishige hul sélinghan muhim basquch bolup, ene shu dewrdin bashlap, ottura asiyadiki hazirqi zaman türkiy milletliri öz aldigha rawajlinip, bügünkidek ayrim edebiy til we medeniyet enenisige ige millet bolup shekillinish yoligha kirgen idi.

Melumki, 18-esirning ikkinchi yérimigha kelgende tarim we ili wadisi manjur-ching sulalisi teripidin ishghal qilinish bilen bu tupraqlarning ottura asiyaning yene bir parchisi, yeni gherbiy türkistan bilen bolghan köp esirlik étno-siyasiy baghlinishi üzüp tashlandi. Bu mezgillerge kelgende mezkur rayonda yashighuchi türkiy-uyghur xelqi arisida özlirini « uyghur » étnik nami bilen atash omumiy yüzlük istémaldin qélip, «taranchi» we qeshqerliq, turpanliq, yaki altisheherlik» dégendek jughrapiyilik we ijtima’iy xaraktérgha ige kimlik bilen atash omumlashqan idi. Bu , elwette, uyghurlar arisida hazirqi zaman millet chüshenchisining téxi shekillenmigenliki bilen munasiwetlik bolup, mezkur ehwal qoshna ottura asyaghimu ortaq idi. Emma, deslepki uyghur ziyaliyliri 20-esirning béshidila özlirining ejdadlirining eshu qedimki uyghurlar ikenliki, ili- tarim-turpan-qumul rayonlirigha tarqilip, özlirini yashighan yurtliri arqiliq bir-biridin perqlendürgen ahalilarning uyghur xelqining her qaysi jaylargha tarqalghan tarmaqliri ikenlikini xulasilighan idi.

19- Esirning ikkinchi yérimi we 20-esirning birinchi charikide ottura asiyadiki, yeni kéyinki türkiy tilliq sowét jumhuriyetliridiki uyghurlar jughrapiyilik we til-di’alékt alahidilik boyiche ikki asasiy guruppigha bölüngen bolup, ularning biri perghane guruppisi, yene biri yettisu guruppisidin ibaret idi.

Perghane guruppisi özlirini «qeshqerliqler» dep omumlashturup atighan bolsa, bashqa yerlik xelqlermu ularni «qeshqerliqler» dep atidi. Yettisu wadisidikiler bolsa « taranchilar» dep ataldi. Hetta char rusiye hökümitimu 1897-yilidiki nopus tekshürüshte uyghurlarning qeshqeriyidin

köchüp chiqqan perghane wadisidiki bu guruppisini «qeshqerliq» dégen nam bilen, ili wadisidin köchüp kelgenlerni «taranchi» dégen nam bilen atap, ularni ayrim-ayrim ikki étnik terkip teriqiside perqlendürgen idi. Sowét ittipaqining 1926 -ylidiki nopus tekshurishide «uyghur», «taranchi» , «qeshqerliq» kimliki teng qollinildi.

20-Esirning birinchi charikide aldi bilen yettesuluq uyghur ziyaliyliridin nezerghoja abdusemetof, abdulla rozibaqiyéf, isma’il tahirof we bashqilar qeshqerliq we taranchi ayrim étnik kimliki köz qarishigha qarshi chiqip, bu ikki guruppini ortaq uyghur étnik kimliki astigha toplash, mezkur ikki guruppining ortaq étnik kimlikini körsitidighan uyghur namini eslige keltürüsh herikitini bashlidi. Ularning bu herikiti emeliyette ottura asiya da’irisidin halqip, pütün uyghur éligimu qaritilghan idi.

Bu maqalide 20-esirning béshida ottura asiyadiki uyghur ziyaliylirining uyghur étnik namini eslige keltürüsh, uyghur étnik nami astida jemiyetlerge uyushush we uyghur namini döletchilik hem étno-siyasiy kimliki bilen birleshtürüsh yolida élip barghan heriketliri heqqide toxtilinidu.

Uyghurlarning perghane guruppisining shekillinishi we tarqilishi Char rusiye we kéyinki sowét ittipaqidiki uyghur di’asporisining perghane guruppisi asasliqi eslide uyghur diyarining jenubidiki tarim oymanliqi etrapidiki bostanliqlar rayonidin köchüp chiqip, perghane wadisidiki bügünki özbékistan, qirghizistan we tajikistanning sheher hem déhqanchiliq rayonlirigha orunlashqanlar bolup, bu guruppa taki 20-esirning bashlirighiche omumlashturulup, yerlik ahalilar teripidin « qeshqerliqler» dep atalghan idi. Uyghurlarning perghane guruppisi tarqalghan jaylar asasliqi perghane wadisidiki sheherler we yézilar bolup, enjan , osh , merghilan sheherliri we ularning etrapidiki déhqanchiliq rayonliri uyghurlar asasliq merkezleshken jaylar hésablinatti. Bulardin bashqa yene qoqent, namengan , semerqent we tashkent qatarliq sheherlergimu köp sanda qeshqerliq uyghurlar tarqalghan bolup, tashkent asasliq merkezliridin biri hésablinatti.

«Qeshqerliqler» uqumi keng we tar da’irige mensup bolup, tar da’iridin alghanda, bu nam 19-esirde peqet qeshqer wilayiti tewesdin köchüp chiqqanlarni körsetse, keng da’ire boyiche pütün qeshqeriye, yeni tarim wadisining her qaysi rayonliridin kelgenlerni körsitetti. Emma, ottura asiyadiki ( gherbiy türkistandiki) yerlik xelqler we hökümetlerning nezeride keng da’iridiki qeshqerliq uqumi wekil bolup, ular qeshqerliqlerning ichki qurulmisi bilen hésablashmaytti xalas.

Qeshqeriyidin köchüp chiqqan ahalilar perghane wadisi we bashqa jaylardiki özliri kélip makanlashqan jaylargha öz yurtlirining hetta mehellilirining namliri qoyghan bolup, perghane wadisidiki uyghurlar yashighan yéza- qishlaqlarning bir qismining namliri sowét hökümiti qurulghandin kéyin qedemmu-qedem özgertiwétilgen. 1991-Yili, mezkur jumhuriyetler musteqil bolghandin kéyin, yene bir qétim özgertishke duch kelgen. Lékin, shundaq bolushigha qarimay, xéli köp jay isimliri hazirghiche saqlinip qalghan. Bu yer-jay namlirining köpinchisi ötken esirning 50-60-yillirida bir qétim xatirilengen idi. Biz ene shu tekshürüsh doklatliri asasida bir qisim jaylarning namini bilimiz.

Mesilen, qazaqistan uyghur alimi, akadémik ghojaxmet sadawaqosofning 1960-1970-yillirida perghane wadisida élip barghan tekshürüshlirige tayanghanda, osh , enjan we merghilan wilayiti teweside köpligen esli qeshqeriyidin köchürüp kélingen jay isimliri we mehelle isimliri uchrighan bolup, peqet enjan wilayiti tewesidiki moskwa rayoni , yeni hazirqi shehrixan nahiyisidila artush, dolan, jangjal, qeshqermele, qeshqerqishlaq qatarliq 20 din artuq jay ismi tizimgha élinghan. Uningdin bashqa yene enjan wilayitining izbasqan nahiyisi tewesidiki medeniyet yézisida qeshqermele dégen jay bar bolup, 1960-yillirida bu yézidiki 200 din artuq özlirini özbék dep hésablighan kishilerning ejdadliri 110-120 yillar ilgiri qeshqerdin köchüp kélip, bu yerde qeshqer mehellisi peyda qilghan. Bu kishiler 60-yillargha kelgende til we örp-adet jehettin pütünley özbékliship ketken [6]. 1959-1960-Yilliri arisida enjan wilayiti tewesidiki uyghurlar nahayiti tarqaq yashighan bolup, sowét étnografliri shu waqitta peqet enjan wilayiti tewesidiki uyghurlarning mezkur wilayettiki 79 kolxozgha hemde perghane wadisining bashqa jaylirigha tarqilip ketkenlikini békitken[7].

Özbékistan alimi a. Memetof bolsa, özining 1967-yili özbék tilining enjan sheher shiwisi heqqidiki dissértatisiyiside, « enjan shiwisining shekillinishide uyghurlar muhim rol oynidi. Ular hazirmu enjan shehiridiki ma’arip, eskilik, taxtaköprük , kalinin we bashqa mehellilerde yashaydu, ularning zor köpchiliki özbék tilida sözlishidu hemde özlirini özbék dep tizimlatqan» dégen melumatlarni otturigha qoyghan[8].

Osh we uning etrapidiki esli qeshqerliq uyghurlarning tarqalghan jayliri asasliqi osh shehiri we uning yénidiki qarasu nahiyisi hem uning tewesidiki qeshqerqishlaq namliq yézisi idi. Sabiq sowét ittipaqi étnografi s. M . Abromzon özining 1955-yilliri bu rayonlarda élip barghan tekshürüshliri netijiside jenubiy qirghizlar terkibide özlirini uyghur dep atighan qebilining mewjutluqini éniqlap chiqqan idi[9]. Özlirini uyghurlargha tewe dep atighan guruppa üch-qorghan rayoni, qarol buygha, awuztam-pilal, tégirmech, qaraghandy, kérégétash, ölégish, qaraqishtaq, pum dégen jaylarda we burun shipi( shibbe) yézisi hemde lengger dégen jaygha tarqalghan. Özlirini uyghur guruppisigha mensup dep qarighan qérilardin kénjibay aytémirof we rayimberdi ormonof bu guruppining deslepki ejdadlirining buxaradin kelgenlikini bildürgen. Üch qorghandiki uyghur guruppisi bolsa uyghur guruppisining bir qisimi yashaydighan qosh-tégirmen dégen jaydin kelgen. Mezkur uyghur guruppilirining bir qisimi charwichiliq , yene bir qisimi déhqanchiliq bilen shughullanghan bolup, qara’o’ol dégen jayda « uyghur ariq» dep atalghan qanal bar. Bu uyghurlar özlirini qirghizlarning buyga we töles qebilisi bilen tughqanchiliqqa ige dep qaraydu shuningdek yene qirghizlarning téyit qebilisini özliri bilen oxshash uruqtin kélip chiqqan dep qaraydu[10].

Uyghurlar yene türkmenistandiki murghab deryasi wadisidiki bayram-ali we mari qatarliq sheherlerge tarqalghan bolup, bayram-ali ularning asasliq merkizi idi. 1890-Yili, yettesugha köchüp chiqqan uyghurlardin 272 a’ile, yeni 1306 jan char padisha hökümitining aldap élip kélishi bilen bu rayongha makanliship qalghan idi. 20-Esirning bashlirigha kelgende ularning sani köpiyip, 2500 ademge yetken. Mezkur rayondiki uyghurlar bayram-ali we mari rayonlirida aqtam, memeyüzi, dadamtu, toqquztara,

shemele, sultanyaba we qeshqer mehelle qatarliq ahalilar rayonlirini peyda qilghan[11].

20-Esirning deslipide uyghurlarning qirghizistandiki asasliq jaylashqan merkizi yuqirida qeyt qilinghinidek perghane wadisining bir qisimi hésablinidighan osh shehiri, qarasu, özgénd we uning etrapidiki jaylar shuningdek uyghur élining uchturpan nahiyisi bilen biwasite chégrilinidighan qaraqol shehiri we uning etrapidiki yézilar, issiq köl boyidiki toqmaq qatarliq jaylar shuningdek yene pishkek shehiri idi. Bolupmu, bedelart éghizigha yéqin jaylashqan qaraqol shehiri eyni waqitta ottura asiya bilen uyghur élini tutashturidighan asasliq soda-iqtisadiy alaqe merkezlirining biri bolghachqa qaraqol shehiride köp sanda uyghurlar makanlashqan idi. Qaraqol shehirining asasliq ahalisi ruslar, tatarlar, uyghurlar, özbékler we qirghizlar idi. Melum sanda tungganlarmu bar idi. Uning üstige qaraqol, toqmaq we pishkek qatarliq jaylardiki uyghurlarning mutleq köpchiliki aqsu, qeshqer wilayetliridin kelgenler bolup, yerlik xelqler ularni omumlashturup “ « qeshqerliq» dep atighan idi.

Yettisu guruppisining shekillinishi we tarqilishi

20-Esirning birinchi charikide ottura asiyadiki uyghur ahalilirining eng zich topliship we merkezliship yashighan tarmaqliri yettisu wadisidiki ili uyghurliri, yeni bashqilarning atishi boyiche « taranchilar» bolup, ular almuta shehiri we uning etrapidin tartip taki qorghas chégrisighiche bolghan keng yéza igilik rayonlirigha tarqilip yashap, yettesuning asasliq yéza igilik xelqige aylanghan idi. Mezkur tarmaq özlirining ili tewesidiki yéza-qishlaqlirining namlirini özliri’ining yéngidin makanlashqan jaylirigha qoyghan idi. Mana bu uyghurlar ottura asiyadiki uyghur xelqining yettisu guruppisini shekillendürdi.

Eslide yettisuning bir qisim jaylirida taranchi uyghurliri xéli burunla yashighan bolup, bu jaylarning xéli köp qisimi ili taranchi sultanliqining hökümranliqi astida bolghan idi. 1871-Yili, ili sultanliqi char rusiye teripidin bésiwélinip, ili wadisi 10 yil char

padishah hökümranliqi astida boldi. 1881-Yili, char rusiye bilen ching impériyisi «pétérburg» shertnamisini imzalap, mezkur ikki impériye ili wadisini bölüp, chégrilirini ayrip békitti.

Ili, menching impériyisige qayturup bérilgendin kéyin, chingliqlarning özliridin intiqam élishidin endishe qilghan uyghurlarning keng kölemde rusiye chégrisi ichige köchüsh dolquni qozghaldi. 1882-Yilidin 1884-yilighiche bolghan ariliqta ili tewesidin char rusiye kontrolluqidiki yettesugha köchüp makanlashqan 9572 a’ile, yeni 45373 neper taranchi )uyghur ( yettsuning asasliq déhqan ahalisige aylinip, yerkettin tartip wérniy shehiri ( almuta)ghiche bolghan keng zémingha tarqilip[12], 90 din artuq her xil yéza-qishlaqlarni berpa qilghan. Uyghurlar yettisuda yéza-qishlaqlarni berpa qilipla qalmastin[13], belki yene yettesudiki muhim sheherlerning biri -yerket, yeni yarkend shehirini berpa qildi[14].

Char rusiye emeldari p.p. Rumiyanséwning 1909-1910-yilliri arisida élip barghan tekshürüshi asasida yézip chiqip, 1914-yili neshir qilghan « taranchi» namliq kitabida ili wadisidin köchüp kelgen uyghurlarning yettisu teweside berpa qilghan barliq yéza-qishlaqliri hem ularning tarqilish ehwali heqqide tepsiliy melumatlarni qaldurghan. Uning uchurlirigha asaslanghanda, uyghurlar chégrigha yéqin rayonlarda chong chighan, kichik chighan, aqkent, chuluqay, penjim, nadek, qorghas, soqur xotun ( kéyin sadirgha özgertilgen), xonxay, altunöy qatarliq yézilarni shekillendürdi. Bu yézilar yerket memuriy bashqurush orginigha tewe boldi. Yene bir guruppa uyghurlar ketmen téghi étikidiki awat, dolat, sekkizon, chong aqsu , kichik aqsu qishlaqlirini berpa qilip, aqsu memuriy bashqurush orginigha tewe boldi. Kéyin yene qaraturuq we charin qishlaqliri berpa boldi. Üchinchi guruppa uyghurlar bolsa chilek deryasi wadisini asas qilip, malibay, bayséyit, masaq, qaynuq, onyaylaq, qatarliqlarni berpa qildi.

Tötinchi guruppa uyghurlar bolsa, asi, yigirme-öy, on-öy,ghojiköl, qoram, lawar, qarayota, qiziljilgha, qaraturuq, kiyikbay qishlaqlirini berpa qilip, bu jaylar qoram memuriy bashqurush orginigha qaridi. Beshinchi guruppa uyghurlar bolsa, wérniy, yeni almuta etrapigha kélip,

janashahar, tashtiqara, bayanday, jarliqap, manap, baltabay, qarasu qishlaqlirini berpa qildi. Altinchi guruppa wérniy shehirige kélip makanliship, sultan qorghan mehellisini qurdi[15].

Yettsuning mezkur yéza-qishlaqliri bir-biri bilen tutiship ketken bolup, uyghur ahaliliri özara zich alaqini saqlap keldi. Köchmen ahalilarning mutleq köp qisimi esli ili tewesining déhqanchiliq rayonliridiki yerlik taranchilar yeni déhqan uyghurlar teshkil qilghanliqi üchün ular yer échish we tériqchiliq hem baghwenchilik bilen shughullinip, yette suning qiyapitini tézdin özgertti hemde ahalilarni ashliq, méwe-chiwe we köktat bilen teminleshni ishqa ashurdi. Ghulja shehiri we bashqa sheherlerge makanlashqan uyghurlarning xéli köp qisimi bolsa wérniy yeni almuta, yerket , pishpek, qoraqol qatarliq sheherlerge makanlashti. Bolupmu wérny shehiri ghuljining sheher rayonidin köchüp kelgen ahalilarning ikkinchi makanigha aylanghan idi.

20-Esirning birinchi charikige kelgende bu uyghurlarning nopusi burunqidin xéli köpeydi hemde ularning mutleq köp qisimi rusiye puqralirigha aylinip, ularning ikkinchi ewladliri mushu jaylarda dunyagha keldi.

Yettisudiki mezkur taranchi uyghurlirining jaylishish ehwali perghane wadisidikidin perqliq bolup, yettisuning yerlik ahaliliri arisida qazaq we qirghizlar köchmen hayatta bolghanliqi üchün ularning mutleq köp qisimi ot-su qoghliship köchüp yürgenliki üchün mezkur rayonlarda muqim qishlaqlarni berpa qilmighan idi. Shu sewebtin uyghurlar özliri berpa qilghan yéza-qishlaqlarda peqet özlirila yashighan bolup, ghuljidin köchüp chiqqan qismen tunggan ahaliliri bilen arilashqanni hésabqa almighanda uyghur yéza-qishlaqliri peqet uyghurlarning özliridinla teshkil tépish, bashqa milletler bilen ariliship yashashqa mejbur bolush teqdirige duch kelmidi. Bu hal uyghurlarning öz til shiwisi, örp-adet we bashqa alahidiliklirini toluq saqlap qélish imkaniyitige ige qildi. Biraq, perghane wadisigha kelgen qeshqeriye uyghurliri bolsa nopus jehette üstünlükni igiligen yerlik özbék ahalilirining arisigha chöküsh we ular bilen arilishish qismitige duch keldi. Shunga perghane wadisida peqetla uyghurlardin teshkil tapqan chongraq rayon shekillinelmigen idi.

Uning üstige özbék we uyghurlarning ortaq turmush usuli ,tili we bashqilar qeshqer köchmenlirining yerliklerdin özlirini perqlendürishige imkaniyet bermigen idi. Biraq, yettesudiki taranchi uyghurliri bolsa yerlik qazaqlardin turmush usulidin tartip, til we bashqa tereplergiche köp perqliq tereplerni saqlighanliqi üchün bu halmu taranchilarning öz aldigha öz kimlikini saqlap qélishigha paydiliq amilgha aylandi.

Omumen, perghane wadisi we yettisudiki qeshqerliq uyghurlar bilen taranchi uyghurlirining 19-esirning ikkinchi yérimi we 20-esirning bashliridiki nopusi murekkep mesile bolup, choqan welixanof 19-esirning 50-yillirida perghane wadisida 300 mingdin artuq qeshqerliq barliqini qeyt qilghan bolsa, abdulla rozibaqiyéf 1920-yillarda sowét hökümitige perghane wadisi we yettesuni öz ichige alghan pütün ottura asiyada 500-700 mingghiche uyghur ahalisi yashighanliqini melum qilghan[16].

Elwette, char rusiye we kéyinki sowét hökümitining nopus melumatliri uyghurlarning özlirining uchurliridin körünerlik bolghan. Lékin, perghane wadisi bashtin axiri ottura asiya uyghurlirining asasliq yadrosini teshkil qilghan bolup, emma 20-esirning 30-yilliridin kéyin bu uyghurlar assimilyatsiye bolush qedimini téz bésip, asasiy jehettin yerlik özbéklerge érip ketti. Oqurmenlerni perghane we yettisu wadisidiki uyghurlarning nopus tereqqiyat mesililiri heqqide keminening «perghane wadisidiki yoqilip ketken -xelq uyghurlar» mawzuluq maqalisining toluq nusxisini oqup chiqishqa tewsiye qilimen .

Uyghur ziyaliylirining ortaq uyghur milliy kimlik tiklesh herikiti Meyli, qandaq bolushtin qetiynezer 20-esirning deslipide uyghurlarning yettisu we perghane guruppisi arisida téxi birlikke kelgen étnik nam astidiki birlikke kelgen milliy idiye shekillenmigen idi. Bu hal peqet mezkur ikki guruppighila xas ehwal bolmastin, belki uyghurlarning mutleq köp qisimini igiligen uyghur diyarining özidimu birlikke kelgen milliy idé’ologiye shekillenmigen idi.

Hazirghiche melum bolghan yéqinqi zaman we 20-esirning birinchi charikige mensup menbeler bizge pütün uyghur éli we ottura asiyada

uyghur étnik namining bir pütün uyghurlar arisida omumyüzlük étnik nam süpitide qollinilghanliq heqqide qana’etlinerlik jawab bérelmeydu.

Elwette, uyghur aptorlirining öz milliy namini uyghur étnonimi astida atap yazghan yazma menbelerning dewrimizge yétip kelmigenliki xelq ichide bu namning ishlitilmigenliki we yaki uyghurlar öz étnik namlirini bilmigenliki we yaki uyghurlar 1921-yilidin ilgiri ayrim millet ,1921-yili uyghur nami qollinilghandin kéyinla yéngidin uyghur milliti bolup shekillengenlikini chüshendürmeydu. Heqiqeten , étirap qilish zörürki, kéyinki ottura esirlerdin tartip taki 20-esirning deslepki oninchi yillirighiche bolghan ariliqqa tewe tarim we ili wadisidiki uyghurlarning klassikliri yazghan eserlerning dewrimizge yétip kelgenlirining héch qaysisida mezkur wadidiki ahalilarning uyghur ibarisi bilen atilidighanliqi qeyt qilinmighan. Hetta , klassik dewr bilen hazirqi menani tutashturghuchi tarixshunas molla musa sayramimu öz eserliride tarim wadisidiki ahalilarning étnik nami süpitide esirining birer jayidimu uyghur atalghusini ishletmeydu. Uning chüshenchisi boyiche alghanda étnik kimlikke qarighanda yerliklik kimlik muhim bolup, qeshqerliq, aqsuluq, xotenlik we bashqa yurt kimliki hem yurt xaraktéri muhim salmaqni igiligen. Emma, molla musa sayrami tarim wadisidiki mezkur qeshqerliq, aqsuluq, turpanliq, kucharliq we bashqilarni «manjur», «tunggan», «solun», « xitay» we «qalmaq» étnik kimlikliridin ayrighan bolup,hetta kilasski sha’ir molla shakirmu shundaq xilda étnik perqlerni körsetken idi[17].

Ularning neziride mezkur nami atalghan étnik topluqlar tarim wadisining yerlik ahalisi emes hem nopusimu bek az . Uning üstige ular tarim wadisidiki yerlik ahalilardin pütünley perqliq xaraktérge ige ayrim milletlerdur. Emma, molla musa sayramidin perqliq yol tutqan uning dewirdéshi , yettisuluq nezerghoja abdusemetof bolsa özining 1914-yilidin tartip élan qilishqa bashlighan eserliride tarim wadisi we ili wadisida yashaydighan taranchi we altisheherlik we yaki qeshqerliq dep atalghan xelqlerning bir millet ikenliki, ularning hemmisining esli étnik menbesi uyghur ikenliki, shunga ularning uyghur milliy nami astida bir étnik gewdige aylinishi zörürlikini otturigha qoydi hemde uyghurlar ichide tunji qétim özige «uyghur balisi» texellusini ishletti.

Nezerghoja abdusemetofning ili we tarim wadisidiki oxshash tilda sözlishidighan bu xelqning uyghur ikenlikige a’it chüshenchige kélishini peqet qandaqtur uning tarixiy kitablarni oqup, idiyiwi nuqtidin chiqish qilghanliqi emes, belki tarim we ili hem yettisu wadisidiki ahalilar arisida tekshürüsh élip bérish, dewrimizge namelum bolghan uyghur klassik eserlirini oqush hem tetqiq qilish asasida meydangha kelgen dep qarash mumkin. Egerde, uyghur awam xelqi arisida qismen bolsimu, özlirini uyghur dep ataydighan ehwal bolmighan bolsa, nezerghoja abdusemetofning mezkur idiyige kélishi hem uni omumlashturush yolida heriket qilishi mumkin emes idi.

Elwette, 19-esirning kéyinki yérimidin bashlap rusiyide uyghur-türk tarixi tetqiqati yéngi bir basquchqa kirdi. Rusiye alimliridin a. Kazimbék, w.w.radlow, w.p.wasiliyw , d.m. Pözdnéyéw, ya.bichurin, é.grum-girjimaylo, ch. Welixanof, brétishnéydir, w.w.grigoriyéw, s.é.malow , katanow , w. W. Bartold hem bashqilar türk-uyghur tarixi , tili we bashqa mesililer boyiche izdinip, arqimu-arqidin köpligen kitablar we maqalilarni élan qildi. Bu alimlarning köpinchisi tarim we ili wadisidiki ahalilarning esli uyghur qebililirining ewladliri ikenlikini jezimleshtürdi. Bularning beziliri bu nuqtini tarixiy menbeler asasida, yene beziliri tilshunasliq we antropologiyilik tereplerdin chiqish qilip otturigha qoyghan idi.

20-Esirning birinchi charikide sowét rusiyisining ottura asiyadiki türkiy xelqlerning étnik perqini ayrip , ularni ayrim étnik namlar astida tereqqiyat yoligha bashlishi eslide siyasiy éhtiyajdin chiqish qilinghan bolsa, buningda yene melum ilmiy asaslarlarmu bar idi. Gerche, w. Bartold qatarliq bir qisim türkshunaslar we tarixchilar bundaq qilishqa qarshi chiqqan bolsimu[18],

lékin yene bir qisim erbablar étnik kimliklerni ayrighanda, til , tarixiy we jughrapiyilik amilnimu asas qilghan idi. Mesilen, gensudiki sériq uyghurlardin tartip, qumulghiche we bashqa rayonlarghiche bolghan uyghurlarning tilini emeliy tekshürüsh arqiliq tetqiq qilghan hemde qedimki türk-uyghur tili bilen sélishturghan sérgéy éfimowich malow taranchilar bilen qeshqeriyiliklerning bir uyghur étnik kimlikige mensup

ikenlikide ching turghan hemde 1921-yili, 6-ayda ötküzülgen tashkent qurultiyida bu namni ortaq étnik nam süpitide békitishni tarixiy pakitlar bilen ispatlap teshebbus qilghuchi idi[19].

Nezerghoja abdusemetof , abdulla rözibaqiyéf qatarliq yettesuning bir qisim ziyaliyliri aldi bilen uyghur namini bir pütün uyghur xelqining ortaq étnik nami süpitide« taranchi» we « qeshqerliq »we yaki« altisheherlik » namining ornigha almashturup, uyghur milletperwerlikini tiklesh yolini tutquchilar boldi. Klassik uyghur musulman medris ma’aripi we medeniyiti bilen tatar -rus-yawropa ma’aripi we medeniyitini özige mujessimleshtürgen nezerghoja abdusemetof bashlap bergen mezkur idiye astida shu dewrning tatar- rus- yawropa ma’arip terbiyisi körgen bir qisim uyghur ziyaliyliri char padishah tüzümi yimirilgendin kéyin yüzbergen dawalghushlargha qatniship, öz millitining siyasiy chiqish yolini izdidi. Bularning beziliri anarxist we sotsiyal démokratik idiyidiki rus démokratlirining idiyiliri qollap,« taranchi komitéti» nami astidiki ammiwi-siyasiy teshkilat arqiliq taranchi musulmanlirining siyasiy hoquqlirini qolgha keltürmekchi boldi. Ular öz mewqeliride ching turup, bolshéwiklarning idiyisini we teshebbuslirini qobul qilmidi. Ularning idiyisi qazaqlarning« alash» partiyisi, özbéklerni asas qilghan ottura asiyadiki« shora’iy islamiye» partiyisi qatarliqlar bilen ortaqliqqa ige idi. Ular axirghiche bolshéwizmgha qarshi turdi hemde bu idiye yolida bolshéwiklargha qarshi aqlar herikiti bilen hemkarlashqanliqi üchün öz wetinini tashlap qéchip kétishke mejbur boldi. Emma, uyghur ziyaliylirining yene bir qatlimi bolsa pütün rusiyide kommunislarning ghelibe qilishi imkaniyiti barliqini mölcherlep, sowét hakimiyitini qollash we wladimir ilich léninning« milletlerning öz teqdirini özliri belgilesh hoquqi » shu’ari astida öz xelqining hörlükini temin étish yolini tutti. Netijide, bu xil idiyidiki uyghur ziyaliyliri we bir qisim ma’arip terbiyisi yoq bolghan yoqsul déhqanlar arisidin tunji uyghur kommunistliri yétiship chiqti. Bular kommunistik partiye guruppilirigha uyushqandin tashqiri ,yene öz millitining teqdirini programma qilghan guruppilarghimu uyushti.

Uyghur étnik nami astidiki tunji jemiyet we uning pa’aliyetliri Melumki, 1918-yili, mart éyida almutida qozghilang partlap , öktebir

inqilabining ghelibisi almutidimu emelge ashti. Kommunistlarming almutida qurghan yettisu wilayetlik xelq komissarliri kéngishige yettesudiki musulmanlar arisida tunji bolup, uyghurlardin abdulla rozibaqiyéf kirdi. 1919-Yiligha kelgende tashkentni merkez qilghan türkistan sowét aptonom jumhuriyiti kommunstlar partiyisi terkibide musulmanlar byurosi qurulup, her qaysi wilayet we nahiyilerde wilayetlik we nahiyilik komitétlarni tesis qilishqa kirishildi. Yettisu wilayitide wilayetlik musulman byurosi qurulup, qazaqlardin oraz jandosof biyoro re’isi , uyghurlardin abdulla rozibaqiyéf mu’awin re’is boldi. Musulman biyorisining roli barliq musulmanlar arisida kompartiyining siyasetlirini teshwiq qilish, musulmanlar arisida kommunistik partiye ezalirini peyda qilish hem kéngeytishtin ibaret bolup, türkistan kompartiyisi merkiziy komitéti qarmiqidiki musulman byurosining rehberlik wezipisige qazaqlardin turar risqulof teyinlengen idi.

Musulman biyorisining rolining éshishigha egiship, mezkur organ ikkinchi partiye komitétiliq rolini oynighan idi. Chünki, rus kommunstlirigha ishenmigen musulman xelqliri musulman byurosining musulmanlardin bolghan kommunist rehberlirining teshwiqatlirigha ishinetti. Ottura asiyada omumyüzlük dawamlishiwatqan sowét hakimiyitige qarshi musulman xelqlirining qoralliq we siyasiy qarshiliq küreshliri hemde aqlar bilen sowétler arisidiki shiddetlik ichki urush qatarliq amillarni nezerge alghan sowét rusiyisi ottura asiyadiki musulmanlar arisida kommunistik idiyini kücheytip, sowét hakimiyitini qollaydighanlarni köpeytish, bu pilanni emelge ashurushta yerlik musulman kommunistlirini yuqiri rehberlik xizmetlirige qoyup, shularning rolidin paydilinish istratégiyisini belgiligen idi. Abdulla rozibaqiyéf qatarliqlar eyni waqitta ene shu istratégiye boyiche yettsudiki uyghurlar, yeni taranchilar arisida kommunistik idiyini terghip qilip, uni omumlashturushning bashlamchiliri we ijarichiliri süpitide sowét hakimiyet organlirining rehbiriy xizmetlirige jelp qilinghan idi. Ene shu programmidin paydilanghan abdulla rozibaqiyéf qatarliqlar pursettin paydilinip, uyghur milliy kimlikini tiklesh we kücheytishke atlandi.

Yene shu nuqtini tekitlesh zörürki, bu waqitlarda yene perghane we yettesudiki bir pütün uyghur xelqining ikki tarmiqi hésablinidighan

qeshqerlikler bilen taranchilar arisida téxi birlikke kelgen ortaq milliy chüshenche yoq bolup, bundaq ortaq milliy chüshenchiler her ikkila guruppining az sandiki ziyaliylar we angliq qatlmighila mensup idi.

Yerlik bashqa xelqler we hökümetler mezkur ikki guruppini ayrim-ayrim étnik guruppilar sheklide körgen bolsa, mezkur ikki guruppa ammisi ichidimu özlirini bir-biridin keskin perqlendürüsh, ortaqliqni étirap qilmasliq xahishliri mewjut idi. Bu xil taranchi-qeshqerliq ayrimliq chüshenchisi taki 1930-yillarghiche dawamlashqan bolsa, uyghur élide bolsa shéng shisey mezkur ixtilaptin paydilinip, 1934-yili, taranchilarni uyghurlardin ayrip, ayrim millet qilip qanunlashturghan idi.

Abdulla rozibaqiyéf qatarliq angliq, yiraqni körer uyghur ziyaliyliri qeshqerliq we taranchi menpkurini tézdin axirlashturup, ortaq milliy roh we milliy kimlik tikleshni uyghurlarning kelgüsi tereqqiyati bilen baghlap chüshengen idi. Shu meqsetlerning birinchi qedimi süpitide 1919-yili, 2-féwral küni almuta shehiride hazirqi zaman uyghur tarixidiki tunji uyghur nami bilen atalghan ammiwi -siyasiy teshkilat « uyghur jemiyiti» dunyagha keldi[19]. « Uyghur jemiyiti»ning tunji qurulmisi abdulla rozibaqiyéf, sopi zerwat, haji’ekber muhemmedi, isma’il tahirof, abdulhey muhemmedi, iminaxun ababekri, yüsüp exmediy shuningdek ayallardin sa’adet rözibaqiyéwa bilen ayshe muhemmediyéwa qatarliq 9 ademdin terkip tapti[20].

Mezkur teshkilatning qurulushi we ezaliri hem wezipiliri heqqide abdulla rozibaqiyéf 1924-yili, jemiyet qurulghanliqining 5 yilliqini xatirilesh yüzisidin yazghan maqaliside bir qeder éniq melumat qaldurghan bolup, «uyghur jemiyiti» tesis qilinip, uning ikkinchi qétimliq yighini échilghanda, jemiyetning ezaliri téximu köpeytilgen . «Uyghur jemiyiti»ge yéngidin salahidin qasimof, téyip sabiri, osman tahiri, islam hashimof, musellim rozi, toxtaxun hashimi, hezim tahiriy we abdullajan heseni ( özbék) qatarliqlar kirip, eza sani 17 neperge yetken. Jemiyetning aktip pa’aliyet qilishi bilen 1919-yilining april-may aylirigha kelgende eza sani 200 ge yetken[21]. Almutida« uyghur

jemiyiti»ning merkizi orgini tesis qilinip, bashqa nahiye we qishlaqlarda uning tarmaqliri arqimu-arqidin échilghan. Eng deslepki shöbe jemiyet maliway yézisida échilghan bolup, uning mesulliridin biri yaqup dughan idi . Bu shöbe jemiyet 1919-yili, 26-martta qurulghan. Uningdin kéyin qarasu, qoram yéziliri we yarkent ( yerket) shehiride we yettisu wadisidiki bashqa uyghur yézilarda arqimu-arqidin shöbe uyghur jemiyetliri qurulghan[22].

«Uyghur jemiyiti»ning közligen nishan -meqsiti heqqide abdulla rozibaqiyéf 1924-yili yazghan maqaliside buning pütünley emgekchi xelqning éhtiyajidin chiqish qilinghanliqini chüshenduridu . Jemiyetning nishan-meqsiti töwendikidek üch nuqtigha yighinchaqlanghan:

Birinchi: omumiy ahalini we öz ezalirini yéngi turmush-sotsiyalizm bilen tonushturush .

Ikkinchi: uyghurlarning medeniyiti we tereqqiyatigha zerer bolghan adetlerni, nadanliqni tügitish.

Üchinchi: ayal-qizlarning insaniy, ijtima’iy, we a’ile hoquqlirini himaye qilish hem bashqilar .

« Uyghur jemiyiti» ning xizmetlirini kesipleshtürüsh üchün jemiyet qarmiqida uyghurlar arisida meripet tarqitish bölümi, drama we muzika bölümi we edebiyat bölümidin ibaret üch bölüm tesis qilinip, her qaysisi öz aldigha wezipe belgilep, aktip ishqa kirishken. Uyghur jemiyitining özige xas nizamnamisi we ezaliqqa qobul qilish shertliri bar bolup, ezaliqqa qobul qilinidighan kishining sotsiyalizm idiyisige eqide qilghan we xurapatchiliqtin qutulghan bolushi shert qilinghan.

Sabiq sowét uyghur tarixshunasliri öz eserliride mezkur uyghur jemiyetni teshkil qilghuchilar we teshebbuskarlarning hemmisining dégüdek uyghur kommunistliri ikenlikini yézishidu. Heqiqeten, mezkur jemiyetni teshkil qilghan deslepki 17 ezaning xéli köpi yettesudiki uyghur ahaliliri arisida yétiship chiqqan tunji uyghur kommunistliri hemde ziyaliyliri idi. Bularning beziliri 1920-1930-yillarda sowét hakimiyitining

jumhuriyetlik , wilayetlik we nahiyilik partiye hem memuriy organlirida yuqiri rehberlik wezipilirini atqurdi. Ularning arisida yene beziliri, mesilen,1930-yillargha kelgende pütün ottura asiya boyiche eng aldinqi qatardiki uyghur ziyaliylirigha aylanghan idi. Lékin, tarixiy menbelerde mezkur tunji « uyghur jemiyiti»ge uyghurluq idiyisining küchlük terghibatchisi nezerghoja abdusemetofning qatnashqanliqi heqqide uchur yoq. Eyni waqitta abdulla rozibaqiyéf bilen köp uchrashqan nezerghoja abdusemetofning mezkur teshkilattin xewersiz qélishi mumkin emes idi. Belki uning kommunist mepkurisigha mensup bolmasliqi bu teshkilattin néri qélishidiki seweb bolghan bolushi mumkin. Chünki, nezerghoja abdusemetof shu dewrning deslepki aktip ziyaliyliri arisida kommunistik partiyige ashkara qarshi chiqmisimu, emma uninggha eza bolmighan shexs idi. Nezerghoja abdusemetof néme üchün tunji «uyghur jemiyiti»ge eza bolmidi? Buni her nuqtidin tehlil qilish mumkin, biraq bu yenila toghra jawab bérishni kütidu.

Yash ölchimidin qarighanda, uyghur jemiyitining rehbiriy ezalirining köpinchisining yéshi 20 yashtin 30 yashqiche bolghanlar idi. Mesilen, jemiyet re’isi abdulla rozibaqiyéf 22 yash, sopi zarwat 29 yash, isma’il tahirof 19 yash, abdulhey muhemmediy 20 yash idi. Bularning hemmisi dégüdek idiye jehettin téxi piship yétilmigen, köp mesililerni peqet uyghurlarning qalaq qalghanliqi hem kona char rusiye tüzümining milliy kemsitish siyasitige baghlap chüshinetti. Medeniyet jehettin arqida qélishning bir menbesini xurapatliq dep hésablap, islam dinining uyghur jemiyitini roli we ornigha yüzeki köz qarashta idi. Ular bolshéwiklarning türlük chaqiriqliri we teshebbuslirigha qarap, ularni ilghar hem zamanning tereqqiyatigha mas kélidighan, char rusiyining kona milliy kemsitish tüzümini bikar qilip, kembeghel we qalaq qalghan uyghurlar we bashqa xelqlerning ilim -meripetlik bolushi hem siyasiy jehettin hörlükke érishishigha yardem béridu dep ishinetti. Bu jehette sowét rusiyisi, jümlidin léninning mustemlikichilik astida ézilgen xelqlerni, jümlidin sherq musulman xelqlirini azadliqqa chiqirish we ularning güllinishige yardem bérishige a’it köpligen nutuq we siyasiy programmiliri ularni ishendürüsh rolini oynighan idi. Elwette, buninggha peqet uyghurlar emes, belki pütün sabiq char rusiye impériyisining hökümranliqida yashighan her xil milletler hetta ruslarning özlirimu

ishengen idi. Kommunistlarning bu bir qatar siyasiy tedbirliri aldi bilen ene shundaq kembegheller tebiqisi teripidin qarshi élinghanliqi üchün axiri ghalip chiqalidi. Lénin bashchiliqidiki kommunistlarning bu xil siyasiy tedbirliri we chaqiriqliri hem wedilirige ottura asiyadiki türkiy xelqlerning köp sandiki ziyaliyliri, ottura -töwen qatlam puqraliri hetta ziyaliylirimu ishinip, bir mehel közliri qamashqan idi.

1918-1921-Yilliri arisida sowét hakimiyitining tiklinish jeryanida, sowét hökümitining saqlinip qélish yaki yoqilish weziyitini shekillendürgen aqlar bilen qizillar arisidiki keng kölemlik qoralliq ichki urush, ottura asiya rayonida künsayin küchiyiwatqan bolshéwiklargha qarshi qoralliq qarshiliq körsitish urushi, yeni atalmish «basmichilar» herikiti, idil-ural we ottura asiya angliq ziyaliylar qatlimi arisida mewjut bolghan ortaq türk fédératsiyisi qurush xahishi lénin rehberlikidiki sowét hökümitini qiyin ehwalgha chüshürüp qoyghan idi. Hetta ortaq türk jumhuriyiti qurush teshebbusliri tatar-bashqurt, qazaq, özbék kommunist rehberliri arisidimu mewjut bolup, türkistan sowét aptonom jumhuriyiti ijra’iye komitétining re’isi , qazaq xelqidin kélip chiqqan turar risqulof bu pikirning tipik wekilliridin biri idi. U barliq türk xelqlirining öz aldigha turk jumhuriyiti qurushni kommunistlar partiyisining yighinida ashkara teshebbus qilghan idi[23].

Sowét rusiyisi milletler ishliri komissariyatining mu’awin bashliqi , tatar mirseyid sultanghaliyéf we bashqa onlighan yuqiri derijilik rehbiriy shexsler ene shu xil idiyige mensup bolup, ular kéyinki waqitlarda zerbe bérish obéktigha aylandi.

Lénin qatarliq sowét hökümiti we bolshéwiklar partiyisining rehberliri türkchilik idiyisige, bolupmu rusiyining parchilinip kétishini keltürüp chiqiridighan idiye hem heriketlerge tüptin qarshi bolushigha qarimay, öz hakimiyitini qoghdap qélish we mustehkemlesh yolida hetta türkchilik pikirliri , ayrim milliy jumhuriyet qurush chaqiriqlirighimu köz yumup, char rusiyining milletchilik we kemsitish siyasitidin bizar bolghan türkiy xelqliri we bashqa xelqlerning hoquqliri we arzu-armanlirini qollighan rewishte meydangha chiqip, pütün diqqetni ichki rusiye

rayonliridiki we bashqa rayonlardiki aqlar armiyisini yoqitishqa qaratti. Urush weziyiti yaxshilanghandin kéyin bolsa, zor sandiki qizil armiye qoshunlirini ishqa sélip, ottura asiyadiki musteqilliq urushigha atlanghan qoralliq küchlerni « basmichilar» dep qarilap ,ularni yoqitishqa kiriship, 1922-yiligha kelgende weziyetni asasiy jehettin kontrol qilishqa muweppeq boldi. 1921-1923-Yilliri arisida ortaq türk döletchilik idiyisige mensup bolghan turar risqulof, sultanghaliyéf we bashqilarni bir-birlep yuqiri rehberlik hoquqliridin yiraqlashturush usuli bilen jazalidi. Qisqisi, uyghur kommunist rehbiri abdulla rozibaqiyéf bashchiliqida qurulghan «uyghur jemiyiti» ene shundaq siyasiy arqa körünishning mehsuli idi xalas.

«Uyghur jemiyiti»ning tüp nishani ortaq uyghur milliy we

siyasiy kimlikini tiklesh

Abdulla rozibaqiyéf qatarliqlarning tunji qétim uyghur étnik namini özlirining qurghan jemiyitining nami süpitide ishlitip, köpligen yashlarni uyghur étnik nami astigha toplishi we buni bara-bara kéngeytip, eyni waqitta pütün ottura asiyada omumlashqan taranchi we qeshqerliq ibarisining ornigha almashturush istratégiyisi emeliyette kelgüside bu namni pütün uyghur diyarida omumlashturush hemde uyghur étnik nami astida milliy dölet qurush nishani bilen munasiwetlik idi. Abdulla rozibaqiyéf uyghur jemiyitining 1919-yilidiki tesis yighinida mezkur jemiyetning meqsitini mundaq yorutqan idi:

«Biz manjur hakimdarliridin miras bolup qalghan nadanliq aditige aylinip ketken terepbazliq aditidin qutulup, bir ittipaqqa birlishishimiz kérek. Qedimiy < uyghur> namliq millitimiz belgilik sharatilarda yene manjur hökümranliqining milliy we ijtima’iy ezgüsige muptila bolush netijiside sinipiy ziddiyetchilik késilidin peyda bolghan < qashqarliq>, <taranchi> dégen süniy namlar bilen ikki bölünüp ketken idi. Bizge emdi bu késeldin qutulush waqti yetti. Bizning millitimizning ilmiy asas bilen ispatlanghan nami < uyghur>. Emdi shu namimizni öz eksige keltürüp, millitimizning qedimiy medeniyetni tereqqi etküzeyli»[24].

Uyghur jemiyitining deslepki waqitta yolgha qoyghan asasliq programmiliri aldi bilen yettisudiki taranchi uyghurlirining yéngi ma’aripini peyda qilip, yéngi mekteplerni échish arqiliq qalaqliqtin qutulush boldi. Jemiyet ezalirining qarishiche, qalaqliqtin qutulmay turup, küchlük bir siyasiy we ammiwi jemiyet qurush mumkin emes idi. Uyghur jemiyitining küchlük teshwiqati hemde heriket qilishi bilen 1920-yilidila almuta shehiri we uning etrapidiki yézilarda 18 uyghur mektipi échildi. Bilimi yéterlik yashlarni bolsa, tashkentke aliy we ottura derijilik oqush orunlirigha ewetti[25].

Jemiyetning muzika we drama bölümi bolsa senet guruppisi qurup, konsértlarni qoydi hemde tunji qétim uyghurche drammilarni oynap körsetti. Abdulla rozibaqiyéfning «mensepperes» drammisi uyghur senetkarliri özliri yézip, özliri réjissorluq qilip oynap chiqqan drama idi. Jemiyetning yene bir neper ezasi isma’il tahirof özbék tilidin ikki dramini terjime qilip teyyarlap chiqqandin kéyin sehnileshtürüldi. Shundaq qilip, hazirqi zaman uyghur tarixidiki birinchi drama guruppisi meydangha keldi[26].

Almutida qurulup yettisuning köpligen uyghur yézilirida shöbiliri bolghan « uyghur jemiyiti» ikki yildin kéyin, yeni, 1921-yili, 3-iyun küni tashkentte chaqirilghan « altisheher-jungghariye ishchiliri teshkilatliri»ning pütün türkistan aptonom jumhuriyiti boyiche ötküzülgen 1-qurultiyining qarari boyiche« altisheher-jungghariye ishchilirining uyghur inqilabi ittipaqi»gha qoshulup, ayrim jemiyet bolushtin qaldi[27]. Démek, 1919-yili, deslepte 9 ademdin qurulghan «uyghur jemiyiti» 1921-yili, 6-aygha kelgende pütün ottura asiyadiki uyghur inqilabi ittipaqlirigha asas bolghan hemde uyghur qurultayda bu namning pütün uyghur xelqining nami süpitide eslige kélip, türkistan sowét aptonom jumhuriyiti, qeshqeriye we jungghariyidiki uyghurlarning ortaq qollinishini emelge ashurushtiki aktip amillarning birige aylandi.

Bu yerde yene bir mesile mewjutki, almutida uyghur jemiyiti qurulghanda chaghda yettisu we perghane qatarliq jaylarda oxshashla« qeshqeriye-jungghariye ishchi-déhqanliri jemiyiti» dégen ammiwi jemiyetmu meydangha kélip téz tereqqi qilishqa érishti. Bu waqitta «uyghur jemiyiti»

kommunistik intérnatsi’onalning teshebbusi bilen qurulghan « qeshqer-jungghariye ishchi -déhqanlar teshkilati»gha qoshulup ketmey ayrim mewjut bolup turup, peqet 1921-yili, 6-ayda uyghur nami ortaq qobul qilinghandin kéyin öz mewjutluqigha xatime berdi? Néme üchün mezkur jemiyet qeshqeriye-jungghariye ishchi-déhqanlar teshkilatigha bashtila eza bolmay uning bilen tengdash mewjut boldi?

Bu heqte yazma menbeler yoq we arxip matériyalliri izdinishke tégishliktur. Qisqisi, 1919-yili, 2-féwralda almutida deslepte yette er ,ikki ayal bolup jemiy 9 uyghur yashtin qurulghan « uyghur jemiyiti» eng axirida bügünki köp milyonluq , bir pütün hazirqi zaman uyghur millitining milletperwerliki we milliy kimlikining shekillinishide bashlamchiliq we asaschiliq roli oynidi dep qarash xata höküm bolmisa kérek.

«Uyghur jemiyiti»ning yadroluq ezaliri kommunizm mepkurisigha mensup bolsimu, biraq ularda milliy idiye yenila üstünlükni igileytti. Ular milliy menpe’et nuqtisidin uyghur milliy kimlikini tiklimekchi we léninizmning « milletler öz teqdirini özliri belgilesh hoquqi » shu’ari astida pütün uyghur diyaridiki uyghurlarning öz teqdirini özliri belgilesh hoquqini qolgha keltürmekchi boldi. Ularning ghayisi azad we sotsiyalistik« uyghuristan» qurush bolup, rusiye hökümranliqi astidiki gherbiy türkistanda we xen militarisitliri hökümranliqi astidiki sherqiy türkistanda (shinjangda) yashawatqan «taranchi» we «altisheherlik»lerning birliki we ittipaqliqini emelge ashurup, özara ayrimichiliqni tügitip, ularni ortaq milliy idiye, ortaq uyghur milliy kimliki we ortaq siyasiy kimlik bayriqi astigha teshkillesh idi.

Bu, del léninning sherq istratégiyisi bilen munasiwetlik bolup, kommunistik intérnatsi’onal we sowét hökümitining impériyalistlargha qarshi dunya inqilabi we milliy azadliq heriket sho’arigha mas kelgen. Uning üstige sowét hökümitining pütün türkistan ishlirigha rehberlik qilidighan türkistan komissiyisimu uyghur élining jenubi we shimalida qeshqeriye we jungghariye jumhuriyetlirini qurush layihisini tüzgen idi. Ene shu programmilarning netijisi süpitide 1921-yili, 6-ayda tashkent

qurultiyi chaqirilip, uyghur inqilabi ittipaqi resmiy qurulup ishqa kirishti.

Bu waqitta uyghur metbu’atlirida uyghur milliy rohi we «uyghuristan» atalghusi köplep terghip qilinishqa bashlidi. Uyghur sha’irliri, tarixchiliri, siyasiyonliri bu atalghu we mezkur témigha köp muraji’et qildi. Bolupmu, nezerghoja abdusemetof, abdulhey muhemmedi we abdulla rozibaqiyéfning edebiy eserliri, shé’irliri we siyasiy maqalilirida «uyghuristan» atalghusi we idiyisi keng qollinildi. Mesilen, abdulhey muhemmedining 1921-yili yézilghan «échilmas könglüm» we «yash yürikim» namliq shé’irliri[28] hem nezerghoja abdusemetofning «nuzugum» powéstida «uyghur milliy kimlik rohi we «uyghuristan» idiyisi muweppeqiyetlik gewdilendürüldi.

Abdulla rozibaqiyéf özining mezkur qurultayning échilishigha béghishlap yézip, «kembegheller awazi» gézitida élan qilghan bash maqalisidimu, qeshqeriye- jungghariye xelqini, yeni uyghurlarni azadliq kürishige chaqirip, emdiki azadliq nöwitining qeshqeriyige kelgenliki körsetken idi.

Gerche, sowét rusiyisi kompartiyisi merkiziy komitéti siyasiy byurosi kéyin bu pilanlarni emeldin qaldurghan bolsimu, biraq ottura asiya xelqlirining ayrim milliy kimlikini turghuzush we ulargha ayrim milliy jumhuriyetlerni, aptonomiyilik hoquqlarni bérish siyasitini yolgha qoyghanda, oxshashla ayrim uyghur étnik kimliki idiyisini rawajlandurghan bolup, uyghur kommunistlirining öz aldigha pa’aliyet qilishigha yol qoydi. Sowét hökümiti ottura asiya uyghur yashlirining aliy mekteplerde köplep oqushi, uyghur yézilirida uyghur mekteplirini échishi hetta abdulla rozibaqiyéf qatarliqlarning 1923-yiligha kelgende «uyghur bilig heyiti» namida ilmiy , aqartish jemiyiti tesis qilishigha imkaniyet yaratti.

Abdulla rozibaqiyéf qatarliqlar «uyghur jemiyiti» qurulghanliqining besh yilliq xatirisi bilen 1924-yili« birinchi chamdam» namida hazirqi zaman uyghur tarixidiki tunji almanaxni neshir qildurdi. Bu toplamgha uyghur

yazghuchiliri, tarixchiliri we siyasiyonlirining eserliri we bir qisim xelq ijadiyetliri kirgüzüldi.

Xulase ornida

Abdulla rozibaqiyéf qatarliq «uyghur jemiyiti» qurghan we uninggha qatnashqan uyghur ziyaliylirining köpinchisi 1924-yilidin kéyin yettsu rayonida uyghurlarning aptonomiyilik hoquqlirini dawa qilghuchilargha aylanghan idi. 1919-Yili qurulghan «uyghur jemiyiti » 1921-yili 6-ayda «uyghur inqilabi ittipaqi»ning tesis qilinip, mezkur teshkilatning uyghur diyarida milliy azadliq herikiti élip bérishni öz ichige alghan uyghur milliy medeniyiti we kimlikige munasiwetlik programmilarni qobul qilish üchün asas saldi. Bu teshkilatning ezaliri tashkent qurultiyida uyghur namining resmiy békitlishide körünerlik rol oynidi. Gerche ular, 1922-1924-yilliri arisida sowét hökümitining uyghurlarning öz tupraqlirida xuddi özbékistan kebi sotsiyalistik uyghuristan jumhuriyiti qurushigha yardem bérishining mumkin emeslikini tonup yetken bolsimu, biraq uyghur milliy kimlik idiyisini rawajlandurush we kücheytish, uyghur medeniyet we ma’aripini tereqqi qildurush ghayisidin yanmidi.

Emma, ottura asiya uyghur ziyaliylirining ene shu dewrdiki arzu-ümidliri we heriketlirining netijisiz bolushi peqet birla uyghur xelqining qismiti bolmastin , belki ottura asiya, idil-ural we kawkaziyidiki barliq türkiy xelqlerning qismiti idi. Chünki, sowét hakimiyiti özini mustehkemliwalghandin kéyin, buxara sowét xelq jumhuriyiti, xarezim sowét xelq jumhuriyiti, alash orda we bashqa milliy hakimiyetlerni bir-birlep emeldin qaldurup, ularning ornida öz pilanigha uyghun ayrim sotsi’alistik milliy jumhuriyetlerni qurdi. Yash buxaraliqlar, yash xiwelikler, alash orda qatarliq milliy we türkchilik idiyilirige ige teshkilatlar we partiyilerni tazilap, keng kölemlik pantürkizmgha qarshi küresh élip bardi. Sowét hökümiti gherb we yaponiye küchlirige taqabil turup, öz bixeterlikini temin étish üchün béyjingdiki shimaliy militarstlar hökümiti bilen dostluq shertnamisi tüzüsh yolida uyghur

ziyaliyliri we milletperwerlirining arzuliri we özlirige bolghan ishenchilirini qilche nezerge almidi.

Xulasilighinimizda 1919-yili, 2-ayda qurulghan 9 kishilik «uyghur jemiyiti» 20-esir uyghur milliy teshkilatchiliqi we milletperwerlik idiyilirining shekillinishining bashlamchisi bolup qaldi. Ene shu 9 ademning ortaq uyghur milliy kimlikini tiklesh we uyghur milliy rohini rawajlandurush ghayisi axirqi hésabta toluq emelge ashti.

Paydilanghan menbeler:

[1] . Radlov.V. K Voprosu Ob Ujgurakh (Uyghurlar mesilisige dair)- Sankitpétérburg. 1883-Yili, 19-20-betler. (Rusche)

[2] . Abduréhim Tursun. Filosofskie Mysli Uygorov Rannego Srednevekovie ( Deslepki Ottura esir Uyghurlirining pelsepiwi pikirliri ). Bishkek, Ilim Neshiriyati, 2002-yili, 5-bet .(Rusche)

[3] . A.N. Bérnshtam. Uyghurlarning Qedimki we ottura Esir Tarixining qissiliri, 195q-yili,Almuta. << Qazaq Eli >> Neshiriyati. 267-268–Bet (Uyghurche)

[4] . Narinbayév A.I . Qedimki we Ottura Esir Uyghurlirining Ijtimaiy Tepekkür Tarixidin. Bishkek. 1994-Yili, 65-66-betler, (Rusche)

[5] . Uyghurlarning Qedimki we Ottura Esir étnik tarixi mesililiri heqqide Rus alimliridin V. Radlov, D. Tixonov, L. Gumilév, A. Bérnshtam, A. Malyavkin we bashqilarning, Türk alimliridin Zeki Welidi Toghan, Bahayidin Ogel we Ozken Izgi, hazriqi zaman Gherb alimliridin Makkéras, Miliward, Xenzu alimliridin Wang Riwéi. Féng Jiashéng, Chén Suluo, Liu Zhixiao, Lin Gen, Gu Bao, Wéi Liangtao we bashqilarning bir qisim eserlirige hem Yapon alimliridin Abé Takéo we bashqilarning emgeklirige qaralsun. Elwette, Uyghur tarixchiliridin M. Bughra, T. Almas .D. Isiyév. I. Mutiiy we bashqilarning eserlirige qaralsun.

[6] . G.Gözhaxmet Sadvakasov. K Voprosu Ujgursko-Uzbekiskoj Yazykovoj Interferensii ( Uyghur-özbék til arilishishi mesilisi heqqide) . Izbrannyie Trudy Gözhxmeta Sadvakosova (Ghojaxmet Sadwaqasof Eserliridin Tallanmilar). S. 180. .Almaty. Alem. 2000.

[7] . Vannikov Ya.R. Soveremennie Rasselenie Narodov I etnograficheskix Grup V Ferganskoj Doline ( Perghane Wadisidiki Xelqler we Etnografiyilik Guruppilarning Hazirqi Zamandiki Tarqilishi . Sredne Aziatskij Etnograficheskij Sbornik. 2-Tom. Moskva. 1959. S.468

[8] . Ghojaxmet Sadwaqasof Eserliridin Tallanmilar. Shu kitab. 180-Bet

[9] . S.M.Abramzon. Kirgizy I ikh Etnogeneticheskie I istoriko-Kulturnie Svyazi ( Qirghizilar we Ularning Tarixiy-Medeniyet Baghlinishliri ) . Izdatelstvo “ Nauka”. Léningradskoe Otdelenie. Léningrad. 1971. S.42

[10]. S. M. Abramzon. Shu eser.43-bet

[11] . K stoletiyu Pereselnia Ujgurov Iz Semirechya v Turmenistan. 1890-1990Gg. ( Uyghurlarning Yettisudin Türkmenistan’gha Köchüp Kelgenlikining 100 Yilliqi. 1890-1990-Yillar) . Http://hamrajan.narod.ru/Bayram-Ali.html.

[12] . Baranowa Yu. G. K Voprosu o Pereselenii Musulmanskogo Naseleniya iz iliyskogo Kraya w Semireche w 1881 -1883 gg.(musulman ahalisining 1881-1883-yilliri ili Wilayitidin Yettisugha köchüshi Mesilisi Heqqide).Trudy séktora wostokowédéniya, t. I – Alma –Ata, – 1959.- s.49-50

[13] . Baranowa Yu. G. Shu eser 49-50-betler

[14] . Ruziyev.Meshur. Vorzozhdennyj Ujgurskiy Narod ( Qayta Tughulgan Uyghur Xelqi). Alma-Ata. Qazaqistan neshiriyati. 1976. S.74-75

[15] . P.P. Rumiyansév. Uezdy Zhetisu ( Yettisu Nahiyiliri. Taranchi). 2000. Almaty, Zhalp Baspasi . S.223-261.

[16] . Uyghurs-A Disappeared Diaspora in Fergana Valley. Uluslararsi Türkiyat Arastimalari Sempyozumu Bildirleri. Anakara. 2013. 451-458-Betler. Maqalining Uyghurche toluq nusxisi <> qatarliq tor betlerde élan qilindi. Mezkur maqalide barliq sanliq melumatlar tepsiliy körsitilgen.

[17] . Bu mesilide Molla Musa Sayramining << tarixiy Hemidi>> we << tarixiy Emniye>> Namliq eserlirige we Molla Shakirning << Zepername>> namliq esirige qaralsun.

[18] . M.Olimov. V.V.Bartold o Natsionalnom Razmezhevanii v Srednei Azii ( V.V.Bartold Ottura Asiyadiki Milletlerge Arish Mesilisi Heqqide). Www.ca-c.org. Kawkaziye we Ottura Asiya ilmiy zhurnili. [19] . Institute of Muslim Minority Affairs (1991). Journal of the Institute of Muslim Minority Affairs, Volumes 12-13. King Abdulaziz University. P. 108.

[20] Sawut Mollawutov. << 70 Yil muqeddem >>. Uyghur Edebiyat Dwanliri. 2002.Almuta. 187-Bet.

[21] Sawut Mollawutov. << 70 Yil muqeddem >>. Shu eser. 187-Bet.

[22] Sawut Mollawutov. Shu eser. 2002.Almuta. 187-188-Betler.

[23] Ahat Andican. Turkestan Struggle Abroad. From Jadidism to Independence. Sota Publications.2007. P.46-49.

[24] Abduméjit Rözibaqiyéf. Tengriqul qutluq. Perwaz mejmuesi. 1994. Almuta.11-bet

[25] Sawut Mollawutof. Shu eser. 188-Bet.

[26] Sawut Mollawutof. Shu eser. 188-Bet.

[27] Abdulla Rözibaqiyéf. Besh yilliq hésab.<< birinchi chamdam>>, 1924-yili, Moskwa. 120-138-Betler

[28] Uyghur Sowét Edebiyatining Tarixi. Qazaqistan “Nauka “ Neshiriyati. Almaty. 1986. 10-Bet