U ovoj knji zi po ku {a li smo daod go vo ri mo na pi ta nje {ta je tosrp ska knji ̀ ev nost. Sa ma ~i nje -ni ca da se ta kvo pi ta nje uop {tepo sta vlja uka zu je na po tre bu dase o nje mu go vo ri.1

Ima ra znih pi ta nja. To {to su po sta -vlje na sa mo po se bi ne mo ra ni {ta dazna ~i, ni ti oba ve zu je na od go vor. Za -to iz me |u pr ve i dru ge re ~e ni ce sapo ~et ka Pu ta srp ske knji ̀ ev no sti Jo -va na De re ti }a ne po sto ji nu ̀ na ve za,na ko ju bi au tor ipak da uka ̀ e. Mo -`e mo da na ga |a mo: za pa njen ~i nje -ni com da iko pi ta {ta je to srp skaknji ̀ ev nost, da po sto ji ne ko ko to nezna, au tor je re {io da ~i ta o ci ma jed -nom za na vek utu vi od go vor. Ili De re -

ti} pod ra zu me va da

231

TUR SKA I TO SKA NA

1) Jo van De re ti}, Put srp ske knji ̀ ev -no sti. Iden ti tet, gra ni ce, te ̀ nje (Be o -grad: Srp ska knji ̀ ev na za dru ga, 1996),str. 5.

po sto ji do volj no do brih raz lo ga da se pi ta mo {ta je tosrp ska knji ̀ ev nost, pa je vred no tru da da se na to pi -ta nje i od go vo ri. Re ci mo, {ta to iz u ~a va isto ri ja srp skeknji ̀ ev no sti ili {ta se u {ko la ma pre da je kao srp skaknji ̀ ev nost?

Da kle: {ta je srp ska knji ̀ ev nost?Pi ta nje ini ci ra niz na ~el nih ne vo lja. Pre ne go {to se

na nje ga od go vo ri, po treb no je po sta vi ti op {ti okvirko ji }e i te o rij ski i me to do lo {ki usme ri ti pro u ~a va njeknji ̀ ev no sti, kao i shva ta nje na ci je. De re ti} to ne ~i -ni. On kao da zna {ta je to srp ska knji ̀ ev nost i ko suSr bi, i pret po sta vlja da }e to po sta ti ja sno i dru gi maka da im pre do ~i svo je od go vo re na “dva klju~ na pi ta -nja”: pr vo je “pi ta nje gra ni ce srp ske knji ̀ ev no sti”; adru go – “pi ta nje nje nog unu tra {njeg je din stva i ho ri -zon tal ne po ve za no sti”.2 Da ipak ni je re~ o istom pi ta -nju – jer, “pi ta nje gra ni ce” u sin hro nij skoj rav ni istoje {to i pi ta nje “ho ri zon tal ne po ve za no sti” – bi }e ko -na~ no utvr |e no ka da au tor u no vom po ku {a ju dru ga -~i je for mu li {e svo je dru go “klju~ no pi ta nje”: “[to seti ~e dru gog pro ble ma o ko jem ras pra vlja ova knji ga,pro ble ma unu tra {njeg je din stva i ver ti kal ne po ve za -no sti vre men skih od se ka srp ske knji ̀ ev no sti, on jeda le ko od to ga da bu de is cr pen onim {to je ov de re -~e no.”3

Ka ko god, bi lo da tra ga mo za ho ri zon tal nim ili ver -ti kal nim ve za ma, da po vla ~i mo gra ni cu u sin hro nij -skoj rav ni ili utvr |u je mo je din stvo u di ja hro nij skoj –ba vi mo se pi ta nji ma iden ti te ta i jed ne (na ci o nal ne)knji ̀ ev no sti i sa me na ci je. [ta je to {to pre po zna je mokao isto – ka ko vu ~e mo gra ni cu – u jed nom vre men -skom od se~ ku; i {ta je to {to u sle du vre men skih od -

Dejan Ili}232

2) Ibid., str. 6.3) Ibid., str. 7.

se ~a ka pre po zna je mo kao ve zu ko ja nam, upr kos o~i -tim pro me na ma, do zvo lja va da tvr di mo kako i u ra -znim vre me ni ma ima mo po sla sa istim? Ne ka ov de uve zi sa tim pi ta nji ma bu du da te dve na po me ne, ko jene }e mo po drob ni je obra zla ga ti. Pr vo, pi ta nje uo ~a va -nja/o~u va nja kon ti nu i te ta u pro me ni je ste op {te utolikoj meri da je po sta lo – ba nal no. Ume sto da tra ga -mo za ne pro men lji vim je zgrom, ne za hva }e nim pro -me nom, sa mu pro me nu mo gli bi smo da is tak ne moopi su ju }i funk ci ju, op seg i shva ta nje knji ̀ ev no sti uraz li ~i tim pe ri o di ma. Isto va ̀ i i za na ci ju: “Ne tre ba,da kle, da se pi ta mo {ta je to na ci ja ve} ka ko se na ci -o nal no kao po li ti~ ka i kul tur na for ma in sti tu ci o na li -zu je unu tar jed ne dr ̀ a ve i iz me |u dr ̀ a va. Ka ko na ci -ja funk ci o ni {e kao prak ti~ na ka te go ri ja, kao kla si fi ka -ci o na she ma, kao kog ni tiv ni okvir?”4

Dru go: od go vo ri ti na kon cep tu al ni pro blem isto rij -skog tra ja nja uvo |e njem tvr dog poj ma iden ti te ta, bi lojed ne knji ̀ ev no sti, bi lo dru {tve ne (na ci o nal ne) gru pe –po gre {no je i za vo di na kri vi put. Iz prak ti~ nog kon tek -sta sva ko dnev nog `i vo ta ipo li ti ke, tvr di po jam iden ti -te ta iz me {ten je u ra van dru -{tve ne ana li ze, za dr ̀ av {i pritom esen ci ja li sti~ ke ko no ta -ci je, ko je za i sta mo gu bi tiko ri sne za oku plja nje i mo -bi li za ci ju pri pad ni ka gru pe,ali su ne u po tre blji ve za opi -si va nje pro ce sa ko ji gru pupro iz vo de i u ko ji ma onau~e stvu je.5

Tur ska i To ska na 233

4) Ro gers Bru be ker, Na ti o na lism re -fra med. Na ti on hood and the na ti o nalquestion in the New Eu ro pe (Cam brid -ge: Cam brid ge University Press, 1996),str. 16. (Ro d`ers Bru bej ker, “Na ci o na li -zam u no vom kon tek stu”, s en gle skogpre ve le Alek san dra Ko sti} i Alek san draBa ja ze tov-Vu ~en, Re~ 72/2003, str.283–336, ci tat na str. 287.)5) Pod jed na ko je pro ble ma ti~ na iupo tre ba poj ma iden ti te ta u nje go -vim me kim zna ~e nji ma. Vi di Ro d`ersBru bej ker i Fre de rik Ku per, “S onustra nu iden ti te ta”, s en gle skog pre ve -la Je le na Sta ki}, Re~ 69/2003, str.405–451. “Ma ko li ko bio su ge sti vanter min ‘iden ti tet’, ma ko li ko da jeneo p ho dan u ne kim prak ti~ nim kon -

Gur nuv {i u stra nu sva pret hod na raz ma tra nja, Jo -van De re ti} se od lu ~io upra vo za po jam esencijal nood re |e nog iden ti te ta, {to ga je spre ~i lo da dâ pri hva -tlji ve od go vo re i na ona dva pi ta nja ko ja je sam se bipo sta vio. Da je u ob zir uzeo bar jo{ dva pi ta nja, bio bimo ̀ da jed na ko ne u spe {an, ali bi nje go va raz mi {lja njao pro ble mi ma isto ri je srp ske knji ̀ ev no sti osta vlja labo lji uti sak. Ne vo ljan da o nji ma mi sli, on se li {io te -o rij skog i me to do lo {kog upo ri {ta. Ni je De re ti }u bi lone po zna to6 da su o ~en s knji ̀ ev no {}u jed ne ma le ze -mlje, “~i ji su po je di ni di je lo vi sa mo raz mjer no krat ko -traj no u hi sto ri ji u`i va li pred nost ko li ko to li ko pot pu -ne vla sti te dr ̀ av no sti”, isto ri ~ar mo ra raz u me ti i “pi -ta nje o funk ci ji knji ̀ ev no sti, o op se gu i de fi ni ci ji poj -ma knji ̀ ev no sti”.7 Znao je i da, u si tu a ci ji ka da je re~o knji ̀ ev no sti ko ja na sta je na pro sto ru “s vr lo za mr -{e nom pro {lo {}u po seb nih ali ~e sto i pre ple te nih na -rod nih, et ni~ kih i re gi o nal nih raz vo ja”, na ko jem je“nor ma lan ka pi ta li sti~ ki raz voj hi sto ri jom bio us kra -}en i pri ro dan raz voj mo der nih na ci ja †...‡ vi {e stru kopo re me }en”, isto ri ~ar

†...‡ mo ra na pu tu utvr |i va nja po je di nih na ci o -nal nih li te rar nih tra di ci jaraz mi {lja ti o od no su mo -der ne kon cep ci je na ci o nal -ne tra di ci je i sta ri jih kon -cep ci ja li te rar nog za jed ni -{tva, o pi ta nju kon ti nu i te tako ji se ostva ru je pre ko re -skih pro mje na je zi~ nog me -di ja †...‡.8

Dejan Ili}234

tek sti ma, on je su vi {e dvo smi slen, su -vi {e ras tr zan iz me |u ‘tvr dih’ i ‘me kih’zna ~e nja, iz me |u esen ci ja li sti~ kih ko -no ta ci ja i kon struk ti vi sti~ kih kva li fi -ka ti va da bi mo gao do bro slu ̀ i ti zah -te vi ma dru {tve ne ana li ze” (ibd., str.406).6) Vi di De re ti}, Put..., str. 185, fu sno -ta 1.7) Sve to zar Pe tro vi}, “Me to do lo {kapi ta nja spe ci fi~ na za pro u ~a va nje na -{ih na ci o nal nih knji ̀ ev no sti”, u: S. Pe -tro vi}, Pri ro da kri ti ke (Za greb: Li ber,1972), 193–207; ci tat na str. 194.8) Ibid., str. 195.

O sve mu to me, na sim po zi ju “O isto ri ji ju go slo ven skihknji ̀ ev no sti” odr ̀ a nom 1964. u Sa ra je vu, ra zlo ̀ no jei uver lji vo go vo rio Sve to zar Pe tro vi}. Ali, par de ce ni -ja ka sni je, De re ti} sve jed no umu je: “U isto ri ji na ci o -nal ne knji ̀ ev no sti su o ~a va mo se s tri fe no me na, sknji ̀ ev nim, isto rij skim i na ci o nal nim.”9 I da lje: “Mo -`e mo se za pi ta ti naj pre: {ta je knji ̀ ev nost? [ta je isto -ri ja knji ̀ ev no sti? A za tim: {ta je srp ska knji ̀ ev nost ika kva je nje na isto ri ja?”10 Da bi za klju ~io:

Pr va dva pi ta nja ni su ne po sred no po ve za na spred me tom ove knji ge te se nji ma ne }e mo si ste -mat ski ba vi ti.11

Ne sa mo {to neo sno va no i za pra vo neo ~e ki va no utvr -di da op {ta pi ta nja {ta je knji ̀ ev nost? i {ta je isto ri jaknji ̀ ev no sti? ima ju tek po sred ne ve ze sa pro ble mi mapro u ~a va nja srp ske knji ̀ ev no sti i nje ne isto ri je, De re -ti} jo{ i pod se }a, valj da sa svim neo ba ve {te nog ~i ta o -ca: “Uo sta lom, o nji ma po sto je od go vo ri, i to mno gi,u ~i je bi pre tre sa nje ov de bi lo su vi {no ula zi ti. Pri ro -dom knji ̀ ev no sti ba vi se po seb na di sci pli na, knji ̀ ev -na te o ri ja.”12 Ako bi sad ra do znao ~i ta lac (na u ~iv {i dapo sto ji po seb na di sci pli na – te o ri ja knji ̀ ev no sti) hteoda sa zna za ko je se od go vo re iz te o rij skog obi lja opre -de lio au tor, Put srp ske knji ̀ ev no sti mu u to me ne }ebi ti od ko ri sti.

Ni je spor no da su iz ve stan prag ma ti zam i za ne ma -ri va nje te o ri je u knji ̀ ev no i sto rij skim po slo vi ma neo p -hod ni, ali jeste bit no sa ko jih po zi ci ja Jo van De re -ti} pro u ~a va isto ri ju srp ske knji ̀ ev no sti ka da je spre -man da

Tur ska i To ska na 235

9) De re ti}, Put..., str. 34.10) Ibid., str. 56.11) Ibid.12) Ibid.

†...‡ iz ve sna de la, ko ja po te o rij skim stan dar di mane bi i{la u knji ̀ ev nost, pri hva ti kao knji ̀ ev no re -le vant ne i, u mno gim slu ~a je vi ma, vr lo zna ~aj ne~i nje ni ce, od no sno da ih pret po sta vi de li ma ko jasu knji ̀ ev na u u`em, stro go estet skom smi slu.13

Je di no bi ka kvo-ta kvo ob ja {nje nje iz kog ugla i u ko -je svr he se ov de pri stu pa knji ̀ ev no sti mo glo da ubla -`i te o rij sko-me to do lo {ki ko {mar. Ko ji “te o rij ski stan -dar di”? Ko ja “de la”? U ko ju “knji ̀ ev nost”? Ko ji “stro -go estet ski smi sao”? Sve su to, da kle, pi ta nja o funk -ci ji knji ̀ ev no sti, o op se gu i de fi ni ci ji poj ma knji ̀ ev no -sti. Ali, za au to ra su to pi ta nja u da le koj i tek po sred -noj ve zi sa pro u ~a va njem srp ske knji ̀ ev no sti.

Ako ve} ni je sa znao {ta je knji ̀ ev nost, ~i ta lac seipak na da da }e mu Put srp ske knji ̀ ev no sti ot kri ti za -{to je to ne {to – iz ne po zna tih raz lo ga na zva no knji -`ev nost – srp sko. Ali, De re ti} nam poru~uje: “Na ci o -nal ni iden ti tet knji ̀ ev no sti vi {e se do ̀ i vlja va ne go {tose mo ̀ e pre ci zno opi sa ti.”14 Ia ko nam ni je re kao {ta jeza nje ga knji ̀ ev nost, au tor je ipak uve ren da }e mo za -jed no sa njim bi ti u sta nju da do ̀ i vi mo njen na ci o nal -ni iden ti tet. U ta kvoj si tu a ci ji sva ki opis je uspeh, ma -kar bio i ne pre ci zan. Osta vi mo sad po stra ni to ka kodo ̀ i vlja va mo na ci o nal ne iden ti te te stra nih knji ̀ ev no -sti – Put srp ske knji ̀ ev no sti sugeri{e da smo u sta njuda do ̀ i vi mo sa mo na ci o nal ni iden ti tet sop stve ne knji -`ev no sti – ov de je bit no sle de }e: po {to je po jam knji -`ev no sti is pra ̀ njen (sva ki tekst mo ̀ e se pro gla si tiknji ̀ ev nim) a pi ta nje na ci o nal nog sme {te no u do mendo ̀ i vlja ja, iz van pre ci znih opi sa, na “dva klju~ na pi -ta nja” mo ̀ e se od go vo ri ti bi lo ka ko.

Dejan Ili}236

13) Ibid., str. 56–57.14) Ibid., str. 35.

Unu tra {nje je din stvo srp ske knji ̀ ev no sti, osno vuoko ko je se po vla ~e gra ni ce i ga rant isto rij skog kon ti -nu i te ta, De re ti} ot kri va u nje nim “du bin skim, ne sve -snim slo je vi ma”:

Knji ̀ ev nost se mo gla me nja ti i osta ja ti uvek svo -ja za to {to je u nje nim te me lji ma, u nje nim du bin -skim, ne sve snim slo je vi ma, po sto ja la ko lek tiv nadu hov na sup stan ca ko ja je za sve to vre me u bi tiosta ja la ne pro me nje na.15

Prem da ni je ja sno {ta je ne sve sni sloj knji ̀ ev nog tek -sta – o to me ko li ko je po ra ̀ a va ju }e da po sto ji ko lek -tiv ~i ja se du hov na sup stan ca u bi ti ne me nja da i nego vo ri mo – au tor ne po su sta je u za klju ~i va nju oosnov nim od li ka ma srp ske knji ̀ ev no sti:

Po la ze }i od to ga, mo ̀ e mo uka za ti na iz ve sne po -ja ve u srp skoj knji ̀ ev no sti za ko je je ka rak te ri -sti~ no da se su sre }u u svim vre me ni ma nje nogtra ja nja, da se na ovaj ili onaj na ~in is po lja va juu svim glav nim “obla sti ma” od ko jih se ona sa -sto ji, u svim raz do blji ma i u osnov nim `an ro vi -ma.16

I tu sti ̀ e mo do od li ka. Za De re ti }a je osnov no obe le` -je kako sta re srp ske knji ̀ ev no sti tako i knji ̀ ev no stiXVIII sto le }a – “ne fik ci o nal nost”.17 Ta ne fik ci o nal nostje po seb ne vr ste, i pre sve ga je svoj stve na isto ri o graf -skim spi si ma, pa otu da u `an rov skom si ste mu sta reknji ̀ ev no sti “pre o vla |u ju isto rij ske vr ste kao {to su:bi o gra fi je, po ve sna slo va, hro ni ke, le to pi si, ro do slo vi,

Tur ska i To ska na 237

15) Ibid., str. 195.16) Ibid., str. 196.17) Ibid., str. 198.

hro no gra fi”.18 Sli~ no va ̀ i, tvr di De re ti}, i za no vu srp -sku knji ̀ ev nost:

Isto ri~ nost kao for ma tiv no na ~e lo ima zna ~aj nuulo gu i u no voj knji ̀ ev no sti, ia ko je ova za sno va -na na si ste mi ma u ko ji ma fik ci o nal nost ~i ni osno -vu. To na ~e lo ja vlja se u vi {e raz li ~i tih ob li ka, odko jih su dva naj vi {e za stu plje na: pr vo me pri pa da -ju do ku men tar no-umet ni~ ki `an ro vi, de la ko ja sestva ra ju na gra ni ci isto ri je i knji ̀ ev no sti, a dru go -me – one knji ̀ ev ne kom po zi ci je u ko ji ma je glav -na te ma isto ri ja, bi lo na ro da u ce li ni, bi lo po je di -nih nje go vih de lo va.19

Is kr sa va vi {e po te {ko }a usled ta ko opi sa nog osnov nogsvoj stva srp ske knji ̀ ev no sti, ko je se ni je bit ni je me -nja lo to kom pro te klih de se tak ve ko va. Naj pre, ne fik ci -o nal nost ni je isto {to i isto ri~ nost. Da ne fik ci o nal nostne pod ra zu me va isto ri~ nost, kao i da fik ci o nal nost ni -je nu ̀ no u sra zu sa isto ri~ no {}u uvi |a i sam au tor ka -da, s pra vom, tvr di da isto ri~ nost mo ̀ e ima ti bit nuulo gu i u de li ma fik ci je. Da lje, ni je ja sno {ta se uop {teraz u me pod ne fik ci o nal no {}u i fik ci o nal no {}u. Na po -~et ku Pu ta srp ske knji ̀ ev no sti De re ti} za pa ̀ a: “Knji -`ev na fik ci ja (i u nje nim okvi ri ma po seb no ro man),ra ni je pot ce nji va na, uz di ̀ e se me |u vo de }e `an ro ve isa po e zi jom i dra mom ~i ni osno vu knji ̀ ev no sti mo -der nog do ba.”20 Mo gu }e je da nam se tu su ge ri {e dasu po e zi ja i dra ma ne fik ci o nal ni `an ro vi, a da, re ci mo,sva de la ko ja pre do ~a va ju iz mi {lje no pri pa da ju `an ru– ili, pre ci zni je, ro du – knji ̀ ev ne fik ci je. Mo gu }e je ito da je au to ra po vu kao en gle ski ter min fic tion. Jed -

Dejan Ili}238

18) Ibid., str. 199.19) Ibid., str. 200.20) Ibid., str. 24.

no nje go vo zna ~e nje je umet ni~ ka pro za – i u tom slu -~a ju se re ~e ni ca ~i ta kao ta ~an uvid da je umet ni~ kapro za, a ro man po seb no, u mo der nom do bu po va ̀ no -sti iz jed na ~e na sa po e zi jom i dra mom. Ali su se kodDe re ti }a sa knji ̀ ev no kri ti~ kim is pre ple la i ne ka dru gazna ~e nja istog ter mi na (la`, iz mi {ljo ti na), na spramko jih je on da od re |e na i upo tre ba poj ma ne fik ci o nal -no. Ta ko, pre ma jed noj upo tre bi, ne fik ci o nal no mo ̀ ebi ti sve ono {to ni je pri po ved na pro za, da kle – po e zi -ja i dra ma; no, ne fik ci o na lan mo ̀ e bi ti i sva ki tekstko ji ne pre do ~a va iz mi {lje no, u ko jem se ne la ̀ e.

Ka ko god, zbr ka o fik ci o nal nom i ne fik ci o nal nomza do bi ja mi ni mal ni smi sao ka da De re ti} uve de svo juglav nu te zu: “Isto ri ja kao ta kva po ja vlji va la se kao ~i -ni lac unu tar si ste ma, uno se }i u knji ̀ ev ne tvo re vi neiz ve sna svo ja obe le` ja, na pr vom me stu te mat sku ori -jen ta ci ju na ko lek tiv nu sud bi nu na ro da, a za tim od re -|e ne for mal ne oso be no sti, na pr vom me stu ne fik ci o -nal nost, pre ten zi ju na ~i nje ni~ ku isti ni tost.”21 Da se nebi smo upu {ta li u raz ma tra nje tre }eg od re |e nja ne fik -ci o nal no sti i fik ci o nal no sti kao for mal nih svoj sta vaknji ̀ ev no sti – iskre no re ~e no, ne znam {ta bi to mo -glo da bu de – po gle daj mo ka ko De re ti} po en ti ra:

Iz sve ga {to je pret hod no re ~e no vi di se da je srp -ska knji ̀ ev nost u svim vre me ni ma svo ga tra ja njabi la sna ̀ no upu }e na na na rod kao ko lek ti vi tet. Stim je po ve za no i ono nje no svoj stvo ko jem smora ni je po sve ti li pu nu pa ̀ nju u ve zi s pro ble momknji ̀ ev ne na ci o nal no sti, a to je nje na svest o vla -sti tom na rod no snom iden ti te tu. Re~ je o jo{ jed nojraz voj noj kon stan ti ko ja je de lo va la u svim epo -

Tur ska i To ska na 239

21) Ibid., str. 198.

ha ma nje ne isto ri je. U to ku ~i ta vog svo jeg sa mo -stal nog raz vo ja, od kra ja XII ve ka do da nas, srp -ska knji ̀ ev nost stva ra la se s ja snom sve {}u o to -me da je srp ska.22

Da kle, u “du bin skim, ne sve snim slo je vi ma” srp skeknji ̀ ev no sti po sto ja la je ja sna svest “o to me da je†ona‡ srp ska”. Ili: po sto ji srp ska knji ̀ ev nost, ono {toje ta kvom ~i ni je ste to da je ona srp ska, a nje no stal -no i ne pro men lji vo svoj stvo je ste to {to je srp ska. De -re ti} za pra vo ho }e da ka ̀ e da je srp ska knji ̀ ev nostod u vek i za u vek sna ̀ no upu }e na na na rod kao ko lek -ti vi tet, i da je to bit no od re |u je kao srp sku, bu du }i daje re~ o srp skom “na ci o nal nom” ko lek ti vu. Ni je spor -no da bi mo gla bi ti na pi sa na za ni mlji va isto ri ja srp skeknji ̀ ev no sti usred sre |e na na de la ko ja te ma ti zu juisto rij sku sud bi nu srp skog na ro da. Ta kva isto ri ja po -ka za la bi, re ci mo, na ko ji se na ~in me njao po gled pi -sa ca ra znih epo ha – a tre ba od mah re }i da tih epo ha,po ~ev od de vet na e stog ve ka, od no sno za sni va nja srp -ske dr ̀ a ve i na ci je, ne ma pre vi {e – na srp ski na rod inje go vu isto ri ju, te ka ko se to od ra zi lo na knji ̀ ev nefor me ko je su oni ko ri sti li. To, me |u tim, ne bi bi la ob -u hvat na isto ri ja srp ske knji ̀ ev no sti. Ona bi, po pri ro -di stva ri, iz o sta vi la sva ona de la u ko ji ma na ci o nal naisto ri ja ni je do mi nant na, pa ni spo red na te ma.

A bi lo je i ta kvih. Sre di nom se dam de se tih, Sve to zarPe tro vi} skre }e pa ̀ nju na de vet na e sto ve kov nog srp skog

pe sni ka Jo va na Pa ~i }a:23

Ia ko se osno va no mo ̀ e re }ida Pa ~i} ni je bio rav no du -

Dejan Ili}240

22) Ibid., str. 208.23) Sve to zar Pe tro vi}, “Stu di je o Pa -~i }e vom kan co ni je ru (I)”, Zbor nik Ma -ti ce srp ske za knji ̀ ev nost i je zik,XXIII/1975, 2, str. 209–248; “Stu di je oPa ~i }e vom kan co ni je ru (II)”, Zbor nikMa ti ce srp ske za knji ̀ ev nost i je zik,XXIV/1976, 2, str. 221–251.

{an pre ma sud bi ni svo ga na ro da, nje mu su svi ob -li ci ova kvog po ve zi va nja lju bav ne i na ci o nal-po -li ti~ ke te me bi li tu |i. On ni je ko ri stio pa tri ot skufra zu kao iz go vor za lju bav nu pje smu; stran mu jeta ko |e bio uti li ta ri sti~ ki duh one lju bav ne po e zi jeko ja je emo ci o nal no {}u svo je pri sne te me `e lje lada osna ̀ i bud ni~ ki svoj na ci o nal ni glas; a ne bivje ro vat no imao pra vog raz u me va nja, da je u for -ma tiv nim nje go vim go di na ma i po sto ja la, ni zaonu slo ven sku lju bav nu po e zi ju pe trar ki sti~ ke in -spi ra ci je u ko joj se na ci o nal na te ma po ja vlju jeumjet ni~ ki oprav da no (naj jed no stav ni je i po ne {topo jed no sta vlje no re ~e no, kao iz raz za pra vo nu ̀ deda se u svi je tu pe trar ki sti~ ke po e zi je – u osnov nojnje go voj an ti no mi ji – po pu ni pra zni na na sta lakri zom hri {}an ske kon cep ci je svi je ta i smr }u, iliumi ra njem, Bo ga).24

O “zloj sud bi ni Pa ~i }e ve po e zi je u srp skoj knji ̀ ev no -sti”, Pe tro vi} pak za klju ~u je:

Ali je vri jed no da se za pa zi da Pa ~i} ni je bio sa mone vi na pje sni~ ka `r tva smje ne kul tur no-po li ti~ kihori jen ta ci ja, ne go i `r -tva, {to uvi jek na rav nomo ̀ e da zna ~i i ju nak,jed no ga svog vla sti togumjet ni~ kog iz bo ra.25

Isto ri ju srp ske knji ̀ ev no stiu ko joj bi bi lo vi {e me sta zaPa ~i }a26 i nje mu sli~ ne je ste

Tur ska i To ska na 241

24) Pe tro vi}, “Stu di je... (II)”, str. 231.25) Ibid., str. 232.26) U prvom izdanju Istorije srpskeknji`evnosti (Beograd: Nolit, 1983),Dereti} o Pa~i}u ima da ka`e samo toda je ovaj bio austrijski konji~ki oficir.U posthumnoj, znatno pro{irenojver ziji Istorije... (Beograd: Prosveta,32002), Pa~i} dobija vi{e prostora, aliostaje pesnik “bez stvarnog odjeka utokovima na{e knji`evnosti” (str. 536).Odjekom se tu, o~ito, ne smatra niobimna, precizna i upe~atljiva studijao Pa~i}u Svetozara Petrovi}a, obja -

za mi sli va, a te me lji su joj, Pe tro vi }e vim “Stu di ja ma oPa ~i }e vom kan co ni je ru”, i po lo ̀ e ni.

Ta~ no je, na ̀ a lost, to da je srp ska knji ̀ ev na kri ti ka,ka da je su di la o vred no sti knji ̀ ev nih de la, ma hom po -se za la za me ri lom na ci o nal nih in te re sa. Iz to ga se mo -`e iz ve sti vi {e za klju ~a ka. Mo glo bi se, na pri mer, re -}i da su srp ski knji ̀ ev ni kri ti ~a ri od u vek bi li na ci o nal -no osve {}e ni ji od srp skih pi sa ca: ja sni je su od njih uo -~a va li i na ci o nal ne po tre be i sprem ni je su im iz la zi li usu sret. Isti na je i da je ve }i na srp skih knji ̀ ev nih kri ti -~a ra, po pri ro di vlastitog po sla, bi la u pri sni jim od no -si ma sa dr ̀ av nim usta no va ma ne go {to su to bi li pi -sci. Iz tog ugla gle da no, nji ho vo de lo va nje mo ̀ e seraz u me ti i kao dru ga, na knad na ru ka cen zu re. Ni je upra vu De re ti} ka da pi {e:

U svim epo ha ma na po ~et ku se ja vlja isti mo delknji ̀ ev no sti: funk ci o nal na knji ̀ ev nost, knji ̀ ev -nost kao isto ri ja, knji ̀ ev nost u slu ̀ bi pro sve }i va -nja, knji ̀ ev nost kao kul tu ra. Kao kraj nji cilj is po -sta vlja se ipak druk ~i ji, su pro tan mo del, knji ̀ ev -nost kao umet nost, knji ̀ ev nost oslo bo |e na sva keprag ma ti~ ne funk ci je. Na pe tost iz me |u tih po lo vapred sta vlja je dan od unu tar njih iz vo ra di na mi za -ma srp ske knji ̀ ev no sti, ona je do {la do iz ra za usvim raz do blji ma nje ne isto ri je.27

Ali bi bio u pra vu da je osci lo va nje iz me |u dva shva -ta nja knji ̀ ev no sti – iz me |u isto ri je i umet no sti – pri -pi sao srp skoj knji ̀ ev noj kri ti ci. Pi ta nje je me |u tim da

li bi ga ta kva au to re flek si jasa ~u va la od kar di nal nih gre-

Dejan Ili}242

vljena u dva dela (1975. i 1976), izkoje se ipak, bez ograde, preuzimapored ostalog i uvid da Pa~i}evi oporistihovi nisu bili rodoljubivi.27) De re ti}, Put..., str. 210.

{a ka u knji ̀ ev no kri ti~ kim pro ce na ma. De re ti }ev isto -rij ski mo del, na i me, naj ve }e sla bo sti is ka zu je na po ljuutvr |i va nja li te rar nih vred no sti. Ka da se u ko na~ nomis ho du raz ma tra nja osnov nih od li ka srp ske knji ̀ ev no -sti is po sta vi da De re ti} u vo de }e na {e pi sce uz Ivu An -dri }a i Mi lo {a Cr njan skog ubra ja jo{ i Do bri cu ]o si }a– ~i ja de la, “za o ku plje na ko lek tiv nom, na ci o nal nomsud bi nom”, to jest “po li ti~ kim aspek tom po sto ja njasrp stva”, pred sta vlja ju “naj a u ten ti~ ni je stva ra la~ ketre nut ke” srp ske knji ̀ ev no sti XX ve ka – on da je topo uz dan znak da je po sre di krup na gre {ka.28

Pi ta nja na ko ja je De re ti} po ku {ao da od go vo ri usvo joj knji zi je su va ̀ na za pro u ~a va nje isto ri je srp skeknji ̀ ev no sti. Na ta pi ta nja ni je la ko da ti ja sne i pre ci -zne od go vo re. [ta je uop {te raz voj ili put jed ne knji -`ev no sti? Ia ko je za ni mlji va i ute me lje na, te za o ~vr -stoj ve zi iz me |u srp ske knji ̀ ev no sti i na ci o nal ne isto -ri je ni je do volj na da se na njoj iz gra di pred sta va okon ti nu i te tu. Ali, iz gle da da ni sa mom De re ti }u ni jepre vi {e va ̀ no ka kav je kraj nji re zul tat po sla ko jeg sepo du hva tio. Ka da je u pi ta nju kon ti nu i tet jed ne knji -`ev no sti, De re ti} je sa gla san sa Ar nol dom Tojn bi jem:re~ je “sa mo o sim bo li~ no za mi {lje noj po za di ni”, “nako joj mo ̀ e mo da ocr ta mo svo je opa ̀ a nje dis kon ti nu -i te ta u svoj nji ho voj stvar noj ra zno li ko sti i slo ̀ e no -sti”.29 Ta ko je, za De re ti }a, pri ~a o na ci o nal nom iden -ti te tu srp ske knji ̀ ev no sti pre sve ga – pu ka fik ci ja.Pro blem je u to me {to De re ti} tu me to do lo {ki ko ri snua is ku stve no i te o rij ski ute me lje nu pret po stav ku za ne -ma ru je i za pra vo je uop {te ne ko ri sti.

Kao {to ni je dao pri hva tlji ve od go vo re na “dvaklju~ na pi ta nja” ko ja je se bi po sta vio (o gra ni ci i unu -

Tur ska i To ska na 243

28) Ibid., str 262.29) Ibid., str. 190.

tra {njem je din stvu srp ske knji ̀ ev no sti), De re ti} ni jere {io ni osta le pro ble me ko ji su ma nje-vi {e te sno po -ve za ni sa nji ma. Ta ko bi nje go ve teze o za mr {e nimod no sima u srp skoj knji ̀ ev no sti zbog ko jih do la zi do“ne spo ra zu ma i spo ro va oko to ga ko je ~i ji pi sac” ({tose na ro ~i to od no si na ne po }ud ne knji ̀ ev ni ke ko ji subi va li ~as srp ski, ~as hr vat ski), ili ne do u mi cama okosta tu sa pi sa ca ko ji “ni su et ni~ ki Sr bi”, kao i tvrd nje o,re ci mo, kon ti nu i te tu (ko je se svo de na ~i nje ni cu da seu svim vre me ni ma “ra di lo po ne {to i na knji zi”) ili pri -mar noj funk ci ji (“na ci o nal noj, dru {tve noj i prag ma ti~ -noj”) knji ̀ ev no sti, bi le go to vo ko mi~ ne da ne pod se -}a ju na jed na ko ap surd ne, ali po po sle di ca ma da le kotra gi~ ni je po ku {a je da se u po gub noj osta vin skoj ras -pra vi, za po ~e toj na pro sto ru biv {e Ju go sla vi je i prene go {to se ze mlja ras pa la, ode li “na {e” od “nji ho vog”,a {to se za vr {i lo ti me da “smo” usled na o pa kog tru daosta li i bez “na {eg” i bez “nji ho vog”.

� � �

Tre ba bi ti fer pre ma pro fe so ru De re ti }u – je di nom ov -da {njem knji ̀ ev nom isto ri ~a ru ko ji se usu dio da na pi -{e “ce lo vi tu” isto ri ju srp ske knji ̀ ev no sti, od nje nihna vod no srp skih sred njo ve kov nih po ~e ta ka do dru gepo lo vi ne dva de se tog ve ka – i re }i da on ni po {to ni jeusa mljen u tom na ci o nal no-prag ma ti~ nom po gle duna li te ra tu ru, ko ji je u ov da {njoj kul tu ri u pred sker li -}ev sko do ba uspe {no pro mo vi sao, re ci mo, Sto jan No -va ko vi}.30 Ali, dok na No va ko vi }a i Sker li }a gle da mo

s raz u me va njem, od no sno usve tlu on da {njih pre o vla |u -

Dejan Ili}244

30) O kri ti ~a ri ma srp ske de vet na e -sto ve kov ne knji ̀ ev no sti vi di Dra ganM. Je re mi}, Me ri la ra nih me ri la ca.Este ti~ ka shva ta nja pr vih srp skih knji -`ev nih kri ti ~a ra (Vr nja~ ka Ba nja: Za -mak kul tu re, 1974).

ju }ih sta vo va pre sud no obe le ̀ e nih “ot kri }em” na ci ja uEvro pi i nje go vim de mo krat skim im pli ka ci ja ma, sta -vo vi knji ̀ ev nih po sle ni ka dru ge po lo vi ne dva de se togsto le }a nas zbu nju ju.

Sre di nom dva de se tog ve ka, o sred njo ve kov noj “srp -skoj” knji ̀ ev no sti Mi lan Ka {a nin raz mi {lja ova ko:

Jer, ako je ta~ no da je le po ta na {e sred njo ve kov neknji ̀ ev no sti u nje nom pre kra snom ka zi va nju, ta~ -no je i to, da je nje na sna ga u nje nim ide ja ma,nje na su {ti na u nje nom ver skom za no su, nje naori gi nal nost u nje noj na ci o nal noj afir ma ci ji, nje -na dra` u od sja ju vre me na i dru {tva.

†...‡Ne igra ju }i se re ~i ma i ne za ba vlja ju }i se ka zi -

va njem, oni ima ju od re |e ne i ja sno for mu li sa nemi sli – dr ̀ av ne, ver ske, dru {tve ne, mo ral ne, knji -`ev ne – oni ni su sa mo pi sci, ve} i ide o lo zi, i ni susa mo li~ no sti, ve} i re pre zen tan ti jed nog sve ta.31

I dok se po to njoj re ~e ni ci, iz van kon tek sta “na ci o nal -ne afir ma ci je”, mo ̀ e pri go vo ri ti sa mo iz ve sna ne pre -ci znost – na i me, sred njo ve kov ni knji ̀ ev ni ci upra vo ije su pi sci jer su i ide o lo zi i re pre zen tan ti jed nog sve ta– u pr voj se o~i tu ju ne do sta ci svoj stve ni i De re ti }e vim“uvi di ma”. Pre svih, neo d re |e na i na ~el no ne ta~ naupo tre ba ter mi na “na ci ja” za pre de vet na e sto ve kov negrup ne iden ti te te. No, ne bi do ma }i isto ri ~a ri knji ̀ ev -no sti ima li vi {e sre }e ni da su ume sto “na ci je” ko ri sti -li ka te go ri ju et ni~ ke pri pad no sti. Ako se et ni~ komozna ~i pri pad nost gru pi ~i ji ~la no vi de le je zik, te ri to -ri ju i isto ri ju, i ve ru ju da svi po ti ~u od za jed ni~ kih

Tur ska i To ska na 245

31) Mi lan Ka {a nin, Srp ska knji ̀ ev -nost u sred njem ve ku (Be o grad: Pro -sve ta, 21990 †1975‡), str. 9.

pre da ka, on da “ve }i na Ju ̀ nih Slo ve na, na ko je seupu }u je po seb nim na zi vi ma na ci o nal nog ti pa u na {im†sred njo ve kov nim‡ iz vo ri ma, je su to bi li svo jom po li -ti~ kom pri pad no {}u: na i me ta ko ozna ~e ni po je din cislu ̀ i li su vla da ra da te dr ̀ a ve, i ne mo gu se sma tra tiet ni~ kim Hr va ti ma, Sr bi ma, ili ka ko god”.32

Kod Ka {a ni na ne ne do sta je ne u me re no sti u oce niknji ̀ ev nih po stig nu }a: “Od sve na {e pro {lo sti, mi naj -ma nje zna mo o vre me nu kad smo je di ni put u isto ri jii{li na po re do sa ve li kim na ro di ma u Evro pi.”33 Zbu nju -je, me |u tim, ka ko se for mi ra uti sak o ve li ~i ni ka da o tojpro {lo sti “naj ma nje zna mo”. Sli~ no Ka {a ni nu razmi{ljai Pa vle Ivi}: “Kad ima mo ovo u vi du, bi }e nam ja snoko li ko je ne pre gled na ma sa ne po vrat no iz gu blje nogkul tur nog bla ga.”34 Da nam mo ̀ e bi ti ja sno ko li ko jene pre gled na ma sa kul tur nog bla ga, ia ko je ona ne po -vrat no iz gu blje na, Ivi} za klju ~u je na osno vu to ga {to

†s‡a~u va ni su, ma nje-vi {e slu ~aj no, i osta ci ili od -je ci sred njo ve kov ne vi te {ke knji ̀ ev no sti, a po zna -to je da se ta kva za bav na li te ra tu ra svu da poEvro pi ra do ~i ta la u ple mi} kim sre di na ma (kao {tose zna i to da je pi sme nost bi la ve o ma ra {i re name |u sred njo ve kov nim srp skim plem stvom).35

Ne}emo se upu {ta ti u to ko li ko je broj no mo ra lo bi tisrp sko plem stvo e da bi unje mu ne {to bi lo ve o ma ra -{i re no, za ni mlji vi je je pi ta -nje: ot ku da po tre ba da sesred njo ve kov na knji ̀ ev nosti pi sme nost uop {te od re de u

Dejan Ili}246

32) John V. A. Fi ne, When EthnicityDid Not Mat ter in the Bal kans (AnnAr bor: The University of Mic hi ganPress, 2006), str. 3.33) Ka {a nin, Srp ska knji ̀ ev nost...,str. 6.34) Pa vle Ivi}, Srp ski na rod i nje govje zik (Be o grad: Srp ska knji ̀ ev na za -dru ga, 21986), str. 119.35) Ibid.

ka te go ri ja ma na ci o nal nog – da kle ne ni et ni~ kog, {tobi ta ko |e te {ko i{lo36 – vla sni {tva? I da lje: za {to je bit -no da se ta knji ̀ ev nost vi so ko vred nu je i u “na ci o nal -nom” i u “in ter na ci o nal nom” okvi ru.

U pr voj po lo vi ni de vet na e stog sto le }a za po ~e lo je –ho }e li se jed nom i za vr {i ti? – for mi ra nje srp ske na ci je.Taj pro ces i su {tin ski i sim bo li~ ki obe le ̀ i la su dva do -ga |a ja: po bu na pro tiv Oto man skog car stva kao po sta -vlja nje te me lja za srp sku dr -`a vu, pa da kle i na ci ju; te“Vu ko va je zi~ ka i pra vo pi -sna re vo lu ci ja”.37 Ni jed noni dru go obe le` je ne ~i nestva ra nje srp ske na ci je po -seb nim u od no su na sli~ nepro ce se ko ji se to kom ~i ta -vog de vet na e stog ve ka od -vi ja ju u Evro pi. Ako bi smo –po ma lo neo zbilj no, ali zaeks pla na tor ne svr he, ve ru -jem, ume sno – pri be gli ana -lo gi ji sa for mi ra njem iden ti -te ta po je din ca, re klo bi se daje u tom pe ri o du srp ska na -ci ja pro {la kroz fa zu ogle da -la. Za mi {lje ne gra ni ce dr ̀ a -ve ocr ta le su te ri to ri ju u ko -joj je “do ta da” ras par ~a nana ci ja pre po zna la vla sti tote le sno je din stvo. Da bi setaj iden ti tet sta bi li zo vao,Vu ko va re for ma da la je je zik

Tur ska i To ska na 247

36) Ne bi dakle do ma }im isto ri ~a ri maknji ̀ ev no sti bi la od ko ri sti ni pro nic -lji va pri med ba Vo ke ra Ko no ra da seter mi ni na ci o na li zam i et no na ci o na li -zam mo gu ko ri sti ti kao si no ni mi(Walker Con nor, Et hno na ti o na lism.The Quest for Un der stan ding †Prin ce -ton, NJ.: Prin ce ton University Press,1994‡, str. xi; vi di i Ke trin Ver de ri, “Oddr ̀ a ve ro di te lja do po ro di~ nih pa tri -jar ha: rod i na ci ja u sa vre me noj Is -to~ noj Evro pi”, u: K. Ver de ri, [ta je bioso ci ja li zam i {ta do la zi po sle nje ga, sen gle skog pre veo Ve se lin Ko sti} †Be -o grad: Fa bri ka knji ga, 2005‡, str.119–165). Ako se ter min “na ci o na li -zam” uzi ma u svom ~i stom zna ~e nju,ob ja {nja va Ko nor, on da on “ko no ti raiden ti fi ka ci ju sa na ci jom i oda nostna ci ji”, pri ~e mu “na ci ja ko no ti ra gru -pu lju di ko ji ve ru ju da ima ju za jed ni~ -ko po re klo” (Con nor, Et hno na ti o na -lism..., str. xi). Ko nor da lje raz li ku jeoda nost na ci ji, to jest et ni~ koj gru piod oda no sti dr ̀ a vi, i pr vu na zi va na -ci o na li zmom a po to nju pa tri o ti zmom.Na ci o na li zam i pa tri o ti zam ni su sa mipo se bi u skla du. Da bi to bi lo ja sno,“do volj no je raz mi sli ti o jed nom je di -nom, naj bit ni jem iza zo vu za po li ti~ kiop sta nak Ju go sla vi je”, su ge ri {e Ko nor1972. go di ne (ibid., str. 42).37) Ivi}, Srp ski na rod..., str. 238.

ko jim je na ci ja tre ba lo da is pri ~a vla sti tu pri ~u. Re~ jeo svo je vr snom “pro {iv nom bo du” ko jim se us po sta vljana ci o nal ni iden ti tet: na ci ja se sa mo po i ma iz u me va ju }ise be kao ve} pri sut nu u sop stve noj tra di ci ji. Iz u me va -njem vla sti te tra di ci je na ci ja sta bi li zu je svoj iden ti tet.Ne vo lja je u to me {to se u jed nom tre nut ku is po sta vi loda {av na pra vljen Vu ko vim re vo lu ci o nar nim bo domvi {e ni je po ̀ e ljan.

Ia ko se na Vu ko vo de lo gle da i kao na “po la ga njete me lja”,38 pre o vla dao je stav da je re~ ipak o “pre -kret ni ci”: “Re vo lu ci ja ka kva je bi la Vu ko va ne iz be ̀ nodo no si so bom pre kid jed nog kon ti nu i te ta, `r tvo va njete ko vi na tra di ci je.”39 Ili:

Od je zi ka pr vog iz da nja Rje~ ni ka do na {eg da na -{njeg knji ̀ ev nog je zi ka vo di ne pre ki nu ta raz voj -na li ni ja. A po {to je po be da Vu ko vog je zi ka pred -sta vlja la re vo lu ci o nar ni pre lom, ovo zna ~i da ta -kvog kon ti nu i te ta ne ma iz me |u je zi ka Vu ko vihpret hod ni ka i na {e je zi~ ke da na {nji ce.40

U ta kvoj oce ni Vu ko vog u~in ka, Ivi} ni je do volj nopre ci zan. Vuk, na i me, je ste `r tvo vao jed nu, ali je ipakus po sta vio kon ti nu i tet i na pra vio {av sa dru gom tra -di ci jom. Ta vu kov ska – de mo krat ska u de vet na e sto ve -kov nom smi slu, na gla i ne spu ta na ob zi ri ma – tra di ci -

ja vo di la je i ka Sker li }u:

Mi smo bez onog fe u dal nogro man ti zma, i ne mi sli moda je sva ve li ~i na na {e ra seu sred njo ve kov nim vla da ri -

Dejan Ili}248

38) “Do ma {aj Vu ko ve za slu ge od re -|u je pre sve ga ~i nje ni ca da je on daoop ti mal nu osno vi cu na {em knji ̀ ev -nom je zi ku. Nje gov je zik bio je ku di -ka mo efi ka sni ji in stru ment dru {tvane go je zik ko ji je on za te kao u funk -ci ji knji ̀ ev nog i iz ba cio iz te funk ci je”(ibid., str. 239).39) Ibid., str. 240.40) Ibid., str. 321.

ma i sjaj noj vla ste li u pan ci ri ma i sa ~e len ka ma.To ni je vi {e ono de ti nja sto pre ce nji va nje sa ma se -be, na iv na ve ra u “srp sku kul tu ru” i ap so lut nunad mo} nost srp skog na ro da, iza bra nog na ro da naze mlji. †...‡

Po red sve ga po {to va nja za na rod nu pro {lost, mine da je mo ni pre bi je ne pa re za “isto rij ska pra va”,i mi smo du bo ko ube |e ni da pra vo jed no ga na ro -da na `i vot ne po ~i va na pra {nja vim per ga men ti -ma i svad be nim ugo vo ri ma vla dar skim.41

Ali, po la ve ka ka sni je, o istoj tra di ci ji – Ka {a nin:

Vre me je pre sta ti gle da ti na na {u pro {lost o~i magu sla ra i ve ro va ti da ne ma ve }e po e zi je od na rod -nih pe sa ma. Sva ka na rod na knji ̀ ev nost je fol klor -na knji ̀ ev nost, i nje na vred nost i njen zna ~aj nepre la ze gra ni cu fol klor nih ot kri }a. Na rod na po e zi -ja je ima la u na {em na ci o nal nom i knji ̀ ev nom `i -vo tu od sud nu ulo gu ne sa mo sto ga {to je ve li ka,ne go i za to {to se u nas, jed no vre me, za dru gupo e zi ju ni je zna lo ili je ni je bi lo.42

U tre nut ku ka da na ci ja pro na la zi te le sno je din stvo po -i sto ve }u ju }i se sa te ri to ri jom ko ju ocr ta va ju pro jek to -va ne gra ni ce na ci o nal ne dr ̀ a ve, Vuk joj je po nu dioje zik ko jim }e ona is pri ~a ti sop stve nu pri ~u, na pra vi tipro {iv ni bod i ta ko us po sta -vi ti kon ti nu i tet sa tra di ci -jom ko jom }e iz u me ti se be iu~vr sti svoj iden ti tet. Bi la jeto stvar iz bo ra kul tur no-po -

Tur ska i To ska na 249

41) Jo van Sker li}, “Ob no va na {e ro -do lju bi ve po e zi je”, u: Pre drag Pa la ve -stra (ur.), Kri ti~ ki ra do vi Jo va na Sker li -}a (No vi Sad/Be o grad: Ma ti ca srp -ska/In sti tut za knji ̀ ev nost i umet -nost, 1977), str. 479–489; ci tat na str.488.42) Ka {a nin, Srp ska knji ̀ ev nost...,str. 6.

li ti~ ke ori jen ta ci je na ko ji su uti ca li i so ci jal ni i po li -ti~ ki raz lo zi, pa je ra zu mlji vo da je kon ti nu i tet us po -

sta vljen Vu ko vom po be domisto vre me no zna ~io i dis -kon ti nu i tet sa dru gim mo -gu }im tra di ci ja ma. Ta ko seume sto `e lje nog je din stva uklju~ nom mo men tu for mi -ra nja srp ske na ci je uka zaoras cep, ka ko se to i ina ~edo ga |a re a li za ci jom iden ti -tet skog obra sca. Uvi |a ju }iod jed nog tre nut ka ne do -volj nost i sku ~e nost na rod -ne po e zi je kao kul tur nog te -me lja na ko jem tre ba gra di -ti na ci o nal ni iden ti tet, nizisto ri ~a ra srp ske knji ̀ ev no -sti do da nas po ku {a va dapre mo sti jaz na stao Vu ko -vim je zi~ kim pre o kre tom.43

Za ni mlji vo je da u tim po -ku {a ji ma po se ̀ u upra vo zasred njo ve kov nom knji ̀ ev -no {}u – ne pre gled nom ma -som ne po vrat no iz gu blje nogkul tur nog bla ga. Mo ̀ e sena ga |a ti da sred njo ve kov naknji ̀ ev nost pri vla ~i do ma }eisto ri ~a re upra vo osku di -com do ku me na ta {to ih jeza so bom osta vi la. Ne spu ta -

Dejan Ili}250

43) Je dan od naj u por ni jih, Di mi tri jeBog da no vi} ni je pre zao od to ga dana pi {e i sle de }e: “Do la skom na Bal -kan i stal nim na sta nje njem na to me{i ro kom pod ru~ ju, Sr bi stu pa ju u ne -po sre dan od nos sa me di te ran skomgr~ ko-rim skom ci vi li za ci jom i po sta juba {ti ni ci nje nog ve li kog kul tur nogna sle |a” (Di mi tri je Bog da no vi}, Isto -ri ja sta re srp ske knji ̀ ev no sti †Be o -grad: Srp ska knji ̀ ev na za dru ga,21991 /1980/‡, str. 90). Uz gred, akopri hva ti mo Bog da no vi }ev “ba {ti ni~ ki”ar gu ment, on da bi isto mo ra lo da va -`i i za osta le bal kan ske na ro de; ali –ne va ̀ i, re ci mo, za Al ban ce: “Pre ci Al -ba na ca, to je je di no po u zda no, ni supred sta vlja li ni sna ̀ nu et ni~ ku gru puili ple me, ni ti ka kav ple men ski sa vezko ji bi se na met nuo kao ak ti van isto -rij ski ~i ni lac, jo{ ma nje dr ̀ a vu ili na -rod s ko jim bi se rim ska ili vi zan tij skavlast mo ra la su ko blja va ti ili uskla |i -va ti” (Di mi tri je Bog da no vi}, Knji ga oKo so vu †Be o grad: Srp ska aka de mi jana u ka i umet no sti, 31986‡, str. 14). ZaAl ban ce je “je di no po u zda na” nji ho va“po li ti~ ka i voj na be zna ~aj nost do se -lje nih sto ~a ra” (ibid.). Za raz li ku odnjih, sva ki ju ̀ no slo ven ski na rod “ja -vlja se jo{ od vre me na svog do la skana Bal kan kao isto rij ski na rod u pu -nom smi slu re ~i: u do di ru sa sta rom iraz vi je nom ci vi li za ci jom, stu pa ju }i uak tiv ne od no se sa Vi zan ti jom i ka to -li~ kim Ri mom” (ibid., str. 17). Ak ti vanod nos, u ko me Sr bi, kao ju ̀ no slo ven -ski na rod, po sta ju “isto rij ski su bjekt” i“ba {ti nik”, je su “da le ki i br zi plja~ ka {kipo ho di po bal kan skim obla sti ma Vi -zan tij skog car stva” (ibid.).

nost ras po lo ̀ i vim do ka zi ma do zvo lja va is tra ̀ i va ~i mada sme lo uz le te u pri ̀ elj ki va nu pro {lost:

U tre nut ku kad je po sto ja la na u ka o na {oj pro {lo -sti, na srp ske ze mlje, na srp ski na rod, na nje go vuisto ri ju i kul tu ru gle da lo se iz dva pri vid no raz li -~i ta, ui sti nu ista ugla – iz ma log knja ̀ ev skog Be -o gra da i ve li kog car skog Be ~a. Ko li ko dru gi ma to -li ko na ma ~i ni lo se da sve srp ske po kra ji ne, ona -kve ka kve su ta da bi le – bez gra do va i dru mo va,sa za pu {te nim na se lji ma i ne pi sme nim sve tom –ni su ni kad ni iz gle da le mno go druk ~i je. I da nas,mi te {ko za mi {lja mo da je sred njo ve kov na Sr bi jali ~i la na To ska nu, a ne na Tur sku.44

Do sa da {nji srp ski isto ri ~a ri i pro u ~a va o ci knji ̀ ev no stima hom su uzi ma li zdra vo za go to vo da su kul tu rauop {te i knji ̀ ev nost po seb no do me ni iz ko jih se iz vo -di le gi ti mi tet dr ̀ a ve i na ci je, ka ko to jed nom za i sta ije ste bi lo u~i nje no, sre di nom de vet na e stog sto le }a.“Do kra ja for mi ran na rod” je ste sa mo onaj ko ji do spe -va do “jed nog vi {eg kul tur nog i po li ti~ kog in te gri te -ta”.45 Ako vi {i po li ti~ ki in te gri tet ko no ti ra dr ̀ a vu, on -da taj deo de fi ni ci je “do kra ja for mi ra nog na ro da” ni -je spo ran u onoj me ri u ko joj je dr ̀ a va slo bod na odbi lo ka kvih pret po stav ki o za jed ni~ kom po re klu nje nihgra |a na. Ali, {ta bi mo gao bi ti “vi {i kul tur ni in te gri -tet”? Sklo nost to skan skom vi |e nju na u{trb jed nogtur skog po gle da na srp sku kul tu ru i knji ̀ ev nost da jena zna ke gde bi smo mo gli da tra`imo ide al vi {eg kul -tur nog in te gri te ta. Tre ba uze ti u ob zir i naopaku sra -zme ru: {to je sa ~u va nih tra go va ma nje, srp ska To ska -

Tur ska i To ska na 251

44) Ka {a nin, Srp ska knji ̀ ev nost...,str. 6.45) Bog da no vi}, Knji ga..., str. 9.

na za do bi ja }e sve upe ~a tlji vi je obri se. Iz te per spek ti -ve, srp ski sred nji vek, sa ma lo sa ~u va nih pi sa nih spo -me ni ka, da je naj po de sni ju gra |u za knji ̀ ev no i sto rij -sko zi da nje iz gu blje nog ra ja srp ske kul tu re. Me |u tim,taj raj mo ̀ e bi ti po no vo ste ~en sa mo ako se poj mo vina ci je i knji ̀ ev no sti is pra zne, i ta ko pra zni omo gu }ekon ti nu i tet upra vo ona ko ka ko ga shva ta De re ti} uPu tu srp ske knji ̀ ev no sti. Pro me na kul tur no-po li ti~ keori jen ta ci je ko ju su uslo vi li i so ci jal ni i po li ti~ ki raz lo -zi ka rak te ri sti~ ni za evrop ski de vet na e sti vek bi la jeto li ko krup na, a ras kid s ne kim pret hod nim tra di ci ja -ma toliko dubok, da je sva ko in si sti ra nje na kon ti nu i -te tu sa od ba ~e nom pro {lo {}u ko je pod ra zu me va tvr doshva ta nje na ci o nal nog i kul tur nog iden ti te ta uspe {nosa mo ako taj identitet mo ̀ e da se od no si na bi lo {ta.Iz tog ugla gle da no, taj nam se put po ka zu je kaostran pu ti ca srp ske knji ̀ ev ne isto ri o gra fi je.

Ume sto za lud nih po ku {a ja da se opi {e esenci jal noje din stvo srp ske knji ̀ ev no sti pre i po sle de vet na e sto -ve kov nih re vo lu ci o nar nih pro me na, za ni mlji vi je bi bi -lo po tra ̀ i ti od go vo re na pi ta nje ko ji su to “zna ~aj niso ci jal ni i po li ti~ ki raz lo zi uslo vi li da no va kul tur no-po li ti~ ka ori jen ta ci ja pre vla da”, i od ka kve je ko ri stitoj ori jen ta ci ji bi la “upra vo umjet ni~ ka sna ga na rod -nih pje sa ma Vu ko vih zbir ki”, to jest “kon kre tan je danskup pje sni~ kih de la vr lo spe ci fi~ nih ka rak te ri sti ka aiz van red ne umjet ni~ ke sna ge” {to se na tu knji ̀ ev nost– ka ko je to sa ̀ e to, a pre ci zno opi sao Sve to zar Pe tro -vi} – “sru ~io”.46 Jed na ko za ni mljiv bio bi i po ku {aj dase ob ja sni ka ko su “put srp skoj knji ̀ ev no sti – ko li koje upra vo kao knji ̀ ev nost ne ki raz mjer no sa mo sta lanput ima la”47 – od re di le dru {tve ne i kul tur ne okol no sti

Dejan Ili}252

46) Pe tro vi}, “Stu di je o... (II)”, str. 232.47) Ibid.

u de se tle }i ma so ci ja li sti~ ke iz grad nje no ve dr ̀ a ve.Srp ska knji ̀ ev na isto ri o gra fi ja ko ja bi od u sta la odutvr |i va nja gra ni ca srp ske knji ̀ ev no sti, nje nog unu -tra {njeg je din stva i ver ti kal ne po ve za no sti, te esen ci -ja li sti~ ka shva ta nja iden ti te ta vi de la kao le gi ti ma cij -sku osno vu oko ko je se bore kul tur no-po li ti~ ke ori jen -ta ci je, bi la bi u sta nju da raz u me ka ko je po sled njihde ce ni ja dva de se tog sto le }a u srp skoj kul tu ri pse u do -fe u dal ni, et ni~ ki mo del nad vla dao vu kov ski re vo lu ci -o nar no-de mo krat ski, i ka kva je bi la ulo ga knji ̀ ev no -sti i knji ̀ ev ne kri ti ke i isto ri o gra fi je u tom su ko bu.Mo ̀ da bi se ta ko pri bli ̀ i la i od go vo ru na pi ta nje za -{to kul tur nu op ci ju u ~i jem je sre di {tu po je di nac iunu tar ko je knji ̀ ev nost ne ki raz mer no sa mo sta lan putipak ima i da lje u Sr bi ji sna ̀ no po ti sku ju op ci je ko jesu na iz me ni~ no do mi ni ra le u pro te klih sto i vi {e go di -na – da kle, upra vo one ko je De re ti} ne mu {to mi ri usvom Pu tu srp ske knji ̀ ev no sti.

Re fe ren ceBog da no vi}, Di mi tri je, Isto ri ja sta re srp ske knji ̀ ev no sti (Be -

o grad: Srp ska knji ̀ ev na za dru ga, 21991 †1980‡).

Bog da no vi}, Di mi tri je, Knji ga o Ko so vu (Be o grad: Srp skaaka de mi ja na u ka i umet no sti, 31986 †1985‡).

Bru be ker, Ro gers, Na ti o na lism re fra med. Na ti on hood and thena ti o nal question in the New Eu ro pe (Cam brid ge: Cam -brid ge University Press, 1996). (Ro d`ers Bru bej ker, “Na ci -o na li zam u no vom kon tek stu”, s en gle skog pre ve le Alek -san dra Ko sti} i Alek san dra Ba ja ze tov-Vu ~en, Re~72/2003, str. 283–336.)

Bru bej ker, Ro d`ers, i Fre de rik Ku per, “S onu stra nu iden ti te -ta”, s en gle skog pre ve la Je le na Sta ki}, Re~ 69/2003, str.405–451.

Tur ska i To ska na 253

Con nor, Walker, Et hno na ti o na lism. The Quest for Un der -stan ding (Prin ce ton, NJ.: Prin ce ton University Press,1994).

De re ti}, Jo van, Put srp ske knji ̀ ev no sti (Be o grad: Srp skaknji ̀ ev na za dru ga, 1996).

Dereti}, Jovan, Istorija srpske knji`evnosti (Beograd: Nolit,1983).

Dereti}, Jovan, Istorija srpske knji`evnosti (Beograd: Pro -sveta, 32002).

Fi ne, John V. A., When Ethnicity Did Not Mat ter in the Bal -kans (Ann Ar bor: The University of Mic hi gan Press,2006).

Ivi}, Pa vle, Srp ski na rod i nje gov je zik (Be o grad: Srp skaknji ̀ ev na za dru ga, 21986).

Je re mi}, Dra gan M., Me ri la ra nih me ri la ca. Este ti~ ka shva -ta nja pr vih srp skih knji ̀ ev nih kri ti ~a ra (Vr nja~ ka Ba nja:Za mak kul tu re, 1974).

Ka {a nin, Mi lan, Srp ska knji ̀ ev nost u sred njem ve ku (Be o -grad: Pro sve ta, 21990 †1975‡).

Pe tro vi}, Sve to zar, “Me to do lo {ka pi ta nja spe ci fi~ na za pro -u ~a va nje na {ih na ci o nal nih knji ̀ ev no sti”, u: S. Pe tro vi},Pri ro da kri ti ke (Za greb: Li ber, 1972 †Be o grad: Edi ci ja Re~,2003‡), str. 193–207.

Pe tro vi}, Sve to zar, “Stu di je o Pa ~i }e vom kan co ni je ru (I)”,Zbor nik Ma ti ce srp ske za knji ̀ ev nost i je zik, XXIII/1975,2, str. 209–248; , “Stu di je o Pa ~i }e vom kan co ni je ru (II)”,Zbor nik Ma ti ce srp ske za knji ̀ ev nost i je zik, XXIV/1976,2, str. 221–251; pre {tam pa no u: S. Pe tro vi}, Spi si o sta ri -joj knji ̀ ev no sti (Be o grad: Fa bri ka knji ga, 2007), str.139–236.

Sker li}, Jo van, “Ob no va na {e ro do lju bi ve po e zi je”, u: Pre -drag Pa la ve stra (ur.), Kri ti~ ki ra do vi Jo va na Sker li }a (No -vi Sad/Be o grad: Ma ti ca srp ska/In sti tut za knji ̀ ev nost iumet nost, 1977), str. 479–489.

Ver de ri, Ke trin, “Od dr ̀ a ve ro di te lja do po ro di~ nih pa tri jar -ha: rod i na ci ja u sa vre me noj Is to~ noj Evro pi”, u: K. Ver -de ri, [ta je bio so ci ja li zam i {ta do la zi po sle nje ga, s en -gle skog pre veo Ve se lin Ko sti} (Be o grad: Fa bri ka knji ga,2005).

Dejan Ili}254