3000-1423 2545 ( . 2546) - rcbat · 2013. 9. 19. · ประเภท วิชา ......

5

แผนการจดการเรยนร รหส 3000-1423 วชา วทยาศาสตร 4

หลกสตร ประกาศนยบตรวชาชพชนสง พทธศกราช 2545 (ปรบปรง พ.ศ. 2546) ประเภทวชา สามญสมพนธ

จดทาโดย

นางสาวทดดาว สวางเกษม ตาแหนง คร

วทยาลยบรหารธรกจและการทองเทยวนครราชสมา สานกงานคณะกรรมการการอาชวศกษา

กระทรวงศกษาธการ

6

1. สาระสาคญ

ปจจบนเรานาพลงงานไฟฟามาใชในชวตประจาวนมากมาย ดงนนการเรยนรเกยวกบ ไฟฟาจงมความจาเปน ทงนเพอใหเราสามารถใชไฟฟาไดอยางถกวธ โดยไมเกดอนตรายขน การศกษาเกยวกบแหลงกาเนด ไฟฟา วงจรไฟฟา และอปกรณไฟฟาภายในบานจงมความจาเปนททกคนจะตองเรยนร

2. จดประสงคการเรยนร

1. อธบายการกาเนดไฟฟาจากแหลงกาเนดตางๆ ได 2. อธบายการใชงานของอปกรณไฟฟาตางๆ ได

3. เนอหาสาระ แหลงกาเนดไฟฟา แหลงกาเนดไฟฟามหลายชนด ดงน 3.1 แหลงกาเนดไฟฟาทเกดขนจากการเสยดสของวตถ ◌ การนาวตถ 2 ชนดมาเสยดสกนจะเกดไฟฟา เรยกวา ไฟฟาสถต ผคนพบไฟฟาสถตครงแรก คอ นกปราชญกรกโบราณ ทานหนงชอเทลส(Philosopher Thales) แตยงไมทราบ อะไรเกยวกบไฟฟามาก จนถงสมยเซอรวลเลยมกลเบอรค (Sir William Gilbert)ไดทดลองนาเอาแทงอาพนถกบ ผาขนสตวปรากฏวาแทงอาพนและผาขนสตวสามารถดด ผงเลก ๆ ไดปรากฏการณนคอการเกดไฟฟาสถตบน วตถทงสอง 3.2 แหลงกาเนดไฟฟาทเกดขนจากพลงงานทางเคม แหลงกาเนดไฟฟาจากพลงงานทางเคมเปนไฟฟาชนดกระแสตรง (Direct Current) สามารถแบงออกไดเปน 2 แบบ คอ เซลลปฐมภม (Primary Cell) เปนแหลงกาเนดไฟฟาทใหกระแสไฟฟาตรง ผทคดคนไดคนแรกคอ เคานตอาเลสซนโดรย

หนวยท........1............... จานวน.....4....ชวโมง

แผนการจดการเรยนร วชา วทยาศาสตร 4 ชอหนวย แหลงกาเนดไฟฟาและอปกรณไฟฟา เรอง แหลงกาเนดไฟฟาและอปกรณไฟฟา

7

เซปเปอนโตนโออานสตาซโอวอลตา นกวทยาศาสตรชาวอตาล โดยใชแผนสงกะส และแผนทองแดงจมลงในสารละลายของกรดกามะถนอยางเจอจาง มแผนทองแดงเปนขวบวกแผนสงกะสเปนขวลบ เรยกวา เซลลวอลเทอก ...เมอตอเซลลกบวงจรภายนอก กจะมกระแสไฟฟาไหลจากแผนทองแดงไปยงแผนสงกะส ขณะทเซลลวอลเทอกจายกระแสไฟฟาใหกบหลอดไฟแผนสงกะส จะคอย ๆ กรอนไปทละนอยซงจะเปนผลทาใหกาลงในการจายกระแสไฟฟาลดลงดวย และเมอใชไปจนกระทงแผนสงกะสกรอนมากกตองเปลยนสงกะสใหม จงจะทาใหการจายกระแสไฟฟาไดตอไปเทาเดม .ขอเสยของเซลลแบบนคอ ผใชจะตองคอยเปลยนแผนสงกะสทกครงทเซลลจายกระแสไฟฟาลดลงแตอยางไรกตามเซลลวอลเทอกน ..ถอวาเปนตนแบบของการประดษฐเซลลแหง (Dry Cell) หรอถานไฟฉายในปจจบน ทงเซลลเปยกและเซลลแหงนเรยกวา เซลลปฐมภม (Primary Cell) ขอดของเซลลปฐมภมน คอเมอสรางเสรจสามารถนาไปใชไดทนท

2) เซลลทตยภม (Secondary Cell) เปนเซลลไฟฟาสรางขนแลวตองนาไปประจไฟเสยกอนจงจะนามาใช และเมอใชไฟหมดแลวกสามารถนาไปประจไฟใชไดอก โดยไมตองเปลยนสวนประกอบภายใน และเพอใหมกระแสไฟฟามากจะตองใชเซลล ◌หลายแผนตอกนแบบขนานแตถาตองการใหแรงดนกระแสไฟฟาสงขนกตองใชเซลลหลาย ๆแผน.แบบอนกรม เซลลไฟฟาแบบนมชอเรยกอกอยางหนงวา สตอเรจเซลล หรอ สตอเรจแบตเตอร(Storage Battery)

3.3 แหลงกาเนดไฟฟาทเกดขนจากพลงงานแมเหลกไฟฟา กระแสไฟฟาทไดมาจากพลงงานแมเหลกโดยวธการใชลวดตวนาไฟฟาตดผาน

8

สนามแมเหลก หรอการนาสนามแมเหลกวงตดผานลวดตวนาอยางใดอยางหนง ทงสองวธนจะทาใหมกระแสไฟฟาไหลในตวนานน กระแสทผลตไดมทงกระแสตรงและกระแสสลบ 1) เครองกาเนดไฟฟากระแสตรง หลกการของเครองกาเนดไฟฟากระแสตรง อาศยหลกการทตวนาเคลอนทตดสนามแมเหลก จะเกดแรงเคลอนทไฟฟาขนในลวดตวนานน

3.4 แหลงกาเนดไฟฟาทเกดขนจากพลงงานแสง เกดจากการทแสงผานกระแสไฟฟา จากพลงงานสารกงตวนา เพราะวาเมอสารกงตวนาไดรบแสง อเลกตรอนภายในสารหลดออกมา และเคลอนทได แหลงกาเนดไฟฟานทใชอยปจจบนเรยกวา โฟโตเซลล (Photo Cell) ใชในเครองวดแสงของกลองถายรป การปดเปดประตลฟตและระบบนรภย เปนตน

3.5 แหลงกาเนดไฟฟาทเกดขนจากพลงงานความรอน ..... กระแสไฟฟาเกดขนจากพลงงานความรอนโดยการนาโลหะ 2 ชนดมายดตดกนแลวใหความรอนจะเกดกระแสไฟฟาไหลในแทงโลหะทงสอง เชน ใชทองคาขาวกบคอนสแตนตนยดปลายขางหนงใหตดกนและปลายอกดานหนงของโลหะทงสองตอเขากบเครองวดไฟฟา กลวานอรมเตอร เมอใชความรอนเผาปลายของโลหะทยดตดกนนน พลงงานความรอนจะทาใหเกดพลงงาน ไฟฟาขน เกดกระแสไฟฟาไหลผานเครองวดไฟฟา

9

3.6 แหลงกาเนดไฟฟาทเกดขนจากแรงกด ........

กระแสไฟฟาทเกดขนจากแรงกด สารทถกแรงกด หรอดง จะเกดกระแสไฟฟาผลก ของควอตซ ทวรมาไลทและเกลอโรเซลล เมอนาเอาผลกดงกลาวมาวางไวระหวางโลหะทงสองแผนแลวออกแรงกด สารนจะมไฟฟาออกมา ทปลายโลหะทงสอง พลงงานไฟฟาทเกดขนนตามาก นาไปใชทาไมโครโฟน หฟง โทรศพท หวปคอพของเครองเลนจานเสยง เปนตน

อปกรณไฟฟา ทจาเปนตอวงจรไฟฟาในบาน ไดแก สายไฟ ฟวส สะพานไฟ สวตช เตารบ และเตาเสยบ สายไฟ เปนอปกรณทใชสงพลงงานไฟฟาจากทหนงไปยงอกทหนงในรปของกระแสไฟฟา สายไฟทาดวยลวดตวนาซงเปนโลหะ มความตานทานไฟฟาตา หมดวยฉนวนไฟฟา ซงอาจเปนยางหรอพลาสตกพวซ หรอฉาบดวยนายาเคม เพอปองกนกระแสไฟฟารว ฟวส◌ เปนอปกรณไฟฟาททาหนาทตดวงจรไฟฟา เพอปองกนไมใหกระแสไฟฟาไหลผานมากเกนไป เมอมกระแสไฟฟาไหลผานฟวสเกนกาหนด จะเกดความรอนขนทฟวส ทาใหฟวสหลอมละลาย ฟวสจงขาด ฟวสจงชายปองกนอนตรายจากไฟฟาลดวงจรได ฟวสเปนโลหะผสมของ บสมส ตะกว และดบก มจดหลอมเหลวตา ฟวสมหลายชนด แตละชนดจะใชแตกตางกน ดงน ฟวสแบบเสนลวด นยมใชตามบานเรอน และสะพานไฟ

10

ฟวสแบบขวดกระเบอง นยมใชตามบานเรอนและแผงไฟ

ฟวสแผน ปลายทงสองขางมขอเกยวทาดวยทองแดง นยมใชตดแผงควบคมไฟในอาคารใหญๆ โรงงาน และโรงเรยน

ฟวสบรรจในหลอดแกว นยมใชในวงจรไฟฟาของเครองใชไฟฟา เชน โทรทศน วทย

ฟวสทใชตามบานมหลายขนาดใหเลอกใชตามความเหมาะสม คอ ขนาด 5 , 10 , 15 , 20 30 แอมแปร ฟวสขนาด 10 แอมแปร หมายถง ฟวสทยอมใหกระแสไฟฟาไหลผานไดไมเกน 10 แอมแปร ถากระแสไหลผานเกนกวาน จะทาใหฟวสหลอมละลายขาดได

การเลอกใชขนาดของฟวสใหเหมาะสม ทาไดโดยการคานวณหาปรมาณกระแสไฟฟาทไหลผานอปกรณและเครองใชไฟฟา โดยใชสตร

กาลงไฟฟา = ความตางศกยไฟฟา X กระแสไฟฟา

11

การเลอกใชฟวส ควรเลอกฟวสททนกระแสไฟฟาสงสดไดมากกวากระแสไฟฟาสงสดทใชในบานเลกนอย และไมควรใชลวดเหลกหรอลวดทองแดงทมจดหลอมเหลวสงแทนฟวส เพราะเมอกระแสไฟฟาไหลผานมากเกนไป ลวดเหลกหรอลวดทองแดงจะไมหลอมละลาย จงไมชวยตดวงจรไฟฟาในบาน ฟวสอตโนมต◌ ทาหนาทตดวงจรไฟฟาเมอมกระแสไฟฟาไหลผานเกนกาหนด หรอเมอเกดไฟฟาลดวงจร นยมใชตอกบเครองใชไฟฟาทตองใชปรมาณกระแสไฟฟามากๆ เชน เครองปรบอากาศ มอเตอร เปนตน

สะพานไฟหรอ คทเอาท◌ เปนอปกรณทใชปดเปดวงจรไฟฟาในบานหรออาคาร ซงเปรยบเสมอนกบสวตชขนาดใหญของบาน เราสามารถใชสะพานไฟควบคมวงจรไฟฟาในแตละสวนของบานได สวตช◌ เปนอปกรณไฟฟาทาหนาทควบคมการไหลของกระแสไฟฟาทจะผานเขาไปในเครองใชไฟฟาตางๆภายในบานใหเปดปดไดตามตองการ เชน สวตชปด-เปดหลอดไฟ สวตชกดกรง สวตชพดลมทเปดไดหลายจงหวะ เปนตน บนสวตชจะมตวเลขกากบ เชน 15 A 300 V AC หมายความวา สวตชใชกบกระแสไฟฟาสงสดไมเกน 15 แอมแปร ความตางศกยไมเกน 300 โวลต และการตอสวตชตองตอ

อนกรมกบเครองใชไฟฟา

เตารบและเตาเสยบ เครองใชไฟฟาในอาคารบานเรอนหลายชนด เชน พดลม โทรทศน เครองรบวทย นอกจากจะมสวตชตดประจาอยทตวเครองแลว ยงมสายไฟตดมากบเครองใชไฟฟาดวย ซงทปลายสายไฟจะมเตาเสยบ เมอนาไปเสยบกบเตารบแลวจะทาใหกระแสไฟฟาไหลเขาสเครองไฟฟาใหครบวงจร

12

ภายในบานควรตดตงเตารบไวหลายๆจดเพอสะดวกในการใชเครองใชไฟฟา และไมควรตอเครองใชไฟฟาหลายๆเครองเขากบเตารบอนเดยวกน เพราะจะทาใหกระแสไฟฟาผายสายไฟเขาเตารบมากเกนไป ทาใหเกดความรอนสงในสายไฟและเตารบจนเกดเพลงไหมได 4. กจกรรมการเรยนร

ขนนาเขาสบทเรยน

1. นกศกษาดภาพอปกรณไฟฟา เชน หลอดไฟ ฟวส สวตชไฟฟา สะพานไฟฟา เตาเสยบ เตารบ ฯลฯ

2. อาจารยและนกศกษารวมกนอภปรายถงหลกการทางานของอปกรณไฟฟาเหลานน

ขนสอน

3. อาจารยนาอภปรายเกยวกบไฟฟาทนกศกษาคนเคยในชวตประจาวน เชน ไฟฟาในบาน ไฟฟาจากปรากฏการณธรรมชาต เชน ฟาแลบ ฟารอง ไฟฟาจากถานไฟฉาย จากแบตเตอรรถยนต

4. อาจารยใหความรในการทาเซลลไฟฟาอยางงาย ซงเปนแหลงกาเนดไฟฟา 5. นกศกษาทาการทดลองเรองเซลลไฟฟาอยางงายโดยจดเครองมอตามรปท 1.3 ในหนงสอ

เรยนวทยาศาสตร 4 6. นกศกษาทาการศกษาถงการเกดปฏกรยาเคมในเซลลไฟฟา 7. อาจารยใชผลการทดลองอภปรายรวมกบนกศกษาใหไดสรปถงแหลงกาเนดไฟฟา 8. อาจารยอธบายเพมเตมตามรายละเอยดในหนงสอวทยาศาสตร 4 9. นกศกษาทากจกรรมสงเสรมการเรยนรในหนงสอเรยนวทยาศาสตร

ขนสรปและการประยกต

10. อาจารยสรปเนอหาหนาชนเรยน 11. นกศกษาซกถามขอสงสย 12. ใหนกศกษาทาแบบประเมนผลการเรยนรหนวยท 1

13

13. นกศกษาตรวจคาตอบจากแผนใส และประเมนตนเองจากแบบประเมนตนเอง 5. สอและแหลงการเรยนร

1. หนงสอเรยนวทยาศาสตร 4 ของสานกพมพเอมพนธ 2. ชดทดลองเซลลไฟฟาอยางงาย 3. แผนใสเฉลยแบบประเมนผลการเรยนรหนวยท 1

6. หลกฐาน 1. แบบฝกหด 2. งานกลม 3. ผลการประเมนตามสภาพจรง 4. การทาการทดลอง

7. วดผลและประเมนผล 7.1 เครองมอประเมน

1. แบบสงเกตพฤตกรรมการปฏบตงานรายบคคล 2. แบบประเมนผลการเรยนร หนวยท 1

7.2 เกณฑการประเมน 1. แบบสงเกตพฤตกรรมการปฏบตงานรายบคคล ตองไมมชองปรบปรง 2. แบบประเมนผลการเรยนร หนวยท 1 เกณฑผานคอ 50% ขนไป



แผนการจดการเรยนร วชา วทยาศาสตร 4 ชอหนวย วงจรไฟฟาภายในบาน เรอง วงจรไฟฟาภายในบาน

14

วงจรไฟฟา หมายถง ทางเดนของกระแสไฟฟาซงไหลมาจากแหลงกาเนดผานตวนา และเครองใชไฟฟาหรอโหลด แลวไหลกลบไปยง แหลงกาเนดเดม วงจรไฟฟาประกอบดวยสวนทสาคญ 3 สวน คอ แหลงกาเนดไฟฟา ตวนาไฟฟา เครองใชไฟฟา 2. จดประสงคการเรยนร

1. อธบายเกยวกบคณสมบตของวงจรอนกรมได 2. อธบายเกยวกบคณสมบตของวงจรขนานได 3. อธบายเกยวกบคณสมบตของวงจรแบบผสมได 4.. สามารถตอวงจรไฟฟาภายในบานได

3. เนอหาสาระ วงจรไฟฟา หมายถง ทางเดนของกระแสไฟฟาซงไหลมาจากแหลงกาเนดผานตวนา และเครองใชไฟฟาหรอโหลด แลวไหลกลบไปยง แหลงกาเนดเดม วงจรไฟฟาประกอบดวยสวนทสาคญ 3 สวน คอ 1. แหลงกาเนดไฟฟา หมายถง แหลงจายแรงดนไฟฟาไปยงวงจรไฟฟา เชนแบตเตอร 2. ตวนาไฟฟา หมายถง สายไฟฟาหรอสอทจะเปนตวนาใหกระแสไฟฟาไหลผานไปยงเครองใชไฟฟา ซงตอระหวางแหลงกาเนดกบเครองใชไฟฟา 3. เครองใชไฟฟา หมายถง เครองใชทสามารถเปลยนพลงงานไฟฟาใหเปนพลงงานรปอน ซงจะเรยกอกอยางหนงวา โหลด สวตซไฟฟานนเปนสวนหนงของวงจรไฟฟา มหนาทในการควบคมการทางานใหมความสะดวกและปลอดภยมากยงขน ถาไมมสวตซไฟฟากจะไมมผลตอการทางานวงจรไฟฟาใดๆ เลย การตอวงจรไฟฟาสามารถแบงวธการตอได 3 แบบ คอ 1. วงจรอนกรม เปนการนาเอาเครองใชไฟฟาหรอโหลดหลายๆ อนมาตอเรยงกนไปเหมอนลกโซ กลาวคอ ปลายของเครองใชไฟฟาตวท 1 นาไปตอกบตนของเครองใชไฟฟาตวท 2 และตอเรยงกนไปเรอยๆ จนหมด แลวนาไปตอเขากบแหลงกาเนด การตอวงจรแบบอนกรมจะมทางเดนของกระแสไฟฟาไดทางเดยวเทานน ถาเกดเครองใชไฟฟาตวใดตวหนงเปดวงจรหรอขาด จะทาใหวงจรทงหมดไมทางาน คณสมบตทสาคญของวงจรอนกรม 1. กระแสไฟฟาจะไหลผานเทากนตลอดวงจร 2. แรงดนไฟฟาตกครอมสวนตางๆ ของวงจร เมอนามารวมกนแลวจะเทากบแรงดนไฟฟาทแหลงกาเนด 3. ความตานทานรวมของวงจร จะมคาเทากบผลรวมของความตานทานแตละตวในวงจรรวมกน

15

2. วงจรขนาน เปนการนาเอาตนของเครองใชไฟฟาทกๆ ตวมาตอรวมกน และตอเขากบแหลงกาเนดทจดหนง นาปลายสายของทกๆ ตวมาตอรวมกนและนาไปตอกบแหลงกาเนดอกจดหนงทเหลอ ซงเมอเครองใชไฟฟาแตละอนตอเรยบรอยแลวจะกลายเปนวงจรยอย กระแสไฟฟาทไหลจะสามารถไหลไดหลายทางขนอยกบตวของเครองใชไฟฟาทนามาตอขนานกน ถาเกดในวงจรมเครองใชไฟฟาตวหนงขาดหรอเปดวงจร เครองใชไฟฟาทเหลอกยงสามารถทางานได ในบานเรอนทอยอาศยปจจบนจะเปนการตอวงจรแบบนทงสน คณสมบตทสาคญของวงจรขนาน 1. กระแสไฟฟารวมของวงจรขนาน จะมคาเทากบกระแสไฟฟายอยทไหลในแตละสาขาของวงจรรวมกน 2. แรงดนไฟฟาตกครอมสวนตางๆ ของวงจร จะเทากบแรงดนไฟฟาทแหลงกาเนด 3. ความตานทานรวมของวงจร จะมคานอยกวาความตานทานตวทนอยทสดทตออยในวงจร 3. วงจรผสม เปนวงจรทนาเอาวธการตอแบบอนกรม และวธการตอแบบขนานมารวมใหเปนวงจรเดยวกน ซงสามารถแบงตามลกษณะของการตอได 2 ลกษณะดงน 3.1 วงจรผสมแบบอนกรม-ขนาน เปนการนาเครองใชไฟฟาหรอโหลดไปตอกนอยางอนกรมกอน แลวจงนาไปตอกนแบบขนานอกครงหนง 3.2 วงจรผสมแบบขนาน-อนกรม เปนการนาเครองใชไฟฟาหรอโหลดไปตอกนอยางขนานกอน แลวจงนาไปตอกนแบบอนกรมอกครงหนง คณสมบตทสาคญของวงจรผสม เปนการนาเอาคณสมบตของวงจรอนกรม และคณสมบตของวงจรขนานมารวมกน ซงหมายความวาถาตาแหนงทมการตอแบบอนกรม กเอาคณสมบต ของวงจรการตออนกรมมาพจารณา ตาแหนงใดทมการตอแบบขนาน กเอาคณสมบตของวงจรการตอขนานมาพจารณาไปทละขนตอน ความแตกตางของวงจรเปด-วงจรปด 1. วงจรเปด คอวงจรทกระแสไฟฟาไมสามารถไหลไดครบวงจร ซงเปนผลทาใหเครองใชไฟฟาทตออยในวงจรไมสามารถจายพลงงานออกมาได สาเหตของวงจรเปดอาจเกดจากสายหลด สายขาด สายหลวม สวตซไมตอวงจร หรอเครองใชไฟฟาชารด เปนตน 2. วงจรปด คอวงจรทกระแสไฟฟาไหลไดครบวงจร ทาใหโหลดหรอเครองใชไฟฟาทตออยในวงจรนนๆ ทางาน ความหมายทางไฟฟา 1. แรงดนไฟฟา หรอแรงเคลอนไฟฟา หมายถงแรงทดนใหกระแสไฟฟาไหลผานความตานทานของวงจรไปได ใชแทนดวยตว E มหนวยวดเปน โวลท (V)

16

2. กระแสไฟฟา หมายถงการเคลอนทของอเลคตรอนอสระจากอะตอมหนงไปยงอะตอมหนง จะไหลมากหรอนอยขนอยกบความตานทานของวงจร ใชแทนดวยตว I มหนวยวดเปนแอมแปร (A) 3. ความตานทานไฟฟา หมายถงตวทตานการไหลของกระแสไฟฟาใหไหลในจานวนจากด ซง อยในรปของเครองใชไฟฟาทกชนด เชน แผนลวดความรอนของเตารด หมอหงขาว หลอดไฟฟา เปนตน เครองใชไฟฟาเหลานตานการไหลของกระแสไฟฟาใหไหลในจานวนจากด ใชแทนดวยตว R มหนวยวดเปนโอหม (W ) 4. กาลงงานไฟฟา หมายถงอตราการเปลยนแปลงพลงงาน หรออตราการทางาน ไดจากผลคณของแรงดนไฟฟากบกระแสไฟฟา ใชแทนดวยตว P มหนวยวดเปนวตต (W) 5. พลงงานไฟฟา หมายถงกาลงไฟฟาทนาไปใชในระยะเวลาหนง มหนวยวดเปนวตตชวโมง (Wh) หรอยนต ใชแทนดวยตว W 6. ไฟฟาลดวงจรหรอไฟฟาชอต หมายถงการทไฟฟาไหลผานจากสายไฟฟาเสนหนงไปยงอกเสนหนง โดยไมผานเครองใชไฟฟาหรอโหลดใดๆ สาเหตสวนใหญเกดจากฉนวนของสายไฟฟาชารด และมาสมผสกนจงมความรอนสง มประกายไฟ ทาใหเกดเพลงไหมไดถาบรเวณนนมวสดไวไฟ 7. ไฟฟาดด หมายถงการทมกระแสไฟฟาไหลผานรางกาย ซงจะทาใหเกดอาการกลามเนอแขงเกรง หวใจทางานผดจงหวะ เตนออนลงจนหยดเตน และเสยชวตในทสด แตอยางไรกตามความรนแรงของอนตรายจะมากหรอนอยขนอยกบปรมาณของกระแส เวลาและเสนทางทกระแสไฟฟาไหลผาน 8. ไฟฟารว หมายถงสายไฟฟาเสนทมไฟจะไหลไปสสวนทเปนโลหะของเครองใชไฟฟาถาไมมสายดนกจะทาใหไดรบอนตรายแตถามสายดนกจะทาใหกระแสไฟฟาทไหลอยนนไหลลงดนแทน 9. ไฟฟาเกน หมายถงการใชไฟฟาเกนกวาขนาดของอปกรณตดตอนทางไฟฟา ทาใหมการปลดวงจรไฟฟา อาการนสงเกตไดคอจะเกดหลงจากทได เปดใชไฟฟาสกคร หรออาจนานหลายนาทจงจะตรวจสอบเจอ วงจรไฟฟา เปนเสนทางทกระแสไฟฟาไหลผานไดครบรอบวงจรไฟฟาในบาน โดยกระแสไฟฟาจะไหลผานสายไฟ สะพานไฟ ฟวส สวตช และเครองใชไฟฟาตามลาดบ แลวจงไหลกลบทางสายกลาง สายไฟของวงจรไฟฟาในบาน ประกอบดวยสายไฟ 2 สาย คอ 1. สายมไฟ มกจะหมดวยพวซสแดง มศกยไฟฟา 220 โวลต หรอ เรยกวา สาย L 2.สายกลาง มกจะหมดวยพวซสดา มศกยไฟฟาเปนศนย หรอ เรยก

17

วงจรปด คอ วงจรไฟฟาทมกระแสไฟฟาไหลผานไดครบวงจร วงจรเปด คอ วงจรไฟฟาทสวนใดสวนหนงของวงจรไฟฟาขาด ทาใหกระแสไฟฟาไหลผา

4. กจกรรมการเรยนร 1. นาเขาสบทเรยน

2. อธบายความหมายของเซลลไฟฟา 3. อธบายการตอเซลลไฟฟาแบบอนกรม,การตอเซลลไฟฟาแบบขนาน,การตอเซลลไฟฟาแบบผสม

4. อธบายการทดลองปฏบตใบงานท 1 เรองแหลงกาเนดไฟฟา ,ใบงานท 2 เรองการตอเซลลไฟฟา 5. ศกษาความหมายของเซลลไฟฟา 6. ศกษาการตอเซลลไฟฟาแบบอนกรม,การตอเซลลไฟฟาแบบขนาน,การตอเซลลไฟฟาแบบผสม

7. ทดสอบยอยครงท 1 เรองแหลงกาเนดไฟฟา,การตอเซลลไฟฟา 8. ทดลองปฏบตใบงานท 1 เรองแหลงกาเนดไฟฟา ,ใบงานท 2 เรองการตอเซลลไฟฟา 9. แบบฝกหดทายบทท 2 เรองการตอเซลลไฟฟา

5. สอและแหลงการเรยนร 1. หนงสอเรยนวทยาศาสตร 4 ของสานกพมพเอมพนธ 2. ชดทดลองการตอเซลลไฟฟา



18

1. แบบสงเกตพฤตกรรมการปฏบตงานรายบคคล 2. แบบประเมนผลการเรยนร หนวยท 1

7.2 เกณฑการประเมน 1. แบบสงเกตพฤตกรรมการปฏบตงานรายบคคล ตองไมมชองปรบปรง 2. แบบประเมนผลการเรยนร หนวยท 1 เกณฑผานคอ 50% ขนไป

8. กจกรรมเสนอแนะ

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................

19


เครองใชไฟฟาทใหความรอนจะมอปกรณทใหกาเนดความรอนอยภายในเครอง ซงจดไดวาเปนหวใจในการทางาน โดยจะทาหนาทเปลยนพลงงานไฟฟาใหเปนพลงงานความรอน เชน หมอหงขาวไฟฟา เตารดไฟฟา กาตมนาไฟฟา กระทะไฟฟา และเครองทานาอน เปนตน เครองใชไฟฟาทใหแสงสวางเปนเครองใชทเปลยนพลงงานไฟฟาใหเปนพลงงานแสงซงใชใหความสวางในบาน และสานกงานทวไป ซงสามารถแบงได 2 ประเภท ไดแก หลอดไฟฟาชนดมไส และหลอดเรองแสง เครองใชไฟฟาในบานทใหพลงงานกล เปนอปกรณททางานโดยใชหลกการเปลยนพลงงานไฟฟาเปนพลงงานกล โดยมสวนประกอบทสาคญคอ มอเตอร เครองใชไฟฟาททางานโดยหลกการดงกลาวไดแก เครองเปาผม เครองดดฝ น เครองซกผา เครองปนผลไม และสวานไฟฟา เปนตน

2. จดประสงคการเรยนร 1. บอกสวนประกอบ และอธบายหลกการทางานของเครองใชไฟฟาประเภทตาง ๆและใน

สานกงาน 2. เลอกซอ และใชงานเครองใชไฟฟาประเภทตาง ๆและในสานกงานไดอยางถกตองและ

ปลอดภย 3. ทาการซอมแซม และแกไขเครองใชไฟฟาทประเภทตาง ๆและในสานกงานอยางพนฐานได

3. เนอหาสาระ เครองใชไฟฟา คอ อปกรณทเปลยนพลงงานไฟฟาเปนพลงงานรปอน เพอนาไปใชในชวตประจาวน ไดแก เครองใชไฟฟาทใหแสงสวาง หลอดไฟฟา เปนเครองใชไฟฟาทมใชในทกบานทมการใชพลงงานไฟฟา เปนเครองใชทเปลยนพลงงานไฟฟา ไปเปนพลงงานแสง หลอดไฟฟาทใชทวไป ม 3 ชนด คอ


แผนการจดการเรยนร วชา วทยาศาสตร 4 ชอหนวย เครองใชไฟฟาประเภทตาง ๆและในสานกงาน เรอง เครองใชไฟฟาประเภทตาง ๆและในสานกงาน

20

1. หลอดไฟฟาแบบธรรมดา

หลอดไฟฟาแบบธรรมดา มการเปลยนรปพลงงานจากพลงงานไฟฟาเปนพลงงานความรอน แลวจงเปลยนเปนพลงงานแสง หลอดไฟฟาแบบธรรมดาม 2 แบบ คอแบบเกลยวและแบบเขยว มสวนประกอบดงน 1. ไสหลอด ทาดวยโลหะทมจดหลอดเหลวสง ทนความรอนไดมาก มความทานสง เชน ทงสเตน 2. หลอดแกวทาจากแกวททนความรอนไดด ไมแตกงาย สบอากาศออกจนหมดภายในบรรจกาซไนโตรเจนและอารกอนเลกนอย กาซชนดนทาปฏกรยายาก ชวยปองกนไมใหไสหลอดระเหดไปจบทหลอดแกว และชวยไมใหไสหลอดไมขาดงาย ถาบรรจกาซออกซเจนจะทาปฏกรยากบไสหลอด ซงทาใหไสหลอดขาดงาย 3. ขวหลอดไฟ เปนจดตอวงจรไฟฟา ม 2 แบบ คอ แบบเขยวและแบบเกลยว เนองจากหลอดไฟฟาประเภทนใหแสงสวางไดดวยการเปลยนพลงงานไฟฟาเปนพลงงานความรอนกอนทจะใหแสงสวางออกมา จงทาใหสนเปลอง พลงงานไฟฟา มากกวาหลอดชนดอน ในขนาด กาลงไฟฟา ของหลอดไฟซงจะกาหนดไวทหลอดไฟทกดวง เชน หลอดไฟาขนาด 100 วตต

2. หลอดเรองแสงหรอหลอดฟลออเรสเซนต (Fluorescent Lamp)

หลอดเรองแสงหรอหลอดฟลออเรสเซนต(Fluorescent Lamp) หลอดเรองแสงหรอหลอดฟลออเรสเซนต (Fluorescent Lamp) ทาดวยหลอดแกวทสบอากาศออกจนหมดแลวบรรจไอปรอทไวเลกนอย มไสทปลายหลอดทงสองขาง หลอดเรองแสงอาจทาเปนหลอดตรง หรอครงวงกลมกได สวนประกอบและการทางานของหลอดเรองแสง มดงน 1. ตวหลอด ภายในสบอากาศออกจนหมดแลวบรรจไอปรอทและกาซอารกอน เลกนอย ผวดานในของหลอดเรองแสงฉาบดวยสารเรองแสงชนดตางๆ แลวแตความตองการใหเรองแสงเปนสใด เชน ถาตองการใหเรองแสงสเขยว ตองฉาบดวยสารซงคซลเคต แสงสขาวแกมฟาฉาบดวยมกเนเซยมทงสเตน แสงสชมพฉาบดวยแคดเนยมบอเรต เปนตน 2. ไสหลอด ทาดวยทงสเตนหรอวลแฟรมอยทปลายทงสองขาง เมอกระแสไฟฟาผานไสหลอดจะทาใหไสหลอดรอนขน ความรอนทเกดขนจะทาใหไอปรอททบรรจไวในหลอดกลายเปนไอมากขน แตขณะนนกระแสไฟฟายงผานไอปรอทไมสะดวก เพราะปรอทยงเปนไอนอยทาใหความตานทานของหลอดสง 3. สตารตเตอร ทาหนาทเปนสวตซไฟฟาอตโนมตของวงจรโดยตอขนานกบหลอด ทาดวยหลอดแกวภายในบรรจกาซนออนและแผนโลหะคทงอตวได เมอไดรบความรอน เมอกระแสไฟฟาผานกาซนออน กาซนออนจะตดไฟเกดความรอนขน ทาใหแผนโลหะคงอจนแตะตดกนทาใหกลายเปนวงจรปดทาใหกระแสไฟฟาผานแผนโลหะไดครบวงจร กาซนออนทตดไฟอยจะดบและเยนลง แผน

21

โลหะคจะแยกออกจากกนทาใหเกดความตานทานสงขนอยางทนทซงขณะเดยวกนกระแสไฟฟาจะผานไสหลอดไดมากขนทาใหไสหลอดรอนขนมาก ปรอทกจะเปนไอมากขนจนพอทนากระแสไฟฟาได 4. แบลลสต เปนขดลวดทพนอยบนแกนเหลก ขณะกระแสไฟฟาไหลผานจะเกดการเหนยวนาแมเหลกไฟฟาทาใหเกดแรงเคลอนไฟฟาเหนยวนาขน เมอแผนโลหะคในสตารตเตอรแยกตวออกจากกนนนจะเกดวงจรเปดชวขณะ แรงเคลอนไฟฟาเหนยวนาทเกดขนในแบลลสตจงทาใหเกดความตางศกยระหวางไสหลอดทงสองขางสงขนเพยงพอทจะทาใหกระแสไฟฟาไหลผานไอปรอทจากไสหลอดขางหนงไปยงไสหลอดอกขางหนงได แรงเคลอนไฟฟาเหนยวนาทเกดจากแบลลสตนนจะทาใหเกดกระแสไฟฟาเหนยวนาไหลสวนทางกบกระแสไฟฟาจากวงจรไฟฟาในบาน ทาใหกระแส ไฟฟาทจะเขาสวงจรของหลอดเรองแสงลดลง หลกการทางานของหลอดเรองแสง เมอกระแสไฟฟาผานไอปรอทจะคายพลงงานไฟฟาใหอะตอมไอปรอท ทาใหอะตอมของไอปรอทอยในสภาวะถกกระตน (excited state) และอะตอมของปรอทจะคายพลงงานออกมาเพอลดระดบพลงงาน ในรปของรงสอลตราไวโอเลต ซงอยในชวงของแสงทมองไมเหน เมอรงสนกระทบสารเรองแสงทฉาบไวทผวหลอด สารเรองแสงจะเปลงแสงสตางๆตามชนดของสารเรองแสงทฉาบไวในหลอดนน ขอดของหลอดเรองแสง 1. เมอใหพลงงานไฟฟาเทากนจะใหแสงสวางมากกวาหลอดไฟฟาแบบธรรมดาประมาณ 4 เทา และมอายการใชงานนานกวาหลอดไฟฟาธรรมดาประมาณ 8 เทา 2. อณหภมของหลอดไมสงเทากบหลอดไฟฟาแบบธรรมดา 3. ถาตองการแสงสวางเทากบหลอดไฟฟาธรรมดา จะใชวตตทตากวา จงเสยคาไฟฟานอยกวา ขอเสยของหลอดเรองแสง 1. เมอตดตงจะเสยคาใชจายสงกวาหลอดไฟฟาแบบธรรมดา เพราะตองใชแบลลสตและสตารตเตอร เสมอ 2. หลอดเรองแสงมกระพรบเลกนอยไมเหมาะในการใชอานหนงสอ 3. หลอดไฟโฆษณาหรอหลอดนออน หลอดไฟโฆษณาหรอหลอดนออน หลอดไฟโฆษณาหรอหลอดนออน เปนหลอดแกวทถกลนไฟแลวดดใหเปนรปหรอตวอกษร ไมมไสหลอดแตทปลายทงสองขางจะมขวไฟฟาทาดวยโลหะ ตอกบแหลงกาเนดไฟฟา ทมความตางศกยสงประมาณ 10,000 โวลต ภายในหลอดสบอากาศออกจนหมดแลวใสกาซบางชนดทใหแสงสตางๆออกมาเมอมกระแสไฟฟาผาน เชนกาซนออนใหแสงสแดงหรอสม กาซฮเลยมใหแสงสชมพ ความตางศกยทสงมากๆ จะทาใหกาซทบรรจไวในหลอดเกดการแตกตวเปนอออน และนาไฟฟาได เมอกระแสไฟฟาผานกาซเหลานจะทาใหกาซรอนตดไฟใหแสงสตางๆได

22

เครองใชไฟฟาทใหพลงงานความรอน เครองใชไฟฟาทใหพลงงานความรอน เปนเครองใชทเปลยนพลงงานไฟฟาเปนพลงงานความรอน โดยใชหลกการคอ เมอปลอยกระแสไฟฟาผานขดลวดตวนาทมความตานทานสงๆ ลวดตวนานนจะรอนจนสามารถนาความรอนออกไปใชประโยชนได เนองจากเปนเครองใชไฟฟาทใหพลงงานความรอนมาก จงสนเปลยนพลงงานไฟฟามากเมอเปรยบกบการใชเครองใชไฟฟาประเภทอนๆ มอใชในเวลาทเทากน ฉะนนขณะใชเครองใชไฟฟาใหพลงงานความรอนจงควรใชดวยความระมดระวง ตวอยางเครองใชไฟฟาทใหพลงงานความรอน เชน เตารด หมอหงขาว กระทะไฟฟา กาตมนา เครองตมกาแฟ เตาไฟฟา ฯลฯ สวนประกอบในเครองใชไฟฟาทใหพลงงานความรอน มดงน 1. ขดลวดความรอน หรอแผนความรอน มกทาจากโลหะผสมระหวางนเกลกบโครเมยม เรยกวา นโครม ซงมสมบตคอมจดหลอมเหลวสงมากจงทนความรอนไดสงเมอมความรอนเกดขนมากๆจงไมขาด และมความตานทานสงมาก 2. เทอรโมสตารท หรอสวตซความรอนอตโนมต ทาหนาทควบคมอณหภมไมใหรอนเกนไป มสวนประกอบเปนโลหะตางชนดกน 2 แผนมาประกบกน เมอไดรบความรอนจะขยายตวไดไมเทากน เชน เหลกกบทองเหลอง โดยใหแผนโลหะทขยายตวไดนอย(เหลก)อยดานบน สวนโลหะทจะขยายตวไดมาก(ทองเหลอง)อยดานลาง เมอกระแสไฟฟาไหลผานแผนโลหะทงสองมากขน จะทาใหมอณหภมสงจนแผนโลหะทงสองซงขยายตวไดตางกนโลหะทขยายตวไดมากจะขยายตวโคงงอ เปนเหตใหจดสมผสแยกออกจากกน เกดเปนวงจรเปด กระแสไฟฟาจงไหลผานไมได และเมอแผนโลหะทงสองเยนลงกจะสมผสกนเหมอนเดม เกดเปนวงจรปด กระแสไฟฟาจงไหลผานไดอกครงหนง 3. แผนไมกา หรอ แผนใยหน ซงเปนฉนวนไฟฟา ในเครองใชไฟฟาทใหพลงงาน ความรอนบางชนด เชนเตารด หมอหงขาว เตาไฟฟา จะมแผนไมกา หรอใยหน เพอปองกนไมใหขดลวดหลอมละลาย และปองกนไฟฟารวขณะใชงาน เครองใชไฟฟาทใหพลงงานกล เครองใชไฟฟาทใหพลงงานกล มการเปลยนรปพลงงานไฟฟาเปนพลงงานกล โดยอาศยหลกการเหนยวนาแมเหลกไฟฟา ดวยอปกรณ ทเรยกวา มอเตอร ◌ และ เครองควบคมความเรว ซงเปนอปกรณหลกในเครองใชไฟฟาทใหพลงงานกล ตวอยาง เครองใชไฟฟาทใหพลงงานกล เชน เครองปรบอากาศ ตเยน เครองดดฝ น พดลม เครองซกผา เครองปนนาผลไม ฯลฯ มอเตอร เปนเครองใชไฟฟาทเปลยนพลงงานไฟฟาเปนพลงงานกล ประกอบดวยขดลวดทพนรอบแกนโลหะทวางอยระหวางขวแมเหลก โดยเมอผานกระแสไฟฟาเขาไปยงขดลวดทอยระหวางขวแมเหลก จะทาใหขดลวดหมนไปรอบแกน และเมอสลบขวไฟฟา การหมนของขดลวดจะหมนกลบทศทางเดม มอเตอร ม 2 ประเภท คอ มอเตอรกระแสตรง และมอรกระแสสลบ

23

มอเตอรกระแสตรง เปนมอเตอรทตองใชไฟฟกระแสตรงผานเขาไปในขดลวดอารเมเจอรเพอทาใหเกดการดดและผลกกนของแมเหลกถาวรกบแมเหลกไฟฟาทเกดจากขดลวดมอเตอรจงหมนได มอเตอรกระแสสลบ เปนมอเตอรทตองใชกบไฟฟากระแสสลบ โดยใชหลกการดดและผลกกนของแมเหลกถาวรกบแมเหลกไฟฟาจากขดลวดมาทาใหเกดการหมนของมอเตอร ขอควรระวงในการใชเครองใชไฟฟาทมมอเตอรเปนสวนประกอบ คอ หามใชเครองใชประเภทนในชวงทไฟตก หรอแรงดนไฟฟาไมถง 220 โวลต เนองจากมอเตอรจะไมหมนและทาใหเกดกระแสไฟฟาดนกลบ จะทาใหขดลวดรอนจดจนเกดไหมเสยหายได ขณะทมอเตอรกาลงหมนจะเกดการเหนยวนาไฟฟาขนทาใหเกดกระแสไฟฟาซอนขนภายในขดลวด แตมทศทางการไหลสวนทางกบกระแสไฟฟาทมาจากแหลงกาเนดพลงงานไฟฟาเดม ทาใหขดลวดของมอเตอรไมรอนจนเกดไฟไหมได เครองควบคมความเรวของมอเตอร ทาไดโดย การเพมหรอลดความตานทานใหกระแสไฟฟาผานไดมากหรอนอยภานในเครองใชไฟฟานน ซงเปนผลใหความเรวของการหมนมอเตอรเปลยนไปจากเดม เชน เมอตองการใหพดลมหมนชาลง กใหเพมความตานทานเพอใหกระแสไฟฟาเขาไดนอยลงเปนผลใหพดลมหมนชาลง ฉะนนในเครองใชไฟฟาทใหพลงงานกลจะตองมเครองควบคมความเรวของมอตอรเสมอ การเลอก เครองใชไฟฟาทใหพลงงานกล จะตองพจารณาดขอกาหนดในการใช เชน ใชกบความตางศกยไฟฟาเทาใด ทงนเพอความปลอดภยในการใชเครองใชไฟฟา และไมใหเกดความเสยหายแกเครองใชไฟฟานน และเพอเปนการประหยดพลงงานไฟฟา ควรพจารณากาลงไฟฟาของเครองใชไฟฟา เครองใชไฟฟาทใหพลงงานเสยง เครองใชไฟฟาทเปลยนพลงงานไฟฟาเปนพลงงานเสยง ไดแก เครองรบวทย เครองขยายเสยง ◌ เครองบนทกเสยง ฯลฯ เครองรบวทย เปนอปกรณทเปลยนพลงงานไฟฟาเปนพลงงานเสยง โดยรบคลนวทย จากสถานสงแลวใชอปกรณอเลกทรอนกสขยายสญญาณเสยงทมอยในรปของสญญาณไฟฟาใหแรงขนเมอผานสญญาณไฟฟานไปยงลาโพงจะทาใหลาโพงสนสะเทอนเปลยนเปนเสยงทสามารถรบฟงได ดงแผนผง 4. กจกรรมการเรยนร

ขนนาเขาสบทเรยน 1. ครทบทวนความรเดมในเรองอปกรณไฟฟา 2. ครและนกศกษารวมกนอภปรายวาถาผานกระแสไฟฟาเขาไปในเครองใชไฟฟา เชน เตารด

ไฟฟาแลวจะเกดอะไรขน เพอนาเขาสเรองเครองใชไฟฟาทใหความรอน

24

ขนสอน 3. ครใหนกศกษาแบงกลมตามความเหมาะสม 6 กลม เพอทาการศกษาในหวขอตอไปน

เครองควบคมอณหภมอยางงาย หมอหงขาวไฟฟา เตารดไฟฟา กาตมนาไฟฟา กระทะไฟฟา เครองทานาอน

4. ครใหนกศกษาแตละกลมศกษาคนควาในหวขอดงกลาวจากหนงสอแบบเรยนวทยาศาสตร 4 ของสานกพมพเอมพนธ

5. ใหนกศกษาแตละกลมสงตวแทนออกมารายงานหนาชนเรยน 6. ครอภปรายเพมเตมในสวนทหายไป 7. นกศกษาแบงกลมออกเปนกลมละ 4-5 คน ทาการทดลองกจกรรมสงเสรมการเรยนร เรอง

การขยายตวของสตารตเตอร ตามหนงสอเรยนวชาวทยาศาสตร 4 8. ครใหแตละกลมสงตวแทนมาเขยนผลการทดลองบนกระดานดา 9. ครและนกศกษารวมกนอภปรายเพมเตมจากทรายงานผลการทดลอง 10 ครใหความรในเรองอปกรณไฟฟาทเปลยนพลงงานไฟฟาเปนพลงงานแสงสวาง 11 ครและนกศกษารวมกนอภปรายถงลกษณะการหมนของมอเตอรจากผลการทดลอง 12 ครใหความรเกยวกบเครองใชไฟฟาทใหพลงงานกล 13 ครใหนกศกษาแบงกลมตามความเหมาะสม 5 กลม เพอทาการศกษาในหวขอตอไปน

เครองเปาผม เครองดดฝ น เครองซกผา เครองปนผลไม สวานไฟฟา

14 ครใหนกศกษาแตละกลมศกษาคนควาในหวขอดงกลาวจากหนงสอแบบเรยนวทยาศาสตร 4 ของสานกพมพเอมพนธ

15 ใหนกศกษาแตละกลมสงตวแทนออกมารายงานหนาชนเรยน 16 ครอภปรายเพมเตมในสวนทหายไป

25

ขนสรปและการประยกต 17. ครและนกศกษาชวยกนสรปการทางานของอปกรณไฟฟา รวมท งหลกในการใช

เครองใชไฟฟาใหปลอดภย 18. นกศกษาซกถามขอสงสย 19. ใหนกศกษาทาแบบประเมนผลการเรยนร

20. นกศกษาตรวจคาตอบจากแผนใส และประเมนตนเองจากแบบประเมนตนเอง 5. สอและแหลงการเรยนร

1. หนงสอเรยนวทยาศาสตร 4 ของสานกพมพเอมพนธ 2. ชดเครองควบคมอณหภม 1 ชด 3. ตะเกยงแอลกอฮอล 1 ชด 4. นาฬกา 5. สตารตเตอรทไมมครอบแกว 1 ชด/กลม 6. หลอดไฟ 6 โวลต พรอมฐาน 1 ชด/กลม 7. ถานไฟฉาย 4 กอน 1 ชด/กลม 8. สายไฟพรอมคลปหนบ 3 เสน/กลม 9. ตะเกยงแอลกอฮอล 1 ชด/กลม 10. อปกรณควบคมความเรวของมอเตอร 1 ชด/กลม 11. มอเตอร 1 ชด/กลม 12. ถานไฟฉาย 4 กอน และกลองใสถานไฟฉาย 1 ชด/กลม 13. สวตช 1 ชด/กลม 14. สายไฟพรอมคลปหนบ 6 เสน/กลม 15. โวลตมเตอร 1 ชด/กลม



1. แบบสงเกตพฤตกรรมการปฏบตงานรายบคคล 2. แบบสงเกตพฤตกรรมการเขารวมกจกรรมกลม

26

3. แบบประเมนผลการเรยนร หนวยท 3 7.2 เกณฑการประเมน

1. แบบสงเกตพฤตกรรมการปฏบตงานรายบคคล ตองไมมชองปรบปรง 2. เกณฑผานการสงเกตพฤตกรรมการเขารวมกจกรรมกลม คอปานกลาง (50% ขนไป) 3. แบบประเมนผลการเรยนร หนวยท 3 เกณฑผานคอ 50% ขนไป


............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................

27


1. ระบบตางๆ ภายในรางกายตองมการทางานอยางมระบบและสมพนธกนเพอใหดารงชวตอยได

2. ระบบยอยอาหาร เปนกระบวนการสลายโมเลกลของอาหารใหมขนาดเลกลงเพอนาเขาสเซลลได

3. ระบบหายใจ เปนการนาเอาออกซเจนเขาไปสนดาปกบอาหารเพอใหเกดพลงงานในการดารงชวต

4. ระบบหมนเวยนโลหต เปนกระบวนการลาเลยงอาหารและลาเลยงกาซออกซเจนไปเลยงเซลลตางๆ ทวรางกาย นอกจากนยงเปนการลาเลยงของเสยไปสการขบถายออกจากรางกายดวย

5. ระบบขบถาย เปนการกาจดของเสยหรอสารทเปนพษอนเกดจากกระบวนการ เมตาบอลซม ออกจากรางกายของสงมชวต 6. ระบบประสาท คอ ระบบรบความรสกจากสงเราทงภายนอกและภายในแลวนามาสการ

แปลผลเพอตอบสนองสงเรา 2. จดประสงคการเรยนร

1. อธบายระบบยอยอาหารของคนได 2. อธบายโครงสรางและกลไกการหายใจของคนได 3. อธบายโครงสรางและการทางานของหวใจได 4. อธบายสวนประกอบและหนาทของเลอดได 5. อธบายโครงสรางของระบบขบถายของเสยของคนได 6. อธบายโครงสรางและการทางานของระบบประสาทของคนได


แผนการจดการเรยนร วชา วทยาศาสตร 4 ชอหนวย ระบบการทางานของอวยวะตางๆในรางกาย เรอง ระบบการทางานของอวยวะตางๆในรางกาย

28

3. เนอหาสาระ ระบบยอยอาหาร มหนาทยอยอาหารใหละเอยด แลวดดซมผานเขาสกระแสเลอด เพอไปเลยงสวนตาง ๆ ของรางกาย ประเภทของการยอยอาหาร การยอยอาหาร ม 2 วธ คอ

1. การยอยเชงกล (Mechanical digestion) คอ อาหารทถกฟนบดเคยวทาใหมขนาดเลกลงแตยงไมสามารถแปรสภาพอาหารทมโมเลกลใหญใหมโมเลกลเลกลงจนสามารถดดซมได

2. การยอยทางเคม (Chemical digestion) คอ อาหารเหลานจะถกยอยใหเปนโมเลกลใหเลกลงไปอกโดยเอนไซมในนาลาย กระเพาะ และลาไสเลก(รวมทงตบ) จะมนายอยอย

อวยวะทเกยวของ

กระเพาะอาหาร(Stomach) ลาไสเลก (Small Intestine) ลาไสใหญ (Large Intestine) : ซกม (Cecum), โคลอน (Colon), เรกตม (Rectum) หรอ ไสตรง, ทวารหนก (Anus) 1. ปาก เปนอวยวะแรกของระบบยอยอาหาร ภายในประกอบดวย ฟน ทาหนาทบดเคยวอาหารให

ละเอยด ลน ทาหนาทสงอาหารใหฟนบดเคยว และคลกเคลาอาหารใหออนตว ตอมนาลาย มหนาทผลตเอนไซมในนาลายคอ อะไมเลส (96% ของนาลายคอนายอยทมเอนไซมอะไมเลส สวนอก 3% คอ นา)

2. หลอดอาหาร ทาหนาทหดตว บบอาหารลงสกระเพาะอาหาร เพราะหลอดอาหารมผนงมกลามเนอทยดและหดตวได บรเวณคอหอยมชองเปดเขาสหลอดลมและหลอดอาหาร โดยสวนบนของ

29

หลอดลมจะมแผนกระดกออนปดกนกนอาหารไมใหเขาสหลอดลม ไมมตอมสรางนายอยแตมตอมขบนาเมอกชวยใหอาหารใหลผานไดสะดวก

3. กระเพาะอาหาร ผลตกรดไฮโดรครอรคและนายอยอาหารประเภทโปรตนมลกษณะเปนถง รปรางคลายตวเจ ปกตกระเพาะอาหารทไมมอาหารจะมขนาดประมาณ 50 ลกบาศกเซนตเมตร และสามารถขยายตวเมอมอาหารไดอก 10 - 40 เทาตามผทเปนเจาของสามารถกนได กระเพาะอาหารสามารถยอยไดโดยการบบตวทาใหอาหารแตกเปนชนเลกๆ คลกเคลากบน ายอยในกระเพาะ ซงนายอยประกอบดวยกรดทใชยอยโปรตนชอวา เปปซนและเรนนน

4. ลาไสเลก ผลตนายอยอาหารประเภทคารโบไฮเดรต โปรตน ไขมน และดดซมสารอาหารเขาสเซลลมรปรางเปนทอ ในลาไสเลกมน ายอยหลายชนดใชยอยอาหารไดทกประเภท ตงแตคารโบไฮเดรต ไขมน และโปรตน ถานายอยในลาไสเลกไมพอจะมนายอยจากตบและตบออนเขามาชวย โดยตบจะสรางนาดสาหรบยอยไขมนใหมขนาดเลกลง นอกจากน ลาไสเลกยงมหนาทดดซมสารอาหารเกอบทกชนดอกดวย

5. ลาไสใหญ ดดซมนา แรธาต วตามนบางชนดและกลโคสเขาสกระแสเลอดซงสวนใหญจะเปนนาในลาไสใหญจะไมมการยอยอาหาร ***ทวารหนก***ขบถายกากอาหาร

อวยวะชวยยอยอาหาร การยอยอาหารในคนนอกจากมอวยวะทเปนทางเดนอาหารแลว ยงมอวยวะทมสวนเกยวของกบการชวยยอยอาหารโดยเฉพาะในการยอยอาหารในลาไสเลก เนองจากอวยวะตางๆทไดกลาวมานนไมสามารถทจะยอยสารอาหารบางชนดไดทาใหตองมอวยวะชวยยอยอาหาร ในการยอยสารอาหารบางชนดไดแกตบและตบออน

1. ตบ เปนอวยวะซงมตอมทใหญทสดของรางกาย อยชองทองใตกระบงลม ทาหนาทสรางน าด แลวนาไปเกบสะสมไวในถงนาด นาด ประกอบดวยเกลอนาด และรงควตถนาด ทอนาน าดชวงแรกเรยกวา common bile duct ชวงสดทายกอนทจะเปดเขา ลาไสเลก โดยไปรวมกบทอจากตบออนเรยกวา hepato pancreatic duct ตบมหนาทโดยสรปดงน

1. สรางนาดในการชวยใหไขมนแตกตว ทาใหน ายอยไขมนสามารถยอยไขมนไดดในลาไสเลก

2. ทาลายเมดเลอดแดงทหมดอาย 3. สรางเซลลเมดเลอดแดงในระยะเอมบรโอ 4. ชวยในการแขงตวของเลอด 5. สลายกรดอะมโนใหเปนยเรย 6. ศนยกลางเมแทบอลซมอาหารทใหพลงงานได 7. สะสมไกลโคเจนซงเปนนาตาลจากเลอดสะสมไวในตบ

30

8. ทาลายจลนทรยโดยม kupffer’ s cell ทาหนาททาลายจลนทรย 9. คมระดบนาตาลในเลอดไมใหเกน 0.1 %

2. ตบออนชวงแรกเรยกวา ทอแพนครเอตค( pancreatic duct) ชวงหลงเรยกวาทอจากตบออน( hepato pancreaticduct) หนาทของตบออนสรปไดดงน

1. มตอมสรางนายอยหลายชนดสงใหลาไสเลกทาหนาทยอย แปง โปรตนและไขมน 2. มตอมไรทอควบคมนาตาลในเลอด 3. สรางสารทเปนดางกระตนใหน ายอยในลาไสเลกทางานไดด โดยเฉพาะเอนไซม

ระบบหายใจ มนษยทกคนตองหายใจเพอมชวตอย การหายใจเขา อากาศผานไปตามอวยวะของระบบหายใจตามลาดบ ดงน 1.จมก (Nose) จมกสวนนอกเปนสวนทยนออกมาจากตรงกงกลางของใบหนา รปรางของจมกมลกษณะเปนรปสามเหลยมพระมด ฐานของรปสามเหลยมวางปะ ตดกบหนาผากระหวางตาสองขาง สนจมกหรอดงจมก มรปรางและขนาดตางๆกน ยนตงแตฐานออกมาขางนอกและลงขางลางมาสดทปลายจมก อกดานหนงของรปสามเหลยมหอยตดกบรมฝปากบนร จมกเปดออกสภายนกทางดานน รจมกทาหนาทเปนทางผานของอากาศทหายใจเขาไปยงชองจมกและกรองฝ นละอองดวย 2. หลอดคอ (Pharynx) เมออากาศผานรจมกแลวกผานเขาสหลอดคอ ซงเปนหลอดตงตรงยาวประมาณยาวประมาณ 5 " หลอดคอตดตอทงชองปากและชองจมก จงแบงเปนหลอดคอสวนจมก กบ หลอดคอสวนปาก โดยมเพดานออนเปนตวแยกสองสวนนออกจากกน โครงของหลอดคอประกอบดวยกระดกออน 9 ชนดวยกน ชนทใหญทสด คอกระดกธยรอยด ทเราเรยกวา "ลกกระเดอก" ในผชายเหนไดชดกวาผหญง 3. หลอดเสยง (Larynx) เปนหลอดยาวประมาณ 4.5 cm ในผชาย และ 3.5 cm ในผหญง หลอดเสยงเจรญเตยโตขนมาเรอยๆ ตามอาย ในวยเรมเปนหนมสาว หลอดเสยงเจรญขนอยางรวดเรว โดยเฉพาะในผชาย เนองจากสายเสยง (Vocal cord) ซงอยภายในหลอดเสยงนยาวและหนาขนอยางรวดเรวเกนไป จงทาใหเสยงแตกพรา การเปลยนแปลงนเกดจากฮอรโมนของเพศชาย 4. หลอดลม (Trachea) เปนสวนทตออกมาจากหลอดเสยง ยาวลงไปในทรวงอก ลกษณะรปรางของหลอดลมเปนหลอดกลมๆ ประกอบดวยกระดกออนรปวงแหวน หรอรปตว U ซงมอย 20 ชน วางอยทางดานหลงของหลอดลม ชองวาง ระหวางกระดกออนรปตว U ทวางเรยงตอกนมเนอเยอและกลามเนอเรยบมายดตดกน การทหลอดลมมกระดกออนจงทาใหเปดอยตลอดเวลา ไมมโอกาสทจะแฟบเขาหากนไดโดย

31

แรงดนจากภายนอก จงรบประกนไดวาอากาศเขาไดตลอดเวลา หลอดลม สวนทตรงกบกระดกสนหลงชวงอกแตกแขนงออกเปนหลอดลมแขนงใหญ (Bronchi) ขางซายและขวา เมอเขาสปอดกแตกแขนงเปนหลอดลมเลกในปอดหรอทเรยกวา หลอดลมฝอย (Bronchiole) และไปสดทถงลม (Aveolus) ซงเปนการทอากาศอย ใกลกบเลอดในปอดมากทสด จงเปนบรเวณแลกเปลยนกาซออกซเจน กบคารบอนไดออกไซด 5. ปอด (Lung) ปอดมอยสองขาง วางอยในทรวงอก มรปรางคลายกรวย มปลายหรอยอดชขนไปขางบนและไปสวมพอดกบชองเปดแคบๆของทรวงอก ซงชองเปดแคบๆนประกอบขนดวยซโครงบนของกระดกสนอกและกระดกสนหลง ฐานของปอดแตละขางจะใหญและวางแนบสนทกบกระบงลม ระหวางปอด 2 ขาง จะพบวามหวใจอย ปอดขางขวาจะโตกวาปอดขางซายเลกนอย และมอย 3 กอน สวนขางซายม 2 กอน หนาทของปอดคอ การนากาซ CO2 ออกจากเลอด และนาออกซเจนเขาสเลอด ปอดจงมรปรางใหญ มลกษณะยดหยนคลายฟองนา 6. เยอหมปอด (Pleura) เปนเยอทบางและละเอยดออน เปยกชน และเปนมนลน หมผวภายนอกของปอด เยอหมน ไมเพยงคลมปอดเทานน ยงไปบผวหนงดานในของทรวงอกอก หรอกลาวไดอกอยางหนงวา เยอหมปอดซงม 2 ชน ระหวาง 2 ชนนม ของเหลวอยนดหนอย เพอลดแรงเสยดส ระหวางเยอหมมโพรงวาง เรยกวาชองระหวางเยอหมปอด

32

กระบวนการในการหายใจ ในการหายใจนนมโครงกระดกสวนอกและ กลามเนอบรเวณอกเปนตวชวยขณะหายใจเขา กลาม เนอหลายมดหดตวทาใหทรวงอกขยายออกไปขางหนา และยกขนบน ในเวลาเดยวกนกะบงลมจะลดตาลง การกระทาทงสองอยางนทาใหโพรงของทรวงอกขยาย ใหญมากขน เมอกลามเนอหยดทางานและหยอนตวลง ทรวงอกยบลงและความดนในชองทองจะดนกะบงลม กลบขนมาอยในลกษณะเดม กระบวนการเขนนทาให ความดนในปอดเพมขน เมอความดนในปอดเพมขนสง กวาความดนของบรรยากาศ อากาศจะถกดนออกจาก ปอด ฉะนนจงสรปไดวา ปจจยประการแรกททาให อากาศมการเคลอนไหวเขาออกจากปอดไดนน เกด จากความดนทแตกตางกนนนเอง การแลกเปลยนกาซและการใชออกซเจน เมอเราหายใจเขา อากาศภายนอกเขาสอวยวะ ของระบบหายใจไปยงถงลมในปอด ทผนงของถงลมมหลอดเลอดแดงฝอยตดอย ดงนนอากาศจงมโอกาสใกลชดกบเมดเลอดแดงมากออกชเจนกจะผานผนงนเขาสเมดเลอดแดง และคารบอนไดออกไชดกจะออกจากเมดเลอดผานผนงออกมาสถงลม ปกตในอากาศมออกชเจนรอยละ 20 แตอากาศทเราหายใจมออกขเจนรอยละ 13

34

ระบบไหลเวยนโลหต หวใจของมนษยในทรวงอก ขนาบขางดวยปอดทงสองขาง

มมมองทางดานหนาของหวใจ แสดงทศทางการไหลของเลอดภายในหวใจ หวใจ (Heart) ในกายวภาคศาสตรของสตวมกระดกสนหลง เปนอวยวะสาหรบการสบฉดเลอดไปยงสวนตางๆของรางกายโดยอาศยโครงสรางของกลามเนอหวใจ (cardiac muscle) และระบบนาไฟฟา (conduction system) ภายในหวใจซงสรางและควบคมจงหวะการเตนของหวใจ หวใจวางตวอยในบรเวณสวนกลางของชองอก ในบรเวณทเรยกวา เมดแอสไตนมสวนกลาง (middle mediastinum) ซง

35

เปนบรเวณทถกขนาบขางดวยปอด และมหลอดเลอดแดงใหญและหลอดอาหารวางอยใตหวใจ นอกจากนหวใจยงถกหอหมโดยเยอบางๆ เรยกวา เยอหมหวใจ (pericardium) ซงชวยลดแรงเสยดทานระหวางการเตนของหวใจ นอกจากนหวใจยงมระบบหลอดเลอดเฉพาะ ซงเรยกวา ระบบหลอดเลอดหวใจ (coronary system) ซงไปเลยงกลามเนอหวใจโดยตรง ในศพททางการแพทย หวใจและโครงสรางทเกยวกบหวใจจะใชคา Cardio- มาจาก kardia ซงหมายถงหวใจในภาษากรก โครงสรางและพนผวของหวใจ สาหรบในรางกายมนษย หวใจจะวางตวอยในชองอกและเยองไปทางซายเลกนอย ในผใหญทมสขภาพสมบรณ หวใจจะมนาหนกประมาณ 250-350 กรม และมขนาดประมาณสามในสของกาปน แตในกรณของผปวยโรคหวใจโต (cardiac hypertrophy) นาหนกของหวใจอาจมากถง 1000 กรม หวใจคนเรานนม4หองคอ2หองบนและ2หองลาง บนพนผวของหวใจจะมรองหวใจ (cardiac grooves) ซงเปนบรเวณทมการวางตวของหลอดเลอดหวใจ รองหวใจทสาคญไดแก

รองโคโรนาร (Coronary grooves) หรอรองเอตรโอเวนตรควลาร (atrioventricular groove) เปนรองทอยระหวางหวใจหองบน (atria) และหวใจหองลาง (ventricle) รองนจะเปนทวางตวของแองเลอดหวใจ (coronary sinus) ทางพนผวดานหลงของหวใจ

รองอนเตอรเวนตรควลารดานหนา (Anterior interventricular groove) เปนรองทแบงระหวางหวใจหองซายและหวใจหองขวาทางดานหนา และจะมแขนงใหญของหลอดเลอดหวใจดานซาย (left coronary artery) วางอย

รองอนเตอรเวนตรควลารดานหลง (Posterior interventricular groove) เปนรองทแบงหวใจระหวางหองซายและหองขวาทางดานหลง สวนใหญจะพบวามแขนงของหลอดเลอดหวใจดานขวา (right coronary artery) วางอย

ผนงหวใจ ผนงของหวใจประกอบดวยเนอเยอสามชน ไดแก

ผนงหวใจชนนอก (Epicardium) เปนชนทตดตอกบเยอหมหวใจชนใน (Visceral layer of pericardium) ประกอบดวยเนอเยอเกยวพนทเหนยวและแขงแรง

ผนงหวใจชนกลาง (Myocardium) เปนชนทมความหนามากทสด และประกอบดวยกลามเนอหวใจเกอบทงหมด

ผนงหวใจชนใน (Endocardium) เปนชนบางๆทเจรญมาจากเซลลเยอบหลอดเลอด

36

หองหวใจ

โครงสรางภายในของหวใจหองขวา

โครงสรางภายในของหวใจหองซาย หวใจจะถกแบงออกเปนสหอง (heart chambers) และทศทางการไหลของเลอดเขาสแตละหองจะถกควบคมโดยลนหวใจ (cardiac valves) ทาใหเลอดไมไหลยอนเมอมการบบตวและคลายตว ในทนจะกลาวถงหองของหวใจตามลาดบของการไหลของเลอดภายในหวใจ หวใจหองบนขวา (Right atrium) หวใจหองบนขวามหนาทรบเลอดทมาจากหลอดเลอดดาใหญซพเรยเวนาคาวา (superior vena cava) และหลอดเลอดดาใหญอนฟเรยรเวนาคาวา (Inferior vena cava) ผนงของหวใจหองนคอนขางบาง โดยเฉพาะทางดานทตดกบหวใจหองบนซาย จะมรอยบมทเรยกวา ฟอซซา โอวาเล (Fossa ovale) ซงเปนทางเชอมระหวางหวใจหองบนทงสองหองระหวางทอยในครรภ โดยปกตจะไมมชองเปดใดๆ แตในกรณทรอยบมดงกลาวนยงคงเหลอชองเปดอย อาจทาใหการไหลเวยนของเลอดภายในหวใจผดปกตได เลอดจากหวใจหองบนขวาจะไหลเขาสหวใจหองลางขวา ผานทาง ลนหวใจไตรคสปด (Tricuspid valve)

37

หวใจหองลางขวา (Right ventricle) หวใจหองลางขวาจะอยทางดานหนาสดของหวใจ และพนผวทางดานหลงของหวใจหองนจะตดกบกระบงลม หวใจหองลางขวาทาหนาทรบเลอดจากหวใจหองบนขวา แลวสงออกไปยงปอด ผานลนหวใจพลโมนารเซมลนาร (pulmonary semilunar valve) และหลอดเลอดแดงพลโมนาร (pulmonary arteries) ทผนงของหวใจหองทจะมแนวของกลามเนอหวใจทสานตอกน และมเอนเลกๆทควบคมลนหวใจไตรคสปด ซงเรยกวา คอรด เทนดน (chordae tendinae) ซงทาหนาทยดลนหวใจไตรคสปดไมใหตลบขนไปทางหวใจหองบนขวาระหวางการบบตวของหวใจหองลาง ดงนนจงปองกนไมใหเลอดไหลยอนกลบ หวใจหองบนซาย (Left atrium) หวใจหองบนซายมขนาดเลกทสดในหองหวใจทงสหอง และวางตวอยทางดานหลงสด โดยหวใจหองนจะรบเลอดทไดรบออกซเจนจากปอดผานทางหลอดเลอดดาพลโมนาร (pulmonary veins) และจงสงผานใหหวใจหองลางซายทางลนไมตรล (Mitral valve) หวใจหองลางซาย (Left ventricle) หวใจหองลางซายจดวามขนาดใหญทสดและมผนงหนาทสด ทาหนาทหลกในการสบฉดเลอดไปยงทวทงรางกายผานทาง ลนหวใจเอออรตกเซมลนาร (Aortic semilunar valve) และหลอดเลอดแดงใหญ (Aorta) ลนหวใจ

ภาพตดตรงของหวใจ แสดงผนงของหวใจและตาแหนงของลนหวใจ ลนหวใจเปนแผนของกลามเนอหวใจและเนอเยอเกยวพนทแขงแรงทยนออกมาจากผนงของหวใจ เพอควบคมทศทางการไหลของเลอดภายในหวใจ ใหเปนไปในทศทางเดยว โดยอาศยความแตกตางของความดนโลหตในแตละหอง ลนหวใจทสาคญไดแก

ลนหวใจไตรคสปด (Tricuspid valve) มสามกลบ (cusps) อยระหวางหวใจหองบนขวาและลางขวา

38

ลนไมตรล (Mitral valve) มสองกลบ บางครงจงเรยกวา ลนหวใจไบคสปด (bicuspid valve) อยระหวางหวใจหองบนซายและลางซาย

ลนหวใจพลโมนารเซมลนาร (pulmonary semilunar valve) มสามกลบ อยระหวางหวใจหองลางขวาและหลอดเลอดแดงพลโมนาร

ลนหวใจเอออรตกเซมลนาร (Aortic semilunar valve) มสามกลบ อยระหวางหวใจหองลางซายและหลอดเลอดแดงใหญ ใกลๆ กบโคนของลนหวใจนจะมรเปดเลกๆ ซงเปนทางเขาของเลอดทจะเขาสระบบหลอดเลอดหวใจ

ระบบนาไฟฟาของหวใจ

ภาพวาดแสดงเอวโนด และแนวของบนเดล ออฟ ฮส

คณสมบตประการหนงทนาสนใจของหวใจ คอการทกลามเนอหวใจสามารถกระตนการทางานไดดวยตวเอง โดยอาศยระบบนาไฟฟา (conduction system) ภายในผนงของหวใจ โครงสรางทสาคญของระบบนาไฟฟาของหวใจไดแก

ไซโนเอเตรยลโนด (Sinaoatrial node) หรอเอสเอโนด (SA node) เปนกลมของเซลลกลามเนอหวใจทมการเปลยนรปไปเปนเซลลของระบบนาไฟฟา โดยอยในผนงของหวใจหองบนขวา เอสเอโนดทาหนาทเปนตวเรมตนในการสงกระแสไฟฟาไปตามกลามเนอหวใจหองบน ดวยความถประมาณ 60-70 ครงตอนาท

เอตรโอเวนตรควลารโนด (Atrioventricular node) หรอเอวโนด (AV node) อยระหวางหวใจหองบนและหองลาง โดยจะรบกระแสไฟฟาทสงมาตามหวใจหองบน แลวจงนากระแสไฟฟาสงลงไปยงหวใจหองลางผานทางเสนใยนาไฟฟาทอยในผนงกนหวใจหองลางขวาและลางซาย ซงเรยกวา บนเดล ออฟ ฮส (Bundle of His) และนากระแสไฟฟาเขาสหวใจหองลางทาง

39

เสนใยปวคนเจ (Purkinje fiber) นอกจากนในกรณทเอสเอโนดไมสามารถกระตนหวใจได เอวโนดจะทาหนาทเปนตวเรมตนแทน

การขบถายเปนระบบกาจดของเสยจากรางกาย และชวยควบคมปรมาณของนาในรางกายใหสมบรณประกอยดวย ไต ตบ และลาไส เปนตน ระบบขบถาย

ไต มหนาทขบสงทรางกายไมไดใชออกจากรางกาย อยดานหลงของชองทอง ลาไสใหญ มหนาทขบกากอาหารทเหลอจากการยอยของระบบยอยอาหารออกมาเปนอจจาระ โครงสรางของระบบขบถาย ไตเปนอวยวะทกรองของเสยเพอกาจดของเสยออกจากรางกาย ไตของคนม 1 ค อยในชองทองสองขางของกระดกสนหลงระดบเอว มรปรางคลายเมลดถว ตอจากไตทงสองขางมทอไตทาหนาทลาเลยงนาปสสาวะจากไตไปเกบไวทกระเพาะปสสาวะ กอนจะขบถายออกมานอกรางกายทางทอปสสาวะเปนนาปสสาวะนนเอง การดแลรกษาระบบขบถาย เคยวอาหารใหละเอยด และรบประทานอาหารทชวยในการขบถาย คอ อาหารทมกาก

40

ใย เชน ผก ผลไม และควรดมนาใหมาก การกาจดของเสยออกทางไต ไต เปนอวยวะทลกษณะคลายถว มขนาดประมาณ 10 กวาง 6 เซนตเมตร และหนาประมาณ 3 เซนตเมตร มสแดงแกมนาตาลมเยอหมบางๆ ไตม 2 ขางซายและขวา บรเวณดานหลงของชองทอง ใกลกระดกสนหลงบรเวณเอว บรเวณสวนทเวา เปนกรวยไต มหลอดไตตอไปยงม

กระเพาะปสสาวะ โครงสรางไต ประกอบดวยเนอเยอ 2 ชน หนวยไต ชนนอก เรยกวา คอรดเทกซ ชนในเรยกวาเมดลลา ภายในไตประกอบดวย หนวยไต มลกษณะเปนทอขดอยหลอดเลอดฝอยเปนกระจกอยเตมไปหมด ไตเปนอวยวะททางานหนก วนหนงๆ เลอดทหมนเวยนในรางกายตองผานมายงไต ประมาณในแตละนาทจะมเลอดมายงไตท 1200 มลลลตร หรอวนละ 180 ลตร ไตจะขบของเสยมาในรปของนาปสสาวะ แลวสงตอไปยงกระเพาะปสสาวะ มความจประมาณ 500 ลกบาศกเซนตเมตร รางกายจะรสกปวดปสสาวะเมอนาปสสาวะไหลสกระเพาะปสสาวะประมาณ 250 ลกบาศกเซนตเมตร ใน 1 วน คนเราจะขบปสสาวะออกมาประมาณ 1 – 1.5 ลตร การกาจดของเสยออกทางผวหนง ในรปของเหงอ เหงอประกอบไปดวยนาเปนสวนใหญ เหงอจะถกขบออกจากรางกายทางผวหนง โดยผานตอมเหงอซงอยใตผวหนง ตอมเหงอม 2 ชนด คอ 1. ตอมเหงอขนาดเลก มอยท วผวหนงในรางกาย ยกเวนทารมฝปากและอวยวะสบพนธ ตอมเหงอขนาดเลกมการขบเหงอออกมาตลอดเวลา เหงอทออกจากตอมขนาดเลกนประกอบดวยนารอยละ 99 สารอนๆ รอยละ 1 ไดแก เกลอโซเดยม และยเรย 2. ตอมเหงอขนาดใหญ จะอยทบรเวณ รกแร รอบหวนม รอบสะดอ ชองหสวนนอก อวยวะเพศบางสวน ตอมนมทอขบถายใหญกวาชนดแรกตอมนจะตอบสนองทางจตใจ สารทขบถายมกมกลน ซงกคอกลนตวเหงอ จะถกลาเลยงไปตามทอทเปดอย ทเรยกวา รเหงอ

41

การกาจดของเสยออกทางลาไสใหญ กากอาหารทเหลอกจากการยอย จะถกลาเลยงผานมาทลาไสใหญ โดยลาไสใหญจะทาหนาทสะสมกากอาหารและจะดดซม สารอาหารทมประโยชน ตอรางกายไดแก นา แรธาต วตามน และกลโคส ออกจากกากอาหาร ทาใหกากอาหารเหนยวและขนจนเปนกอนแขง จากนนลาไสจะบบตวเพอใหกากอาหารเคลอนทไปรวมกนทลาไสตรง และขบถายสภายนอกรางกายทางทวารหนก ทเรยกวา อจจาระ การกาจดของเสยทางปอด กาซคารบอนไดออกไซด กาซและนาซงเกดจากการเผาผลาญอาหารภายในเซลลจะถกสงเขาสเลอด จากนนหวใจจะสบเลอดทมกาซคารบอนไดออกไซดไปไวทปอด จากนนปอดจะทาการกรองกาซคารบอนไดออกไซดเกบไว แลวขบออกจากรางกายโดยการหายใจออก ประโยชนของการขบถายของเสยตอสขภาพ การขบถายเปนระบบกาจดของเสยรางกายและชวยควบคมปรมาณของนาในรางกายใหสมบรณประกอบดวย ไต ตบและลาไส เปนตน การปฏบตตนในการขบถายของเสยใหเปนปกตหรอกจวตรประจาวนเปนสงจาเปนอยางยงตอสขภาพอนามยของมนษย เราไมควรใหรางกายเกดอาการทองผกเปนเวลานานเพราะจะทาใหเกดเปนโรครดสดวงทวารหนกได การปสสาวะ ถอเปนการขบถายของเสยประการหนง ทรางกายเราขบเอาน าเสยในรางกายออกมาหากไมขบถายออกมาหรอกลนปสสาวะไวนานๆ จะทาใหเกดเปนโรคนวในไตหรอทาใหกระเพาะปสสาวะอกเสบและไตอกเสบได การดมน า การรบประทานผกผลไมทกวน จะชวยใหรางกายขบถายไดสะดวกขน การดมน าและรบประทานทานอาหารทถกสขลกษณะ ตลอดจนการรบประทานอาหารทมเสนใยอาหารเปนประจาจะทาใหรางกายขบถายของเสยอยางปกต ระบบประสาท แบงออกเปน 2 สวนคอ ระบบประสาทสวนกลาง (central nervoussystem หรอ CNS) ประกอบดวยสมองและไขสนหลงและระบบประสาทสวนปลาย หรอระบบประสาทรอบนอก ( peripheral nervous system หรอ PNS) ประกอบดวยเสนประสาทสมอง (cranial nerve) และเสนประสาทไขสนหลง (spinal nerve) และระบบประสาทอตโนมต (autonomic nervous system หรอ ANS)ระบบประสาทรอบนอกหรอระบบประสาทสวนปลาย

42

ระบบประสาทรอบนอกประกอบดวยหนวยรบความรสกทงหมด เสนประสาททตดตอระหวางหนวย รบความรสกกบระบบประสาทสวนกลาง และเสนประสาททเชอมโยงระหวางระบบประสาท สวนกลางกบหนวยปฎบตงาน 1.1 ระบบประสาทใตอานาจจตใจ (voluntary nervous system) หรอ ระบบประสาทโซมาตก (somatic nervous system) ทาหนาทควบคมการทางานของกลามเนอลาย 1.2 ระบบประสาทอตโนวต ◌ (Involuntary nervous system หรอ Autononic nervous system) หรอ ระบบประสาทนอกอานาจจตใจ ควบคมการทางานของกลามเนอเรยบระบบประสาทอตโนมตประกอบดวยระบบซมพาเทตก (sympathetic system) และระบบพาราซมพา เทตก (parasympathetic system) ภาพแสดงระบบประสาทซมพาเทตกและพาราซมพาเทตก

ศนยควบคมระบบประสาท สมองแบงออกเปน 3 สวน สมองสวนหนา (forebrain หรอ prosencepphalon) ประกอบดวยเทเลนเซฟาลอน (telencephalo)และไดเอนเซฟาลอน (diencephalon) เทเลนเซฟาลอนคอสมองใหญ (cerebrum) สวนไดเอนเซฟาลอนประกอบดวยไฮโพทาลามส (hypothalamus)ทาลามส (thalamus) สมองสวนกลาง (midbrain หรอ mesencephalon) ทาหนาทเปนสวนหนงของกานสมองและเปนจดศนยกลางของรเฟลกซเกยวกบการมองเหน (visual reflex) และรเฟลกซเกยวกบการไดยน (auditory

43

reflex) ประกอบดวยเซรบรมพดงเคล (cerebralpeduncle) และคอรพอราควอไดรเจอมนาร (corpora quadrigermina) ซงแบงออกเปน คอลคไลด (superior colliculi) 2 พ ( lob) และอนฟเรยคอลคไลด (inferior colliculi) 2 พ สมองสวนทาย (hindbrain หรอ rhombencephalon) ประกอบดวยเมดลลาออบลองกาตา (medulla oblongate) เซรเบลลม (cerebellum) และ พอนส (pons) ภาพแสดงสมองสวนตาง ๆ

สมอง ม 2 ชน (ตรงขามกบไขสนหลง) 1. Gray matter เปนทอยของกระแสประสาทและ axon ทไมมเยอไมอลนหม 2. White matter เปนทอยของ axon ทมเยอไมอลนหม เยอหมสมอง (Menirges) 3 ชน คอ 1. ชนนอก (Pura mater) เหนยว แขงแรงมากโดยมหนาทปองกนการกระทบกระเทอน 2. ชนกลาง (Arachoid mater) เปนเยอบางๆ 3. ชนใน (Pia mater) มเสนเลอดแทรกมากมายทาหนาทสงอาหารไปเลยงสมอง ในระหวาง ชนกลางกบชนในจะมการบรรจของเหลวทเรยกวา นาเลยงสมองไขสนหลง โดยจาทาหนาทใหสมองและไขสนหลงเปยกชออยเสมอ ประกอบดวยเนอเยอ 2 สวน คอ 1. White matter เปนสวนทมสขาวรอบนอก ไมมเซลลประสาทจะมเฉพาะใยประสาททมเยอไมอลนหม 2. Gray matter เปนสวนสเทา ประกอบดวยใยประสาททไมมเยอไมอลนหม และตวเซลลประสาทซงมทง ประเภทประสานงานและนาคาสงโครงสรางของไขสนหลงและเสนประสาทไขสนหลง 1. ปกบน (dorsal horn) เปนบรเวณรบความรสก

44

2. ปกลาง (ventral horn) เปนบรเวณนาคาสง

3. ปกขาง (lateral horn) เปนบรเวณระบบประสาทอตโนวต Note เซลลประสาท สวนประกอบของเซลลประสาท 1. ตวเซลล (cell body หรอ soma)มสวนประกอบเหมอนเซลลทวๆไป เชน นวเคลยส ไมโตคอนเดย 2. ใยประสาท (nerve fiber) คอสวนของโปรโตพลาสซมของเซลลทยนออกไปม 2 ชนด ผวหนง ผวหนงของคนเปนเนอเยอทอยชนนอกสด ทหอหมรางกายเอาไว ผวหนงของผใหญคนหนง มเนอทประมาณ 3,000 ตารางนว ผวหนงตามสวนตางๆของรางกาย จะหนาประมาณ 1-4 มลลเมตร แตกตางกนไปตามอวยวะ และบรเวณทถกเสยดส เชน ผวหนงทศอก และ เขา จะหนากวาผวหนงทแขนและขา โครงสรางของผวหนง ผวหนงของคนเราแบงออกไดเปน 2 ชน คอ หนงกาพราและหนงแท 1. หนงกาพรา (Epidermis) เปนผวหนงทอย ชนบนสด มลกษณะบางมาก ประกอบไปดวยเชลล เรยงซอนกนเปนชนๆ โดยเรมตนจากเซลลชนในสด ตดกบหนงแท ขงจะแบงตวเตบโตขนแลวคอยๆ เลอu มาทดแทนเขลลทอยชนบนจนถงชนบนสด แลวก กลายเปนขไคลหลดออกไป นอกจากนในชนหนงกาพรายงมเซลล เรยกวา เมลานน ปะปนอยดวย เมลานนมมากหรอนอยขน อยกบบคคลและเชอชาต จงทาใหสผวของคนแตกตาง กนไป ในชนของหนงกาพราไมมหลอดเลอด เสน

45

ประสาท และตอมตางๆ นอกจากเปนทางผานของรเหงอ เสนขน และไขมนเทานน 2.หนงแท (Dermis) เปนผวหนงทอยชนลาง ถดจากหนงกาพรา และหนากวาหนงกาพรามาก ผว หนงชนนประกอบไปดวยเนอเยอคอลลาเจน (Collagen) และอลาสตน (Elastin) หลอดเลอดฝอย เสนประสาท กลามเนอเกาะเสนขน ตอมไขมน ตอมเหงอ และขม ขนกระจายอยท วไป

หนาทของผวหนง 1. ปองกนและปกปดอวยวะภายในไมใหไดรบ อนตราย 2. ปองกนเชอโรคไมใหเขาสรางกายโดยงาย 3. ขบของเสยออกจากรางกาย โดยตอมเหงอ ขบเหงอออกมา 4. ชวยรกษาอณหภมของรางกายใหคงท โดย ระบบหลอดเลอดฝอยและการระเหยของเหงอ 5. รบความรสกสมผส เชน รอนหนาว เจบ ฯลฯ 6. ชวยสรางวตามนดใหแกรางกาย โดยแสง แดดจะเปลยนไขมนชนดหนงทผวหนงใหเปนวตามนดได 7. ขบไขมนออกมาหลอเลยงเสนผม และขน ใหเปนเงางามอยเสมอและไมแหง การดแลรกษาผวหนง ทกครยอมมความตองการมผวหนงทสวยงาม สะอาด ไมเปนโรคและไมเหยวยนเกนกวาวย ฉะนนจงควรดแลรกษาผวหนงตวเอง ดงน 1. อาบนาชาระรางกายใหสะอาดอยเสมอ โดย 1.1 อาบนาอยางนอยวนละ 2 ครง ในเวลาเชาและเยน เพอชวยชาระลางคราบเหงอไคล และความสกปรกออกไป

46

1.2 ฟอกตวดวยสบทมฤทธเปนดางออนๆ 1.3 ทาความสะอาดใหทว โดยเฉพาะบรเวณใตรกแร ขาหนบ ขอพบ อวยวะเพศ งามนวมอ นวเทา ใตคาง และหลงใบห เพราะเปนทอบและเกบความชน อยไดนาน 1.4 ในขณะอาบนา ควรใชนวมอ หรอฝามอ ถตวแรงๆ เพราะนอกจากชวยใหรางกายสะอาดแลว ยงชวยใหการหมนเวยนของเลอดดขน 1.5 เมออาบนาเสรจ ควรใชผาเชดตวท สะอาด เชดตวใหแหง แลวจงคอยสวมเสอผา 2. หลงอาบนาแลว ควรใสเสอผาทสะอาด และเหมาะสมกบอากาศและงานทปฏบต เชน ถาอากาศ รอนกควรใสเสอผาบาง เพอไมใหเหงอออกมาก เปนตน 3. กนอาหารใหถกตองและครบถวนตามหลก โภชนาการ โดยเฉพาะอาหารทมวตามนเอ เชน พวก นามนตบปลา ตบสตว เนย นม ไขแดง เครองในสตว มะเขอเทศ มะละกอ รวมทงพชใบเขยวและใบเหลอง วตามนเอ จะชวยใหผวหนงชมชน ไมเปนสะเกด แหง ทาใหเลบไมเปราะ และยงทาใหเสนผมไมรวงงายอกดวย 4. ดมนามากๆ เพอทาใหผวหนงเปลงปลง 5. ออกกาลงกายสมาเสมอ เพอชวยใหการ หมนเวยนของเลอดดขu 6. ควรใหผวหนงไดรบแสงแดดสมาเสมอ โดย เฉพาะเวลาเชาซงแดดไมจดเกนไป และพยายามหลก เลยงการถกแสงแดดจา เพราะจะทาใหผวหนงเกรยม และกรานดา 7.ระมดระวงโนการใชเครองสาอาง เพราะ อาจเกดอาการแพ หรอทาใหผวหนงอกเสบ เปน อนตรายตอผวหนงได หากเกดอาการแพตองเลกใช เครองสาอางชนดนนทนท 8. เมอมสงผดปกตใดๆ เกดขนกบผวหนง ควรปรกษาแพทย 4. กจกรรมการเรยนร

ขนนาเขาสบทเรยน 1. นกศกษาดแบบจาลองระบบตางๆ ของรางกายทอาจารยนามา 2. อาจารยและนกศกษารวมกนอภปรายและซกถามขอสงสย

ขนสอน ตอนท 1 3. นกศกษาแบงกลม กลมละ 4-6 คน เลอกประธานและเลขานการกลม 4. ประธานของแตละกลมจบฉลากเพอรบใบงานไปศกษาหาความร จากหนงสอวทยาศาสตร

4 ใน หวขอตอไปน ระบบยอยอาหาร ระบบหายใจ ระบบหมนเวยนโลหต

47

ระบบขบถาย ระบบประสาท

5. นกศกษาแตละกลมสรปความโดยยอใสแผนใสและใหตวแทนนาเสนอหนาชนเรยน 6. นกศกษาแตละกลมตงคาถามจากใบงานกลมละ 2 ขอ 7. แตละกลมสงตวแทนถามคาถามเพอนในหอง 8. นกศกษาในหองเรยนชวยกนตอบคาถาม 9. อาจารยและนกศกษาประเมนพฤตกรรมการปฏบตงานกลม และประเมนผลการนาเสนอ

ผลงานของกลมและจดบนทกคะแนนไว ตอนท 2

10. อาจารยใหนกศกษาทาการทดลองโดยแบงออกเปน 4 กลม แตละกลมทากจกรรมสงเสรม การเรยนรเพยงกลมละ 1 กจกรรม ตามกจกรรมท 6.1, 6.2, 6.3, 6.4 ในหนงสอแบบเรยน วทยาศาสตร 4 สานกพมพเอมพนธ

11. ใหนกศกษาแตละกลมนาเสนอผลการทดลอง อาจารยและนกศกษารวมกนอภปรายและสรปผลการทดลองของแตละกลม

ขนสรปและการประยกต 12. อาจารยใหความรเพมเตมเกยวกบระบบการทางานของอวยวะตางๆ ในรางกาย 13. นกศกษาซกถามขอสงสย 14. ใหนกศกษาทาแบบประเมนผลการเรยนรหนวยท 6 15. นกศกษาตรวจคาตอบจากแผนใส และประเมนตนเองจากแบบประเมนตนเอง

5. สอและแหลงการเรยนร 1. หนงสอเรยนวทยาศาสตร 4 ของสานกพมพเอมพนธ 2. แบบจาลองระบบตางๆ ของรางกาย 3. ใบงาน 4. แผนใสสาหรบนกศกษาเขยนเพอนาเสนอหนาชนเรยน 5. แผนใสเฉลยแบบประเมนผลการเรยนรหนวยท 6 อปกรณกจกรรมท 6.1 อปกรณกจกรรมท 6.2 1. แมลงสาบ 1. ปอดหมหรอวว 2. มดโกน 2. ทอพลาสตกขนาดเสนผาศนยกลาง 2.5 cm 3. กรรไกร ยาว 30 cm 4. เขมหมด 3. มดโกน 5. ถาดขผง 4. ถาดขผง

48

อปกรณกจกรรมท 6.3 อปกรณกจกรรมท 6.4 1. หวใจหมหรอวว 1. ไตหมหรอวว 2. กรรไกร 2. มดโกน 3. ถาดขผง 3. แวนขยาย 4. ถาดขผง



1. แบบสงเกตพฤตกรรมการปฏบตงานรายบคคล 2. แบบสงเกตพฤตกรรมการเขารวมกจกรรมกลม 3. แบบประเมนผลการเรยนร

7.2 เกณฑการประเมน 1. แบบสงเกตพฤตกรรมการปฏบตงานรายบคคล ตองไมมชองปรบปรง 2. เกณฑผานการสงเกตพฤตกรรมการเขารวมกจกรรมกลม คอปานกลาง (50% ขนไป) 3. แบบประเมนผลการเรยนร เกณฑผานคอ 50% ขนไป


............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................

49


1. กฎของเมนเดลเปนกฎแหงการถายทอดลกษณะทางพนธกรรมของสงมชวต 2. สารพนธกรรมของสงมชวตคอ DNA ทาหนาทในการสงเคราะหโปรตน ซงเปน

สวนประกอบทสาคญของสงมชวต จงทาให DNA จงควบคมลกษณะของสงมชวต 3. โครโมโซมเปนโครงสรางทเกดจาก DNA หลายพนลานนวคลโอไทด ความผดปกตบน

โครโมโซมแมเพยงจดเลกๆ มผลทาใหสงมชวตมลกษณะผดปกตไปและจะถายทอดความผดปกตทางพนธกรรมนนตอไปดวย

4. การตรวจสอบ DNA เปนการตรวจลกษณะเฉพาะของบคคลจากสารพนธกรรมซงอาจเรยกวา การตรวจสอบลายพมพ DNA หรอ DNA Typing

2. จดประสงคการเรยนร 1. อธบายกฎของเมนเดลได 2. สามารถหา Genotype และ Phenotype ของสงมชวตโดยใชกฎของเมนเดลได 3. อธบายโครงสรางของ DNA การสงเคราะห DNA, RNA และการสงเคราะหโปรตนได 4. อธบายความสาคญของโครโมโซม และผลทเกดจากความผดปกตของโครโมโซมได 5. สรปความสาคญและประโยชนของการตรวจสอบ DNA ได

3. เนอหาสาระ พนธกรรม(Heredity)

การถ�ายทอดลกษณะทางพนธกรรม สงมชวตสามารถสบเนองลกษณะของแต�ละชนดไว�โดยการถ�ายทอดพนธกรรมจากร�น


แผนการจดการเรยนร วชา วทยาศาสตร 4 ชอหนวย พนธกรรม เรอง พนธกรรม

50

หนงไปยงอกร�นหนงผ�านทางเซลล�สบพนธ� การทดลองของ เกรเกอร� โยฮนน� เมนเดล (Gregor Johann Mendel) เป�นการทดลองททาให�เข�าใจเรองการถ�ายทอดพนธกรรมในสงมชวตเพมมาก ขน เมนเดลทดลองผสมพนธ�ถวลนเตา (Pisum sativum) และตดตามการถ�ายทอดลกษณะใน ร�นลกหลายร�น จากการวางแผนการผสมพนธ�ระหว�างสายพนธ�ถวลนเตา การสงเกตและ ประมวลผลการทดลองอย�างเป�นระบบ สามารถสรปเป�น กฎการถ�ายทอดของ เกรเกอร� โยฮนน� เมนเดล

1. กฎการแยกการทดลองของเมนเดลเป�นการทดลองทไม�ย�งยากซบซ�อน โดยการผสมระหว�างสายพนธ�ทมความแตกต�างของลกษณะเพยงไม�กลกษณะ เรมต�นจากการผสมสายพนธ�แท�สองสาย พนธ�ทมลกษณะต�างกนเพยงหนงลกษณะ เรยกว�า การผสมแบบมอโนไฮบรด (monohybrid cross) ลกษณะ ทเมนเดลศกษา ได�แก� สเมลด (สเขยวและสเหลอง) รปร�างฝ�ก (เรยบและคอด) รปร�างเมลด (กลมและย�น) สเปลอกห�มเมลด (สเทาและสเขยว) สฝ�ก (สเขยวและสเหลอง) ตาแหน�งดอก (ด�านข�างต�นและปลายยอด) และความสง (ต�นสงและต�นเตย) การผสมแบบมอโน ไฮบรดของลกษณะทง 7 ลกษณะ พบว�ามรปแบบการถ�ายทอดเหมอนกนทกค�ผสม กล�าวคอ ใน ชวร�นท 1 (F1 , first filial generation) มลกษณะของชวร�นพ�อแม� (P1 และ P2 , parent generation) ปรากฏเพยงแบบเดยว และในชวร�นท 2 (F2 , second filial generation) พบลกษณะของชวร�นพ�อ แม�ทงสองแบบ โดยมอตราส�วนของลกษณะเท�ากบ 3:1

51

รปท 1 การผสมพนธ�ถวลนเตา โดยพจารณาความแตกต�างเพยงลกษณะเดยว คอ ลกษณะเมลด นาพนธ�แท�เมลดกลม (round) ผสมกบพนธ�แท�เมลด

ย�น (wrinkle) ได�ชวร�นท 1 (F1, fisrt filial generation) ทกต�นมเมลดกลม เมอปล�อยให�ต�น F1 ผสมตวเอง ชวร�นท 2 (F2,second filial generation)

มต�นเมลดกลม และต�นเมลดย�นในอตราส�วน 3:1 ตวอย�างเช�น การถ�ายทอดลกษณะรปร�างเมลดโดยผสมระหว�างสายพนธ�เมลดกลมและ สายพนธ�เมลดย�น (รปท 1) ได�ชวร�นท 1 เมลดกลมทกต�น และชวร�นท 2 มต�นทมเมลดกลม 3 ส�วน และต�นทมเมลดย�น 1 ส�วน และเมอศกษาการถ�ายทอดลกษณะอน ๆ อก 6 ลกษณะ ก ให�ผลการทดลองในทานองเดยวกน เมนเดลเรยกลกษณะทพบในชวร�นท 1 ว�า ลกษณะเด�น (dominant) และลกษณะทหายไปในชวร�นท 1 แต�กลบมาปรากฏในชวร�นท 2 ในสดส�วนทน�อย กว�าว�า ลกษณะด�อย (recessive) เช�น ค�ผสมระหว�างต�นเมลดกลมและเมลดย�น ลกษณะเด�นคอ เมลดกลม และลกษณะด�อยคอเมลดย�น เป�นต�นการทลกษณะด�อยในชวร�นพ�อแม�กลบมาปรากฏใน

52

ชวงร�นท 2 แสดงว�ามหน�วยทแน�นอนควบคมลกษณะหนง ๆ และมการถ�ายทอดหน�วยควบคมลกษณะดง กล�าวไปยงร�นลกแต�ละร�นเมนเดลอธบายผลการทดลองโดยการตงสมมตฐานซงมส�วนประกอบสาคญดงน • ลกษณะพนธกรรมแต�ละลกษณะถกควบคมด�วยหน�วยเฉพาะ ซงในแต�ละบคคล(ต�นหรอตว) หน�วยควบคมลกษณะแต�ละลกษณะปรากฏเป�นค� เช�น หน�วยควบคมลกษณะรปร�างเมลด ประกอบด�วยหน�วยควบคมเมลดกลมและหน�วยควบคมเมลดย�น ดงนนในชวร�นพ�อแม� สายพนธ�เมลดกลมจงมหน�วยควบคมเมลดกลมสองหน�วยและสายพนธ�เมลดย�นมหน�วยควบคมเมลดย�นสองหน�วย เป�นต�น • หน�วยควบคมลกษณะแต�ละหน�วยถกส�งไปยงร�นลกทางเซลล�สบพนธ� โดยหน�วยท อย�เป�นค�แยกจากกนเข�าส�เซลล�สบพนธ� ขณะทมการสร�างเซลล�สบพนธ� ดงนนเซลล�สบพนธ�จงมหน�วยควบคมลกษณะเพยงหนงหน�วย เช�น ในเซลล�สบพนธ�ของสายพนธ�เมลดกลม มหน�วยควบคมเมลดกลมเพยงหนงหน�วย และเซลล�สบพนธ�ของสายพนธ�เมลดย�นมหน�วยควบคมเมลดย�นเพยงหนงหน�วย • การปฏสนธระหว�างไข�และสเป�ร�มส�งผลให�หน�วยควบคมลกษณะปรากฏเป�นค�อกครงหนง ร�นลกได�รบหน�วยควบคมลกษณะจากพ�อและแม�อย�างละหน�วย ดงเช�นในชวร�นท 1 ซงเป�นลกผสมระหว�างสายพนธ�เมลดกลมและสายพนธ�เมลดย�น มหน�วยควบคมเมลดกลมอย�ค�กบหน�วยควบคมเมลดย�น โดย หน�วยควบคมเมลดกลมสามารถข�มหน�วยควบคมเมลดย�นไว�ได� ดงนนต�นถวลนเตาในชวร�นท 1 จงมเมลดกลม อย�างไรกตามแม�ว�าหน�วยควบคมเมลดกลมจะบดบงผลของหน�วยควบคมเมลดย�นไว� แต�ไม�ได�ทาให�หน�วยควบคมเมลดย�นเปลยนแปรไป และแสดงผลเหมอนเดมเมอถกถ�ายทอดไปยงร�นถดไป ดงจะเหนได�ในชวร�นท 2 ซงพบต�นถวลนเตาทมเมลดย�นรวมอย�ด�วยภายหลงการค�นพบงานของเมนเดลไม�นาน วลเลยม โจฮานน�เซน (William Johannsen)เสนอให�ใช�คาว�า ยน (gene) แทนหน�วยควบคมลกษณะ ซงเป�นทยอมรบและใช�อย�ในป�จจบนนอกจากนยงนยมใช�คาว�า แอลลล (allele) แทนหน�วยควบคมลกษณะทกาหนดรปแบบทแตกต�างกนของลกษณะหนง ๆ ตวอย�างเช�น ลกษณะรปร�างเมลดในถวลนเตาม 2 รปแบบได�แก� เมลดกลมและเมลดย�น ดงนน ยนทควบคมรปร�างเมลด ประกอบด�วยสองแอลลล คอ แอลลลควบคมเมลดกลมซงเป�นลกษณะเด�น (เป�นแอลลลเด�น) และแอลลลควบคมเมลด ย�นซงเป�นลกษณะด�อย (เป�นแอลลลด�อย) การกล�าวถงหน�วยควบคมลกษณะต�อจากนไปจงใช�คาว�ายนหรอแอลลลจากสมมตฐานข�างต�น เมนเดลสามารถอธบายการเกดอตราส�วน 3:1 ในชวร�นท 2 โดย

53

การใช�อกษรภาษาองกฤษแทนยนทควบคมลกษณะ เพอให�เข�าใจการถ�ายทอดลกษณะดขน ซง โดยทวไปนยมใช�อกษรตวพมพ�ใหญ�แทนแอลลลควบคมลกษณะเด�น และอกษรตวพมพ�เลกแทน แอลลลควบคมลกษณะด�อย ในการศกษาการถ�ายทอดลกษณะรปร�างเมลด กาหนดให� R แทน แอลลลควบคมเมลดกลม และ r แทนแอลลลควบคมเมลดย�น ดงนนสายพนธ�แท�เมลดกลมมแอล ลลควบคมเมลดกลมสองแอลลล (RR) และสายพนธ�แท�เมลดย�นมแอลลลควบคมเมลดย�นสอง แอลลล (rr) ในชวร�นท 1 ซงเป�นลกผสมได�รบแอลลลจากชวร�นพ�อแม�ฝ�ายละแอลลล จงมค�แอล ลลเป�น Rr เมอต�นลกในชวร�น F1 สร�างเซลล�สบพนธ� มการแยกจากกนของแอลลล R และแอลลล r เข�าส�เซลล�สบพนธ�แต�ละเซลล� เซลล�สบพนธ�จงมสองแบบ คอ เซลล�สบพนธ�ทมแอลลล R และ เซลล�สบพนธ�ทมแอลลล r ภายหลงการปฏสนธของต�นถวในชวร�น F1 ซงเกดแบบส�ม จะได�ต�น ลกในชวร�นท 2 ทมการเข�าค�ของแอลลล 3 แบบ คอ RR Rr และ rr ในอตราส�วน 1:2:1 โดยต�นท มค�แอลลล rr ซงมหนงในสส�วนเป�นต�นเมลดย�น และอกสามส�วนทเหลอเป�นต�นทมเมลดกลม อตราส�วนระหว�างต�นทมเมลดกลมต�อต�นทมเมลดย�นจงเป�น 3:1 ต�นทมเมลดกลมสามส�วนนม องค�ประกอบของยนทควบคมรปร�างเมลดต�างกน โดยเป�นต�นทมค�แอลลล Rr สองส�วน และต�นท มค�แอลลล RR หนงส�วน นกพนธศาสตร�เรยกองค�ประกอบของยนในแต�ละบคคลว�าจโนไทป� (genotype) โดยจไนโทป�ทประกอบด�วยแอลลลเหมอนกน เรยกว�า จโนไทป�แบบฮอมอไซกส (homozygous genotype) เช�น RR และ rr และจโนไทป�ทประกอบด�วยแอลลลต�างกน เรยกว�า จโน

54

ไทป�แบบเฮเทอโรไซกส (heterozygous genotype) เช�น Rr สาหรบลกษณะทปรากฏในบคคลซง เป�นผลจากการควบคมของ จโนไทป� เรยกว�า ฟ�โนไทป� (phenotype) จากผลการทดลองผสมพนธ�แบบมอโนไฮบรด เมนเดลสามารถสรปเป�นกฎการถ�ายทอด ลกษณะข�อทหนง เรยกว�า กฎการแยก มใจความสาคญว�า “ขณะทมการสร�างเซลล�สบพนธ� แอลลลของยนแต�ละค�จะแยกจากกนเข�าส�เซลล�สบพนธ�แต�ละเซลล�” กฎการเข�ากล�มอย�างอสระ เมนเดลทาการทดลองผสมพนธ�ระหว�างสายพนธ�ทมลกษณะแตกต�างกนสองลกษณะ เรยกว�า การผสมแบบไดไฮบรด (dihybird cross) เพอศกษาแบบแผนการถ�ายทอดลกษณะสอง ลกษณะพร�อมกน เช�น ยนทควบคมรปร�างเมลดและยนทควบคมสเมลดมการถ�ายทอดไป ด�วยกน หรอถ�ายทอดเป�นอสระไม�ขนแก�กน การผสมพนธ�ระหว�างสายพนธ�แท�เมลดกลม ส เหลอง กบสายพนธ�แท�เมลดย�น สเขยว (จากการผสมแบบมอโนไฮบรดทาให�ร�ว�าแอลลลควบคม เมลดกลม (R) และแอลลลควบคมเมลดสเหลอง (Y) ต�างเป�นแอลลลเด�น โดยแอลลลควบคม เมลดย�น (r) และ แอลลลควบคมเมลดสเขยว (y) เป�นแอลลลด�อย ดงนนจโนไทป�ของสายพนธ� เมลดกลม สเหลอง คอ RRYY และสายพนธ�เมลดย�น สเขยว มจโนไทป� rryy) พบว�าชวร�น F1 เป�นต�นทมเมลดกลม สเหลอง เพยงแบบเดยว โดยมจโนไทป�แบบเฮเทอโรไซกส (RrYy) เมอให� ต�นในชวร�นท 1 ผสมพนธ�กนได�ต�นในชวร�นท 2 ทมลกษณะต�าง ๆ กน 4 กล�ม คอ จานวน (ต�น) อตรา ส�วนเมลดกลม สเหลอง 315 9เมลดย�น สเหลอง 101 3เมลดกลม สเขยว 108 3เมลดย�น สเขยว 32 1โดยคดเป�นอตราส�วนระหว�างกล�มลกษณะได�ประมาณ 9:3:3:1

55

รปท 2 การผสมพนธ�ถวลนเตา โดยพจารณาลกษณะสองลกษณะ (ลกษณะ รปร�างเมลด : กลมและย�น และลกษณะสเมลด : เหลอง และเขยว)

พร�อม ๆ กน เมอผสมต�นทมเมลดกลม, สเหลอง (RRYY) กบต�นทม เมลดย�น, สเขยว (rryy) ได�ต�น F1 มเมลดกลม สเหลอง และในต�น F2 ม

ต�นเมลดกลม สเขยว และต�นเมลดย�น สเหลอง ซงมลกษณะรวมของต�นพ�อแม�อย�ด�วย

และเมอพจารณาอตราส�วนระหว�างลกษณะเด�น:ลกษณะด�อยของแต�ละ

ลกษณะ ได� ประมาณ 3:1 (เมลดกลม:เมลดย�น = 423:133 และเมลดสเหลอง:เมลดสเขยว = 416:140) เช�นเดยวกบการผสมแบบมอโนไฮบรด แสดงว�า การถ�ายทอดยนทควบคมลกษณะทงสอง ลกษณะยงเป�นไปตามกฎการแยกการพจารณาว�ายนควบคมรปร�างเมลดและยนควบคมสเมลดถ�ายทอดไปด�วยกนหรอถ�ายทอดเป�นอสระต�อกน พจารณาได�จากลกษณะในชวร�นท 2 ซงเกดจากการรวมกนของเซลล�สบพนธ�จากชวร�นท 1 ซงเซลล�สบพนธ�เกดจากกรณใดกรณหนงต�อไปนเท�านน 1. กรณทยนควบคมลกษณะสองลกษณะมการถ�ายทอดไปด�วยกน ต�นในชวร�นท 1 จะสร�างเซลล�สบพนธ�เพยง 2 แบบ คอ RY และ ry เพราะแอลลล R และแอลลล Y ถกถ�ายทอดมาด�วยกนจากชวร�นพ�อแม� เช�นเดยวกบแอลลล r และแอลลล y หลงการปฏสนธจะได�ต�นชวร�นท 2 ทมลกษณะเพยง 2 แบบ คอ เมลดกลม สเหลอง และเมลดย�น สเขยว ในอตราส�วน 3:1

56

2. กรณทยนควบคมลกษณะสองลกษณะมการถ�ายทอดเป�นอสระต�อกน ต�นในชวร�นท1 จะสร�างเซลล�สบพนธ�ได� 4 แบบ คอ RY Ry rY และ ry ในปรมาณเท�า ๆ กนเซลล�สบพนธ�เหล�านเกดจากการเข�ากล�มอย�างอสระระหว�างแอลลลของยนทงสองค�กล�าวคอ แอลลล R ทแยกจากแอลลล r มอสระในการเข�าสเซลล�สบพนธ�เดยวกบแอลลล Y หรอแอลลล y ทาให�ได�เซลล�สบพนธ� RY และ Ry ในทานองเดยวกน แอลลล r อาจเข�าส�เซลล�สบพนธ�เดยวกนกบแอลลล Y หรอแอลลล y ทาให�ได�เซลล�สบพนธ� rY และ ry การเข�าส�เซลล�สบพนธ�เดยวกนของแอลลลจากยนต�างค�กนเกดแบบส�ม ดงนนเซลล�สบพนธ�ทง 4 แบบ จงมปรมาณเท�า ๆ กน ภายหลงการปฏสนธต�นในชวร�นท 2 จงมจโนไทป�ต�าง ๆ กน 9 แบบ ได�แก� RRYY RRYy RrYY RrYyRRyy Rryy rrYY rrYy และ rryy ซงมลกษณะต�าง ๆ กน 4 กล�มลกษณะ คอ เมลดกลม สเหลอง 9 ส�วน เมลดกลมสเขยว 3 ส�วน เมลดย�น สเหลอง 3 ส�วน และเมลดย�น สเขยว 1 ส�วน รปท 3 การผสมระหว�างต�นเมลดกลม สเหลอง (RRYY) และต�นเมลดย�น สเขยว (rryy) ได�ลกผสม F1 ซงมเมลดกลม สเหลอง (RrYy) เซลล�สบพนธ�จาก ลกผสม F1 ม 4 ชนด คอ RY Ry rY และ ry เกดจากการเข�ากล�มอย�าง อสระระหว�างแอลลลของยนทงสองค� ภายหลงการปฏสนธต�นในชวร�น ท 2 มลกษณะต�าง ๆ กน 4 แบบ ความแปรผนทางพนธกรรม (genetic variation) ระหว�างบคคลในประชากร

57

สารทางพนธกรรม โครโมโซม (chromosome) เปนทอยของหนวยพนธกรรม ซงทาหนาทควบคมและถายทอดขอมล เกยวกบ ลกษณะทางพนธกรรมตางๆ ของสงมชวต เชน ลกษณะของเสนผม ลกษณะดวงตา เพศ และผว การศกษาลกษณะโครโมโซม จะตองอาศยการดดวยกลองจลทรรศนทกาลงขยายสงๆ จงจะสามารถ มองเหนรายละเอยดของโครโมโซมได หนวยพนธกรรม หรอ ยน (องกฤษ: Gene) ปรากฏอยบนโครโมโซม ประกอบดวยดเอนเอ ทาหนาทกาหนดลกษณะ ทางพนธกรรมตาง ๆ ของสงมชวต หนวยพนธกรรม จะถกถายทอดจากสงมชวต รนกอนหนาสลกหลาน เชน ควบคมกระบวนทเกยวกบกจกรรมทว ๆ ไปทางชวเคมภายในเซลลของสงมชวต ไปจนถงลกษณะปรากฏทพบเหนหรอสงเกตไดดวยตา เชน รปรางหนาตาของเดกทมบางสวนเหมอนกบแม, สสนของดอกไม, รสชาตของอาหารนานาชนด ลวนแลวแตเปนลกษณะทบนทกอยในหนวยพนธกรรมทงสน ในภาวะปกตเมอมองผานกลองจลทรรศนจะเหนโครโมโซมมลกษณะคลายเสนดายบางๆ เรยกวา “โครมาตน (chromatin) ” ขดตวอยในนวเคลยส เมอเซลลเรมแบงตว เสนโครมาตนจะหดตวสนเขามลกษณะเปนแทง จงเรยกวา “โครโมโซม” แตละโครโมโซมประกอบดวยแขนสองขางทเรยกวา “โครมาทด (chromatid) ” ซงแขนทงสองขางจะมจดเชอมกน เรยกวา “เซนโทรเมยร ( centromere) โครโมโซมเปนโครงสรางทอยในนวเคลยสของเซลล ในขณะทเซลลไมแบงตว โครโมโซมจะยดยาวออกคลายเสนใยเลกๆ สานกนอยในนวเคลยส เมอมการแบงเซลลจะมการแบงโครโมโซม โดยโครโมโซมจะจาลองตวเองขนมา เปนเสนคทเหมอนกนทกประการ แลวคอยๆ ขดตวสนเขา โครโมโซมจะโตมาก การศกษาโครโมโซมจงตองศกษาในระยะแบงเซลล ถามเทคนคในการเตรยมทด กจะสามารถมองเหนรปรางลกษณะ ของโครโมโซมจากกลองจลทรรศน และอาจนบจานวนโครโมโซมได โครโมโซม เปนโครงสรางทอยในนวเคลยสของเซลล ในขณะทเซลลไมแบงตวหรออยในระยะอนเตอรเฟต (interphase) เราจะไมเหนโครโมโซมเนองจากโครโมโซมอยในลกษณะเปนเสนใยเลกๆ สานกนอยในนวเคลยส เสนใยนเรยกวา โครมาทน (Chromatin) แตเมอเซลลจะแบงตวโครมาทนแตละเสนจะแบงจาก 1 เปน 2 เสน แลวขดตวสนเขา และหนาขนจนมองเหนเปนแทงในระยะโพรเฟส และ เมทาเฟส และเรยกชอใหมวา โครโมโซม ทาใหเรามองเหนรปรางลกษณะและจานวนโครโมโซมได โครโมโซมทเหนไดชดในระยะเมทาเฟต ประกอบดวย โครมาทด 2 อน ยดตดกนตรงเซนโทรเมยร สวนของโครโมโซมทยนออกไปจากเซนโทรเมยร เรยกวา แขน

58

อนสนเรยกวา แขนสน อนยาวเรยกวา แขนยาว ในโครโมโซมบางอน มเนอโครโมโซมเลกๆ ยดตดกบสวนใหญโดยเสนเลกๆ เรยกวา เนอโครโมโซมเลกๆ นนวา stellite และเสนโครโมโซมเลกๆ นน เรยกวา secondary constriction โครมาทน เปนสารนวคลโอโปรตน ซงกคอ DNA สายยาวสายเดยวทพนรอบโปรตนทชอ ฮสโทน (histone) เอาไว ทาใหรปรางโครมาทนคลายลกปดทเรยงตอๆ กน แลวม DNA พนรอบลกปดนน ในเซลลทวๆ ไป เมอยอมสเซลล สวนของโครมาทนจะตดสไดดและมองดคลายตาขางละเอยดๆ จงเหนนวเคลยสชดเจน รปราง ลกษณะ และจานวนโครโมโซม แตละโครโมโซมประกอบดวย 2 โครมาทด ทเหมอนกน ซงเกดจากการทโครโมโซมจาลองตวเองในระยะอนเตอรเฟส (Interphase) เพอจะแยกออกจากกนในระยะแอนาเฟส (Anaphase) ของการแบงเซลล โครมาทดทงสองจะตดกนอยตรงสวนทเรยกวา เซนโทรเมยร (Centromere) รวมเรยกเซนโทรเมยรแบงเปน 2 สวน แตละโครมาทนกเรยกวาโครโมโซม นนคอ 1 โครโมโซม ม 1 เซนโทรเมยร โครโมโซม ของเซลลรางกายจะอยกนเปนคๆ แตละคเรยกวา โฮโมโลกสโครโมโซม (Homologous Chromosome)การนาโครโมโซมขนาดตางๆ มาเรยงกนกนเรยกวา แครโอไทป (Karyotype) โดยจาแนกตามลกษณะ ขนาด และตาแหนงของเซนโทรเมยรอาจจะอยตรงกลาง คอนไปทางปลาย หรอ ปลายโครโมโซม จงแบงลกษณะโครโมโซมเปนแบบตางๆ ไดดงน

1. Metacentric เมตาเซนตรก เปนโครโมโซมทมแขนยน 2 ขางออกจากเซนโทรเมยรเทากนหรอเกอบเทากน

2. Submetacentric ซบเมตาเซนตรก เปนโครโมโซมทมแขนยนออกมา 2 ขางจากเซนโทรเมยรไมเทากน

3. Acrocentric อะโครเซนตรก เปนโครโมโซมทมลกษณะเปนแทง โดยมเซนโทรเมยรอยใกลกบปลายขางใดขางหนง จงเหนสวนเลกๆ ยนออกจากเซนโทรเมยร

4. Telocentric เทโลเซนตรก เปนโครโมโซมทมลกษณะเปนแทง โดยมเซนโทรเมยรอยตอนปลายสดของโครโมโซม

ยนกบโครโมโซม ยน หมายถง สวนของ DNA ททาหนาทถายทอดลกษณะทางพนธกรรม โครโมโซม เปนโครงสรางทม DNA และโปรตนเปนองคประกอบ โครโมโซมจงเปนทอยของยน และในแตละโครโมโซมมยนอกมากมายมาเรยงตอๆกน ดงนนลกษณะทางพนธกรรม ทถกถายทอดไปจงถกควบคม โดยยนในโครโมโซมนนเอง ซงแบงเปน 2 ประเภท คอ ยนในออโตโซม และยนในโครโมโซมเพศ

59

มลตเปลอลลนส มลตเปลอลลนส (Multiple alleles) คอ กลมของอลลลสทมยนควบคมลกษณะ มากกกวา 2 แบบขนไป ควบคมลกษณะใดลกษณะหนงของสงมชวต กฎของเมนเดลสามารถใชทานายโอกาสทจะเกดหมเลอด หมใดหมหนงได ยนในโครโมโซมเดยวกน เนองจากในโครโมโซมแตละแทงมยนอยมากมาย ถากลมของยนทอยบนโครโมโซมเดยวกน ถกถายทอดไปพรอมกนโดยไมแยกตวไปรวมกลมกนอยางอสระตามกฎขอท 2 ของเมนเดล ยนเหลานเรยกวา ยนทเกยวเนองกน หรอ ลงกยน (linked gene) จานวนโครโมโซมของสงมชวต จานวนโครโมโซมของสงมชวตชนดหนงๆ จะมจานวนเทากนเสมอ สงมชวตตางชนดกนอาจมจานวนโครโมโซมเทากนได ดวยเหตนนกวทยาศาสตรจงไมใชจานวนของโครโมโซมมาจาแนกความแตกตางระหวางสงมชวตแตละชนด เชน แมวาจานวนโครโมโซมจะมาก แตกลบไมมผลตอขนาดของสงมชวต ตวอยางทเหนไดชดคอ ยกลนา ทมขนาดเลกมากแมมจานวนโครโมโซมถง 90 แทง หรอ 45 ค สงมชวตชนดตางๆ มจานวนโครโมโซมแตกตางกน จานวนโครโมโซมในเซลลรางกายทวไปมอย 2 ชด หรอเรยกวา 2n สวนในเซลลสบพนธมจานวนโครโมโซมเพยงชดเดยวเรยกวา n หรอ จานวนแฮพลอยด การกาหนดเพศในมนษย การกาหนดเพศของสงมชวต โดยทวไปจะพจารณาจากลกษณะของโครโมโซม สาหรบในมนษยมจานวนโครโมโซม 46 โครโมโซม หากนามาจดเปนคจะได 23 คซงจะม 22 ค ทเหมอนกนในเพศชายและเพศหญงเราจะเรยกคโครโมโซมเหลานวา โครโมโซมรางกาย (autosome) ซงจะมบทบาทในการกาหนดลกษณะทางพนธกรรมตางๆในรางกาย สาหรบโครโมโซมทเหลออก 1 คจากทงหมด 23 ค จะเปนโครโมโซมททาหนาทกาหนดเพศ เรยกวา โครโมโซมเพศ (Sex chromosome) โดยโครโมโซมจะเปนการจบคกนของโครโมโซม 2 ตวทมลกษณะตางกนคอ โครโมโซม X เปนตวกาหนดเพศหญง และโครโมโซม Y เปนตวกาหนดเพศชาย ซงมขนาดเลกกวาโครโมโซม X การเกดเพศหญงเพศชาย เซลลเพศทถกสรางขนมาแตละเซลลจะมโครโมโซมเพศเพยงชดเดยวโดยทเซลลสบพนธเพศชาย (สเปรม) จะมเซลลสบพนธ ซงมโครโมโซม 2 ชนด คอ 22+X หรอ 22+Y สวนเซลลสบพนธของเพศหญงจะมโครโมโซมไดเพยงชนดเดยว คอ 22+X ดงนนโอกาสในการเกดทารกเพศหญง (โครโมโซม 44+XX) หรอทารกเพศชาย (โครโมโซม 44+XY) จงเทากน ขนอยกบสเปรมทเขาผสมกบไขจะเปนสเปรมชนดใด

60

โครโมโซมในรางกายมนษยมทงหมด 46 แทง แบงเปน 1. โครโมโซมรางกาย (autosome) จานวน 44 แทง 2. โครโมโซมเพศ (sex chromosome) จานวน 2 แทง มรปแบบเปน XX หรอ XY มนษยผหญงมโครโมโซม 44+XX แทง มนษยผชายมโครโมโซม 44+XY แทง เซลลไขมโครโมโซม 22+X แทง เซลลอสจมโครโมโซม 22+X แทง หรอ 22+Y แทง

DNA DNA ยอมาจาก deoxyribonucleic acid ซงเปนสารพนธกรรม ซงพบอยในนวเคลยสของเซลลทกเซลลในรางกาย DNA ทอยในนวเคลยสจะไดรบถายทอดครงหนงมาจากพอ และอกครงหนงจากแม DNA จะไมซ ากนยกเวนในกรณแฝดทมาจากไขและอสสตวเดยวกน หรอทเรยกวาแฝดแทนนเอง และพนอง พอแมเดยวกนกจะไมม DNA ทไมเหมอนกนดวย เรานาเอาความไมเหมอนกนน เอามาใชประโยชนทางดานนตเวชได ซงนยมกนเอามาใชในการพสจนตวบคคลนนเอง ทนเราจะรไดอยางไรวาใครเปนใคร ประการแรกเราตองเกบตวอยาง DNA ของผทตองการจะพสจนเสยกอน ซงสามารถเกบตวอยางไดหลายชนสวน เชนเลอด เนอเยอ, กระดก, เสนผม หรอแมแตฟน จากนนเรากเกบตวอยาง DNA จากพอและแม มาทาการ match ขอมล หรอการเทยบขอมลนนเอง ตรวจวเคราะห DNA สวนของ DNA ทนามาทาการศกษาวเคราะห ไดแก 1. chromosomal DNA หรอ nuclear DNA (nDNA): เทคนคการวเคราะหมตงแตการวเคราะหลายพมพนวมอของ nDNA และสวน VNTRs ปจจบนนาเทคนคการเพมขยาย DNA ดวย polymerase chain reaction รวมกบการวเคราะหความหลากลายอลลลของ Dna ทมลาดบเบสซาๆ หรอ short tandem repeats ซงมกระจายอยท วทกโครโมโซมเพอพสจนบคล และพสจนความเปนพอ แม ลก การวเคราะห short tandem repeats (STRs) ทอยบน Y-chromosome ใชสาหรบการพสจนพอ ลก และเครอญาตทางพอ แตไมอาจใชพสจนความเปนครอบครว พอ แม ลก 2. mitochondrial DNA (mtDNA) เปน DNA นอกนวเคลยส อยใน mitochondria ใชประโยชนเพอการพสจน แม ลก และเครอญาตทางแม ไมอาจพสจนความเปนครอบครว พอ แม ลก อยางไรกตามแมวาการพสจนบคคลในปจจบนมงเนนการตรวจวเคราะห DNA แตการตรวจบคคลทางกายภาพ เชน ลายนวมอจากสถานทเกดเหต ลายนวมอจากศพ มขอไดเปรยบการตรวจ DNA โดยเฉพาะกรณการพสจนคแฝดจากไขใบเดยวกน เนองจากการตรวจ DNA ในคแฝดซงตรวจดวยทกเทคนคทใชกนในปจจบน ไมสามารถแยกหรอบอกความแตกตางของคแฝดไขใบเดยวกนได ในการตรวจดเอนเอนนสามารถทาได ๒ วธดวยกน กลาวคอ 1.เทคนคดงเดม อารเอฟแอลพ (RFLP,Restriction Enzyme Fragment Length Polymorphism) ซงคนพบโดย เอดเวรด เซารเทอน (Edward Southern) นกเคมชวภาพ ชาวสกอตแลนด

61

ในชวงทศวรรษท ๑๙๗๐ 2.เทคนค พซอาร (PCR,Polymerase Chain Reaction) เปนเทคนคสาหรบเพมปรมาณดเอนเอภายในระยะเวลาอนสน ซงพฒนาขนโดย Kary Mullis และคณะ แหงบรษท Cetus Corporation ในชวงทศวรรษท ๑๙๘๐ ขอดของเทคนคน คอ สามารถเพมปรมาณดเอนเอไดอยางเฉพาะเจาะจง โดยมขนตอนการทางานนอย และใชเวลาไมนาน PCR เปนเทคโนโลยทสาคญมาก โดยสามารถนาไปใชไดกบงานวจยทางชวโมเลกล และพนธวศวกรรม เชน การเพมปรมาณยน (gene cloning) การวเคราะหลาดบเบสของยน (gene sequencing) การสราง DNA probe และการวจยประยกต เชน การสรางยนกลายพนธ (PCR based mutagenesis) การศกษาการแสดงออกของยนจาก mRNA การตรวจหาดเอนเอของไวรสซงเปนสาเหตของโรค เปนตน 4. กจกรรมการเรยนร

ขนนาเขาสบทเรยน 1. อาจารยอภปรายถงสงมชวตทอยในโลกวาเหมอนหรอตางกนอยางไร 2. นกศกษา 3 คน อาสาสมครมาอภปรายในประเดนทวาตนเหมอนหรอตางจากพอแม 3. อาจารยและนกศกษารวมกนอภปรายถงลกษณะทมการถายทอดทางพนธกรรม

ขนสอน ตอนท 1 4. ใหนกศกษาคนควาลกษณะทางพนธกรรมตามกฎของเมนเดลจากหนงสอเรยน

วทยาศาสตร 4 5. นาผลการศกษามาอภปรายรวมกน โดยอาจารยเปนผใหความรถงขอจากดทนกศกษา

อภปราย ไมได 6. นกศกษา ศกษากจกรรมสงเสรมการเรยนรท 7.1 เรองการหา Genotype และ Phenotype

ตามหนงสอเรยน 7. นาผลทไดจากการศกษากจกรรมสงเสรมการเรยนรอภปรายรวมกนโดยอาจารยเปนผเสรม

ในสวนทขาดไป ตอนท 2 8. นกศกษาแบงกลม 6 กลมตามความเหมาะสม แลวใหตวแทนจบฉลากเพอศกษาหวขอ

ตอไปนกลมละ 1 หวขอ จากหนงสอเรยนวชาวทยาศาสตร 4 1. สารพนธกรรมของสงมชวต 2. การจาลองตวของดเอนเอ 3. การควบคมลกษณะทางพนธกรรมของสารพนธกรรม 4. ความผดปกตของโครโมโซม 5. โรคทถายทอดทางพนธกรรม

62

6. การตรวจสอบ DNA ของพอ-แม-ลก 9. นกศกษาแตละกลมศกษาแลวสรปความใสแผนใสใหตวแทนกลมนาเสนอหนาชนเรยน

10. นกศกษาแตละกลมตงคาถามจากขอความในแผนใสกลมละ 2 ขอ ถามเพอนในชนเรยน 11. นกศกษาในชนเรยนชวยกนตอบคาถาม 12. อาจารยและนกศกษาประเมนพฤตกรรม การปฏบตงานกลม และประเมนผลการนาเสนอ

ผลงานของกลม จดบนทกคะแนนไว ขนสรปและการประยกต

13. อาจารยใหความรเพมเตมจากแผนใสทนกศกษาเสนอผลงานหนาชนเรยน 14. นกศกษาซกถามขอสงสย 15. ใหนกศกษาทาแบบประเมนผลการเรยนรหนวยท 7 16. นกศกษาตรวจคาตอบจากแผนใส และประเมนตนเองจากแบบประเมนตนเอง

5. สอและแหลงการเรยนร 1. หนงสอเรยนวทยาศาสตร 4 ของสานกพมพเอมพนธ

2. ใบงาน

3. แผนใสสาหรบนกศกษาเขยนเพอนาเสนอหนาชนเรยน

4. แผนใสเฉลยแบบประเมนผลการเรยนร 6. หลกฐาน

1. แบบฝกหด 2. งานกลม 3. ผลการประเมนตามสภาพจรง 4. การทาการทดลอง




63


1. กฎของเมนเดลเปนกฎแหงการถายทอดลกษณะทางพนธกรรมของสงมชวต 2. สารพนธกรรมของสงมชวตคอ DNA ทาหนาทในการสงเคราะหโปรตน ซงเปน

สวนประกอบทสาคญของสงมชวต จงทาให DNA จงควบคมลกษณะของสงมชวต 3. โครโมโซมเปนโครงสรางทเกดจาก DNA หลายพนลานนวคลโอไทด ความผดปกตบน

โครโมโซมแมเพยงจดเลกๆ มผลทาใหสงมชวตมลกษณะผดปกตไปและจะถายทอดความผดปกตทางพนธกรรมนนตอไปดวย

4. การตรวจสอบ DNA เปนการตรวจลกษณะเฉพาะของบคคลจากสารพนธกรรมซงอาจเรยกวา การตรวจสอบลายพมพ DNA หรอ DNA Typing

2. จดประสงคการเรยนร 1. อธบายกฎของเมนเดลได 2. สามารถหา Genotype และ Phenotype ของสงมชวตโดยใชกฎของเมนเดลได 3. อธบายโครงสรางของ DNA การสงเคราะห DNA, RNA และการสงเคราะหโปรตนได 4. อธบายความสาคญของโครโมโซม และผลทเกดจากความผดปกตของโครโมโซมได 5. สรปความสาคญและประโยชนของการตรวจสอบ DNA ได

3. เนอหาสาระ จลนทรย หรอ จลชวน หรอ จลชพ (microorganism) เปนสงมชวตขนาดเลก ทไมสามารถมองเหนไดดวยตาเปลาจงจาเปนตองใชกลองจลทรรศน ไดแก แบคทเรย อารเคย รา และ ยสต เปนตน เราสามารถพบจลนทรยไดทกสภาวะแวดลอม แมแตในสภาวะแวดลอมทสงมชวตอนอยไมได แตจลนทรยบางชนดสามารถปรบตวอาศยอยได เชน ในนาพรอนบรเวณภเขาไฟใตทะเลลก หรอภเขาไฟธรรมดา ใต


แผนการจดการเรยนร วชา วทยาศาสตร 4 ชอหนวย จลนทรย เรอง จลนทรย

64

มหาสมทรทมความกดดนของนาสงๆ ในนาแขงทมอณหภมเยนจด บรเวณทมสภาพความเปนกรดดางสง หรอแมกระทงในบรเวณทไมมออกซเจน จลนทรยแบงออกกลมตามขนาด รปราง และคณสมบต ไดอะไรบาง เราอาจแบงจลนทรยออกเปนกลมตามขนาด รปรางและคณสมบตอนๆ ไดดงน ๑. เชอไวรส เปนจลนทรยทขนาดเลกทสดตองใชกลองจลทรรศนอเลกตรอนทมกาลงขยายเปนหมนเทาจงจะมองเหนได เรายงไมสามารถเพาะเลยงเชอไวรสไดในอาหารเพาะเลยง เชอไวรสเจรญเพมจานวนไดเมออยในเซลลของสงมชวตเทานน ตวอยางโรคทเกดจากเชอไวรส ไดแก ไขทรพษ พษสนขบา ไขสนหลงอกเสบหรอโปลโอ หด คางทม และอสกอใส เปนตน ๒. เชอบคเตร มขนาดใหญกวาเชอไวรส สามารถมองเหนไดเมอสองขยายดวยกลองจลทรรศนธรรมดา ๓. เชอรา (fungus) มขนาดใหญกวาเชอบคเตร พบวามรปราง 2 แบบ คอ ราแบบรปกลม เรยกวา ยสต และราแบบเปนสาย เรยกวา สายรา ราบางชนดจะมรปรางไดทง 2 แบบ ขนอยกบสงแวดลอมในธรรมชาต เราอาจมองเหนกลมของเชอราไดดวยตาเปลา ราบางชนดจะสรางสปอรสาหรบสบพนธเกดเปนเหดขน ๔. เชอปรสต (parasite) เปนจลชพทมขนาดใหญ มลกษณะใกลเคยงกบสตวมากกวาพช ภายในเซลลแยกออกเปนนวเคลยสและไซโทพลาซม (cytoplasm) ชดเจน แบงยอยออกไปอกเปน สตวเซลลเดยว หนอนพยาธ และอารโทรพอด (arthropod) ตวอยางเชอปรสต ไดแก เชอบดอะมบา เชอมาลาเรย พยาธตวกลม พยาธใบไม พยาธตวตด ตวหดและตวโลน เปนตน เมอเชอโรคเขาสรางกายระยะแรกจะมจานวนไมมากพอทจะกอโรคจะตองอาศยชวงระยะเวลาหนงแบงตวเพมจานวน แลวปรากฏอาการโรคภายหลงระยะเวลาตงแตเชอโรคเขาสรางกาย จนกระทงปรากฏอาการโรค เรยกวา ระยะฟกตว

. โรคทเกดจากการตดเชอและการเปนพษของอาหารทมแบคทเรยเปนสาเหต อาหารเปนพษทมสาเหตจากแบคทเรย (bacterial food intoxication) หมายถง การเจบปวยทเกดจากการไดรบสารพษของแบคทเรยในอาหาร สวนการตดเชอแบคทเรยในอาหาร (bacterial food infections) หมายถง การเจบปวยทเกดจากการบรโภคอาหารทมแบคทเรยเขาไปในรางกาย 1.1 โรคอาหารเปนพษ ( food poisoning) อนเนองมาจากการไดรบสารพษของแบคทเรย 1. โรคโบทลซม (botulism) เกดจากการบรโภคอาหารทมสารพษ (neurotoxin) ทผลตจาก Clostridium botulinum เชอทเปนสาเหต มรปรางเปนทอน มกพบในดน แบงเปน 7 ชนด ไดแก type A, B, C, D,

65

E, F และ G ซงเฉพาะ type A, B, E, และ F เทานนททาใหเกดโรคกบมนษยได สารพษของ C. botulinum เปนโปรตนทสามารถทาใหบรสทธและตกผลกได มความเปนพษสงมาก แมปรมาณเพยงเลกนอยกสามารถทาใหถงแกชวตได สารพษจะถกดดซมทลาไสเลก และทาใหกลามเนอนอกอานาจจตใจเปนอมพาต แตสารพษนไมทนความรอน ทอณหภม 80 oC สามารถทาลายสารพษ type A ไดใน 6 นาท สวนสปอรของ C. botulinum คอนขางทนความรอน โดยทวๆไป ความรอน 100 oC นาน 360 นาท สามารถทาลายสปอรของ C. Botulinum ไดหมด อาหารทมความสมพนธกบโรคโบทลซม ไดแก อาหารแปรรปบรรจกระปองทผลตขนตามบาน ซงมกไดรบความรอนไมเพยงพอ ชนดของอาหารมกเปนพวกผกผลไม เนอสตว และปลา การแปรรปอาหารในบานเปนสาเหตถงรอยละ 72 อาการของโรค เมอผปวยไดรบสารพษของ C. Botulinum เขาไปในรางกายแมเพยง เลกนอยกตาม จะเกดอาการขนภายใน 12-26 ชวโมงหลงการบรโภค มอาการคลนไส อาเจยน บางครงทองเสย ออนเพลย หนามด ตาลาย ปวดศรษะ ในภายหลงอาจมอาการทองผก เหนภาพซอน และพดลาบาก ผปวยอาจมอาการกระหายนา คอและลนแขง ไมมไขหรออาจมเพยงเลกนอย กลามเนอทอยเหนออานาจจตใจเรมเปนอมพาต และขยายไปถงระบบทางเดนหายใจและหวใจ ในทสดจะตาย เนองจากหายใจไมได ในรายทถงแกชวต จะใชเวลา 3-6 วน หลงจากการบรโภคสารพษ การปองกนโรค ทาไดโดย 1. ใชความรอนในกระบวนการแปรรปอาหารใหเพยงพอตอการฆาเชอ 2. กาจดอาหารกระปองทบวมหรออาหารทเสยทง 3. หลกเลยงการชมอาหารทสงสยวาจะเสย 4. หลกเลยงอาหารทปรงไวนานแลวไมไดอนอก 5. ตมอาหารทสงสยใหเดอดอยางนอย 15 นาท 2. อาหารเปนพษเนองจาก Staphylococcus มสาเหตจากการยอยสารพษของ Staphylococcus aureus สารพษนทาใหกระเพาะอาหารและลาไสอกเสบ เชอทเปนสาเหต มรปรางกลมเกาะกนเปนกลมคลายพวงองน เปนค หรอเปนสายสนๆ S. aureus สามารถผลตสารพษได 6 ชนด ไดแก type A, B, C, C2, D และ E แตละชนดจะมความเปนพษตางกน อาหารเปนพษสวนใหญมกเกดจาก type A สภาพแวดลอมทเหมาะสมตอการเจรญและผลตสารพษแตกตางกนไปตามชนดของอาหาร ในอาหารประเภทแปงและโปรตนมกจะสงเสรมให Staphylococcus สรางสารพษไดมากกวาอาหารชนดอน สวนชวงอณหภมสาหรบการเจรญและการผลตสารพษจะอยระหวาง 4 - 46 oC แหลงทมาของ Staphylococcus ในอาหารมกมาจากมนษยและสตว ซงมกมเชออยทจมก ผวหนง และแผลตางๆ ในโคทเปนโรคเตานมอกเสบจะมเชออยในนานม Staphylococcus จะถกทาลายทความรอน 66 oC นาน 12 นาท หรอ 60 oC นาน 83 นาท การทนความ

66

รอนของเชอจะแตกตางกนไปตามชนดของอาหารและสายพนธ อาการของโรค ขนอยกบความตานทานแตละคน ระยะฟกตวของโรคใชเวลา 2-4 ชวโมง ซงแตกตางจากอาหารเปนพษหรอโรคตดเชอชนดอนๆ ทมระยะฟกตวนานกวาน อาการขนแรกทพบคอ ผปวยจะมนาลายออกมากผดปกต คลนไส อาเจยน เปนตะครวททอง ทองเสย บางรายทมอาการมากอาจพบเลอดและมกในอจจาระ บางรายปวดศรษะ กลามเนอเปนตะครว เหงอออก หนาวสน ชพออนและชอค มกพบวามไขต าๆมากกวาไขสง อาการจะคงอย 1-2 วนกหายโดยไมตองรกษา อาหารเปนพษทเกดจาก Staphylococcus ปองกนไดโดย 1. ปองกนการปนเปอนของอาหารกบเชอ Staphylococcus 2. ปองกนการเจรญของ Staphylococcus 3. ทาลาย Staphylococcus ในอาหาร 1.2 โรคตดเชอจากอาหาร แบงไดเปนแบบ คอ 1. แบบทเชอโรคมไดมการเจรญในอาหาร ไดแก เชอทเปนสาเหตของโรค วณโรค คอตบ บด ไทฟอยด อหวาตกโรค ตบอกเสบ และควฟเวอร 2. แบบทเชอโรคมการเจรญเพมจานวนในอาหาร ไดแก Salmonella spp., Vibrio parahemolyticus enteropathogenic E. coli การระบาดของโรคทเกดจากการตดเชอในอาหารแบบท 2 จะแพรไปไดเรวกวาแบบท 1 1. โรคซาลโมเนลโลสส (Salmonellosis) โรคนเกดจากการบรโภคอาหารทม Salmonella เขาไปในรางกาย เปนโรคทพบไดบอยทสด ในบรรดาโรคตดเชอจากอาหารทงหมด นอกจากน ยงมโรคอก 2 โรคทมสาเหตจากการบรโภค Salmonella เขาไปไดแก โรคไทฟอยดและพาราไทฟอยด เชอทเปนสาเหต มรปรางเปนทอนยอมตดสแกรมลบ ไมสรางสปอร สามารถยอยสลายกลโคสไดกรดกบกาซ แหลงทมาของ Salmonella อาจมาจากมนษยหรอสตว โดยทางตรงหรอทางออมกได เชออาจมาจากผปวยหรอพาหะ (Carrier) หรอมาจาก แมว สนข สกร โค กระบอ และทสาคญคอ มาจากสตวปกและไขของสตวเหลานพบวามการตดเชอ Salmonella มาก จงมกพบเชออยตามอจจาระ ไข และเปดไกทถอนขนแลว แมลงกสามารถแพรเชอไดด โดยการตอมอจจาระของมนษยและสตวแลวมาตอมอาหาร อาหารสตวตางๆโดยเฉพาะอยางยงพวกทเปนผลตภณฑจากเนอสตวหรอปลา อาจนาเชอ Salmonella ไปสสตวเลยงทใหเนอได อาหารทเกยวของกบโรค Salmonellosis นนมหลายชนด มกจะเปนอาหารประเภทเนอสตว สตวปกและผลตภณฑ โดยเฉพาะอยางยง ถายงไวในอณหภมหองเปนเวลานานเนอสดอาจม Salmonella ปนเปอนมาในขณะชาแหละในผลตภณฑเนอ เชน ไสกรอก แฮม เบคอน ทปลอยไวในอณหภมหองจะทาให

67

Salmonella เจรญไดด เปดไก ปลาและอาหารทะเลกเชนกนถาไมแชเยนกอาจม Salmonella ได นมและผลตภณฑไข มกม Salmonella อยจงทาใหอาหารทมนมหรอไขเปนสวนประกอบทไดรบความรอนไมเพยงพอ มเชออยดวย อาการของโรค Salmonellosis ในแตละคนจะไมเทากนขนอยกบความตานทาน ชนดของเชอ และจานวนทบรโภคเขาไป ระยะฟกตวของโรคจะประมาณ 12 - 36 ชวโมง อาการทสาคญ คอ คลนไส อาเจยน ปวดทองและทองเสย อาจปวดทองหรอหนาวสน นอกจากน อจจาระเปนนา มสเขยว ออนเพลย มไขปานกลาง งวง อตราการตายตากวา รอยละ 1 สวนใหญจะมอาการอย 2-3 วน กจะดขน แตยงคงพกตอไปอก ผปวยทหายแลวมโอกาสเปนพาหะของโรคไดรอยละ 0.2-5 การปองกนโรค ปองกนไดโดย 1. ระมดระวงมใหอาหารปนเปอนกบ Salmonella จากแหลงตางๆ 2. ทาลายเชอในอาหารดวยความรอนทพอเพยงและเกบรกษาอาหารไวใหด 3. ปองกนการเจรญเตบโตของเชอ Salmonella ในอาหารโดยวธการตางๆ 2. โรคกระเพาะอาหารลาไสอกเสบทมสาเหตจาก Clostridium perfringens เชอทเปนสาเหต คอ Clostridium perfringens type A ซงมรปรางเปนทอน ยอมตดสแกรมบวก สรางสปอร เคลอนทไมได เปนแอนแอโรบ เจรญไดดทอณหภม 43 - 47 oC แตเจรญไดในชวงอณหภม 15 - 55 oC เชอจะไมเจรญท pH ตากวา 5.0 หรอสงกวา 9.0 และถกยบย งการเจรญดวยโซเดยมคลอไรดเขมขนรอยละ 5 เราสามารถตรวจพบสปอรของ C. perfringens ในอาหารสดเชนเดยวกบทตรวจพบในดน นาเสยและอจจาระของสตว อาหารทพบเชอไดเสมอคอ เนอสตวทปรงทงไวเปนเวลานาน กอนจะนาไปบรโภค สปอรทนความรอนไดด การปรงอาหารอาจทาลายเซลและสปอรบางสายพนธได แตอยางไรกตามสปอรทยงรอดชวตไดกยงงอกและเจรญอยางรวดเรว ถาไมนาอาหารไปเกบรกษาไวใหด อาการของโรค โรคมระยะฟกตว นานประมาร 8- 24 ชวโมง หลงจากการบรโภคอาหาร ทาใหเกดอาการปวดทองอยางรนแรงทองเสย มกาซ มไข คลนไสอาเจยน โรคมกเกดจากการบรโภคเชอเขาไปจานวนประมาณ ลานเซลตอกรมของอาหารและเชอจะปลอยสารพษในลาไสระหวางเซลกาลงสรางสปอรเปนผลทาใหมการสะสมนาในลาไส สารพษชนดนไมคอยทนความรอนคอ จะถกทาลายทอณหภม 60 oC นาน 10 นาท การปองกนโรคปองกนไดโดย 1. แชเยนอาหารอยางรวดเรวหลงจากการปรงอาหารหากยงไมบรโภค และยงตองใชอณหภมตา เพยงพอในการถนอมอาหาร 2. ถาจะอนอาหาร ใหรอนอยเสมอ จะตองใชอณหภมสงกวา 60 oC 3. กอนนาอาหารมาบรโภคจะตองอนอาหารกอน

68

3. โรคตดเชอ Vibrio parahemolyticus เชอทเปนสาเหตมรปรางเปนทอนตรง หรอ ทอนโคงกได ยอมตดสแกรม เปนพวก ฮาโลฟายด (ตองการ NaCl รอยละ 1-3 ) และเจรญไดใน NaCl เขมขนรอยละ 7 อณหภมทเหมาะสมตอการเจรญประมาณ 35-37 oC แตสามารถเจรญไดในอณหภม 22-42 oC ไมเจรญท pH ตากวา 5 หรอสงกวา 11 เราสามารถแยกเชอ V. parahemolyticus ไดจากอาหารทะเลตางๆ แตเชอจะถกทาลายหมดถาอาหารผานการปรงทเหมาะสม การระบาดของโรคตดเชอนในญปนมกมสาเหตจากการบรโภคอาหารทะเลดบกนมาก 4. โรคตดเชอ Enteropathogenic Escherichia coli โดยทวไปมกจะบอกวา E. coli เปนเชอทมอยประจาในลาไสของคนและสตว แตจากการพบสาเหตของโรคทองเสยในเดกทารกทระบาดในสถานรบเลยงเดกเสมอๆวาเปน E. coli ดงนนจงจด E. coli ชนดททาใหเกดโรคทองเสย ในคนใหเปน Enteropathogenic E. coli (EEC) โรคทเกดจากการบรโภค EEC สามารถแบงไดเปน 2 กลมใหญ กลมแรกประกอบดวยสายพนธทผลตสารพษในบรเวณลาไสเลกตอนบนจะทาใหเกดอาการทองเสยคลายกบอหวาตกโรค สวนกลมท 2 จะประกอบดวยสายพนธททาใหเกดอาการคลายโรคบดดดยไมมการสรางสารพษเชอจะเจรญ ในลาไสใหญและแทรกตวไปท epithelial cell ของลาไส 5. โรคชกเจลโลสส (Shigellosis) เชอทเปนสาเหต คอ Shigella ซงมรปรางเปนทอน ยอมตดสแกรมลบ เจรญไดดท 37 oC และเจรญไดในชวงอณหภม 10-40 ◌C สามารถทนความเขมขนของ NaCl ไดรอยละ 5-6 และไมคอยทนความรอน การทาใหเกดโรคเกยวของกบการปลอยสารพษซงเปน โพลแซคคาไรดไปทาอนตรายตอเยอบผนงลาไส . โรคทเกดจากสารพษของเชอรา สารพษจากเชอรา หมายถง เมทาโบไลทผลตขนโดยราบางชนดมความเปนพษสง ตอสตวหลายชนด และคอนขางเปนพษตอ ความเปนอยของมนษย เนองมาจากการพบวา สารพษเหลานอาจเปนสารกอมะเรง และพบวามสารพษปรากฏอยในอาหารหลายชนด 2.1 อะฟลาทอกซน (Aflatoxin) มาจากคาวา A.+fla.+ toxin เปนสารพษทผลตขนจากเชอราแอสเปอรจลลส ฟลาวส ( Aspergillus flavus toxin) อาจผลตโดยเชอราอกพวกคอ แอสเปอรจลลส พาราซตกส (A. parasiticus) ราแตละสายพนธจะผลตอะฟลาทอกซนตางกน เนองมาจากการพบ อะฟลาทอกซนในตนป ค.ศ. 1960 ทาใหมผสนใจสารวจ อะฟลาทอกซนในอาหารชนดตางๆ กนมาก สนคาบางชนดมคณสมบตเหมาะสมตอการเจรญของราทผลตสารพษได ไดแก ผลตภณฑนม ผลตภณฑเบเกอร นาผลไม เมลดธญพช เปนตน การเจรญและการผลตสารพษ อาจเกดขนหลงเกบเกยว หลงการแปรรป หรออาจเกดกอนการเกบเกยวผลกได ถาผลตภณฑนนออนแอตอการเขาทาลายของรา เชน ถวลสง ขาวโพด การปนเปอนและแนวโนมทจะมการผลตสารพษในแปลง

69

พชนน อาจมสาเหตจากการเขาทาลายของแมลง ความชน ภมอากาศ และวธการเพาะปลก สานกงานคณะกรรมการอาหารและยาไดกาหนดไววา อาหารจะมอะฟลาทอกซนอยไดไมเกน 15 ppb 2.2 พาทลน (Patulin) ราหลายชนดสามารถผลตพาทลนได พาทลนจะเปนผลกสขาว เดมจดพาทลนเปนสารปฏชวนะเนองจากสามารถทาลายแบคทเรยไดหลายชนด พาทลนทความเขมขนเพยงรอยละ 0.1 สามารถยบย งการเจรญของ E.coli และ S.aureus ได และยงสามารถยบย งการเจรญของราไดด นอกจากน ยงมความเปนพษตอเมลดพช เชน ขาวโพด ขาวสาล ถว เปนตน หนทดลองทไดรบพาทลนโดยการกนหรอฉดเขาเสนเลอดในขนาดความเขมขน 0.3-2.5 มลลกรมตอกรมของนาหนกตว จะตายโดยเกดอาการสมองบวม ปอดมเลอดออก เสนเลอดฝอยในตบ มาม ไตแตก ถาใชความเขมขนตากวานจะเกดโรคมะเรงในหนได จากการตรวจหาพาทลนในอาหารทงของมนษยและสตว พบวามพาทลนในนาแอปเปลเสมอ เพราะแอปเปลเนารอยละ 60 มการเจรญของ Penicillium expansum แตในอาหารชนดอนจะมพาทลนอยในอตราตา ทงนอาจเนองมาจากมสารประกอบบางอยางทสามารถยบย งการผลตพาทลนในอาหารนน เชน เปปโตน ไกลซน พาทลนสามารถทนความรอนไดด คอ ถาใชความรอน 100 oC นาน 15 นาท จะยงไมสลายตว 2.3 โอคราทอกซน (Ochratoxin) เปนสารพษทพบในเมลดธญพชแถบแอฟรกาใตผลตจาก Aspergilus ovhraceus ,Penicilium viridicatum P.palitans . โรคทเกดจากไวรส ไวรสหลายชนดทาใหเกดโรคตดตอกนทางอาหาร เชน โรคตบอกเสบ (infectious hepatitis) ซงเกดจากไวรสตบอกเสบเขไปในรางกายโดยการปนเปอนกบน าและอาหาร โรคโปลโอ ซงมกพบไวรสทเปนสาเหตในนานม นอกจากนยงมไวรสชนดอนๆ เชน ไวรสทเปนสาเหตของโรคปากและเทาเปอยในโค กระบออาจตดตอมาสมนษยไดทางอาหาร โรคนวคลาสเซลจากสตวปกอาจตดตอมาสมนษยไดโดยพบวาผททางานในโรงงานแปรรปสตวปกเกดโรคตาอกเสบกนมาก เนองจากไดรบเชอนวคาสเซลจากนาใช . โรคทเกดจากรกเกตเซย โรคทมสาเหตจากรกเกตเซย ทตดตอทางอาหารทสาคญ ไดแก โรคควฟเวอร ซงเกดจากเชอ Coxiella burnetii โรคนตดตอจากโคมาสคนทางนานม แตเดมอณหภมทใชในการพาสเจอรไรซนานมจะใช 67.7 oC นาน 30 นาท ซงสามารถทาลายเชอวณโรคได แตเมอพบวาความรอนขนาดน C. burnetii ยงรอดชวตได จงเพมอณหภมในการพลาสเจอรไรซเปน 62.8 oC นาน 30 นาท เพอทาลายเชอนในนานม

70

ปจจยสาคญทมอทธพลตอการเจรญเตบโตของจลนทรย 1. อาหาร อาหารตาง ๆ ของมนษย เชน ขาว เนอสตว ผก ผลไม กเปนอาหารทสาคญของ

จลนทรยเชนกน จลนทรยสามารถปนเปอนเขามาในอาหารทเราผลตไดจากแหลงตาง ๆ ตงแตวตถดบทนามาเขาสโรงงาน ดน น า อปกรณ และเครองมอสาหรบการแปรรปอาหาร นอกจากนยงมาจากตวคนและสตว เมอมอาหารจลนทรยจากสงแวดลอมและจลนทรยทตดมากบตวอาหารเองกจะยอยสลายสารอาหารดงกลาวเพอนาไปใชในการเจรญเตบโตและเพมจานวนตอไป

2. นา ปรมาณน าในอาหารเปนปจจยทสาคญยงทมผลตอการเจรญเตบโตของจลนทรย โดยทวไปแบคทเรยตองการปรมาณนามากกวายสตและรา อาหารแตละชนดจะเสยเรวหรอชาขนอยกบปรมาณนาทเปนประโยชนตอจลนทรยหรอทเรยกวา water activity หรอ aw (ตารางท 2)

อาหารทมปรมาณนามากจดอยในประเภททมคา aw สง ไดแก อาหารสดทงหลาย เชน เนอสตว อาหารทะเลและผกสด เปนตน อาหารทมคา aw ปานกลาง ไดแก แยม ทเรยนกวน และกงแหง เปนตน อาหารทมคา aw ตา ไดแก นามผง ธญญพช และกาแฟ เปนตน อาหารทมคา aw ตา จะเกดการเนาเสยไดยาก และสารมารถเกบรกษาไวไดนาน

จลนทรยแตละชนดเจรญไดในอาหารทมคา aw ตางกน แบคทเรยจะเจรญไดดในอาหารทมคา aw สง สวนยสตและรานน ทนสภาพแหงแลง (คา aw ตา) ไดดกวาแบคทเรย นนคอ การเนาเสยสวนใหญจะเกดจากยสตและรา ตารางท 2 คา aw ทนอยทสดซงจาเปนสาหรบการเจรญเตบโตของจลนทรยทพบในอาหาร

ชนดของสงมชวต aw ชนดของสงมชวต aw

กลม แบคทเรยททาใหอาหารเสย ยสตททาใหอาหารเสย ราททาใหอาหารเสย

0.90 0.83 0.80

แบคทเรยทชอบความเคม ราทโตไดเมอมปรมาณนานอย ยสตททนความดนสง

0.75 0.61 0.60

ชนดของสงมชวต Clostridium botulinum Type E Pseudomonas spp. Acinetobacter spp. Escherichia coli Enterobacter aerogenes Bacillus subtilis

0.97 0.97 0.96 0.96 0.95 0.95

Candida scottii Trichosporon pullulans Candida zeylanoides Endomyces cemolis Staphylococcus aureus Alternaria citri

0.92 0.91 0.90 0.89 0.86 0.84

71

Clostridium botulinum Types A and B Candida utilis Vibrio paraheamolyticus Batrytis cinerea Rhizopus stolonifer Mucor spemosus

0.94

0.94 0.94 0.93 0.93 0.93

Penicillium patalum Aspergillus glaucus Aspergillus conicus Aspergillus echinulatus Saccharomyces rouxii Monuscus bisparus (Xeromyces bisporus)

0.81 0.70 0.70 0.64 0.62 0.61

2. อณหภม แบคทเรยแตละประเภทมอณหภมทเหมาะสมสาหรบการเจรญเตบโตแตกตางกน ซงแบงไดเปน 3 พวก คอ (a) Psychrophile หมายถงแบคทเรยทชอบความเยน เจรญไดดทอณหภม -5C ถง 5C และเจรญเตบโตอยางรวดเรวทอณหภมประมาณ 12-15C แตจลนทรยพวกนจะไมทนความรอน เชน Listeria monocytogenes (b) Mesophile หมายถง แบคทเรยทเจรญไดดทอณหภม 35-37C พบวา แบคทเรยทเกยวของกบการเนาเสยของอาหารและการเกดโรค รวมทงการเกดอาหารเปนพษสวนใหญมกจะอยในประเภท mesophile น เชน Staphyiococcus aureus, Salmonella ประเทศไทยเปนประเทศทมอากาศคอนขางรอนเหมาะสาหรบการเจรญเตบโตของเชอจลนทรยในกลมนมาก ดงนนบรเวณผลตจงควรมการถายเทอากาศด ไมรอนอบอาว (c) Thermophile หมายถงแบคทเรยทเจรญไดดทอณหภมสงกวา 45C แบคทเรยพวกนสวนใหญจะสรางสปอรททนความรอนไดด แมวาพวก thermophiles สวนใหญ จะไมกอใหเกดโรคและสรางสารพษ แตกม themophiles บางตว เชน Bacillus cereus ทสามารถสรางสารพษได ซงพบไดในแปงและนมผง เปนตน

แมวาจลนทรยททาใหเกดปญหาในอาหารสวนใหญจะเปนพวก mesophiles แตกพบวาม จลนทรยทเปน pathogens หลายตวทสามารถเจรญไดทอณหภมตา เชน ในตเยน (ตารางท 3) แตอยางไรกตาม เวลาในการแบงตว (generation time) ของ pathogens เหลานจะนาน (ตาราง 4) ตารางท 3 อณหภมตาสดซงเชอททาใหเกดโรคซงอาศยอยในอาหารตองการในการเจรญเตบโต

ชนดของสงมชวต อณหภมตาสดทสามารถเจรญเตบโต (C) Listeria monccytogenes Yersinia entercoclitica

1 -2

72

enterotoxigenic Escherichia coli Vibrio vuinificus Aeromonas hydrophila non-proteolytic Clostridium botulinum Vibrio parahaemolyticus Salmonella Bacillus cereus Staphylococcus aureus proteolytic Clostridium botulinum Clostridium perfringens

3 5

0-5 3.3 5-7

7-10 6-10 7-10 10 12

ตารางท 4 คาประมาณของเวลาทใชในการแบงตวของแบคทเรยทชอบความเยน

อณหภม

(C)

คาประมาณของเวลาทใชในการแบงตว (นาท)

25 20 15 10 5

30 75 120 200

1200

อยางไรกตาม ในการทจลนทรยทเปนอนตรายจะกอปญหาไดนน จะตองมจานวนมากพอ ดงแสดงไวในตวอยางในตารางท 5 ตารางท 5 ปรมาณของเชอททาใหเกดโรคในลาไสในผใหญ

ชนดของสงมชวต ปรมาณททาใหเกดโรค (เซลล)

Shigella dysenteriae Shigella flexneri Vibrio cholerae Salmonella typhi Salmonella species (non-typhi) Escherichia coli (pathogenic types)

101-104 102-109

103-109

104-109

105-1010

106-1010

73

Clostridium perfringens Yersinia enterocolitica

108-109

109

สวนจลนทรยทสารพษ เชน Staphylococcus aureus จะสรางสารพษเมอเจรญจนมปรมาณ 106 cells 4. ปรมาณ oxygen หรอปรมาณอากาศ ในการเจรญเตบโตของแบคทเรยแตละประเภทนนจะมความตองการปรมาณออกซเจนมานอยตางกน จงมการแบงแบคทเรยออกเปน aerobic bacteria คอ จลนทรยทตองการออกซเจนหรออากาศในการเจรญเตบโต microaeropnilic bacteria คอ จลนทรยทตองการปรมาณออกซเจนเพยงเลกนอยในการเจรญเตบโต anaerobic bacteria คอ จลนทรยทไมตองการออกซเจนหรออากาศในการเจรญเตบโต 5. ความเปนกรด-ดางในอาหาร (pH) จลนทรยโดยทวไปจะเจรญไดดในอาหารทม pH 5.5-7.0 แบคทเรยสวนใหญไมทนตอกรด จงเจรญไดดในอาหารประเภทเนอสตว แตอยางไรกตาม มแบคทเรยบางชนด เชน lactic acid bacteria สามารถเจรญไดดในอาหารทเปนกรด เชน แหนม และนมเปรยว สวนยสตและราเจรญไดในอาหารทม pH ตา หรออาหารทเปนกรด (มรสเปรยว) การจดกลมอาหารตาม pH ของอาหาร โดยพจารณาถงจลนทรยทสาคญทสรางสารพษและทาใหผบรโภคเสยชวตเปนจานวนมาก คอ Clostridium botulinum เปนหลก จลนทรยนและสปอรของมนสามารถทนความรอนไดสง และโดยทจลนทรยนสามารถเจรญไดใน pH ตาสด คอ 4.8 และมความตานทานตอความรอนมาก จงไดจดกลมอาหารโดยพจารณา pH ของการเจรญเตบโตของ Clostridium botulinum เปนหลก และจดไดเปน 2 กลม คอ

low acid foods คอ อาหารทม pH มากกวา 4.6 acid foods คอ อาหารทม pH นอยกวาหรอเทากบ 4.6

pH ของอาหารมผลตอความตานทานของแบคทเรย คอ ในอาหารทมความเปนกรดสง หรอมคา pH ตา แบคทเรยจะทนความรอนไดนอยกวาเมอมนอยในอาหารทม pH ตา และสปอรของ Clostridium botulinum จะไมงอก เมอ pH ของอาหารตากวา 4.6 คา pH ตาสดทแบคทเรยททาใหเกดโรคบางตวเจรญไดแสดงดงตารางท 6 ตารางท 6 คา pH ตาสดทแบคทเรยททาใหเกดโรคบางตวเจรญได

ชนดของสงมชวต คา pH ตาสด

Clostridium botulinum Salmonella Listeria monocytogenes

4-8 4.0

4.5-5.0

74

6. เวลา แบคทเรยเจรญเตบโตไดเรวกวายสตและรา คอสามารถแบงตวไดภายในเวลา 20 - 30 นาท ดงตวอยางในตารางท 7 ตารางท 7 การเพมจานวนของแบคทเรยตามระยะเวลาทเพมขน

เวลา (ชวโมง) จานวนเซลล 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

10

1 4

16 64

256 1,024 4,096

16,384 65,538

262,144 1048,576

ปจจยทมผลตอการเกดโรคจากอาหาร หรอการเกดอาหารเปนพษ

ก. การเกบรกษาอาหารอยางไมถกวธ เชน การเกบอาหารในอณหภมทไมเหมาะสม จลนทรยทเปน pathogens จะเจรญไดด ในอณหภมระหวาง 25-40C ดงนน อาหารรอนทไมทาใหเยนลงอยางรวดเรว หรอไมเกบไวในอณหภมทสงเพยงพอ จะสามารถทาให pathogens เจรญไดระหวางทรอการบรโภค อาหารปรมาณมาก ๆ ทเตรยมไวกอนรบประทานเปนเวลานานหลายชวโมง บางครงแมจะเกบไวในทเยน แตถาเกบไวในภาชนะใหญและลก กจะทาใหอณหภมอาหารเยนลงไมเพยงพอ เปนสาเหตให pathogens เจรญเตบโต ข. การใหความรอนไมเพยงพอ การใหความรอนน หมายถง การใหความรอนทกขนตอนการผลตทมวตถประสงคเพอทาลายจลนทรยทเปน pathogens และสารพษ โปรดระลกไววา สารพษหลายชนด เชน สารพษของ Staphylococcus aureus สามารถทนความรอนไดสงมาก อณหภมใน retort กไมสามารถทาลายสารพษของมนได จงควรระวงไมใหเกดการปนเปอนและเปดโอกาสใหมนเจรญเตบโตได โดยปกตแลว Staphylococcus aureus จะสรางสารพษ 1 g เมอมการเจรญเตบโตถง 106 cells/g อาหาร ซงปรมาณสารพษเพยงเทานกสามารถทาใหเกดอาหารเปนพษไดแลว

75

ค. ลกษณะสวนบคคลทไมดของผปฏบตงาน จลนทรยทกอใหเกดโรคมกถายทอดโดยทางปากและอจจาระ เชน HepatitisA Norwalk, Shigella, E. Coli 0157:H7 สวน Staphylococcus aureus จะถายทอดจากมอ ผวหนง บาดแผล ฝ หนอง ของผปฏบตการสอาหาร และหากมเวลามากพอ สภาวะแวดลอมอานวยกจะเจรญเตบโตและสรางสารพษในทสด ดงนน การตรวจรางกายของผปฏบตการจงควรทาเดอนละ 1 ครง นอกจากนยงควรอบรมใหพนกงานรและเขาใจวธการปฏบตงานทถกตอง รและเขาใจสาเหตและแหลงของการปนเปอน ง. การปนเปอนขาม จลนทรยพวก pathogens สามารถถายทอดจากวตถดบสผลตภณฑสดทาย โดยทางภาชนะและเครองมอตาง ๆ หากไมมการแยกใหเปนสดสวนอยางชดเจน ไมควรนาภาชนะและเครองมอทใชกบวตถดบไปใชกบผลตภณฑทผานการใหความรอนแลว หากไมไดลางทาความสะอาดและฆาเชออยางเพยงพอแลว นอกจากนยงไมควรเกบวตถดบในบรเวณเดยวกนกบอาหารทผานการใหความรอนแลว เครองมอตาง ๆ เชน เขยง slicers, mixers, grinders เปนเครองมอททาความสะอาดคอนขางยาก จงควรเอาใจใสดแล และกาหนดวธการลางใหถกตอง จ. การใหความรอนแกอาหารกอนการบรโภคไมถกตอง ในการอนอาหารแ ช เ ยนห รออาหารแชแขง หรอการตมอาหารแหง เชน บะหมสาเรจรป ควรใชความรอนใหสงเพยงพอทจะทาลายจลนทรยพวก pathogens ไดเพอเปนการปองกนในกรณทม pathogens ปนมากบอาหาร นอกจากน การอนหรอเกบอาหารทอณหภมไมสงนกเปนเวลานาน ๆ เชน ในตอบ ตไอน า มกจะเปนสาเหตของการเจรญเตบโตของ pathogens ได ถาไมควบคมใหอณหภมนนสงเพยงพอ

การควบคมการปนเปอนจากจลนทรย

1. การวางผงกระบวนการผลต และการวางนโยบายการผลต เรมตงแตการสรางโรงงานผลตทมลกษณะถกตองตามสขลกษณะทวไป และการดาเนนนโยบายการผลตตามหลกเกณฑและวธการทดในการผลต (Good Manufacturing Practices หรอทเรยกวา GMP) 2. การควบคมดแลการปฏบตงานของผประกอบการ โดยใหความรเกยวกบการทางานทถกตองแกพนกงาน เชน การใหความรเกยวกบการจดการ (handling) อาหาร และการดแลสขลกษณะสวนบคคลของผประกอบการ การควบคมปรมาณและการเจรญเตบโตของจลนทรย ตามทไดกลาวมาขางตนวา ปจจยทมผลตอการเจรญเตบโตของจลนทรย คอ อาหาร นา อณหภม ปรมาณออกซเจน ความเปนกรด-ดางของอาหาร และเวลา โดยทวไปแลวปจจยทเราสามารถควบคมได โดยทางปฏบตคอ การควบคมในแงของอาหาร นา อณหภม และเวลา สาหรบปจจยในแงของปรมาณออกซเจน และความเปนกรด-ดางของอาหารนน ขนอยกบชนดของอาหาร การจดการ

76

ควบคมปจจยดงกลาว ใหเกดสภาวะทขดขวางตอการเจรญเตบโตของจลนทรย จะสามารถควบคมปรมาณและชะลอการเจรญเตบโตของ จลนทรยไดดงตอไปน 1. อาหาร ในโรงงานอตสาหกรรม อาหารเปนแหลงอาหารทอดมสมบรณของจลนทรย นบตงแตตววตถดบทนามาใชในการผลต รวมถงเศษอาหารทตกคางอยในไลน การผลต (production line) และในบรเวณโรงงาน ดงนนการควบคมปจจยในเรองนกคอ กาจดไมใหมอาหารสาหรบการเจรญเตบโตของ จลนทรย โดยการลางทาความสะอาดไลนการผลต บรเวณการผลต และบรเวณโรงงาน ความสกปรกของบรเวณตาง ๆ ดงกลาวเปนสาเหตสาคญของการปนเปอนของจลนทรยสผลตภณฑทผลตสาหรบวตถดบทนามาใชในการผลต กตองลางทาความสะอาดอยางถกวธ เพอลดปรมาณจลนทรยลงปรมาณหนง แลวจงนาเขาสกระบวนการผลตอยางรวดเรว เปนการปองกนไมใหจลนทรยทยงหลงเหลออยเจรญและเพมจานวนได 2. อณหภม การใชอณหภมในการควบคมปรมาณและการทาลายจลนทรย แบงไดเปน 2 กระบวนการ คอ 2.1 การใชความรอน วธนเปนวธทนยมใชในการทาลายจลนทรย โดยความรอนจะ ทาใหโปรตน (เอนไซม) ในเซลของจลนทรยเสยสภาพ ทาใหไมสามารถดารงชวตอยไดเพราะโปรตนและเอนไซม เปนองคประกอบสาคญของกลไกการทางานตาง ๆ ในเซล กระบวนการใชความรอนในการทาลายจลนทรยมหลายระดบขนกบอณหภมทใช ดงน พาสเจอรไรเซชน เปนการใหความรอนในระดบทสามารถทาลายจลนทรยท ทาใหเกดโรคได รวมทงจลนทรยททาใหเกดการเนาเสยไดบางสวน ระดบอณหภมทใชมหลายระดบ แตโดยทวไปจะอยในชวง 70-80 0C เวลา 10-15 นาท การตม เปนการใหความรอนในระดบน าเดอด (100C) ซงจะทาลายจลนทรยโดยทวไปเปนสวนใหญ แตจะไมสามารถทาลายสปอร และพวก thermophiles ททนความรอนสง ๆ ได สเตอรไลเซชน เปนการทาลายเชอจลนทรยอยางสมบรณ โดยจะทาลายเซลลของจลนทรยรวมทงสปอร การใหความรอนนจะใชอณหภมสงกวา 100C คอตองใชวธการนงฆาเชอในหมอนงภายใตความดน สาหรบการทา sterilization ในนมนน อาจใชวธการใหความรอนสงมาก ๆ ในระยะเวลาสน ๆ เพอรกษาคณภาพและรสชาตของนม วธนเรยกวา UHT (Ultra High Temperature) 2.2 การใชความเยน การลดอณหภมหรอการใหความเยน เปนการชะลอ หรอยบย ง การเจรญของจลนทรย มไดเปนการทาลายจลนทรย หากมการเปลยนแปลงของอณหภม คอเมอมอณหภมสงขน จลนทรยทยงหลงเหลออยกจะเจรญและเพมจานวนไดทนท การใชความเยนในการเกบ

77

รกษา ผลตภณฑอาหารม 2 ระดบ คอ การแชเยน (อณหภมทใช 2-5C) และการแชแขง (-18C ถง -20C) ในผลตภณฑอาหารแชเยน และผลตภณฑอาหารแชแขง ความรอนทใหระหวางการผลตนน เปนเพยงความรอนทใหเพอการปรง ขนรป (formulation) การทาลายเอนไซมโดยการทา blanching เทานน ผลพลอยได คอ สามารถทาลายจลนทรยททาใหเกดโรคได เพราะจลนทรยเหลานมกเปนจลนทรยทไมทนตอความรอน แตอยางไรกตาม ความรอนนไมสามารถทาลายจลนทรยททนความรอนได ดงนน ในผลตภณฑอาหารแชเยน และผลตภณฑอาหารแชแขง จงยงมจลนทรยหลงเหลออยบางสวน หากมการเปลยนแปลงของอณหภมสงขน จลนทรยเหลานกจะเจรญและทาใหผลตภณฑอาหารเสอมคณภาพ และอาจเปนพษได ดงนน การควบคมไมใหมปรมาณของจลนทรยเรมตนกอนเขากระบวนการใหความรอน การศกษาถงชนดของ pathogens ทอาจปนเปอนมากบวตถดบ เพอใหสามารถกาหนดวธการควบคมไดอยางถกตอง เชน Salmonella ในเนอไก สามารถทาลายดวยความรอนทไมสงนก Clostridium ในผกจะตองใชความรอนสงมากในการทาลาย การดแลไมใหมการปนเปอนของจลนทรยภายหลงการใหความรอนแกผลตภณฑแลว การควบคมการใหปรมาณความรอนอยางเพยงพอ และการควบคมอณหภมของการแชเยน-แชแขง จงเปนจดสาคญของการควบคม นอกจากน สงทควรเอาใจใสระวงอกขอหนงคอ การเกบอาหารหรอการลดอณหภมอาหารใหลงมาถง 4C หรอตากวา แมวาจะชวยปองกนการเจรญเตบโตของจลนทรยทกอใหเกดโรคหลายชนดได แตกมจลนทรยทเปน pathogens หลายชนดทสามารถเจรญไดทอณหภมตาไดแตกจะเจรญเตบโตอยางชา ๆ จงไมควรทจะทงอาหารไวแมในทเยนเปนเวลานาน ๆ ยงไปกวานน การลดอณหภมอาหารจาก 60C ลงใหถง 4C อยางรวดเรวกเปนสงสาคญ ควรลดอณหภมใหถง 4C ภายในเวลา 4 ชวโมง ซงสามารถทาไดโดยการแบงอาหารใสในภาชนะทตน และอยาใสอาหารในปรมาณทมากเกนไป หากการทาใหเยนลงทาใหตเยนควรมการปดภาชนะทใสอาหาร และวางไวในทอากาศเยนไหลผานรอบดาน หรอ อาจทาใหอาหารเยนลงโดยการใสในภาชนะถงกวนทหลอดวยนาเยน นอกจากการเกบอาหารในอณหภมตาแลว ยงสามารถเกบอาหารในทอณหภมสงกวา 60C เพอปองกนจลนทรยทเปน pathogens เชน การเกบอาหารใน steam tray เปนตน 3. นา นาเปนปจจยสาคญของกลไกการทางานของเซลของสงมชวตทกชนด รวมทงจลนทรยดวย การควบคมปจจยในเรองนกคอ หลงจากลางทาความสะอาดแลว จะตองทาใหบรเวณตาง ๆ แหง ซงมวธการตาง ๆ กนแลวแตความสะดวก เชนภาชนะบรรจอาหารลางแลวคว าใหสะเดดน า ไลนการผลตลางทาความสะอาดแลวเชดดวยนายาฆาเชอหมาด ๆ แลวปลอยใหแหง หรอใชนารอนจดลางฆาเชอแลวใชลมปะอาดเปาใหแหง เปนตน ผทเปนหวหนางาน มหนาททจะตองกาหนด วธลางทาความสะอาด ตลอดจนควบคมดแลใหผปฏบตงานปฏบตตามอยางถกตอง

78

4. เวลา จลนทรยตองการเวลาในการเจรญเตบโตเชนเดยวกบสงมชวตอน ๆ แตจลนทรยใชเวลานอยกวามาก (เวลาใชในการเพมจานวนจาก 1 เปน 2 คอ 20-30 นาท เทานน) ดงนน การนาผลตภณฑเขาสกระบวนการใหความรอน หรอเขาสกระบวนการแชเยน-แชแขงใหเรวทสด จะชวยปองกนไมใหจลนทรยเพมจานวนได คอ อยาปลอยใหมการรอระหวางการผลต 5. ความเปนกรด-ดางของอาหาร โดยทวไป จลนทรยสามารถเจรญเตบโตไดดในอาหารทม pH เปนกลาง อาหารทม pH ตา จะสามารถยบย งการเจรญของจลนทรยบางชนดได ดงนน การใหความรอนแกอาหารประเภทนจงไมจาเปนตองสงนก 6. ปรมาณออกซเจน จลนทรยสวนใหญตองการออกซเจนในการเจรญเตบโต แตกมจลนทรยบางสวนทไมตองการออกซเจน การบรรจอาหารในระบบสญญากาศ จงชวยลดปรมาณจลนทรยลงไดสวนหนง อยางไรกตาม การบรรจอาหารในระบบสญญากาศ มกจะมองในแงของการรกษาคณภาพทางดานชวเคมของอาหารมากกวาปจจยขอ 5 และ 6 มกจะไมไดถกนามาใชในการควบคมเชงปฏบต นอกจากน การควบคมปรมาณของจลนทรยยงสามารถทาไดโดยการใสสารยบย ง (preservatives) ลงในอาหาร แตอยางไรกตาม ผลตภณฑอาหารแชแขงจะไมไดรบอนญาตใหใสสารยบย งลงในผลตภณฑ จงเปนจดเดนของอาหารแชแขงททาใหไดรบความนยมจากผบรโภค ประโยชนของจลนทรย จลนทรยทมขนาดเลกมากนน แตละเซลลจะมกระบวนการตางๆ ของชวตเกดขนไดภายในเซลลเดยว กระบวนการเปลยนแปลงนสวนใหญกเพอใหเกดประโยชนแกตวมนเอง เชน ยสต มการเปลยนแปลงอาหารใหเปนพลงงานดวยกระบวนการหมก (fermentation) ขณะเดยวกนกไดผลผลตเกดขน คอ เอทลแอลกอฮอลทเรานาไปใชประโยชนได มจลนทรยจานวนมากทมความสาคญในการผลตสารตางๆ ทมประโยชนและชวยใหเกดการเปลยนแปลงในกระบวนการตางๆ ดงตอไปน ในอากาศมกาซไนโตรเจนอสระอยถง 78% แตพชไมสามารถนาไปสรางโปรตนในเซลลได พชไดรบไนโตรเจนในรปเกลอไนเตรตทรากดดขนมาจากดน แตจลนทรยบางชนดมความสามารถตรงกาซไนโตรเจนจากอากาศแลวเปลยนใหเปนสารประกอบไนเตรต จลนทรยเหลานบางชนดอยรวมกบรากพช เชน แบคทเรยชอ ไรโซเบยม (Rhizobium) อยรวมกบรากพชตระกลถวแบบพงพาอาศยแบคทเรยบางชนดตรงกาซไนโตรเจนแบบอสระได เชน Rhodospirillum rubrum, Rhodopseudomonas vanniellii หรอไซยาโนแบคทเรยทอยในนา เชน Anabaena spp., Nostoc spp.,Oscillatoria spp. เมอตรงกาซไนโตรเจนแลวจะเปลยนใหเปนแอมโมเนย และพชนาไปใชเปลยนเปนโปรตนในพช เมอพชถกสตวกนจะเปลยนเปนโปรตนในสตว เมอพชและสตวตายลงรวมทงสงขบถายจากสตวจะทบถมลงดน โปรตนและกรดนวคลอกจะถกยอยโดยแบคทเรยบางชนดในดนไดกรดอะมโน ซงถกยอยตอไดแอมโมเนย แอมโมเนยอาจระเหยออกจากดนหรอละลายน ากลายเปนเกลอแอมโมเนยม (NH4

+) หรอถก

79

พชและจลนทรยนาไปใชและอาจเปลยนตอไปเปนไนไตรต (NO2-) และไนเตรต (NO3

-) ไนเตรตทผลตโดยจลนทรยจงเปนปยใหแกพชได

การบาบดนาเสย

การบาบดนาเสยประกอบดวยขนตอนตางๆ ทงวธทางกายภาพ เคม และชวภาพ การบาบดนาเสยดวยวธทางกายภาพเปนการบาบดขนตน เพอกาจดสารแขวนลอยขนาดใหญออกดวยการตกตะกอน แยกดวยตะแกรงแยกขยะ การกรอง การหมนเหวยง เปนตน สวนการบาบดนาเสยดวยวธทางเคม เชน การออกซเดชน รดกชน โดยการเตมสารเคมไปทาปฏกรยาลดหรอเตมออกซเจน ใหกบสารทตองการกาจด เพอใหเปลยนเปนสารประกอบรปอนทไมเปนพษ แลวจงตกตะกอนแยกออกไป วธนมกใชบาบดน าเสยจากโรงงานอตสาหกรรม สวนนาทงจากบานเรอน และโรงงานอตสาหกรรมทมสารอนทรยมาก เชนโรงงานกระดาษ โรงงานนาตาล โรงงานเบยร ตองใชกระบวนการบาบดน าเสยทางชวภาพ โดยอาศยจลนทรยทเตมใหหรอ จลนทรยในธรรมชาตมายอยสลายสารอนทรย การบาบดนาเสยแบบนมหลายระบบ เชน ระบบแอคตเวเตดสลดจ (Activated sludge process) เปนระบบทใหอากาศแกนาเสย โดยการกวนนาแรงๆ หรอทาใหน าเคลอนไหวเพอรบอากาศและใหจลนทรยทาการยอยสารอนทรย ซงเมอถกยอยแลวมลกษณะเปนคอลลอยด เรยกวา ฟลอค (floc) และมจลนทรยอยมาก ฟลอคนจะทงใหตกตะกอนเพอนาไปบาบดตอไป โดยการยอยในสภาพไรอากาศ (anaerobic sludge digestion) หรออาจนาไปเตมใหนาเสยทไหลเขามาใหมๆ พรอมทงกวนแรงๆ จะทาใหเกดฟลอคไดเรวขน ฟลอคทตกตะกอนแลว เรยกวา แอดตเวเตดสลดจ (activated sludge) ซงมจลนทรยจานวนมาก เชน ยสต รา โพรโทซว และแบคทเรย วธนใชกนมาก หลงจากทงใหจลนทรยยอยสารอนทรยแลวจงสงน าไปยงถงตกตะกอน นาทปลอยทงจะมคา BOD ลดลงมาก อกระบบหนง เรยกวา ทรกกลงฟลเตอร (trickling filter) อาศยหลกการกรองโดยปลอยใหนาเสยไหลลงมาตามชนหน กรวด หรอวสดสงเคราะหชนเลกๆ ทเรยงซอนกนเปนแผน โดย อาจพนนาเสยใหเปนฝอยขนไปในอากาศกอนเพอรบออกซเจน ทชนหนจะมจลนทรยเคลอบตดอยเปนฟลมบางๆ ซงประกอบดวยแบคทเรย รา โพรโทซวและสาหราย เมอนาเสยไหลผานชนหนทมจลนทรย สารอนทรยจากนาเสยจงเปนอาหารใหจลนทรยทาการยอยสลายจนไดสารทมโมเลกลเลกลงและสามารถปลอยทงได โดยไมเกดการเนาเสยโดยจลนทรยพวกอนอก ระบบทพงพาธรรมชาตมากทสด คอ ระบบบอออกซเดชน (oxidation pond) ซงตองใชพนทผวมากและใชจลนทรยธรรมชาตทาการยอยสารอนทรยเอง โดยใชออกซเจนจากธรรมชาต หรอ ไดจากสาหรายทขนอยทาการสงเคราะหแสงใหออกซเจนทจาเปนสาหรบแบคทเรยนาไปใช สวนสาหรายทขนอยถาเจรญมากๆ ยงนาไปทาปย หรอนาไปเลยงสตวได

80

4. กจกรรมการเรยนร ขนนาเขาสบทเรยน 1. ครอภปรายถงสงมชวตทอยในโลกวาเหมอนหรอตางกนอยางไร 2. นกศกษา 3 คน อาสาสมครมาอภปรายในประเดนทวาตนเหมอนหรอตางจากพอแม 3. ครและนกศกษารวมกนอภปรายถงลกษณะทมการถายทอดทางพนธกรรม

ขนสอน ตอนท 1 4. ใหนกศกษาคนควาลกษณะทางพนธกรรมตามกฎของเมนเดลจากหนงสอเรยน

วทยาศาสตร 4 5. นาผลการศกษามาอภปรายรวมกน โดยครเปนผใหความรถงขอจากดทนกศกษาอภปราย

ไมได 6. นกศกษา ศกษากจกรรมสงเสรมการเรยนรท 7.1 เรองการหา Genotype และ Phenotype

ตามหนงสอเรยน 7. นาผลทไดจากการศกษากจกรรมสงเสรมการเรยนรอภปรายรวมกนโดยครเปนผเสรมใน

สวนทขาดไป ตอนท 2 8. นกศกษาแบงกลม 6 กลมตามความเหมาะสม แลวใหตวแทนจบฉลากเพอศกษาหวขอ

ตอไปนกลมละ 1 หวขอ จากหนงสอเรยนวชาวทยาศาสตร 4 1. สารพนธกรรมของสงมชวต 2. การจาลองตวของดเอนเอ 3. การควบคมลกษณะทางพนธกรรมของสารพนธกรรม 4. ความผดปกตของโครโมโซม 5. โรคทถายทอดทางพนธกรรม 6. การตรวจสอบ DNA ของพอ-แม-ลก

9. นกศกษาแตละกลมศกษาแลวสรปความใสแผนใสใหตวแทนกลมนาเสนอหนาชนเรยน 10. นกศกษาแตละกลมตงคาถามจากขอความในแผนใสกลมละ 2 ขอ ถามเพอนในชนเรยน 11. นกศกษาในชนเรยนชวยกนตอบคาถาม 12. ครและนกศกษาประเมนพฤตกรรม การปฏบตงานกลม และประเมนผลการนาเสนอ

ผลงานของกลม จดบนทกคะแนนไว ขนสรปและการประยกต

13. ครใหความรเพมเตมจากแผนใสทนกศกษาเสนอผลงานหนาชนเรยน

81

14. นกศกษาซกถามขอสงสย 15. ใหนกศกษาทาแบบประเมนผลการเรยนร 16. นกศกษาตรวจคาตอบจากแผนใส และประเมนตนเองจากแบบประเมนตนเอง

5. สอและแหลงการเรยนร 1. หนงสอเรยนวทยาศาสตร 4 ของสานกพมพเอมพนธ

2. ใบงาน

3. แผนใสสาหรบนกศกษาเขยนเพอนาเสนอหนาชนเรยน







............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................

82


สารเคมมบทบาทสาคญตอการดารงชวตประจาวนของมนษยในดานตางๆ ไมวาจะใชเปนสวนประกอบหรอปรงแตงอาหาร ยารกษาโรค เครองสาอาง การปองกนกาจดศตรพชและสตว และสารทใชเพมรสชาตของอาหาร เปนตน 2. จดประสงคการเรยนร

1. อธบายความหมายของสารเคมได 2. เขาใจบทบาทของสารเคมทเกยวของกบชวตประจาวนได 3. สามารถยกตวอยางและอธบายสารเคมทเกดขนโดยธรรมชาตได 4. สามารถยกตวอยางและอธบายสารเคมทใชปรงแตงรสอาหารได 5. สามารถยกตวอยางและอธบายสารเคมทใชในการเกษตรได 6. สามารถยกตวอยางและอธบายสารเคมทใชในเพอสาธารณปโภคได 7. สามารถยกตวอยางและอธบายสารเคมทใชในสานกงานได

3. เนอหาสาระ สารเคมในชวตประจาวน ในชวตประจาวน เราจะตองเกยวของกบสารหลายชนด ซงมลกษณะแตกตางกน สารทใช

ในชวตประจาวนจะมสารเคมเปนองคประกอบ ซงสามารถจาแนกเปนสารสงเคราะหและสารธรรมชาต เชน สารปรงรสอาหาร สารแตงสอาหาร สารทาความสะอาด สารกาจดแมลงและสารกาจดศตรพช เปนตน ในการจาแนกสารเคมเปนพวกๆ นนเราใชวตถประสงคในการใชเปนเกณฑการจาแนก ดงรายละเอยดตอไปน

หนวยท........7............... จานวน.....8..ชวโมง

แผนการจดการเรยนร วชา วทยาศาสตร 4 ชอหนวย สารเคมในชวตประจาวน เรอง สารเคมในชวตประจาวน

83

ผลตภณฑความงาม ยายอมผม ยายอมผมเปนผลตภณฑทใชในการเปลยนสผม ทงเพอทาใหดออนกวาวยจากการเปลยนผมสเทาหรอขาวใหเปนสเดม หรอเพอความสวยงามตามแฟชน ดงนนยายอมผมจงเปนผลตภณฑทใชไดตงแตวยรนถงผสงอาย ทงเพศหญงและชาย สวนประกอบของเสนผม เสนผมของคนเราแบงออกเปน 2 สวน คอ รากผม ซงฝงอยในผวหนง และสวนของเสนผมทประกอบดวยเคราตน (keratin) ซงเปนโปรตนทไมละลายนา เมอตดเสนผมดตามขวางจะแบงออกเปน 3 ชน คอ 1) ชนนอก (cuticle) ซงมลกษณะคลายเกลดง 2) ชนกลาง (cortex) ซงเปนชนทมเมดส (melanin) อย เปนสตามธรรมชาตของเสนผม หากขาดเมดสนกจะทาใหเกดผมขาว การเปลยนสผมจะทาใหเมดสในชนนเปลยนแปลง รวมทงการดดหรอยดผมกเปนการเปลยนแปลงของสารในชนกลางน และ 3) ชนใน (medulla) เปนชนแกนของเสนผม ยายอมผมเปลยนสผมไดอยางไร? ยายอมผมอาจเปลยนสผมเพยงชวคราว หรอเปลยนสผมอยางถาวร (จนกวาจะมผมงอกขนมาใหม) ซงผลตภณฑเปลยนสผมในทองตลาด แบงออกเปน 3 กลม คอ 1. ยายอมผมชนดชวคราว ประกอบดวยสทมขนาดโมเลกลใหญ เคลอบบนชนนอกของเสนผม ซงสนจะหลดออกภายหลงจากการสระผมดวยแชมพเพยงครงหรอสองครง 2. ยายอมผมชนดกงถาวร ประกอบดวยสทมขนาดโมเลกลเลกซงสามารถซมเขาไปถงชนกลางของเสนผมได สจะคงทนไดนาน 3-5 สปดาห 3. ยายอมผมชนดถาวร ยายอมผมชนดนตดทนบนเสนผมและทนตอการสระดวยแชมพ ซงยายอมผมชนดถาวรนม 2 ชนด คอ ยาเคลอบสผม ซงสจะสะสมทชนนอกของเสนผมเทานน (โดยสทใชม 3 ประเภท ไดแก สมนไพรยอมผม เกลอโลหะยอมผม และสผสม) และอกชนดหนง คอ ยายอมผมชนดทซมเขาเสนผม ซงเปนทนยมใชในการเปลยนสผม ยายอมผมชนดนประกอบดวยนายา 2 ขวด คอ ขวดท 1 ครมส เปนของเหลวหรอครม ซงประกอบดวยสทใชในการเปลยนสผม ทเรยกวา สออกซเดชน หรอสพารา ไดแก พาราฟนลนไดอะมน (p-Phenylenediamine, PPD) และ พาราโทลอนไดอะมน (p-Toluenediamine, PTD) ซงอยในสภาวะดางจากการเตม แอมโมเนย (Ammonia) ดางทาใหชนนอกของเสนผมบวม พอง และแยกออกทาใหสซมเขาสชนกลางของเสนผม แตถาน ายาเปนดางมากจะละลายชนนอกของเสนผม ทาใหผมหยาบกระดาง นอกจากนยงมสวนผสมของสารลดแรงตงผว ทชวยใหสซมเขาเสนผมไดด และสารททาใหขนเพอใหสไมไหลออกจากเสนผม ขวดท 2 นายาโกรก ประกอบดวย 6% ของ ไฮโดรเจนเปอรออกไซด (Hydrogen peroxide) ซงทาหนาทออกซไดซสพาราใหเกดสยอมผม หากไฮโดรเจนเปอรออกไซดมความเขมขนมากกวา 6% จะทา

84

ลายเสนผมและระคายเคองหนงศรษะ แตถาความเขมขนตากวานกจะไมสามารถออกซไดซสพาราไดอยางมประสทธภาพ ในการใชยายอมผมชนดนตองผสมนายาทง 2 ขวดทนทกอนใชยอมผม เพอใหไฮโดรเจนเปอรออกไซดปลอยออกซเจนอสระไปออกซไดซสพาราใหเกดสสาหรบการเปลยนสผม สตรโครงสรางทางเคม:

PTD ทาหนาทเปนสทใชในการเปลยนสผม มลกษณะเปนแผนหรอผลกทไมมส อาการแพทพบ ไดแก การระคายเคองผวหนงและตา หากโดนผวหนงใหลางออกดวยนาและสบ หากกระเดนเขาตาใหลางตาดวยนาควรเกบในภาชนะทปดสนท พาราฟนลนไดอะมน (p-Phenylenediamine, PPD) ชอพอง ไดแก phenylenediame, phenylenediame dihydrochloride, aminoaniline dihydrochloride, benzenediamine dihydrochloride, 1,4-diaminobenzene, p-aminoaniline สตรโครงสรางทางเคม:

ลกษณะเปนผลกสขาวหรอแดง และมสเขมขนเมอทงไวในอากาศ PPD มคณสมบตเปนตวรดวซอยางแรง เมอไดรบออกซเจนจากตวออกซไดซ คอ ไฮโดรเจนเปอรออกไซดจะเปลยนเปนสนาเงนอมดาทใชในการเปลยนสผม ในสวนผสมของครมสจะมความเขมขนตางๆ (0.08-6%) กน ซงเมอผสมกบสารตวอนจะใหสตางๆ กนดวย เปนสารเคมตวหนงททาใหเกดอาการแพในผใช อาการแพทพบ ไดแก หนาและคอบวม ผนแพจากการสมผส (contact dermatitis) ผนแดง ผวหนงอกเสบ แสบรอน หากโดนตาทาใหเยอบตาอกเสบ ตาบวม หากสดดมทาใหไอ จาม วงเวยนและหายใจไมออก

85

การปฐมพยาบาล ผทเกดอาการแพ หากโดนผวหนงและตา ใหลางออกดวยน า และใหอยในบรเวณทมอากาศถายเท หากอาการแพเกดขณะทาการยอมผม ใหลางผมและหนงศรษะดวยสบออนและนาเพอลางสยอมออกไปใหหมด อาจนวดหนงศรษะดวยน ามนมะกอก แลวทาดวยครมสเตยรอยดทละลายน าได นอกจากนผทมประวตแพ PPD ควรหลกเลยงการใชครมและครมกนแดดทม PABA (p-aminobenzoic acid) รวมทงผลตภณฑทม benzocaine หรอ procaine เปนสวนผสม และไมควรรบประทานยาในกลมซลฟา (sulfonamides) เนองจากอาจพบอาการแพไดเชนกน แอมโมเนย (Ammonia) ชอพอง ไดแก ammonia gas aqueous ammonia ammonium hydroxide สตรโครงสรางทางเคม : NH3 ลกษณะเปนกาซทไมมส และมกลนฉนเฉพาะตว แอมโมเนยทเปนสวนผสมในครมสจะอยในรปของแอมโมเนยม ไฮดรอกไซด (Ammonium Hydroxide) ซงเปนสารละลายในนาทมความเขมขนตากวา 1% และมความเปนดางสง มคณสมบตในการกดกรอน (corrosive) ทาใหชนนอกของเสนผมแยกออกเพอใหสยอมผมผานเขาไปได อาการพษทเกดขนจากการสมผส สดดม หรอเมอกระเดนเขาตาจะทาใหเกดอาการระคายเคองทงตอผวหนง ระบบทางเดนหายใจ และตา อาจมนาตา นามกไหล และไอ หากผวหนงหรอเสนผมสมผสกบแอมโมเนยใหลางดวยนาสะอาดนานไมตากวา 5 นาท แลวตามดวยสบและนาอกครงหนง หากเขาตาใหลางดวยน าหรอนาเกลอนาน 15 นาท ทงนกอนการใชยายอมผมผทใสเลนสสมผส (contact lens) ควรถอดเลนสออกกอนเพอปองกนไอระเหยของแอมโมเนยและสารเคมอนๆ ทอาจกระเดนเขาตา ไฮโดรเจนเปอรออกไซด (Hydrogen peroxide) สตรโครงสรางทางเคม : H2O2 ลกษณะเปนของเหลวใส ไมมส ไมคงตว สามารถปลดปลอยออกซเจนไดโดยเฉพาะเมออยรวมกบสารทมคณสมบตเปนตวรดวซ ทาหนาท 2 อยาง คอ เปนสารฟอกส (bleaching หรอ lightening agent) ททาลายเมดสตามธรรมชาต ทาใหเสนผมมสออนลงงายตอการเปลยนสผม และเปนสารออกซไดซ (oxidizing agent) ปลดปลอยออกซเจนเพอออกซไดซสพาราใหเกดสทยอมตดกบผม ในยายอมผมไมควรมไฮโดรเจนเปอรออกไซดเกน 6% แตทพบในทองตลาดมตงแต 3-40% หากใชโดยไมมการเจอจางจะทาใหเกดอาการระคายเคองตอผวหนง สวนประกอบอนๆ ทพบในยายอมผม เชน Nonoxynol-6, Nonoxynol-4, Propylene Glycol, EDTA, Sodium Metabisulfite, Resorcinol, O-Aminophenol, M-Aminopheno

86

กอนการใชยายอมผมแตละครงควรทดสอบวาคณจะแพสารเคมทเปนสวนผสมอยในยายอมผมหรอไม แมคณจะเคยใชยายอมผมชนดนนโดยไมเกดการแพมากอนกตาม โดยปกตจะมวธทดสอบการแพทเรยกวา Patch Test ระบในใบแทรกทแนบมากบผลตภณฑ ซงทาไดโดยทาความสะอาดบรเวณหลงใบห หรอบรเวณขอพบขอศอกดานใน แลวใชกานสาลจมยายอมผมทผสมแลวเพยงเลกนอยทาทบรเวณดงกลาวใหกวางประมาณครงนว ทงไวใหแหงโดยไมตองลางออกเปนเวลา 24 ถง 48 ช.ม.หากมอาการคนหรอผนแดง กไมควรใชผลตภณฑนน ผนแพจากการสมผส (Contact Dermatitis) สารเคมหลายตวในยายอมผมอาจทาใหเกดอาการผนคน โดยเฉพาะ PPD ทาใหเกดอาการแพในผใชยายอมผมสวนใหญ ลกษณะผนแพอาจเปนผนแดง หรอตมน าใสเลกๆ คนมาก และจะขนเฉพาะทบรเวณทสมผสถกยายอมผม ตมนาใสอาจรวมกนจนเปนตมพองใหญ เมอแตกออกจะมนาเหลองไหล เมออาการดขน ผวหนงอาจแหงเปนขย หรอหนาตวขน อาจมสคลาลง หรอเปนรอยดางขาวชวคราว เมอมอาการคนไมควรเกาจนเปนแผลเพราะอาจตดเชอแบคทเรยแทรกซอน การรกษาผนแพจากการสมผส ขนแรก คอ การหลกเลยงจากสงททาใหเกดอาการแพ หากอาการแพเกดขนแลวใหชะแผลดวยน าเกลอ แลวเชดใหแหง ทาดวยครมสเตยรอยด แตถาเปนบรเวณกวางควรกนยาแกแพรวมดวย ถามหนองหรอนาเหลอง ใหยาปฏชวนะรกษาการตดเชอจากแบคทเรย ขอควรระวงในการใชยายอมผม - ไมควรยอมผมหากมแผลบนศรษะ - ทดสอบการแพกอนยอมผม 24-48 ช.ม. - สวมถงมอยางขณะทาการยอมผม - ทาตามวธใชของแตละผลตภณฑ - ใหหยดใช และลางออกดวยนาทนท เมอมอาการคน ผนแดง ปวดแสบปวดรอนบรเวณทใช หรอทถกนายา - เกบผลตภณฑยอมผมในทมด และเยน - ไมเทนายาผสมทเหลอกลบขวด เนองจากภาชนะบรรจอาจระเบด ใหทงในททเหมาะสม - ไมใชยายอมผม ยอมขนตา หรอขนคว เพราะอาจทาใหตาบอด - หญงมครรภควรหลกเลยงการใชยายอมผม เพอความปลอดภยของผบรโภค ไดมประกาศกระทรวงสาธารณสข ฉบบท 13 (พ.ศ. 2525) ออกตามความในพระราชบญญตเครองสาอาง พ.ศ. 2517 เกยวกบคาเตอนซงผผลตหรอผจาหนายตองระบไวบนฉลากของนายายอมผม หากคณเกดอาการแพเมอใชยายอมผมชนดถาวรแบบทซมเขาเสนผมตามทไดกลาวไปแลว กยงมผลตภณฑเปลยนสผมชนดอนๆ ใหคณเลอกใชได โดยเฉพาะผลตภณฑทประกอบดวยสารจาก

87

ธรรมชาต ซงปราศจาก PPD ทมกทาใหเกดอาการแพ ดงนนการอานฉลากทระบสวนประกอบสาคญในยายอมผมจะชวยใหคณเลอกผลตภณฑทเหมาะสมกบตวเอง และทาใหคณสวยสมวยอยางปลอดภยได สารกนเสย (Preservative)

สารกนเสย (Preservative) เปนสารยบย งการเจรญเตบโตของเชอจลนทรย ไดแก แบคทเรย เชอรา และเชอยสต เพอปองกนมใหเครองสาอางเสยงาย เชนการเตมในครมทาผวเพราะมการแตงกลนและอาจใชแปงเปนสวนประกอบ ทาใหเกดการบดเสยได จงตองใสสารกนเสยปองกน สารกนเสยทใชสาหรบเครองสาอางมหลายชนด เชน Bronopol (2-bromo-2-nitropropane-1,3-diol หรอ BNPD) ฟอรมาดไฮด (formaldehyde) อมดาโซลดนลยเรย (imidazolidinyl urea) เมทลคลอโรไอโซไทอะโซลโนน (methylisothiazolinone) และ ฟโนซเอทานอล (phenoxyethanol) EDTA (ethylene diamine tetreacetic acid) และสารกลมพาราเบน (paraben) ไดแก เมทลพาราเบน (methyl paraben) เอทลพาราเบน (ethyl paraben) โพรพลพาราเบน (propyl paraben) และ บวทลพาราเบน (butyl paraben) กลไกการออกฤทธ พาราเบนเปนสารเอสเทอรของกรดพาราไฮดรอกซเบนโซอก (para-hydroxybenzoic acid) ออกฤทธตานเชอจลชพแบบการยบย งเซลล (cytostatic activity) มากกวาฆาเซลล (cytocidal activity) เมอใชเดยวๆ ออกฤทธตานเชอราไดดมาก แตออกฤทธตานเชอแบคทเรยไดจากด และเมอใชรวมกน เชน เมทลพาราเบนรวมกบโพรพลพาราเบน จะออกฤทธตานเชอแบคทเรยไดดขน โดยออกฤทธตอเชอแกรมบวกดกวาแกรมลบ ฤทธการตานเชอจะมประสทธภาพดทความเปนกรด-ดางระหวาง 3-8 ทความเปนดางมากกวา 8 สารกลมนถกไฮโดรไลซสและหมดประสทธภาพการเปนสารกนเสย เมอเปรยบเทยบฤทธตานจลชพจากมากไปนอยเปนดงน โพรพลพาราเบน > เอทลพาราเบน > เมทลพาราเบน โดยจากสตรโครงสรางโพรพลพาราเบนมสายคารบอนทยาวทสด จงแพรเขาเยอหมเซลลของเชอจลชพไดดกวา จงออกฤทธดกวาพาราเบนอนๆ ประโยชน สารกลมพาราเบน เปนสารกนเสยทราคาไมแพงและทไดรบการรบรองจากกระทรวงสาธารณสขเมอใสในปรมาณทกาหนด นยมใชกบเครองสาอางประเภท แชมพ ครมนวดผม ครมบารงผวหนา ครมทาความสะอาด ครมสาหรบเลบ นายาดดผมถาวร และ ยาสฟน ปรมาณพาราเบนทกาหนดไวไดแก 1. เมทลพาราเบน (methyl paraben) ใสไดไมเกนรอยละ 0.25 โดยนาหนก 2. โพรพลพาราเบน (propyl paraben) ใสไดไมเกนรอยละ 0.25 โดยนาหนก 3. เมทลพาราเบน รวมกบโพรพลพาราเบน ใสไดไมเกนรอยละ 0.25 โดยนาหนก

88

อาการแสดงและการวนจฉย กลมศกษาอาการผนสมผสของอเมรกาเหนอ (North American Contact Dermatitis group) รายงานผลการศกษาสารในเครองสาอางทกอใหเกดอาการแพวา สารกนเสยเปนสารททาใหผใชเกดการแพ ผนแพและระคายเคอง (allergy irritation) เปนอนดบทสองรองจากนาหอมหรอสารแตงกลนหอม (fragrances) ซงสารกนเสยทพบการแพไดบอยไดแก พาราเบน ฟอรมาลดไฮด อมดาโซลดนลยเรย เมทลคลอโรไอโซไทอะโซลโนน และ ฟโนซเอทานอล ผนจากเครองสาอาง อาจแบงไดเปน 4 ประเภทใหญๆ ไดแก ผนแพสมผส (Allergic contact dermatitis) ผนระคายสมผส (Irritant contact dermatitis) ผนลมพษสมผส (Contact urticaria) และสวจากเครองสาอาง (Acne cosmetica) ทพบบอยคอ ผนแพสมผสและผนระคายสมผส การวนจฉย แพทยผวหนงจะใหการวนจฉยวาเปนการระคายเคองหรอไมนน ตองอาศยการซกประวต ตรวจรางกาย และการทดสอบภมแพ โดยการปดบนผวหนง (patch test) แลวดวาเปนการแพหรอไมเสยกอน เนองจากยงไมมการทดสอบการระคายเคองทางตรง ขอควรระวง สารกลมพาราเบน เปนสารทคอนขางปลอดภย และไมพบการกอใหเกดพษอนตราย อยางไรกตามวารสารทางวทยาศาสตรรายงานผลการศกษาในสตวทดลองวา เมอใหพาราเบนแกหนดวยการรบประทาน พาราเบนจะออกฤทธเลยนแบบ (mimic) ฮอรโมนเอสโตรเจน (estrogen) ทเปนฮอรโมนเพศหญง โดยกลไกการออกฤทธพบวาพาราเบนจะถกเมแทบอไลสดวยปฏกรยาไฮโดรไลซสโดยเอนไซมเอสเทอรเรส (esterase enzyme) ทาใหสญเสยหมเอสเทอร ไดสารเมแทบอไลสคอ กรดพาราไฮดรอกซเบนโซอก ทสามารถจบกบ estrogen receptor ในรางกาย อยางไรกตามยงไมมรายงานวาพาราเบนกอใหเกดมะเรงเตานมในสตร และมบางการศกษารายงานวาการใชเครองสาอางประเภททใชบรเวณผวหนง เชน สเปรยฉดรางกาย หรอยาระงบกลนกายทมพาราเบน พบวาพาราเบนดดซมผานผวหนงตามาก และถกเมแทบอไลสดวยเซลลทผวหนงไดสารทไมมฤทธเหมอนเอสโตรเจน แมวายงมรายงานทขดแยงกน การใชเครองสาอางทมพาราเบน ควรใชอยางระมดระวง เมอผใชเกดผนแพ ควรหยดการใชเครองสาอางนนๆ ทนท และสงเกตวาผนคอยๆ หายไปหรอไม เครองสาอาง ปจจบนมการใชเครองสาอางผสม Alpha - Hydroxy Acids หรอ เอ เอช เอ (AHAs) เชน กรดกลยคอลค (glycolic acid) กรดแลคตค (lactic acid) และ Beta – Hydroxy Acids หรอ บ เอช เอ (BHAs) เชน กรดซาลซลค (salicylic acids) อยางแพรหลาย ในขณะทมรายงานอาการไมพงประสงคจากการใช เอ เอช เอ ไดแก อาการระคายเคองเลกนอย แสบผว ผวหนงรอนแดง มตมพอง และไหม AHAs [Alpha-Hydroxy Acids] และ BHAs [Beta-Hydroxy Acids] เปนสารทนยมนามาใชเปนสวนผสมในเครองสาอาง แตเนองจากสารทงสองกลมนมไดเปนสารหามใช หรอสารควบคมพเศษ

89

หรอสารควบคม ดงนนเครองสาอางทผสมสารเหลานและไมมสวนผสมของสารควบคมพเศษหรอสารควบคม จดเปนเครองสาอางทวไป มวางจาหนายทวไปทงทผลตในประเทศและทนาเขาจากตางประเทศ AHAs เปนกรดทมอยตามธรรมชาต บางครงเรยก กรดผลไม (fruit acid) เนองจากทมาของกรดน คอ glycolic acid มาจากนาออย lactic acid มาจากนมเปรยว citric acid มาจากมะนาว สบประรด pyruvic acid มาจากมะละกอ malic acid มาจากแอปเปล tartaric acid มาจากเหลาองน สารสาคญในกลม AHAs ทพบในเครองสาอาง บนฉลากอาจระบวาประกอบดวย glycolic acid lactic acid malic acid citric acid glycolic acid + ammonium glycolate alpha-hydroxyethanoic acid + ammonium alpha-hydroxyethanoate alpha-hydroxyoctanoic acid alpha-hydroxycaprylic acid hydroxycaprylic acid mixed fruit acid tri-alpha hydroxy fruit acids triple fruit acid, sugar cane extract alpha hydroxy and botanical complex L-alpha hydroxy acid glycomer in crosslinked fatty acids alpha nutrium (three AHAs) สารในกลม AHAs ทนยมใชในเครองสาอาง คอ glycolic acid และ lactic acid BHAs ทมการกลาวถง คอ Salicylic acid ซงใชในทางการแพทยมานานแลว เปนยาทาภายนอก ใชรกษาโรคผวหนงทมลกษณะหนา แขงกระดาง เชน Salicylic acid 6% + Benzoic acid 12% ใชรกษาเชอราทผวหนง Salicylic acid 10-12%, Salicylic acid 2-4% + Talcum ใชโรยเทาทมเหงออกมาก ผดปกต Salicylic acid ทใชในเครองสาอางนนใชเพอเปนสารระงบเชอในผลตภณฑ ทาผวบรเวณทแขงกระดาง เชน สนเทา/ขอศอก ชวยลดรวรอย จดดางดาไดบาง ใหใชทความเขมขนไมเกน 2%การโฆษณาสรรพคณของเครองสาอางทผสม AHAs หรอ BHAs ทปรากฏทางสอตางๆ เชน o ทาใหผวเรยบ แลดละเอยดมากขน o ทาใหผวแลดสดใสมากขน o ทาใหผวแลดเตงตงมากขน o ลดรวรอยเหยวยน

90

o ชวยใหสผวจางลง o ลดการอดตนของรขมขน จงใชในผลตภณฑสาหรบสว กลไกการรกษา AHAs และ BHAs เปนสารทมคณสมบตเปนกรด จะชวยใหผวหนงชนนอกหลดลอกออกไปไดเรวขน มองเหนผวทอยชนถดไปทยงอยในสภาพด จงแลดผวดขน AHAs เมอถกทาลงบนผวหนงจะถกดดซมไปยงผวหนงชนในสด และไปทาลายแรงยดเกาะระหวางเซลลผวหนงทตายแลวในชน horny layer ทาใหเซลลเหลานลอกหลดงายขน ซงผลใหเซลลชนลางลงไปขนมาแทนท ทาใหผวหนาเรยบเนยน สดใสกวาเดม เนองจากเซลลในชน hormy layer ทเกาะตดกนแนนและไมหลดลอกออกจะไปอดตนรขมขน เปนสาเหตของการเกดสว AHAs จงชวยใหเกดสวลดลง ความเปนพษ USFDA แจงวาจากการศกษา การใชผลตภณฑทม AHAs เปนองคประกอบอาจทาใหผใชมความไวตอแสงแดดมากขน โดยเฉพาะกบรงสอลตราไวโอเลตซงอาจทาลายผวหนง และการใชยาขนาดสง โดยเฉพาะอยางยงในการใชระยะยาว อาจเปนสาเหตทาใหเกดมะเรงผวหนง ซงทง USFDA และ EU อยในระหวางตดตามความปลอดภยของสารน แตยงมไดมการประกาศใชบงคบในเรองปรมาณ หรอความเขมขนของสารแตอยางใด USFDA ไดมการประชมเกยวกบการใช AHAs ในเครองสาอางอยางปลอดภยนน ความเขมขนของ AHAs ตองไมเกน 10 เปอรเซนต และสตรตารบมพเอชมากกวา หรอเทากบ 3.5 สวนผลตภณฑในรานเสรมสวยสาหรบการลอกหนานน ความเขมขนของ AHAs ตองไมเกน 30 เปอรเซนต และสตรตารบมพเอชมากกวา หรอเทากบ 3.0 ซงตองใชโดยผทไดรบการฝกอบรมมาแลว อาการพษ สานกงานคณะกรรมการอาหารและยา ไดตดตามขอมลความปลอดภยของการใชสารกลมนในเครองสาอาง เพอใหผบรโภคใชผลตภณฑไดปลอดภยยงขน และพบวา USFDA ไดรบรายงานอาการไมพงประสงคจากการใช AHAs 100 ราย มอาการตงแตระคายเคองเลกนอย แสบผว ผวหนงรอนแดง เปนตมพอง และผวไหม สานกงานคณะกรรมการอาหารและยาตดตามอาการไมพงประสงค หรอ ทเรยกอกอยางวา อาการแพจากการใชเครองสาอาง โดยสงแบบรายงานการแพใหแพทยทพบผปวยทมารบการรกษา เนองจากแพเครองสาอางแลวรายงานมายง สานกงานคณะกรรมการอาหารและยา พบวาอาการแพทเกดจากเครองสาอางผสม AHAs และ BHAs คอ ระคายผว แสบผว มเมดผนคน ผวหนงรอนแดง และเกรยม รายงานการแพทไดรบเปนเพยงสวนหนงเทานน เนองจากผทมอาการแพบางราย อาจมไดไปพบแพทย หรอมไดแจงใหแพทยทราบ หรอ แพทยมไดบนทกลงในรายงาน

91

ขอควรระวง เครองสาอางทกชนดตองมฉลากภาษาไทยทแสดงขอความบงคบอยางครบถวน (ชอ ชนด สวน ประกอบสาคญ ชอและทตงผผลต วนเดอนปทผลต และปรมาณสทธ) การใชเครองสาอางใดเปนครงแรก ควรทดสอบการแพกอนใช โดยทาผลตภณฑในปรมาณ เลกนอย ลงบนบรเวณทองแขน ทงไว 24-48 ชวโมง ถาไมมความผดปกตใดๆเกดขน แสดงวาใชได เนองจากประเทศไทยอากาศรอน แสงแดดจดจา ตามปกตควรหลกเลยงแสงแดดอยแลว และ โดยเฉพาะผทใชเครองสาอางผสม AHAs และ BHAs ตองหลกเลยง หรอ ปองกนผวจากแสงแดดเปนพเศษโดยการ - ไมออกไปอยกลางแจงขณะแดดจด - สวมเสอผาทปกปดผวมดชด หรอกางรม เมออยกลางแจง - ใชเครองสาอางผสมสารปองกนแสงแดด ทระบคา SPF ตงแต 15 ขนไป หากใชแลวเกดอาการระคายเคองแสบผว หรอผวหนงรอนแดงเปนระยะเวลานาน ใหหยดใชและปรกษาแพทย รวมทงหลกเลยงการใชผลตภณฑนในเดกและเดกทารกดวย ผลตภณฑทาความสะอาด นายาลบคาผด ปจจบนนายาลบคาผดไดเขามาแทนทยางลบมากขน เนองจากใชสะดวก ไมตองออกแรง แถมยงไมตองอารมณเสยกบ ปญหากระดาษเปอยหรอขาดอกดวย ในทองตลาดมผลตภณฑนายาลบคาผดจาหนายหลายยหอและรปแบบ เชน บรรจในขวด หรอในปากกา โดยอาจมสวนผสมโดยละเอยดแตกตางกนไปบาง แตทวไปจะประกอบดวยสารทบแสงซงชวยปดทบคาผด เชน titanium dioxide ตวทาละลาย เชน นา ตวทาละลายอนทรยทระเหยไดงาย สารทชวยใหสารทบแสงกระจายตวไดในตวทา ละลาย และอาจแตงสบาง สวนประกอบทเปนตวทาละลายอนทรยนเองทอาจมผลตอสขภาพของผใชหากมการใชไมถกตอง หรอมการสมผสอยางตอเนองนานๆ ตวทาละลายอนทรยชนดหนงทนยมใชในนายาลบคาผดไดแก เมธลคลอโรเฮกเซน (methylchlorohexane)

92

Methylchlorohexane ชออนๆ: chlorohexylmethane, hexahydrotoluene, toluene hexahydride

โครงสรางเคม : C7H14 คณสมบตทวไป ของเหลวไมมส มกลนคลายเบนซน ไมละลายในนา ตดไฟได ทาปฏกรยากบกบ oxidizing agent อนตราย ความเปนพษ และการปองกนแกไข: การตดไฟและระเบด methylchlorohexane จดเปนสารทตดไฟไดงาย จงควรหลกเลยงการนาสารนเขาไปใกลเปลวไฟ ประกายไฟ หรอบหร เมอเกดการลกไหมแลวใหดบดวยเคมชนดแหง คารบอนไดออกไซด หรอนายาดบเพลงชนดโฟม เนองจากนาไมมประสทธภาพดพอ นอกจากนยงควรระวงการสดดมกาซทเกดจากการเผาไมของ methylchlorohexane เนองจากเปนกาซทเปนอนตราย อนตรายจากการสดดม methylchlorohexane มผลตอระบบประสาทสวนกลาง โดยทาใหเกดอาการระคายเคองจมก และลาคอ เวยนศรษะ มนงง งวงนอน และการสดดมเขาไปกเปนวธการทจะไดรบสารนไดงายทสด ดงนนเมอตองการทางานโดยใชนายาลบคาผดอยางตอเนองนานๆ ควรทาในบรเวณทมการระบายอากาศด หรอพยายามหลกเลยงไมสดดมนายาโดยตรง หรอมอปกรณเพอปองกนหรอลดการสดดมเขาไป หากเรมมอาการเวยนศรษะควรหยดใชแลวยายออกไปสดอากาศทบรสทธ อนตรายจากการสมผสทางผวหนง เมอสมผสกบ methylchlorohexane บอยๆ จะทาใหผวหนงแหง ดงนนจงควรลางบรเวณทสมผสดวยนาสะอาด อนตรายเมอเขาตา

93

ทาใหเกดอาการตาแดง ดงนนใหลางตาดวยนาสะอาดปรมาณมากๆ หลายๆ ครงเปนเวลา 15 นาท โดยเปดเปลอกตาบนและเปลอกตาลางเปนระยะ อนตรายเมอรบประทานเขาไป ทาใหคลนไส และหากสาลกอาจทาใหเกดปอดอกเสบจากสารเคม เมอไดรบ methylchlorohexane เขาไปโดยการรบประทาน ใหบวนปากมากๆ แลวนาผปวยไปพบแพทย อนตรายจากการไดรบสารเรอรง ยงไมมการทดสอบการกอมะเรงจากสารน แตอาจมผลตอตบและไต นายาทาความสะอาดพน นายาทาความสะอาดพนเปนหนงในผลตภณฑทาความสะอาดบานทนยมใชกนอยางแพรหลายในปจจบน โดยมผลตภณฑในทองตลาดหลายยหอใหเลอกซอ สวนประกอบสาคญซงมบทบาทในการชาระลางคราบมนสกปรกคอสารลดแรงตงผว (surfactant) นอกจากนยงมการเตมสารอน ๆ และสารปรงแตง ไดแก สารขจดคราบ สารใหกลนหอม และ ส เปนตน เพอชวยใหผลตภณฑมประสทธภาพดและนาใชมากยงขน ใสรปนายาทาความสะอาดพน โครงสรางทางเคมของสารลดแรงตงผวประกอบดวยสองสวนหลกคอ สวนหวซงมคณสมบตชอบนา (hydrophilic head group) และสวนหางซงไมมขวและมคณสมบตชอบไขมน (hydrophobic tail)

สารลดแรงตงผวทมกพบวามผสมอยในผลตภณฑทาความสะอาดประเภทตาง ๆ สามารถแบงออกไดเปน 4ประเภทหลกตามชนดโครงสรางของสวนหวไดแก สารลดแรงตงผวชนดประจลบ (anionic surfactant) เชน สารกลมอลคลเบนซน ซลโฟเนต (alkylbenzene sulfonate) อลคล ซลเฟต (alkyl sulfate) และ อลคล ฟอสเฟต (alkyl phosphate) ในรปเกลอโซเดยม เปนตน

94

สารลดแรงตงผวชนดประจบวก (cationic surfactant) สวนใหญเปนสารประกอบของควอเทอนารแอมโมเนยม (quaternary ammonium) ซงเปนสวนทมประจบวกโดยมกพบในรปเกลอคลอไรด เชน เบนซลโคเนยม คลอไรด (benzalkonium chloride)เปนตนสารในกลมนยงมกพบวามฤทธในการฆาเชอแบคทเรยดวย

สารลดแรงตงผวชนดไมมประจ (nonionic surfactant) เชน สารในกลมอลคล ฟนอล (alkyl phenol) อลคล ฟนอล เอธอกซเลต (alkyl phenol ethoxylates) และ อลคล แอลกอฮอล เอธอกซเลต (alkyl alcohol ethoxylates)เปนตน

สารลดแรงตงผวทมประจบวกและประจลบ (amphoteric surfactant) เชน สารประกอบในกลมของอลคล บเทน (alkyl betaine)เปนตน

95

สารลดแรงตงผวแตละประเภทดงขางตนมการนามาใชเปนสวนประกอบสาคญในผลตภณฑชาระลางชนดตาง ๆ เชนสารลดแรงตงผวชนดประจลบมกเปนชนดทนยมใชกนมากในผลตภณฑทาความสะอาดทวไป เนองจากมคณสมบตในการชาระลางไดด สารลดแรงตงผวชนดประจบวกอาจมการนามาผสมในนายาทาความสะอาดสตรฆาเชอโรค สารลดแรงตงผวชนดทมทงประจบวกและลบมกใชในผลตภณฑชาระลางสาหรบเดก เนองจากมคณสมบตกอการระคายเคองตอตาและผวหนงคอนขางนอย สาหรบผลตภณฑทาความสะอาดประเภทนายาทาความสะอาดพน มกนยมใชสารลดแรงตงผวชนดทไมมประจ เนองจากใหฟองนอย สามารถทาความสะอาดพนผวไดด หนงในสารลดแรงตงผวชนดนทมกพบไดบอยในผลตภณฑนายาทาความสะอาดพนผวยหอตาง ๆ คอ สารกลมอลคล ฟนอล เอธอกซเลต เชน โนนล ฟนอล อธอกซเลต (15 EO) (nonyl phenol ethoxylates (15 EO)) เปนตน ซงจะขอกลาวถงรายละเอยดดงตอไปน โครงสรางทางเคมและกลไกการออกฤทธ โนนล ฟนอล เอธอกซเลต (15 EO) หรออาจเรยกวา เอธอกซเลตเตท โนนล ฟนอล (ethoxylated nonyl phenol) (ใชชอยอวา NPE-15EO) เปนสารอนพนธในกลมโนนล ฟนอลทมการเตมหมเอธลน ออกไซด (ethylene oxide) ลงในโครงสราง ตวเลข 15 EO ทอยในวงเลบระบถงจานวนโมเลกลของหมเอธลน ออกไซดทมอยในโครงสราง

NPE-15EO มลกษณะเปนไขสขาว สามารถนามาเปนสวนผสมสาคญในผลตภณฑนายาทาความสะอาดพนทความเขมขนตาง ๆ เชน 1 – 3 % เปนตน กลไกการทาความสะอาดเกดจากการทางานของสารลดแรงตงผว โดยสวนหางทชอบไขมน (สายโซคารบอนโนนล) จะหนเขาไปเกาะกบสงสกปรกคราบไขมน ในขณะทโครงสรางสวนทชอบนาของ NPE จะเรยงตวหนออกเขาจบกบนา เกดการรวมตวเปนไมเซลล (micelle) ชวยในการกระจายตวอยในตวกลางทเปนนา กกเกบคราบไขมนไวภายใน

96

นอกจากนการท NPE เปนสารลดแรงตงผวชนดไมมประจ จงเกดฟองนอยและมคณสมบตในการรวมตวเปนไมเซลลไดทความเขมขนตา ลอมรอบสงสกปรกคราบไขมนไวดานใน จงปองกนสงสกปรกทกระจายตวอยในนากลบมาเกาะทพนผวอกครง ความเปนพษและอาการพษ นายาทาความสะอาดพนทม NPE เปนสวนผสม หากใชในปรมาณและความเขมขนทเหมาะสมตามฉลากแนะนาจดเปนสารทมความเปนพษคอนขางตา อยางไรกตามโดยทวไปแลว ความรนแรงของการเกดพษขนกบความเขมขน ปรมาณทไดรบ และทางทไดรบเขาสรางกาย มรายงานความเปนพษแบบเฉยบพลนของสาร NPE เชน หากรบประทาน สดดม หรอสมผสกบผวหนงทความเขมขนสง ๆ จะทาใหเกดการระคายเคองเยอบทางเดนหายใจ ทางเดนอาหาร ตา และผวหนงอยางรนแรง มอาการไอ วงเวยน หายใจหอบถ อาเจยน จากการทดสอบในสตวทดลองพบวาปรมาณสารตาสดททาใหหนทดลองตายรอยละ 50 อยทประมาณ 1650 มลลกรมตอนาหนกตวหนงกโลกรม ขอควรระวง ควรระวงการสมผสโดยตรงกบน ายาทาความสะอาดพนทยงมไดผานการผสมนา เพราะอาจทาใหเกดการระคายเคองไดบาง นายาทาความสะอาดพนทมสารกลมนผสมอาจมอยในสดสวนประมาณไมเกนรอยละ 3 แตในกรณทมสารอนผสมในผลตภณฑนนดวย เชน กรด ดาง สารลดแรงตงผวชนดประจบวก อาจเพมความรนแรงของอาการระคายเคองมากยงขนโดยเฉพาะหากมการกระเดนเขาตา ผใชควรปฏบตใหถกตองตามวธ ขอบงใช ขอควรระวงและคาเตอนตามทระบไวบนฉลากของผลตภณฑ นอกจากนเนองจากสาร NPE มรายงานความเปนพษในสตวชนดตาง ๆ เชน แมลง สตวและพชนาหลายชนด มการสะสมตกคางในสงแวดลอมเปนเวลานาน ดงนนจงหามทงขวดบรรจภณฑโดยตรงลงในแหลงนาสาธารณะ

97

การปฐมพยาบาล ในกรณทไดรบนายาทาความสะอาดพนทมสารนผสมอยในปรมาณเลกนอย มกไมเกดการระคายเคองทรนแรงแตอยางใด อาจเพยงแตลางบรเวณสมผสดวยน า แตหากกรณทไดรบสารในปรมาณมากใหปฏบตดงน - หากสมผสผวหนงใหลางออกดวยนาจานวนมาก หากเปอนเสอผาใหถอดออกและลางรางกายดวยน ามาก ๆ - หากเขาตาใหรบลางดวยนาสะอาด จนอาการทเลา ตรวจดบรเวณทสมผสสาร หากอาการไมบรรเทาใหรบนาสงแพทย - หากรบประทาน ในกรณทปรมาณนอยใหดมนาเพอเจอจาง จดรางกายใหอยในทาศรษะสง เพอปองกนการสาลก - ในกรณทไดรบปรมาณมาก หามทาใหอาเจยนและรบนาสงแพทย ผลตภณฑอาหาร ตะกวในไขเยวมา ไขเยยวมา (preserved egg) หมายถง ไขเปดททาใหไขขาวมลกษณะเปนวนสนาตาลไหมหรอสชาเขม มไขแดงเปนยางมะตมหรอแขงกวา (semisolid yolk) ซงมสเขยวอมนาตาลหรอสเทาอมเขยว วธการทาไขเยยวมา ม 2 วธ คอ การพอกดวยสารผสมบางชนด (เชน ปนขาว เกลอ ขเถาไม และใบชา) และการดองในสารละลายดาง1 เมอเกบไขเยยวมาไวนานกวา 5 เดอน ไขขาวจะแขงคลายวนมสกาแฟและไขแดงมสเทาอมเขยว การดองไขในสวนผสมของสารละลายดางจะไดไขเยยวมาทพรอมนามารบประทานภายในระยะเวลาทสนกวาการเตรยมไขเยยวมาแบบพอกดวยสารผสม ซงไขเยยวมาชนดดองทไดมาจะมลกษณะของไขขาวและไขแดงเหมอนกบลกษณะในไขเยยวมาชนดพอก ดงนนจงนยมทาไขเยยวมาชนดดองในสารละลายดางมากกวา ในทนจงขอกลาวถงไขเยยวมาชนดดองในสารละลายดางโดยละเอยดตอไป ในระหวางการดองไขเยยวมาในสารละลายดางจะเกดการเปลยนแปลง1 ดงน การระเหยของนาภายในฟองไขซงทาใหชองอากาศภายในฟองไขมขนาดใหญขน มการเคลอนทของนาจากไขขาวเขาสไขแดงผานเยอหมไขแดงจงทาใหไขแดงแตกงาย ไขขาวขนเปลยนเปนไขขาวใสเนองจากการเปลยนแปลงโครงสรางโมเลกลของโปรตนในไขขาว ซงการเปลยนแปลงนจะทาใหแบคทเรยเจรญเตบโตในไขไดงาย อยางไรกตามโปรตนหลายชนดในไขขาวสามารถทาลายจลนทรยทผานเขามาในไขทางรเปลอกไขได แตถาปรมาณจลนทรยสงมากเกนไปกจะทาใหไขเนาเสยได การดองไขในสารละลายดางเปนการเพมคาพเอชหรอคาความเปนดางใหกบไขเยยวมา ซงมผลตอการเปลยนแปลงของโปรตนในไขจงทาใหไขเกดการแขงตว และเปลยนหมอะมโน (NH2) ของโปรตนใหกลายเปนแอมโมเนย (NH3) ดงนนไขเยยวมาจงมกลนแอมโมเนยซงเปนกลนเฉพาะตวของไขเยยวมา

98

การทาไขเยยวมาชนดดองในสารละลายดางทปลอดภยสาหรบผบรโภคมกใชวตถดบทประกอบดวย ไขเปด โซเดยมคารบอเนต (Na2CO3) ปนขาว (CaO) เกลอ ชาใบ (red tea leaf) นา ซงคออกไซด (ZnO) และแปงมนสาปะหลง1 คณสมบตของสวนผสมชนดตาง ๆ ทใชในการดองไขเยยวมา ไดแก เกลอจะชวยยบย งการเจรญเตบโตของจลนทรย ตกตะกอนโปรตนในไข และชวยเพมรสชาต โซเดยมคารบอเนต นา และปนขาว จะเกดปฏกรยาเคมรวมกน ทาใหเกดดางโซเดยมไฮดรอกไซด (NaOH) ทชวยตกตะกอนโปรตนในไขและปรบคาพเอชใหเหมาะสม นอกจากนปนขาวยงชวยเพมแคลเซยมอกดวย ซงคออกไซดชวยทาใหวนของไขขาวมความคงตว นอกจากนซงคหรอสงกะส (Zn) ยงทาปฏกรยากบ sulfhydryl group ของโปรตนในไขขาวทาใหเกดเปนสารประกอบเชงซอน ททาใหโปรตนรวมตวกนแลวตกตะกอน สาหรบแทนนน (tannin) ในใบชาจะทาปฏกรยากบโปรตนในไข ทาใหโปรตนในไขตกตะกอนไดเรวขนไขเยยวมาชนดดองในสารละลายดางทดควรมลกษณะ ดงน เปลอกไขไมแตกราว ไมบบ ไมมจดสดา ไขขาวเปนวนใสสน าตาล ออนนม และมความคงตวด ไขแดงและไขขาวแยกจากกนชดเจน ไขแดงมสเทาหรอน าตาลอมเขยว เปนยางมะตมหรอแขงกวา มกลนและรสตามธรรมชาต ไขขาวมรสเคมเลกนอย ไขแดงมรสมนและเคมเลกนอย ตามประกาศกระทรวงสาธารณสข (ฉบบท 236) พ.ศ. 2544 เรองไขเยยวมา ไดอธบายวาไขเยยวมา หมายถง ไขทผานกรรมวธทาใหเปนดาง อยในสภาพทจะนาไปบรโภคได ซงไขเยยวมาเปนอาหารทกาหนดคณภาพหรอมาตรฐาน ดงน ไมมจลนทรยททาใหเกดโรค และตรวจพบตะกวไดไมเกน 2 มลลกรมตออาหาร 1 กโลกรม นอกจากนไขเยยวมายงเปนอาหารทตองมฉลากแสดงอยางถกตองตามประกาศกระทรวงสาธารณสขวาดวยเรอง ฉลาก2 จลนทรยกอโรคทอาจพบไดในไขเยยวมา ไดแก Clostridium perfringens, Staphylococcus aureus และ Salmonella ทงนหากไขเยยวมามกลนของกาซไขเนาหรอไฮโดรเจนซลไฟด (H2S) และ/หรอเกดจดสเขยวของเชอราหรอแบคทเรยภายในเปลอกไข ควรหลกเลยงการรบประทาน คณคาทางอาหารของไขเยยวมา ไขเยยวมามคณคาทางอาหารใกลเคยงกบไขสด เพราะประกอบดวยโปรตนเปนสวนใหญ ไขมน คารโบไฮเดรต นอกจากนยงประกอบดวยวตามน (วตามนเอ วตามนบ1 และบ 2) และเกลอแร (แคลเซยม ฟอสฟอรส และเหลก) เปนตน3 ในไขแดงของไขเยยวมายงประกอบดวยเลซทน (lecithin) ซงมปรมาณตากวาทพบในไขสด เนองจากเลซทนถกทาลายในระหวางกระบวนผลตไขเยยวมาและในระหวางการเกบรกษา อยางไรกตามไขเยยวมามขอดกวาไขสด คอ สามารถเกบไวไดนานประมาณ 6 เดอน ถง 1 ป ไมแตกราวงาย จงสะดวกในการขนสง การปนเปอนของตะกวในไขเยยวมา มรายงานการพบตะกวปนเปอนในไขเยยวมาในปรมาณทเปนอนตรายตอผบรโภค โดยผผลตมการเตมออกไซดของตะกวหรอสารประกอบของตะกวลงในสวนผสมทใชทาไขเยยวมา เพอเปนตวควบคมความเปนกรดดางใหคงทซงจะทาใหไขขาวแขงตวไดสมาเสมอ ทาใหพบตะกวในรปของซลไฟดปนเปอนอยในไขเยยวมา สงเกตไดจากไขขาวมสดามากผดปกตและมสขนไมเหมอนไขเยยวมา

99

ทวไป ซงไขขาวจากไขเยยวมาทปราศจากตะกวจะมลกษณะใสและสนาตาลคลายสกาแฟ ดงนนถาพบไขเยยวมาทมไขขาวขนและสดาคลาผดปกตควรละเวนการรบประทานเพราะอาจทาใหเกดพษจากตะกวได 3-5 ความเปนพษของตะกว บคคลทวไปมโอกาสทจะเกดโรคพษตะกวไดจากการสมผสตะกวทปนเปอนในอาหาร นาดม และสงแวดลอม จงทาใหเกดปญหาเกยวกบสขภาพอนามย ตะกวเปนโลหะหนกทเปนอนตรายตอสขภาพเปนอยางมาก6-8 เมอตะกวเขาสรางกายจะถกดดซมและมกสะสมอยในกระดกเปนสวนใหญ นอกจากนยงสะสมไดท สมอง ปอด ตบ มาม ไต เสนผม และไขกระดก อาการพษจากตะกวหรอโรคพษตะกวจะเกดขนเมอมปรมาณตะกวสะสมในรางกายในระดบสงเกนเกณฑ ซง Joint FAO/WHO Expert Committee on Food Additives (JECFA) ไดกาหนดเกณฑความปลอดภยสงสดของตะกวทรางกายรบเขาไปตอสปดาห ในผใหญคอ 50 ไมโครกรมตอนาหนกตว 1 กโลกรม เมอรบประทานตะกวทปนเปอนในไขเยยวมาพบวาตะกวจะเกดปฏกรยากบกรดไฮโดรคลอรก (HCl) ในกระเพาะอาหาร ทาใหมการเปลยนแปลงโครงสรางทางเคมไปเปนเกลอตะกวคลอไรดทละลายไดดมากขนและถกดดซมเขาสรางกายผานลาไส อาการพษจากตะกวในผใหญเรมจากเบออาหาร คลนไส อาเจยน ทองผก หรออาจมอาการทองเสยรวมดวย อาการทสาคญ คอ ปวดทองอยางรนแรง นอกจากนยงอาจพบวาทเหงอกมแนวเสนตะกว (lead line) ซงเกดจากการเกาะของตะกวซลไฟด (lead sulfide) ทาใหมลกษณะเปนแตมสน าเงนและดาจบอยทขอบเหงอกตอกบฟน โดยเฉพาะฟนหนากรามและฟนกราม อาการทางระบบประสาทสวนปลาย ไดแก อาการกลามเนอแขนและขาออนแรง บางครงปวดตามกลามเนอและขอตาง ๆ ถารางกายไดรบตะกวเขาไปในปรมาณสงและตดตอกนเปนเวลานานจะทาใหกลามเนอเปนอมพาต เชน กลามเนอทใชเหยยดขอมอออนแรง ทาใหเกดอาการทเรยกวามอหอย (wrist drop) สวนมากจะเปนเฉพาะทกลามเนอขางใดขางหนงของแขนหรอขาเทานน อาการทางสมองจากพษของตะกวเปนอาการทรนแรงทสด เรมดวยอาการตนเตน นอนไมหลบ ฝนราย อารมณฉนเฉยว ขาดสต และในทสดอาจชก หมดสต และเสยชวตได อาการทางโลหตพบวาผปวยมกมอาการซด โลหตจาง ออนเพลย นอกจากอาการดงกลาวแลวผปวยมกมอาการปวดศรษะ มนงง ความดนโลหตสง ไตและสมองถกทาลาย9 ในรายทเปนพษตะกวเรอรงพบวามอาการตวเหลองและตาเหลองรวมดวย สาหรบพษตะกวในเดกพบวาตะกวมพษตอระบบประสาท โดยตะกวจะทาลายทงระบบประสาทสวนกลางและระบบประสาทสวนปลาย เกดอมพาตของกลามเนอ มอาการเทาหอย (foot drop) ทาใหระดบสตปญญาลดตาลง นอกจากนยงทาใหเกดอาการผดปกตทางจตประสาทอกดวย พษของตะกวในระบบทางเดนปสสาวะของเดกพบวาตะกวมพษตอไต ทาใหเซลลท (proximal tubule) ในไตเสยหาย หากมอาการรนแรงเฉยบพลนจะพบกรดอะมโน นาตาล และเกลอฟอสเฟต ในปสสาวะในปรมาณทสงมาก เกดไตวาย และมความดนโลหตสง ตะกวจะออกฤทธขดขวางการดดซมและการใชธาตเหลกจงทาใหรางกายหยดสรางเมดเลอดแดง อายของเมดเลอดแดงสนลง เมดเลอดแดงจะแตกงาย เกดภาวะโลหต

100

จาง มการขบสาร coproporphyrin ออกมาในปสสาวะมากขน ตะกวมพษตอหวใจโดยทาใหกลามเนอหวใจอกเสบ (myocarditis) สาหรบในระบบทางเดนอาหารของเดกนนพบวาตะกวทาใหเกดการบบเกรงของกลามเนอเรยบจงมอาการปวดทอง ในตบพบวาตะกวทาลายตบและขดขวางการสรางวตามนดทตบ จงทาใหเดกเจรญเตบโตชา10 ทารกในครรภหรอเดกทไดรบนานมจากมารดาทไดรบอาหารจากการปนเปอนของตะกวจะเจรญเตบโตชาและระดบสตปญญาลดลง 11 การควบคมคณภาพไขเยยวมา ตามแนวทางของระบบคณภาพ Hazard Analysis and Critical Control Point (HACCP) ซงเปนระบบการจดการคณภาพดานการผลตอาหารทปราศจากอนตรายจากการปนเปอนของโลหะหนก เชน ตะกว นบเปนระบบสากลทใชสรางความมนใจในอตสาหกรรมอาหารทงโดยผผลตและผบรโภค และไดรบการยอมรบอยางแพรหลาย ซงประเทศไทยไดนามาประกาศใชแลว หลกการของระบบ HACCP ครอบคลมถงการปองกนปญหาจากอนตราย 3 สาเหต คอ อนตรายจากเชอจลนทรยหรอสารพษ อนตรายจากสารเคมทมาจากการใชสารเคมเพอการเพาะเลยง เพาะปลก ในวงจรผลตวตถดบ สารเคมกาจดศตรพช สารเคมทใชเปนวตถเจอปนอาหาร และอนตรายจากสงแปลกปลอมทางกายภาพ เชน เศษแกว และเศษกระจก เปนตน ดงนนจงสามารถนา HACCP มาใชในอตสาหกรรมผลตอาหารทกประเภทและทกขนาดธรกจ ทงในระหวางกระบวนการผลตวตถดบ กระบวนการผลตเปนผลตภณฑอาหารชนดตาง ๆ รวมไปถงการบรรจในภาชนะชนดตาง ๆ จงทาใหเกดความปลอดภยแกผบรโภค เพราะควบคมทกขนตอนตงแตการเพาะปลก เกบเกยว การปรง หงตม และจดจาหนาย สรปไดวาระบบนสามารถควบคมอนตรายจากจลนทรย สารเคม โลหะหนก และสงแปลกปลอมไดอยางมประสทธภาพ ซงเหมาะสมกบสถานการณโลหะหนกปนเปอนในอาหาร ในปจจบนสามารถวเคราะหหาปรมาณตะกวในไขเยยวมาดวยเทคนคอนดกทฟล คบเปล พลาสมา–แมสส สเปกโตรเมทร (inductively coupled plasma mass spectrometry, ICP-MS) อะตอมมคแอบซอรพชนสเปกโทรเมตร (atomic absorption spectrometry, AA)12 และแคบปลลารอเลคโตรโฟรซส (Capillary electrophoresis, CE)13 ซงชวยใหสามารถวเคราะหหาตะกวในไขเยยวมาในปรมาณตามากไดอยางถกตองและแมนยา จงนบวาเปนจดเรมตนของการควบคมคณภาพไขเยยวมาใหปราศจากการปนเปอนของตะกวซงเปนอนตรายตอผบรโภค บอแรกซ บอแรกซ หรอในชอเรยกอนๆ เชน นาประสานทอง เผงเซ ผงกรอบ หรอแปงกรอบ เปนสารเคมสงเคราะหทถกนามาอยางไมถกตอง โดยการนามาผสมอาหาร เพอทาใหอาหารมความเหนยว หรอกรบกรอบ ทาใหอาหารชวนรบประทาน แตในความจรงแลวการบรโภคบอแรกซทาใหเกดอนตรายไดอยางมาก อาหารทมกพบวา มบอแรกซผสม เชน ลกชน หมยอ อาหารชบแปงทอด พวกกลวยทอด มนทอด ผก/ผลไมดอง เปนตน ปจจบนยงตรวจพบวา มการนาบอแรกซมาผสมนา ใชรดผก หรออาหารทะเล กอนวางจาหนาย โดยเชอกนวา จะทาใหอาหารดสดชน และกรอบนารบประทาน

101

ชอวทยาศาสตร และสตรเคม Anhydrous borax (Na2B4O7) Borax pentahydrate (Na2B4O7·5H2O) Borax decahydrate (Na2B4O7·10H2O) ประโยชน โดยทวไปบอแรกซใชในอตสาหกรรมทาแกว ลางหมอขนาดใหญ ใชปองกนวชพชในการเกษตร ใชปองกนเชอราขนตามตนไม ใชเปนยาเบอแมลงสาบ และใชเปนตวเชอมทองเสนเขาดวยกน แตปญหาการใชบอแรกซเกดจากเมอนามาใชผสมอาหาร และทาใหเกดอนตรายตอผบรโภค การเกดพษ บอแรกซ เปนวตถหามใชในอาหาร หากบรโภคเขาไป จะเกดอนตรายตอรางกาย การบรโภคขนาด 0.1-0.5 กรมตอนาหนกตวหนงกโลกรมอาจทาใหเสยชวตได ถาผใหญไดรบสารบอแรกซ 15 กรม หรอเดกไดรบ 5 กรม จะทาใหอาเจยนเปนเลอดและอาจตายได บอแรกซเปนพษตอไตและสมอง ทาใหระบบทางเดนอาหารเกดการระคายเคอง โดยเฉพาะไตเปนอวยวะทไดรบผลกระทบมากทสด ทาใหเกดกรวยไตอกเสบ เนองจากการสะสมของบอแรกซ และหากรางกายไดรบสารบอแรกซในปรมาณมาก จะทาใหเกดกระเพาะอาหาร และลาไสอกเสบ มอาการคลนไส อาเจยน ปวดทอง อจจาระรวง ตบถกทาลาย อาจชก หมดสต โดยเฉพาะในเดก และคนชรา อาจถงตายได ผฝาฝน ใชบอแรกซผสมในอาหาร จะมความผดตามกฎหมาย โทษฐานผลตอาหารไมบรสทธ มโทษปรบไมเกน 20,000 บาท หรอจาคก 1 ป หรอทงจา ทงปรบ ตามประกาศกระทรวงสาธารณสข ฉบบท 151 (พ.ศ. 2536) กาหนดใหบอแรกซเปนสารทหามใชในอาหาร การปองกนเพอความปลอดภย 1. หลกเลยงอาหารทหยนกรอบอยไดนานผดปกต 2. เนอสตวทซอมาปรงอาหารตองลางใหสะอาดกอนนาไปหน หรอสบ 3. ใชชดทดสอบเบองตนทกรมวทยาศาสตรการแพทยผลตออกจาหนาย 4. หากสงสย หรอพบมการนาบอแรกซมาผสมอาหารใหรองเรยนกบ อย. การปฐมพยาบาลเบองตน เมอรบประทานบอแรกซเขาไปปรมาณมาก ใหดมน า 1-2 แกวแลวไปพบแพทย ผงชรส เนองจากมนษยแตละคนยอมมความตองการทแตกตางกนออกไป รสนยมในการรบประทานอาหารกเชนกน ดงนนในอตสาหกรรมการผลตอาหารจงนยมใชวตถปรงแตงรสอาหารกนมากขน วตถปรงแตงรสอาหารทใชกนมาก คอ ผงชรส ( Monosodium glutamate : MSG )

102

ผงชรสจดเปนสารเพมกลนรสอาหาร นยมใชเตมลงในอาหารประเภทเนอสตว ปลาและซปตางๆ แตในการใชจะตองใชในปรมาณทพอเหมาะ มฉะนนอาจกอใหเกดอนตรายตอผบรโภคได สตรโครงสราง

สตรเคม C5H8O4 NNaH2O ชอวทยาศาสตร Monosodium-L-Glutamate monohydrate กลไกการออกฤทธ ผงชรสมรสคลายเนอสตวและมรสเปรยว หวาน เคมและขมปนกน ในการเสรมรสนน ผงชรสจะกระตนประสาทในปากและลาคอทาใหรสกอรอยขน โดยจะเกดความรสกซาเลกนอยและรสตางๆจะคางอยในปากเปนเวลานาน ผงชรสจะชวยเสรมรสชาตอาหารไดดในจาพวกอาหารคาว เชน ชวยใหไกมรสชาตมากขน นอกจากนยงทาใหความรสกทางดานรสชาตบางอยางลดลงอกดวย เชน ความฉนของหวหอม กลนของผกดบ เปนตน ประโยชน ทาใหอาหารมรสชาตโดยรวมดขน การเกดพษ - คาความเปนพษ Acute IP LD50 ในหน 4253 mg/kg - คาความเปนพษ Acute SC LD50 ในหน 8000 mg/k อนตรายจากผงชรส Chinese restaurant syndrome : อาการเมอรางกายไดรบผงชรสในปรมาณทมากเกนไป โดยจะมอาการ ดงน รอนบรเวณหนา คอและศรษะ หนาตง บวม กระหายนา แนนหนาอกและปวดศรษะ อาการทเกดขนจะหายไปภายใน 25-30 นาท อาการและระยะเวลาทเกดขนจะแปรผนตามปรมาณผงชรสทไดรบดวย ( การไดรบผงชรสในขณะทองวางจะเกดอาการพษไดรวดเรวกวาเมอมอาหารอยในกระเพาะอาหาร )

103

ระบบประสาทสวนกลาง : ผลการทดลองในหน ( mice ) พบวา เมอใหผงชรสปรมาณสงๆ ( 1 g/kg นาหนกตว) จะทาลายสมองของหน 100 % หากลดปรมาณลงเหลอ 0.5 g/kgนาหนกตว สมองสวนไฮโปทาลามสของหนจะถกทาลายประมาณ 52 % แตถาลดลงเหลอปรมาณ 0.25 g/kgนาหนกตว ไมพบผลใดๆเกดขน ขอควรระวงในการใช - หามใสผงชรสลงในอาหารทารก - สตรมครรภไมควรบรโภคผงชรส พลาสตกชนด PET หรอ PETE ชอพอง : Polyethylene terephthalate, PETP, PET-P สตรโครงสรางทางเคม :

(ภาพจาก http://en.wikipedia.org/wiki/Image:PET.png) ทงนจานวน n อยระหวาง 130 – 150 ซงทาให PET มนาหนกโมเลกลประมาณ 25,000 คณสมบตทางกายภาพ : PET ในสภาพบรสทธ มลกษณะคลายแกวใส การเตมสารเตมแตง (additives) หรอการใหความรอนจะทาให PET มสภาพเปนผลก หรอกงผลก ซงมสขาว หรอโปรงแสง ความเปนมา : PET เปนวสดทผลตขนโดย Rex Whinfield และ James Dickson แหง Calico Printers’ Association เมอง Manchester ประเทศองกฤษ ในปค.ศ. 1941 สาหรบการผลตพอลเมอร (polymer) ทเปนไฟเบอรสงเคราะห (synthetic fibre) ในอตสาหกรรมสงทอจาพวกโพลเอสเทอร (polyesters) ซงปจจบนไฟเบอรสงเคราะหในอตสาหกรรมสงทอผลตจาก PET ประมาณรอยละ 50 โดยมทงททาจาก PET เพยงอยางเดยว หรอ PET ผสมกบฝายและขนสตว ในปลายทศวรรษ 1950 PET ไดรบการพฒนาเปนแผนฟลมสาหรบการผลตวดโอเทป แผนฟลมเอกซเรย และบรรจภณฑ และในราวตนทศวรรษ 1970 มการนา PET มาขนรปเปนขวดทมน าหนกเบา ไมแตก และทนตอแรงกระแทก โดยไดรบการจดสทธบตรในป ค.ศ. 1973

104

การผลต : PET เปนพอลเมอรทเกดจากโมโนเมอร (monomer) หลาย ๆตว ซงไดจากปฏกรยาเอสเทอรฟเคชน (esterification) ระหวาง terephthalic acid (TPA) กบ ethylene glycol (EG หรอ ethanediol) โดยมนาเกดขนในปฏกรยา หรอเกดจากโมโนเมอรซงไดจากปฏกรยาระหวาง dimethyl terephthalate กบ ethylene glycol โดยมเมทานอลเกดขนในปฏกรยา ซงสารตงตนทใชในการผลต PET นนไดจากอตสาหกรรมนามน ทงนความบรสทธของสารตงตนเปนสงสาคญมาก และมผลตอคณภาพของ PET ทได โดยเฉพาะเมอใชในการผลตภาชนะบรรจอาหาร PET ทมนาหนกโมเลกลสงจะมความเหนยว ทนทาน และมความยดหยนตอแรงกระทบกระแทก จงไมแตกเมอถกแรงกดดน ในการนา PET มาผลตวสดตาง ๆ เทคนคการใหความรอน การทาใหเยนทอณหภม และระยะเวลาตาง ๆ ทเรยกวา “heat setting” จะทาใหได PET ทมความเหมาะสมสาหรบการใชงานตาง ๆ กน เชน เปนแผนฟลม หรอขวดพลาสตกใส เปนพลาสตกขนสาหรบบรรจภณฑ หรอถาด ซงสามารถทนตอแรงกระแทก และอณหภมแตกตางกน ซงผลตภณฑทมคณสมบตทางกายภาพแตกตางกนเหลานลวนมาจาก PET ทมคณสมบตทางเคมเหมอนกนทงสน นอกจากนการเตมสารอน ๆ เพอเปลยนแปลงคณสมบตทางเคมของ PET เชน การเตม isophthalic acid (IPA หรอ 1,4-cyclohexanedimethanol) จะทาใหไดแผนฟลม หรอขวดทมความหนาขน การใชงาน : PET เปนไฟเบอรสงเคราะหทใชในการผลตบรรจภณฑตาง ๆ รวมทงสงทอซงมกถกเรยกเปนชอยอวาโพลเอสเทอร เนองจาก PET เปนพลาสตกทแกสซมผานไดยากกวาพลาสตกทมราคาถกซงไมทนตอแกสคารบอนไดออกไซดในนาอดลม และเครองดมทมความเปนกรด เชน นาผลไม นอกจากนยงมน าหนกเบา และทนตอแรงกระแทกไดด ผผลตจงนยมใช PET ในการบรรจนาอดลม นาดม นาผลไม เครองดมแอลกอฮอล และผลตเปนฟลมพลาสตก หรอภาชนะบรรจอาหารสาหรบไมโครเวฟ โดยปกตภาชนะพลาสตกจะมสญลกษณทเปนตวเลขระบชนดของพลาสตกอยทกนขวดหรอบนภาชนะ เพอความสะดวกสาหรบการจาแนกชนดของพลาสตกเพอนากลบไปเวยนทาใหม (recycle) โดยภาชนะททาจาก PET จะไดรบสญลกษณเปนเลข 1 ซงหมายถง Resin Identification Code 1

105

ตวอยางบรรจภณฑททาจาก PET และการใชงาน

บรรจภณฑททาจาก PET อาหารทบรรจ

ขวด เครองดม นาอดลม นาผลไม นาแร โดยเฉพาะเครองดมทมการเตมแกสคารบอนไดออกไซด นามนพช นาสลด ซอสปรงรส

กระปกและขวดปากกวาง แยม ผลไมกวน อาหารแหง

ถาด อาหารปรงสกสาหรบอนในไมโครเวฟ หรอ เตาอบ

แผนฟลม และแผนอะลมเนยมฟอยส เคลอบพลาสตก (metalized plastic film)

อาหารปรงสกสาหรบอนแบบตมทงถง (boil in bag) ของขบเคยว ไอศกรม ขาวโพดควในไมโครเวฟ (microwave popcorn)

บรรจภณฑทปองกนออกซเจนผาน

เบยร กาแฟ เคก ไซรป อาหารทบรรจในสญญากาศ

พลาสตก PET ทใชแลวจะถกนาไปเวยนทาใหมในการผลตภาชนะใหม สวนประกอบของเสอยด เสอกนหนาว ถงนอน รองเทา กระเปา พรม ชนสวนเครองยนต ฯลฯ ความปลอดภย : เนองจากภาชนะทใชในการบรรจอาหารทงอาหารสดและอาหารปรงสก ตองสมผสกบอาหารโดยตรง ผบรโภคจงตองคานงถงความปลอดภยของภาชนะเหลานน วามการทาปฏกรยากบอาหารทบรรจอยหรอไม และมการปลดปลอยสารตาง ๆ ออกมาสอาหารหรอไม โดยปกตสารทจะถกปลดปลอยจากภาชนะบรรจมกเปนสารทมน าหนกโมเลกลตา หรอระเหยได สาหรบ PET ทใชในการบรรจอาหารนนจะมนาหนกโมเลกลสง จงมโอกาสนอยมากทจะปลดปลอยสารทเปนสวนประกอบออกมา แตหากมการปลดปลอยสารใด ๆ ออกมา เครองมอในการตรวจ

106

วเคราะหกสามารถทจะตรวจวดสารปรมาณเลกนอยทปลดปลอยออกมาเหลานนได สหภาพยโรปกาหนดวาวสดทสมผสกบอาหารตองไมปลดปลอยสารทเปนสวนประกอบออกมาในปรมาณทจะเปนอนตรายตอสขภาพ หรอทาใหอาหารมลกษณะ (เชน รส กลน ส) เปลยนไป นอกจากนยงมขอกาหนดปรมาณการปลดปลอย (SML หรอ Specific migration limit) สารทใชในการผลต PET ทอาจพบในอาหารทสมผสกบภาชนะเหลานน ซงจากการทดสอบจะพบการปลดปลอยสารทเปนสวนประกอบในปรมาณทนอยมาก ไมเกนขอกาหนด แตมสารตวหนง คอ acetaldehyde (สตรเคม คอ CH3CHO) ซงเปนสารทระเหยไดทเกดขนเมอ PET ถกหลอมดวยความรอน แมวา acetaldehyde จะไมมอนตรายตอสขภาพ เนองจากเปนสารทพบไดในรางกาย รวมทงในธรรมชาตเมอผลไมสก เชน แอปเปล องน สม แต acetaldehyde จะทาใหอาหารทบรรจอยใน PET มกลนและรสทเปลยนไป ทงนปรมาณของ acetaldehyde ทพบในขวดบรรจเครองดมจะมไมเกน 10 ppm และโดยปกตอยทประมาณ 4-5 ppm อยางไรกตาม สารชวยในการผลตพลาสตกซงทาใหพลาสตกยดหยนได (plasticizers เชน DEHA หรอ diethylhexyladipate) ซงมหลายชนด อาจถกปลดปลอยออกมาสอาหารในระหวางการใชกบเตาไมโครเวฟ โดยเฉพาะอาหารทมไขมนสง ซงคณะกรรมการอาหารและยากาหนดปรมาณขนตาทอนญาตใหพบสารเหลานได ซงเปนปรมาณทไมเปนอนตรายตอสขภาพของผบรโภค ดงนนเฉพาะภาชนะทผานการตรวจสอบปรมาณสารขนตาทปลดปลอยออกมาเทานน จงจะไดรบสญลกษณทระบวาภาชนะนนสามารถใชกบเตาไมโครเวฟได (microwavable หรอ microwave safe) ในการใชภาชนะททาจาก PET กบเตาไมโครเวฟ แมวาภาชนะสาหรบเตาไมโครเวฟจะผลตจาก PET แตไมไดหมายความวาภาชนะททาจาก PET จะทนความรอนจากเตาไมโครเวฟไดทกชน ดงนนหากจะนาภาชนะเขาเตาไมโครเวฟ ควรสงเกตสญลกษณบนภาชนะทระบวาภาชนะนนใชกบเตาไมโครเวฟได อยางไรกตามภาชนะทไมไดระบวาใหใชกบเตาไมโครเวฟ กไมไดหมายความวาไมปลอดภย เพยงแตเปนภาชนะทยงไมไดผานการทดสอบจากคณะกรรมการอาหารและยาทจะใหใชกบเตาไมโครเวฟ สาหรบอาหารแชแขงทบรรจในภาชนะซงใชกบเตาไมโครเวฟไดนน หลงจากอนอาหารนนแลวไมควรนากลบมาใช (re-use) อก เนองจากภาชนะเหลานถกออกแบบมาสาหรบการใชกบเตาไมโครเวฟเพยงครงเดยว สวนการใชแผนฟลมถนอมอาหารกบเตาไมโครเวฟ ไมควรปลอยใหแผนฟลมสมผสโดยตรงกบอาหารเพราะอาหารทรอนขนอาจหลอมละลายแผนฟลมได จงควรใหแผนฟลมอยหางจากอาหารอยางนอย 1 นว แมวาการนาภาชนะททาจาก PET ไปเวยนทาใหม คอนขางปลอดภยกวาพลาสตกชนดอน เนองจากมคา diffusion coefficient คอนขางตา ซงหมายความวาสารปนเปอนสามารถซมผานเขาออกจาก PET ไดนอยมาก แตทางสหภาพยโรปกมขอกาหนดในการนาพลาสตกไปเวยนทาใหมสาหรบการผลตภาชนะทสมผสอาหาร (ผทสนใจสามารถศกษาไดจาก Recycling of Plastics for Food Contact Use- Guidelines. ILSI Europe, Avenue E. Mounier 83, B-1200, Brussels, May 1998.) นอกจากนกม

107

คาแนะนาสาหรบผผลตในการนาภาชนะ PET กลบไปใชอกในระบบการบรรจใหม (refillable systems) การอนอาหารในภาชนะพลาสตกดวยเตาไมโครเวฟ มการปลดปลอย dioxin จรงหรอ ? “ไมจรง” หลายปทผานมาไดมจดหมายอเลกทรอนกสอางวามาจากนกวจยแหงโรงพยาบาลจอหน ฮอปกนส ประเทศสหรฐอเมรกา แจงวาการใชภาชนะพลาสตก แผนฟลมถนอมอาหาร กบเตาไมโครเวฟ จะทาใหพลาสตกเหลานนปลดปลอยสารกอมะเรงตวหนงทชอวา dioxin ซงคาเตอนนเปนเพยงขาวลวง เนองจาก dioxin จะเกดจากปฏกรยาการเผาไหมทอณหภมสงมาก ๆ (สงกวา 370 °ซ ขนไป) และพลาสตกทใชในการบรรจอาหารกไมมสวนประกอบทางเคมทจะเกด dioxin ได นอกจากนการนาภาชนะพลาสตกใสตแชแขง (freezer) กไมสามารถปลดปลอย dioxin เชนกน ความเปนพษ PET คอนขางปลอดภยเมอกลน สมผส หรอสดดม ไมเปนสารกอกลายพนธ และไมรบกวนการทางานของตอมไรทอ จงไมมผลตอระดบฮอรโมนตาง ๆ ผลตภณฑเกยวกบแมลง สตวรบกวน ยาฆาแมลง จดเปนสารพษชนดหนงทถกเกบอยใกลตวในบานของเรา การใชในทางทผดหรอไมระมดระวงอาจเปน อนตรายตอสมาชกในครอบครวและสตวเลยงได และบอยครงทพบวายาฆาแมลงเปนสารปนเปอนสาคญทพบในผกและผลไม ทาใหเกดเปนอนตรายตอผบรโภคได คาถามกคอ สารเคมเหลานมอนตรายอยางไร กลไกการเกดพษ และวธการแกไขพษเปน อยางไร ยาฆาแมลงทใชอยในปจจบนแบงออกเปนหลายกลมตามโครงสรางทางเคมและการออกฤทธ ไดแก สารยบย งเอนซยม โคลนเอสเทอเรส (Cholinesterase inhibitors) เชน ออกาโนฟอสเฟต (Organophosphates) และคารบาเมต (Carbamates) เปนตน สารทเปนอนตรายตอระบบประสาทสวนกลาง เชน ไฮโดรคารบอนทมคลอรนเปนสวนประกอบ (Chlorinated hydrocarbons) และสารเคมในกลมพยรธรอยด (Pyrethroids) เปนตน โดยยาฆาแมลงแตละกลมมกลไกการเกดพษ อาการความเปนพษ และวธการแกพษทไมเหมอนกน ในทนจะขอกลาวถงเฉพาะสารเคมในกลมพยรธรอยดซงเปน องคประกอบสาคญหรอสวนผสมของยาฆาแมลงชนดทใชภายในบานเรอน ทนยมใชกนมากในปจจบน คาวา “พยรธรอยด” เปนชอของกลมของยาฆาแมลงทสาคญกลมหนง โดยสารเคมในกลมนอาจจะเปนสารผลตภณฑธรรมชาต หรอเปนสารสงเคราะหทเปนอนพนธของสารผลตภณฑธรรมชาตกได พยร

108

ธรอยดจากธรรมชาตจะไดจากสารสกดจากดอกไมของพชในกลมครสแซนธมม (Chrysanthemum) สารสกดนเรยกวา พยรธรม (Pyrethrum) สารสกดพยรธรม จะประกอบไปดวยสารเอสเทอร (esters) ทไดจากธรรมชาต 6 ชนด คอ พยรธรน (Pyrethrin I & II) ไซเนอรน (Cinerin I & II) และจสโมลน (Jasmolin I & II) พยรธรม จดเปนสารพษทมพษสงตอสตวเลยงลกดวยนมถาใหเขาสรางกายดวยการฉดหรอการกน แตจะมพษคอนขางตา เมอสมผสทางผวหนง อยางไรกตาม สาหรบสตวจาพวกแมลงสารนจะมพษสงมากทงทางผวหนงและทางการกน สารนจงจดวาเปนยาฆาแมลงทมประสทธภาพสงและมพษคอนขางจาเพาะเจาะจงตอแมลง แตอยางไรกตาม พยรธรม กมปญหาและขอจากดในการใช คอ ความคงตวไมด สารธรรมชาตนสามารถเกดการสลายตวโดยการเกดออกซเดชน (oxidation) ไดงายและรวดเรวเมอถกอากาศและแสงแดด ทาใหความเปนพษในการใชเปนยาฆาแมลงหมดไป นอกจากน พยรธรม ยงมโครงสรางทางเคม ทงายตอการขจดพษหรอถกทาลายโดยเอนไซมในแมลง จากปญหาดงกลาวจงไดมการพฒนายาฆาแมลงในกลมพยรธรอยดนโดยการสงเคราะหดดแปลงโครงสรางทางเคมโดยใชสารธรรมชาตพยรธรมเปนตนแบบ เพอใหมฤทธคงเดมหรอดขน และลดปญหาเรองความไมคงตว การพฒนาของสารในกลมของพยรธรอยดโดยการสงเคราะหทางเคมไดรบความสาเรจอยางสง ทาใหไดสารทมพษสงเฉพาะตอแมลงและสตวทไมมกระดกสนหลง และมความคงตวทดขน สารเคมไลแมลง N,N-diethyl-m-toluamide หรอชอเรยกโดยทวไปวา DEET จดเปนสารเคมทใชไลแมลง โดยเฉพาะยง ชนดทาหรอพนลงบนผวหนงของผใช DEET ถกพฒนาตงแตป พ.ศ. 2489 โดยกองทพสหรฐอเมรกาสาหรบทหารทตองสรบในปาเพอปองกนแมลงกดตอยในระหวางสงครามโลกครงทสอง (1) ปจจบนมการใช DEET อยางแพรหลายในผลตภณฑสาหรบไลยงในรปแบบตางๆ เชน โลชน ครม เจล สเปรย ในปรมาณความเขมขนระหวาง 4-100% (2) CAS No. 134-62-3 ชอพอง Detamide, Diethylbenzamide, Metadelphene, Delphene, Diethyl-m-toluamide, 3-Methyl-N,N-diethylbenzamide, N,N'-diethyl-m-toluamide, Detamid, Dieltamid, diethyltoluamide, M-Det, m-DETA, N,N - Diethyl-3-methylbenzamide

109

สตรโครงสรางทางเคม

สตรโมเลกล C12H17NO มวลโมเลกล 191.26 คณสมบตทางกายภาพและเคม เปนของเหลว ไมมส จดเดอด 288-292 oC ความถวงจาเพาะ 0.997 – 1.000 กรม/มลลลตร ประโยชน ใชเปนสารเคมไลแมลงโดยเฉพาะยง ชนดทาหรอพน สาหรบผใหญ และเดกทมอายมากกวา 6 เดอน (2) ความเปนพษ หากผใชปฏบตตามขอแนะนาการใชบนฉลากแลว DEET จดวามพษนอยตอผใช โดยอาจกอใหเกดการระคายเคองตอระบบหายใจ ตอตา หรอผวหนง เปนตน (3) หากไดรบ DEET ในปรมาณมาก (40-95%) โดยการกนเขาไป อาจทาใหเกดการกดประสาทสวนกลาง ทาใหผปวยมอาการความดนโลหตตา และชกได (4) การปฐมพยาบาลเบองตน กรณสมผสทางหายใจ ใหเคลอนยายผปวยไปสบรเวณทมอากาศบรสทธ หากมอาการหายใจตดขดใหออกซเจนชวย กรณสมผสถกตา ใหลางตาดวยนาอยางนอย 15 นาท กรณสมผสทางผวหนง ใหลางผวหนงดวยน าและสบ กรณกนเขาไป ใหทาการลางทองผปวย การเกบรกษา ควรเกบในภาชนะบรรจทปดมดชด ในบรเวณทเยนและอากาศถายเทสะดวก ขอแนะนาการใช (2) - อานและปฏบตตามขอแนะนาการใชบนฉลากอยางเครงครด - หามทาหรอพนลงบนแผลหรอผวหนงทเกดการระคายเคองไดงาย - หามทาหรอพนบรเวณใกลตาหรอปากของเดกเลก - หามใชภายในรมผา - หลกเลยงการทาหรอพนซ า ๆ บรเวณเดม - หลงจากกลบถงบาน ใหรบลางผวหนงททาหรอพน DEET ดวยสบและน า

110

4. การจดการเรยนร ขนนาเขาสบทเรยน 1. ครใชคาถามนาเกยวกบสารเคมทใชในชวตประจาวนของนกศกษา 2. ครใหนกศกษาแตละคนเขยนรายการสารเคมทใชในบานโดยเขยนใหไดมากทสด 3. ครและนกศกษารวมกนอภปรายถงสารเคมทใชในชวตประจาวนและในสานกงานจาก

รายการทนกศกษาแตละคนเขยน ขนสอน

ตอนท 1 4. นกศกษาแบงกลมตามความเหมาะสมและศกษาคนควาจากใบงานตามหวขอตอไปน

1. สารเคมทเกดขนโดยธรรมชาต 2. สารเคมทใชปรงแตรสอาหาร 3. สารเคมทใชในการเกษตร 4. สารเคมทใชเพอสาธารณปโภค 5. สารเคมทใชในสานกงาน

5. นกศกษาแตละกลมศกษาแลวเขยนสรปลงแผนใส 6. ตวแทนแตละกลมนาเสนอหนาชนเรยน 7. ครอธบายสรปเพมเตม และตอบขอซกถามของนกศกษา ตอนท 2 8. นกศกษาแตละกลมศกษาคนควาตามกจกรรมสงเสรมการเรยนรในหนงสอเรยน 9. นกศกษาแตละกลมรวมมอกนปฏบตเพอใหไดผลงานแลวสรปผลลงตารางบนทกผล

10. ตวแทนกลมนาเสนอหนาชนเรยน 11. ครและนกศกษารวมกนสรปและแกไขขอบกพรองของงาน ขนสรปและการประยกต

12. ครสรปเนอหาหนาชนเรยน 13. นกศกษาซกถามขอสงสย 14. ใหนกศกษาทาแบบประเมนผลการเรยนร 15. นกศกษาตรวจคาตอบจากแผนใส และประเมนตนเองจากแบบประเมนตนเอง

5. สอและแหลงการเรยนร

1. หนงสอเรยนวทยาศาสตร 4 ของสานกพมพเอมพนธ

2. ใบงาน

111







............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................

112


จลนทรยสามารถนามาใชประโยชนไดหลายประการทงทางดานอาหาร การเกษตร การสาธารณสข การแพทย และอกมากมาย และนามาทาเปนผลภณฑจากจลนทรยทมประโยชนในปจจบน 2. จดประสงคการเรยนร

1. สามารถทาผลตภณฑจากจลนทรยได 2. สามารถหาประสทธภาพของผลตภณฑททาได

3. เนอหาสาระ นกศกษาคนควา 4. การจการเรยนร

ขนนาเขาสบทเรยน 1. ครใชคาถามนาเกยวกบผลตภณฑจากจลนทรยของนกศกษา 2. ครและนกศกษารวมกนอภปรายถงผลตภณฑจากจลนทรยและในสานกงานจากรายการท

นกศกษาแตละคนเขยน ขนสอน

ตอนท 1 3. นกศกษาแบงกลมตามความเหมาะสมและศกษาคนควาจากใบงาน 4. นกศกษาแตละกลมศกษาแลวเขยนสรปลงแผนใส 5. ตวแทนแตละกลมนาเสนอหนาชนเรยน 6. ครอธบายสรปเพมเตม และตอบขอซกถามของนกศกษา ตอนท 2 7. นกศกษาแตละกลมศกษาคนควาตามกจกรรมสงเสรมการเรยนรในหนงสอเรยน 8. นกศกษาแตละกลมรวมมอกนปฏบตเพอใหไดผลงาน

หนวยท........8............... จานวน.....8..ชวโมง

แผนการจดการเรยนร วชา วทยาศาสตร 4 ชอหนวย การทาผลตภณฑจากจลนทรย เรอง การทาผลตภณฑจากจลนทรย

113

9. ตวแทนกลมนาเสนอหนาชนเรยน 10. ครและนกศกษารวมกนสรปและแกไขขอบกพรองของงาน ขนสรปและการประยกต

11. ครสรปเนอหาหนาชนเรยน 12. นกศกษาซกถามขอสงสย 13. ใหนกศกษาทาแบบประเมนผลการเรยนร 14. นกศกษาตรวจคาตอบจากแผนใส และประเมนตนเองจากแบบประเมนตนเอง

5. สอและแหลงการเรยนร

1. หนงสอเรยนวทยาศาสตร 4 ของสานกพมพเอมพนธ

2. ใบงาน


1. แบบฝกหด 2. งานกลม 3. ผลการประเมนตามสภาพจรง





............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................

3000-1423 2545 ( . 2546) - rcbat · 2013. 9. 19. · ประเภท วิชา ......

Documents