พหสมพนธคนกบไก

โครงการวจยพหสมพนธคนกบไก โครงการอนเนองมาจากพระราชดำรในเจาชายอากฌโนโนมยา ฟมฮโตะ แหงประเทศญปน

ภายใตพระราชปถมภในสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร

ISBN 978-616-12-0055-8

พมพครงท 1 มนาคม 2553

จำนวนพมพ 750 เลม

เอกสารเผยแพร

สงวนลขสทธ พ.ศ. ๒๕๕๓ ตาม พ.ร.บ.ลขสทธ พ.ศ. ๒๕๓๗

โดย โครงการวจยพหสมพนธคนกบไก ศนยพนธวศวกรรมและเทคโนโลยชวภาพแหงชาต (ไบโอเทค)

สำนกงานพฒนาวทยาศาสตรและเทคโนโลยแหงชาต ไมอนญาตใหคดลอก ทำซำ และดดแปลง

สวนใดสวนหนงของหนงสอฉบบน นอกจากไดรบอนญาตเปนลายลกษณอกษรจากเจาของลขสทธเทานน

Copyright©2010 by:

The Human-Chicken Multi-Relationships (HCMR) Research Project

National Center for Genetic Engineering and Biotechnology

National Science and Technology Development Agency

Ministry of Science and Technology

111 Thailand Science Park, Phahonyothin Road, Klong 1, Klong Luang, Pathumthani, 12120

Tel 662 564 7000 Fax 662 564 7002-5

จดทำโดย

โครงการวจยพหสมพนธคนกบไก

โครงการอนเนองมาจากพระราชดำรในเจาชายอากฌโนโนมยา ฟมฮโตะ แหงประเทศญปน

ภายใตพระราชปถมภในสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร

111 ถนนพหลโยธน ตำบลคลองหนง อำเภอคลองหลวง จงหวดปทมธาน 12120

โทรศพท 662 564 7000 โทรสาร 662 564 7002-5

http://www.nstda.or.th/

ออกแบบและสรางสรรคโดย

งานสอสงพมพ ฝายสอสงพมพและมลตมเดยสำนกงานพฒนาวทยาศาสตรและเทคโนโลยแหงชาต

“พหสมพนธคนกบไก”

โครงการวจยพหสมพนธคนกบไก โครงการอนเนองมาจากพระราชดำรในเจาชายอากฌโนโนมยา ฟมฮโตะ แหงประเทศญปน ภายใตพระราชปถมภในสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร

พหสมพนธคนกบไก / โครงการพหสมพนธคนกบไก. ปทมธาน : สำนกงานพฒนาวทยาศาสตรและเทคโนโลยแหงชาต, 2553.

32 หนา : ภาพประกอบ

978-616-12-0055-8

1. ไก 2. ความสมพนธมนษยกบสตว 3. โครงการวจยพหสมพนธคนกบไก

I. สำนกงานพฒนาวทยาศาสตรและเทคโนโลยแหงชาต II. โครงการวจยพหสมพนธคนกบไก

304.27 QL85

โครงการวจยพหสมพนธคนกบไก โครงการอนเนองมาจากพระราชดำรในเจาชายอากฌโนโนมยา ฟมฮโตะ แหงประเทศญปน

ภายใตพระราชปถมภในสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร The Human-Chicken Multi-Relationships (HCMR) Research Project,

H.I.H. Prince Akishinonomiya Fumihito’s Researchunder The Royal Patronage of

H.R.H. Princess Maha Chakri Sirindhorn

4

พหสมพนธคนกบไก

สำหรบคนทวไปแลวความสมพนธระหวางคนกบไกคงมเพยง 3 ลกษณะ กลาวคอ การบรโภคไกเปนอาหาร การเลยงไกเพอความสวยงามและการกฬาชนไก เทานน แตเจาชาย อากฌโนฯ แหงประเทศญปนทรงมความสนพระทยความสมพนธระหวางคนกบไกทกวางไกล กวานน นอกจากจะทรงสนพระทยศกษาเรองไกตงแตยงทรงพระเยาวแลว ยงทรงสนพระทย วาทำไมไกปาจงววฒนาการมาเปนไกบานได และววฒนาการดงกลาวมความเปนมาอยางไร นอกจากนทำไมไกจงตางจากสตวปกอนทมความสมพนธกบคนไดในหลายรปแบบ ดงนนเมอครงทเสดจเยอนประเทศไทยในระหวางวนท 7-21 สงหาคม พ.ศ. 2546 เพอเขาเฝาถวายพระพรสมเดจพระนางเจาฯ พระบรมราชนนาถ ในวโรกาสททรงเจรญ พระชนมพรรษาครบ 6 รอบ ในครงนนเจาชายอากฌโนฯ ไดกราบบงคมทลพระบาทสมเดจ- พระเจาอยหวและสมเดจพระนางเจาฯ พระบรมราชนนาถ ขอพระบรมราชานญาตดำเนน โครงการวจย ซงมชอเปนภาษาองกฤษวา “Human-Chicken Multi-Relationships Research Project” ทนกวจยนยมใชคำยอวาโครงการ HCMR และใชภาษาไทยวา “โครงการวจย พหสมพนธคนกบไก” ในประเทศไทย สมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร ทรงรบโครงการนไวในพระอปถมภ และทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหนกวชาการผทรงคณวฒในสาขาตางๆ จากหลายสถาบน ในประเทศไทย กลาวคอ มหาวทยาลยเกษตรศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย มหาวทยาลย แมฟาหลวง มหาวทยาลยขอนแกน ศนยพนธวศวกรรมและเทคโนโลยชวภาพแหงชาต (ไบโอเทค) สงกดสำนกงานพฒนาวทยาศาสตรและเทคโนโลยแหงชาต (สวทช) สำนกงาน พฒนาเทคโนโลยอวกาศและภมสารสนเทศ (องคการมหาชน) กรมปศสตว กรมอทยาน แหงชาต สตวปา และพนธพช สมาคมอนรกษและพฒนาไกพนเมองไทย และบรษท เจรญโภคภณฑอาหาร จำกด (มหาชน) เขารวมในการศกษาวจยครงน นอกจากน ยงทรงไดตดตามความกาวหนาของโครงการฯ โดยตลอด และไดมพระมหากรณาธคณเสดจฯ เปนองคประธานการประชมวชาการของโครงการฯทจดขนทง 2 ครงในประเทศไทย กลาวคอ เมอ พ.ศ. 2550 ทอทยานวทยาศาสตรประเทศไทย กระทรวงวทยาศาสตรและเทคโนโลย และเมอ พ.ศ. 2553 ทสยามสมาคมในพระบรมราชปถมภ การวางแผนครงแรกในป พ.ศ. 2546 ไดแบงการศกษาวจยออกเปน 3 ดาน ไดแก ชววทยาและนเวศวทยา มนษยศาสตร และเศรษฐศาสตร ระยะเวลาดำเนนการ 3 ป

คำนำ

5

5

พหสมพนธคนกบไก

ตอมาภายหลงไดขยายเวลาเพมขนและเพมสาขาวจยดานสารสนเทศภมศาสตรเพมขน เพอเสรมดานเศรษฐศาสตรอกหนงสาขา ปจจบนจงจดเปน 4 มตตามทปรากฏในหนงสอ เลมน กลาวคอ มตทางชววทยา มตทางมนษยศาสตร มตทางนเวศวทยาและมตทางภมศาสตร พนทการศกษาไดเลอกหมบานในจงหวดเชยงราย ซงอยทางตอนเหนอของประเทศไทย เพราะมหลกฐานทางวชาการวา ไกปามกำเนดมาจากอาณาบรเวณรอยตอระหวางประเทศไทย จนและลาว เจาชายอากฌโนฯ ไดเสดจฯลงพนทดงกลาวในป พ.ศ. 2548 และ 2549 เพอศกษาและสมภาษณชาวบานดวยพระองคเอง นอกจากนยงไดเสดจฯไปยงเขตรกษาพนธ สตวปาเขาอางฤาไน จงหวดฉะเชงเทรา เพอทอดพระเนตรไกปาทยงอาศยอยบรเวณนน การประชมวชาการของโครงการฯ 2 ครงในประเทศไทย (พ.ศ. 2550 และ 2553) และ 2 ครง ในประเทศญปน (พ.ศ. 2548 และ 2549) กไดเสดจฯเขารวมดวยทกครง คณะผจดทำหนงสอเลมนสำนกในพระกรณาธคณในสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร และพระกรณาธคณจากเจาชายอากฌโนฯ แหงประเทศญปน เปนลนพน ทไดทรงทำนบำรงงานดานวทยาศาสตรและเทคโนโลยและความสมพนธทดระหวางประเทศ ทงสอง นำมาซงแรงบนดาลใจใหเกดการจดทำหนงสอเลมนขน หนงสอเลมนไดสรปผลการศกษาวจยของโครงการวจยพหสมพนธคนกบไก เปนภาษาไทยทใหคนทวไปสามารถอานเขาใจไดในเบองตน และหากมความสนใจทลกซง กวานกจะศกษาจากรายงานผลการวจยของโครงการฯ ไดตอไป

ศาสตราจารย ดร. ไพรช ธชยพงษ หวหนาโครงการฝายไทย และ ศาสตราจารยโอซาม อาคาง หวหนาโครงการฝายญปน 26 กมภาพนธ พ.ศ. 2553

ไกบาน

ไกปาตมหขาว

ไกตอ

7

7

พหสมพนธคนกบไก

สารบญ

1. ปฐมบท 9 2. โครงการวจยพหสมพนธคนกบไก 11

3. พหสมพนธคนกบไก ในมตทางชววทยา 14

4. พหสมพนธคนกบไก ในมตทางมนษยศาสตร 16

5. พหสมพนธคนกบไก ในมตทางนเวศวทยา 20

6. พหสมพนธคนกบไก ในมตทางภมศาสตร 21

7. ปจฉมบท 24

8. รายงานผลการวจยของโครงการฯ 25

9. ประมวลกจกรรมภายใตโครงการพหสมพนธคนกบไก 26

10. ทปรกษาและคณะผจดทำ 31

11. สนบสนนการจดพมพ 32

9

9

พหสมพนธคนกบไก

1. ปฐมบท ไกเปนอาหารสากลของมนษยในทวทกมมโลก ไมมศาสนาใดมขอหามในการบรโภคไก ชารล ดารวน ไดนำเสนอวา ไกบานมบรรพบรษมาจากไกปาสแดง Gallus gallus ทมถน กำเนดอยในเขตสตวภมศาสตรตะวนออก (Oriental zoogeographic region) งานวจย ในชวงปลายศตวรรษท 20 บงชวา อาณาบรเวณแรกทมการนำไกปามาเลยงจนกลายเปน ไกบาน (Domestication) นาจะอยในบรเวณประเทศไทยและพนทใกลเคยง ดงนนในอาณา บรเวณดงกลาว จงอาจเปนแหลงกำเนดของอารยธรรมทสำคญของมวลมนษยชาต

พหสมพนธคนกบไก

มหลายสมมตฐานเกยวกบสาเหตของการนำไกปามาเลยง จนกลายเปนไกบาน ซง ประมวลไดดงน

1. นำมาเลยงเพอเปนอาหาร นบเปนการเปลยนวถชวตของกลมคนกอนประวตศาสตร จากกลมคนเรรอนลาสตวหาพชผล มาเปนกลมคนทการตงถนฐาน มการเพาะปลก และเลยงสตว เนองจากไกปาทจบมาอาจถกนำมาขงไวเพอรอการบรโภคอาจเชอง และคนเคยกบคน จนกลายเปนสตวเลยงในทสด

10

พหสมพนธคนกบไก

2. นำมาเลยงเพอบอกเวลา ไกปาเปนสตวทสงเสยงรองในเวลากลางคน ทกครงท ไกปาสงเสยงรอง ไมนานความสวางกจะปรากฏ จงเปนไปไดวาหลงจากทม การตงถนฐานเปนหลกแหลงแลว จะสรรหาไกปาเขามาในชมชนเพอใชบอกเวลา และใชขบไลความมด เพราะหลงจากไกปาขนแลวไมนาน ความมดจะถกขบไล ออกไปดวยแสงของดวงอาทตย ดงนนกลมคนทมความกลวความมด จงเสาะ แสวงหาเครองยดเหนยว หรอสงทสามารถใชขบไลความมดได ไกจงเปนสตวทสามารถสนองตอบความตองการดงกลาวได

3. นำมาเลยงเพอการกฬา พฤตกรรมการหวงถน และการตอสของไกปาเพศผ อาจเปนเหตจงใจใหคนโบราณ เลอกเฟนและสรรหาไกปามาเลยงจนเชองแลวนำ มาตแขงขนกนเพอการกฬา

4. นำมาเลยงเพอใชประกอบพธกรรม ตามหลกความเชอของคนโบราณ สขาว สดำ และสแดงเปนสแหงชวต ทเกยวเนองกบวถชวตของคนตงแตเกดจนตาย สงมชวตชนดใดทมสทง 3 สอยในตวยอมมความสำคญตามความเชอในเรอง สแหงชวต ทบอกเลาถงความเศราหมอง ความสงบและความรนแรง สแหง ชวตทงหมดเหลานมอยบนตวของไกปา ซงเมอนำมาเปรยบเทยบกบสตวชนด อนแลว ไกปาเปนสตวทมสตามลำตวมากทสด คอ 8 ส (สแดง ขาว ดำ เทา ทอง นำตาล นำตาลเขม และเหลอบเขยว-นำเงน) ไกปาจงอาจถกนำมาเลยง เพอใชสขนในการประกอบพธกรรม

แตกยงมหลกฐานและงานวจยจำนวนหนงบงชวา ววฒนาการของไกบานเรมตน ประมาณ 8,000 ปมาแลว ซงเปนชวงเวลาเดยวกบยคเรมตนของการปลกขาว จงเปนไปไดวาไกปาเหลานเขามากนขาวเปลอกทคนปลกไวและกลายมาเปนสตวเลยงของคนในเวลา ตอมา

11

11

พหสมพนธคนกบไก

เจาชายอากฌโนฯ แหงประเทศญปน ทรงสนพระทยในไกเปนอยางมาก ความสนพระทย นนาจะเรมตงแตสมยทยงทรงพระเยาว พระราชบดา (สมเดจพระจกรพรรดองคปจจบน) ได พระราชทานไกคหนงทนำมาจากประเทศอนเดยใหทรงเลยงไวในอทยานภายในพระราชวง ซงตอมาความสนพระทยนยงไดปรากฏในเรยงความททรงพระนพนธขนสมยทยงทรงศกษา ในโรงเรยนเมอป พ.ศ. 2521 วา ทรงอยากเหนไกพนธใหมทสามารถผลตเนอไดมากพอ เลยงประชากรได เมอเจรญพระชนษาขน เจาชายอากฌโนฯ กไดทรงศกษาวจยเรองไก โดยไดเสดจฯ ไปทำการวจยรวมกบนกวชาการญปนทมณฑลยนนาน ประเทศสาธารณรฐประชาชนจนเพอ ศกษาความสมพนธระหวางคนกบไก ผลงานวจยดงกลาวไดตพมพเปนหนงสอเรอง “ไกกบคน จากมมมองชวชาตพนธวทยา” หรอ “Niwatori to Hito” เมอ พ.ศ. 2543 นอกจากนยงไดทรงเขยนบทความเกยวกบไกอกมากมาย สบเนองจากทไดทรงศกษาไกปาสแดง (Gallus gallus) ในมณฑลยนนานทำให ทรงสนพระทยบรเวณพนทภาคเหนอของประเทศไทย ทเปนทอยอาศยของกลมชาตพนธตางๆ ทมการอพยพยายถนขามไปมาตามบรเวณชายแดนระหวางไทยและยนนาน ดงนน จงทรงม พระดำรใหมการศกษาเกยวกบไกปาสแดงในประเทศไทย โดยมการดำเนนงานวจยแบบ สหสาขาวชา เพอคนหาขอเทจจรงถงสาเหตทมการนำไกปามาเลยงจนกลายเปนไกบานท เลยงจนแพรหลายไปทวโลก

2. โครงการพหสมพนธคนกบไก

12

พหสมพนธคนกบไก

ในระหวางวนท 7-21 สงหาคม พ.ศ. 2546 เจาชายอากฌโนฯ ไดเสดจ พระราชดำเนนเยอนประเทศไทยเพอเขาเฝาถวายพระพรสมเดจพระนางเจาฯ พระบรม- ราชนนาถ ในวโรกาสททรงเจรญพระชนมพรรษาครบ 6 รอบ ในครงนเจาชายอากฌโนฯ ไดกราบบงคมทลพระบาทสมเดจพระเจาอยหวฯ และสมเดจพระนางเจาฯ พระบรมราชนนาถ ขอพระบรมราชานญาตดำเนนโครงการวจยชอ Human-Chicken Multi-Relationships Research Project ซงนกวจยนยมใชคำยอวาโครงการ HCMR และใชภาษาไทยวา โครงการ วจยพหสมพนธคนกบไก ในประเทศไทย

สมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร ทรงรบโครงการนไวในพระราชปถมภ และทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหนกวชาการผทรงคณวฒในสาขาตางๆ จากหลายสถาบน ในประเทศไทย ไดแก มหาวทยาลยเกษตรศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย มหาวทยาลย ขอนแกน มหาวทยาลยแมฟาหลวง ศนยพนธวศวกรรมและเทคโนโลยชวภาพแหงชาต (ไบโอเทค) สงกดสำนกงานพฒนาวทยาศาสตรและเทคโนโลยแหงชาต (สวทช) สำนกงาน พฒนาเทคโนโลยอวกาศและภมสารสนเทศ กรมปศสตว กรมอทยานแหงชาต สตวปา และ พนธพช และสมาคมอนรกษและพฒนาไกพนเมองไทย บรษทเจรญโภคภณฑอาหารจำกด (มหาชน) เขารวมศกษาวจยในโครงการนดวย และทรงตดตามความกาวหนาของโครงการ โดยตลอด ดงนน เมอวนท 20 สงหาคม พ.ศ. 2546 เจาชายอากฌโนฯไดเสดจฯมาเปน องคประธานในการประชมหารอระหวางคณะนกวจยญปน และคณะนกวจยไทยในการราง ขอเสนอโครงการศกษาวจยฯ พหสมพนธคนกบไก ซงมโจทยวจยทชดเจน คอ ทำไมและ อยางไรไกปาจงววฒนาการเปนไกบาน ทประชมไดกำหนดแนวทางของโครงการรวมวจย

13

13

พหสมพนธคนกบไก

ครงน เปน 3 ดาน คอ มนษยศาสตร ชววทยาและนเวศวทยา และเศรษฐศาสตร ตอมา ภายหลงไดขยายสาขาวจยดานสารสนเทศภมศาสตรเพมขน และใหนกวจยในสาขาวชาการ ตางๆ เหลานนนำโจทยวจยดงกลาวไปขยายผลการศกษา โดยกำหนดระยะเวลาในเบองตน ไว 3 ป โครงการพหสมพนธคนกบไก ไดกำหนดพนทศกษาในจงหวดเชยงราย เนองจาก พนทดงกลาวยงคงอดมดวยไกปาสแดง และมกลมชาตพนธหลากหลายตรงกบทเจาชาย อากฌโนฯ เคยทรงศกษาในประเทศจน โดยเฉพาะชาวอาขาทมประเพณพธกรรมเกยวของกบไกอยมาก เจาชายอากฌโนฯ ทรงใหความสำคญกบโครงการนมาก ไดเสดจฯลงพนทศกษา ในเดอนสงหาคม พ.ศ. 2548 และไดทรงสมภาษณชาวบานดวยพระองคเอง นอกจากนยง ทรงเขารวมประชมวชาการกบนกวจยทกครง ทงทจดขนในประเทศไทยและประเทศญปน

14

พหสมพนธคนกบไก

นกวจยดานชววทยาไดเสนอประเดน การคนหาความสมพนธของไกปาสแดง (Red Junglefowl) ทมถนอาศยในแถบภาคเหนอของประเทศไทยซงเปนไกปาสแดงตมหขาวกบ ไกบาน (ไกพนเมอง) ในพนทอาศยใกลเคยง เพอสนบสนนสมมตฐานทวาไกปาในแถบ ตอนเหนอของไทยเปนตนตระกลของไกบาน จงไดรวบรวมขอมลสณฐานวทยาของไก และ ศกษาความสมพนธทางพนธกรรมและสรรวทยา การศกษาความหลากหลายทางพนธกรรมของไกปาดวยวธไมโครแซเทลไลต พบวา ไกปาสแดงตมหแดง ไกปาสแดงตมหขาว และ ไกพนเมองไทย (ไดแก ไกประดหางดำ ไกแดง และไกช) มความหลากหลายทางพนธกรรมสง ไกพนเมองมความใกลชดทางพนธกรรมและ จดอยในกลมทพฒนามาจากไกปาสแดงตมหแดง และยงพบวา ไกปาสแดงตมหขาวมลำดบทาง ววฒนาการมากอนไกสายพนธอนๆ ดงนน จงสนนษฐานวา ไกปาสแดงตมหขาวนาจะเปน บรรพบรษของไกพนเมองและไกอนๆในปจจบน

3. พหสมพนธคนกบไกในมตทางชววทยา

ไกช

ไกปาสแดงตมหขาว

000 003 006 009 013

ไกแดง

ไกเหลองหางขาว

ไกประดหางดำ

ไกปาสแดงตมหแดง

15

15

พหสมพนธคนกบไก

การศกษาความสมพนธระหวางไกปาสแดง ไกตอ และไกพนเมองไทย ดวยวธการ ใชตำแหนงยนสแฝงภายในของรโทรไวรส (Endogenous retroviruses) พบวา ไกปา สแดงเปนบรรพบรษของไกตอและไกพนเมอง และยงไดพบวา ไกปาสแดง ไกตอ และ ไกพนเมอง มความสมพนธทางพนธกรรมซงกนและกน โดยไกปาสแดงมความเหมอนหรอ ใกลชดกบไกตอมากกวาไกพนเมอง ไกตอจงนาจะเปนตวกลางของการววฒนาการจากไกปาสแดง มาเปนไกพนเมอง นอกจากน สขนของไกบานยงเปนปจจยเดนทมอทธพลตอคนทงในแงความชอบและ ความเชอ คนสวนใหญชอบสขนเขมจดจาน เชน สแดง ขณะทคนบางกลมชาตพนธ เชอวา ไกขนสดำกระดกดำเปนไกทกนแลวแขงแรง ตรงกนขามกบไกขนสขาวซงกนแลวจะ เปนผลเสยตอสขภาพ สขนเขมจดจานสมพนธกบสขภาพ ภมคมกนและความสมบรณพนธ นอกจากนยงสมพนธกบระดบแคโรทนอยดในไขแดงทมความสำคญตอพฒนาการ โดยเฉพาะ อยางยงดานภมคมกนของตวออนดวย เพราะโดยธรรมชาตไกเพศผทมสขนเขมจดจานสามารถ ดงดดความสนใจของไกเพศเมยไดมากกวา จงทำใหมโอกาสในการสบพนธมากกวาดวย สารในกลมแคโรทนอยดและเมลานน มบทบาทสำคญในการตานอนมลอสระทเกดขน ในรางกาย ซงเปนสาเหตหลกของการเกดความเครยดจากภาวะออกซเดชน และการเสอม ของโครงสรางและหนาทของเซลล จงเปนปจจยสำคญทใชอธบายถงอทธพลของสขนกบ สขภาพ ภมคมกน และการสบพนธของไกดงกลาว โดยพบวา ไกปาสแดงมความสามารถใน การตานอนมลอสระหรอการควบคมความเครยดจากภาวะออกซเดชนสงทสด รองลงมา คอ ไกตอ และไกชน ดงนน ความสามารถในการควบคมระดบความเครยดจากภาวะ ออกซเดชนจงเปนปจจยตอการอยรอดของไก ในกระบวนการววฒนาการจากไกปามาส ไกบานภายใตการคดเลอกโดยธรรมชาตและคน

16

พหสมพนธคนกบไก

4. พหสมพนธคนกบไกในมตทาง มนษยศาสตร

การศกษาความสมพนธคนกบไกในมตทางวฒนธรรม เปนวธการหนงทจะชวยให เขาใจไกในฐานะทเปน “สตวเชงวฒนธรรม” นกวจยดานมนษยศาสตรศกษาตำนาน ความเชอ พธกรรม ประเพณ และสญลกษณของกลมชาตพนธ 5 กลมในพนทศกษาจงหวดเชยงราย ไดแก กลมชาตพนธเชอสายไท 2 กลม คอ ไทลอ และไทใหญ และกลมชาตพนธชาวเขา เชอสายทเบต-พมา 2 กลมคอ อาขา ลาหและกลมชาตพนธสายมอญ-เขมร 1 กลม คอ ลวะ โดยมจดมงหมายเพอทำความเขาใจความสมพนธในเชงวฒนธรรมระหวาง คน (กลมชาตพนธ) กบ ไก (ไกปา ไกบาน) ในภาพรวม

ตำนานปรมปรา (Myth) เกยวกบกำเนดของจกรวาลและธรรมชาต เปนรากฐาน ของวทยาศาสตรธรรมชาต ความจรงทซอนอยในภาษาอปมาชวยใหเราเขาใจความคดของ กลมชาตพนธตางๆทมตอโลกธรรมชาต จากการวจยพบวา เรองเลาเกยวกบไกตวแรกมอย ในบางกลมชาตพนธทมความเชอและพธกรรมทเกยวของกบไก ดงพบเรองของไกพฉอทปลก เรยกพระอาทตยของชาวอาขา ไกบนฟากบไกขางลางของชาวลาห และไกแสงของกลม ชาตพนธไท (ไทใหญ) ไกตวแรกของทกกลมมลกษณะรวมกนคอ เปนไกตวผสแดงททรง

17

17

พหสมพนธคนกบไก

พลง เปนไกจากสวรรค ซงเทพเจามอบใหแกมนษย ซงเมอตความผานภาษาอปมาของ ตำนาน พบวาไกตวแรกมลกษณะตรงกบไกปาสแดงตามทฤษฎววฒนาการทวา ไกปาสแดง เปนทมาของไกบาน ความเชอและพธกรรม (Beliefs and rites) แสดงทศนคตและปฏสมพนธท กลมชาตพนธตางๆมตอไกปาและไกบาน ทศนคตเหลานมความหลากหลายขนอยกบบทบาทของ ไกในวฒนธรรมนนๆ

ไกปา ทกกลมชาตพนธมความเชอรวมกนวา ไกปาเปนไกของผหรอเจาปา มใชไก ของมนษย จงใชบรโภคเทานน ไมสามารถนำมาใชในพธกรรมใดๆ และไมควรอยในสงคม เดยวกบมนษยเพราะจะนำความเดอดรอนมาให เชน ชาวลาหเชอวาถาไกปาบนเขามาใน หมบานบอยๆ จะทำใหเกดไฟไหม ไกบาน ทกกลมชาตพนธใหความสำคญกบไกบาน ในฐานะทเปนสตวเลยงเพอบรโภค และใชในพธกรรม แตจะมบทบาทมากหรอนอยขนอยกบสภาพสงคมและวฒนธรรมของแตละ กลมชาตพนธ และมบทบาทในหลายมต ไดแก ก. ความเชอเกยวกบลกษณะและสของไก พบวา ไกทมลกษณะดของทกกลม ชาตพนธ คอ ไกสแดง รองลงมาคอสดำ สวนไกไมดคอไกสขาว ไกลาย และไกสเหลอง หามนำมาใชในพธกรรมและบรโภค ขอหามนยงรวมถงไกพการและไกทมพฤตกรรมผดธรรมชาต เชน ขนตลอดเวลา ซงบางชนเผาจะเครงครดกบความเชอขอนมากเปนพเศษ นาสงเกตวา ในสงคมเมองความเชอเกยวกบลกษณะและสจะแตกตางไป สขาวซงเปนสญลกษณของ ความบรสทธกลายมาเปนลกษณะดของไกดงพบในตำนานไกขาวของเมองลำปาง

18

พหสมพนธคนกบไก

ข. ความเชอเรองไกบานเปนตวกลางระหวางมนษย กบวญญาณบรรพบรษ ไกบาน ถกนำมาใชในพธกรรมเซนไหวบรรพบรษ ทกกลมชาตพนธมความเชอนรวมกนแตมการแสดงออก ทแตกตางกน ในกลมชาวเขา เชน ชาวอาขาซงมวถชวตแบบสงคมกงเกษตรกรรมกงลาสตว เปนกลมทมพธกรรมมากกวากลมอนและเปนพธทมขนตอนเครงครด และใชไกในการเซนไหว ในทกพธ ตงแตประเพณปใหม พธกรรมทเกยวกบการเกษตรจนถงประเพณทเกยวกบชวต เชน การเกด การตาย ฯลฯ สวนชาวลาหซงมวถชวตแบบสงคมลาสตว มพธกรรมเซนไหว นอยกวา นอกจากเซนไหวบรรพบรษกใชไกในการเซนไหวผปาตามเสนทางทตดตามสตว สวนกลม ชาตพนธไท (ไทลอ ไทใหญ) ซงเปนกลมสงคมเมองมศาสนาพทธเปนศาสนาหลก จะใชไก เปนสวนประกอบหนงในการเซนไหวผเจาเมองประจำป และในพธกรรมทเกยวของกบผ ความสำคญในฐานะเปนตวกลางเชอมตอกบบรรพบรษจะลดระดบลง เพราะสามารถแทนท ดวยสตวเศรษฐกจอนทมมลคามากกวา เชน หม ควาย ชาง อนแสดงถงความซบซอน ของสงคม ค. ความเชอเรองการเสยงทายจากจากอวยวะตางๆของไก พบวา มการใชไกใน การทำนายอนาคตในทกกลมชาตพนธ อวยวะทใชเสยงทายมากทสดคอ กระดกขาไก รองลงมาคอ ตบ เนอหนาอก ชองตาของกะโหลก เดอย ตน รวมทงไข ตลอดจน กรยาทาทางตางๆของไก เชน เมอถกปาดคอแลวดนไปทศใด ขนตอนการเสยงทาย กเปนขนตอนหนงของพธกรรมเซนไหว ผประกอบพธเปนบคคลศกดสทธททกคนใหความเคารพ ในบางกลมชาตพนธ ผทำพธซงเรยกวา “หมอไก” จะมตำราทำนายกระดกไก ซงบนทกไว ในลกษณะภาษาภาพอยางเปนระบบ มตวอกษรอธบาย ดงทพบตำราทำนายกระดกขาไก ทอนบนของกลมชาตพนธลวะ (ปลง) ทอพยพมาจากสบสองปนนา ในการครอบครอง ของนายสงคำ ตาสาย บานหวยนำขน บนทกดวยอกษรธรรมลานนาแตออกเสยงเปน คำลวะ เปนทนาสงเกตวา กลมชาวเขาไมมตำราทำนายกระดกไก แตพบในกลมชาตพนธไท (ไทใหญ ไทลอ) ลวะทเปนสงคมเมอง ซงมกใชการทำนายดวยกระดกไกในโอกาสขนบาน ใหม พธแตงงาน และการเดนทางไกลไปคาขาย

19

19

พหสมพนธคนกบไก

สญลกษณ (Symbol) คอการศกษาความหมายทแตละกลมชาตพนธทมตอไก พบวา มทงสวนทแตกตางและคลายคลงกน สวนทคลายคลงกนมาก คอ กระดกขาไก เปนสญลกษณของการหยงรอนาคต สำหรบชาวอาขา ขาไกคอไมเทาของบรรพบรษผเปน เทพทกำลงจะลงมารวมในพธกรรม ในตำนานของกลมไทใหญ ขาไกคอสญลกษณของปญญา สวนหวไก คอสญลกษณของอำนาจ จากตำราทำนายกระดกไกของชาวลวะ ไกบานถก ใชเปนสอหรอสญลกษณในการทำนายความสมพนธของเจาของไกกบผ (ผบาน ผเมอง ผบรรพบรษ) ซงกำกบดแลสงคมมนษย

20

พหสมพนธคนกบไก

5. พหสมพนธคนกบไกในมต ทางนเวศวทยา

นกวจยศกษาพฤตกรรมไกกบการดำรงชวตในธรรมชาต พบวา ไกปาเพศผมขนาด ใหญกวา มนำหนกมากกวา และมสสนสดใสกวาไกปาเพศเมย ในธรรมชาต ไกปากนแมลง เปนหลก รองลงมาไดแก พชและสตวขนาดเลก นอกจากน ยงพบกอนกรวด และเศษ พลาสตกในมลของไกปา แสดงวาไกปาคนเคยกบคนหรอหากนใกลทอยอาศยของคน การปรบตว ใหคนเคยกบสงคมมนษยอาจเปนเครองชกนำใหเกดการนำไกปามาเลยงจนเปนไกบานทแพรกระจายไปทวทกมมโลก ไกปาทพบในพนทเขตรกษาพนธสตวปาเขาอางฤาไน จงหวดฉะเชงเทรา มระยะ หากนไกลสดเฉลย 380 เมตร ไกปาเพศผและเพศเมยจะมนำหนกลดลงในชวงฤดสบพนธ และจะเพมขนในชวงนอกฤดสบพนธ พนทครอบครองของไกปาเพศผจาฝงมอาณาเขตประมาณ 60 ไร ไกปาเลอกทเกาะนอนสงจากพนดนประมาณ 4.0 ถง 6.7 เมตร ไกปาประกาศ อาณาเขตดวยการขน ซงการขนในตอนเชามความสมพนธกบเวลาทพระอาทตยขน ประโยชน ทเกอกลกนระหวางคนและไกในอดต อาจเปนสาเหตททำใหมการเลยงไกปาจนกลายเปน ไกบานในทสด

21

21

พหสมพนธคนกบไก

งานวจยในมตดานภมศาสตร ใชระบบสารสนเทศภมศาสตร (Geographic Information System: GIS) ซงเปนเครองมอทสามารถแสดงผลขอมลเชงพนทหรอปรากฏการณเชงพนท ทมประสทธภาพ โดยการใชแผนทอธบายความสมพนธทางดานพนท การตงถนฐาน และ การอยอาศยของคนวามความสมพนธกบชวตของพชและสตว รวมทงปรากฏการณตางๆ ทเกดขนระหวางคนกบสงแวดลอมในแตละพนท

พนทศกษาจงหวดเชยงรายแบงการศกษาเปน 3 ระดบ ไดแก ระดบอำเภอ ระดบตำบล และระดบหมบาน ผลการศกษาแบงเปน 2 สวน สวนแรกไดมาจาก การสรางฐานขอมลสารสนเทศภมศาสตรจากขอมลปศสตวของจงหวดเชยงราย ขอมลจาก แบบสอบถามและขอมลจากกลมวจยอนๆ ภายใตโครงการวจยพหสมพนธคนกบไก สวนท สองไดมาจากการวเคราะหปจจยทางภมศาสตรทเหมาะสม ในการเปนถนทอยอาศยของ ไกปาและการสรางแบบจำลองทางพนททเหมาะสมตอการเปนถนทอยอาศยของไกปา ผลการศกษาพบวา

6. พหสมพนธคนกบไกในมตทางภมศาสตร

22

พหสมพนธคนกบไก

ในจงหวดเชยงราย (พ.ศ. 2548) มจำนวนไก (ไกพนเมอง ไกไข และไกเนอ) มากถงรอยละ 47 ของจำนวนสตวเลยงทงหมด ฐานขอมลนไดนำไปเผยแพรในรปแบบ 3 มต ผานทางเวบไซตของโครงการวจยพหสมพนธคนกบไก เพอใชเปนขอมลพนฐาน ประกอบการวจยใหกบการวจยสาขาอนๆ ภายใตโครงการน

จากฐานขอมลสารสนเทศภมศาสตรทไดจากแบบสอบถาม สามารถจำแนกปจจย ทมผลตอกระบวนการจากไกปาเปนไกบาน และสามารถอธบายความเชอมโยงและความสมพนธ ของปจจยในมมมองของภมศาสตร กลาวคอ ประชากรในจงหวดเชยงราย สวนใหญนยม เลยงไกพนธพนเมองเพอการบรโภคและการคาเปนหลก แหลงทมาของไกพนเมองนนสวนใหญ มาจากการผสมพนธกนเองภายในหมบาน หรอไดจากการซอขายแลกเปลยนกนภายในหมบาน การกระจายตวของไกพนเมองสวนใหญในจงหวดเชยงราย ยงคงมาจากการซอขายแลกเปลยน ภายในชมชนเปนหลก สวนไกปานนบรเวณทจบไกปาสวนใหญเปนพนทภเขา ปา และชายปา ใกลหมบาน โดยวตถประสงคหลกของการจบไกปา เพอการบรโภคและเพอซอขายแลกเปลยน จากกจกรรมของคนในพนท ผลการศกษาในสวนทสอง พบวา สามารถจำแนกความเหมาะสมของพนทอยอาศยของไกปาในจงหวดเชยงรายออกเปน 5 ระดบ

1. พนทเหมาะสมมากทสด สวนใหญเปนพนทภเขาสงอยในพนทอำเภอแมฟาหลวง อำเภอแมสรวย อำเภอเวยงปาเปา อำเภอแมสาย และอำเภอแมจน

2. พนทเหมาะสมมาก ไดแก อำเภอดอยหลวง อำเภอเชยงแสน อำเภอเวยงแกน และอำเภอเชยงของ

23

23

พหสมพนธคนกบไก

3. พนทเหมาะสมปานกลาง ไดแก อำเภอแมลาว อำเภอเมองเชยงราย และอำเภอ เวยงเชยงรง

4. พนทเหมาะสมนอย ไดแก อำเภอขนตาล และอำเภอพญาเมงราย 5. พนทไมเหมาะสม สวนใหญเปนพนทชมชน ไดแก อำเภอเวยงชย อำเภอพาน

และอำเภอปาแดด สรปผลการศกษาทงสองสวน สามารถอธบายไดวาปจจยทางภมศาสตรในพนทและ กจกรรมของคนมความสมพนธกบถนทอยอาศยของไกปา ซงเปนปจจยหนงในกระบวนการ จากไกปาเปนไกบาน

ความสมพนธ ผกพนของคนกบไกเกดขนไดหลายรปแบบในทกชาตพนธ เพศ และวย

24

พหสมพนธคนกบไก

จากพระดำรสของเจาชายอากฌโนฯ เมอคราวเปดการประชมวชาการครงท 2 ของ โครงการวจยพหสมพนธคนกบไก ณ กรงโตเกยว เมอวนท 19 มถนายน พ.ศ. 2549 วา “ทผานมา การศกษาวจยเกยวกบสตวเลยงและสตวปกสวนใหญเปนการศกษาในดานชววทยา แตอยางไรกตาม สตวเหลานแตกตางจากสตวปาทวไป เพราะอาจเรยกไดวาเปน “สงมชวต เชงวฒนธรรม” เนองจากถกสรางขนมาในการดำเนนชวตของมนษย ดงนนการศกษา เกยวกบพวกสตวปก โดยเฉพาะในดานทเกยวพนอยางสงกบมนษย เชน การพฒนาเปนสตวเลยง จงไมสมควรทจะสำรวจและวจยแตเฉพาะในศาสตรดานชววทยาเทานน เมอมองจากแงมม ทวา กวาจะกลายมาเปนสตวเลยงและสตวปกทถกมนษยเลยงนน มนษยเขาไปมสวน เกยวของมากเพยงใด ดวยเหตน กรอบความคดพนฐานของโครงการวจยพหสมพนธคนกบไก คอ ตองการใหมผเกยวของจากหลายศาสตรทนาจะเกยวของกบการพฒนาไกเปนสตว เลยง เขารวมวจยใหมากทสดเพอแลกเปลยนความคดเหน และทำการวจยในเชงสหสาขาวชา ผลกคอ ขณะนมบคลากรจากหลากหลายสาขาทงชาวไทยและชาวญปนมารวมอยในโครงการ ไมวาจะเปนสายมนษยศาสตร ชววทยา เศรษฐศาสตร ภมศาสตร และอนๆ” นอกจากน นบตงแตเรมตนจนถงปจจบน โครงการวจยพหสมพนธคนกบไก ไดกอให เกดผลการศกษาทนาสนใจหลายเรอง ซงนกวจยในโครงการฯ ไดเผยแพรผลงานดงกลาวในสง ตพมพตางๆ ทงวารสารนานาชาต วารสารภายในประเทศ ตลอดจนการนำเสนอผลงานวจย ในเวทวชาการตางๆ ผลงานวจยทสำคญของโครงการวจยพหสมพนธคนกบไก ไดรบการตพมพ ในหนงสอ Chickens and Humans in Thailand: Their Multiple Relationships and Domestication ในประเทศไทย เมอป พ.ศ. 2553 โครงการวจยพหสมพนธคนกบไก ยงพฒนานกวจยรนใหม สามารถผลตนกศกษาปรญญาเอกทงจากประเทศไทยและญปน

7. ปจฉมบท

25

25

พหสมพนธคนกบไก

1. Chickens and Humans in Thailand: Their Mutiple Relationships and Domestication, 18 March 2010

2. The 2007 HCMR Congress in Thailand, 16 March 2007

3. The 2006 HCMR Congress in Tokyo, 19-20 June 2006

4. The 2005 HCMR Congress in Tokyo, 28-30 March 2005

8. รายงานผลการวจยของโครงการฯ

26

พหสมพนธคนกบไก

คณะนกวจยประชมหารอในระหวางการออกภาคสนาม ณ จงหวดเชยงราย เมอวนท 18 สงหาคม 2547

นกวจยเกบตวอยางและสมภาษณชาวบาน ในระหวางการออกภาคสนามในจงหวด เชยงราย เมอวนท 18 สงหาคม 2547

นก วจย สมภาษณชาวบานในขณะออก ภาคสนาม ณ จงหวดเชยงราย เมอวนท 19 ธนวาคม 2547

(The Human-Chicken Multi-Relationships (HCMR) Research Project, H.I.H. Prince Akishinonomiya Fumihito’s Researchunder The Royal Patronage of H.R.H. Princess Maha Chakri Sirindhorn)

9. ประมวลกจกรรมภายใต โครงการพหสมพนธคนกบไก

27

27

พหสมพนธคนกบไก

เจาชายอากฌโนฯ เสดจพระดำเนนไปยงฟารม ศนยวจยและพฒนาไกพนเมองไทย อ.บานบง จ.ชลบร เพอทอดพระเนตรการเพาะเลยง ไกพนบาน เมอวนท 19 กนยายน 2549

เจาชายอากฌโนฯ ทรงนำคณะนกวจยศกษา ดงาน ณ Fuji Farm, Tokyo University of Agriculture เมอวนท 30 มนาคม 2548

เจาชายอากฌชโนฯ เสดจพระดำเนนไปทรงงาน ทบานนาโต ตำบลแมสลองใน อำเภอ แมฟาหลวง จงหวดเชยงราย เพอสมภาษณ ชาวบานทเลยงไกเมอวนท 21 สงหาคม 2548

เจาชายอากฌโนฯ เสดจพระดำเนนรวมงาน 2006 HCMR Congress ณ กรงโตเกยว ประเทศญปน เมอวนท 19 มถนายน 2549

28

พหสมพนธคนกบไก

ชาวบานในพนทจงหวดสพรรณบร ทลเกลาฯ ถวายไกพนเมองแดเจาชายอากฌโนฯ เมอวนท 21 มนาคม 2550

สมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรม- ราชกมาร เสดจฯทอดพระเนตรนทรรศการ ในงาน 2007 HCMR Congress เมอวนท 16 มนาคม 2550 ณ อทยานวทยาศาสตร ประเทศไทย ปทมธาน

เจาชายอากฌโนฯ ทรงนำคณะนกวจยศกษา ในภาคสนาม ณ จงหวดสพรรณบร เมอวนท 20 มนาคม 2550

29

29

พหสมพนธคนกบไก

ไกตอและการตอไก

อปกรณในการตอไก

30

พหสมพนธคนกบไก

เจาชายอากฌโนฯ ทรงนำคณะนกวจยศกษาดงาน ณ Fuji Farm, Tokyo University of Agriculture

เมอวนท 31 มนาคม 2548

31

31

พหสมพนธคนกบไก

1. ศ.ดร. ไพรช ธชยพงษ ทปรกษาสำนกงานพฒนาวทยาศาสตรและเทคโนโลยแหงชาต

2. ศ.ดร.โอซาม อาคาง Emeritus Professor Osaka University of Foreign Study

3. ดร.ธนต ชงถาวร ศนยพนธวศวกรรมและเทคโนโลยชวภาพแหงชาต

4. รศ.ดร.วจารณ วชชกจ มหาวทยาลยเกษตรศาสตร

5. รศ.ดร.สภาพร อสรโยดม มหาวทยาลยเกษตรศาสตร

6. รศ.ดร.วรวทย สรพลวฒน มหาวทยาลยเกษตรศาสตร

7. รศ.ดร.สาวตร รงสภทร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร

8. ผศ.ดร.ชนนทร ตรวฒนวานช มหาวทยาลยเกษตรศาสตร

9. รศ.ดร.พฒนา สขประเสรฐ มหาวทยาลยเกษตรศาสตร

10. ผศ.ดร.ศกร คณวฒฤทธรณ มหาวทยาลยเกษตรศาสตร

11. ดร.ระพพงษ พานววรรธน มหาวทยาลยเกษตรศาสตร

12. ดร.ชยวฒน บญแกววรรณ มหาวทยาลยเกษตรศาสตร

13. ดร.ธนาทพย สวรรณโสภ มหาวทยาลยเกษตรศาสตร

14. รศ.ดร.พรศร ชยรตนายทธ มหาวทยาลยเกษตรศาสตร

15. รศ.สวทย รตนานนท มหาวทยาลยเกษตรศาสตร

16. รศ.สกญญา สจฉายา จฬาลงกรณมหาวทยาลย

17. ผศ.ดร.ชมนาด ศตสาร จฬาลงกรณมหาวทยาลย

18. นางศรพนธ โมราถบ กรมปศสตว

19. ดร.ไสว วงหงษา กรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช

20. ดร.สรชย รตนเสรมพงศ สำนกงานพฒนาเทคโนโลยอวกาศ และภมสารสนเทศ

(องคการมหาชน)

21. นายสาโรจน เจยระคงมน สมาคมอนรกษและพฒนาไกพนเมองไทย

10. ทปรกษาและคณะผจดทำ*

* หนงสอเลมน จดพมพจำนวน 750 เลม เพอเผยแพรในโอกาส- งานโครงการวจยพหสมพนธคนกบไก Chickens and Humans in Thailand: Their Multiple Relationships and Domestication

วนพฤหสบดท 18 มนาคม 2553 ณ สยามสมาคม ในพระบรมราชปถมภ ประเทศไทย- ทลเกลาฯ ถวายปรญญาวทยาศาสตรดษฎบณฑตกตตมศกด (สตวศาสตร) ของมหาวทยาลยเกษตรศาสตร แด เจาชายอากฌโนโนมยา

ฟมฮโตะ วนจนทรท 22 มนาคม 2553 โดยคณะอนกรรมการฝายจดทำหนงสอ และนทรรศการเฉลมพระเกยรต

32

พหสมพนธคนกบไก

ศนยพนธวศวกรรมและเทคโนโลยชวภาพแหงชาต

สำนกงานพฒนาวทยาศาสตรและเทคโนโลยแหงชาต

มหาวทยาลยเกษตรศาสตร

บรษท เจรญโภคภณฑอาหาร จำกด (มหาชน)

11. สนบสนนการจดพมพโดย