177

AR HIV SKA ISTRA @I VA NJA O SLI KA RU TRI PU KO KO LJI

U po vo du tri sto te obljet ni ce sli ka ro va ro |e nja, Dr ̀ av ni ar hiv u Ko-to ru pro ve o je istra ̀ i va nje izvo ra, oso bi to ko tor skih i pe ra{ kih, u ko-ji ma su se o~e ki va li, po sred ni ili ne po sred ni, po da ci o ovom ve li kom ba ro knom umjet ni ku. No, kako je po sto ja o ve} do sta ve lik broj po-mnih istra ̀ i va ~a ar hi va li ja o Ko ko lji i nje go vu dje lu391, a oso bi to kako je na pi sa na za o kru ̀ e na stru~ na mo no gra fi ja dr. Kru na Pri ja te lja392, nije se tre ba lo na da ti ne kom ve }em ot kri }u. Ipak se istra ̀ i va nju tre-ba lo po sve ti ti s upor no {}u i pa ̀ njom, u `e lji da }e pro sla va, osim vanj skih i po pu la ri zi ra ju }ih efe ka ta, pri do ni je ti du bljem po zna va nju sli ka ro ve osob no sti i dje la.

Pojava ve li ko ga ba ro knog sli ka ra u ma lom gra ni ~ar skom Pe ra stu, i to u doba ra to va, gu sar skih su ko ba i buj nih tr go va~ ko–po mor skih na po ra kra jem 17. i po ~et kom 18. st., dvo stru ko je va` na. S kul tur-no–po vi je snog mo tri {ta ~ini nam se naj va` ni jom Ko ko lji na na zo~-nost u vla sti tu rod nom kra ju. On, na i me, nije samo upi san u ma ti cu ro |e nih i po ve zan odre |e nim krv nim ve za ma, dok vri je me za pra vo pro vo di u kul tur nim me tro po la ma u ko ji ma bi si gur no br`e i lak {e na pre do va o, ve} do i sta pri pa da po vi je sno–kul tur nom ozra~ ju Pe ra-sta i Boke svo je ga vre me na i nje gov je `iv i ne pro cje nji vo va ̀ an dio.

Postavlja se pi ta nje nje go ve ap so lut ne sli kar ske vri jed no sti. Na i-me, Ko ko lja u do ma }im okvi ri ma ima va` no, a u svjet ski ma re la tiv-no skro mno mje sto. To se, ba{ zbog »pro vin ci ja liz ma« i usa mlje no-sti, izvan sli kar skih kru ̀ o ka i maj stor skih ra di o ni ca, mo`e shva ti ti i oprav da ti, ali objek tiv no osta je na do sti gnu tom sli kar skom umi je }u. Me |u tim, va lja na gla si ti da je nama ne us po re di vo dra go cje ni je {to smo ima li svo je ga sli ka ra na svo je mu tlu, sli ka ra koji je, svo jom na-

391 Ve}e ili ma nje eta pe u pro u ~a va nju Ko ko lje ozna ~i li su Ba lo vi}, Ku ku lje vi}, Vu lo vi}, Vi sko vi}, Bu to rac, Lu ko vi} i Mon ta ni.392 Dr. Kru no Pri ja telj Sli kar Tri po Ko ko lja JAZU, Za greb, 1952.

178

Tripo Kokolja: »Autoportret« (crkva Gospe od [krpjela).

179

zo~ no {}u, mu ~an i kr vav sva ki da{ nji `i vot po di za o na vi{u ra zi nu, uvo de }i nas u krug kul tur nih am bi ci ja ta da{ nje ga svi je ta, nego da je, pri mje ri ce, izo{ tri o svoj smi sa o za per spek ti vu, cr te` ili kom po zi ci ju, a osta o izvan svo je ze mlje i ut ka o se u tu|e kul tur ne po vi je sti. Tako je Tri po Ko ko lja sim bol kul tur ne po tvr de na {e ga ~o vje ka u vrlo te{-kim po vi je snim i `i vot nim pri li ka ma.

No, on nije izo li ra na po ja va u tom okru` ju koje ga je ne samo iz nje dri lo, ve} ga u kri ti~ nim tre nu ci ma i pri hva ti lo i po dr ̀ a lo. Jer, Bo ke lji su, i u te{ kim i opa snim pri li ka ma za `i vot na {e ga ~o vje ka, uspje li sa ~u va ti svo je po sto ja nje te gos po dar ski i kul tur no una pri je-di ti svoj kraj. Na i me, ba{ se u Bo ko ko tor skom za lje vu zbi lo pri vla ~e-nje dvi ju osva ja~ kih sila. Ju` na je oba la Boke, s utvr |e nim Ko to rom, u ru ka ma Mle ta~ ke Re pu bli ke, a na sje ver nu, her ce gnov sku oba lu spu sti li su se, jo{ 1483., Tur ci. Us pr kos tome, oso bi to su Pe ra {ta ni us pi je va li po sti }i go mi la nje ka pi ta la i uz di gnu ti bla go sta nje svo je ga kra ja. ̂ ini se da su ima li neku ~u de snu for mu lu — po mor stvo. Ono je u tom kra ju ima lo du bo ke i drev ne te me lje koje je po sta vi o Ko tor i ~ije ar hiv ske tra go ve mo ̀ e mo pra ti ti jo{ od 1167., a po se bno ti je kom tr go va~ ke kon jun ktu re u doba Ne ma nji }a, u 13. i 14. st. Bo ke lji su tako, po u ~e ni sto ljet nim isku stvi ma, zna li da im je ̀ i vot ni put i ra zvoj po ve zan s mo rem i po mor skom tr go vi nom, i obli ko va li su svoj oso bit du hov ni ustroj. Na rav no, s tim se po ve zu je i ba ro kni izgled Pe ra sta s nje go vim umjet ni~ kim fa sa da ma, por ta li ma, zvo ni ci ma i pre kra snim pa la ~a ma. A po go to vo bi se ne ko me mo glo u~i ni ti ~ud nim {to lju-di, u tako te{ kim pri li ka ma, na si pa va ju pod mor ske spru do ve, gra de umjet ni otok i na nje mu zi da ju pro stra nu cr kvu s dvi je ku po le i zvo-ni kom te u njoj sli ka ju umjet ni~ ka plat na s kla si~ nim i sta ro za vjet nim mo ti vi ma i no vo za vjet nom Bo go ro di com. Ri je~ ju, po mor stvo Boke i umjet ni~ ki rad Ko ko ljin u nje go vu rod nom gra du su ne raz dvoj ni.

Na po mor stvu je, da kle, po ~i va lo u to doba sve, a ne tre ba po seb-no na gla {i va ti kako je i Mle ta~ koj Re pu bli ci od go va ra o ra zvoj po mor-ske tr go vi ne, »rat ne mor na ri ce« i na o ru ̀ a nja bo kelj skih je dre nja ka jer sama nije u tom tre nut ku, osla blje na u kan dij sko me i mo rej skom ratu, mo gla po sti }i takav vla sti ti ra zvoj. Zato je di je li la po vla sti ce, po-dr ̀ a va la u spo ro vi ma svo je {ti }e ni ke i sli~ no, pa se upra vo u Pe ra stu osje }a ju jake veze iz me |u ra znih po vla sti ca i rat nih za slu ga.

Valja, sva ka ko, re}i da su ti po mor ci, tr gov ci i rat ni ci u`i va li u umjet no sti i `e lje li svoj no vac upo tri je bi ti za kul tur ne i umjet ni~ ke po tre be. Nisu te ̀ i li samo po ve }a nju bro dov lja, za li ha ma hra ne ili go-

180

mi la nju u{te |e vi na. Da pa ~e, ople me nje ni u do di ri ma sa svi je tom, na sto ja li su svoj rod ni kraj i dom393 bi ra no ukra si ti, ne `a le }i ma te ri-jal ne `r tve. I u sta ti sti ka ma 18. st. vidi se `e lja Pe ra {ta na da {to ljep {e ure se svoj grad i bri ̀ lji vo nje gu ju ar hi tek ton ske objek te. Po se bno se isti ~e ve le ban zvo nik, iz gra |en go le mom su mom od 50 000 du ka-ta, tada sim bol sna ge i lje po te jed nog na se lja, a po naj vi {e po vi je sni spo me nik oslo bo |e nja sje ver ne oba le Boke od Tu ra ka 1687. i ve-li kih pe ra{ kih o~e ki va nja od nove, jo{ ve}e tr go va~ ke kon jun ktu re. Tu je Opa ti ja sv. \or |a na dru gom oto ku i jo{ 14 cr ka va od ko jih su mno ge pod pa tro na tom po zna tih obi te lji. A pri na bra ja nju na sta-nje nih ku}a u gra du pra vi se ra zli ka iz me |u onih bi ra nih ar hi tek ton-skih li ni ja (207) i onih obi~ nih (114)394. Sto ga su vre me ni po vje sni ~ar umjet no sti Dal ma ci je za klju ~u je da je Pe rast »ne sum nji vo naj ti pi~ ni ji i naj ljep {i am bi jent dal ma tin skog ba ro ka«395. U ta kvu je okru` ju na-sta o i for mi ra o se na{ sli kar.

Povijesni okvi ri i ve li ko kul tur no–po vi je sno zna ~e nje Ko ko lji no sa svim su ja sni, a sada va lja re}i ne {to i o nje go vu umjet ni~ kom zna-~e nju ({to je, ina ~e, bo ga to osvi je tli o K. Pri ja telj). Po naj pri je tre ba ustvr di ti da se u Ve ne ci ji toga doba u koju je on si gur no do la zi o, ba rem na stu dij396, ne isti ~u ve li ki stva ra te lji. To je doba de ka den-ci je, {to zna ~i umjet no sti ne i skre no sti, de ta lji sti~ kog opo na {a nja, sa sta rom po zom, ali bez du bljeg do ̀ iv lja ja. Ono {to je na na {eg sli ka ra mo glo utje ca ti, kao duh ta da{ njeg okru` ja, oso bi to ma ni ri zam Pal me Mla |eg, samo je bu di lo mno go ne zdra vih im pul sa, kao pre kri va nje ve drih i sna` nih boja ja kim ve lom, na gla {a va nje za no sa, go mi la nje fi gu ra i sl. Ta kvo je, da kle, bilo sli kar stvo Ve ne ci je se i cen ta s ko jim se upo zna o Ko ko lja. Do du {e, ja vi li su se i ob no vi te lji ( Feti, Stroz zi i

393 Su ge sti van pri mjer je pa la ~a kap. Vic ka Bu jo vi }a ko je mu je na{ sli kar bio kum na vjen ~a nju. Po pis ostav {ti ne po sli je uboj stva 1709. uvo di nas u svi jet bi ra nog stil skog na-mje {ta ja, zr ca la i broj nih sli ka. Slav ko Mi ju{ ko vi}, »Za o stav {ti na ka pe ta na Vic ka Bu jo vi }a«, »Go di{ njak Po mor skog mu ze ja u Ko to ru ( GPMK)« IX., str. 221–232.394 Gli gor Sta no je vi}, »Gra |a za isto ri ju Pe ra sta« Spo me nik SAN CV, str. 61–62.395 K. Pri ja telj Umjet nost 17. i 18. sto lje }a u Dal ma ci ji MH, 1956., str. 28.396 Za ni mlji vo je da o tako va` nom de ta lju iz `i vo to pi sa jed nog sli ka ra nema ar hiv skih po da ta ka, nego o tome go vo ri samo nje go vo dje lo. Prvi je o sli ka re vu stu di ju, 1823. pi sa o Ba lo vi}, ali vrlo op {ir no i ne do stat no pre ci zno te bez ika kvog po zi va nja na do ku men te ili tra di ci ju (» dopo aver ap pre so l' arte nel le mi gli o ri scu o le dé' suoi tem pi«. D. Vin cen zo C. Bal lo vich No ti zi e in tor no alla mi ra co lo sa im ma gi ne di Ma ri a Ver gi ne S. ma Ve ne zi a, MDCCCXXI I I., str. 17). Po sli je Ba lo vi }a svi su uglav nom to po nav lja li. Stil ska ana li za sli ka, pro ve de na od K. Pri ja te lja, ve za la je nje gov stu dij uz Ve ne ci ju.

181

Lys), a ci je la je jed na sku pi na sli ka ra po ku {a la stvo ri ti sin te zu sta ro ga i no vo ga.

U ta kvu je okru` ju Ko ko lja u~io, pro {i ri va o svo ja zna nja i teh ni-ku koju, za pra vo, ni ka da u pot pu no sti nije svla da o. Na rav no, bio je da le ko od toga da svo jom vla sti tom sna gom i ra zvo jem, usto je bio i stal no usa mljen, iz go vo ri neku svo ju umjet ni~ ku ri je~. Me |u tim, ba{ ta nje go va izo li ra nost i spu ta nost pro vin cij skog maj sto ra ima, kako je ve} za pa ̀ e no, po seb nih dra ̀ i. Ri je~ je o ne kim ele men ti ma koji su ina ~e ne do sta ja li, oso bi to o svje ̀ oj i ne kom pro mi ti ra noj iskre-no sti i spo sob no sti za ne po sred nost i izvor no odu {ev lje nje koji se kod Ko ko lje ne sum nji vo su sre }u. Sve bi to i{lo u pri log onog » lica me da lje« koja se na zi va usa mljen i izo li ran sli kar u pro vin ci ji u doba vla da vi ne »za ka{ nje le i lo{e ba ro kne ma ni re«. To je ba{ ono {to je ve li ki su vre me ni kri ti ~ar u Ve ne ci ji, Fi oc co, osje ti o kod Ko ko lje kao vi go re, neku po seb nu sna gu, a {to pi sac mo no gra fi je K. Pri ja telj od-li~ no in ter pre ti ra: »taj vi go re, ta ru sti~ na, iskon ska, spon ta na pro vin-cij ska sna ga, koja iz bi ja iz lika pro ro ka ili si bi le, i iz sce ne »Usnu }a« i [kr pje la kao cje li ne, iz Bola i iz Kor ~u le, dio je sna ge koju obi~ no daje pro vin ci ja, ru sti~ na i po za din ska, ali spon ta na i ne po sred na«397. A da ta pro vin cij ska me da lja ima i svo je ne i zbje` no na li~ je, vi{e je nego ra zu mlji vo.

Na sve smo to mi sli li kad smo slje de }i dio ovo ga poglavlja op-{ir ni je po sve ti li ar hiv skom is pi ti va nju po stan ka Ko ko lji na sli kar skog dje la, od no sno nje go voj su rad nji s me ce nom, nad bi sku pom An dri-jom Zma je vi }em. Dr ̀ i mo vrlo va` nim to do ku men tar no do ka zi va nje su rad nje sa Zma je vi }em, koje mo ̀ e mo pra ti ti u dra go cje nom nad bi-sku po vu ru ko pi su, to utvr |i va nje do ma }ih knji ̀ ev nih izvo ra za ve}i dio sli kar skih obra da, pa, pre ma tome, i odre |e nih slo bo da i sa-mo stal nih rje {e nja, na te me lju me ce ni nih, a po ne kad i sli ka ro vih, za mi sli i ana li za. Kad, na i me, utvr di mo usku su rad nju ta kve vr ste, mo ra mo oprav da no pret po sta vi ti da je ona, sva ka ko, osob no vi{e umjet ni~ ki an ga ̀ i ra la sli ka ra jer je on mo ra o tra ̀ i ti rje {e nja koja od-go va ra ju tek stu ili dis ku si ja ma, a ne samo ne kim, una pri jed go to vim i po zna tim, sli kar skim uo bi ~a je nim pra vi li ma. Ova kvom }e se ana li-zom ne samo bo lje ra zu mje ti sli ke, ili im po ne kad to~ ni je odre di ti na ziv, nego, mo` da, i pri do ni je ti bo ljem shva }a nju te »ru sti~ ne sna-ge« i op}e vri jed no sti Tri pa Ko ko lje.

397 K. Pri ja telj Sli kar... n. d., str. 24.

182

Gospa od [krpjela

183

184

Na prvi je po gled ja sno da su fi lo zof sko–te o lo{ ka osno va i pri li~ no pro stra ne plo he sve ti {ta Gos pe od [kr pje la tra ̀ i le zre le i du go traj ne pri pre me, do go vo re i na cr te. A li kov no do vo |e nje u vezu sta ro za-vjet nih pro ro ka i po gan skih si bi la, s do da va njem la tin skih tek sto va na sli ka ma, pret po stav lja lo je do bro po zna va nje te o lo{ ke i kla si~ ne knji ̀ ev no sti. Jer, no vo za vjet ne teme sa stro pa sve ti {ta bile su ~e sto ra blje ne u cr kva ma, a po ve zi va nje pro ro ka i si bi la puno je rje |e, pa je zato za hti je va lo i sa mo stal ni ji za hvat. Za ni mlji vo je {to se ba{ kod Ko ko lje, kod ko je ga su ina ~e ar hiv ski izvo ri tako ri jet ki, mo ̀ e mo slu-`i ti jed nim sli ka ru su vre me nim spi som koji je bo gat ma te ri ja li ma dra-go cje nim za po sta nak po je di nih sli ka. Taj va ̀ an ru ko pis po zna ta je svjet ska po vi jest sli ka ro va me ce ne, nad bi sku pa An dri je Zma je vi }a, u zna no sti po znat kao Cr kve ni lje to pis398. Ru ko pis na na slov noj stra ni-ci ima go di nu 1675., pa je, pre ma tome, pi san i do vr {en pri je po ~et ka Ko ko lji na rada na oto ku. I, {to je naj va` ni je, u nje mu je sku plje no Zma je vi }e vo zna nje o go to vo svim te ma ma koje je sli kar umjet ni~ ki obra di o u sve ti {tu.

U li te ra tu ri o Ko ko lji za pra vo se tek kra jem 19. st., i to po ~ev {i od Vu lo vi }a (1887), po ~i nje do sljed no go vo ri ti da je na de ko ri ra nje sve ti {ta utje ca o Zma je vi}399. Vi sko vi} se ne {to po sli je (1898), kad je ri je~ o tome, po zi va i na mje snu pre da ju400. ^ud no je da se na nju nisu osla nja li i ra ni ji pis ci401. Na i me, bila je to sa svim oprav da na pret po stav ka kada zna mo da je me ce na dok tor te o lo gi je i fi lo zo-fi je, pa ~ak neko vri je me i pre da va~ na Pro pa gan di u Rimu402, a o {ko lo va nju sli ka ra ne ma mo ni ka kvih si gur nih do ka za, osim za bi lje-`e ne Ba lo vi }e ve tvrd nje da je umjet nost u~io »u naj bo ljim {ko la ma svo je ga vre me na«. Sva ka ko, nije bila u~i nje na kom pa ra tiv na ana li za sa ~u va nog Zma je vi }e va tek sta i Ko ko lji nih sli kar skih ostva re nja, {to bi bilo po mo glo u utvr |i va nju zna ~e nja su rad nje iz me |u me ce ne i sli ka ra. Te us po red be, do du {e, nose u sebi opa snost jer se mo`e do-

398 Vidi bilje{ku 8.399 Sre} ko Vu lo vi} Gos pa od [kr pje la Za dar, 1887. (»ru ko vo |en mu drim svi je tom on-da{ njeg Bar skog nad bi sku pa An dri je Zma je vi }a, nje go va su gra |a ni na, koji je zbog tur-skog na si lja obi~ no sto lo va o u Pe ra stu«, str. 23., »na{ umjet nik ili ta~ ni je nje gov Men tor uveo je ove pro ro ~i ce u kr {}an ski hram« str. 114).400 »cui (ri je~ je o Zma je vi }u) la tra di zi o ne at tri bu is ce la di re zi o ne del la vo ro«, Fran ces-co Vis co vich Sto ri a di Pe ra sto Tri e ste, 1898., str. 311.401 Vidi is cr pno o li te ra tu ri u Pri ja te lje voj mo no gra fi ji, str. 10–11.402 Pa va o Bu to rac Zma je vi }i Za greb, 1928., str. 5.

185

bi ti ne u te me lje no {i rok ili, pak, pre u zak do jam o po du dar no sti ma, po go to vo zato {to su mo gli po sto ja ti i utje ca ji sli~ nih li kov nih ostva-re nja dru gih au to ra, a na sli ka ra je mo glo dje lo va ti i samo ~i ta nje Bi bli je. Ipak mi sli mo da je utje caj ̀ ive Zma je vi }e ve ri je ~i, od no sno nje go va Lje to pi sa, bio od lu ~u ju }i, jer o~i to je da je Ko ko lja stva ra o pot pu ni je, izra ̀ aj ni je i pa ̀ lji vi je kom po zi ci je i li ko ve kad mu je Zma-je vi} da va o is cr pni ji i za ni mlji vi ji ma te ri jal.

Osim toga, Lje to pis je ilu stri ran s 40 ra znih cr te ̀ a. Ga vro [kri va-ni} je od lu~ no tvr di o da je nad bi skup sâm » imao ve li kog smi sla za

Tripo Kokolja, detalj sa stropa crkve Gospe od [krpjela.

186

sli kar sku umet nost i ne o bi~ no je lepo sli ka o, {to se da za klju ~i ti po sli ka ma u po me nu tom pri mer ku, koje je li~ no cr ta o«403. Na rav no, to je mo gu }e, ali, zna ju }i za bli sku vezu s Ko ko ljom, nije ba{ vje ro jat-no, a jo{ ma nje si gur no. Upra vo su prot no, kako je Ko ko lja izra |i va o fre ske Zma je vi }u u pa la ~i, pa za tim u grob noj ka pe li ci i u cr kvi na oto ku, lako je pret po sta vi ti da su i cr te ̀ i u Lje to pi su nje go va dje la. Ali ipak ne svi, jer va lja re}i da su neke ilu stra ci je Lje to pi sa do sta sla-bi je, pa se osje }a ju naj ma nje dvi je ruke. Da kle, mo` da je te sla bi je cr te ̀ e do i sta ra di o sam nad bi skup, a one bo lje Ko ko lja. Vje ru jem da bi stru~ na ana li za mo gla me|u ilu stra ci ja ma iz dvo ji ti one stvo re ne Ko ko lji nom ru kom404.

Prije nego {to pri je |e mo na us po red bu Ko ko lji nih sli ka i Zma je vi }e va tek sta, na gla si mo da se ni u jed nom tre nut ku ne }e mo osvr ta ti na po vi je snu ute me lje nost ili kri ti~ nost Lje to pi sa405. Va` no je ipak na gla si ti da je taj tekst Ko ko lja pri hva ti o kao naj vje ro do stoj ni ji izvor svo je ga oba vje {}i va nja i in spi ra ci je.

Lik koji on naj ~e {}e sli ka, a ko je mu je ci je li umjet ni~ ki opus Gos-pe od [kr pje la za pra vo po sve }en, jest Bo go ro di ca. Sto ga prvo za ni-mlji vo pi ta nje: oda kle sli ka ru uzor za taj lik koji se, od ro |e nja do smr ti, i u ra zli ~i tim pla no vi ma, po lo ̀ a ji ma i osvjet lje nji ma, u sve ti {tu jav lja pet na est puta? Od go vor je: ba{ u Zma je vi }e vu tek stu na la ze se sve va` ni je po je di no sti za sli kar sko ostva re nje Bo go ro di ce i njih se Ko ko lja uglav nom pri dr ̀ a va o. Zma je vi} ~ak to~ no na vo di oda kle crpi svo je po dat ke. Uz neke pre {i ro ke tek sto ve, ve za ne uz si bi le406, i ra-zne ha gi o graf ske pri ~e, tu je, po naj pri je, to bo ̀ nji ori gi nal ni por tret koji je izra di o evan|elist Luka i koji se ~uva u cr kvi San ta Ma ri a Mag-gi o re u Rimu. U Zma je vi }e voj se grob noj ka pe li ci na la zi, kako tvr di don Niko Lu ko vi}407, ko pi ja ba{ te sli ke. Nju je nad bi skup izni mno

403 Ga vro A. [kri va ni}, »Cr kve ni lje to pis iz XVII veka bar skog nad bi sku pa An dri je Zma-je vi }a Pe ra {ta ni na«, »Isto rij ski za pi si«, 2, Ce ti nje, 1954., str. 316.404 Kako se uz cr te ̀ e na la zi tekst, na pri mje ru }e se vi dje ti na ~in upo ra be ta li jan skog pra vo pi sa u ina ~e izne na |u ju }e ~i stom na rod nom je zi ku. Mi smo se, u slje de }im ci ta ti ma, kako bi se to~ ni je ~i ta lo, u tek stu slu ̀ i li su vre me nim pra vo pi som, za dr ̀ a va ju }i, na rav no, sve sta re obli ke i je zi~ ne oso bi ne.405 To je, uo sta lom, ve} u~i ni o G. [kri va ni} koji je to~ no za pa zi o da Zma je vi}, iako je u to doba ve} po ~e o dje lo va ti bo lan di sti~ ki pra vac kri ti~ kog is pi ti va nja i pro vje ra va nja cr kve no–po vi je snih izvo ra, ipak jo{ osta je na li ni ji pri ku plja nja svih izvo ra, pre da ja i po-bo` nih vje ro va nja ha gi o graf skog zna ~a ja (G. [kri va ni}, n. d.)406 Tako kod ku m ske si bi le na la zi mo: »uze ti }e dje voj ~i ca li je pa obra za, du gi jeh kosa...« Lje to pis str. 53.407 Niko Lu ko vi}, »Za du` bi na po mo ra ca«, ru ko pis u ti sku za » GPMK« X., str. 15.

187

Unutra{njost crkve Gospe od [krpjela sa slikama Tripa Kokolje.

188

ci je ni o kao vje ro do sto jan izvor nik iz apo stol skih vre me na, pa je zato i do ni o ko pi ju iz Rima408. Oda tle i neke sli~ no sti iz me |u tog rim skog tipa i ne kih Ko ko lji nih ostva re nja Ma do ne. Sli kar se, na rav no, nije `e li o stal no po nav lja ti.

Evo de ta lja iz Zma je vi }e va opi sa: »Bi dje vi ca slav na sred nje ga sta sa i prem da nje ki go vo re da bi po vi {a. Ma sti bi pri li~ ne409 za rna p{e ni~-no ga. Kose ima pla ve kako zlat ne, o~i ve se le, ze ni ce po car ne, obar ve pro te gnu te i car ne, nos po dug, ri li ce410 pri li je pe i vele slat ke u go vo-ru. Obra za bi pri je duga nego obla, ruke i par sti duge, sta sa po {te na i po ni ̀ e na411. Ha lji ne koje nosi ne bi{e oma {te ne«412. Osim toga, Zma-je vi} crta i iz vr stan psi ho lo{ ki por tret, va ̀ an za sli ka rev emo ci o na lan opis lika: »Na u ~i knji gu i pi sma sve ta, koja u sva ko doba raz mi {lja va {e i ra za bi ra {e pa me }u svo jom. Ni ka da za lu du ne sto ja. Malo go vo ri i spa met no. Bi{e nje ri je ~i raz bo ri te i s po tre bom. Po ni ̀ en stvo u njoj ve li ko i pri klo ni to u go re }oj bo` joj lju ba vi sva ko dje lo nje po ka zo-va {e u njoj. Po ha |a hu nju an |e li i slu` bu po treb nu u sva ko bri je me ~i nja hu. ^i sto }a nje pri do bi va {e sve ~i sto }e an |el ske«413.

Zanemaruju}i neke mi nu ci o zne us po red be s ra znim sli ka ma u sve-ti {tu, mi sli mo da je Ko ko lja uglav nom pred o~i ma imao Zma je vi }ev fi zi~ ki i psi hi~ ki opis i rim ski pro to tip, iako ga se nije dr ̀ a o sa sli je-pom do sljed no {}u, {to se od sli ka ra koji tra ̀ i {to sa vr {e ni ji izraz ni ne o~e ku je. Ima au to ra koji u ci je lom dje lu na la ze dva tipa Ma do ne414. I do i sta se u tom zma je vi }ev skom, uglav nom do li ho ke fal nom ( iako ni ka da ne su vi {e izra ̀ e nom) i ta mno pu tom tipu na la zi i je dan pro fi-nje ni ji i svje tli ji lik. Kao da je sli kar u pr voj fazi rada na ve li koj zid noj kom po zi ci ji do sljed ni ji Zma je vi }e vu opi su (oso bi to u Si la sku Duha Sve to ga i u Uzne se nju), a u ka sni joj fazi, oso bi to na stro pu, mo de li ra s vi{e slo bo de i sa mo stal no sti. Ra zu mlji vo je da je izne vje ri o de talj

408 Va lja na po me nu ti da de sna ruka Isu so va, umje sto bla go slo va, dr`i kru ni cu koju opet pri dr ̀ a va i Bo go ro di ca. Taj se de talj ra zli ku je od ori gi na la. Us po red ba je pro ve de na pre-ma re pro duk ci ji iz ~lan ka G. Ani chi ni ja »La Ma ter Dei Di gnis si ma di S. Ma ri a Mag gi o re«, »L'il lu stra zi o ne va ti ca na«, 15. VIII. 1931., str. 23–26.409 masti bi prili~ne — boja ko`e je sli ~i la.410 rilice — usne.411 stasa po{tena i poni`ena — skro mna dr ̀ a nja.412 oma{tene — obo je ne.413 Lje to pis str. 141. i 146.414 Pavo Bu to rac Gos pa od [kr pje la Sa ra je vo, 1928., str. 15. i Niko Lu ko vi}, na ve de ni ru ko pis za » GPMK« X., str. 12.

189

da je Bo go ro di ca u bi je lim ha lji na-ma, iako je po li kro mi ju re sta u ra tor Ros si pre vi {e na gla sio415.

Zadr`at }emo se na Zma je vi }e vu vrlo de talj nom opi su »Smr ti Bo go-ro di ce« u ko je mu je obi lje sli kar skih ele me na ta, a ~ija je ve li ka in sce na ci-ja nu` no tra ̀ i la go le mo plat no od go to vo 10 me ta ra du ̀ i ne. Uz po mo} nje go va tek sta, ta nam »skup {ti na«, ina ~e pre vi {e na go mi la nih li ko va, po sta je sa svim ja snom. Ni pri sut-nost an |e la nije de ko ra tiv na, nego funk ci o nal na »jer tada joj on (Bog) po sla an |e la svo ga, koji na vi je sti nje smrt. Pri mi ga ona s ve li kom ra-do sti sar ca svo ga«416. Tih an |e la je za pra vo vrlo ve lik broj, ni {ta ma nje nego 42, ali dva su znat no ve}a i iz-dvo je na, je dan, sklo plje nih ruku, u pozi je vje sni ka, a dru gi ma{e ka di-o ni com. Prvi lik uz uzglav lje, s pre-kri ̀ e nim ru ka ma na pr si ma, sva ka-ko je evan |e list Ivan jer, ~im je od an |e la sa zna la vi jest o svo joj smr ti, Ma ri ja je, pre ma Zma je vi }e vim ri je-~i ma, »o~i to va sve to mu Iva nu, sinu svo mu po si nje no mu«. Ali, smrt nije na stu pi la brzo jer tek tada Ivan »na-vi je sti svi jem vi jer nim koji bi je hu u Je ru zo li mu i ~a stom, jer se po svoj

Tripo Kokolja: slika na sredi{tu stropa crkve Gospe od [krpjela.

415 »Po ten ci ra ju }i te boje odre |e nom kri ~a-vo {}u«, K. Pri ja telj Sli kar n. d., str. 15. Vrlo je va` no da je Pri ja telj usta no vi o kako na sli ka ma ipak nije izne vje re na osnov na gama Ko ko lji-nih boja. O de ta lji ma o re sta u ra ci ji vi dje ti: Mi-ro slav Mon ta ni, »Jo sip Ros si re sta u ra tor ra do-va Tri pa Ko ko lje«, »Pri lo zi po vi je sti umjet no sti u Dal ma ci ji«, 10., Split, str. 217.416 Lje to pis str. 145.

190

dar ̀ a vi ogla si, sa sve stra ne pri do {e kar {}a ni u Je ru zo lim i sku pi {e se na Gla vi cu Si on sku, u ku}u naj po sljed nje ve ~e re, no se }i svi je }e i po-ma sti za uko pa ti s ve li ki jem po {te njem slav no ti je lo Dje vi ce slav ne«. Sto ga je, vje ro jat no, na sli ci oso bi to na gla {en do jam pre na tr pa no sti. S apo sto li ma, koji su u pr vom pla nu sli ke, ~ak se i ~udo do go di lo jer se oni, iako mi sij ski ras pr {e ni po ci je lo me svi je tu, »u taj ~as po vo lji Bo` joj na |o {e u Je ru zo li mu«. Tu su se na{ li »i dru zi apo stol ski lju di Je ro te o, Ti mo te o i Di o ni zi o Ae ro pa gi ta i dru zi«. Na sli ci je u li je voj sku pi ni se dam apo stol skih li ko va, a iznad odra pet. Svi su u mo li-tve noj pozi, osim dvo ji ce koji ~i ta ju. Na de snoj je stra ni sku pi na od 13 ̀ ena, ve }i nom sred njih i sta ri jih go di na, s oglav ljem. Tri su bez ru ba ca, i to puno mla |e. Ri je~ je, si gur no, o dvje ma dje voj ka ma koje su, na vod no, nje go va le ostar je lu Bo go ro di cu417, tako da je ona pred smrt za ̀ e lje la da ih na gra di, pa »na re di sv. Iva nu da poda dvi je nje su knji ce, jed nu jed noj, a dru gu dru goj dje voj ~i ci, koje s njom dugo bri je me bje hu `i vje le«418. Ina ~e, sli ka opi su je, kako go vo ri Zma je vi }ev tekst, tre nu tak pri je same smr ti, kad Bo go ro di ca »po gle da ovu sve tu skup {ti nu i svi jeh njih koji sto ja hu s svi je }a ma u`e ̀ e ni je ma u ru kah, bla go slo vi sve ti jem bla go slo vom, tje {e }i ih mi lo sti vo«. Sli kar je, na-rav no, eli mi ni ra o upa lje ne svi je }e. A sam tre nu tak smr ti na stu pi o je kada » side s neba pri slav ni Gos po din, sa svi jem ne be skim dvo ra ni ma. Tada ona, po {to mu se po klo ni, poda falu... pre gnu gla vu i kako da za spa, pre mi nu«419. Sli kar ska in sce na ci ja tog tre nut ka bila bi te`a.

Zmajevi} obja{ nja va i ve li ku zid nu kom po zi ci ju, do sa da po zna tu kao »Pri ka za nje Ma ri je u hra mu« koja, za pra vo, pre ma nje go voj tvrd-nji, pred stav lja »O~i {}e nje sv. Ane«420. Na sli ci mala Ma ri ja, s ne pu na tri mje se ca, nije na maj ~i nim ru ka ma, nego je s obje ruke pri dr ̀ a va jed na dje voj ka. Pe le ne su na sli ci sa svim ja sne, pa i ruka dje te to va, a je di no gla va nije do stat no re ljef na. Pot pu no je ja san Zma je vi }ev dar koji on ova ko opi su je: »po da ju }i radi nje obi ~aj ni po klon od par vo-ro |e ni jeh Bogu...«. Na i me, Jo a kim pru ̀ a ve li kom sve }e ni ku421 da-

417 » Kako da za spa pre mi nu ob no} uo~i pet na e sto ga dana ko lo vo za, ima ju }i tada se-dam de set dva go di {ta, ma nje dva de set i ~e ti ri dana, kako mno gi na u ~i te lji car kov ni pi{u.« Lje to pis str. 145.418 Isto, str. 145.419 Isto, str. 145.420 »Osam de se ti dan po po ro |e nju S. Ana po|e u Je ru zo lim za ob slu ̀ i ti za po vjed od o~i {}e nja, no se }i na ru kah pri ~i stu dje voj ~i cu...«, isto, str. 141.421 Svi pis ci po nav lja ju pre da ju, izne se nu prvi put kod Ku ku lje vi }a (Slov nik umjet ni kah ju go sla ven skih Za greb, 1858., str. 191), uz ka sni ji ispra vak Vu lo vi }ev (n. d., str. 27), da

191

ro ve na ja stu ku, a dru ga dje voj ka (iz me |u Jo a ki ma i Ane) nosi na gla vi ta njur s da ro vi ma. Sva ka ko bi bilo do bro pri hva ti ti Zma je vi }ev na ziv sli ke »O~i {}e nje sv. Ane« kako bi se is klju ~i la sva ka sum nja da je sli kar istu temu obra |i va o jo{ jed nom, na stro pu. Jer, na stro pu se do i sta na la zi »Pri ka za nje Ma ri je u hra mu«, sli ka na ko joj je ro di te lji, kao ma le nu dje voj ~i cu, uvo de, pre ma `i dov skom obi ~a ju, u slu` bu je ru za lem skog hra ma.

Na tre }oj zid noj kom po zi ci ji, »Si la sku Duha Sve to ga«, sre di{ nji i glav ni po lo ̀ aj Bo go ro di ce po sta je ja san na kon Zma je vi }e va obja{-nje nja o vla da ju }em shva }a nju: »Do {a {}e Duha Sve to ga pri mi sve ta Di vi ca s to li kom ve }om mi lo sti i da ro vi ma nego svi osta li, i pri sto ja {e se nje do sto jan stvu, bu du }i ona osta la maj ka i na u ~i te lji ca sve car kve kar {}an ske«422.

Kad go vo ri mo o us po red noj ana li zi, naj vi {e ma te ri ja la na la zi mo za prvi, naj ni ̀ i red sli ka, za kom po zi ci je sta ro za vjet nih pro ro ka i po gan-skih si bi la, jer tu na vi{e pri mje ra mo ̀ e mo, mo` da naj si gur ni je, pra-ti ti veze Zma je vi }e ve eru di ci je s Ko ko lji nim li kov nim ostva re nji ma. Iz me |u 14 kom po zi ci ja iza brat }emo ne ko li ko ka rak te ri sti~ nih, ne ula ze }i u de ta lje koji bi nas pre da le ko od ve li. A po ne kad, uo sta lom, te veze i nisu tako ja sne i si gur ne.

Ponajprije, va` na su Zma je vi }e va na ~e la na te me lju ko jih do zna je-mo za {to je Ko ko lja uop }e uvo di o po gan ske pro ro ~i ce i pje sni ki nje u cr kvu i tako ih usko po ve za o s ka non ski pri zna tim bi blij skim tek-sto vi ma pro ro ka Sta ro ga za vje ta. U~e ni se nad bi skup, na i me, naj pri-je po zi va na au to ri tet nje mu do bro po zna tih cr kve nih kla si ka, jer o si bi la ma »mno gi sve ti na u ~i te lji pi{u, na vla sti to Lac tan ti o, Fir mi a no, S. Je ro lim i S. Au gu stin...423, a po sli je }e se jo{ po zi va ti i na Va ro na, Stra bo na, Pli ni ja, Aula Ge li ja, Na u kle ri ja i dr.424, da kle, na za i sta puno izvo ra. Zma je vi} je `e li o po seb no ista knu ti tri ~i nje ni ce. Prva je nad-na ci o nal ni, a ne samo usko `i dov ski zna ~aj o~e ki va nja Me si je, jer »ne samo u `u di o skoj ze mlji, dali i po dru zi jeh dar ̀ a vah svi je ta, htje gn. Bog u sta ra bre me na da bude ogla {e no slav no pri {a {}e Je zu kar sto-

je sta si ti ve li ki sve }e nik An dri ja Zma je vi}. Va lja re}i da taj ro bus tni Ko ko ljin por tret ima po tvr du u jed nom pi smu Kon gre ga ci je: »On je vi sok ra stom, van red no sna` na sa sta va, sme ran i vre dan, do bar pro po ved nik...«. Jo van Ra do ni} Rim ska ku ri ja i ju` no slo ven ske ze mlje SAN, Be o grad, 1950., str. 262.422 Lje to pis str. 144.423 Isto, str. 54.424 Isto, str. 116.

192

vo«. Dru ga je izni mna sve to st `i vo ta si bi la, opet na te me lju cr kve nih kla si ka: »za {to one `i vje {e u za ko nu od na ra vi, dje vi ce bo go stra{ ne, go vo re ta ko |e sve ti na u ~i te lji da du{e njih, za jed no s Spa si te ljem u vje~ na ve se lja ulje go {e«425. I, na kra ju, tu je i nji hov na vod no vi sok li te rar ni ugled, jer su im neki spi si bili po hra nje ni, na vod no, ~ak na Ka pi to lu426.

Najsugestivnija veza iz me |u Zma je vi }e va tek sta i Ko ko lji nih sli-ka po sto ji, ~ini nam se, u kom po zi ci ji Je re mi je i eri trej ske si bi le427. Oso bi ne ta dva lika i nji ho ve po ru ke, kako su izne se ne u Lje to pi su, na ju ̀ e i pri rod no ih po ve zu ju. Je re mi ja je lik pro ro ka ta mne, te{ ke i tra gi~ ne `i dov ske po vi je sti »da se pri bli ̀ a {e... ona ki bi~ bo` ji i da se ima {e ra sko pa ti grad i car kva...«428. Sli~ no tome, i ma lo a zij ska Pu ri fi la iz Eri tre je pred vi |a samo ne sre }e i ka ta kliz me, bilo da je ri je~ o Tro-ji429, bilo da je to ko nac svi je ta koji }e se zbi ti na po sljed njem sudu, na sud nji dan, na ~emu se Zma je vi} dugo za dr ̀ a va430. U ta kvu ozra~-ju po sta je ja sni je jed no od naj pa te ti~ ni jih i naj ba ro kni jih Ko ko lji nih li kov nih rje {e nja koje, ipak, ima iskre nu do ̀ iv ljaj nu sna gu. Je re mi ja je u gr ~e vi tom po kre tu, za ba cu ju }i gla vu una trag, izvi ku ju }i svo je »je re mi ja de«, po zna te tu` ba li ce nad te{ kom sud bi nom svo je ga na ro-da431, a de snom ru kom kao da ̀ eli od bi ti te mra~ ne vi zi je. U lo gi~-noj vezi s ta kvim ta mnim slut nja ma i mo gu }im po slje di ca ma gr je{ nih

425 Isto, str. 54.426 Kad je ri je~ o kumskoj si bi li (na Ko ko lji noj sli ci s pro ro kom Eze ki je lom, 3. sli ka li-je vo, gle da ju }i od ol ta ra pre ma vra ti ma, kako ci je lu kom po zi ci ju tre ba gle da ti), Zma je vi} izno si da je ona na pi sa la de vet knji ga i po nu di la ih Tar kvi ni ju Pri sku za tri sto du ka ta. Ali, »po {to joj ih ne htje de dati radi ci je ne mno go ve li ke, tri od njih sa ̀ e ̀ e, kako i u~i ni dru zi-je me tre me, po {to joj iste du ka te ne htje dati za {est koji osta {e. Naj po sli je pro da ju }i mu za istu ci je nu tri same, ~u de }i se tomu nje dje lu, kralj kupi ih i {to pi ta {e poda joj i po sta vi u Kam pi dolj i s ve li ki jem po {te njem dar ̀ a, kako na kon nje ga Ri mlja ni u~i ni {e od knji ga osta li jeh si bi la«. Lje to pis str. 116. Sli~ no tome, u vezi sa si bi lom Eri tre jom (na Ko ko lji nim sli ka ma s pro ro kom Je re mi jom, 5. de sno), Zma je vi} ka`e: »Za ima ti nje knji ge, po sla {e u re ~e no nje mje sto Ri mlja ni ( kako svje do ~i Fe ne stel la) pet na est po kli sa ra, bu du }i kon so li Kur ci o Ota vi o. Do ne se ne po sta vi {e u Kam pi dolj, po tom to ga s onom gra |om u`e go {e«, isto, str. 57.427 5. sli ka de sno.428 Lje to pis str. 103.429 » Kako ci je nu Apo lo do ro i Stra bo ne, koji od nje pi {u }i go vo re da pro ro ko va ra su }e od Tro je...«, isto, str. 56.430 Na vo di mo je dan fra gment: »da on ~as ima {e je dan ve li ki oganj sa ̀ e }i ze mlju, ja jer i more... Da na tom sudu ima {e biti bo li jest i pla~ i {kri pa nje zuba«. Lje to pis str. 56.431 »Na svar hu svi jeh knji ga po sta vi tu` be, ko i jem pla ka ne vo lje du hov ne i tje le sne puka svo ga.«, isto, str. 104.

193

ljud skih po stu pa ka432 je i tekst u pro ro ko voj ruci (»Par vu lum dedi te in gen ti bus con tem pti bi lem«), ~ime se mi sli na ka sni je pre zri vo pri ma nje Isu sa. Me |u tim, lik Eri tre je nema, po put Je re mi je, za no san stav. ^ak ni sli kar ski u toj spre zi ne dje lu je po djed na ko uvjer lji vo. No, kako zna mo za si bi li na pro ro ~an stva stra vi~ nih sce na kon ca svi-je ta iz Zma je vi }e va tek sta, ja sno nam je zbog ~ega je Ko ko lja uta pa u na gla {e nu tamu, kao da je oba vi je na ve lom pri jet nje i stra ha433. To nje zi no pro ro ~an stvo ne i zbje ̀ i vo sti suda i ka zne na sli ci je sim bo li zi-ra no du gim cr nim ma ~em koji si bi la dr`i u de snoj ruci te tek stom o po ni ̀ e nom ~o vje ~an stvu (»Et hu mi li a bi tur pro les di vi na«)434. Si bi lin du bo ko tu ̀ an po gled kao da na vo di na Zma je vi }ev tekst: »I za {to ove stva ri ne ma hu se zgo di ti za ̀ i vo ta nje, ona ista go vo ri: Biti }u dar ̀ a na kao pro ro ~i ca la ̀ i va dali kako se is pu ne, tada }e se po zna ti da sam bila pro ro ~i ca ve li ko ga Boga«435. Do daj mo, na kra ju, jo{ je dan de talj u vezi s ovom va` nom sli kom: Zma je vi} u Je re mi ji nu `i vo to pi su dva puta, u po vo du nje go va ro |e nja i nje go va go vor ni~ kog sti la, na gla {u-je se lja~ ko okru` je u ko je mu je od ga jan436. Zato mo` da nije slu ~aj no {to je Je re mi ja je di ni pro rok ko je mu iz obi~ no pre o bil nih dra pe ri ja na sli ka ma viri raz go li }e na ruka na ko joj je na pad no izra ̀ e na mu sku-la tu ra. Je li se i tim de ta ljem `e lje la izra zi ti ru sti~ nost pro ro ko va?

Drugi va ̀ an pri mjer koji va lja po mno pro mo tri ti je ta ko |er uspje li pro rok Iza i ja, s del fij skom si bi lom.437 Za ra zli ku od Je re mi je, kod nje ga Zma je vi} pre ma po da ci ma sv. Je ro ni ma isti ~e nje go vo vi so ko po dri je-tlo438: i kao pro rok »bi par vi od ~e ti ri ve li ci jeh pro ro ka«. Izno se }i sve do ga |a je u vezi s ro |e njem439, ̀ i vo tom i mu kom Isu so vom (na ko jim se te ma ma pro rok za dr ̀ a va o), Zma je vi} kao glav nu ka rak ter nu crtu Iza i ji nu na vo di uz bud lji vu si gur nost i pre ci znost svih tih ne o bi~ nih

432 »... mo le }i ih da bi po ko ru na bri je me ~i ni li od gri je ha svo i jeh«. Isto, str. 103.433 »... svje tlost ima {e po mar ~a ti, sun ce, mje sec i zvi jez de iz gu bi ti svje tlost svo ju«, isto, str. 56.434 »... da ima siti s vi si ne ne be ski kralj vje~ ni za su dit sva ku put i vas svi jet, i da vas svi jet ima {e tre su }i se pred njim sto ja ti«, isto, str. 56.435 Isto, str. 57.436 »Ovi pro rok bi iz Anat ho sa, ma lah na sela... Nje go vo je de be lo i nad vor nje go vo re nje, kako ~o vje ka u selu ro |e na i od hra nje na...«, isto, str. 103.437 4. sli ka de sno.438 »...sin Amo sa, ple me ni ta ~o vje ka u Je ru zo li mu, unuk kra lja Me na fe sa... prem da dru-zi ina ko go vo re«, isto, str. 93.439 Zato je Ko ko lja u ruci pro ro ka pri ka za o tekst: » Ecce vir go con ci pi et et pa ri et fi li-um«.

194

pro ro ~an sta va: » kako da go vo ra {e od stva ri koje se u nje go va bre-me na bi ja hu zgo di le. I ne kako pro rok, dali kako evan |e li sta«440. Ta si gur nost osob nog uvje re nja do ve la ga je do su ko ba s vla da rom koji ga je dao ubi ti »prem da bi ja {e mu ro |ak«441. Svim tim, mo ̀ e mo re}i, li kov nim ele men ti ma iz tek sta slu`io se Ko ko lja. Ugled no po dri je tlo kao da je izra ̀ e no pro fi nje nim i nje go va nim izgle dom Iza i je. Iz ci-je lo ga lika, pak, a oso bi to iz uzne mi re nih, {i ro ko otvo re nih, ve li kih o~i ju te si je de bra de i kose koje le pr {a ju na vje tru, zra ~i uz bu |e nje i du bo ko uvje re nje te ne u stra {i vost koju }e pro rok pla ti ti gla vom. U opi su del fij ske si bi le, koja je na Ko ko lji noj sli ci po kraj Iza i je, Zma-je vi} }e po se bno na gla si ti pa ra le li zam s Iza i ji nim pro ro ~an stvom u vezi s Isu so vim ro |e njem442. Ot pri li ke se taj tekst na la zi na sli ci443. U ci je lom tom Zma je vi }e vu tek stu pri mjet no je nje go vo za ni ma nje za kla si ku. Tako, pre ma Pli ni je vim po da ci ma, izno si da je ~ak Ho mer u svo ju zbir ku uvr sti o neke pje sme ove si bi le, a i kip joj je, na vod no, bio po di gnut. Ko ko lja, ina ~e, stva ra nje zin por tret pri li~ no hlad no i be zi zra ̀ aj no, oso bi to u us po red bi s Iza i ji nim izra ̀ aj nim por tre tom.

Zmajevi}evo za ni ma nje za kla si ku vid lji vo je po neg dje i kod Ko-ko lje. Tako, pri mje ri ce, fri gij ska si bi la na sli ci dr`i tekst u ko je mu se spo mi nje Olimp444, ali je, mo` da, ku m ska si bi la naj za ni mlji vi ja. Zma-je vi} na vo di da je ona pro ri ca la bu du} nost Ene ji, a, osim toga, dr`i se da je i Ver gi li je od nje po su |i va o mo ti ve445. Nje zi ni su tek sto vi ve za ni uz po et ski san i vi zi je o sre }i i op }em miru u pri ro di i dru{ tvu, {to joj Zma je vi} stav lja u usta446. Zbog sve ga toga, i Ko ko lja joj po sve }u je po seb nu po zor nost. U tome us pi je va jer ona je sa mo u vje ren, ve dar lik, na smi ja na lica, po bjed ni~ ka, {i ro ka po kre ta ruke, ugo dan, svje`

440 Lje to pis str. 94.441 Isto, str. 94.442 »Od nje pi{e Kri zi po u knji gah od go ne ta nja da re~e kako ima {e po ro di ti se pro rok od jed ne dje vi ce, bez smi je {a nja mu{ kog.«, isto, str. 55.443 »Te ne bit il lum in gre mi o Vir go Do mi na gen ti um.«444 »De ex cel so Olim po ve ni et.«, 6. sli ka de sno.445 Lje to pis str. 53., 8. sli ka de sno.446 »... u pri ho |e nju Sina Bo` jeg ima {e biti ve li ki rod sva ko ga vo}a i da ima {e biti mir i je din stvo po svoj ze mlji, kako i bi {est go di {ta pri je i {est po sli je slav no ga po ro da... Tada ja ganj ci ima hu biti mir ni me|u vu ko vi ma i ko zi }i me|u ri so vi ma i la vi ca ma, i tako vo lo vi me|u med vje di ma; i da lav ima {e u ja sli cah bla go va ti sla mu ka ko vo vo; da dje ~i ca ima hu slo bod no spa ti me|u zmi ja mi...«, isto, str. 53.

195

i ve dar akord u toj oz bilj noj ga le ri ji, a opet usko ve zan uz po se ban op ti mi sti ~an zna ~aj koji obja{ nja va Zma je vi}.

Ostale li ko ve ne }e mo pri ka zi va ti, samo }emo ista knu ti neke si gur-ne veze iz me |u Zma je vi }e va tek sta i Ko ko lji nih li kov nih ostva re nja. U kom po zi ci ji Eze ki je la i ku m ske si bi le447 pro ro kov je lik, i po sta vu ( iako ne {to smi re ni jem), i po tipu, vrlo sli ~an Je re mi ji. To vje ro jat-no nije slu ~aj no, iako je Ko ko lja sklon tip skom po nav lja nju li ko va. Zma je vi}, na i me, isti ~e srod nost nji ho vih ka rak te ra, kao i to da su su vre me ni ci, samo u ra znim okru` ji ma448, a Ko ko lja je sli kom htio pri ka za ti bli skost iz me |u te dvi je oso be iz Sta rog za vje ta.

Drugi li ko vi, koji su uglav nom obi~ ni sta ti~ ni por tre ti, i to ~e sto bez mno go va ri ra nja449, ne ma ju svoj izvor u knji ̀ ev nom tek stu. Za-ni mljiv je je di no ras pon u go di na ma koji daje ra zno li kost toj do njoj ga le ri ji por tre ta. Tu je, po naj pri je, sta rac Abra ham, sa svo jim sme ̀ u-ra nim li kom koji izvi re iz tame, s jo{ uvi jek `i vim, svje tlu ca vim o~i-ma, koji pred stav lja pra o ca jed nog na ro da450, a za tim i mno gi dru gi sta ra~ ki mu{ ki li ko vi te samo dvi je si bi le451. Osta le su si bi le mla |i, iako do sta be ̀ i vot ni li ko vi. Iz dva ja se vrlo uspje la ta mno pu ta li bij ska si bi la452 s cvi je }em u kosi koja se, okre nu ta Da vi du, tru di da mu la-kim po kre tom skre ne po zor nost na tekst koji pri dr ̀ a va, a koji se na-la zi, do slov no, kod Zma je vi }a453. Ti su nat pi si go to vo uvi jek pre uzeti iz Lje to pi sa i nji ho va te mat ska bli skost po ve zu je pro ro ka i si bi lu. Spo me ni mo jo{ Mi he ja i ti bur tin sku si bi lu454 koji su po ve za ni za jed-

447 3. sli ka li je vo.448 »Pro ro ko va u isto doba kada i Je re mi ja, hte }i gn. Bog da ono {to pri po vi je da {e @u dje lom Je re mi ja u Je ru zo li mu, budu go vo ri ti Eze ki jel u Ba bi lo ni ju... Tje {e }i njih u tuzi i ne vo lji, pri je te }i od met ni kom u gri je hu usta no vi }i ni jem.« Lje to pis str. 107.449 Osim tipa Je re mi je, s ve li kim sli~ no sti ma s Eze ki je lom, pa i Ha ba ku kom, va lja spo-me nu ti dru gi tip Iza i je sa sli~ no sti ma s Moj si jem, Da vi dom i Age jem (na istoj se osno vi ne {to od va ja ju Ba ruh i Ba la am). Po sto je i sli~ no sti iz me |u tipa Mi he ja i Za ha ri je.450 Oba nat pi sa isti ~u go le mo po tom stvo nje go vo.451 Eri tre ja i, jako o{te }e na, he les pont ska si bi la.452 Nje zin se tip po nav lja i u per zij skoj i u ku m skoj si bi li. Za ni mlji vo je da u li ko ve izra-zi tih si bi la, tipa Za ru~ ni ce, va lja ubro ji ti i Sa lomo na. Nje gov je lik do sta be zi zra ̀ a jan, sa-svim efe mi ni ran i pri ti snut sil nim dra pe ri ja ma i ra sko{ nom kru nom na gla vi. Dr. Pri ja telj je ista knu o op}u »mo no to ni ju in ven ci je li ko va« (n. d., str. 16).453 Si bi la pri dr ̀ a va tekst: » Ecce ve ni et dies et il lu mi na bit Dnus con den sa te ne bra rum«, a kod Zma je vi }a na la zi mo: »Ona re~e: evo do}i }e dni i pro svi je tli }e Gos po din gu sti nu tmi na...« Lje to pis str. 55.454 5. sli ka li je vo.

196

ni~ kim spo me nom Be tle he ma455, i Za ha ri ju s eu rop skom si bi lom456, povezane isti ca njem bo gat stva i si ro ma{ tva Isu so va457.

Kad je ri je~ o stro pnim no vo za vjet nim kom po zi ci ja ma, i na nji ma bi se mo gla na}i zrna iz Zma je vi }e va tek sta, iako su tu, kako je K. Pri-ja telj u mo no gra fi ji ustvr di o458, ja sni ji izrav ni utje ca ji ve li kih stra nih sli kar skih ostva re nja i vi{e–ma nje uo bi ~a je nih rje {e nja. Ni u Lje to pi su se te teme ne isti ~u ni po ~emu, a ni Ko ko lja se nije tre ba o po seb-no tru di ti, kao {to je ~i ni o s te ma ma iz Sta rog za vje ta ili iz knji ̀ ev ne pre da je.

455 Zma je vi} o Ti bur ti ni ka`e: »Pro ro ko va da Je zu karst ima {e se po ro di ti u Be tle he mu« (Lje to pis str. 57), a Ko ko lja is pi su je tekst na sli ci: »Nas ce tur Chri stus in Bet hlem«. Sli~ no tome, za Mi he ja Zma je vi} pi{e: »i po ka za mje sto u koje se ima {e po ro di ti, ime nu ju }i grad Bet hlem« (str. 96), a Ko ko lja is pi su je: »Et tu Bet hlem Ep hra ta ex te mihi egre di e tur do mi-na tor in Is zra el«.456 3. sli ka de sno.457 Pre ma Zma je vi }e vu mi {lje nju, Za ha ri ja »mno ge stva ri go vo ri oso bi te i ve li ke od pri-ho |e nja Sina Bo` je ga na svi jet« (str. 116), a Eu ro pa: »Kra lje vat }e u ubo{ tvu« (str. 57). Na Ko ko lji noj sli ci sto ji: » Ecce rex tuus ve nit tibi iu stus Sal va tor, ipse pa u per« i »Ve ni et di ves et nas ce tur re gna bit in pa u per ta te«.458 Dr. Kru no Pri ja telj, n. d., str. 18. i 24.