3o_aethse_chouliaras

8/19/2019 3o_AETHSE_Chouliaras

1/36

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ

ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ

ΚΑΙ

ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

3

2009

Πρακτικά επιστημονικής συνάντησης

Βόλος 12.3 – 15.3.2009

Τόμος Ι: Θεσσαλία Α Ρ Χ Α

Ι Ο Λ Ο Γ Ι Κ Ο Ε

Ρ Γ Ο

Θ Ε Σ Σ Α Λ Ι Α Σ

Κ Α Ι Σ Τ Ε Ρ Ε Α Σ Ε Λ Λ Α Δ Α Σ

I

3

2009

Υ Π Ο Υ Ρ Γ Ε Ι Ο Π Ο Λ Ι Τ Ι Σ Μ Ο Υ

Κ Α Ι Τ Ο Υ Ρ Ι Σ Μ Ο Υ

Π

Α Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ι Ο Θ Ε Σ Σ Α Λ Ι Α Σ

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ


2/36


3/36


4/36


ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ

ΚΑΙ


3


5/36

Γενική επιμέλεια έκδοσης:Αλέξανδρος Μαζαράκης Αινιάν

ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ 3ΟΥ ΑΕΘΣΕ

Αδρύμη-Σισμάνη Βασιλική (Διευθύντρια ΑΙΘΣ), Αραβαντινός Βασίλειος (Διευθυντής Θ΄ ΕΠΚΑ), ΒασιλάκηΜαρία (Καθ. Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Τέχνης, ΠΘ), Γάτση-Σταυροπούλου Μαρία (Διευθύντρια ΛΣΤ΄ΕΠΚΑ), Γερούση-Μπεντερμάχερ Ευγενία (Διευθύντρια 23ης ΕΒΑ), Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου Αργυρούλα (Διευ-θύντρια ΙΓ΄ ΕΠΚΑ), Κακαβάς Γεώργος (Διευθυντής 24ης ΕΒΑ), Καραπασχαλίδου Αμαλία (Διευθύντρια ΙΑ΄ΕΠΚΑ), Κυπαρίσση-Αποστολίκα Νίνα (Διευθύντρια Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Ν. Ελ-λάδος), Μαζαράκης Αινιάν Αλέξανδρος (Καθ. Κλασικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Μαντζανά Κρυσταλλία (Διευθύ-ντρια 19ης ΕΒΑ), Μπάτζιου-Ευσταθίου Ανθή (Διευθύντρια ΙΕ΄ ΕΠΚΑ), Μουνδρέα-Αγραφιώτη Αντίκλεια (Αν.Καθ. Προϊστορικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Ντάρλας Ανδρέας (Διευθυντής Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπη-λαιολογίας Β. Ελλάδος), Ντίνα Ασπασία (Διευθύντρια 7ης ΕΒΑ), Παπακωνσταντίνου Μαρία-Φωτεινή (Διευ-θύντρια ΙΔ́ ΕΠΚΑ), Πρέκα-Αλεξανδρή Καλλιόπη (Επίτ. Διευθύντρια ΕΕΑ), Σκορδά Δέσποινα (Διευθύντρια Ι΄ΕΠΚΑ), Χατζηαγγελάκης Λεωνίδας (Διευθυντής ΛΔ́ ΕΠΚΑ)

Εκτύπωση: ΙΔΕΑ & ΤΥΠΟΣ – Φίλιππος Σπ. Λένης

© Εργαστήριο Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας – Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού

Ο τόμος τυπώθηκε με δαπάνες του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού και του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

Οι περισσότερες ανακοινώσεις ανασκαφών ή αντικειμένων έχουν προκαταρκτικό χαρακτήρα και για οποια-δήποτε αναδημοσίευση τους χρειάζεται η άδεια του συγγραφέα

ISBN SET: 978-960-89078-7-4ISBN ΤΟΜΟΣ Ι: 978-960-89078-8-1ISSN: 1790-7039


6/36


ΘΕΣΣΑΛΙΑΣΚΑΙ


3

2009

Πρακτικά επιστημονικής συνάντησης

Βόλος 12.3 – 15.3.2009

Τόμος Ι: Θεσσαλία

ΒΟΛΟΣ2012

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ


7/36


8/36

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΤΟΜΟΣ I. ΘΕΣΣΑΛΙΑ

ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ – ΚΛΑΣΙΚΑ

Προσφώνηση της Δρος Λίνας Μενδώνη, Γενικής Γραμματέως ΥΠ.ΠΟ.Τ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Πρόλογος του Α. Μαζαράκη Αινιάνος, Καθηγητή Κλασικής Αρχαιολογίας ΠΘ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15-16

Stamatopoulou, Maria, e archives of A.S. Arvanitopoulos (1874-1942) and their importance for

the study of the essalian archaeology . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17-29

Αθανασίου, Αθανάσιος, Οι απολιθωμένες πανίδες θηλαστικών της Μαγνησίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31-38

Νανόγλου, Στράτος, Η υλικότητα της παράδοσης στην πρώιμη Νεολιθική Θεσσαλία . . . . . . . . . . . . . 3 9 - 4 3

Πεντεδέκα, Αρετή, Δίκτυα ανταλλαγής της κεραμικής στη Νεολιθική Θεσσαλία: κόμβοι και σύν-

δεσμοι, οικισμοί και σχέσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45-56

Μπατζέλας, Χρήστος Ι., Νεολιθικές υπόσκαφες κατοικίες στη Θεσσαλία. Ένα παράδειγμα από το Μα-

κρυχώρι Λάρισας. Συσχετισμοί και συγκρίσεις με ανάλογες κατασκευές από τη Μακεδονία. . . . . . 57-69

Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας Π., Νέα δεδομένα από τον Συκεώνα. Οικιστικό σύνολο της Μέσης Νε-

ο λ ι θ ι κ ή ς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 1 - 8 3

Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας Π. – Καραγιαννόπουλος, Χρήστος, Πρόδρομος Καρδίτσας. Νεότεραστοιχεία από τη Μαγούλα στον Άγιο Ιωάννη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85-96

Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Νίνα – Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας Π. – Αποστολίκας, Ορέστης – Αλεξί-

ου, Νεκταρία, Νεολιθική εγκατάσταση στο οροπέδιο της Λίμνης Πλαστήρα Νομού Καρδίτσας:

μετακινήσεις πληθυσμών της θεσσαλικής πεδιάδας σε θερινά βοσκοτόπια; . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97-106

Τουφεξής, Γεώργιος – Τσεργά, Κλεονίκη – Παπανικολάου, Ελένη, Σωστική ανασκαφή σε νεολιθι-

κό οικισμό στο χωριό Βασιλής, περιφερειακή ενότητα Λάρισας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107-117

Μαλακασιώτη, Ζωή – Ροντήρη, Βάσω – Βουζαξάκης, Κώστας – Καλογιάννη, Αιμιλία, Το ερευνη-

τικό πρόγραμμα στη Μαγούλα Ζερέλια και στη θέση Καρατσάνταγλι στην Ευξεινούπολη Αλ-

μυρού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119-125

Αλματζή, Καλλιόπη, Ευρήματα Νεολιθικής περιόδου, ΒΑ της Μαγούλας «Βισβίκη» στα πλαίσια του

Έργου «Αγωγός Απαγωγής Ομβρίων Υδάτων» της ΒΙΠΕΤΒΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127-136

Αγνουσιώτης, Δημήτρης – Αδρύμη-Σισμάνη, Βάσω, Η Μέση Εποχή του Χαλκού στη Θεσσαλία.

Μαρτυρίες από ένα οικιστικό σύνολο του οικισμού της “Τσιγγενίνας” στην περιοχή της λίμνης

Κάρλας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137-147

Σισμάνη, Κασσάνδρα, Οι ταφικές πρακτικές στη Θεσσαλία κατά τη Μέση Εποχή του Χαλκού. . . . . . 149-158

Αδρύμη-Σισμάνη, Βασιλική, Ο ρόλος του μυκηναϊκού οικισμού Διμηνίου στην περιοχή γύρω από

τον μυχό του Παγασητικού κόλπου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159-176

Μπάτζιου-Ευσταθίου Ανθή, Ανασκαφή μυκηναϊκού οικισμού στα Πευκάκια 2006-2008. . . . . . . . . . . . 177-192

Παπαθανασίου, Αναστασία – Λάγια, Άννα – Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα – Αραχωβίτη,

Πολυξένη, Βιοαρχαιολογικά δεδομένα από Μυκηναϊκό νεκροταφείο στο Βελεστίνο Μαγνησίας . . 193-204


9/36


Galanakis, Yannis – Stamatopoulou, Maria, A preliminary report on the archival material from the

excavations of the tholos tomb at Ano Dranista (Ano Ktimeni) in essaly by A.S. Aravani-topoulos (1911) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205-218

Τουρναβίτου, Ιφιγένεια, Τεκμήρια μυκηναϊκής παρουσίας σε Πρωτο-Γεωμετρικό νεκροταφείο: ο γρί-

φος του αποθέτη στην «Αγριελιά» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219-232

Ruppenstein, Florian, Υπάρχουν υπομυκηναϊκά στρώματα σε οικισμούς της Στερεάς Ελλάδας και

της Νότιας Θεσσαλίας; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233-239

Κατακούτα, Στέλλα, Τα Φάρσαλα στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241-250

Γούναρης, Αλέξανδρος Π., Το θεσσαλικόν απόσπασμα του Nηῶν Kαταλόγου: τεκμήριο Μυκηναϊκής

οικιστικής ή πρωτοϊστορικής ανθρωπολογίας; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251-268

Μπιζάκη, Βασιλική, Οι σχέσεις των εθνών της κοιλάδας του Σπερχειού (Αχαιοί Φθιώται, Μαλιείς,

Οιταίοι, Αινιάνες) με τους Θεσσαλούς από τον 7ο αι. π.Χ. έως την επικράτηση των Ρωμαίων το

146 π.Χ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269-276

Πίκουλας, Γιάννης A., Τα προγράμματα του ΠΘ/IAKA 1. «Διασχίζοντας την Πίνδο. Διαβάσεις και

άμυνα». H έρευνα στη Θεσσαλία: 2006 2. «Διασχίζοντας τον Όλυμπο: Οδικό δίκτυο και άμυνα

στην Περραιβία» (2008) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277-286

Μαζαράκης Αινιάν, Αλέξανδρος, Ανασκαφικές έρευνες στο ιερό του Απόλλωνος στο Σωρό (2006-

2008) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287-298

Λεβέντη, Ιφιγένεια, Τα πήλινα ειδώλια από το ιερό του Απόλλωνος στη θέση Σωρός Μαγνησίας. . . 299-313

Βήτος, Γιώργος – Πανάγου, Μαρία, Mικρά ευρήματα από το ιερό του Απόλλωνος στο Σωρό. Προ-

καταρκτική μελέτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315-330

Γαλούκας, Στυλιανός Φ., Το Σπήλαιο του Κένταυρου Χείρωνα. Μύθος ή πραγματικότητα;. . . . . . . . . 331-339

Τριανταφυλλοπούλου, Πελαγία , Η Δημητριάδα και η ευρύτερη περιοχή της κατά τους Ρωμαϊκούς

χ ρ ό ν ο υ ς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 4 1 - 3 4 9

Νικολάου, Ελισάβετ, Πήλινα ειδώλια από το βόρειο νεκροταφείο της αρχαίας Δημητριάδας. Χρονο-λογικές ενδείξεις χρήσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351-363

Σκαφιδά, Ευαγγελία , Το Κάστρο – Παλαιά Βόλου κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους. . . . . . . . . . . . . . . . . 365-372

Αλεξάνδρου, Σταματία, Σωστική ανασκαφή στο Νότιο Νεκροταφείο Φθιωτίδων Θηβών: Οι λήκυθοι

του Νότιου Νεκροταφείου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373-382

Παβέλη, Γεωργία, Επιτύμβιες στήλες από τις Φθιώτιδες Θήβες από τους κλασικούς ως και τους αυ-

τοκρατορικούς χρόνους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383-391

Stissi, Vladimir, e countryside of Classical-Hellenistic Halos (and Tanagra): a comparative ap-

proach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393-404

Καραπάνου, Σοφία, Σωστικές Ανασκαφές στα Φάρσαλα. Στοιχεία για την οργάνωση του δημόσιου

χώρου στην πόλη των ελληνιστικών χρόνων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405-418

Καρατάσιος, Ιωάννης – Κυλίκογλου, Βασίλης – Παλιούγκας, Θεόδωρος, Τεχνολογική μελέτη ελ-ληνιστικής φαγεντιανής από τη Φάρσαλο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419-423

Παλιούγκας, Θεόδωρος, Ένα επείσακτο φαγεντιανό αγγείο από τη Φάρσαλο. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425-432

Τσιάκα, Ασημίνα, Ανασκαφική έρευνα στο Καστρί Ροδιάς. Πρώτη προσέγγιση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433-438

Παλαιοθόδωρος, Δημήτριος, Η λατρεία της Αρτέμιδος Φεραίας από τη Θεσσαλία στις Συρακούσες . . 439-450

Αραχωβίτη, Πολυξένη – Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα –Τσιγάρα, Μαρία, Ναός Θαυλίου

Διός Φερών. Νέα δεδομένα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451-458

Καραγκούνης, Δημήτριος, Εργασίες ανάδειξης αρχαιολογικών χώρων Περραιβικής Τρίπολης στα

πλαίσια του Γ΄ Κ.Π.Σ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 459-462

Decourt, Jean-Claude – Tziafalias, Athanasios, Un nouveau règlement religieux de la région de Larissa. . . 463-473


10/36


Helly, Bruno –Palioungas, eodoros – Tziafalias, Athanasios, De Spon à Ioannis Oikonomou et

quelques autres. Histoire de la collection épigraphique de Larisa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475-486Tziafalias, Athanasios – Lucas, Gerard, L’ organisation de la surveillance du territoire de Dolichè. . . 487-494

Bouchon, Richard – Tziafalias, Athanasios, Consolations anonymes à l’occasion de la mort du jeune

Markellos de Trikkè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495-503

Κραβαρίτου, Σοφία, Μηχανισμοί διαμόρφωσης εθνικής ταυτότητας στη Θεσσαλία και Βοιωτία των

Κλασικών και Ελληνιστικών χρόνων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 505-514

Ιντζεσίλογλου, Μπάμπης Γ., Η σύγχρονη τεχνολογία και η σημερινή διαμόρφωση της γης στην πε-

ριοχή της Μητρόπολης Καρδίτσας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 515-522

Καλογιάννη, Αιμιλία – Ζαβός, Θανάσης, Διερευνώντας τις αντιλήψεις των παιδιών για το Μουσείο. . 523-530

Καλογιάννη, Αιμιλία – Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα, Παιχνίδια στο Μουσείο. Εκπαιδευτι-

κά Προγράμματα της ΙΓ́ Ε.Π.Κ.Α. κατά τη διετία 2006-2008 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531-539

Barber, Robin, Ο Τζόρτζιο Ντε Κίρικο και η ελληνική προїστορική τέχνη. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 541-543

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ

Χουλιαράς, Ιωάννης Π., Τοιχογραφημένα μνημεία και ζωγράφοι του 16ου αιώνα στη Θεσσαλία . . . . 545-558

Βλαχοστέργιος, Ιωάννης Ε., Πυριτιδαποθήκες της Θεσσαλίας. Μια πρώτη παρουσίαση . . . . . . . . . . . 559-571

Ντίνα, Ασπασία, Νεότερες έρευνες στα Παλαιά Βόλου και στην παλαιοχριστιανική πόλη των Φθιω-

τίδων Θηβών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 573-584

Σδρόλια, Σταυρούλα, Παλαιοχριστιανικά ευρήματα στην περιοχή του Κισσάβου . . . . . . . . . . . . . . . . . 585-592

Σταντζούρης, Πασχάλης – Παπαγιώτης, Παναγιώτης, Ευρήματα παλαιοχριστιανικής εποχής στα

πλαίσια του έργου «Παράκαμψη πόλεως Βόλου». . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 593-600

Τσιμπίδα, Ελένη, Ο τοιχογραφικός διάκοσμος των ναών της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στην

Αγιά και του Αγίου Νικολάου στον Αετόλοφο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 601-613

Ζαφείρης, Γεώργιος, Εργασίες στερέωσης – αποκατάστασης στο «Κυριακό» της πρώτης μοναστικής

σκήτης των Μετεώρων: Ο ναός της Παναγίας Δούπιανης στο Καστράκι Καλαμπάκας . . . . . . . . 615-620

Μαντζανά, Κρυσταλλία, Παραστάσεις από τον τοιχογραφικό διάκοσμο μοναστηριακών τραπεζών

στην περιοχή των Τρικάλων. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 621-628

Μαχαίρα, Παρασκευή, Ι. Μ. Προφήτου Ηλιού και Αγ. Μοδέστου στην Πύρρα, Ν. Τρικάλων. Η υπο-

γραφή Σαμαριναίων ζωγράφων στον εικονογραφικό διάκοσμο του καθολικού . . . . . . . . . . . . . . . 629-635

Μπαλογιάννη, Ουρανία, Παραστάσεις από τον τοιχογραφικό διάκοσμο του Ι. Ν. Αγίου Νικόλαου

στους Σιαμάδες Καστανιάς, Νομού Τρικάλων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 637-642

Τσιλιμίγκας, Χρήστος, Ιερός Ναός Αγίου Νικολάου Σιαμάδων Δ. Καστανιάς Νομού Τρικάλων . . . . . 643-648

Τσιουρής, Ιωάννης, Οι τοιχογραφίες του ναού του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας . . . . . . . . . . . . 649-662

Δεριζιώτης, Λάζαρος – Κουγιουμτζόγλου, Σπύρος, Ο Ηρακλής Κυναγίδας και η βασιλική Γ στην

ακρόπολη της παλαιοχριστιανικής Δολίχης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 663-670

Κοντογιαννοπούλου, Μαρία, Νέα στοιχεία για την παλαιοχριστιανική οχύρωση της Λάρισας . . . . . 671-676

Lim, Rana – Σδρόλια, Σταυρούλα, Ανασκαφική έρευνα στο Μπεζεστένι της Λάρισας . . . . . . . . . . . . . 677-679

Μητσάτσικας, Μάριος – Τούλη, Βασιλική, Συντήρηση τοιχογραφιών ναού Αγ. Αθανασίου Λάρισας 681-686

Ντίνα, Ασπασία – Βλαχοστέργιος, Ιωάννης, Αναστήλωση καθολικού Ιεράς Μονής Αγίου Δημητρί-

ου στο Στόμιο (Τσάγεζι) Δήμου Ευρυμενών Ν. Λάρισας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 687

Μαστρογιάννης, Γεώργιος – Μητρονάτσιος, Περικλής, Συντήρηση τοιχογραφικού διακόσμου του I.

Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου στη Γελάνθη Καρδίτσας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 689-694


11/36


Πανταζής, Γεώργιος – Μαντζανά, Κρυσταλλία, Ο προσανατολισμός του τεμένους Κουρσούμ στα

Τρίκαλα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 695-700

ΒΟΡΕΙΕΣ ΣΠΟΡΑΔΕΣ


Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα – Γεωργίου, Ιάκωβος – Γεωργίου, Κερασία – Πέτση, Κερασία –

Βλαΐδη, Ριγώτω – Δερμιτζάκης, Σωτήρης, Το Ασκληπιείο της Πεπαρήθου. Έξι χρόνια μετά . . . 701-708

Πρέκα-Αλεξανδρή, Καλλιόπη, Προκαταρκτική ενάλια αρχαιολογική έρευνα στην Σκάνδιρα (Σκά-

ντζουρα Β. Σποράδων) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 709-719

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ

Παρασκευά, Βάσσα, Τοπιογραφίες στο εικονογραφικό πρόγραμμα του Ιερού Βήματος του καθολι-

κού της Μονής Ευαγγελισμού Σκιάθου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 721-728

ΤΟΜΟΣ IΙ. ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ

ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑ


Σταυροπούλου-Γάτση, Μαρία , Το έργο της ΛΣΤ΄ ΕΠΚΑ στο Νομό Αιτωλοακαρνανίας κατά τα έτη

2004-2008 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 749-761

Σαράντη, Φωτεινή, Νεότερα στοιχεία σχετικά με την αρχαία οχύρωση της Ναυπάκτου. . . . . . . . . . . . 763-771

Στάικου, Βίβιαν – Λεονταρίτη, Κατερίνα, Στρατική Ακαρνανίας. Νέα ευρήματα μέσα από το αρδευ-τικό έργο Οζερού. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 773-782

ΕΥΒΟΙΑ


Ματζάνας, Χρήστος, Αποτελέσματα από την εφαρμογή της στατιστικής Παραγοντικής Ανάλυσης σε

παλαιολιθικές λιθοτεχνίες της Εύβοιας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 783-796

Μαυρίδης, Φάνης – Tankosic Zarko, Σπήλαιο Αγίας Τριάδας Καρύστου. Οι έρευνες των ετών 2007-2008. . 797-809

Kramer-Hajos, Margaretha, Sailor-warriors and the end of the Bronze Age along the Euboean gulf . . . 811-821

Arjona, Manuel, Ένα ιερό στους πρόποδες της Δίρφης; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 823-832

Léderrey, Claude, Mittlgeometrische Keramik in einer subgeometrischen Grube im Westquartier von Eretria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 833-843

Huber, Sandrine, Pour une archéologie des cultes à Érétrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 845-861

Χιδίρογλου, Μαρία, Φιλάγρα Μαρμαρίου. Μια οχυρή θέση κλασικών έως ελληνιστικών χρόνων στη

νοτιοανατολική Εύβοια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 863-874

Κουτσουφλάκης, Γεώργιος Β. – Αργύρη, Ξανθή, Αρχαία ναυάγια και φορτία πλοίων στο θαλάσσιο

χώρο το Νότιου Ευβοϊκού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 875-888


12/36


ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ

Κακαβάς, Γεώργιος, Αρχαιολογικές επισημάνσεις στην Εύβοια κατά το έτος 2006 . . . . . . . . . . . . . . . . 889-900

Μπίρτσας, Ιωάννης, Εργασίες αποκατάστασης στην Ιερά Μονή Αγίου Γεωργίου Αρμά στα Φύλλα

Εύβοιας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 901-908

Αγγέλη, Ελένη-Αθηνά – Στυλιανού, Ελένη, Αποκατάσταση του μεσαιωνικού πύργου στο Βασιλικό

Ευβοίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 909-915

ΒΟΙΩΤΙΑ


Τσώτα, Εύη, Νέα στοιχεία για την νεολιθική κατοίκηση στη Βοιωτία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 917-928

Αραβαντινός, Βασίλης – Φάππας, Ιωάννης, Νέο μυκηναϊκό ανακτορικό κτήριο στην ακρόπολη των

Θηβών (Καδμεία) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 929-943

Aravantinos, Vassilis – Burke, Brendan – Burns, Bryan – Fappas, Ioannis – Lupack, Susan, Eastern

Boeotia Archaeological Project 2007-2009 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 945-953

Manetta, Consuelo – Pisani, Marcella, Gioielli e ornamenti personali in terracotta dorata: riprodu-

zioni o imitazioni? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 955-971

Bonanno Aravantinos, Margherita, Un nuovo ri lievo votivo da Tebe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 973-984

Germani, Marco, Tebe. Nèos Synoikismòs. Gli scavi archeologici dal 1967 al 1997. Il teatro antico e la

sua ricostruzione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 985-998

Χαραμή, Αλεξάνδρα, Τάφος «μακεδονικού τύπου» από τη νεκρόπολη της αρχαίας Τανάγρας στη

Βοιωτία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 999-1006

Βλαχογιάννη, Έλενα, Τα νομίσματα του νεκροταφείου της Ακραιφίας (Σωστική ανασκαφική έρευνα:

1994-1998) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1007-1027Καλλιοντζής, Γιάννης – Αραβαντινός, Βασίλης, Μουσεία Θηβών και Χαιρωνείας: Η σύνταξη κατα-

λόγου των επιγραφών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1029-1038

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ

Σκορδαρά, Μαρία – Ντάφη, Εύη – Βολτυράκη, Ελευθερία, Από τις ανασκαφές της Θήβας στα μεγά-

λα μνημεία της Βοιωτίας: η μουσειολογική μελέτη για τις βυζαντινές αίθουσες του Nέου Μου-

σείου της Θήβας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1039-1042

Καραμπίνης, Μιχάλης, Αρχιτεκτονικά γλυπτά παλαιοχριστιανικών, μεταβατικών και μέσων βυζαντι-

νών χρόνων από τη Μονή Οσίου Λουκά Βοιωτίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1043-1055

ΦΩΚΙΔΑ


Λιβιεράτου, Αντωνία, Η θέση του Μεδεώνα στον κόλπο της Αντίκυρας κατά τη μετάβαση από την

Ύστερη Εποχή του Χαλκού (ΥΕΧ) στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου (ΠΕΣ). . . . . . . . . . . . . . . . . . 1057-1070

Ραπτόπουλος, Σωτήρης Γ., Μυκηναϊκός θολωτός τάφος στη Δεσφίνα Φωκίδος . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1071-1078

Aurigny, Hélène, Delphi in the 7th century: offerings and sanctuary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1079-1086

Παρτίδα, Έλενα Κ., Υπαίθριες εκθέσεις στους Δελφούς: μια προσπάθεια ανασύστασης μνημείων και

κοινωνίας της αρχαιότητας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1087-1097


13/36


Παρτίδα, Έλενα – Τσαρούχα, Ανθούλα, Κτερίσματα, οικιστικά κατάλοιπα και ένα λατρευτικό σπή-

λαιο συνθέτουν το «Μουσείο Αρχαίας πόλης Δελφών» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1099-1111Ραπτόπουλος, Σωτήρης Γ. – Τσαρούχα, Ανθούλα, Κάστρο Γλύφας-Δυτική Λοκρίδα: προβλήματα

ταύτισης και νέες προτάσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1113-1119

ΛΟΚΡΙΔΑ-ΦΘΙΩΤΙΔΑ


Δημάκη, Σοφία – Σουβατζή, Στέλλα, Οικισμός της πρώιμης νεολιθικής στον Άγιο Βλάση Λοκρίδας. . . 1121-1129

Van de Moortel, Aleydis – Zahou, Eleni, Five years of archaeological excavation at the Bronze Age

and Early Iron Age site of Mitrou, East Lokris (2004-2008). Preliminary results . . . . . . . . . . . . . . 1131-1146

Vitale, Salvatore, Local traditions and Mycenaeanization in Central Greece. A preliminary report on

the Late Helladic II A to the Late Helladic III B pottery from Mitrou, East Lokris. . . . . . . . . . . . . 1147-1158Κουνούκλας, Πέτρος – Δακορώνια, Φανουρία , Από το χαλκό στο σίδηρο: το ρεπερτόριο κεραμικής

στον Κύνο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1159-1169

Δακορώνια, Φανουρία – Κουνούκλας, Πέτρος, Η ανακύκλωση στην αρχαιότητα: το παράδειγμα

του Κύνου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1171-1178

Βασιλειάδη, Κατερίνα, Λοκρικά υφαντικά βάρη από τον Κύνο Λιβανατών. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1179-1186

Φρούσσου, Ελένη, Μια νέα, άγνωστη θέση με μεγάλη διάρκεια χρήσης στην Εκκάρα Φθιώτιδας . . . 1187-1202

Lis, Bartłomiej, Aeginetan cooking pottery in Central Greece and its wider perspective . . . . . . . . . . . 1203-1211

Καράντζαλη, Έφη, Η Μυκηναϊκή κατοίκηση στην κοιλάδα του Σπερχειού: ο οικισμός στην περιοχή

Φραντζή της Λαμίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1213-1233

Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή, Το Ασκληπιείο του Δαφνούντος. Πρώτη παρουσίαση. . . . . . . 1235-1247

Σταυρογιάννης, Λάμπρος – Καράντζαλη, Έφη, Νέα δεδομένα για τη ρωμαϊκή περίοδο στα Φάλαρα. . 1249-1259Τσόκας, Γρηγόρης Ν. – Βαργεμέζης, Γεώργιος – Σταμπολίδης, Αλέξανδρος – Κυπαρίσση-Αποστολίκα,

Νίνα – Τάσσης, Γεώργιος – Τοκμακίδης, Κωνσταντίνος, Γεωφυσική διασκόπηση στη Μαγού-

λα Ίμβρου Πηγάδι στο νέο Μοναστήρι (Ν. Φθιώτιδας) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1261-1267

Τσόκας, Γρηγόρης Ν. – Βαργεμέζης, Γεώργιος – Σταμπολίδης, Αλέξανδρος – Τσουρλός, Παναγιώ-

της – Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή – Καράντζαλη, Ευθυμία – Σιψή, Μαρία – Τιλελή,

Φιλίτσα, Γεωφυσική διασκόπηση στο πλαίσιο των σωστικών ανασκαφών της ΙΔ΄ ΕΠΚΑ για τα

μεγάλα δημόσια έργα του Nομού Φθιώτιδος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1269-1275

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ

Κακαβάς, Γεώργιος, Νεότερες έρευνες, αρχαιολογικές και αναστηλωτικές εργασίες στη Φθιώτιδα,

Ευρυτανία και Φωκίδα κατά το έτος 2008 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1277-1286Κακαβάς, Γεώργιος – Υφαντή, Αλεξία, Η αρχαιολογική έρευνα στο Κάστρο της Υπάτης στο πλαίσιο

του επιχειρησιακού προγράμματος «Πολιτισμός» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1287-1301

Πάλλης, Γιώργος, Από τη Λαμία στο Ζητούνι. Αρχαιολογικές μαρτυρίες για την παλαιοχριστιανική

και τη βυζαντινή πόλη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1303-1311

Γιαλούρη, Άννα, Ερείπια κτιριακού συγκροτήματος στο Καλαπόδι Φθιώτιδας. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1313-1322

Λιακόπουλος, Γεώργιος Κ., Οι οθωμανικές επιγραφές της Υπάτης (Badracik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1323-1333

Διαμαντοπούλου, Μαρικίτα, Στερεά Ελλάδα. Αρχιτεκτονικά μνημεία και μνημειακά σύνολα του 19ου

και 20ου αιώνα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1335


14/36

Εκτός από απαρέγκλιτη υποχρέωση, η δημοσίευση και η ευρύτερη δημοσιοποίηση των αποτελεσμάτωντων αρχαιολογικών ερευνών αποτελεί πηγή υπερηφάνειας και χαράς. Πολύ περισσότερο μάλιστα όταν οι έρευ-νες αυτές συνδέονται με ευρύτερες γεωγραφικές ενότητες, όπως η Στερεά Ελλάδα και η Θεσσαλία, οι οποί-ες το τελευταίο διάστημα μας έχουν χαρίσει έναν πλούτο νέων στοιχείων συμβάλλοντας καθοριστικά στη δη-

μιουργία μιας διαφορετικής εικόνας και αντίληψης για την αρχαιολογική τους φυσιογνωμία και την ιστορικήτους πορεία.

Το 1908 στον πρόλογο της δημοσίευσης των ερευνών του στις προϊστορικές ακροπόλεις του Σέσκλου καιτου Διμηνίου, ο Χρήστος Τσούντας προχωρά στην εκτίμηση ότι ένας «εντελώς νέος κόσμος αποκαλύπτεταιενταύθα». Πιστεύω, δεν θα ήταν υπερβολή να χρησιμοποιήσουμε για άλλη μια φορά τα λόγια του πρωτοπόρουτης ελληνικής αρχαιολογίας για να περιγράψουμε αυτό που πράγματι προσέφερε η συστηματική εργασία τωνΥπηρεσιών του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού, σε συνδυασμό και συχνά σε στενή συνεργασία όχι μόνομε το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, αλλά και με πλήθος ερευνητικών φορέων από την Ελλάδα και το εξωτερικό.

Επιθυμώ να συγχαρώ θερμά τους συντελεστές του τόμου και εύχομαι η ανά χείρας δημοσίευση να αποτε- λέσει την αφετηρία ενός γόνιμου επιστημονικού διαλόγου.

Δρ Λίνα Μενδώνη Γενική Γραμματέας ΥΠ.ΠΟ.Τ.

Ιούνιος 2012


15/36


16/36

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η πρώτη επιστημονική συνάντηση για το Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας (ΑΕΘΣΕ)διοργανώθηκε πριν από εννέα χρόνια, με βασικούς στόχους την ανά τριετία διοργάνωση των συναντήσεων αυ-τών υπό την προϋπόθεση ότι θα εκδίδονται έγκαιρα τα Πρακτικά. Μολονότι η τρέχουσα οικονομική κρίση επη- ρέασε την παρούσα έκδοση, εντούτοις είμαστε ευτυχείς που και οι δεσμεύσεις μας τηρήθηκαν και τα Πρακτι-

κά της 3ης επιστημονικής συνάντησης, που πραγματοποιήθηκε από 12.3 – 15.3.2009, εκδόθηκαν (ΑΕΘΣΕ 3,2009 [2012]). Τούτο πραγματοποιήθηκε με την οικονομική στήριξη του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων (ΤΑΠ)του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού, το οποίο προσέφερε το μεγαλύτερο μέρος των εξόδων της έκδοσης, χάρη στο προσωπικό ενδιαφέρον της Γενικής Γραμματέως του Υπουργείου κυρίας Λίνας Μενδώνη. Τη διαχεί- ρηση του ποσού που διατέθηκε ανέλαβε και διεκπεραίωσε η ΙΓ΄ ΕΠΚΑ. Το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, όπως καιτις προηγούμενες φορές, συνέβαλε στα έξοδα της έκδοσης και παράλληλα επωμίστηκε το δύσκολο εγχείρηματης επιστημονικής επιμέλειας των πολυάριθμων κειμένων.

Καταβλήθηκε προσπάθεια να υπάρχει μια σχετική ομοιομορφία των κειμένων. Η ποιότητα της εικονογρά-φησης καθορίστηκε αφενός από το άνισο υλικό που απέστειλαν οι συγγραφείς, ενώ παράλληλα, λόγω της πλη-θώρας των συμμετοχών και των οικονομικών περιορισμών, υποχρεωθήκαμε να μειώσουμε τις διαστάσεις τωνσχεδίων και φωτογραφιών. Ευχαριστούμε θερμά όλους τους συγγραφείς για τη συνεργασία τους.

Τα πρακτικά θέματα της διοργάνωσης στήριξαν πολυάριθμοι συνάδελφοι, φοιτητές και συνεργάτες καιόλοι συνέβαλαν στην επιτυχή διεξαγωγή των εργασιών του τετραημέρου. Στα βασικά στάδια της προετοιμα-

σίας του συνεδρίου σημαντική υπήρξε η οργανωτική συμβολή της Χριστίνας Μητσοπούλου, με τη βοήθεια καιτης Εύας Χαραλαμπίδου. Υπεύθυνος για τον ηλεκτρονικό κόμβο του συνεδρίου ήταν ο Θέμης Ντάλλας. Διάφο- ρα σκέλη της προετοιμασίας της διοργάνωσης στηρίχτηκαν και από την πλευρά της ΙΓ' ΕΠΚΑ, από τους αρχαι-ολόγους Δημήτρη Αγνουσιώτη, Καλλιόπη Αλματζή, Κων/νο Βουζαξάκη, Φωτεινή Τσιούκα, Ελένη Χρυσοπού- λου, Μαρία Πατρίκου καθώς και τους υπαλλήλους Εύελπη Δεληγιάννη, Ελευθερία Ρίνη και Χρήστο Ζούπη, μετη γενική εποπτεία της Διευθύντριας της ΙΓ' ΕΠΚΑ, Αργυρούλας Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου. Την επιμέλεια τωνκειμένων των περιλήψεων του συνεδρίου ανέλαβαν η Χριστίνα Μητσοπούλου και ο Γιώργος Κακαβάς. Για τηδιοργάνωση του συνεδρίου συνεργάστηκαν γόνιμα όλα τα μέλη της Οργανωτικής και Επιστημονικής Επιτρο-πής. Τέλος, η αφίσα του συνεδρίου, στην οποία βασίστηκε και το εξώφυλλο του 3ου ΑΕΘΣΕ, σχεδιάστηκε απότην Άννα Κατσουλάκη (METROPOLIS Graphic Arts).

Το συνέδριο στηρίχθηκε οικονομικά από το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού, το Υπουργείο ΕθνικήςΠαιδείας και Θρησκευμάτων (Διεύθυνση Μεταπτυχιακών Σπουδών και Έρευνας), την Επιτροπή Ερευνών Πα-νεπιστημίου Θεσσαλίας, το Τμήμα ΙΑΚΑ και το Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών του Πανεπιστήμιο Θεσ-σαλίας.

Για την προετοιμασία των Πρακτικών συνεργάστηκαν πολλά πρόσωπα, δίχως τη συμβολή των οποίων ηέκδοση δεν θα είχε πραγματοποιηθεί. Τη συλλογή των κειμένων και την επικοινωνία με τους συγγραφείς ανέ- λαβαν αρχικά η Χριστίνα Μητσοπούλου και η Εύα Χαραλαμπίδου και στη συνέχεια ο Γιώργος Χιώτης. Η πρώ-τη επιμέλεια των κειμένων ανατέθηκε στους Ίριδα Κράλλη και Εύη Μέρμηγκα, ενώ η τελική στην Όλγα Πράπ-πα. Κριτική ανάγνωση και συμπληρωματικούς ελέγχους όλων των κειμένων πραγματοποίησαν οι συνάδελφοιΙφιγένεια Τουρναβίτου, Δημήτρης Παλαιοθόδωρος και Γιάννης Βαραλής. Τον γενικό έλεγχο των κειμένων, κα-θώς και τον όλο συντονισμό και την επιμέλεια της έκδοσης των Πρακτικών ανάλαβε ο υποφαινόμενος. Η τυ-πογραφική επεξεργασία του τόμου πραγματοποιήθηκε από τον Φίλιππο Λένη. Τους ευχαριστώ όλους θερμά.

Η διαρκώς αυξανόμενη συμμετοχή επιστημόνων που υπηρετούν τον πολιτισμό στην επιστημονική συνά-ντηση, όπως τεκμηριώνουν τα Πρακτικά του «3ου Αρχαιολογικού Έργου Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας»,


17/36

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

αποτελούν επιβεβαίωση ότι δεν υπάρχουν ουσιαστικά στεγανά ανάμεσα στους αρχαιολόγους και το υπόλοιπο

επιστημονικό προσωπικό της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και των Πανεπιστημίων, όταν αντί των προσωπικώνφιλοδοξιών προτάσσεται το λειτούργημά μας, η επιστήμη. Ο επιστημονικός θεσμός, που από κοινού εγκαινιά-σαμε το 2003 αποδείχτηκε βιώσιμος, ιδιαίτερα μέσα στους δύσκολους καιρούς που διανύουμε για την προστα-σία της Πολιτιστικής Κληρονομίας και τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες εν γένει.

Αλέξανδρος Μαζαράκης Αινιάν Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πρόεδρος της Οργανωτικής-Επιστημονικής Επιτροπής του 3ου ΑΕΘΣΕ Δεκέμβριος 2012


18/36

ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΗΜΕΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΙΤΟΥ 16ΟΥ ΑΙΩΝΑ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΙΑ*

Ιωάννης Π. Χουλιαράς

Πριν αρκετά χρόνια ο Λάζαρος Δεριζιώτης είχε κάνει μια πρώτη «επίσκεψιν» στις τοιχογραφίες του 16ου

αιώνα στη Θεσσαλία1

. Ήταν μια ενδιαφέρουσα προσέγγιση της τέχνης του 16ου

αιώνα στην περιοχή, αλλά μετα μέχρι τότε δεδομένα. Η παρούσα εργασία έρχεται να συνοψίσει τις πλέον πρόσφατες έρευνες και μελέ-τες για την τέχνη του 16ου αιώνα στη Θεσσαλία και να ερμηνεύσει, όσο αυτό είναι δυνατόν, ορισμένες ιδιο-μορφίες σχετικά με την πρώιμη μεταβυζαντινή τέχνη στην περιοχή. Αξίζει εκ των προτέρων να τονιστεί ότι ηκαταγραφή των ναών είναι ενδεικτική και όχι εξαντλητική (το σύνολο των τοιχογραφημένων ναών που έχωκαταγράψει ανέρχεται σε τουλάχιστον σαράντα) και βασισμένη κυρίως στη βιβλιογραφία, αλλά και σε προ-σωπικές επισκέψεις.

Στη Θεσσαλία ο 15ος αιώνας είναι μια περίοδος δύσκολη, καθώς μόλις στα τέλη του προηγούμενου αιώ-να αρχίζει η κατάκτησή της και εγκαθίστανται στο έδαφός της εμπειροπόλεμοι Τουρκομάνοι (ανάμεσα στα1389-1402), οι οποίοι καθιστούν για ένα μεγάλο διάστημα δύσκολη την επιβίωση των Χριστιανών, που είτεμετακινούνται στη Δύση είτε καταφεύγουν σε ορεινές περιοχές2. Για τον λόγο αυτό πιθανώς δεν γνωρίζου-με πολλά μνημεία του 15ου αιώνα σε όλη τη Θεσσαλία3. Βέβαια υπάρχουν εξαιρέσεις, ειδικά στη βορειοδυ-τική Θεσσαλία όπου είχαν παραχωρηθεί ορισμένα προνόμια και οι χριστιανικοί πληθυσμοί υπερτερούσαν4.

Από τα τέλη όμως του 15ου

αιώνα το χριστιανικό στοιχείο αφυπνίζεται και οι τοπικοί άρχοντες φαίνεταινα έχουν ξανά την οικονομική δυνατότητα για ανοικοδόμηση και ιστόρηση ναών5. Παράλληλα με τους το-πικούς προεστούς εξακολουθούν να διαβιούν και να μονάζουν στα Μετέωρα μέλη μεγάλων αρχοντικών οι-κογενειών της Ηπείρου που θεωρούσαν τα Μετέωρα κατά τον 16ο αιώνα χώρο πνευματικής περισυλλογήςκαι ησυχασμού αντίστοιχο με τη Νήσο των Ιωαννίνων6. Τα Μετέωρα, και γενικότερα η περιοχή των Τρικά-λων και της Καλαμπάκας, εξακολουθούν να αποτελούν μεγάλο κέντρο του Χριστιανισμού και στα μετά τηνΆλωση χρόνια, τα Μετέωρα ως ακμάζουσα μοναστική πολιτεία, και τα Τρίκαλα ως η δεύτερη μεγαλύτερηπόλη της Θεσσαλίας με τον χριστιανικό πληθυσμό της να πλειοψηφεί7.

Το γεγονός αυτό εξηγεί γιατί οι μισοί σχεδόν τοιχογραφημένοι ναοί της Θεσσαλίας του 16ου αιώνα (πε-ρίπου δεκαοχτώ) βρίσκονται στον νομό Τρικάλων. Οι υπόλοιποι ναοί, με ελάχιστες εξαιρέσεις, είναι συγκε-ντρωμένοι σε περιοχές που απολάμβαναν ορισμένα προνόμια ή είχαν σημαντική εκκλησιαστική παράδοση

* Επισημαίνεται ότι η βιβλιογραφία για μνημεία του καταλόγου, που αναφέρονται στο εισαγωγικό κείμενο, δίνεται στον κα-τάλογο και όχι στο εισαγωγικό κείμενο. Όλες οι φωτογραφίες προέρχονται από το προσωπικό μου αρχείο. Θα ήθελα να ευχαρι-στήσω και από τη θέση αυτή τις συναδέλφους κ.κ. Στ. Σδρόλια και Ε. Τσιμπίδα, για την πολύτιμη βοήθειά τους στη συμπλήρω-ση του καταλόγου των ναών της παρούσας μελέτης.

1. Δεριζιώτης 1994, 413 κ.ε.2. Βλ. σχετικά Vacalopoulos 1963, 265 κ.ε.3. Ενδεικτικά αναφέρουμε το Παλαιό καθολικό του Μεγάλου Μετεώρου (1483, Georgitsoyanni 1992), τον εξωνάρθηκα της

Πόρτας Παναγιάς στην Πύλη Τρικάλων (α΄ μισό 15ου, Παπαζήσης 1996, 231) και τον αδημοσίευτο ναό των Αγίων Αναργύρωνστη Βαλανίδα Ελασσόνας.

4. Για την κατάκτηση της Θεσσαλίας από τους Τούρκους και την κατάσταση του ντόπιου πληθυσμού, βλ. σχετικά Beldiceanu– Nasturel 1991, 100-105, 123-124. Σαββίδης 1995, 33 κ.ε. Παπαγιαννάκης 2000, 409-411.

5. Kiel 1991, 429 κ.ε.6. Bλ. ενδεικτικά Τούρτα 1980, 66 κ.ε. Παλιούρας 1995, 47 κ.ε. Δεριζιώτης 1999, 151 κ.ε.7. Λαζάρου 1991, 148-150. Kiel 2002, 232 κ.ε. Σπανός 2004. Στουρνάρας 2006, 457-459.


19/36

ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΗΜΕΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΙ ΤΟΥ 16ΟΥ ΑΙΩΝΑ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΙΑ

ή ήταν ορεινές, έτσι δώδεκα ναοί βρίσκονται στην ευρύτερη περιοχή της Αγιάς που ανήκε στη δικαιοδοσίατης κόρης του σουλτάνου Σουλεϊμάν8, έξι στην περιοχή Ελασσόνας, όπου υπήρχε η επισκοπή Δομένικου καιη Ολυμπιώτισσα9, τρεις στα Άγραφα και δύο στο Πήλιο. Γενικά, στη Βόρεια Θεσσαλία απαντά η συντριπτι-κή πλειοψηφία των ναών.

Οι ναοί που φέρουν τοιχογραφικό διάκοσμο του πρώτου μισού του 16ου αιώνα δεν ξεπερνούν τους δέκα,μόλις το ένα τέταρτο σχεδόν του συνόλου των τοιχογραφημένων ναών. Το γεγονός του μικρού αριθμούναών στο πρώτο μισό του 16ου αιώνα, σε σχέση με το δεύτερο μισό του, φανερώνει ίσως την σταδιακή και επι-φυλακτική επανεμφάνιση εύπορων οικογενειών και μοναχών, που μπορούν να αναλάβουν χορηγίες, όπωςεπίσης και ότι κάποιοι ναοί αυτής της περιόδου είναι πιθανόν να έχουν καταστραφεί λόγω φυσικών ή άλ-λων καταστροφών10.

Οι υπόλοιποι ναοί τοιχογραφήθηκαν από τα μέσα του αιώνα και μετά οι περισσότεροι κατά την έβδομηκαι κατά την ένατη δεκαετία του 16ου αιώνα (περίπου πέντε στην έβδομη και επτά στην ένατη), σε παρόμοιεςδηλαδή περιόδους με τη γειτονική Ήπειρο11. Φαίνεται ότι οι συνθήκες για τη διακόσμηση ναών στις τελευ-ταίες δεκαετίες του 16ου αιώνα είναι εξαιρετικά ευνοϊκές στη Θεσσαλία (αλλά και σε άλλες περιοχές της κε-ντρικής Ελλάδας, όσο γνωρίζουμε), μια και την περίοδο αυτή οριστικοποιούνται οι σχέσεις κατακτητών καικατακτημένων, η διακίνηση αγαθών και προσώπων γίνεται με λιγότερους κινδύνους και τα μοναστήρια του-λάχιστον είχαν αυξήσει τις περιουσίες τους12.

Από τους ναούς του 16ου αιώνα δεκαέξι, δηλαδή το ένα τρίτο περίπου, είναι αφιερωμένοι στη Θεοτόκοκαι επτά στον άγιο Νικόλαο. Βλέπουμε λοιπόν ότι οι μισοί ναοί τιμώνται στο όνομα της Παναγίας και τουαγίου Νικολάου, ανάλογο σχεδόν ποσοστό με τη γειτονική Ήπειρο13, δείχνοντας την ιδιαίτερη θέση και τωνδύο στην Ορθοδοξία και την προσπάθεια των Χριστιανών να προστατέψουν τουλάχιστον τους ναούς τηςΠαναγίας που έχαιρε εξαιρετικού σεβασμού και από τους κατακτητές.

Μια άλλη παρατήρηση είναι η εμφάνιση εκπροσώπων σχεδόν αποκλειστικά της λεγόμενης ΚρητικήςΣχολής και μόνο σε μια περίπτωση (μονή Βαρλαάμ) των εκπροσώπων της Σχολής των Θηβών ή της ΒΔ Ελ-λάδας. Εδώ πρέπει να διερευνηθεί ιστορικά αν υπάρχουν λόγοι για την υποστήριξη συγκεκριμένων ζωγρά-φων από ισχυρούς παράγοντες, όπως το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης, και μεγάλες αρχοντικές οι-κογένειες, ώστε να επιβάλουν την τέχνη αυτών των ζωγράφων εις βάρος άλλων. Έρευνας χρήζει επίσης, ανυπάρχει και ένα είδος damnatio memoriae για κάποιους ζωγράφους που έπεσαν σε δυσμένεια, όπως βλέπου-με στη μονή Βαρλαάμ, όπου η επιγραφή στον κυρίως ναό σβήνεται εν μέρει και εξαφανίζεται πιθανώς τοόνομα του ζωγράφου της φάσης του 154814. Η Θεσσαλία είναι καλό παράδειγμα για μια τέτοια έρευνα, όπωςκαι η γειτονική Ήπειρος, για την επικράτηση των εκπροσώπων της Σχολής της ΒΔ Ελλάδας που φαίνεται δεν«ορθοπόδησαν» στη Θεσσαλία, αν και υπάρχει μνεία για ακόμη έναν ναό που ζωγραφίζει ζωγράφος από τηΘήβα, ο Ιωάννης το 1590 στον Κλεινοβό Καλαμπάκας αλλά σήμερα έχει καταστραφεί15.

Όσον αφορά στην τέχνη που φιλοξενούν αυτοί οι ναοί πρέπει να διακρίνουμε τέσσερις βασικές κατηγο-ρίες, αν και στους περισσότερους από αυτούς υπάρχει αποσπασματική διατήρηση του τοιχογραφικού τουςδιακόσμου:

Στην πρώτη ομάδα, κυρίως των αρχών του 16ου αιώνα, μπορούν να συμπεριληφθούν ναοί που συνεχί-ζουν την παλαιολόγεια παράδοση της Μακεδονίας και της Σερβίας, όπως ιδιαίτερα εκφράζεται κατά τα πρώ-ιμα μεταβυζαντινά χρόνια από το Εργαστήρι της Καστοριάς16. Παράλληλα, δείχνουν ότι η ιδιαίτερη σχέσητης Μακεδονίας με τη Θεσσαλία σε επίπεδο τέχνης τουλάχιστον συνεχίζεται και τον 16ο αιώνα. Στην ομάδα

8. Kiel 2002, 255-256.9. Σχετικά με τη δημιουργία της επισκοπής Δομενίκου και τη σημασία της μονής Ολυμπιώτισσας, βλ. Hild – Koder – Σπα-

νός – Αγραφιώτης 1987, 47. Kiel 2002, 232.10. Σδρόλια 2000, 16-18, με την παλαιότερη βιβλιογραφία για φυσικές και άλλες καταστροφές στη Θεσσαλία κατά τον 16ο

αιώνα.11. Βλ. σχετικά Χουλιαράς 2007-8, 297-299.12. Στα τέλη του 16ου αιώνα η Οθωμανική Αυτοκρατορία μαστίζεται από υψηλό πληθωρισμό, αλλά αυτό δεν φαίνεται να

επηρεάζει την ανέγερση ναών. Βλ. σχετικά Kiel 2002, 229 κ.ε. και ιδιαίτερα για τα μοναστήρια 233, 255. Βλ. επίσης Βογιατζής2000, 24-25, όπου τονίζεται η συστηματική ίδρυση μονών στα τέλη του 16ου αιώνα.

13. Χουλιαράς 2007-8, 299-300.14. Βελένης 2008, 62-63 και 70-71.15. Πρόκειται για τον ναό της Αγίας Παρασκευής. Βλ. Χατζηδάκης 1987, 323.16. Για το «εργαστήριο της Καστοριάς» και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, βλ. ενδεικτικά Ξυγγόπουλος 1957α, 63 κ.ε.


20/36

ΙΩΑΝΝΗΣ Π. ΧΟΥΛΙAΡΑΣ

αυτή μπορούμε να εντάξουμε ναούς όπως ο Άγιος Αχίλλειος στον Παλαιόπυργο Τρικάλων, ο Άγιος Αθανά-σιος στον Ευαγγελισμό Ελασσόνας, η Κοίμηση της Θεοτόκου στο Πύθιο Λάρισας, η Μεταμόρφωση στη Δο-λίχη Ελασσόνας, ο Άγιος Νικόλαος στο Νεοχώρι Καρδίτσας, η Παναγία στο Βρυζόστι, ο Τίμιος Πρόδρομοςστη Ραψάνη και ο Άγιος Νικόλαος στο Βαθύρρεμα Αγιάς. Από τα μνημεία αυτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρου-σιάζει η Κοίμηση της Θεοτόκου στο Πύθιο Λάρισας (εικ. 1). Η χρονολόγηση του βόρειου και δυτικού τοί-χου του νάρθηκα, όπου και η παλαιότερη φάση, είναι επισφαλής, καθώς παρουσιάζονται τόσο πρώιμα στοι-χεία γνωστά από το Staro Nagoričino17 και το Παλαιό καθολικό του Μεγάλου Μετεώρου18, όσο και όψιματου τέλους του 16ου αιώνα που εμφανίζονται στον Άγιο Νικόλαο στο Πλατύ Πρεσπών19, αλλά πιστεύουμεότι μια καταρχήν τοποθέτηση στον 16ο αιώνα είναι λογικότερη. Η Μεταμόρφωση στη Δολίχη ακολουθεί τηντέχνη του Καστοριανού εργαστηρίου, αν δούμε τον τρόπο απόδοσης των αγίων και των σκηνών του Δωδε-καόρτου. Χαρακτηριστικό είναι ότι στην Υπαπαντή εικονίζονται πέντε πρόσωπα, εκτός από τον Χριστό, αντίγια τέσσερα που είναι το συνηθισμένο (εικ. 2). Ίδιο αριθμό προσώπων και με την ίδια σειρά βλέπουμε στουςΑγίους Θεοδώρους στα Σέρβια Κοζάνης20 και στο Γενέσιο της Θεοτόκου στο Πολυδένδρι Αγιάς. Η Παναγίαστο Βρυζόστι, αν δεν υπήρχαν διάφορες επιγραφές στο μνημείο, που να μας κατευθύνουν χρονολογικά, θααποτελούσε μια πολύ δύσκολη περίπτωση, καθώς εντοπίζουμε θέματα με αρχαϊστικά χαρακτηριστικά, όπωςλόγου χάρη η Ανάσταση ή το Όραμα του Πέτρου Αλεξανδρείας21. Το ίδιο συμβαίνει και με τον Άγιο Αθα-νάσιο στον Ευαγγελισμό Ελασσόνας, όπου ο Μελισμός τοποθετείται επάνω από την Παναγία «Επίσκεψη»στην αψίδα (εικ. 3). Αξιόλογο μνημείο, αλλά με μεγάλες φθορές στον διάκοσμό του είναι και ο Άγιος Νικό-λαος στο Νεοχώρι Καρδίτσας. Στον κυρίως ναό εντοπίζουμε επιρροές από την παλαιολόγεια εικονογραφίατης Μακεδονίας (εικ. 4). Τέλος στον Τίμιο Πρόδρομο Ραψάνης (εικ. 5) και στον Άγιο Νικόλαο στο Βαθύρ-ρεμα Αγιάς χαρακτηριστικά είναι οι μεγάλων διαστάσεων σκηνές των Παθών και η τοποθέτηση της Δέησηςδίπλα στο τέμπλο.

Τη δεύτερη ομάδα συνιστούν ναοί που φιλοτεχνούνται από τους εκπροσώπους της λεγόμενης ΚρητικήςΣχολής. Οι ναοί αυτοί ανέρχονται σε τουλάχιστον δέκα, αποδεικνύοντας την κυριαρχία της Σχολής αυτήςστο χώρο της Θεσσαλίας κατά τον 16ο αιώνα και όχι μόνο. Πρώτο γνωστό έργο είναι το καθολικό της μονήςΑναπαυσά (1527), έργο του Κρητικού ζωγράφου Θεοφάνη, ο οποίος όμως δεν συνεχίζει, από όσο ξέρουμεμέχρι σήμερα, τη δραστηριότητά του στη Θεσσαλία. Ως συνεχιστής όμως της Κρητικής τέχνης στη Θεσσα-λία θεωρείται ο Τζώρτζης, που έχαιρε ίσως ιδιαίτερης εκτίμησης από το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπο-λης, καθώς του ανατίθεται ο διάκοσμος των καθολικών σημαντικών μονών στα Μετέωρα, καθώς και της μο-νής Δουσίκου. Στο ζωγράφο αυτόν έχει αποδοθεί μέχρι τώρα η διακόσμηση του νέου καθολικού του Μεγά-λου Μετεώρου και του καθολικού της μονής Ρουσάνου22. Στον άμεσο κύκλο των έργων της Κρητικής Σχο-λής μπορούμε να εντάξουμε το παρεκκλήσι της Κοίμησης της Θεοτόκου στη μονή Βυτουμά, ο ζωγράφος τουοποίου ακολουθεί την τέχνη του Τζώρτζη. Χαρακτηριστική είναι στη σκηνή του ευαγγελιστή Ιωάννη η πα-ράσταση της νήσου Πάτμου (εικ. 6), όπως απαντά και στο Μεγάλο Μετέωρο και στο Δούσικο. Στα έργα τηςΚρητικής παράδοσης ανήκουν επίσης ο Άγιος Νικόλαος στο Μεγαλοχώρι Τρικάλων, η Κοίμηση στην Καλα-μπάκα, έργο του Νεόφυτου, γιου του Θεοφάνη, και του ιερέα Κυριαζή, οι οποίοι συνεχίζουν την παράδοσητου Θεοφάνη, καθώς και η μονή Κορώνας, έργο του μοναχού Δανιήλ, που ακολουθεί την τέχνη του Τζώρ-τζη. Επίσης ορισμένοι ναοί των Τρικάλων, όπως και ο Άγιος Αθανάσιος στην Ανατολή Κισσάβου φαίνεται νααποτελούν έργα Κρητικών ζωγράφων.

Από τους εκπροσώπους της σχολής της ΒΔ Ελλάδας ιστορείται όπως γνωρίζουμε μέχρι τώρα και ήδηαναφέραμε ένα μόνο μνημείο, ο κυρίως ναός (1548) και ο νάρθηκας (1565) της μονής Βαρλαάμ. Δεν πρέπεινα μας διαφεύγει ωστόσο ότι η μονή Βαρλαάμ υπήρξε καθίδρυμα της μεγάλης Γιαννιώτικης οικογένειας τωνΑψαράδων, τη σχέση των οποίων με τους επιφανείς εκπροσώπους της σχολής της ΒΔ Ελλάδας γνωρίζου-

Radojčić 1965, 69 κ.ε. Χατζηδάκης 1987, 77-79. Garidis 1989, 57-75. Georgitsoyanni 1992, 446 κ.ε., με όλη την παλαιότερη βι-βλιογραφία.

17. Millet – Frolow 1962, πίν. 87.1-3.18. Georgitsoyanni 1992, πίν. 52.19. Παϊσίδου 2002, εικ. 15-26.20. Ξυγγόπουλος 1957, πίν. 15.2.21. Πασαλή 1994, εικ. 74.22. Βελένης 1974, 93 κ.ε. Δεριζιώτης 1994, 415-417. Βλ. επίσης Γκιολές 2009, 159 κ.ε.


21/36

ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΗΜΕΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΙ ΤΟΥ 16ΟΥ ΑΙΩΝΑ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΙΑ

με από τις τοιχογραφίες του νησιού Ιωαννίνων (μονή Φιλανθρωπηνών)23. Οι τοιχογραφίες του κυρίως ναούέχουν αποδοθεί στον Φράγγο Κατελάνο (εικ.7), ενώ αυτές του νάρθηκα πραγματοποιήθηκαν, σύμφωνα μεεπιγραφή, από τους Θηβαίους αδερφούς Φράγγο και Γεώργιο Κονταρή. Δυστυχώς δεν γνωρίζουμε άλλο ναόζωγραφισμένο από μέλος της Σχολής αυτής στη Θεσσαλία, εκτός βέβαια από την περίπτωση που αναφέρα-με πιο πάνω (τον κατεστραμμένο ναό της Αγίας Παρασκευής στον Κλεινοβό Καλαμπάκας). Κάποιες επιδρά-σεις ασκεί η εικονογραφία των Θηβαίων ζωγράφων σε ναούς της Ανατολικής Θεσσαλίας, όπως βλέπουμε εν-δεικτικά στο Γενέσιο της Θεοτόκου στο Πολυδένδρι Αγιάς (εικ. 8).

Τέλος τη μεγαλύτερη ομάδα μνημείων αποτελούν μικροί συνήθως ναοί με αποσπασματικά διατηρημέ-νες τις περισσότερες φορές τοιχογραφίες, που εκφράζουν εκλεκτιστική διάθεση και τοπικές λαϊκές τάσεις,άλλοτε συνδεδεμένες με Κρητικά πρότυπα και άλλοτε με Μακεδονικά, δημιουργώντας ταυτόχρονα ιδιαίτε-ρους τρόπους έκφρασης. Σε γενικές γραμμές ναοί που βρίσκονται στην περιοχή των Τρικάλων και της Κα-λαμπάκας φαίνεται να συνεχίζουν την παράδοση της Κρητικής ζωγραφικής (εικ. 9), ενώ ναοί στην Ανατολι-κή Θεσσαλία κυρίως φαίνεται να επηρεάζονται από τη Μακεδονική παράδοση και σε λιγότερο βαθμό από τηΣχολή των Θηβών. Τέτοιοι ναοί είναι ενδεικτικά η Παναγία Μεγαλογένους (εικ. 10) και η Παναγία Πορτα-ρέα στο Πήλιο, o Άγιος Νικόλαος ο Κερασάς στην Αγιά και το Γενέσιο της Θεοτόκου στο Πολυδένδρι Αγιάς(εικ. 8). Στους δυο τελευταίους ναούς μάλιστα πιθανώς να εργάστηκε το ίδιο συνεργείο.

Οι ζωγράφοι που γνωρίζουμε ότι εργάσθηκαν στην περιοχή κατά τον 16ο αιώνα ανέρχονται σε τουλά-χιστον δεκατρείς και εργάζονται σε εννιά συνολικά ναούς στην πλειοψηφία τους είναι μοναχοί ή ιερείς. Οιπερισσότεροι ζωγράφοι (9), εμφανίζονται στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα. Βέβαια χάρη στα Μετέωρα ερ-γάζονται στη Θεσσαλία όλοι σχεδόν οι μεγάλοι ζωγράφοι του 16ου αιώνα, που αποτελούν ταυτόχρονα καιτους βασικούς εκπροσώπους των δύο μεγάλων Σχολών. Πρέπει να επισημάνουμε ωστόσο ότι η παρουσίατους εντοπίζεται σχεδόν αποκλειστικά στα Μετέωρα (με μια εξαίρεση το Δούσικο), ενώ στους υπόλοιπουςναούς της Θεσσαλίας εργάζονται πιθανώς άσημοι ζωγράφοι (αν και όχι απαραίτητα κατώτερης τέχνης), πουδεν κρίνουν ορθό ή δεν τους επιτρέπεται να μνημονεύσουν τα ονόματά τους, τουλάχιστον στις επιγραφέςπου σώζονται.

Συνοψίζοντας, επισημαίνουμε ότι η τέχνη του 16ου αιώνα ασκεί ισχυρή επίδραση σε αυτή του 17ου στηΘεσσαλία και στις όμορρες περιοχές, αλλά όχι στο μέγεθος που πιστεύαμε μέχρι τώρα, όσον αφορά τουλά-χιστον τις δύο μεγάλες Σχολές24. Γενικά, θα λέγαμε ότι κατά τον 17ο αιώνα η πλειοψηφία των ζωγράφων πουεργάζονται στη Θεσσαλία εμφανίζει εκλεκτιστικές τάσεις και επιρροές τόσο από την Κρητική Σχολή, όσοκαι από λιγότερο γνωστά μνημεία του 16ου αιώνα, που διαμορφώνουν ένα ιδιαίτερο είδος τέχνης, που απο-μακρύνεται από το λόγιο ύφος της Κρητικής ζωγραφικής. Παράλληλα, Μακεδονικά και Ηπειρώτικα συνερ-γεία, όπως οι Λινοτοπίτες και το συνεργείο που εργάζεται μετά τα μέσα του 17ου αιώνα σε κάποιους ναούςτης περιοχής Αγιάς, ακολουθούν διαφορετικά πρότυπα άλλοτε συντηρητικά, που συνεχίζουν την παράδοσητης τοπικής Ηπειρωτικής Σχολής και άλλοτε δημιουργικά, με σαφείς Δυτικές επιδράσεις. Υπάρχει τέλος μιαμικρή ομάδα μνημείων σε συγκεκριμένες περιοχές που εντάσσονται στις επιβιώσεις τις μακεδονικής τέχνηςκατά τον 17ο αιώνα, στα πρότυπα των ναών της πρώτης ομάδας. Αυτοί οι ναοί βρίσκονται κυρίως στο Δο-μένικο και στην περιοχή της Ελασσόνας και σε άμεσα γειτνιάζουσες περιοχές της, όπως η Σκοτίνα Πιερίας.

Α. ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΜΕΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΟΥ 16ΟΥ ΑΙΩΝΑ25

1. Μετέωρα. Μονή Αγίου Στεφάνου. Αναφέρεται επιγραφή του 1501 σε παράσταση της Κοίμησης της Θεοτόκου στο παλιό κα-θολικό της μονής.Σωτηρίου 1932, 404. Garidis 1989, 241.2. Δομένικο Ελασσόνας. Μονή Παναγίας στο Βρυζόστι. Στο βυζαντινό καθολικό υπάρχουν πολλές φάσεις διακόσμησης, καθώςφέρει αφιερωματικές επιγραφές των ετών 1514/15, 1515/16 και κτητορική επιγραφή του 1521/22.Πασαλή 1994, 111-163.

23. Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1983, 21 κ.ε.24. Σχετικά με τις τεχνοτροπικές και εικονογραφικές κατευθύνσεις των ζωγράφων του 17ου αιώνα στη Θεσσαλία, βλ. Σα-

μπανίκου 2000, 145 κ.ε. Σδρόλια 2000, 356 κ.ε. ιδιαίτερα 404 κ.ε. Vitaliotis 1998, 397 κ.ε.25. Αναφέρεται η χρονολογία διακόσμησης και ο ζωγράφος ή οι ζωγράφοι κάθε μνημείου, όταν υπάρχει επιγραφή και παρέ-

χεται ενδεικτική βιβλιογραφία για τον κάθε έναν από τους ναούς.


22/36

ΙΩΑΝΝΗΣ Π. ΧΟΥΛΙAΡΑΣ

3. Δολίχη Ελασσόνας. Ναός Μεταμόρφωσης του Σωτήρος. Ο ναός ιστορήθηκε, σύμφωνα με την επιγραφή, το 1515 από τον ιε-ρέα Δημήτριο και τον αδερφό του Mπόηκο.

Λαζαρίδης 1966, 258-261. Passali 1997, 245-256.4. Ευαγγελισμός Ελασσόνας. Ναός Αγίου Αθανασίου. Οι τοιχογραφίες του ιερού χρονολογούνται στα 1521.5. Μετέωρα. Μονή Αγίου Νικολάου Αναπαυσά . Ο διάκοσμος του καθολικού αποτελεί το πρωιμότερο γνωστό έργο του Κρητι-κού ζωγράφου Θεοφάνη κατά το έτος 1527.Σοφιανός 1990, 59-69. Χούλια – Αλμπάνη 1999, 18-39. Σοφιανός – Τσιγαρίδας 2003. Βελένης 2006, 211 κ.ε.6. Παλαιόπυργος Τρικάλων. Ναός Αγίου Αχιλλείου (Αγίου Γεωργίου) . Οι τοιχογραφίες του Ανατολικού τοίχου και της κόγχηςπραγματοποιήθηκαν το 1528, σύμφωνα με παλαιότερα αναγνωσμένη επιγραφή.Νικονάνος 1973, 382-383. Ανδρούδης 1991, 325-331. Ανδρούδης 1994, 167-174. Παπαζήσης 1996, 147-148.7. Ραψάνη Λάρισας. Ναός Τιμίου Προδρόμου. Ο ναός φέρει δυο επιγραφές. Μια κτητορική επάνω από τη νότια είσοδο, με τηχρονολογία Σεπτέμβριος ΖΝΕ (=1546) και μια αφιερωματική στη δεξιά παρειά της ίδιας εισόδου, με τη χρονολογία Ιούνιος ΖΝΒ (=1544).Νικονάνος 1970, 293. Garidis 1989, 242.8. Μετέωρα. Μονή Βαρλαάμ. Οι τοιχογραφίες του κυρίως ναού του καθολικού αποδίδονται στον Θηβαίο ζωγράφο Φράγγο Κα-τελάνο και πραγματοποιήθηκαν το 1548, ενώ αυτές της λιτής φιλοτεχνήθηκαν από τους επίσης Θηβαίους αδερφούς Φράγγο καιΓεώργιο Κονταρή το 1565.

Σοφιανός 1990, 21-37. Χατζούλη 1998. Χούλια – Αλμπάνη 1999, 57-83. Χατζούλη 2000α, 355-379. Χατζούλη 2000β, 319-349. Βε-λένης 2003, 667-668. Ο ίδιος 2008, 49, 60-63, σχετικά με τη χρονολόγηση του νάρθηκα στα 1565.9. Μετέωρα. Μονή Μεγάλου Μετεώρου. Το νέο καθολικό της μονής φέρει τοιχογραφίες που χρονολογούνται στα 1552 και απο-δίδονται στον Τζώρτζη.Bitha 1984. Σοφιανός 1990, 97- 155. Χατζηδάκης – Σοφιανός 1990. Χούλια – Αλμπάνη 1999, 86-115.10. Ανατολή Κισσάβου. Ναός Αγίου Αθανασίου. Η πρώτη φάση διακόσμησης, που καλύπτει τον Νότιο τοίχο και τμήματα τουιερού ανάγεται στα 1552/53.Κουρκουτίδου 1967, 312. π. Νεκτάριος Δρόσος 1995, 225-226. Παπαζήσης 1997, 246-253. Τσιμπίδα 2006, 621-622.11. Δούσικο Τρικάλων. Μονή Αγίου Βησσαρίωνος. Το καθολικό ιστορήθηκε το 1557 από τον Τζώρτζη (ή Ζώρζη;), στον οποίοαποδίδονται επίσης το νέο καθολικό του Μεγάλου Μετεώρου και αυτό της μονής Ρουσάνου.Σοφιανός 1984, 9 κ.ε. Βογιατζής 2000, 29 κ.ε. Καλούσιος 2002, 305-376.12. Μονή Βυτουμά. Παρεκκλήσι Κοίμησης Θεοτόκου. Ο διάκοσμος του παλιού καθολικού της μονής χρονολογείται το 1559και πραγματοποιήθηκε από τον μοναχό Νεκτάριο.Κουρκουτίδου 1967, 313, Vitaliotis 1998, 417-418, Φουντά 2000, 227-234.13. Μετέωρα. Μονή Ρουσάνου. Ο διάκοσμος του καθολικού, έργο της Κρητικής Σχολής που αποδίδεται στον Τζώρτζη, πραγ-ματοποιήθηκε το 1560.

Σοφιανός 1990, 71-85. Χούλια – Αλμπάνη 1999, 43-53. Αναγνωστόπουλος 2010.14. Μεγαλοχώρι Τρικάλων. Ναός Αγίου Νικολάου. Στην κτητορική επιγραφή αναφέρεται το έτος 1568, ως έτος ιστόρησης τουναού.Μαντζανά 1991, 276-279. Παπαζήσης 1996, 84

3o_aethse_chouliaras

Documents