Сэдэв : Хамаг Монгол улс

Багш : Э.Цэрэнбаатар

Монгол аймгууд • XI-XII зууны үед монгол нутаг дээр монгол

язгуурын 70 орчим аймаг, нэгдэл өөр хоорондоо туурга тусгаар оршиж байв

Монгол ханлигууд

• Угсаа залгамжлан захирах хантай бэсрэг улс .

• Хамаг монгол • Найман • Мэргэд • Хэрэйд • Татар

• Ханлиг зураг

XI-XII зууны үеийн Монгол нутагт байсан овог аймаг, ханлигуудын дотоодын ба хоорондын

дайн самуун нь • Газар нутгаа булаалдах хийгээд өргөтгөх • Эмс , хатад булаалдах • Хүч нь суларсан үед нөгөө нь дайрч довтлон

дээрэмдэх • Хан ширээний төлөө тэмцэл • Хувь хүн ба зонхилогч нарын өш хонзон • Андын тангараг зөрчснөөс • Бусдын хатгалгаар үүссэн дайн

Хамаг монгол ханлигийн хүчирхэгжилт

Татар , Мэргэд – Хамаг Монгол Зүрчидийн Алтан улс, Татар – Хамаг Монгол Хэрэйд, Хамаг Монгол найрсаг харилцаатай Найман дотно бус харьцаатай XII зууны дунд үед :Найман 2 хэсэг болсон Татар , Мэргэдийн ханлиг задарсан Хамаг Монгол дотооддоо эв нэгдэлтэй байсан

Хамаг Монгол

• Хабул хан 1084 онд төрсөн .Бөртэ Чинугийн 19-р үеийн удам, Боданчарын 7 дахь үе Тумбинай Сэцэний хөвүүн. 1130-1148 оны хооронд төр барьсан . Хүчирхэг болгоход их үүрэг гүйцэтгэсэн. 1136-1146 оны хооронд Алтан улстай хэд хэдэн удаа байлдаж ялж, хот тосгодыг нь эзэлж байсан . Хонгирадын Гоо Хүлүгү хатантай . 7 хөвгүүнтэй.\ Охинбархаг, Бартанбаатар ,Хутагт монхор,Хотула, Хулан, Хадаан, Тодой \

Хамаг Монголын ханлигийн бүрэлдэхүүн

• Дарлигин Монголын 16 аймаг • Нирун Монголын 16 аймаг • Тайчууд • Жалайр зэрэг олон аймаг багтаж байсан.

• Амбагай хан : Хайду хааны 2-р хүү Чархай Линхуагийн хүү Сэнгүмбилигийн хөвгүүн .Тайчуудын зонхилогч .1148-1155 оны хооронд Хабул хааны гэрээсийн дагуу хаан ор суусан.Татарчууд Амбагай хааны бариэ Алтан улсад тушаан цаазлуулсан байна.

• Хотул хаан • Хабул хааны дунд хүү .Амбагай хааны

гэрээсээр 1155 онд хаан ор суусан . Татар, Алтан улсыг номхотгох их аян дайн хийж ялж байсан . Алтан улс ялагдан Хамаг Монгол улсыг хүлээн зөвшөөрч баримт бичиг үйлдэн 27 цайз хотоо өгч байсан байна. Удалгүй 1150-д оны сүүлээр нас барсан . Гэрээслэл үлдээгээгүй

• Есүхэй баатар: • Бартанбаатарын хүү 1137 онд

төрсөн. 1160-д оны үед албан ёсоор өргөмжлөгдөөгүй боловч Хамаг Монголыг тэргүүлсэн .Өэлүн үжин , Сочигил 2 хатантай .Тэмүүжин, Хасар , Хачиун,Тэмүгэ,Тэмүлүн , Бэгтэр, Бэлгүтэй нарын 7 хүүхэдтэй .

• 1171 онд Хонгирадын Дай Сэцэний Бөртэтэй сүй тавин буцах замдаа Татаруудад хорлогджээ.

1171-1189 он

• Хамаг Монголын ханлигийн холбоо задарсан • Дарлигин 16, нирун 16, жалайр 10 ,Тайчууд • Бүрэлдэхүүнд нь багтаж байсан Тайчууд

овгийн толгойлогч Амбагай хааны хүү Таргудай Хирилтугаар толгойлуулан Есүхэйн орд өргөөг орхин одсон байна.

Тэмүжин

• 1162 оны хар усан морин жилд онон төрний хөвөө Дэлүүн болдог хэмээх газар төржээ.

• 1178 оны үед Бөртэ үжинтэй гэр бүл болжээ.

• 1180 онд Мэргидийн Их Чилэдү Бөртийг булаан дүү Чилгэр бөхөд өгсөн . Энэ нь өмнөх явдлын өш хонзон байв.

• Хэрэйдийн Тоорил хан, Жадараны Жамуха нартай хамтран Мэргидтай дайтан эхнэрээ буцаан авсан

• 1181-1189 оны хооронд Тэмүжин боржигон овогтноо нэгтгэх их үйлсэд зориг шулуудан орж богино хугацаанд Хамаг Монголоо нэгтгэсэн байна.

Хамаг Монголын хан болсон нь

• 1189 онд Алтан , Хучир , Жүрхэний Сача Бэхи , Даридай Отчигин зэрэг Хиад боржигоны ноёдууд санаа нийлэн Тэмүжинг Хамаг Монголын ханд өргөмжлөн “Чингис хаан “ хэмээх цол олгожээ. Ийнхүү Тэмүүжин 27 насандаа өвөг дээдсийнхээ хууль ёсны хаан ширээг залгамжлан авчээ.

Хамаг монгол хан ширээний төлөөх

өрсөлдөгч бүлгүүд • Тэмүжин • Амбагай хааны хүү Таргудай Хирилтуг• Хотул хааны хүү –Алтан • Бартанбаатарын хүү Нэгүүн тайжийн

хөвүүн- Хучир • Жадаран аймгийн толгойлогч –Жамуха• Охинбархагийн ач –Сачи Бэхи

• 1190 онд Жамухатай Даланбалжиудад байлдан ялагджээ. Улмаар 70 жил үргэлжилсэн 2 ханлигийн тэмцэл 1202 онд Татарын мөхлөөр дуусгавар болжээ.

• 1196 онд Алтан улстай хавсран Татартай байлдан ялав. Энэ ялалтанд зориулж Алтан улсын хаан Чингис хаан “Чаутхури” цол, Тоорил ханд “Ван” цол тус тус шагнажээ.

• 1197 онд Жүрхэн аймгийг мөхөөж Сача Бэхи , Тайчу нарыг цаазалжээ. • 1201 онд Жамуха Татар , Найман , Мэргидийн дэмжлэгээр Гүр ханд

өөрийгөө өргөмжлөв .Тоорил, Тэмүүжин нар Жамухыг байлдан ялав .Энэ тулаанаар Тайчуудыг даран сөнөөв

• 1203 онд Хэрэйд улс мөхөв . Ван хан Тоорил , хүү Нилха Сэнгүм нар хааны итгэл эвдэн түүний эсрэг Жамухын холбоонд нэгдсэн байна.

• 1204 онд Наймантай байлдан Таян хааныг хороов:• 1204 онд Гурван Мэргидийг Мөхөөв . • 1205 онд Гүр хан Жамуха сэцэнийг цаазлав

• Нар

• Ийнхүү 1185-1205 оны хооронд том , бага нийлсэн нийт 32 дайн тулаанаар монгол язгуурт 81 ханлиг, овог ,аймгийг өөрийн улсдаа нэгтгэн Монголын нэгдсэн тулгуур төрийг байгуулах үндэс тавигджээ.