4.pashallËqet e mËdha shqiptare (1771 - 1831)

8/9/2019 4.PASHALLQET E MDHA SHQIPTARE (1771 - 1831)

1/71

KREU IV

PASHALLQET E MDHA SHQIPTARE (1771 - 1831)

Vshtrim i prgjithshm i periudhs

Si n t gjith Perandorin Osmane, edhe n tokat shqiptare, gjat shek. XVIII esidomos n gjysmn e dyt t tij, filloi t mbizotronte nj situat e re, e cila solli

zhvendosje t rndsishme n raportin e forcave ekonomiko-shoqrore dhe politiket vendit.

N jetn ekonomike mori prhapje t mtejshme ekonomia e mallrave, vazhdoi t

fuqizohej sistemi i ifligjeve si pron feudale private dhe u thellua diferencimi ngjirin e klass feudale, u shtypn njra pas tjetrs kryengritjet fshatare, t

grshetuara me rebelimin e feudalve ushtarak t rn ekonomikisht, dhe filloiafrimi i feudalve qeveritar me krert ushtarak malsor. Lufta e familjeve

ifligare m t fuqishme pr t marr e pr t mbajtur pushtetin, trhoqi me vete

forca t rndsishme t shoqris shqiptare. Kjo luft e acaroi pr disa dhjetvjeargjendjen anarkike n t gjith vendin, por edhe i dha fund asaj pr t filluar nj faz

t re zhvillimi n lmin ekonomik e kulturor dhe n at shoqror e politik.N gjysmn e dyt t shek. XVIII n tokat shqiptare pati nj zhvillim m t madh

ekonomik e kulturor n krahasim me shekujt pararends, u rrit prodhimi bujqsor eblegtoral pr treg, dhe lidhur me kt, qytetet shqiptare njohn nj zhvillim mjaft t

shpejt. Ato u bn tregje t rndsishme n radh t par pr artikujt e bujqsis en mnyr m t kufizuar pr prodhimet e esnafeve vendase. Sfera e veprimtaris

s ktyre qyteteve u shtri prtej tokave shqiptare, duke zhvilluar nj tregti mjaft tgjall tranzite midis viseve perndimore e qendrore t Gadishullit Ballkanik dhe

Evrops.Lidhjet q u krijuan uan n forcimin e dy tregjeve me rndsi ndrkrahinore q

patn si bosht dy qytetet kryesore, Shkodrn dhe Janinn. Formimi i ktyre tregjeveishte nj hap i rndsishm prpara drejt bashkimit ekonomik t vendit. Ktu filloi t

vepronte nj shtres e re shoqrore q po zhvillohej n qytete, borgjezia tregtareshqiptare.

Por lidhjet me sfern e veprimit t ktyre tregjeve ishin ende t dobta, ato hasninn vshtirsit dhe pengesat q krijonte sistemi i timarit me mjedisin e vet feudal

rrethues, i cili nuk lejonte shkrirjen e tyre n nj treg t vetm kombtar. Borgjeziatregtare ishte e dobt n numr dhe e varur nga prfaqsuesit e paris s vjetr

feudale, q kishte n dor pushtetin politik.Ndryshimet q u kryen n planin ekonomik, solln pasoja t rndsishme edhe n

fushn shoqrore e politike, q u pasqyruan n fuqizimin e pronarve t mdhenj

ifligar vendas, n kurriz t pushtetit qendror, i cili pa ata nuk ishte n gjendje tushtronte sundimin e vet mbi provincat. Kto familje t mdha feudale, oxhaqet,

bashkuan me pushtetin ekonomik edhe at vendor, vendosn sundimin e tyre n

vend, t cilin e bn n fakt t trashgueshm.

T interesuar n fillim pr t mos ndar m me osmant pushtetin ekonomik tvendit, ku kishin zotrimet e veta, oxhaqet shqiptare u drejtuan m n fund edhekundr pushtetit qendror dhe prpjekjeve t tij pr t mbajtur ende n kmb

sistemin e vjetr feudal ushtarak t timareve dhe pr t ushtruar, nprmjetfunksionarve t drguar nga qendra, pushtetin e vet n tokat shqiptare.

Edhe pse ishte e lidhur me interesat e feudalve t mdhenj ifligar, lindja e ktyrepashallqeve, objektivisht, u prgjigjej edhe interesave t shtresave t reja

shoqrore, elementve t borgjezis tregtare. Kta kishin nevoj pr krijimin e njpushteti t fort n vend, q t ishte n gjendje ti vinte fre anarkis, gj q se


2/71

bnte m pushteti qendror osman, dhe pr krijimin e uniteteve politike m t mdhase sanxhakt, tek t cilt shihnin jo vetm nj zgjerim t tregut t brendshm, por

edhe nj prpjekje pr t shkputur trevat shqiptare, t Veriut e t Jugut ngakontrolli i administrats osmane. N kta faktor i kishte rrnjt formimi e fuqizimi i

pashallqeve shqiptare gjysm t pavarura t Shkodrs e t Janins n gjysmn edyt t shek. XVIII dhe n fillim t shek. XIX.

Pashallqet shqiptare t shek. XVIII - fillimi i shek. XIX, shnuan nj hap t pardrejt bashkimit politik t vendit, si ishte arritur deri diku deri n shek. XIV. Por, tngritur mbi themele ekonomike ende jo t shndosha, kur mungonte uniteti n gjirin

e klass feudale shqiptare dhe, t ndodhur n kushte jo t favorshme

ndrkombtare, kto pashallqe nuk mundn t bnin hapin vendimtar tshkputeshin vet nga varsia e Stambollit dhe t shkpusnin edhe Shqiprin nga

sundimi i Perandoris Osmane.Krahas ktyre ndryshimeve, shek. XVIII shnoi dukuri t reja me interes edhe n

fushn e kulturs. U zhvillua m tej kultura popullore, sidomos poezia, q kishtearritur vlera artistike me poezin epike. Qytetet u pajisn me ndrtesa

monumentale, civile dhe t kultit, kurse n ambientin e kishs ortodokse pikturamurale shnoi nj lulzim t ri me element realist. N qytete zhvillohej nj tip i ri

letrsie n gjuhn amtare, e cila n krahasim me letrsin e mparshme kishtare,

merrte tani karakter kryesisht didaktik, prmbante elemente laike e realiste. Krijohetnj shtypshkronj, rritet numri i librave t botuar n gjuhn shqipe dhe numri ishkollave, ku veprojn tashm msues t ditur laik, t cilt projn deri diku

ndikimin e racionalizmit evropian.Shtypja me arm e ktyre pashallqeve nga ana e pushtetit qendror osman e acaroi

m tej konfliktin e sundimtarve osman me popullin shqiptar. Pr t realizuarpolitikn e tij centralizuese n Shqipri, pushteti sulltanor shtypi qndresn e

shtress drejtuese vendase, e cila nuk donte t hiqte dor nga pozitat e veta nadministrimin e vendit. Zbatimi i ksaj politike centralizuese, q u quajt pushtimi i

dyt osman i vendit, e vuri Stambollin prball lvizjeve popullore, t cilat undrthurn me ato t krerve feudal. Kto lvizje uan n vitet 30 t shek. XIX, n

nj varg kryengritjesh t tjera kundr sundimit osman, t cilat, krahas faktorve

ideologjik, kulturor dhe politik, prgatitn truallin pr zhvillimin e lvizjes kombtaret epoks s Rilindjes n Shqipri.

N periudhn e sundimit t sistemit feudal ushtarak osman, me gjith kushtet evshtira n t cilat ndodhej Shqipria, u prgatitn nj varg elementesh t reja

ekonomike, shoqrore, politike e kulturore, q krijuan premisat pr kalimin n njperiudh historike me prmbajtje t re, t Rilindjes Kombtare.

1. ANARKIA FEUDALE DHE PRPJEKJET PR KAPRCIMIN E SAJ

Fuqizimi i pushtetit t feudalve krahinor. Oxhaqet shqiptare

Procesi i shndrrimit t prons shtetrore t toks n pronn feudale private dhe

diferencimi i mtejshm n gjirin e shtress feudale vendase shpun, ashtu si npjest e tjera t perandoris, n fuqizimin politik t ifligarve npr sanxhaktshqiptar dhe, rrjedhimisht, n dobsimin e pushtetit qendror n to.

Duke pasur nevoj pr forca ushtarake q t mund t prballonte rreziqet ebrendshme e t jashtme, dhe duke qen e detyruar q t siguronte me ann e

feudalve vendas shuma sa m t mdha t hollash pr t mbuluar shpenzimetgjithnj n rritje, Porta e Lart jo vetm nuk mundi ta ndalte procesin e fuqizimit

politik t feudalve provincial, por edhe u mbshtet kryesisht tek ata m tfuqishmit. Sulltant qen t detyruar tu besonin feudalve t mdhenj vendas


3/71

detyrat m t rndsishme administrative e ushtarake dhe ti njihnin ata zyrtarisht sipari (si ajan). Nga ana tjetr, kjo shtres, ende e dobt, nuk kishte aspak

ndrmend t shkputej nga Stambolli. Prkundrazi, ajant mundoheshin t prfitoninsa m shum nga pushteti qendror pr t dal n krye t pushtetit provincial.

Si rrjedhim, sipas pasuris dhe forcave t armatosura q dispononte, secili ajankishte vendosur ndikimin e tij mbi nj krahin m t madhe a m t vogl, ku

zakonisht ai kishte edhe ifligjet. Rreth ajanve ishin grumbulluar ifligar m tvegjl, kurse jasht krahins ata kishin lidhur krushqi e aleanc pr ndihmreciproke me feudal t tjer t mdhenj. E mbshtetur kryesisht mbi ifligjet e veta

t trashgueshme, mbi pasurin monetare dhe mbi aleancat feudale, kjo shtres e

ajanve e ndiente veten m pak t lidhur me pushtetin qendror sesa feudaltushtarak. Familjet e ktyre ajanve formuan n Shqipri nj elit aristokrate

feudale, oxhaqet.Nga kto oxhaqe, disa ishin ngritur n kt pozit shoqrore pasi u bn pronar t

mdhenj ifligjesh dhe siprmarrs kryesor t taksave. Ata fituan gjithashtu gradapashallarsh e vezirsh, sipas funksioneve q u detyrua tu jepte pushteti qendror.

T tilla oxhaqe ishin dyert e Kryezinjve n Gjakov, t Biakinjve n Elbasan etj.Kurse oxhaqet e Begollajve n Pej, t Bushatllinjve n Shkodr, t Toptanve n

Kruj, t Asllanpashallive n Janin e n Gjirokastr etj., kishin qen familje feudale

ushtarake t vjetra e me funksione t larta. Duke shfrytzuar ofiqet e tyre, ktofamilje u pasuruan, krijuan ifligje dhe, ndryshe nga e kaluara, burimin e fuqistashm e kishin kryesisht te kto prona, dhe jo aq te funksionet e dhuruara nga

sulltani.Nga kto familje Porta detyrohej t zgjidhte funksionart e vet pr qeverisjen e

sanxhakve, sepse vetm ato ishin n gjendje ta kryenin kt detyr n saj tmarrveshjes me ajan t tjer t sanxhakut. Ajani m i fuqishm, q ngarkohej me

detyrn e qeveritarit, q kishte ofiqet administrative npr krahinat e sanxhakut, uandante komandat e kshtjellave dhe siprmarrjet e dyta t taksave t besuarve t tij

nga paria e ktyre krahinave. Kishte ikur tani ajo koh kur pushteti qendror drgontenpr sanxhakt shqiptar njerzit e vet dhe vendasit i bindeshin. Pati raste kur

Porta e Lart emronte si qeveritar prfaqsues nga oxhaqet e fuqishme t

sanxhakve fqinj, por as kta nuk mund ta mbanin pushtetin pa prkrahjen eajanve m t fuqishm vendas.

Shtresa e ajanve prbnte tani shtyllat e pushtetit npr sanxhakt shqiptar. Kjoishte shprehje e qart e dobsimit t pushtetit qendror osman n periudhn para

formimit t pashallqeve t mdha n vendin ton.

Lufta e paris vendase pr pushtet

Fuqizimi ekonomik e politik i shtress s ajanve nuk u arrit pa konflikte me

pushtetin qendror, q e kishin burimin n mosprfilljen e interesave t tij, paqndresn e vazhdueshme e shpeshher t armatosur t fshatarsis dhe pa grindje

e luftime t ashpra e t gjata n gjirin e vet paris vendase. T gjitha kto u bn

shkak q i gjith vendi u fut pr nj koh t gjat n nj gjendje anarkie gjithnj e

m t rnd, pasojat negative t s cils u pasqyruan n prgjithsi n zhvilliminekonomik e n veanti n gjendjen ekonomike t popullsis s thjesht t fshatit et qytetit.

Nj nga shkaqet e konflikteve t shpeshta n gjirin e shtress feudale vendase ishin

abuzimet e funksionarve t mdhenj n shprndarjen e timareve. Kta, duke pasursi qllim t grumbullonin rreth vetes sa m shum pasues dhe t merrnin tapit e

tokave, t cilat synonin ti akaparonin, propozonin pr zotrim timaresh vakantenjerzit e tyre, pavarsisht nse kta kishin timare t tjera. Kto shkelje, edhe pse

shkaktonin qortime dhe madje ndshkime nga ana e sulltanit, i cili disave u konfiskoi


4/71

edhe pasurin, nxisnin n radh t par zemrimin e spahinjve t zhveshur ngatimaret. Kta spahinj, tashm t shpronsuar, formonin zakonisht eta t

armatosura dhe hidheshin n sulm, digjnin e grabisnin prona ifligarsh t mdhenj,prona shtetrore, qytete, ndrprisnin rrugt etj., dhe spyesnin pr autoritetet

qeveritare. Regjistrat e kadilerve t qyteteve shqiptare tregojn se grindjetshkaktoheshin edhe midis ifligarve e spahinjve pr faktin se ifligart, pasi shtinin

n dor tapit ose zinin ndonj ofiq zyrtar me rndsi, fillonin t mos u njihninspahinjve t drejtat q u takonin si tapilshues.Mosmarrveshje e konflikte t ashpra shkaktonin sidomos siprmarrjet e taksave.

Heqja e nj siprmarrjeje nga dora e nj familjeje dhe dhnia e saj nj tjetre, q

ofronte m shum ose kishte miq m t fort n Stamboll, pasohej zakonisht meturbullira. Nga interesat q kishin familjet e fuqishme me siprmarrjet,

prcaktoheshin edhe aleancat dhe kundrshtin midis tyre. T paknaqurit, dukebashkpunuar me tarafet e veta, u krijonin rivalve vshtirsi t mdha. Ato n raste

t veanta, sikurse feudalt e shpronsuar, drgonin kundr objekteve tsiprmarrjeve shtetrore ose pronave t rivalve banda t armatosura. Kto

formoheshin nga etat e feudalve t shpronsuar, nga ato t krerve ushtarakmalsor dhe n disa raste nga lufttar me rrog t liruar pas prfundimit t

luftrave, t cilve nuk u ishin dhn plotsisht pagesat q u takonin. Krert e Matit,

nga familjet e Zogollve dhe e elajve me rreth njmij veta, t lidhur fshehurazi mezvendsin e qeveritarit t sanxhakut t Manastirit, q deshi t diskreditonte eprorindhe rivalin e vet pr postin e mytesarifit t Manastirit, n vitin 1711 sulmuan e

plakitn dy her kt qytet dhe penguan grumbullimin e taksave. N gusht t vitit1712 disa feudal t vegjl peqinas, t cilt kishin tre vjet q cenonin rendin n

qytetin e Peqinit, duke prer rrugn tregtare t Durrsit dhe duke grabitur kripn eshtetit, q shpihej me karvan n Elbasan, dmtuan rnd siprmarrsin e t

ardhurave t skels s Durrsit. N maj-qershor t vitit 1714, feudalt frashrllinj,prmetar e kolonjar dhunuan Voskopojn, Shipskn etj., duke grabitur bagti e

plaka deri te vatht e grave. N t njjtn koh, eta prej 200-400 vetash ngaMarglli e Kui grabitn e dogjn dajlanin e Prevezs dhe shkatrruan ifligjet e

fshatrat prreth.

N disa raste antagonizmi ndrfeudal arrinte deri atje saq, prfaqsues tfeudalve, prkrahnin lvizjet fshatare kundr pagimit t taksave pr t dmtuar

rivalt, sikurse ndodhi n vitet 1703-1704 dhe n vitet 1714-1715.Nga t gjitha kto forma t grindjeve feudale prfitonin n fund t fundit familjet m

t fuqishme, oxhaqet. Kto shfrytzonin forcat e feudalve t vegjl, q i merrnin nmbrojtje kur ua kishin nevojn dhe i futnin nn varsin e tyre, ose i luftonin ato me

an t forcave ushtarake qeveritare kur nuk ua kishin nevojn. Kshtu oxhaqet

forcuan pozitat e veta dhe u bn jo vetm shtyllat e pushtetit krahinor nsanxhaqe, por edhe mbshtetja kryesore e pushtetit qendror, i cili tashm nuk bnte

dot pa ta.Disa prfaqsues m t fuqishm oxhaqesh nga radht e ajanve t krahinave, Porta

e Lart i ngarkonte me detyrn e qeveritarit t sanxhakut. Por, qoft pr t frenuarfuqizimin e tyre, qoft pr t marr shprblime nga ata, qoft edhe pr t ndshkuar

t pabindurit, ajo brenda nj ose dy viteve i shkarkonte dhe emronte rivalt e tyre.Familje t tilla rivale, n gjysmn e par t shek. XVIII, kishte pothuajse n do

sanxhak: n sanxhakun e Shkodrs ishin aushollajt e Bushatllinjt; n at tDukagjinit ishin Begollajt e Pejs dhe Kryezit e Gjakovs; n sanxhakun e Elbasanit

ishin Vrlact e Biakinjt; n at t Beratit ishin Vlorajt, Velabishtajt e Ngurzajt;n sanxhakun e Delvins ishin Asllanpashallit e Kokajt; n at t Janins ishin

gjithashtu Asllanpashallit e Alizotajt.Secila nga kto familje feudale, e mbshtetur n tarafet e veta e q prbheshin nga

feudal m t vegjl dhe nga bylykbash e krer ushtarak malsor t krahinave, si


5/71

dhe nga udhheqs esnafesh npr qytete, prpiqej t merrte e t ruante pushtetinn vend n kundrshtim me politikn e ekuilibrimit t forcave rivale q ndiqte Porta e

Lart. Si pasoj, konfliktet u shtrin n gjith vendin, rregullimet kapnin gjithaparatin shtetror, pasiguria e jets dhe e pasuris krcnonte kdo, zhvillimi

ekonomik pengohej pr koh t tra.N sanxhakun e Shkodrs, pr shkak t rivalitetit midis familjes s Bushatllinjve dhe

asaj t aushollajve, n vitet 30 t shek. XVIII mundn t sundonin familjetkryesore t sanxhakut t Dukagjinit, ajo e Begollajve t Pejs dhe ajo e Kryezinjvet Gjakovs. Rivale midis tyre edhe pr pushtetin e sanxhakut t Dukagjinit, kto dy

familje arritn t qeverisnin n Shkodr duke u mbshtetur her te Bushatllinjt e

her te aushollajt, pa siguruar qetsin e domosdoshme. N vitet 40, nevoja pr tidhn fund anarkis i zhvendosi forcat e brendshme, esnafet dhe malsort, n

favor t aushollajve, t cilt qeverisn thuajse pesmbdhjet vjet me ndonjndrprerje t vogl. Megjithat, as kta nuk mundn ta shuanin grindjen me

Bushatllinjt derisa kta t fundit arritn t grumbullonin rreth tyre masn kryesoret zejtarve e t malsorve dhe, n vitin 1755, i dbuan prfundimisht aushollajt

nga Shkodra. Bushatllinjt, t mbshtetur nga shumica e shtresave shoqrore tqytetit dhe t krahins, jo vetm nuk e lshuan m pushtetin nga duart e tyre, por

duke e shtrir at mbi sanxhakt e Shqipris Veriore, u dhan fund grindjeve t

feudalve lokal, t cilt i nnshtruan me dhun ose me marrveshje.N Shqiprin Jugore, lufta pr pushtet vazhdoi m gjat. N sanxhakun e Beratit,deri m 1764, ajo u zhvillua kryesisht midis familjes s vjetr t Vlorajve dhe degs

s saj n Berat, Velabishtajve, kur at e mori nj familje e tret, ajo e Ngurzajve qprkrahte Velabishtajt. Por edhe Ngurzajt nuk mundn ta mbanin pushtetin vese

gjer m 1788, koh n t ciln kundrshtart e tyre e morn dhe e mbajtn deri n1810, kur thuajse gjith Shqipria Jugore ra nn sundimin e vezirit t Janins, Ali

pash Tepelens. Ashtu si Bushatllinjt, edhe ky pasha i fuqishm i kishte dhnfund lufts pr pushtet si n sanxhakun e Janins (1787), ku grindeshin

Asllanpashallit me Alizotajt, ashtu dhe n sanxhakun e Delvins, kumosmarrveshjet midis familjeve rivale vendase nuk reshtn thuajse gjat gjith

shek. XVIII.

2. PASHALLKU I SHKODRS NN SUNDIMIN EBUSHATLLINJVE. LUFTA PR SHKPUTJE NGASTAMBOLLI(1771-1796)

Ardhja n fuqi e Bushatllinjve

Qeverisja e sanxhakut t Shkodrs nga prfaqsuesit e pashallarve t Gjakovs dhe

t Pejs, nuk mundi t ndalte gjendjen anarkike; konfliktet nuk reshtn as n qytetee as n krahina ku vepronin prkrahsit e dy familjeve t fuqishme feudale

shkodrane: aushollajve dhe Bushatllinjve. M 8 shtator 1736 n mes t tregut tShkodrs u vran e u plagosn 29 veta nga tarafet e esnafve t tabakve (q

prkrahnin Bushatllinjt) dhe t terzijve (q prkrahnin aushollajt). Tet dit m

von u vran e u plagosn 87 veta n nj konflikt midis krahinave t Shkrelit dhe tKastratit, i cili filloi me arm zjarri dhe prfundoi me shpata.

Gjat lufts austro-osmane t viteve 1736-1739 banort e Malsis s Madhe u

ngritn prsri kundr sundimit osman nn nxitjen e kryepeshkopit t Tivarit, MhillSums, dhe, duke u bashkuar me ushtrit austriake, u bn ball me sukses

ekspeditave ndshkimore t vezir Mahmud pash Begollit. Ndrkoh feudaltshkodran e vlersuan fuqin e tyre luftarake dhe bn prapjet e duhura pr ta

prdorur at n dobi t synimeve t veta. Q n kt koh malsort filluan t luaninrol me rndsi n luftn e familjeve rivale vendase pr t shtn n dor pushtetin e


6/71

sanxhakut. aushollajt ishin t part q e shfrytzuan kt forc kundr veziritpejan, Mahmut pash Begollit, dhe prkrahsve t tij, Bushatllinjve. Me ndihmn e

malsorve aushollajt, m 5 shkurt 1739 vran vezirin n mes t rrugs dhe arritnt merrnin pushtetin n sanxhakun e Shkodrs q e mbajtn thuajse pr dhjet vjet

rresht. Gjat ksaj kohe dshtuan orvatjet e Bushatlinjve dhe t prkrahsve t tyre,tarafit t fuqishm esnafor t tabakve t Shkodrs dhe agallarve t pasur e

guximtar t Ulqinit, pr t prmbysur aushollajt. Kta, duke br pr vetemalsort dhe duke gzuar prkrahjen e tarafit esnafor t terzijve, q mbronte edheinteresat e tregtarve shkodran, arritn t hynin n luft dhe t sprapsnin me arm

forcat e valiut t Rumelis, t cilat erdhn n Shkodr pr t nxjerr disa taksa t

reja, q tregtart shkodran nuk deshn ti paguanin. Nuk ka krahin n bot kaq tpabindur ndaj sulltanit, shkruante n kt koh zvendskonsulli venedikas, Anton

Duoda. Duke organizuar nj sulm rrethues, aushollajt vran m 8 gusht 1731 nsarajin e vet edhe Ethem pash Begollin me t vllan, t cilt Porta e Lart i kishte

drguar t qeverisnin n Shkodr pas revolts s aushollajve kundr valiut tRumelis. Por dy vjet m von, m 1753, Porta u detyrua tu ligjronte pushtetin.

Megjithat, lufta e aushollajve kundr Begollajve, Kryezinjve dhe Bushatllinjve,vazhdoi t ashprsohej dhe t dmtonte veanrisht zhvillimin ekonomik t vendit,

gjer n tetor t vitit 1755.

Paaftsia e aushollajve pr t vendosur hegjemonin e tyre mbi kundrshtart dhepr ti dhn fund anarkis n sanxhak, e detyroi tarafin e terzijve t mos i prkrahtem ata dhe t pajtohej me tarafin e tabakve, n krye t t cilit kishte dal Mehmet

bej Bushatlliu (vdiq m 1775). N kt mnyr ata shpresonin q t vendosej njpushtet i vetm e i fort, pr t cilin ishin t interesuar kryesisht zejtart e tregtart.

Lufta shprtheu dhe n kto rrethana, aushollajt t braktisur nga forcat kryesore ttarafeve t tyre, u dbuan nga Shkodra. Bushatllinjt mbetn e vetmja familje e

madhe vendase q mundi t merrte pushtetin e sanxhakut.Pas dbimit t aushollajve, Mehmet bej Bushatlliu ende nuk ishte emruar qeveritar

i sanxhakut t Shkodrs, por, i prkrahur nga dy tarafet esnafore dhe nga forcamalsorsh me rrog, ai ishte n fakt sundimtari i vrtet i vendit, derisa Porta e

njohu at si mytesarif t sanxhakut t lartprmendur n gusht t vitit 1757, duke i

dhn edhe titullin pash. Nga kjo koh e deri m 1831 familja e Bushatllinjve, embshtetur n shumicn e ajanve t sanxhakut, t bylykbashve dhe t

bajraktarve, si dhe nga nj pjes e mir e zejtarve, t tregtarve e t detarve,mbajti pa ndrprerje kt pushtet duke e trashguar.

Pr prforcimin e pushtetit t vet, Mehmet pash Bushatlliu ndoqi n prgjithsi njpolitik t brendshme q u prshtatej edhe interesave kryesor t vendit. Synimi i

ksaj politike ishte n radh t par t vendoste rregullin e qetsin kaq t dshiruar

si nga fshatarsia, ashtu edhe nga qytetart e dmtuar rnd gjat periudhs sanarkis.

Arritja e ktij synimi ishte e pashkputur nga zgjidhja e nj vargu shtjesh. Nj ngakto ishte mposhtja e ajanve t fuqishm kundrshtar. Q para njohjes s tij si

mytesarifi i sanxhakut, Mehmet Pasha e kishte filluar kt detyr dhe thuajse kishteeleminuar krert e tarafeve esnafore t tabakve dhe t terzinjve, si dhe nj varg

krersh t tjer. Disa krer kishin mundur t arratiseshin, por ai nuk i la t qetgjat gjith jets s vet.

Mehmet Pasha i kushtoi vmendje mbshtetjes s pushtetit t tij nga ana eelementit t krishter, forca ushtarake e t cilit n sanxhakun e Shkodrs ishte

shum e rndsishme. Kt mbshtetje ai e arriti duke mbrojtur tregtart e krishtere duke bashkpunuar me ta, duke shtuar pjesmarrjen e malsorve katolik n

ushtrin e tij me pages dhe duke mos penguar veprimtarin e klerit katolik. Meprkrahjen e krerve ushtarak malsor dhe me njohjen e privilegjeve t tjera t

malsive, ai arriti t siguronte prej ktyre nj burr pr shtpi n rast lufte dhe


7/71


8/71

duke shfrytzuar me zgjuarsi konkurrencn midis porteve rivale t detit Adriatik, atalidhn marrdhnie tregtare edhe me Ankonn, Triesten etj. Jo vetm n skelat

veriore t vendit, por edhe n skeln me rndsi ndrballkanike t Durrsit, ku ishinvendosur konsujt e Venedikut, Raguzs, Francs, Anglis, Holands dhe t Austris,

shkodrant u dalluan si m aktivt. Mbi 80 pr qind e tyre ishin mysliman qtregtonin pjesn drrmuese, rreth 90 pr qind t vllimit t mallrave. Kjo pasqyronte

jo vetm prbrjen fetare t banorve t Shkodrs, por edhe fuqin ekonomike tpopullsis myslimane q ishte m e madhe nga ajo e t krishterve.Hov m t madh tregtia shkodrane mori pas ardhjes n fuqi t Bushatllinjve e

sidomos n dhjet vitet e para t sundimit t Mehmet Pashs. Krahas zhdukjes s

pirateris dhe rregullimit t mosmarrveshjeve me venedikasit, rol vendimtar nzhvillimin ekonomik t Shkodrs luajti rritja e prodhimit bujqsor e blegtoral pr

treg. Ekonomia bujqsore u lidh me tregun n t till shkall, sa ifligart, pr trealizuar fitime t mdha, filluan t mbillnin ato kultura q krkonte m shum

tregu. Nj ndr kta ifligar ishte vet Mehmet Pasha, i cili qysh n vitin 1764mbolli siprfaqe t mdha me oriz e pambuk, dhe, si shum feudal t tjer, u b

pjestar n tregti dhe n lundrim duke investuar ktu shuma t konsiderueshme. Nkt periudh tregtia shkodrane u gjallrua edhe pr shkak se ajo filloi t prdor

gjersisht kreditin. Konsulli venedikas i Durrsit shkruante m 1762 se pjesa m e

madhe e tregtis shqiptare ishte n duart e tregtarve shkodran dhe se ata ishinbr shpirti i saj. Tregtart shkodran grumbullonin lesh, dyll, lkur t punuara,drithra dhe prodhime t tjera bujqsore e zejtare sidomos nga Tirana, Elbasani,

Kavaja, Berati, Gjakova, Prizreni, Ohri e nga tregje t tjera shqiptare, ku kishinarritur t prcaktonin edhe mimet e blerjes dhe t shitjes s mallrave. Ata futeshin

edhe n Rumeli, e sidomos n Manastir, Shkup, Seres dhe n krahinat prqark tyregjer n zonn e Selanikut, ku grumbullonin lesh, pambuk, lkur etj. Prve

Rumelis tregtart e Shkodrs kalonin thell edhe n Serbi, Vllahi, prej nga sillnindyll, mndafsh etj. Kto mallra ata i blinin ose kundrejt t hollash, ose kundrejt

cohrash, plhurash mndafshi etj. N vitet 1760-1769, nga i gjith vllimi imallrave q eksportoheshin pr n Venedik prej limaneve t Durrsit dhe t

Shkodrs, shkodranve u takonte 87,4 pr qind e leshit, 95,3 pr qind e dyllit, 98,3

pr qind e mndafshit, 56,8 pr qind e lkurve t punuara dhe kshtu edhe prartikujt e tjer.

Duke qen se kapitali tregtar shkodran ishte br ndrlidhs kryesor i krahinave tndryshme t Gegris me Shkodrn, pavarsisht nga copzimi administrativ-politik

ekzistues, lidhjet ekonomike t krijuara qysh nga gjysma e par e shekullit, uprforcuan aq shum n kohn e sundimit t Bushatllinjve sa morn trajtn e nj

tregu t madh ndrkrahinor. Ky treg ishte nj hap shum i rndsishm prpara

drejt formimit t tregut t brendshm kombtar. Pjesa kryesore e kapitalit tregtar,n form mallrash, anijesh, magazinash e parash, ndodhej ende n duart e

ifligarve, e veanrisht t ajanve t mdhenj.

Formimi i Pashallkut t Shkodrs

Nn qeverisjen energjike t Mehmet Pashs, i cili nuk la pa prdorur edhe pushtetine vet n dobi t prforcimit t lidhjeve ekonomike t Shkodrs me krahinat e tjera,tregtart vendas arritn t vinin n duart e tyre, me prjashtim t duhanit, gjith

tregtin q kryenin venedikasit n bregdetin shqiptar dhe ta detyronin kapitalin

venedikas t rriste kreditin n favor t tregtarve shqiptar, n mnyr q mallrat etyre t mos kalonin n skelat e tjera t Adriatikut e veanrisht n Trieste. Por edhe

ktu sa vinte e po shtohej numri i agjencive tregtare shqiptare.Lidhjet e tregut t Shkodrs me krahinat e tjera nuk mund t kryheshin pa pengesa

e rreziqe. Dihet se skelat e rrugt tregtare gjendeshin n sanxhakt fqinj, ku


9/71

rivaliteti i grupeve t ndryshme feudale pr shtjen e pushtetit dhe t siprmarrjevet taksave, i kishte br kta sanxhak fole grindjesh t vazhdueshme dhe

njkohsisht qendra t rrezikshme edhe pr vet pushtetin e Bushatllinjve nsanxhakun e Shkodrs. Kshtu, bejlert e Lezhs, q sundonin n fushn e

Zadrims, bnin pjes n tarafin e rivalve kryesor t Bushatllinjve, t Begollajve tPejs, dhe gzonin prkrahjen luftarake t forcave mirditore t komanduara nga

Gjon Marku; Toptant e Krujs ishin lidhur me aushollajt e arratisur dhe krcnoninaleatt e Bushatlliut; n gjirin e familjes s Alltunve t Kavajs, t cilt ishinsiprmarrs t dyt t skels s Durrsit, kishte hyr nj grindje pr pun t ksaj

siprmarrjeje. Nj gjendje e till krkonte medoemos vendosjen e nj pushteti t

vetm mbi kto krahina. Mehmet pash Bushatlliu nuk ngurroi ti hynte ksaj detyreme energji e zgjuarsi n kohn e lufts ruse-osmane t viteve 1768-1774.

Pasi mori pjes me t gjitha forcat e sanxhakut n luftn kundr Malit t Zi m 1768,ai drgoi nn komandn e djalit t madh, Mustafa Beut, nj repart t fort

lufttarsh n frontin rus n mars t vitit 1769, ndrsa nj repart tjetr nnkomandn e djalit t dyt, Mahmut Beut, mori pjes n shtypjen e nj kryengritjeje

n More m 1770. Kshtu ai mundi t fitonte besimin e Vezirit t Madh osman. Ky,pasi dnoi me vdekje Kahreman pash Begollin e Pejs pr rebelizm dhe

shprdorim financiar, i dha Mehmet pash Bushatlliut qeverisjen e sanxhakut t

Dukagjinit dhe, nga ana tjetr, e gradoi Mustafa Beun pash pr nj akt trimrie nluft. Duke marr zemr nga kto ofiqe, Mehmet Pasha u vrsul kundr krervekundrshtar t Lezhs, t cilt i vari dhe mori n zotrim Zadrimn. N t njjtn

koh ai ndrhyri n Tiran. Kshtu bri hapin e par drejt vendosjes s pushtetit tvet mbi kto zona, q bnin pjes n tregun ndrkrahinor t Shkodrs.

N vitin 1771 Mehmet Pasha bri hapin e dyt q do t shpinte n formimin ePashallkut t madh t Shkodrs. Pas disfats s flots osmane n betejn detare t

esms n Detin e Zi, ai i krkoi Ports s Lart komandn e nj armate detare, tciln u zotua ta krijonte me forcat e veta pr mbrojtjen kundr rusve n det dhe

kundr aleatve t tyre, malazezve, n tok. Pr faktin se rrethanat dhe gjendja etanishme krkojn vendosjen e nj personaliteti t fuqishm n krye t puns, n

at t frontit, - thuhet n dekretin prkats t emrimit t tij si vezir, - doli urdhri i

lart mbretror q Mehmet Pashs ti jepet posti e grada e lart e vezirit..., dhe tbirit t tij, Mahmudit, ti jepet sanxhaku i Shkodrs me titullin mirimiran, ndrsa

djalit tjetr ti jepet nj sanxhak sikurse Elbasani. Grada e vezirit u shoqrua meshtrirjen e kontrollit t vezirit shkodran edhe n sanxhakun e Ohrit. Pr kt ngjarje,

konsulli venedikas i Durrsit njoftonte qeverin e vet n fillim t vitit 1772, seMehmet Pasha u b aq i fuqishm, sa prej kufijve venedikas gjer nn Manastir

komandon absolutisht dhe e druajn t gjith.

Kshtu u zgjerua pushteti i Bushatllinjve mbi trojet e katr sanxhakve, atje kushtrihej m e fort rrezja e veprimit t tregut ndrkrahinor t Shkodrs. I prbr

nga sanxhakt e Shkodrs, t Dukagjinit, t Ohrit dhe t Elbasanit, qysh n vitin1771 u krijua kshtu nj formacion politik i bashkuar n dorn e nj pashai t

fuqishm shqiptar, Pashallku i madh i Shkodrs.Skela e Durrsit kishte nj rndsi po aq t madhe pr tregtin e Pashallkut t

Shkodrs sa edhe skela e Shkodrs. Mirpo oxhaqet e Alltunve t Kavajs dhe tToptanve t Krujs ishin br penges e madhe pr vendosjen e rregullit dhe t

qetsis n kt zon t varur drejtprdrejt nga veziri i Shkodrs. Toptant kishinmbyllur rrugt toksore pr tregtart shkodran. Pr m tepr, kta tregtar si dhe

lundrtart ulqinak nuk gjenin n skeln e Durrsit mbrojtjen e duhur. Taraft etabakve dhe t terzinjve, si dhe, n radh t par, tregtart e Shkodrs krkonin

me do kusht, bashk me lundrtart e Ulqinit, prmirsimin e gjendjes s krijuar nzonn Durrs-Kavaj-Kruj.

Pr zgjidhjen e ksaj shtjeje urgjente e me shum rndsi veziri i Shkodrs bri


10/71

pr vete Alltunt nga Kavaja dhe u detyrua t pajtohej me Toptant e Krujs. Kshtuu hapn rrugt tregtare dhe zona e skels s Durrsit u fut nn ndikimin e pushtetit

t Shkodrs.Ndrkoh Mehmet Pasha, sipas premtimit t tij, kishte marr urdhr nga Porta pr t

drguar n luft me rust nj armat detare dhe nj ushtri toksore. Por n vend ttridhjet anijeve t mdha me gjasht mij detar, veziri prgatiti vetm nj t

tretn. Edhe kt fuqi, q e armatosi keq, e vonoi dhe e nisi n shtator 1772 nnkomandn e t birit, Mustafa Pashs, vetm kur midis palve ndrluftuese ishtearritur nj armpushim. Po kshtu ai i ktheu n Stamboll me duar zbrazur t

drguarit e sulltanit, t cilt kishin ardhur n Shkodr pr t drguar ushtrin

toksore n frontin rus. Veziri nxori si shkak pr kt rritjen e rrezikut malazias,sepse prijsi i Malit t Zi, agjenti rus i quajtur Stefani i Vogl, po krcnonte

Podgoricn.N kt mnyr veziri Bushatlli i shkeli urdhrat perandorak dhe zotimin e tij lidhur

me luftn pr t rregulluar punt e veta. Q t siguronte kufirin verior nga sulmet ekuasve mbi fushn e Podgorics dhe q t pengonte bashkimin e tyre me Malin e Zi,

Mehmet Pasha u propozoi atyre t largoheshin me t mir nga malet ku jetonin dhet zgjidhnin brenda pashallkut nj truall tjetr pr banim. Kur ky propozim nuk u

pranua prej kuasve, ushtria shkodrane hyri n muajin maj 1774 n Ku dhe

shkaktoi dme t mdha me qllim q ta bnte t pabanueshm, por edhe pas ksajekspedite kuasit nuk iu nnshtruan.Pas nnshkrimit t traktatit t paqes s Kyyk Kajnarxhes, Porta e Lart, e liruar

nga barra e lufts, e drejtoi vmendjen nga Pashallku i Shkodrs, kreu i t cilit pobhej tepr i fuqishm dhe i rrezikshm. Mjeti m i mir pr ta neutralizuar ishte

ndezja e armiqsis me oxhaqet m t fuqishme kundrshtare.Mehmet pash Bushatlliu, duke ofruar 9 000 qese grosh pr t marr n

siprmarrje haset e sulltanit n Myzeqe, kishte dal si rivali kryesor i Ahmet Kurtpashs s Beratit. Kurse ky ishte rival i Bushatlliut n siprmarrjen e taksave t

skels s Durrsit dhe pr komandn e zons q prfshinte kjo siprmarrje, e cilashtrihej gjer n afrsi t Lezhs.

Megjithse veziri i Shkodrs paraqiti nj ofert m t madhe, motra e sulltanit, q e

administronte dhe merrte t ardhurat e ksaj skele si siprmarrse e par, pranoiofertn e sundimtarit t Beratit. Mehmet pash Bushatlliu vendosi t mos bindej. Kur

Ahmet Kurt pasha, n prill t vitit 1775, hyri me 12 000 ushtar n maliqanen eDurrsit, veziri i Shkodrs drgoi kundr tij ushtrin shkodrane t komanduar nga dy

bijt e vet. Me kt veprim filloi hapur konflikti me Stambollin dhe me vegln e tij,Ahmet Kurt pashn.

M 14 korrik 1775 vdiq veziri plak i Shkodrs. Porta e Lart emroi n vendin e tij

nj besnik t saj, vezirin Mehmet pash Kystendilin, dhe urdhroi Ahmet Kurt pashnt hynte n zonn e Durrsit. Mirpo ky vendim nuk prputhej me interesat e

Bushatllinjve dhe t ajanve aleat t tyre n at zon. Aq m pak ai nuk pajtohejme interesat e tregtarve shkodran, t lundrtarve ulqinak si dhe t tregtarve t

tjer t Veriut t Shqipris, q do t humbisnin prkrahjen e Bushatllinjve dhemonopolin e tregtis s vendit.

N kundrshtim me pushtetin qendror, ajant shkodran e fqinj t grumbulluar nShkodr u betuan t mos i bindeshin vezirit nga Kystendili dhe vendosn ta ndalnin

me luft hyrjen e Ahmet Kurt pashs n zonn e Durrsit. Ata zgjodhn Mustafapash Bushatlliun pr komandant t ushtris shkodrane.

M 12 shtator t vitit 1775 kjo ushtri prej 14 000 vetash u ndesh me forcat e AhmetKurt pashs n afrsit e Peqinit, por u thye keqas duke humbur 4 000-5 000 veta,

ndr t cilt ishte edhe kreu ushtarak mirditas Gjon Marku me 60 veta.Pas ksaj disfate Porta e Lart vendosi ti shfaroste Bushtallinjt dhe t nnshtronte

prkrahsit e tyre. Pr kt qllim ajo organizoi dy ekspedita ndshkimore kundr


11/71

tyre, duke ngritur m kmb oxhaqet kundrshtare t Bushatllinjve, t cilat i vurinn komandn e vezirit, Mehmet pash Kystendilit. N kto ekspedita morn pjes

Ahmet Kurt pasha, aushollajt, Toptant dhe agallart e Ishmit. Ndrsa ekspedita epar psoi disfat, e dyta nuk u realizua gjer n fund, sepse paria shkodrane i mbeti

besnike Bushatllinjve. Porta e Lart, pasi kishte shpallur luftn me Persin, pranoi tifalte rebelt shkodran duke e kufizuar pushtetin e tyre vetm n sanxhakun e

Shkodrs dhe duke i detyruar ata t paguanin nj dmshprblim prej 2 000 qesesh.Pashallku i Shkodrs u gjymtua rnd, por vetm prkohsisht. Ndrkaq mbetnshkaqet ekonomike e shoqrore q krkonin nj pushtet vendor t fort e t

prqendruar.

Qndresa e Mahmud pash Bushatlliut kundr Stambollit

Siprmarrja e skels s Durrsit qndroi n dorn e Ahmet Kurt pashs rreth pesvjet. Ky feudal i fuqishm dhe paria q e prkrahte at n Kavaj, Peqin, Ishm e n

Tiran, u prpoqn t nxirrnin pr vete prfitime t shumta e shpesh n dm tbanorve. Ata mbylln rrugt tregtare dhe limanet pr shkodrant e ulqinakt. Kjo

mas u dha mundsi venedikasve t shtinin prsri n dor monopolin e tregtis dhe

t lundrimit q kishin pasur para ardhjes n fuqi t Bushatllinjve. Si pasoj,paknaqsia e banorve arriti kulmin. E paknaqur ishte edhe motra e sulltanit, scils iu paksuan s teprmi t ardhurat nga maliqaneja e Durrsit.

Veprimtaria e tregtarve elbasanas, beratas, kavajas, krutan e tiranas nuk mund tazvendsonte at t tregtarve shkodran e ulqinak, si dhe rolin vendimtar t

kapitalit tregtar shkodran n jetn ekonomike t skels s Durrsit. Prandaj motra esulltanit nuk ngurroi m 1781 tia hiqte komandn e sundimtarit t Beratit dhe tia

jepte Mahmud pash Bushatlliut (1749-1796). Pr t siguruar mbrojtjen e rrugstregtare midis Shkodrs e Prizrenit, ajo ndrhyri q Bushatlliut t ri ti jepej edhe

qeverisja e sanxhakut t Dukagjinit.Pas vendosjes s pushtetit t Mahmut Bushatlliut n kto vise, rrugt u hapn e u

sigurua qarkullimi i lir nga bregdeti gjer n thellsi t Kosovs e t Maqedonis,prodhimet e t cilave drejtoheshin pr n skelat e Adriatikut. Jeta ekonomike u

gjallrua shum shpejt. Mahmud Pasha, duke ndjekur politikn ekonomike t t atit,e zgjeroi pjesmarrjen n tregti e n lundrim dhe shtiu n dor siprmarrje t

shumta, ndr t cilat edhe at t nxjerrjes dhe t shitjes s sers s Selenics s

Vlors. Ashtu si i ati, ai prdori pushtetin e vet pr t prkrahur tregtart vendaskundr atyre venedikas, t cilt humbn prsri at pjes t tregtis s drithrave, t

vajit e t ziftit q kishin vn n dor gjat viteve 1775-1780.

M 1784 Mahmud Pasha arriti t siguronte pr vllan e vet, Ahmet Beun, qeverisjene sanxhakut t Ohrit bashk me gradn pash. Ndrkoh ai i siguroi kunatit t vet,

Sulejman pash Vrlacit, qeverisjen e sanxhakut t Elbasanit. N kt mnyrMahmud pash Bushatlliu e prtriu Pashallkun e Shkodrs. Ndryshe nga

sundimtart e sanxhakve t tjer, ai e lidhi fuqizimin e tij politik me zhvillimekonomik t pashallkut.

Kujdes t veant Bushatlliu i ri tregoi pr ushtrin. Krijoi nj ushtri t rregullt, e cilady-trefishohej me forcat luftarake t ajanve aleat varts dhe me ato, q vinin prej

malsive sipas zakonit burr pr shtpi, kur bnte thirrje me tri t shtna topi ngakshtjella e Rozafs.

Qysh nga viti 1782, Mahmut Pasha kishte forcuar pushtetin n pashallk e povepronte me vullnetin e vet, duke mos prfillur fermanet e Ports s Lart. Konsujt

venedikas njoftonin qeverin e tyre se ai po punonte pr tu br sa m i pavarur.Komandantin e kshtjells s Shpuzs, q kishte ngritur krye me rastin e dy

ekspeditave t vitit 1775-1776, n shkurt t vitit 1785 e detyroi t largohej pa


12/71

kundrshtimin m t vogl. Katr muaj m von, me ushtrin e riorganizuar, shkelidhe nnshtroi Malin e Zi t rebeluar qysh nga lufta e viteve 1768-1774. Pasi mori

tributin e prapambetur dhe pengjet e bindjes dhe t nnshtrimit, n rrugn e kthimitpr n Shkodr ndshkoi rnd krahinn e Pastroviqit pr pun t nj provokimi t

armatosur t kryer me nxitjen e autoriteteve t Venedikut. Qllimi i ktij provokimikishte qen shpresa se Porta e Lart, pr t mos krijuar nj skandal politik me

Republikn e Shn Markut, do ta hiqte qafe kt pasha t pabindur dhe trrezikshm si pr autoritetin e sulltanit n Shqipri, ashtu edhe pr sigurin ezotrimeve venedikase n kufi t Pashallkut t Shkodrs dhe pr interesat

ekonomik t republiks n kt trev.

Menjher pas nnshtrimit t Malit t Zi, Mahmud Pasha u vrsul n drejtim tElbasanit e t Beratit, sepse armiku i vjetr i Bushatllinjve, Ahmet Kurt pasha, kishte

trhequr nga ana e vet pashan e Elbasanit dhe u kishte mbyllur limanet ulqinakve.Gjat muajve korrik e gusht 1785, pasi siguruan nga ana juglindore bashkpunimin e

Ali pash Tepelens, armikut t sundimtarit t Beratit, q e kishte penguar t merrteqeverisjen e sanxhakut t Janins, Mahmud Pasha dhe i vllai Ahmed Pasha, e

nnshtruan qeveritarin e Elbasanit dhe e ndshkuan Ahmet Kurt pashn, duke i rnkryq e trthor sanxhakut t tij. Duke u kthyer nga Kora, Mahmud Pasha dhe Ahmet

Pasha nga Buzi i Tepelens, thyen ushtrin kryesore t qeveritarit t Beratit n

Peqin, pikrisht aty ku ushtria shkodrane kishte psuar disfatn e madhe dhjet vjetm par.Kto fushata e ngritn m lart autoritetin e Bushatllinjve n sy t t gjith feudalve

shqiptar dhe i ndan ata n prkrahs e n kundrshtar t tyre. N t njjtnkoh, kto fushata shkaktuan zemrimin e Ports s Lart dhe t Senatit t

Venedikut dhe, nga ana tjetr, trhoqn vmendjen e atyre shteteve evropiane qkishin interesa t kundrta me Perandorin Osmane. N radh t par ishte

diplomacia e Austris, q filloi ta inkurajonte Bushatlliun pr veprime m tguximshme kundr varsis ndaj Stambollit.

Pr shkak t fushats kundr sanxhakve t Elbasanit e t Vlors, q Porta e Lart equajti veprim rebel, sulltani i shpalli dy Bushatllinjt dhe Ali pash Tepelenn si

kryengrits dhe n vjesht t vitit 1785 dha urdhr pr t prgatitur nj eksedit t

madhe ndshkimore kundr Shkodrs. Kto masa e shtyn Bushatlliun q tashndrronte mosbindjen e tij n kryengritje. Ndrkaq afrimi i lufts s Rusis dhe

Austris kundr Perandoris Osmane q po shqetsonte diplomacin evropiane, inxiti disa nga pashallart shqiptar, me Mahmud Pashn n krye, ta shikonin

kryengritjen si rrugn e vetme pr shptimin nga sundimi i nj perandorie q dukejse po shembej. Ndaj Mahmud Pasha, n vend q t pranonte faljen dhe gradn e

vezirit q i ofroi Porta e Lart n prag t lufts me Rusin e Austrin, n prill t vitit

1786, shpalosi zyrtarisht flamurin e lufts.Forcat e ushtris kryengritse t prbra, sikurse shkruante nj funksionar i lart

osman n nj raport drguar Ports s Lart, nga ushtar e bylykbash shqiptar, tveshur me kostumet e tyre popullore t krahins s Shkodrs dhe t atyre fqinje me

t, gjetn shum shpejt prkrahje n t gjith Kosovn gjer n Kystendil. Ato patnndihmn e nj vargu feudalsh t Kosovs, t cilt autori i ktij raporti i quante

tradhtar. Pastaj kryengritja u shtri edhe n Shqiprin e Jugut. Ahmet Kurt pashai Beratit ndoqi shembullin e Bushatllinjve, i shtyr nga i njjti shqetsim pr fatin e

Perandoris Osmane, dhe u ngrit kundr Stambollit, duke u pajtuar dhe duke ubashkuar me Mahmud Pashn. Kshtu forcat ushtarake kryengritse t dy feudalve

m t fuqishm shqiptar u shtrin n t gjith Shqiprin dhe n Maqedoni.Nga muaji prill i vitit 1786 e gjer n mars t vitit 1787, kryengritja thuajse nuk

ndeshi n ndonj qndres serioze si nga forcat kundrshtare n Shqipri, ashtuedhe nga forcat ushtarake t vezirve t Rumelis dhe t Bosnjs. Vezirt e

Rumelis dhe t Bosnjs, t urdhruar nga Porta e Lart, e cila shpresonte se mund


13/71


14/71

ushtarake t valiut t Rumelis dhe t Mehmet pash aushollit, m 25 nntor, 8000 ushtar vendas u vrsuln njkohsisht bashk me garnizonin e kshtjells mbi

rrethuesit dhe i shpartalluan aq keq sa, n Shkodr e npr rrugt gjer n Drin,mbetn rreth gjasht mij t vrar prve robrve. Ndr t vrart ishte edhe vet

Mehmet pash ausholli.Nj disfat t till trupat osmane nuk e kishin psuar prej shum vitesh n Shqipri.

Me qllim q konflikti t merrte fund dhe t mos bheshin m viktima t njekspedite ndshkimore t re, qytetart e Shkodrs krkuan qysh t nesrmen efitores q sulltani t falte Kara Mahmudin dhe ky t lironte robrit e t pajtohej me

pushtetin qendror.

Pas shpartallimit t valiut t Rumelis dhe Mehmet pash aushollit, raporti i ri iforcave n lmin ndrkombtar dhe n pashallk e vuri Mahmud pash Bushatlliun

para dy rrugve: ose t pajtohej me Portn e Lart, ose t ecte n rrugn eshkputjes dhe t lidhej me fuqit armike t saj pr t vazhduar luftn.

Ata feudal t sanxhakut, q e kishin braktisur dhe tradhtuar gjat kryengritjes, nukprbnin pr t nj mbshtetje t sigurt. Prkundrazi, ata krkonin nnshtrimin ndaj

sulltanit e madje largimin e Bushatlliut nga pushteti i pashallkut. Edhe pronart evegjl, q prbnin shumicn myslimane t banorve t qyteteve, sidomos t

Shkodrs, ndonse e krkonin pr qeveritar, e kushtzonin kt me nnshtrimin e tij

ndaj sulltanit. N kt qndrim ndikuan edhe dmi q shkaktoi bllokimi i rrugvetoksore e detare, i cili paralizoi veprimtarin ekonomike t qytetit dhe frika e njekspedite t dyt. Ndrsa banort e krishter dhe n veanti malsort t cilt

prbnin shumicn e ushtris s Bushatlliut, ishin pr vazhdimin e kryengritjes, prtu marr vesh me fuqit e krishtera armike t Ports, me Rusin e sidomos me

Austrin, nn mbrojtjen e s cils ishte futur kisha katolike. Duke mos pasur mbesim te falja nga ana e Ports dhe duke qen i bindur pr shkatrrimin e shpejt t

Perandoris Osmane, Mahmud Pasha prirej pr rrugn e dyt.Ngjarjet e Shkodrs trhoqn vmendjen e diplomacis ruse e austriake, sidomos

pas hyrjes n luft t Perandoris Austriake kundr Ports s Lart, n janar t vitit1788.

Oborret e Petrsburgut dhe t Vjens ngarkuan diplomatt e tyre q ti premtonin

Bushatlliut prkrahje ekonomike e ushtarake pr t vazhduar kryengritjen kundrStambollit dhe pr t marr pjes n luft n ndihm t veprimeve t tyre

ushtarake. Porta e Lart, nga ana e vet, u krkoi shkodranve kokn e qeveritarit ttyre, prndryshe Shkodra do t shkatrrohej nga nj ekspedit e dyt dhe banort e

saj do t trajtoheshin si robr pr pes vjet rresht. N shkurt t vitit 1788 filluan tgjallroheshin pashallart e Sarajevs dhe t Beratit, si dhe komandanti i maliqanes

s Durrsit, Mustafa pash Toptani, q bashkpunoi me krert kundrshtar n

sanxhakun e Shkodrs. Krahinat e Pogradecit, t Shpuzs, t Kuit dhe t Pipritngritn krye me arm, kurse Mustafa pash Toptani krcnoi me luft aleatt e

Bushatlliut n Kavaj e n Tiran dhe mbylli rrugt.Me gjith kt gjendje t rnd, Mahmud Pasha me forcat e tij ushtarake arriti t

nnshtronte prsri krahinat e Veriut, t ndshkonte krert e tyre kundrshtar dheata t qytetit t Shkodrs, q ishin lidhur me ta, dhe t dbonte nga qyteti nj varg

familjesh t dyshimta. Por ai nuk mundi tu shkonte n ndihm aleatve evropian,sepse kto ngjarje kishin shkaktuar lvizje n popullsin qytetare dhe ai ruhej nga

ndonj kryengritje n Shkodr.N muajin maj t vitit 1788, Mahmud Pasha u takua n kshtjelln e Rozafs me nj

prfaqsues t ambasadorit rus n Venedik. N kt takim Bushatlliu pranoi tvazhdonte kryengritjen kundr armikut t prbashkt (Perandoris Osmane) dhe u

zotua t lehtsonte hyrjen e trupave ruse n Stamboll, duke pushtuar Shqiprinderi n Manastir e nj pjes t Maqedonis deri n Selanik. Kundrejt ksaj

pjesmarrjeje n luft, ai krkoi ti jepej nj shum t hollash pr t br pr vete


15/71

pashallart shqiptar dhe t drgohej n bregdet nj skuadr anijesh luftarake pr tkrcnuar ose, po t ishte nevoja, pr t bombarduar ato qytete q do t mbanin

ann e Ports. Gjithashtu ai krkoi t njihej autonomia e tokave t kontrolluara prejushtris shqiptare, nj autonomi politike e fetare, nn mbrojtjen e fronit perandorak

rus, si ndodhi me Hanatin e Krimes. Kjo marrveshje duhej t miratohej ngaKaterina II e Rusis.

Ndrsa pritej ky miratim, sipas nj krkese q kishte br vet Bushatlliu me an tkryepeshkopit t Tivarit, Gjergj Radovanit, oborri i Vjens drgoi prfaqsuesit e vetn Shkodr. Kjo prfaqsi mbrriti n Shkodr n mesin e muajit qershor,

pavarsisht se diplomatt rus ishin prpjekur pr ta penguar.

Krkesat e Bushatlliut ishin pothuajse t njllojta me ato q iu parashtruanprfaqsuesit rus. Por krkohej q vendi t vihej jo nn mbrojtjen e Rusis, por t

shtpis s Habsburgve. Austriakt synonin trheqjen e forcave t qeveritarit tShkodrs, n ndihm t ushtrive t tyre n luftn pr pushtimin e Bosnjs. Por, kur

drgata austriake mori rrugn e kthimit, forcat kundrshtare t Bushatlliut kapndhe vran t gjith pjesmarrsit e saj. Kshtu nuk mbeti asnj shpres pr lidhje

me Vjenn. Petrsburgu nga ana e vet nuk dha prgjigje. Bushatlliut nuk i mbetivese rruga e pajtimit me Portn e Lart.

Ndrkoh, i detyruar nga rrethanat e lufts, divani i sulltanit kishte ndryshuar

mendim dhe i premtoi Kara Mahmudit faljen dhe gradn e vezirit, n qoft se aimerrte pjes n luft me forcat e veta n frontin e Bosnjs kundr austriakve.Bushatlliu e pranoi kt premtim, por duke i shkputur Ports s Lart qeverisjen e

sanxhakut t Ohrit dhe atij t Elbasanit, si dhe gradn e pashs pr t vllan,Ibrahim Beun, dhe pr t nipin, Mehmet Beun. Kshtu Pashallku i Shkodrs e

prforcoi prsri pozitn e vet. Jeta ekonomike filloi t gjallrohej.Pjesmarrja e Bushatlliut n kt luft, gjersa u nnshkrua me Austrin traktati i

paqes s Sistovs (4 gusht 1791), i shrbeu prgatitjes pr kryengritjen e dyt.Duke shfrytzuar gradn e vezirit dhe t kryekomandantit t frontit t Vidinit, Kara

Mahmudi grumbulloi sasi t rndsishme t hollash dhe armatimesh, t cilat i drgoin Shkodr.

Por lufta nuk vazhdoi m tej. Duke iu trembur prhapjes s ideve t revolucionit

frng edhe Rusia, ashtu si kishte br m par Austria, shpejtoi t nnshkruantetraktatin e paqes me Perandorin Osmane n Jassi, m 2 janar 1792. Kshtu shteti

osman shptoi nga shkatrrimi. Por kriza e brendshme e tij u thellua m tej, prandajsulltan Selimi III filloi prpjekjet pr t prqendruar pushtetin e pr t modernizuar

ushtrin. Kto reforma, q njihen me emrin Nizam-i-xhedid, nuk prputheshin meinteresat e paris s provincave. Pr rrjedhim, kundr reformave t sulltan Selimit u

organizua me shpejtsi nj qndres e gjer e kryesuar nga ulemat dhe nga

feudalt e ifligart m t fuqishm t provincave. Mahmud pash Bushatlliu e Alipash Tepelena ishin nga m kryesort n Gadishullin Ballkanik.

Pasi u kthye n Shkodr, Bushatlliu dha shenjat e para t nj kryengritjeje t dyt.Ai e filloi at me nj fushat ndshkimore e nnshtrimi t feudalve prkrahs t

Stambollit. Kt e bri jo vetm brenda katr sanxhakve q prbnin Pashallkun eShkodrs gjer n at koh, por edhe n sanxhakt e Prizrenit e t Shkupit, ku, pr

shkak t lidhjeve t tyre ekonomike me Shkodrn dhe t prirjeve separatiste tvezirit t saj, nj pjes e paris feudale dhe tregtare t ktyre qendrave morn ann

e tij. Kundrshtart e vezirit shkodran n qytetet e rrethet e Pejs, t Prishtins, tShkupit, t Ohrit dhe t Elbasanit njohn tani goditjen e rnd t tij q i oi deri n

shfarosje. Kshtu filloi periudha e kryengritjes s dyt, e cila synonte shkputjen eplot nga varsia e Ports. Veziri i Shkodrs tanim nuk i nnshtrohej fare autoritetit

t Ports. Ai nuk nxirrte m taksa pr thesarin perandorak, por i dbonte gjyqtart eStambollit dhe vetm fjala e tij ishte ligj. Kjo kryengritje e shkputi faktikisht pjesn

m t madhe t tokave shqiptare nga perandoria.


16/71

Politika e re e Mahmudit shkaktoi nj reaksion t fort, q filloi n gjirin e vetfamiljes s Bushatlliut, te vllai dhe nipi i tij. Kta u vun n krye t atij grupi

feudalsh, t cilt ishin kundrshtar t shkputjes s vendit nga PerandoriaOsmane, duke e quajtur at t rrezikshme pr jetn, pasurit dhe pr postet e tyre.

Prandaj e braktisn at. Kjo i dha dor sulltanit t merrte masa t shpejta. N fillimt vitit 1793 ai nisi kundr Shkodrs nj ekspedit ndshkimore. Ekspedita, e

prbr nga forcat e shtat pashallarve shqiptar me n krye valiun e Rumelis,Beqir Pashn, mundi t mbrrinte n Shkodr vetm pas tet muajsh. Pas njqndrese t fort, Mahmud Pasha u detyrua m s fundi t mbyllej n kshtjell m

1787. Edhe kt her shumica e paris vartse dhe e aleatve e braktisn, duke u

besuar premtimeve t Ports s Lart q kishte shpallur se do tu njihte privilegjet qkishin. Por fshatart e malsort dhe shtresat e gjera qytetare shkodrane, t

shqetsuara nga mundsia e kthimit t anarkis, nuk ndoqn rrugn e krervefeudal. T mbushura edhe me urrejtjen e nj populli q nuk mund ti duronte aktet

e dhunshme t pushtuesit t huaj, ato u bashkuan me vezirin kryengrits dhe ishpartalluan prsri forcat qeveritare, duke u shkaktuar dme shum t rnda.

Prarja e lkundjet e aleatve t vet vendas si dhe frika nga nj ekspedit tjetr ePorts e detyruan Mahmud Pashn, me gjith fitoren q korri, t shpallte prsri

faljen e t gjith atyre q e kishin braktisur, t lironte robrit e kapur dhe t padiste

vllan e nipin si shkaktar t vrtet t konfliktit, kurse sulltanin ta paraqiste siviktim t mashtrimit t tyre. Ndrkaq, me ann e klerit katolik ai siguroindrmjetsin e oborrit t Spanjs, pr ti krkuar falje sulltanit. Por t gjitha kto

veprime, ashtu si edhe m 1787, nuk shprehnin ndjenjat e mendimet e vrteta t tij.Ndrmjetsimi i prfaqsuesit diplomatik t Spanjs n Stamboll, vshtirsit e

mdha financiare t perandoris e, mbi t gjitha, pamundsia e Ports pr torganizuar nj ekspedit te re bn q n muajin mars t vitit 1795, sulltan Selimi

III ti jepte Bushatlliut faljen, me kusht q t zotohej se nuk do t ngrinte krye m,t derdhte n thesarin perandorak shumat e mdha t taksave t prapambetura nga

e kaluara dhe t pranonte zbatimin e reformave ushtarake e financiare.Gjersa erdhi falja, Bushatlliu e prforcoi prsri pozitn e vet dhe i nnshtroi

sanxhakt e Ohrit dhe t Elbasanit duke ua dhn pr qeverisje t vllait dhe t

nipit, t cilt ishin kthyer n Shkodr e i kishin krkuar falje. Veziri i Shkodrs ikrkoi edhe Ali pash Tepelens t hiqte dor nga orvatja e t birit, Myftar Pashs,

pr t qeverisur sanxhakun e Ohrit dhe pr t vn dor mbi siprmarrjen eDurrsit. N vjeshtn e vitit 1795 ai shpartalloi edhe forcat e pashallarve kosovar,

t cilt ishin lidhur kundr tij dhe kishin marr pushtetin n Prizren. Kt fat psoiedhe Jusuf bej Dibra, i cili kishte guxuar t dbonte nga Dibra qeveritarin e vendosur

prej Bushatlliut.

Kto veprime q ishin n kundrshtim me kushtet e faljes, i acaruan prsrimarrdhniet e Stambollit me vezirin e pabindur t Shkodrs. Por Porta e Lart, e

mbrthyer nga reaksioni i brendshm kundr reformave, nuk ishte aspak n gjendjet merrte masa energjike kundr tij.

Mahmud Pasha e drejtoi tani vmendjen kundr krahinave malore shqiptare t Kuit,t Piprit e t Palabardhit, t cilat, qysh nga lufta ruso-turke e viteve 1787-1792, ishin

bashkuar me Malin e Zi dhe i kishin dal duarsh vezirit t Shkodrs. I zn mengjarjet e lartprmendura, Kara Mahmudi nuk kishte pasur koh t merrej me to.

Kurse tani rrethanat ndrkombtare kishin ndryshuar. Franca ishte hedhur n sulmkundr monarkive evropiane, dhe oborret e Vjens e t Petrsburgut i kishin ln

mbas dore synimet e tyre n Mal t Zi. Kjo gjendje e re politike i dha mundsiBushatlliut t prgatitej pr nnshtrimin e tyre. Edhe diplomacia frnge, pr t mos

lejuar q Mali i Zi ti shrbente si baz politiks ruse e austriake dhe, me qllim q ttrhiqte qeveritarin e Shkodrs nga ana e Francs, krijoi lidhje me Bushatlliun me

an t ambasadorit t saj n Venedik. Gjeneral Bonaparti, i cili pas nnshtrimit t


17/71

Italis Veriore projektonte t pushtonte edhe Dalmacin, drgoi n Shkodr nmuajin maj 1796 shtat specialist ushtarak pr organizimin m t mir t ushtris

shqiptare si dhe shtat galera me municione e ushqime pr fushatn q KaraMahmud Pasha kishte parasysh t ndrmerrte kundr Malit t Zi. Por kto t fundit u

konfiskuan n det prej venedikasve, q dyshonin se fushata e Bushatlliut drejtohejedhe kundr tokave t tyre.

N korrik t vitit 1796 tri reparte t sundimtarit t Shkodrs hyn n Mal t Zi.Malazezt dhe malsort e tri krahinave shqiptare t lidhur me ta i kishin drguarfjal vezirit t Shkodrs se do t luftonin gjer n pikn e fundit t gjakut po ti

sulmonte. Dhe me t vrtet forcat e Bushatlliut ndeshn n nj mbrojtje shum t

fort, q i detyroi ato t trhiqeshin dhe q bri t dshtonte sulmi. N shtator, KaraMahmud Pasha e prsriti sulmin mbi Malin e Zi, por edhe kt her ushtria e tij nuk

prparoi dot, kurse ai vet bashk me shtabin e tij, n t cilin ishin edhe katroficer francez, ra n kurth, me sa duket i tradhtuar, u rrethua dhe u vra nga

malazezt (1796).

Rndsia dhe karakteri i Pashallkut t Shkodrs

Dshmit shkodrane t kohs, t shkruara dhe gojore, duke e cilsuar KaraMahmudin asllan i Shkodrs e i madhi Kara Mahmud Pasha dhe duke e krahasuarat me t shklqyeshmin Kastriot, tregojn konsideratn q shkodrant

bashkkohs kishin pr t. Vrasja e tij u prit me keqardhje t veant nPashallkun e Shkodrs e n Mal t Zi dhe u konsiderua si fatkeqsi pr vendin.

Kurse dshmit e huaja bashkkohse, duke theksuar se Kara Mahmudi e mbajtivendin t pavarur gjer n at shkall sa u duk se synonte t bhej sundimtar

absolut, ose se talenti i tij, trimria e tij, pasuria e tij dhe bindja e popullit qsundonte, kan treguar prher pavarsin e vrtet t tij, nxjerrin n drit se

konsiderata e popullit pr Vezirin e Shqipris lidhej kryesisht me veprimtarinpolitike t ndjekur prej tij e, n radh t par, me qeverisjen e pavarur t

Pashallkut t Shkodrs.Kara Mahmudi kishte br pr vete shumicn e popullsis t Pashallkut t

Shkodrs, e cila e mbshteti at fuqimisht dhe i doli zot duke rrmbyer armt nastet m t vshtira t konfliktit t armatosur me pushtetin qendror e rivalt e vet

brenda vendit. Kjo tregon se veprimtaria politike e tij pasqyronte aspiratat themelore

t ksaj popullsie, pr t jetuar e pavarur nga pushteti i Stambollit dhe se lufta ebanorve t Pashallkut t Shkodrs, t udhhequr prej Kara Mahmudit ishte

vazhdim i lufts s popullit shqiptar kundr zgjedhs s huaj osmane. Pra, synimi

prfundimtar i veprimtaris s tij politike ishte dobsimi e rrnjosja e pushtetitqendror t sulltanit n Pashallkun e Shkodrs dhe zvendsimi i tij me pushtetin e

prqendruar t Kara Mahmudit. Me fjal t tjera, Pashallku i Shkodrs tshndrrohej n nj shtet feudal shqiptar t pavarur ose dhe vasal t ndonjrs nga

Fuqit e Mdha t Evrops, si treguan projektmarrveshjet me prfaqsuesit eRusis dhe t Austris.

Kara Mahmudi arriti t dobsonte n nj shkall t theksuar pushtetin qendror tsulltanit n Pashallkun e Shkodrs. Brenda ktij pashallku veprohej kryesisht sipas

urdhrave t pashait shkodran, t cilat ishin t detyrueshme pr t gjith banort,madje edhe pr shtetasit e huaj, ndonse konsujt e tyre protestonin kur ato urdhra

nuk prputheshin me marrveshjet e prfunduara midis qeverive t tyre dhe Portss Lart. Kara Mahmudi hyri n bisedime pr marrveshje ushtarake e politike me

fuqit e krishtera, armike t Perandoris Osmane dhe, n kundrshtim me ndarjenadministrative t saj e pa plqimin e Stambollit, shtriu pushtetin e vet n sfera

administrative-ushtarake t tjera nga ato q i takonin si pasha e si vezir. Kto e t


18/71

tjera veprime si kto, ashtu dhe qndresat e armatosura kundr ushtrive qeveritareq u drguan kundr tij, treguan se Bushatlliu kishte marr rrugn drejt pavarsis,

se ai kishte krijuar nj sundim efektivisht autonom n zotrimet q prfshininShqiprin Veriore e Verilindore ose mbar Gegrin. Vdekja e tij e parakohshme

(1796) nuk e lejoi t realizonte deri n fund synimin pr shndrrimin e pashallkut ttij n nj shtet shqiptar, qoft edhe tributar apo vasal ndaj Perandoris Osmane ose

ndaj ndonj shteti evropian.Megjithkt, rezultatet kryesore t veprimtaris politike t Kara Mahmud Pashs,prhapja e forcimi i lidhjeve ekonomike midis krahinave t Shqipris Veriore e

Verilindore dhe bashkimi i tyre nn pushtetin e nj familjeje t fuqishme feudale

shqiptare ishin dy hapa t mdhenj prpara drejt krijimit t shtetit kombtarshqiptar. Prandaj veprimtaria e Bushatlliut shnoi nj kthes me rndsi n historin

ekonomike e politike t Shqipris.

3. PASHALLKU I JANINS N VITET 1787-1812

Lufta pr pushtet n Shqiprin Jugore

Ashtu si n Shqiprin Veriore, edhe n at Jugore, anarkia nxiti veprimtarin

politike t familjeve t vjetra feudale, t cilat ishin nga m t fuqishmet. Nsanxhakun e Vlors familjet rivale pr pushtetin lokal ishin ajo e pashallarve t

Vlors dhe dega e tyre, familja e Velabishtajve, q ishte vendosur n fshatin

Velabisht, afr Beratit. Q t dyja prpiqeshin t shtinin n dor jo vetm pushtetin esanxhakut t Vlors, por edhe at t sanxhakut t Delvins. N gjysmn e par t

shek. XVIII m shpesh sunduan pashallart e Vlors, por, me lidhjet q krijoiMahmud pash Velabishti me feudalt e vegjl t Tepelens, t Prmetit, t

Skraparit etj., edhe ky nuk mbeti pa e marr pushtetin koh mbas kohe. Q nga viti1751 e gjer nga vjeshta e vitit 1759 sanxhakun e Vlors dhe, shpeshher, edhe at

t Delvins, i qeverisi i biri i Mahmud pash Velabishtit, Ismail Pasha, i cili prkrahejnga nj shtpi tjetr feudale, ajo e Ngurzajve, prfaqsuesit e s cils ishin nga

ajant kryesor n Myzeqe. N vitin 1754 Porta i dha Ismail Pashs gradn e veziritbashk me qeverisjen e sanxhakut t Ohrit dhe me komandn e derbendve. Ajo

synonte q, duke bashkuar nn urdhrat e tij sa m shum forca feudale vendase, tnnshtronte popullsin e Shqipris Jugore, dhe kshtu t mund t kryhej vjelja e

taksave shtetrore, sepse banort e disa zonave malore kishin vite t tra pa paguartaksat.

Ismail Pasha, sikurse edhe i ati, prve lidhjeve me feudalt beratas e myzeqar,ruajti edhe lidhjet q vazhdimisht kishte pasur familja e tij me feudalt e vegjl t

zonave malore, shumica e t cilve komandonte reparte ushtarsh me rrog, aq tnevojshm pr t ruajtur grykat dhe rrugt.

M 1758 sulltani urdhroi vezirin e Beratit t nisej vet n krye t nj ekspedite prt vjel taksat n sanxhakt e Vlors dhe t Delvins dhe pr t nnshtruar rebelt,

duke vendosur kshtu rendin e qetsin, por n t njjtn koh, kinse pr ti lnvezirit duart e lira, e shkarkoi at nga komanda e derbendve, q e bnte shum t

fuqishm dhe t rrezikshm. Meq ky urdhr onte n shkatrrimin e mbshtetjes svezirit t Beratit n zonat malore t dy sanxhakve dhe u jepte dor Vlorajve q tbnin pr vete malsort derbendxhinj, Ismail Pasha nuk iu bind atij. Valiu i

Rumelis, m 1759, drgoi kundr tij zvendsin e vet. Ather Ismail Pasha u

arratis bashk me tre besnik, ndr t cilt ishte i kunati, Ahmet Kurt beu iNgurzajve.

Meqense familja e Vlorajve e prfaqsuesit e Stambollit nuk gjenin mbshtetje ngaajant vendas, Porta e Lart u detyrua ta falte Ismail Pashn n vjeshtn e vitit 1761

dhe ti njihte atij privilegjet q gzonte dy vjet m par. Edhe ky, meq nuk ishte n


19/71

gjendje tu imponohej feudalve beratas e myzeqar, e pranoi faljen. Por IsmailPasha nuk e la pa shfrytzuar kt dobsi t pushtetit qendror pr t nnshtruar

krahinn e Vlors bashk me pinjollt e familjes s Vlorajve, q ishin t mitur dhenn tuteln e nns s tyre, t ves s Kapllan pash Vlors, kushririt t tij. N

fillim t gushtit, Ismail Pasha u nis nga Berati me forcat e veta dhe hyri n qytetin eVlors pa luft. Pr tia arritur qllimit, krkoi dorn e vejushs s t kushririt. Kjo e

la me shpresn se pranonte t martohej me t, por ndrkoh prgatiti kurthin pr tavrar. Kshtu Ismail Pasha u rrethua prej forcave t saj n shtpin ku u vendosdhe, n luftim e sipr, u vra.

Vezir Ismail pash Velabishtin e zvendsoi i kunati, Ahmet Kurt pasha, q qeverisi

sanxhakun pr njzet vjet rresht. Duke ruajtur pushtetin e vet, ky feudal ndoqi nprgjithsi nj politik bindjeje ndaj Stambollit dhe nj politik paqsore me

oxhakun e Vlorajve. Ahmet Kurt pasha si derbend-pash mbrojti interesat efeudalve ifligar dhe ndoqi pa mshir feudalt e vegjl, si dhe lvizjet e tyre

rebele kundr qyteteve, mukatave dhe pronave t ifligarve t mdhenj. Nj ngaviktimat e sulmeve grabitqare t tyre, gjat lufts ruso-turke t viteve 1768-1774, u

b qyteti tregtar i Voskopojs.Edhe n sanxhakt e Delvins e t Janins u zhvillua nj luft e gjat dhe e ashpr

pr pushtet midis familjeve t mdha vendase, e cila e futi Shqiprin Jugore n nj

anarki t rnd me rrjedhoja shkatrrimtare, veanrisht pr zhvillimin ekonomik.Kjo gjendje u dha mundsi disa familjeve m t vogla feudale t prfitonin pr tufuqizuar dhe, duke marr pjes n grupet rivale, t krijonin tarafet e veta dhe t

pretendonin pr marrjen e pushtetit krahinor n duart e tyre. Nj nga kto familje ub ajo e Hysove t Tepelens, e cila i prkiste shtress s komandantve ushtarak

apo t bylykbashve, d.m.th. shtress s atyre shtpive feudale t zonave malore qnuk kishin prona t shumta toksore. Kto mbaheshin e pasuroheshin kryesisht duke

pajtuar e drejtuar njerz me rrog n shrbim t forcave t armatosura perandorakedhe t qeveritarve t sanxhakve brenda apo jasht Shqipris, ose duke marr

nn mbrojtje fshatra e krahina kundrejt shprblimesh. Ndryshe nga pretendohet ndisa gojdhna q i paraqisin me prejardhje anadollake, meqense i pari i tyre paska

qen nj dervish i arratisur pr krime nga rajoni i Anadollit, Hysot vinin nga nj

shtpi e vjetr labe, t part e s cils kishin qen t krishter, por q u islamizuanpas pushtimit osman. Me rrnj t vjetra n krahinn e Tepelens, Hysot u dalluan si

shtpi bylykbashsh n fundin e shek. XVII, pikrisht kur Perandoria Osmane filloi tmbushte radht e forcave t armatosura t saj me ushtar me pages. Prfaqsuesi

i saj n mbarim t shek. XVII deri n mesin e dhjetvjetorit t dyt t shek. XVIIIishte Mustafa ag Hysoja ose Muo Hysoja. N dokumentacionin e kohs ai

prmendet her si aush jeniersh e her si dizdar i kshtjells s Tepelens, por

kryesisht prmendet si nj aga i pasur e i fuqishm q ndiqej prej disa qindratrimash lufttar. Ai njihej gjithashtu si rebel dhe si nj nga krert e kryengritjes s

Labris n vitet 1704-1714 pr t mos paguar xhizjen, ndrsa djemt e tij dalin sisiprmarrs t ksaj takse t rndsishme shtetrore n krahinn e Myzeqes dhe t

Mallakastrs, t ciln mund ta vilnin, sidomos n periudhn e anarkis feudale,vetm feudalt m t fuqishm. Muo Hysoja ishte nj nga krert lab m n z dhe

shtpia e tij, njra nga m t shquarat e Labris, q kishte filluar t ngjiste shkallte hierarkis s lart administrative dhe t rivalizonte me oxhaqet kryesore t

Shqipris Jugore n luftn pr pushtetin politik.Pjesmarrja e Myftar bej Hysos si komandant ushtarak me rrog n luftn veneto-

osmane t viteve 1714-1718 dhe vrasja e tij n rrethimin e kshtjells s Korfuzit nvitin 1716 e rritn rolin e t birit, Veli Beut, si pretendent pr kreun e sanxhakut t

Delvins. Ky pinjoll i Hysove, q kishte hyr dhndr n oxhakun e Mahmud pashKonics, arriti t ngrihej n radht e mirmiranve dhe n mesin e shek. XVIII u

emrua qeveritar i sanxhakut t Delvins me gradn pash. Por grindjet pr pushtet


20/71

vijuan dhe u acaruan m tej, prandaj Veli pash Hysoja nuk qndroi gjat npushtet. Pas vdekjes s tij, rivalt mundn t kapnin edhe t ven e tij q e

burgosn pr disa muaj n qytetin e fortifikuar t Kardhiqit, pr ta liruar pastajkundrejt nj shprblimi e garancish t miqve t shtpis s Hysove. Sidoqoft kjo

shtpi tashm ishte n radht e oxhaqeve shqiptare. Nn drejtimin e Ali Beut, djalitt Veli Pashs, ajo do t bhej shtpia m e fuqishme e Shqipris Jugore dhe e

gjith Shqipris.Strnipi i Muo Hysos dhe djali i Veli Pashs, Ali Beu, nuk e filloi karriern e tij sihajdut rrugsh, sikurse mtohet n gojdhnat q jan pasqyruar n shumicn e

literaturs s shkruar pr jetn e Ali pash Tepelens (1740-1822), e sidomos pr

dyzet vitet e para t jets s tij. Prkundrazi, ai u rrit e u edukua si t gjith djemte tjer t oxhaqeve feudale t kohs s vet. Ali Beu u arsimua si nj bir pashai dhe,

duke u ndihmuar nga t afrmit dhe sidomos nga miqt e shtpis s vet, q ekishin lidhur t ardhmen e tyre me at t ksaj shtpie t dgjuar, u vu shpejt n

krye t formacioneve ushtarake me pages t krahins s vet aq t krkuara ngaqeveritart e ndryshm t sanxhakve e sidomos nga valiu i Rumelis. Si i till, ai u

lidh me krushqi dyfishe me oxhakun feudal t Asllanpashallive t Gjirokastrs m1768 dhe u b nj nga prijsit ushtarak m t dgjuar. Pa arritur moshn 40 vje,

ai fitoi m 1784 gradn pash n rreshtat e ushtris perandorake t Rumelis. Po at

vit, pr shkak se Selim pash Koka kishte uzurpuar pushtetin e sanxhakut tDelvins duke vrar tre vjet m par Mustafa Pashn e Delvins, Porta e Lart eemroi mytesarif t ktij sanxhaku. Me kt rast ai u urdhrua nga sulltani q, pasi

t shtinte n dor pushtetin, t ndshkonte me vdekje fermanliun Selim pashKokn e prkrahsit e tij kryesor dhe t vilte me forc xhizjen e papaguar nga

krahinat malore. N krye t nj fuqie ushtarake t madhe, me luft dhe aspak mepabesi, pashai i ri zbatoi urdhrat e Ports s Lart dhe n fundin e vitit 1784 mori n

dor pushtetin e sanxhakut t Delvins. Pas t atit ai u b pashai i dyt i familjes sHysove q qeverisi kt sanxhak. Edhe Aliu, q i prkrahu djemt e Selim Pashs,

nuk lejoi tu konfiskoheshin ifligjet dhe nuk i arrestoi e i burgosi ata, sipretendojn, pa asnj baz, gojdhnat, nuk u kufizua vetm me sundimin n kt

sanxhak. T ardhurat e atij sanxhaku t vogl nuk mjaftonin pr t prballuar

shpenzimet e ushtris s tij mjaft t madhe, prandaj Aliu synonte t shtinte n dorsanxhakt m t rndsishm. Qysh n fillim t vitit 1785 krkoi qeverisjen e

sanxhakut t Trhalls ose at t Janins. M 1786 atij iu dha qeverisja e sanxhakutt Trhalls dhe detyra e zvendskomandantit t derbendve, kurse n mars t vitit

1787, kur vezir Ahmet Kurt pasha i Beratit vdiq i helmuar si aleat i Mahmud pashBushatlliut, atij iu besua detyra e komandantit t derbendve. As i biri i vezirit t

helmuar, Mehmet Pasha i Ngurzajve, dhe as kunati i ktij, Ibrahim Pasha i Vlorajve,

q hyn n grindje midis tyre pr punn e trashgimit t pushtetit n sanxhakun eVlors, nuk ishin n gjendje t kryenin at detyr. Por Ibrahim Pasha, i cili arriti t

merrte pushtetin n Berat, nuk mungoi ta krkonte postin e derbend-pashs dhe trivalizonte me Ali Pashn pr nj koh t gjat.

Duke prfituar nga mungesa e mytesarifit t sanxhakut t Janins, Alizoi Pashs, qishte larguar nga Shqipria dhe ishte drguar n frontin e lufts me Rusin, pasi u

mor vesh me Tahir Pashn e Asllanpashallive (q i kishte dhn Aliut vajzn e vetpr grua t dyt) dhe, duke pasur prkrahjen e shtresave t pasura t qytetit e t

rrethit t Janins q shihnin tek ai t vetmin qeveritar, q mund t vendoste e truante qetsin, ashtu si kishte br n Thesali, Ali Pasha i Tepelens hyri n Janin

dhe vendosi sundimin e vet n fund t vitit 1787. Ai e vlersonte drejt Janinn kur equante ky t Shqipris. Janina prej kohsh priste nj qeveritar si ai pr tu br

me t vrtet ky jo vetm nga pikpamja strategjike e administrative, por edhe ngaana ekonomike, duke u shndrruar n qendr e tregut ndrkrahinor t Shqipris

Jugore.


21/71

Janina, qendr e tregut ndrkrahinor t Shqipris Jugore

Qyteti i Janins ishte vendosur n krye t nj fushe pjellore, e prmendur si e tillqysh n antikitet dhe anash nj liqeni t pasur me peshk. E mbrojtur prapa e anash

prej malesh t larta, n afrsi t detit Jon dhe duke qen nyje e gjasht rrugve

tregtare q e lidhnin jo vetm me qytetet e tjera t Shqipris, por edhe meMaqedonin e Greqin, ajo i kishte t gjitha kushtet e duhura gjeografike dhe

ekonomike pr tu br nj qendr shum e rndsishme administrative dheekonomike.

Zejtaria dhe tregtia e Janins, t ushqyera gjithnj e m mir me lnd t para

bujqsore e blegtorale nga tepricat e fshatarsis si dhe nga t ardhurat e pronarveifligar, u gjallruan pa ndrprerje aq sa n gjysmn e dyt t shek. XVII udhtart

evropian e quajtn at qytet i pasur e tregtar. Por n kushtet e anarkis feudaleq mbuloi gjith Shqiprin Jugore, sidomos gjat shek. XVIII, ritmet e zhvillimit t

qytetit t Janins u ngadalsuan. Megjithse me shum vshtirsi e pengesa,ekonomia e ktij qyteti i ruajti lidhjet e veta me tregjet e panairet e brendshme dhe

t jashtme, prapseprap kapitali tregtar janinot nuk gjente kushte t merrte frym

lirisht pr t luajtur rolin e nj qendre tregtare ndrkrahinore, sikurse qyteti iShkodrs n Shqiprin Veriore. Ndryshe nga Shkodra, Janina nuk kishte nj pushtett fort q ti vinte fre anarkis feudale dhe i mungonte bregdeti me qytete-skela pr

t forcuar e zgjeruar si lidhjet e brendshme, ashtu dhe ato t jashtme. Dalja n detme an t skels s Salahors n Gjirin e Arts ishte krejt e pamjaftueshme.

Zotrimet venedikase, ku gjendeshin portet e Vonics, Prevezs, Pargs etj., dhepolitika monopoliste tregtare e lundruese e sundimtarve t tyre ishin me t vrtet

pengesa serioze q i zinin frymn. Mallrat, q tregtart vendas grumbullonin sidomosn trevat e Janins e t Arts si dhe tepricat e atyre q sillnin nga Thesalia ose

krahinat e tjera t Rumelis, nuk mund ti shisnin drejtprdrejt n ishullin e madh tKorfuzit e n ishujt e tjer. Venedikasit nuk lejonin anije t huaja e, rrjedhimisht,

edhe tregtar t huaj t hynin n skelat e tyre t bregdetit Jon, me qllim q tzbatonin deri n fund politikn e vartsis ekonomike t ktyre ishujve nga tregtia e

lundrimi venedikas. Kshtu tregtart janinot ose t qyteteve t tjera detyroheshinq mallrat e tyre ti shpinin e ti shisnin n portet venedikase t bregdetit ku gjenin

vetm tregtar e lundrtar venedikas. Mallrat q grumbullonin n pazaret e

panairet e sanxhakve fqinj, veanrisht n at t Magars, t Lariss e tMavronorosit, ata detyroheshin ti shpinin n portin e Selanikut meqense aty, edhe

pse kishin t bnin kryesisht me tregtart e lundrtart venedikas q luanin rolin

kryesor n jetn ekonomike t portit, gjenin kushte m t favorshme pr shitblerje epr transport, por edhe anije e tregtar t tjer t huaj. Edhe pr t bler mallra

industriale, tregtart vendas detyroheshin t plotsonin krkesat e veta kryesisht npjacn e Venedikut, megjithse e dinin q aty kto mallra u shiteshin me mime m

t larta se n pjacat e tjera t Adriatikut. Prandaj janinott e sidomos shtresat epasura t tyre i kishin syt nga bregdeti dhe prisnin q gjendja e tij t ndryshonte

dhe t merrte fund politika e venedikasve.Penges tjetr q rrezikonte jetn dhe kapitalin ose q kaprcehej me shpenzime t

rnda ishte pasiguria e rrugve t karvanve, q vinin nga tregjet e sanxhakvefqinj dhe sidomos nga ata t Delvins e t Vlors. etat grabitqare t himariotve

dhe sidomos ato t feudalve lab e am dmtonin shpesh qarkullimin e mallravedhe nuk lejonin forcimin e lidhjeve ekonomike t qytetit t Janins me Gjirokastrn,

Delvinn, Paramithin, Margllin etj. Por jo m pak dm bnin edhe etatgrabitqare t suliotve n rrugt e tjera tregtare q vinin nga Thesalia, Akarnania

etj. Anarkia feudale q ishte br plag e rnd pr t gjith vendin, duhej frenuar si


22/71

nj nevoj e domosdoshme pr zhvillimin ekonomik, politik dhe kulturor.Ardhja e Ali pash Tepelens n krye t sanxhakut t Janins (1787) shqetsoi jo

vetm feudalt e vegjl, t cilt ose iu nnshtruan ose u arratisn, por edheqeveritart fqinj dhe kapedant e malsive t vetqeverisura. Kta shihnin tek ai

njeriun e fort dhe t etur pr pasuri e pushtet, i cili, duke pasur funksionin ederbend-pashs, do t orvatej t shtrinte autoritetin e tij mbi sanxhakt e tyre dhe

do tu vinte fre veprimeve anarkiste, s pari n sanxhakun e Janins e pastaj edhen t tjert. Edhe autoritetet venedikase nuk u shqetsuan m pak, duke par tek aimbrojtsin e interesave ekonomik t vendit n dm t tregtarve e t lundrtarve

venedikas, sikurse kishin br e po bnin qeveritart e fuqishm t Shkodrs.

Alarmin e par tek ata e dhan znia prej tij e siprmarrjes s t ardhurave t Artse t dogans s Salagors, si dhe prpjekjet e tij pr t ndrtuar fortifikime n kt

skel q t mbroheshin anijet osmane kundr orvatjeve t vazhdueshme t atyrevenedikase, t cilat vepronin lirisht n Gjirin e Arts. Duke mos dashur t kishin nj

sundimtar t fuqishm, i cili pa ardhur mir n fuqi i hodhi syt drejt bregdetit,diplomatt venedikas u prpoqn ta luftonin si brenda vendit, duke nxitur kapedant

suliot e feudalt am t vijonin veprimet e tyre grabitqare e kundrshtimet ndajtij, si dhe beslidhjet e qeveritarve fqinj kundr tij. Venedikasit ndrhyn

gjithashtu pran Ports s Lart, duke e paraqitur veprimtarin e Ali Pashs pr t

vendosur rregullin e qetsin tepr t rrezikshme pr pushtetin qendror t sulltanit.Prve ksaj, me qllim q t mnjanonin krcnimin q mund tu bnte Aliu ngatoka, ata arritn t prfundonin me Portn e Lart nj marrveshje, e cila ndalonte

kalimin e anijeve luftarake n ngushticn e Korfuzit pa lejn e tyre si dhe ndrtimin efortifikimeve ushtarake n afrsi t zotrimeve venedikase.

Vshtirsit q i krijuan Ali Pashs kundrshtart vendas e t huaj t cilt u lidhnkundr tij, u kaprcyen pas prpjekjeve q vazhduan pr nj koh mjaft t gjat. Ali

Pasha qysh n vitet e para vendosi autoritetin e vet n rrugt q lidhnin Janinn meArtn e Manastirin prve atyre me Thesalin; por atij iu deshn dhjet vjet q t

vendoste lidhjet me nj pjes t qyteteve t sanxhakut t Delvins ose t shtinte ndor bregdetin nga Butrinti n Prevez, prve qytetit t Pargs, q kaloi n duart e

francezve e pastaj t rusve. Pr t siguruar kalimin e qet t karvaneve n zonn

lindore e juglindore t sanxhakut t Janins, ku vepronin etat suliote, atij iu deshnplot gjashtmbdhjet vjet luft, kurse pr t vendosur sundimin e plot mbi

sanxhakun e Delvins e t Vlors iu deshn rreth njzet e pes vjet. Sidoqoft, mekmbnguljen e tij t jashtzakonshme dhe duke prfituar me zgjuarsi nga rrethanat

politike t brendshme e t jashtme, Ali Pasha mundi tia arrinte qllimit t vet, tijepte thuajse fund anarkis dhe t vendoste sundimin e tij mbi bregdetin shqiptar,

nga gryka e Shkumbinit deri n Gjirin e Prevezs.

N kt mnyr tregtis s jashtme t Pashallkut t Janins iu krijuan mundsit enevojshme q t lidhej me skelat mesdhetare evropiane t Lindjes. Kshtu

drithrave, mishit, lkurve, leshit, sers e prodhimeve t tjera vendase dhe atyre tsjella nga sanxhakt fqinj e nga pjesa e brendshme e Rumelis, iu sigurua

qarkullimi m i qet npr rrugt toksore, iu krijua mundsia t vinin n skelatbregdetare t pashallkut; prej ktej ato niseshin me anije ulqinake e hidriote, si dhe

me ato t flots tregtare t Ali Pashs n drejtim t ishujve Jonian, t Stambollit et Aleksandris dhe sidomos n drejtim t Malts, t Venedikut, t Ankons, t

Triestes, t Raguzs etj. Nga kto vende sillnin prodhime industriale e koloniale qmbrrinin n depot e tregtarve janinjot n Prevez, Gumenic, Salshor e sidomos

n Art e Janin, prej nga shprndaheshin n qytetet e tjera t pashallkut ose edhet Rumelis.

N tregun e Janins dhe dy her n vit n panairin e Bonilas, nj milje larg saj,prve shqiptarve, vinin pr shitblerje edhe tregtar t kombsive t ndryshme,

madje edhe ata q m par frekuentonin Beratin e Manastirin. Kshtu, duke u


23/71

shndrruar n nj qytet zejtar e sidomos tregtar t dors s par si dhe n njqendr administrative t nj pashallku t madh, Janina u b qendra e tregut

ndrkrahinor t Shqipris Jugore, si edhe t krahinave fqinje. U rrit dhe u fuqizuaborgjezia tregtare, veanrisht n kt qytet, si dhe n qytetet e tjera q

prfshiheshin n radh t par n rrezet e kapitalit janinjot. Por, pjesa drrmuese ekapitalit tregtar gjat sundimit t Ali Pashs gjendej n duart e pronarve t

mdhenj t toks e t bagtive; edhe mjetet kryesore t qarkullimit i prkisnin poshtress feudale (nj pjes e s cils merrte pjes n veprimtarin ekonomike mean t kreditit e t ortakris). N kto rrethana, borgjezia tregtare ishte n

prgjithsi e varur ekonomikisht prej tyre. Vetm ata janinjot q u vendosn n

Lajpcig, n Vjen, n Bukuresht, n Mosk e gjetiu u shkputn nga kjo vartsi.Rrjedhojat e pasurimit t dy shtresave t pasura shoqrore u dukn n qytetin e

Janins si dhe n qytetet e tjera sidomos n ndrtimet publike me karakter urbandhe ekonomik, si dhe n ndrtimet private. Rrugt u mbushn me ura e hane q

shprehnin gjallrin e lidhjeve ekonomike me Janinn. Hani i Luros i gjer, i lart e imadh sa nj pallat n rrugn Prevez-Janin u ndrtua nga Ali Pasha, i cili po n

kt rrug ndrmori edhe grmimin e kanalit lundrues t Strevins q afroi tregtindetare me Janinn. N rrugn Tepelen-Janin ai ndrtoi edhe urn e madhe t

Tepelens mbi lumin Vjos. N qytetin e Gjirokastrs ndrtoi ujsjellsin, kurse n

Janin sarajet madhshtore t tij e t bijve t tij, dhe n nj varg qytetesh oseifligjesh vila t bukura e komode ku pushonte sa her largohej nga Janina. Por edheprfaqsues t tjer t shtresave t pasura, n nj mnyr ose n nj tjetr, arritn

t plotsonin nevojat komunale t qytetit t tyre, shtruan me kalldrm copa rrugsh,ndrtuan ezma etj. Megjithse Janina u b qyteti, ku pr her t par u zbatua

vaksinimi, u luajtn aty-ktu pjes teatrale dhe u organizuan biseda sallonesh mekarakter kulturor, prapseprap ajo ruajti pamjen orientale n arkitekturn e

ndrtimit dhe t urbanizimit. Sidoqoft, Janina u b nj qytet i gjall q gumzhintenga veprimtaria ekonomike dhe ajo administrative e aparatit t sundimtarit energjik

t saj, nn qeverisjen e t cilit arriti kulmin e zhvillimit t vet edhe nga pikpamjademografike.

Disa nga dshmitart e kohs e onin numrin e banorve t kryeqytetit t

pashallkut t Shqipris Jugore deri m 50 000 frym, por t tjer q prbninshumicn, midis t cilve edhe ata q jetuan aty disa vjet me radh, pohonin se

Janina nuk mund t kishte m shum se 35-36 000 banor, nga t cilt vetm 25-28000 ishin t qndrueshm. Nga kta 2/3 ishin t krishter kurse 1/3 mysliman. T

krishtert i prkisnin kombsis shqiptare, vllahe, greke etj., kurse myslimantthuajse t gjith ishin shqiptar. Midis banorve t qndrueshm nja 400 familje

ishin hebrenj. Banort e prkohshm t Janins prbheshin n radh t par nga

ushtart shqiptar n shrbim t Ali Pashs, nga pengjet e ndryshme t krahinave,nga tregtart klient dhe nga t huajt kalimtar. Fakti q elementi shqiptar mbante

pozitat drejtuese administrative dhe ushtarake dhe kishte eprsi si numr banorsh,t qndrueshm e t prkohshm, i jepte Janins m shum pamjen e nj qyteti

shqiptar se sa t przier.

Formimi i Pashallkut t Janins (1787)

N mbarim t vitit 1787, kur Ali pash Tepelena vuri n dor sundimin e Janins, n

Shkodr kishte dshtuar ekspedita e par ndshkimore kundr Kara MahmudPashs. Po n kt koh ose m sakt n fillim t vitit 1788 hyri n luft kundr

Perandoris Osmane edhe Austria. E gjetur n luft me Rusin dhe me Austrin,Porta e Lart e miratoi shtrirjen e qeverisjes t Aliut n sanxhakun e Janins, jo

vetm pse kishte nevoj t madhe pr forcat e tij luftarake, por edhe pse me kt


24/71

veprim ajo synonte q t pengonte mundsin e marrveshjes s dy pashallarve tfuqishm shqiptar, t cilt dy vjet m par kishin qen aleat, dhe t ndalonte

kalimin e tyre n ann e Fuqive t Mdha.Shtrirja e pushtetit t Ali pash Tepelens edhe n sanxhakun e Janins, ose

prqendrimi i qeverisjes s sanxhakve t Trhalls e t Janins n nj dor tvetme, krijoi brthamn e Pashallkut t Janins (1787). Ky prqendrim i dha dor

paris feudale shqiptare t bhej klas sunduese edhe nga pikpamja ekonomike,duke u shndrruar pronare e pjess m t madhe e m t rndsishme t kullotave,t pyjeve dhe t toks s punueshme t ktyre dy sanxhakve. Kshtu u krijua baza

nga e cila kjo pari, nn drejtimin e Ali Pashs, mundi t shtrinte pushtetin e vet mbi

t gjitha trojet e Shqipris Jugore.Ndrsa pas nnshkrimit t traktatit t paqes s Kyyk Kajnarxhis, m 1774, besimi i

ifligarve shqiptar te qndrueshmria e Perandoris Osmane vetm sa kishtefilluar t tronditej, pas 15 vjetsh, kur ajo kishte hyr n luft kundr dy perandorive

m t fuqishme evropiane, q synonin ta coptonin, mosbesimi u rrit bashk metheksimin e rrezikut t shembjes s saj t afrme.

Ashtu si pjesa kryesore e ajanve shkodran, prkrahs t vezirit Bushatlli, edheshumica e ajanve t Shqipris Jugore, mbi t cilt mbshtetej Ali pash Tepelena,

kujtonin se lufta e Rusis dhe e Austris kundr Perandoris Osmane do t sillte

ndryshime t rndsishme politike n pjesn evropiane t ksaj perandorie t kalburnga brenda. Duke menduar pr t ardhmen e tyre, por n t njjtn koh edhe prfatin e vendit ku sundonin, krert e paris shqiptare synonin q, pas dbimit t

osmanve, t ruanin pushtetin n at pashallk ku kishin pronat e tyre. Nprshtatje me kto interesa jetike u rrit n radh t par bashkimi i shtress s

ifligarve rreth Aliut, i cili prcaktoi, sipas rrethanave, vijat e politiks spashallkut t ri.

N politikn e brendshme Ali Pasha veproi me shkathtsi t madhe, pr t mos ilejuar familjet e vjetra feudale, t cilat kishin qen mbshtetja kryesore e Ports s

Lart, t bashkoheshin kundr tij. Prandaj, ai i goditi me shpejtsi duke shkatrruarjo vetm pushtetin e tyre politik, por edhe at ekonomik. Pr t krijuar nj baz sa

m t gjer e m t shndosh shoqrore, Ali Pasha siguroi mbshtetjen e familjeve

t vjetra kundrshtare q sundonin n sanxhakun e Janins, duke u dhn atyre jovetm ofiqe n administrat e n ushtri, por edhe prona e pasuri t konfiskuara t

feudalve t vrar, t kapur apo t arratisur. N kt mnyr, bashklufttart evjetr dhe t rinj t pashait tepelenas, sikurse edhe vet ai, e rritn pasurin e tyre

dhe nuk mbetn rrogtar apo shrbtor t tij, si pretendohet n ndonj studim paasnj mbshtetje dokumentare. Pr m tepr, kjo shtres e re sunduese, e prbr

thuajse trsisht nga shqiptar, duke prdorur t gjitha format, e shpejtoi ritmin e

procesit t ifligimit dhe e shtoi numrin e ifligjeve q kishte n zotrim. Vet AliPasha u b ifligari m i madh. Ndryshe nga ajant me origjin feudale-ushtarake t

shtresave t larta dhe nga ata q m par u pasuruan, e pastaj vun n dorpushtetin, paria sunduese e sanxhakve t Janins dhe t Trhalls me Ali Pashn n

krye e shumfishoi pasurin pasi mori pushtetin n duart e veta.Mirpo ekonomia ifligare lidhej ngusht me ekonomin qytetare. Edhe Ali pash

Tepelena, ashtu si Mahmud pasha i Shkodrs, ishte i interesuar pr nj zhvillim tshpejt t ekonomis qytetare q prbnte nj burim tjetr t madh pasurimi.

Prandaj ai e prdori pushtetin politik n shrbim t zhvillimit ekonomik t vendit.Pasi zhduku nj numr familjesh t mdha feudale, ai shpartalloi, dboi jasht

kufijve ose i nnshtroi duke i futur n shrbimin e tij thuajse t gjitha bandat, qmbillnin pasigurin ndr banort ose q pengonin me grabitjet e tyre qarkullimin e

lir t mallrave. Me prjashtim t viseve prreth malsis s Sulit, ku koh m kohsulmonin etat e suliotve, thuajse kudo n pashallk u vendos qetsia. Pa cenuar

privilegjet e paris sunduese vendase, por edhe pa i lejuar asaj t kryente veprime


25/71


26/71

Perandoris Osmane e fuqive armike t saj, si dhe konfliktet midis vet Fuqive tMdha evropiane, q cenonin drejtprsdrejti ose trthorazi ekzistencn e shtetit

osman dhe q lidheshin n nj far mase edhe me t ardhmen e Pashallkut tJanins dhe t t gjith Shqipris. Pasi forcoi pozitat e veta duke marr pjes n

luft, n frontin e Danubit gjat vitit 1788, Ali Pashs iu desh t ndeshej me njbeslidhje t kapedanve suliot dhe t qeveritarve t sanxhakve t Delvins e t

Vlors, t ciln e prkrahn autoritetet osmane pr t ruajtur anarkin feudale nShqiprin Jugore.T shqetsuar prej ardhjes n fuqi t Ali Pashs n sanxhakun e Janins, sunduesit

osman mbajtn qndrim armiqsor ndaj tij. Ata strehuan n zotrimet e tyre

feudalt e ndjekur dhe t shpronsuar nga sundimtari i Janins, nxitn dhendihmuan me arm, me municione e me ushqime suliott e himariott, u premtuan

atyre ndihm kundr Ali Pashs dhe ndrhyn q paria ame dhe pashallart eDelvins e t Beratit t lidheshin kundr tij.

T inkurajuara n kt mnyr, t gjitha kto forca filluan t lvizin. Sidomossuliott dendsuan sulmet e tyre kundr trafikut t rrugs Janin-Art. Prania e

malsis s pannshtruar e t vetqeverisur t Sulit dhe veprimtaria e banorve tsaj prbnin pr pashallkun nj rrezik t brendshm q duhej mnjanuar me do

mnyr. Kta malsor trima e guximtar, t vendosur n nj vend strategjik, 50 km

n jugperndim t Janins, jo vetm shqetsonin rrugt e pronat feudale, por kishinarritur t dbonin nj varg feudalsh nga 60-70 fshatra prreth malsis s tyre, tcilat i kishin vn nn mbrojtje kundrejt nj rente t rregullt n prodhime e n t

holla. Pr ta mnjanuar rrezikshmrin e suliotve, pr Aliun kishte vetm dyzgjidhje: ose ti afronte q tu shrbenin interesave t tij, t pashallkut, ose ti

nnshtronte me forc.Duke i mbetur besnik lidhjeve t tyre t vjetra me Republikn e Venedikut, suliott

nuk pranuan propozimet e Ali Pashs pr marrveshje. Kshtu filloi lufta e gjat dhee vshtir q ndrmori Ali Pasha kundr anarkis feudale brenda vendit. Kjo luft u

grshetua edhe me orvatjet e tij pr t nnshtruar sanxhakt e Shqipris Jugorenn nj pushtet t vetm politik, dhe pr ti dhn fund anarkis. N shkurt t vitit

1789 ushtria e Janins, q u nis kundr malsis s pannshtruar t Sulit, u detyrua

t trhiqej pr shkak t kundrsulmit t malsorve trima, por edhe pr shkak tkomplotit t madh t mytesarifit t Janins, q u prgatit nga feudalt kundrshtar

prreth pashallkut. Ali Pasha prfundoi menjher paqen me suliott, t cilve upagoi shuma t konsiderueshme dhe iu vu puns pr t mnjanuar ngatrresat q

ishin kurdisur prapa krahve t tij.Lufta e Ali Pashs kundr suliotve e kishte favorizuar lidhjen e nj marrveshjeje

midis agallarve t amris dhe sundimtarve t sanxhakve t Delvins dhe t

Vlors. Kta nuk e shihnin me sy t mir ardhjen n fuqi t Ali pash Tepelens dheprforcimin e pushtetit t tij pr shkak t pasojave ekonomike e ushtarake q do t

sillnin ato n sanxhakt e tyre. Nn ndikimin e nj shqetsimi t till, Ibrahim pashVlora, rivali i Aliut pr postin e derbend-pashs, mori nga valiu i Rumelis pr vitin

1789 siprmarrjen e t ardhurave t krahins s Kors, q qeveritari i Janins ekishte marr nj vit m par. Mirpo Ali Pasha nuk hoqi dor dhe e mbajti

siprmarrjen me forc, duke zhvilluar luftime n zonn Kostur-Bozhigrad-Korkundr rivalit dhe t beslidhurve t tij, t cilt mundi ti shprndante. Gjat ktyre

luftimeve ndshkoi fshatrat e Hormovs dhe t Leklit, q dikur kishin qen nnmbrojtjen e shtpi

4.pashallËqet e mËdha shqiptare (1771 - 1831)

Documents