Manastir MileevaOlivera Kandi, Svetlana Popovi, Radojka Zari(Beograd 1995.)

Istorija manastiraU srednjovekovnoj upi Crnoj Steni, u Polimlju, o.snovao je princ Vladislav Nemanji manastir Mileevu, oko 1219. godine. Vladislav je bio drugi sin kralja Stefana Prvovenanog i unuk Stefana Nemanje, osnivaa dinastije kojaje vladala Srbijom skoro 200 godina. Na srpski presto Vladislav je doao 1234. godine, posle starijeg brata Radoslava i ostao do 1243, kad ga je predao treem sinu Stefana Prvovenanog - Urou. Glavnu ma nastirsku crkvu posvetio je Vaznesenju Hristovom i odredio je za svoj mauzolej. Sahranjen je u junom delu hrama, ispod kti- torske kompozicije, na kojoj je predstavljen s modelom crkve koju daruje Hristu posredstvom Bogorodice. Nije sauvano nijedno onovremeno svedoanstvo o godini izgradnje i oslikavanja crkve. Zbog toga se ona odreuje posredno, na osnovu tumaenja vladarskih portreta naslikanih na zidovima crkve i mnogo poznijih zapisa. Na freskama u staroj priprati prikazano je porodino stablo Nemanjia. Na istonom zidu povorku predvodi Nemanja, a do njega je tadanji arhiepiskop srpske crkve Sava. Na severnom zidu slede figure Stefana Prvovenanog, u to vreme kralja Srbije, zatim njegovog naslednika i savladara Radoslava i, na kraju, princa Vladislava s modelom crkve iji je ktitor. Na junom zidu, izbledela figura mladog vladara najverovatnije predstavlja nikejskog cara Jovana III Vataca. Uzimajui u obzir da je Prvovenani umro 1228. godine, da mu je Radrslav bio savladar od 1220, a Jovan Vatac stupio na vizantijski presto 1222, mileevske freske su morale nastati izmeu 1222. i 1228. godine. Na oba modela crkve koja Vladislav na freskama dri u ruci nije naslikana spoljna priprata. Ona je prizidana posle dovrenja glavnog dela hrama, a pre 1237. godine, verovatno jo za ivota Svetog Save, i po njegovoj zamisli. Ubrzo posle Savine smrti u Trnovu u Bugarskoj, kralj Vladislav mu je u mileevskoj crkvi pripremio grob i uz velike poasti preneo i sahranio. Nedugo zatim, moti su mu izvaene iz groba i izloene u ukraenom ivotu po sred svete i velike crkve". To su zabeleili u biografijama Svetog Save njegov savremenik Domentijan i neto kasnije Teodosije. Moti prvog srpskog arhiepiskopa donele su Mileevi veliko potovanje i slavu tako da se u kasnijim spisima ona esto naziva manastirom Svetoga Save. Rana istorija jednog od najznaajnijih srpskih manastira je nepotpuna, jer nije ostalo dovoljno pisanih istorijskih svedoanstava o njemu. Zna se da je Vladislav, kao ktitor, prema srednjovekovnom pravu, morao izdati osnivaku povelju manasti-ru kojom mu dodeljuje imanja od kojih e se izdravati. Na alost, nijedan dokument nije sauvan. Iz drugih srednjovekovnih spisa poznato je da je u Mileevi bio na snazi Zakon Svetoga Save", koji je ustanovljen jo u doba osnivanja Studenice. Taj zakon je odreivao dunosti i obaveze svih itelja manastirskog vlastelinstva. Manastirski ivot i ureenje bili su propisani tipikom. Nije poznato ta je sve sadravao mileevski tipik, ali se moe pretpostaviti da je bio napisan po uzoru na stu-deniki. Monaki ivot bio je organizovan kao opteie (kinovija). Monasi su zajedno iveli, radili i

obedovali u prostranoj trpezariji. Samostalno pripremanje hrane bilo je strogo zabranjeno. U srednjovekovnoj Srbiji to je bio jedini oblik ivota u manastirskoj zajednici, izuzimajui isposnice, koje su se osnivale i pored najznaajnijih monakih naseobina. Manastir Mileeva je sigurno imao isposnice u svojoj okolini. One su se verovatno nalazile u stenovitoj klisuri reke Mileevke, u peinama, od kojih je jedna i danas poznata kao peina Svetoga Save. Manastir je bio i znaajno. knjievno sredite. Tako je za kralja Vladislava 1264. godine tu prepisan Prolog, a za kraljicu Jelenu 1295. Nomokanon. Manastir Mileeva je osnovan u neposrednoj blizini vanog srednjovekovnog puta, koji je povezivao primorske oblasti sa sredinjim delovima drave i iao dalje na istok. Njime se odvijala iva karavanska trgovina izmeu Primorja i zalea. To jejedan od razloga to se rano u srednjem veku nadomak Mileeve razvio manastirski trg, dananje Prijepolje, koje se sa takvom namenom pominje 1343. godine. Put je u srednjem veku vodio desnom obalom Mileevke, pa je nedaleko od manastira, na mestu gde se danas nalazi Begov most", prelazio na levu obalu reke i vodio padinompored manastira dalje u unutranje oblasti drave. Ostaci toga puta prekrivenog kaldrmom sauvani su do danas. Na mestu gde se jedan krak odvajao od glavnog puta i vodio do monakog naselja, bilaje u XVI veku velika kamena graevina, kojaje sluila kao putna stanica (han) i pripadala vlastelinstvu manastira. Ostaci te graevine, poruene i zasute zemljom, sada se nalaze na livadi iznad manastira. Mileeva je u srednjem veku bila jedan od najznaajnijih manastira. Njeno vlastelinstvo su uveavali i potonji srpski vladari. Potvrivali su joj stara dobra i dodeljivali nova. Kralj Uro je 1276. godine podario Mileevi manastir Svetog Nikole u Hvosnu a despot Stefan Lazarevi je 1413. priloio pet sela i dao posebne povlastice. Sa razvojem kulta Svetog Save rastao je i ugled mileevskog manastira. Bosanski ban Tvrtko se 1377. godine, najverovatnije u ovoj nemanjikoj zadubini, krunisao sugubim (dvostrukim) vencem" za kralja Bosne i Srbije, a Stefan Vuki-Kosaa nazivao se od 1449. godine hercegom od Svetog Save. U Mileevi je poetkom XV veka osnovana Mileevska mitropolija, kojaje trajala skoro celo stolee. Manastir je prvi put ruen moda ve krajem prve polovine XIII stolea, kad je u provali Kumana stradao i manastir Svetog Petra u Bijelom Polju. Arheoloka iskopavanja su pokazala da je u Mileevi, verovatno u to vreme, znatno oteen bedem du severne strane monakog naselja. Velika razaranja zadesila su manastir ve sa prvim prodorima Turaka. U vreme pada srpske srednjovekovne drave, 1459. godine, popaljen je i porueni su delovi njegovih obimnih zidova. Ubrzo je manastir obnovljen i u njemu je nastavljen ivot. U XVI veku Mileeva je dostigla najvei uspon. Bila je ugledan i bogat manastir, s velikim brojem monaha. Toliko je bila ekonomski razvijena da su njeni kalueri od 1573. do 1586. godine izvozili u Dubrovnik oko 500 grla stoke godinje. Dobri prihodi u duem periodu i preduzimljivi igumani omoguili su da se tu razvije raznovrsna kulturna i zanatska delatnost, kao i da se preduzmu obimnije popravke manastira kojima je obe-leeno gotovo celo stolee. Uz crkvu su dodati novi prostori, ponovo su oslikani delovi naosa, a zgrade monakog naselja su obnovljene ili iz osnova izgraene. U manastiru su prepisivane, povezivane, ali i tampane knjige. Poznate su dve mileevske tamparije: prvaje radila 1544. i 1545. adruga 1557. godine. Mileevci su taj zanat uili u Veneciji, gde su inae njihova sabraa dugo vaila za najvetije tampare irilske knjige svoga vremena.

Manastir su esto poseivale diplomate i drugi putnici iz Francuske, Nemake i Italije. Pojedini su, zadivljeni sjajem, bogatstvom i lepotom fresaka, ikona i relikvijara zabeleili znaajne podatke o crkvi, manastiru i ivotu njegovih monaha. Sredinom XVI veka Mileeva je bila najznaajnije sredite duhovnog ivota Srba. Veliki udeo je imala u obnovi srpske Crkve i bila oslonac u ouvanju nacionalne svesti. Bili su joj privreni uticajni lanovi porodice Sokolovi, rodom iz ovog kraja - veliki vezir Mehmed paa i patrijarh Makarije (kao i njegbvi naslednici), koji su imali nesumnjive zasluge za ponovno uspostavljanje Peke patrijarije i irenje srpskog pravoslavlja, gde je Mileeva imala jednu od vodeih uloga. Sveti Sava je bio simbol Mileeve, to je presudno uticalo na njen ugled i znaaj. Njegov kult je ovde negovan i irio se u sve krajeve zemlje. Svetog Savu su potovali i verovali u njegovu mo isceljivanja i hriani i muslimani. Mileevski kalueri su uvek naglaavali svoju ulogu uvara njegovih moti-ju, ak i kada su one odnete i spaljene. Kao osniva srpske crkve, svetac, zatitnik i udotvorac bioje Sveti Sava izvor knjiev-nih dela i brojnih narodnih predanja koja su se prenosila u sve krajeve nastanjene Srbima. Turci su smatrali da e unitenjem njegovih motiju Srbe najotrije kazniti za pobunu i zaustaviti njihov nacionalni polet. Tako je Mileevu iznenadna nesrea zadesila 1594/1595. godine, kada su Turci odneli njenu najveu svetinju moti Svetoga Save i spalili na Vraarevom brdu u Beogradu. Kult Svetoga Save, meutim, nije posle toga zamro, kao ni ivot u Mileevi. Poetkom XVII veka Mileeva je jo uvek bila razvijen manastir. Nova nevolja ju je snala 1624. godine, kada je nabujala reica Kosaanka odnela deo porte sa graevinama. Oronulost manastira nagnala je mileevskog igumana Teodosija da sa nekoliko kaluera ode u Moskvu i od ruskog cara zatrai pomo za obnovu. Naveo je tada da je crkva oslikana zlatom i svetim likovima, ali je olovo na njoj propalo od dugogodinjeg stajanja i da ga treba zameniti. Po njegovim reima krovni pokriva ee sastojao od 4.600 olovnih tabli 2,5 lakta duine, a pod njim slui osam oltara. Ovde su verovatno ubrojani i paraklisi koji su se nalazili u sklopu monakog naselja. Pomo su dobili kao i pravo da svake este, kasnije i svake etvrte godine, dolaze po nju. Do sredine XVII veka igumani Teodosije, Vasilije i Vi-sarion temeljno su obnovili crkvu i manastirske zgrade, koristei priloge ruskih careva i gospodara Vlake i Moldavije. Od kraja XVII do poslednjih decenija XVIII veka Mileevu su Turci nekoliko puta palili i pljakali. U jednom poaru bili su zahvaeni i delovi crkve. Posle 1688. godine, kadje manastir popaljen, u velikim seobama srpskog naroda povukao se i vei broj monaha, idui na sever sve do Budima i Sentandreje, a posle pohare 1782. godine ostao je pust, bez monaha. Crkva se polako obruavala, a pljakai su polomili sarkofage i raskopali grobnice u njoj traei dragocenosti. Ruevine manastira za-tekao je 1857. godine ruski naunik i diplomata Aleksandar Giljferding i opisao ih. Crkva je tada bila znatno oteena, bez krovova i kupola, zasuta zemljom i obrasla rastinjem. Ugledne prijepoljske porodice Veseliia, Staniia, Miletia i Petrovia, sa nastojateljem manastira Makarijem Vujiem, dobile su 1863. godine dozvolu za obnovu crkve od vezira Osman Topal-pae i poele da prikupljaju novac za to. Osim dobrovoljnih priloga okolnog stanovnitva, znatnu finansijsku pomo pruilo je Ministarstvo prosvete i crkvenih dela Kneevine Srbije, po nalogu kneza Mihaila Obrenovia. Obnova crkve trajala je est godina, a uradili su je domai majstori. Tada su prezidani svi gornji delovi zidova i krovni venci,

proskomidija i akonikoh ozidani su iz temelja a najveim delom i obe kapele, tamburi i kupole. Svi prozori i zapadni portal dobili su nove kamene okvire. Krovovi su pokriveni indrom, koja je ubrzo zamenjena plehom. Na severozapadnoj strani manastira podignuta je zgrada, danas poznata pod imenom mali konak", a 1884. godine, na ostacima srednjovekovnih zdanja sazidana je prostrana kamena graevina, novi konak". Tada su sagraeni i vodenica uz jugoistoni deo manastira i drveni most, na alost docnije poruen, koji je povezivao obale Mileevke. Manastir je ponovo stradao u velikoj poplavi krajem XIX stolea kad je nabujala Mileevka razorila vodenicu i odnela juni deo kamenog novog konaka. Posle poplave konak je prepravljen i sazidani su zatitni kameni zidovi uz reku Mileevku, a 1911. godine ispred crkve je podignut teak kameni zvonik. U prvoj polovini XX veka odravane su postojee manastirske zgrade, a sazidani su i novi ogradni zidovi od kamena sa severne i istone strane. Na zaravni severno od manastirske porte, od manastirskih ekonomskih zgrada sauvala se samo stara kamena staja. Mileeva je u drugoj polovini XX veka nastavila da ivi kao mala monaka zajednica, a od srednjovekovnih graevina preostala je, u izmenjenom obliku, samo crkva Vaznesenja.

Istraivanja i konzerevatorski radoviPosle Drugog svetskog rata, Zavod za zatitu spomenika kulture Srbije izvrio je najhitnije konzervatorske radove na crkvi. Tada je ona popravljena i pokrivena olovnim limom a freske su oiene i konzervirane. Rekonstruisan je mali konak". Obim-ni istraivaki i konzerevatorskorestauratorski radovi poeli su 1980. godine na crkvi, monakom naselju i neposrednoj okolini i jo nisu zavreni. Tokom istraivanja crkve dolo se do mnogih saznanja o njenoj izvornoj arhitekturi i kasnijim prepravkama. Starijem delu crkve vraeni su prvobitni osnovni oblici, osim kupole. Promenjeni su krovovi, venci, fasade, plonik u unutranjosti. Spoljna priprata je konzervirana u oblicima koje je dobila u XIX veku, uz manje izmene. U unu-tranjosti priprate prikazana je stara konstrukcija deli-minom obnovom poda na spratu. Na prvobitne delove zidova crkve postavljen je tanji slbj maltera, a na sva kasnija zidanja, deblji. Arheolokim iskopavanjima otkriveni su ostaci manastirskih graevina, do tada nepoznati, koji svedoe o neprekinutom ivo-tu manastira i njegovim vrednostima od XIII do kraja XVIII veka. Ostaci ovih zgrada se konzerviraju i delimino obnavljaju, za-jedno s obimnim zidom. Kula sa ulazom u manastir na jugoi-stonoj strani porte nedavno je obnovljena do prvog sprata. Olivera Kandi Svetlana Popovi

Arhitektura Crkva Vaznesenja HristovogGlavna crkva manastira Mileeve pripada, po arhitektonskim obelejima, drugom, zrelom razdoblju monumentalne arhitektureu Rakoj, koji poinje izgradnjom ie. Graditeljski program utvren u ikoj crkvi, nastojanjem Svetog Save, bio je osnova za oblikovanje srpskih pravoslavnih hramova kroz ceo XIII vek. Srpska sakralna arhitektura, stvarana na granici izmeu Vizantije i Zapada, pokazivala je, od poetka svog razvoja, uticaje obe ove kulture. Prostorni raspored zasnovan je bio na reenji-ma vizantijskih crkava, a spoljni oblici imali su elemente svojstvene romanikom graditeljstvu. U takvom spoju, obogaenom domaom tradicijom i prilagoenom potrebama ustanovljenog bogosluenja, nastalaje i razvijala se arhitektura posebnih obe-leja poznata u nauci kao Raki stil. Graditelji su najee dovoeni sa Zapada, iz jadranskih oblasti, gde je bio ustaljen romaniki nain zidanja i ukraavanja, oslonjen na graditeljstvo Apulije i severne Italije, s kojima je ovo podruje imalo stalne veze. Tako je i Vladislav izgradnju svoje zadubine, mileevske crkve, poverio majstorima iz zapadnih krajeva. Njima nisu bila bliska reenja rakih kupolnih crkava, tako da su sa tekoom, i izvesnim nepravilnostima, ostvarili zadati program. Neke pojedinosti dozvoljavaju pretpostavku da je crkva podignuta na temeljima starije sakralne graevine. Mileevski hram je prvobitno bio oblikovan kao jednokupolna jednobrodna graevina. Prostornim rasporedom pribliila se Spasovoj crkvi u ii, ali joj nedostaje istoni travej, uobiajen u crkvama toga tipa. Sastojala se od priprate, naosa sa dve pevnice, i oltarskog prostora. Neku godinu kasnije, dozi-dana je na zapadnoj strani velika spoljna priprata sa dvema kapelama. Istoni deo crkve ima veliku polukrunu apsidu i dve manje, dodate uz njene bokove. Ova dva bona odeljenja - proskomidija i akonikon - kao i gornji deo srednje apside, dobili su dananji oblik u obnovi 1863. godine. Izmeu apside i naosa, umesto istonog traveja, moda je postojao poseban luk, o emu svedoe uzani kameni venci, sauvani na oba kraja apside, sa kojih je luk poinjao. Oblik toga luka i njegova prvobitna visina nisu za sada poznati, jer unutranja povrina zidova jo nije ispitana. Naos ine pravougaoni potkupolni prostor i uzani zapadni travej, meusobno odvojenidvama jakim pilastrima. Kupolnu konstrukciju nose po jedan popreni luk na istonoj i zapadnoj strani i po dva prislonjena luka na severu i jugu. Prislonjeni lukovi su udvojeni da bi se iz pravougaone dolo do kvadratne osnove, nad kojom je izgraen kruni tambur s kupolom. Svi lukovi su prelomljeni u temenu, kao i u najveem broju rakih crkava, a u njihovim osloncima nalaze se uzani kameni venci. Prostor je bio osvetljen sa osam prozora na tamburu kupole i po jednim uzanim prozorom na podunim zidovima traveja. Kupola, tambur i deo svodova obnovljeni su u XIX veku. Stara priprata je prvobitno bila zamiljena kao poluotvoren trem, sa po dva prolaza na severnoj ijunoj strani, a na zapadnoj su, moda, bila i tri otvora. Ovi otvori su zazidani pre slikanja fresaka, tako da se u crkvu, kada je bila zavrena, ulazilo samo kroz jedna vrata, i to sa zapadne strane. Izmeu priprate i naosa postojao je zid i u njemu kameni portal. Srednji deo zida se sruio, verovatno u XVIII-XIX veku, i nije obnavljan 1863. godine, ve su njegovi krajevi oblikovani kao pilastri i iznad njih je izgraen visoki luk. Tako je priprata postala deo naosa.

Nedavno su restaurisani delovi toga zida i portala. U bonim zidovima nalazio se po jedan uzani prozor, a, moda, u gornjem delu, jo po jedan, vei. Na zapadnom zidu postojao je veoma veliki prozor, koji je kasnije zazidan i pretvoren u niu, kadje dozidanaspoljna priprata. Spoljna priprata je imala prizemlje i sprat. Poduni zidovi prizemlja prvobitno su bili podeljeni na etiri dela pomou pilastera spojenih polukrunim lukovima. Ispod njih, sve do poda, nalazile su se plitke nie. Pre slikanja fresaka nie su zazidane. Nad prizemljem su bili izgraeni poluobliasti svod i tri poprena luka, Jake grede preko svoda nosile su pod sprata. Svod je sauvan samo na istonoj strani. Na zapadnom zidu, u prizemlju, s obe strane ulaza, postojala su dva jednodelna prozora. Oni su zazidani pre oslikavanja priprate. Tako je dobijen mraan prostor, slian kripti, verovatno da bi tu bila grobnica Svetog Save. Veliki jedinstven prostor sprata podeljen je u gornjoj zoni svodnom konstrukcijom po duini na tri traveja, od kojih je srednji dvostruko dui od krajnjih. Ivini traveji su zasvedeni poduno postavljenim svodovima, koji lee na lukovima prislonjenim uz bone zidove. U srednjem traveju, sa bonih strana, po etiri prislonjena luka, stepenasto uzdignuta jedan iznad drugog, svode osnovu na oblik priblian kvadratu. Kupolna konstrukcija iznad lukova nastala je 1863-1868. godine. Nije poznato da li je, po prvobitnom reenju, na ovom mestu stajala kupola ili krstasti svod, moda i sa rebrima, kao u Radosavljevoj priprati u Studenici, koja je nastala priblino u isto vreme. Tamo je primenjen slian sistem stepenasto uzdignutih prislonjenih lukova oslonjenih na konzole, a na njima su stajala dva krstasta svoda sa rebrima. Mogue je da su obe graevine izveli isti majstori. Nije pouzdano utvreno emu je sluio sprat priprate. Mogue je da je i menjao namenu. Ima miljenja da je bio predvien za potrebe Svetog Save, kao to je to sluaj u ii. Moda je korien za skriptorijum. U prepisu Prologa iz 1264. godine navedeno je da je ta knjiga napisana u hramu Svetog Spasa". Najpogodniji prostor u crkvi za ovu delatnost bio je sprat pri prate. Osvetljavala su ga dva velika prozora na bonim zidovima, koji su dopirali do poda, a verovatno i jo jedan na zapadu. U istoni zid, meutim, bila je uklesana ovalna nia, koja je takoe poinjala od poda, ali se ne moe ustanoviti kada je ona oblikovana. Taj deo sprata bio je oltarski prostor. Ikonostas je stajao ispod istonog poprenog luka, na kome se sauvao trag daske na koju je bio prikaen niz ikona. Iz toga se moe zakljuiti da je sprat spoljne priprate sluio kao kapela, ako ne od poetka, onda sigurno od XVI veka. Obnovom u XIX stoleu boni prozori su sueni i podprozornici su postavljeni na veu visinu, a ceo zapadni zid i prozor u njemu su prezidani. Oltarska nia je tada skraena i proirena. Kapele uz bone strane priprate su mali pravougaoni prostori sa istaknutim apsidama na istonoj strani, polukrunim spolja i iznutra. Krajem XIX veka prezidane su gotovo u celini, u proizvoljnim oblicima, konstrukciji i visini. Majstorima je za uzor posluila ia, tako da su izgraene s kupolama i konstrukcijom koja ih nosi. Prvobitne kapele su bile nie, sa svodovima prelomljenim u vrhu i upravnim na podune zidove spoljne priprate. Bile su pokrivene dvoslivnim krovovima. Uz zapadne uglove priprate naeni su ostaci dveju kula. Istraene su samo delimino, dosadanja saznanja nisu dala dovoljno podataka na osnovu kojih bi se utvrdilo vreme njihovog nastanka. Spoljne oblike stare crkve odlikuje visok brod, pokriven dvoslivnim krovom. Na istonom kraju broda uzdie se kupola na okruglom tamburu. Kupolna konstrukcija uvuena je u odnosu na ravan podunih zidova. Prvi put u rakoj arhitekturi kockasto postolje kupole ne nastavlja se na bone zidove crkve, ve je ue od broda. U gotovo svim hramovima izgraenim posle mileevskog prihvaen je taj sistem oblikovanja. Tamburi i kupole su obnovljeni 1863. godine, a verovatno su postojali podaci o izvornom rasporedu otvora i nia. Osam prostora i isto toliko nia

izmeu njih tada je zavreno u obliku povrnutih lukova u duhu islamske arhitekture, kako je bilo uobiajeno u poslednjim stoleima turske vladavine u Srbiji. Stara kupola, prozori i nie, sigurno su bili nii, a polukruni lukovi jednostavni. Crkva i spoljna priprata zidane su od uzanih blokova lakog, upljikavog kamena, sige, i spolja omalterisane sasvim svetlim ukastim malterom. Fasade su bile mirne i jednostavne. Jedini ukrasi na brodu crkve bili su po jedan pilastar na severnoj ijunoj strani, na polovini duine fasade, i nizovi plitkih, polukruno zavrenih nia u podstrejima. Nie su se nalazile na trima stranama kubinog postolja, na severnoj ijunoj strani podunih zidova starijeg dela crkve i na oltarskoj apsidi. Podaci o ovim niama nalaze se na modelu crkve, koji je naslikan u ruci kralja Vladislava na severnom zidu stare priprate. Kako su gornji delovi zidova crkve u ranijim popravkama preziivani, ovaj ukras nije sauvan u prvobitnom obliku. Nie na kubinom postolju prezidane su 1863, a one na brodu uobliene su 1993. godine. Pri projektovanju crkve i odreivanju meusobnih odnosa njenih delova, majstori su se sluili geometrijskom shemom zasnovanom na kvadratu, ija je stranica jednaka preniku kupole. Delovi ovog kvadrata, koji se iz njega mogu dobiti geometrijskim putem, sluili su za razmeravanje graevine prilikom zidanja. Sa unutranje strane, duina broda starijeg dela crkve ista je kao i njena ukupna irina, a spolja je duina broda jednaka visini crkve. Od starih portala i prozora mileevske crkve malo je sauvano. Preostala su dva prvobitna portala na ulazima u kapele i veliki deo zapadnog, kroz koji se ulazilo u stariji deo crkve. Svi ostali su iz XIX veka. Portali su od tamnog crvenog kamena, zasvedeni polukrunim lukovima srpastog ela. Takav oblik je est u crkvama u Apuliji i Primorju. Prag i dovratnici portala koji je stajao u zidu izmeu stare priprate i naosa bili su upotrebljeni u XIX veku za poploavanje crkve, a 1994. godine vraeni su na prvobitna mesta. Svi unutranji okviri portala bili su, kao i plonik, isklesani od crvenkastog kamena, jednostavnih profila i zasvedeni polukrunim lukovima, bez vodoravne grede. Jedino je portal na zapadnoj fasadi spoljne priprate bio bogatiji i isklesan od svetlosivog, skoro belog kamena. Ukraavala su ga dva kamena lava, koji su na leima nosili okrugle stubove, na koje se, preko kapitela, svakako oslanjala polukruna arhivolta. Sauvani su jedan lav, jedna stopa i deo stuba. Svi prozori crkve prepravljeni su u XIX veku. Tada su dobili nove okvire od peara, a neki od njih su i stavljeni na veu visinu. Prvobitni izgled prozora nie zone poznat je na osnovu onih koji su bili zazidani jo u XIII veku. Na podunim zidovima zapadnog traveja bila su zazidana po dva prozora sa obe strane jo u toku gradnje, a iznad njih jo po jedan pre slikanja fresaka. Tako su ostali sauvani i pokazuju da su bili jednodelni, uzani i sa okvirom od sige od koje su i zidovi. Prozori spoljne priprate verovatno su bili dvojni, moda obraeni u plemenitom kamenu. Sauvani deo mermernog kapitela mogao je biti s jednog od njih. Glavna crkva manastira Mileeve je porodina grobnica kralja Vladislava. Bilo je predvieno da se u njoj sahrani on kao ktitor, i njegova supruga kraljica Beloslava. Kraljev sarkofag je stajao uz juni zid naosa, ispod njegovog ktitorskog portreta, a kraljiin uz juni zid priprate. Zidane grobnice nalazile su se ispred sarkofaga. Oba sarkofaga bila su isklesana od crvenkastog kamena sa belim ilama, i ukraena uz ivice profilisanim trakama. Od njih su sauvani delovi na osnovu kojih se mogu obnoviti. Kameni odlomci svetlosive boje i dubokih profila, naeni u toku arheolokih iskopavanja, moda su pripadali postolju za ivot, ili grobnom obeleju Svetog Save,

koje je stajalo najverovatnije u spoljnoj priprati. Oltarski prostor crkve bio je odvojen od naosa niskom oltarskom pregradom od kamena. Ona nije sauvana, ak nijedan njen deo do sada nije pronaen. Danas se na tom mestu nalazi visok drveni ikonostas, postavljen poetkom XX veka. U crkvi je stajala i posuda za osveenu vodu. Bila je isklesana od crvenkastog kamena i od nje su preostali postolje i poklopac u obliku polulopte, ukraene sa etiri dvostruka krsta. Deo jednog od kamenih svenjaka, kakvih je moralo biti nekoliko, upotrebljen je kao stub u severnom prozoru spoljne priprate. Mileevska crkva sa spoljnom pripratom ini celinu u programskom i graevinskom smislu. U oblicima potonjih spomenika, meutim, mogu se pratiti samo pojedina reenja ostvarena na njenom glavnom, starijem delu, meu kojima su najznaajniji transept i kupola. Pod uticajem kulta Svetog Save Mileeva je, kao njegova grobna crkva, bila podstrek za vraanje na stare rake uzore, pri izgradnji crkava u slivu Drine u doba Kosaa, a posredno i kasnije na irem podruju, sve do XVII veka. Arhitektura mileevske crkve nije u potpunosti razjanjena. Istraivanja iz poslednjih godina donela su mnogo novih podataka, ali su neke pojedinosti ostale nepoznate. Kad budu okonana arheoloka iskopavanja i kad se obije malter s unutranjih povrina zidova hrama, izvesne nedoumice e se sigurnije i potpunije razreiti. Tada e se, svakako, bolje sagledati prvobitni oblici crkve i njenih ukrasa, a s tim i njeno mesto u razvoju srpske sakralne arhitekture XIII veka. Olivera Kandi

MANASTIRSKO NASELjE Srednji vekManastir Mileeva je utemeljen u poetku XIII veka na relativno ravnom platou, na uu reke Kosaanke u Mileevu. Okruen je brdima, od kojih se najvie istiu strme litice kamenitog Titerovca sa severoistone strane. Manastirsko naselje je imalo nepravilan poligonalan oblik, uglavnom uslovljen blmzinom renih korita. Naselje je oblikovano po uzoru na ostale srpske srednjovekovne manastire, kod kojih se uvek glavna crkva nalazila u sreditu, okruena spoljnim kamenim zidovima, uz koje su bile u nizu manastirske graevine - trpezarija, elije za stanovanje, zgrada uprave, kuhinja, pekara, radionice, ostave i drugo. U ruenjima i razaranjima, obnovama i popravkama tokom svoje duge istorije, manastir Mileeva je doekao XX stolee samo sa jednom ouvanom srednjovekovnom graevinom crkvom Vaznesenja - dok su ostaci ostalih zgrada bili skriveni velikim zemljanim nanosima. Tek je arheolokim istraivanjima od 1980. godine poelo sistematsko otkrivanje nekadanjih manastirskih zgrada i bedema. Do danas je otkriveno vie od polovine srednjovekovnog manastira, a iskopani graevinski ostaci pruaju sloenu sliku naselja koje se razvijalo i gradilo od XIII do XIX veka. Fragmentarno sauvani graevinski ostaci iz XIII veka otkriveni su na celokupnom prostoru manastira. Naselje je bilo ograeno kamenim zidom. Na zapadnoj strani nalazila se prostrana trpezarija, kao to je bilo uobiajeno. Njeni ostaci pronaeni su ispod poda u konaku izgraenom u XIX veku. Otkriveni su istoni spoljni zid tog zdanja i delovi poda od ruiastog kamena istoga tipa i obrade kao u crkvi. Pretpostavlja se da je glavni ulaz u manastir prvobitno bio negde na zapadnoj strani naselja, kao i u drugim srednjovekovnim manastirima u Srbiji, na ta ukazuju ostaci zgrada i njihova prostorna dispozicija i poloaj puta kojim se u to vreme prilazilo manastiru. Dananji put i ulaz na severnoj strani su iz novijeg doba (XIX i XX vek). Srednjovekovni putje iao levom obalom Mileevke, dok je monako naselje bilo utemeljeno na njenoj desnoj obali. Zbog toga mu se jedino moglo prii s june strane, preko mosta. Sadanji most istono od manastira takoe je skoranji, postavljen na mestu drvenog mosta iz XIX veka. Poto se u srpskim srednjovekovnim manastirima, po usvojenoj prostornoj ikonografiji, glavni ulaz morao nalaziti u zapadnom delu naselja, naspram ulaza u crkvu, moe se sa sigurnou pretpostaviti da su se i u Mileevi ulazna graevina i most, koji je do nje vodio u srednjem veku, nalazili na jugozapadnom delu manastira, izmeu trpezarije i zgrada uz juni obimni zid. Na alost, brojne poplave reka ruile su tokom duge istorije spoljne manastirske zidove, a jedna od velikih poplava s kraja XIX stolea odnela je gotovo celu junu stranu monakog naselja. Tada su, zajedno s mlaim objektima, nastradali i ostaci srednjovekovnih zgrada, a meu njima i glavna ulazna graevina. Na jugoistonom delu naselja otkriven je jo jedan ulaz. On je vodio ka manastirskom imanju, ekonomskim zgradama i vodenicama, koje su se verovatno nalazile na padinama uz reku istono od Mileeve. Bio je u sklopu etvrtaste kule, jakih zidova. Na tom mestu se ulazilo u manastir tokom celog njegovog postojanja. Srednjovekovna zdanja bila su izduenih pravougaonih osnova, priljubljena uza zidove, a ona na istonoj i severnoj strani naselja imala su tremove. U jednoj od prostorija na istonoj strani pronaen je i daani pod, a u zidovima su se sauvale dve nie, u koje su odlagani

predmeti ili stavljane uljne lampe ili neki drugi izvori svetlosti. Izgleda vrlo rano, moda polovinom XIII stolea, spoljni manastirski zid sa severne strane bio je poruen, adi i ubrzo obnovljen dodavanjem jo jednog bedema uz njegovo lice. Na tom novom spoljnom zidu bila je izgraena i polukruna kula na severoistonom uglu. Zid je sluio i kao odbrambeni bedem obaloutvrda - od reke Kosaanke, koja je jo od srednjeg veka poplavama ugroavala severni i severozapadni deo naselja. Obaloutvrda je bila sazidana od kamena, sa kosom eskarpom koja se sputala kao odbojnik do korita reke. Teren i korito Kosaanke bili su drukiji nego danas. Reka je proticala znatno blie manastiru, a zemljite, danas ravno na severnoj strani, strmo se sputalo obrazujui renu obalu. Obaloutvrda se, izgleda, protezala i du zapadne strane. To pokazuju njeni ostaci otkriveni na severozapadnom uglu manastira. Na osnovu takvog prostornog reenja, smelo bi se pretpostaviti da su slini zidovi branili manastir i sa june strane, gde protie Mileevka. U velikom razaranju manastira, u vreme turskog prodora 1459. godine, stradali su spoljni bedemi, a tada je bila poruena i kula na severnoj strani. Najvei deo srednjovekovnih zgrada unitila su ratna razaranja, a jo mnogo vie mlae prepravke i obnove. Zato nema mnogo podataka o izgledu nekih od najstarijih graevina - kuhinje, pekare, elija, igumanske i ktitorske rezidencije. Arheolokim iskopavanjima je utvreno da su se uz stambene prostore, na odgovarajuim mestima, nalazili nunici. Jedan od njihje otkriven na severozapadnom spoljanjem zidu. Njegov odvodni kanal je bio usmeren u pravcu reke Kosaanke.

Postsrednjovekovno razdobljeU XV i XVI, a naroito u prvoj polovini XVII veka manastir je u veoj meri bio obnavljan. Nove zgrade nisu sledile srednjovekovne temelje i zidove, tako daje delimino izmenjena starija prostorna dispozicija naselja. Manastir je proiren na istonoj strani i zaao je u padine Titerovca. Iz te mlae epohe sauvao se i najvei broj zgrada, a one se pruaju du istonog i severnog obimnog zida. Najbolje su se ouvale monake elije i ostave. Bilo je primenjeno tipsko arhitektonsko reenje, gde se jedna prostorna jedinica uzastopno ponavljala. Takva jedinica je sadrala dve elije razdeljene hodnikom i okrenute prema crkvi, a uz njih, sa druge strane, protezala se celom duinom prostorija u kojoj je bila ostava, a moda i radionica. Monake elije su bile pravougaone osnove. U njih se ulazilo iz centralnog hodnika kroz vrata na podunom, a kod nekih i na poprenom zidu. Svaka elija se zagrevala pomou pei od keramikih lonia utopljenih u glineno vezivo. Pei su se loile iz velike prostorije iza elija, koja je takoe bila povezana vratima sa hodnikom. Pored pei, elija je imala krevet, drvenu policu za uvanje stvari i drveni iviluk za odlaganje odela. Opisani niz elija se nalazio du istonog manastirskog zida, a sline su bile i elije na severozapadnom delu izmeu dananjeg malog konaka" i kamenog konaka iz XIX veka. Sve elije su imale prozore okrenute ka crkvi, a ispred njih se protezao drveni trem. Postolja drvenih stubova trema su delimino sauvana. Prostorija na severnom uglu, obnovljena krajem XV veka, u ovom periodu je ponovo prepravljana. Ona je znatno smanjena i u delu uz severnu ogradu bila je obrazovana manja kapela. Taj paraklis je bio ivopisan, o emu svedoe fragmenti fresaka pronaeni na njenom podu. U XVII veku (1623), velika poplava je razorila severne delove manastirskog naselja. Tada je reka Kosaanka odnela igumenariju, bolnicu i pet dvokrovnih elija. Na osnovu toga moe se pretpostaviti da su se ove graevine nalazile sa severne strane crkve. Graevine su bile sazidane od lomljenog kamena. Imale su prizemlja bez ukopanih podruma, a na pojedinim delovima i sprat iznad prizemlja. Unutranji zidovi prostorija bili su omalterisani i okreeni, a pojedine odaje ukraene i slikanom dekoracijom. Na jednom delu hodnika izmeu elija sauvana je crvena slikana bordura kojom su bila opervaena vrata. Podovi su bili od

maltera, dobro uglaani, a neki hodnici izmeu elija poploani rustino obraenim kamenim ploama. Sauvani okviri prozora su od kamena, a otvori su bili pravougaoni, osim u paraklisu na severnoj strani, gde je unutranja upljina prozora bila luno zasvedena. Gledajui u celini, monako naselje je u XVI i XVII veku bilo dobro graeno, snabdeveno peima, vodovodom, esmama, nunicima i kanalima za otpadane vode, to ukazuje na visok ivotni standard u njemu. Nije izvesno koliko je kaluera ivelo u Mileevi u to vreme. Putopisci pominju od 50 do 80 monaha, to bi, s obzirom na veliinu i broj otkrivenih graevina, moglo biti tano. U vreme austrijsko-turskih ratova i velikih seoba ni Mileeva nije bila poteena. Arheolokim istraivanjima je potvreno veliko stradanje manastira, kadje u poaru ogromnih razmera izgorela i veina manastirskih zgrada. Monasi su se u to doba pohara povukli iz Mileeve traei sigurnije utoite, a manastir, zapusteo krajem XVIII veka, ponovo je obnovljen tek sredinom XIX stolea.

XIX vekSredinom XIX veka, kad je poela obnova crkve, sazidane su i nove manastirske zgrade. Tada je sagraen mali konak" severno od crkve. Zgrada pravougaone osnove sadri kamenom zidan poluukopan podrum, odnosno prizemlje i dva sprata. Celom duinom konaka na drugom spratu protee se drveni trem okrenut prema crkvi. Zgrada je pokrivena etvorovodnim krovom od eramide. Izuzetno dobro uraeni profilisani drveni detalji ograde na tremu ili drvene prozorske reetke ukazuju da su zdanje podigli dobri graditelji. Mali konak predstavlja znaajno arhitektonsko svedoanstvo lokalnog graditeljstva iz XIX stolea. Na zapadnoj strani sazidanaje 1884. jo jedna zgrada - prostrani konak, sa prizemljem, spratom i ukopanim podrumom u junom delu. Ta graevina nevelikih arhitektonskih vrednosti stradalaje ubrzo u velikoj poplavi krajem XIX veka, kad je reka odnela njenu junu stranu. Kasnije vie puta prepravljana, i danas slui kao glavni manastirski konak mileevskom bratstvu. S kraja XIX stolea potiu jo dve graevine: vodenica na istonoj strani naselja uz Mileevku i stara manastirska staja, izvan obimnih zidova, severno od manastira. Obe su zidane kamenom, a pokrivene indrom. Uz vodenicu je bio izgraen drveni most izuzetne konstrukcije. On je poruen, ali mu je izgled zabeleen na jednoj staroj fotografiji. Ispred crkve je 1911. godine sagraen teak kameni zvonik. Njegova arhitektura, kao i neveto izabrano mesto, ukazuju na dobronamerne graditelje i ktitore malih stvaralakih mogunosti.

Predmeti za upotrebuU toku arheolokih iskopavanja Mileeve, koja jo traju, nalaeni su mnogi predmeti za svakodnevnu upotrebu. Ulomci grnarskih proizvoda korienih za pripremanje i uvanje hrane, trpezna keramika i posude za vodu i ulje pripadaju dugom vremenskom rasponu od XIII do XIX veka. To su svakodnevni, jednostavni kuhinjski lonci, zdele i crepulje, raeni na runom ili nonom vitlu, i razliite luksuzno raene keramike posude, od kojih su neke stigle u Mileevu iz primorskih krajeva, Mletaka i Carigrada. Posebnu panju zasluuju staklene ae, izuzetne

izrade, najverovatnije s kraja XIV stolea. Brojni su predmeti od metala, korieni za okove vrata i prozora, kao i nekoliko primeraka eleznih prozorskih reetaka koje potiu iz XVII veka. Gotovo u svim prostorijama, u sruenom graevinskom materijalu, nalaeni su elezni kovani ekseri, kovanici, raznih veliina, koji su sluili za prikivanje drvenih greda ili za spajanje raznih elemenata od drveta. Naeno je dosta brava, kljueva, zvekira, kao i keramikih gleosanih lonia za zidanje pei. Nalazi navedenih predmeta takoe ukazuju da se u Mileevi neprekidno ivelo od XIII do XVIII stolea. Svetlana Popovi

SlikarstvoJo kao mladi, tek zaao u dvadesete godine, kraljevi Vladislav podigao je i ukrasio freskama svoju zadubinu manastir Mileevu. Namerivi da mu bude mauzolej, posvetio je crkvu Vaznesenju Hristovom. Pisana svedoanstva koja su, po dobrom obiaju, sadrana u darovnoj osnivakoj povelji manastiru i delimino ispisivana iznad ulaza u hram, nisu sauvana. Stoga se znanje o najstarijoj istoriji manastira, zamislima ktitora i njegovih savetodavaca ponajvie stie prouavanjem mileevskih fresaka, a posebno portreta istorijskih linosti na ktitorskoj slici u naosu i dinastiko-ktitorskoj kompoziciji u priprati. A malo je portreta u srpskoj istoriji umetnosti koji su tako pomno izuavani kao izvor istorijskih saznanja kao to je sluaj sa slikama Svetoga Save, Simeona Nemanje, kralja Stefana Prvovenanog i njegovih sinova Radoslava i Vladislava u Mileevi. I ne samo to. Potomci su se vekovima nadahnjivali portretima Svetoga Save i Nemanje. Zbog izvanredne slikarske lepote, psiholoke uverljivosti i istanane duhovnosti, oni su u memoriji univerzalnih duhovnih vrednosti srpskog naroda sauvani kao arhetipske slike rodonaelnika dinastije Nemanjia. Kako su natpisi pored portreta dosta oteeni i neitki, to su ishodita prouavanja brojnih istraivaa bila razliita. Ipak, u nauci je prevladalo uverenje, potvreno najnovijim analizama natpisa, daje mileevsko slikarstvo nastalo izmeu 1222. i 1228. godine. U tom periodu mogao je Vladislav da bude predstavljen kao mladi princ tek iznikle brade i zaobljenih rumenih obraza, ako se rauna daje roen oko 1200. godine. Za prilike u Srbiji, on je veoma mlad zasnovao Mileevu kao svoj mauzolej i zalog za milost i blagost Hristovu na Stranom sudu. Na junom zidu zapadnog traveja naosa, u ktitorskoj i nadgrobnoj slici, predvoen Bogorodicom, on setan i skruen prinosi model Mileeve Isusu Hristu, koji sedi na raskonom prestolu i dri otvoreno jevanelje. Blagosiljajui desnom rukom, Hristos usliava molbe svoje majke, Bogorodice, da zadubinaru kojeg privodi budu oproteni svi gresi i olakan put u carstvo nebesko. Vladislav je, po modi najvie vlastele sa dvora, odeven u belu dalmatiku ukraenu zlatnim krugovima i laticama cvetova i crveni plat izvezen dvoglavim orlovima u krugovima i opiven trakama od bisera i dragog kamenja. Kao drugoroeni sin kralja Stefana Prvovenanog, i bez pretenzija na presto, on je naslikan bez vladarskih insignija. Ali, kad je_ 1234. godine ipak postao kralj Srbije, on je u znak svog novog statusa samodravnog vladara zemlje dao da mu se doslika kruna nalik na kamelavkion vizantijskih vasilevsa. Ponovo je Vladislav naslikan kao ktitor u priprati u dinastiko-ktitorskoj povorci. Ona poinje na istonom zidu sjajnim, bezmalo mitskim, portretima svetog Simeona Nemanje, praroditelja i korena dobre loze Nemanjia, dramatino prepolovljenim po vertikali obruavanjem zida, i portretom Svetog Save slikanim za njegova ivota i posle proglaenja za arhiepiskopa samostalne srpske crkve. Iz natpisa, u nekoliko redova, pored slike Svetoga Save: Sveti bogonosac i otac na Sava prvi arhiepiskop svih Rakih i Dukljanskih zemalja. Sin svetog Simeona Nemanje", vidi se da je epitet sveti bogonosac" nosio i dok je bio iv, kao izuzetno potovan najvii crkveni velikodostojnik. Tako je i predstavljen, u odei arhijereja, polistavrionu i omoforu, blagosilja desnom, a u levici dri jevanelje. Natpis, pak, pored glave Simeona Nemanje Sveti prepodobni otac na Simeon Nemanja", odreuje njegovu svetost potvrenu posle smrti. U dinastikom nizu, njihov znaaj je izdvojen oreolima naslikanim samo oko njihovih likova. Na severnom zidu priprate stoje kralj Srbije Stefan Prvovenani i njegovi sinovi Radoslav i Vladislav, molitveno okrenutih ruku ka Svetom Savi i Simeonu Nemanji da bi ih oni preporuili Isusu Hristu koji je, verovatno, bio naslikan na oteenom delu istonog zida. Odeveni su u raskonu odeu dvora - bele dalmatike sa laticama cvetova i crvene hlamide sa dvoglavim orlovima u krugovima, opivene po ivicama trakama od bisera i dragog kamenja. Kralj Stefan dri u levoj ruci ezlo, a i on i njegov stariji sin

i tadanji savladar Radoslav imaju na glavi vladarske vence u obliku utog. obrua sa poprenim lukom na proelju. Vladislav, na kraju porodine povorke, bez vladarskih insignija, dri u desnoj ruci model Mileeve. I ovde muje posle stupanja na presto doslikana kupolasta kruna s prependulijama kakve su naknadno doslikane i Stefanu Prvovenanom i Radoslavu. Na alost, natpisi pored njihovih portreta su gotovo izbrisani. Uz desnu stranu lica Stefana Prvovenanog proitan je deo natpisa: Stefan sin svetog Simeona Nemanje zet cara grkog kir Aleksija", dok je uz Vladislavljev lik, oigledno posle krunisanja, ugreban natpis: Stefan Vladislav u Hrista blagoverni kralj". Ipak, sutinski odnos Nemanjia prema vladarima carstva nije niim izmenjen. Likovni retui na njihovim portretima bili su samo interna dinastika stvar prestia. Jer u poetku je na slikama Nemanjia sve bilo primereno njihovom poloaju u vizantijskom krugu drava i naroda prema kojima su se ravnali i ka kojima su teili. I vladarske insignije i odea, pa i natpisi pored portreta, odavali su istanano poznavanje vizantijskog sistema vrednosti i vlastitog mesta u hijerarhiji drava i vladara na ijem je elu vizantijski vasilevs. Analogno Svetome Savi i Simeonu Nemanji kao osnivaima samostalne crkve u Srba, na naspramnom junom delu istonog zida priprate naslikani su sveti Konstantin i sveta Jelena, osnivai hrianske crkve u carstvu Romeja. U carskom su ornatu i dre izmeu sebe veliki krst, simvol vere. A nasuprot kralju Stefanu Prvovenanom, na junom zidu priprate, kao njegov savremenik i vrhovni vladar Vizantije, predstavljen je car Jovan III Vatac, koji je od 1222. vladao u Nikeji, dok su krstai posedali Carigrad. Godina 1222, kad je Jovan III Vatac stupio na presto, uzima se u nauci kao donja granica posle kojeje nastao ivopis u Mileevi, a za gornju granicu, pre koje je on morao biti zavren, uzima se godina 1228, kad je umro Stefan Prvovenani, budui je on naslikan u Mileevi pre svoje smrti. Raskonim carskim ornatom - dalmatikom i lorosom -insignijama vlasti - akakijom u ruci i kamelavkionom na glavi -ukoenim frontalnim stavom samodraca i Bojih izaslanika na zemlji, vizantijski carevi na freskama mileevske priprate, naspram srpskoj dinastiji Nemanjia, namah su prepoznatljivi kao prvi u hijerarhiji. Ali, iako nii, Nemanjii su na toj lestvici vlasti i moi ve postigli svoje mesto, pa su mileevske freske na jasan nain objavile gledaocima novi status vladarske dinastije, srpske crkve i drave u krugu naroda vizantijskog sveta. Samo je sjajan diplomata mogao da iznijansira i sugerie slikaru kako da se na slici prikae sve to su Nemanjii u svom meunarodnom usponu bili dosegli - arhiepiskopiju i samostalnost crkve, krunu i samostalnost drave, pa i srodstvo enidbom Stefana Prvovenanog keri vizantijskog cara. Iako to u istorijskim izvorima nije doslovno napisano, smatra se u nauci da je Sveti Sava, shodno porodinom dogovoru i vlastitom izboru, ne samo pomogao svom mladom bratancu Vladislavu ve imao odluujuu ulogu u izgradnji i ukraavanju njegove zadubine manastira Mileeve, i da je, odabravi da i sam tu bude sahranjen, uticao na dekoraciju spoljne priprate. U Mileevi je ostvaren ivopisni program koji je delom bio uslovljen predvienom funkcijom hrama kao mauzoleja kralju Vladislavu, a kasnije i njegovom stricu arhiepiskopu Savi. Prema naelima vizantijske umetnosti o ukraavanju unutranjosti hrama, primenjen je opti univerzalni sistem sa freskama evharistike sadrine u oltaru, Velikim praznicima u naosu, scenama Hristovog stradanja u priprati i Stranim sudom u spoljnoj priprati. Meutim, u okvir ovog opteg sistema ugraen je niz posebnih i neuobiajenih reenja u rasporedu kompozicija, izboru nekih svetitelja, to je rezultat volje ktitora i njegovih savetodavaca, ali i objektivnih ogranienja u arhitekturi graevine, emu su slikari morali da se prilagode. Program freskoslikarstva u Mileevi bio je obuhvaen jedinstvenom vizijom o ureenju enterijera hrama, gde je freske trebalo da zrae lepotom i raskoi boja i zlata. tedrom upotrebom zlatnih listia, postavljanih na pozadini fresaka poput kockica mozaika, doarana je gledaocu nebeska svetlost to je treperila u Mileevi od kupole pa sve do spoljne priprate, odvajajui, ak i u Stranom sudu, Isusa Hrista i njegove aneoske redove nebeskom svetlou od zona pakla.

Mileevsko slikarstvo je znatno oteeno viestrukim razaranjima hrama u vreme turske vlasti. Nema ga vie u kupoli, na svodovima, viim zonama graevine, a u fragmentima je preostalo u bonim prostorima oltara, spratnoj i bonim kapelama spoljne priprate. Ali, nije samo unitavano prvobitno slikarstvo iz XIII veka ve i ivopis koji je, kao njegova obnova, izveden u XVI i XVII veku. Ipak, i na toliko oteenom slikarstvu moe da se sagleda prvobitni program s rasporedom koji nije uobiajen u vizantijskim crkvama. Naime, u rasporedu kompozicija nije dosledno primenjen ustaljeni ritam kretanja i itanja tematike fresaka po hronolokom sledu odozgo nanie i sleva nadesno, ve se u Mileevi pogled skree zdesna nalevo i odozdo ka kupoli, koja je bila ukraena kompozicijom Vaznesenja Hristovog kao hramovnom slavom. Ispod te nekadanje slike Hristove apoteoze, na zidovima kubinog postolja postavljene su, u neobinom izboru, etiri kompozicije izdvojene iz razliitih ciklusa i teolokih konteksta. Na istonom zidu kubinog postolja je kompozicija Hristovog javljanja apostolima pre Vaznesenja, na junom je slika Skidanja Hristovog s krsta. Na zapadnoj strani je Priee apostola, a kompozicija Preobraenja Hristovog zauzima severnu stranu kubinog postolja. Pojedinane predstave svetitelja, slikane u celoj figuri ili dopojasno, rasporeene su po ustaljenoj hijerarhiji, koja je odreena tumaenjem o simvolici delova prostora u hrianskom hramu. Kupola je u crkvi kao nebo iznad zemlje, gde Bog boravi okruen anelima, kao nebeskim biima, i prorocima, koji su ga jo u prethriansko vreme videli" u svojim vizijama i prorekli njegov dolazak na zemlju. Zone pod kupolom namenjene su predstavnicima ljudskog roda, Hristovim sledbenicima, apostolima, svetim muenicima, svetim monasima. U pandantifima su bila naslikana etvorica jevanelista. Preostala je, samo delimino, predstava jevaneliste Jovana na jugoistonom pandantifu, ak i ona preslikana u XVI veku. Starozavetni proroci su pored onih kompozicija iz jevaneoskog ciklusa koje su u svojim vizijama predvideli. Kao to je uobiajeno u hrianskoj ikonografiji, oni dre svitke sa sentencama iz svojih prorotava. Tako su slike proroka Davida i Solomona, uz kompoziciju Blagovesti, postavljene pored Bogorodice i arhanela Gavrila na susednim, eonim, stranama jugoistonog i severoistonog pilastra. Ispod figura Davida i Solomona su dva starozavetna prvosvetenika sa kadionicama i darohranilnicama u rukama. Na potrbuju severnog luka vidi se deo svitka koji je nosio prorok Isaija, predstavljen uz kompoziciju Roenja Hristovog. Takoe, vidljivi su samo fragmenti slika proroka smetenih na potrbuju junog luka, uz scenu Silaska u ad. Dva proroka su bila naslikana u luku iznad freske Krtenja, na junom zidu zapadnog traveja hrama, Sauvana je, meutim, samo donja polovina figure i svitak proroka Gedeona, na istonom delu luka. Blagovesti, kao prvi veliki praznik iz jevaneoskog ciklusa, naslikane su na istonom paru pilastara, okrenute ka naosu. Na severoistonom je prikazan arhaneo Gavrilo koji slee s neba i, okrenut udesno, blagosilja Bogorodicu donosei joj radosnu vest da e ona roditi Spasitelja sveta. Na jugoistonom pilastru naslikana je Bogorodica kako sedi u svom domu na raskonom prestolu i, drei predivo, slua rei Bojeg glasnika. Izuzetno lepo slikano Bogorodiino lice odaje izraz blagorodnog pomirenja i odmerenog uenja, jer je tada osenjena Duhom svetim to se u vidu goluba spustio na nju sa zrakom neba, oznaivi inkarnaciju Isusa Hrista u njenoj utrobi. Dogaaj koji u hronolokom redu prati Blagovesti je Roenje Hristovo i slika se, obino, na junoj strani vizantijskih crkava. U Mileevi je, meutim, Roenje Hristovo postavljeno na suprotnoj, severnoj strani naosa, ispod potkupolnog luka. Sauvan je deo scene gde se vidi kupanje malog Hrista, u sredini, a delovi predstave Josifa u levom, i pastira u desnom delu slike. Roenjem Isusa Hrista ostvarilo se ovaploenje Boga kao oveka koji je doao na svet da bi proiveo svoj ljudski vek na zemlji i, dobrovoljno prihvatajui tragino rtvovanje i smrt, mogao

posle svog vaskrsenja da spasi ljudski rod od praroditeljskog greha. Scene koje slede prate Hristov ovozemaljski ivot i stradanje. Kompozicija Sretenja ilustruje dogaaj iz hrianske istorije kad su Hrista roditelji prvi put doneli u hram. Naslikana je u dva dela, na istonoj strani zapadnog para pilastara. Najugozapadnom pilastru su Bogorodica sa malim Hristom u naruju, a iza nje Josif, koji dri u rukama dve grlice kao ritualnu rtvu roditelja to su dobili prvenca. Na naspramnoj povrini severozapadnog pilastra su starac Simeon Bogoprimac, prvosvetenik jerusalimskog hrama, i proroica Ana, koji su odmah po ulasku svete porodice u hram u Detetu prepoznali Spasitelja. Sledi Krtenje Hristovo, smeteno u najviu zonu junog zida u zapadnom traveju hrama. Kompozicija je iz sloja fresaka iz XVI veka, ali, verovatno, ponavlja temu prvobitnog slikarstva iz XIII veka. Od Preobraenja Hristovog, kada se on, obasjan slavom, u svetlosnoj mandorli pokazao apostolima, preostao je samo deo scene naslikane na severnom zidu kubinog postolja. U kompoziciji Ulaska u Jerusalim, na severnom zidu zapadnog traveja crkve, Isus Hristos, jaui na magarici, blagosilja graane Jerusalima koji su izili da ga pozdrave ispred zidina grada. Hristov ulazak u Jerusalim je prelomni dogaaj u njegovom ivotu na zemlji, jer tada poinju njegova stradanja i muke, to su ilustrovani na zidovima priprate u Mileevi. Sauvan samo delimino, ciklus Stradanja poinje Tajnom veerom, koja je, ini nam se, naslikana najunom zidu priprate. Tu se, u drugoj zoni, na preostalom delu freske vidi draperija to je prekrivala prednju, ravnu, stranu polukrunog stola i, na desnom kraju, deo noge jednog od uesnika dogaaja. Pre poetka Tajne veere Hristos je obavio in pranja nogu apostolima, pouavajui ih tim primerom velikoj hrianskoj smernosti. Zbog ogromnih oteenja ivopisa, moe se samo pretpostaviti da je scena Pranja nogu bila na severnom zidu priprate, nasuprot Tajnoj veeri, ako se sledi tok rasporeivanja dogaaja primenjen u naosu Mileeve. Na zapadnom zidu, u drugoj zoni, dve monumentalne kompozicije iz ciklusa Stradanja dramatino odslikavaju Hristovu spoznaju da su ga napustili ak i apostoli - njegovi najblii istomiljenici i sledbenici. U sceni Molitve u Getsimanskom vrtu, predoseajui svoj muan kraj i ophrvan strahom svojstvenim ljudskom biu u sebi, Hristos se, kleei, molitveno obraa Ocu da ga potedi predstojeih patnji. Agonija se nastavlja u slici Izdajstva Judinog. Dok ga Juda grli u znaku izdaje i predaje delatima, buna gomila sveta to nosi baklje, trube, zastavice, tiska se oko Hrista vukui ga za rukave. Posle Judine izdaje odvijalo se suenje Hristu i Raspee na krstu. Opet po neuobiajenom ritmu mileevskih kompozicija, Skidanje s krsta postavljeno je pod samom kupolom, na junom zidu kubinog postolja. Izvanarednom kompozicijom, na polukrunoj povrini zida ukomponovano je izvijeno telo mrtvog Hrista, kojeg Bogomajka oplakujui pridrava za grudi, dok ga ostali uesnici scene skidaju s krsta. Hristova boanska priroda potvrena je tek nakon njegove smrti na krstu, sahrane i vaskrsenja iz groba u kojem je bio tri dana. Scena Vaskrsenja, kad je Hristos razvalio vratnice ada i izveo iz podzemnog sveta praroditelje Adama i Evu, vidi sejednim delom na junom zidu naosa iznad june pevnice, ispod nove freske Tajne veere iz XVI veka. Mironosice na Hristovom grobu, naslikane najunom zidu zapadnog traveja, iznad ktitorske kompozicije, bile su prvi svedoci Hristovog vaskrsenja. Prelepi aneo u belom, rairenih krila, sedi na velikom kamenu i vanvremenskom smirenou nebeskog bia i glasnika svevene istine o Hristovom vaskrsenju pokazuje prazan Hristov grob usplahirenim enama koje su stigle da bi mirom prelile humku. Vaskrsenje Hristovo je u hrianskom uenju preduslov za budue vaskrsenje svih pravednika, pa su pogledi vernika uvek okretani slikama vere u spasenje. Mileevski slikar je na slici Belog anela na Hristovom grobu ostvario toliki stepen lepote umetnikog dela da on u isto vreme pobuuje divljenje savrenstvu i istinsku nadu. U jevaneoskoj istoriji sledi zatim periodHristovogdelovanja i boravka na zemlji posle vaskrsenja. U prvim susretima s apostolima Hristos je morao da odagna njihovu sumnju u svoje vaskrsenje.

Jedan od takvih dogaaja naslikan je u kompoziciji Neverovanja Tominog, samo donjim delom sauvanog na najvioj povrini zapadnog zida priprate. Poslednje Hristovo javljanje apostolima pre Vaznesenja biloje predstavljeno ak na istonom zidu kubinog postolja. Raspoznaje se deo slike u kojoj Hristos blagosilja svoje uenike aljui ih na razne strane sveta da ire hriansko uenje. Ciklus velikih jevaneoskih praznika zavrava se monumentalnom slikom Uspenja Bogorodice, razvijenom prvobitno na celoj drugoj zoni ivopisa na zapadnom zidu naosa. Zbog obruavanja velikog dela zida, sauvane su sa severne i june strane samo neke predstave apostola koji su prisustvovali opelu Majci bojoj. ivopis u veem delu oltarskog prostora Mileeve je uniten. U apsidi, zbog njene male visine, smetene su samo dve kompozicije. Sudei po fragmentima freske, u konhi apside bila je naslikana Bogorodica s anelima i, u prvoj zoni, Poklonjenje arhijereja Hristu jagnjetu. Sauvan je samo juni niz uvenih hrianskih liturgiara, koji u simvolinoj liturgiji zahvalnosti prilaze Hristu rtvi, nekada prikazanom kao dete na pateni, u centru apside. U tom delu povorke identifikovani su, po tekstovima na svicima koje nose: sveti Jovan Zlatousti, sveti Atanasije Veliki, sveti Nikola i sveti Grigorije iz Nise. Jo est svetih arhijereja naslikano je na istonom paru pilastara. Oni stoje frontalno i blagosiljaju desnom rukom, a u levoj dre jevanelja. Na eonoj strani severoistonog pilastra preostalo je samo poprsje svetog Spiridona, dok su na istonoj strani pilastra, okrenuti oltaru, predstavljeni sveti Grigorije udotvorac, u prvoj zoni i, u drugoj zoni, sveti Jovan Damaskin, delimino preslikan u XVI veku. Na jugoistonom pilastru, od tri lika arhijereja, identifikovan je samo sveti Vavila, u drugoj zoni istone strane pilastra. Obino slikano u apsidi, Priee apostola u Mileevi je podignuto na zapadnu stranu kubinog postolja. Veoma izbledela freska preslikana je u XVI veku. Potrbuja i proelja potkupolnih lukova ukraena su medaljonima sa poprsjima svetih muenika i proroka. Najlepe su slikani proroci na istonom luku, iznad oltarske pregrade. Prepoznaju se, meu njima, slike proroka Jone i Ilije u treem i petom medaljonu sjune strane luka i, u istoj visini, sa severne strane luka, proroci: Jezekilj, Joil i Mojsije. Sveti muenici su smiljeno postavljeni na potkupolnim lukovima. Jer, kao to su svojom rtvom uvrstili veru u Hrista, oni simvolino uvruju i crkvenu graevinu, pa su i naslikani na njenim osetljivim konstruktivnim delovima. Gotovo svi natpisi pored njihovih glava su izbrisani. Prepoznati su sveti Fotije i sveti Lavr, na junom kraju zapadnog luka. U celini, svetitelji jednakog ranga rasporeeni su, kao pandani, na naspramnim ili sueljenim povrinama zidova. U medaljonu iznadjune pevniceje poprsje svetog Flora, a njegov drug, sveti Lavr, naslikan je takoe u medaljonu iznad severne pevnice. Ispod njih su, kao pandani, stojee figure svetih ratnika Merkurija i Dimitrija sa june, a svetog Nikite i Georgija sa severne strane. Na eonim stranama zapadnog para pilastara suelice stoje sveti Sr i Vakh, sveti Artemije i sveti Jevstatije, sveti Jovan Pretea i Sveti Prokopije. Na zapadnoj strani istih pilastara naspramni su likovi svetog Nestora i nepoznatog svetog muenika, svetog Andrije Stratilata i svetog Arete i, u prvoj zoni, svetog Ahilija, episkopa iz Larise, i svetog Nikole, episkopa iz Mire u Likiji. Na istonoj strani severozapadnog pilastra, ispod kompozicije Sretenja, naslikani su, u paru, i gotovo uvek zajedno predstavljeni, ruski svetitelji Boris i Gleb, a pod njima Teodor Tiron i Teodor Stratilat, dok im je naspraman, na jugozapadnom pilastru, u dve zone predstavljen gorostasni lik apostola svetog Stefana Prvomuenika, koji je i veliinom izdvojen kao zatitnik

dinastije Nemanjia i patron srpske drave. Uvean mu je znaaj i time to je sueljen jednako velikom Isusu Hristu na jugoistonom pilastru. Slikarstvo u pevnicama je veoma oteeno. U svodu june pevnice bile su kompozicije Tri Jevreja u uarenoj pei i Pokajanje Davidovo. Skoro doslovno su ponovljene na novom sloju fresaka iz XVI veka, dok se i u svodu severne pevnice samo delimino sauvala scena etrdeset sevastijskih muenika na zaleenom jezeru, takoe preslikana u XVI veku. Na istonom zidu june pevnice predstavljen je nepoznati mileevski iguman, koji se, sa neitkim svitkom u ruci, molitveno obraa Bogorodici u konhi nie to je oteena probijanjem prolaza u akonikon. Zapadne strane pevnica ukraene su slikama stojeih svetih apostola. Odeveni u hitone i himatione, oni dre savijene svitke u jednoj ruci, a drugom, uglavnom, blagosiljaju. Od trojice apostola u junoj pevnici, samo je lice mladog apostola Tome dobro sauvano, dok se, zbog oteenja, dvojici apostola u severnoj pevnici ne vide ni lica ni natpisi. Na zapadnom zidu naosa su etiri stojea svetitelja. Na junom kraju je sveti Stefan Novi, u monakoj odei, s diptihom i krstom u rukama. Tri ostala lika predstavljaju svete lekare. Pored svetog Stefana Novog je sveti Kuzman, mlad lekar, tek iznikle brade, sa skalpelom i kutijom za lekarski pribor u rukama. ini nam se da je na obruenom delu zida, pored svetog Kuzmana, stajao, kako su najee i predstavljani, njegov brat i sveti lekar Damjan. Od nekadanje predstave sada se vidi samo deo ogrtaa oko lakta desne ruke, a, budui mlad, on nije naslikan na severnom delu ovog zida, kako se to mislilo. Dva sveca na severnom kraju zapadnog zida naosa su starci, i to sveti lekari odeveni u karakteristinu odeu: tunike, preko kojih su uzane trake to seu do kolena, i ogrtae. Levi svetitelj dri zatvoreno jevanelje, a desni staklenu boicu. Iako su natpisi pored njihovih glava izbrisani, mislimo da su tu, po preporukama o slikanju ikonografskih detalja iz starih slikarskih prirunika, bili predstavljeni sveti lekari Sampson i Kir. Sveti Sampson, osniva bolnice u Carigradu, proslavio se mnogim isceljenjima bolesnika i putnika, zbog ega ga je carigradski patrijarh rukopoloio za prezvitera. Otkud jevanelje u njegovim rukama, a verovatno i inspiracija Svetom Savi, osnivau, prvih bolnica u Hilandaru i u Studenici, da se ovaj sveti lekar naslika u Mileevi. Sveti Kir, prizivan naroito pri osveenju vode i jeleosveenju", dri staklenu boicu za lekovitu tenost kojom je postizao udesna isceljenja. Da lijejojedan sveti lekar, moda Pantelejmon, bio pored njih naslikan na obruenom kraju ovog dela zida? Moglo bi se pretpostaviti, jer su sveti lekari u vizantijskim crkvama esto slikani oko grobova, odnosno u onim prostorima hrama KOJI su imali sepulkralnu namenu, pa su i u Mileevi u blizini ktitorovog groba. No, osim optih vaeih pravila o slikanju svetih lekara, u Mileevi je na njihov izbor u nizu, pa i na broj, moda presudno uticao Sveti Sava kao utemeljitelj medicine u Srba. Na severnom zidu zapadnog traveja, u prvoj zoni naslikani su sveti muenici Hermogen, Mina i Evgraf. Oni stoje u odei patricija i dre u ruci krst kao simvol svoga stradanja za veru. Na susednoj, zapadnoj strani severozapadnog pilastra, u prvoj je zoni slika svetog Nikole, uvenog episkopa iz Mire u Likiji. Izuzetno potovan svetitelj kod Srba je u arhijerejskoj odei, blagosilja desnom rukom, a u levoj dri jevanelje. Naspraman. mu je, na jugozapadnom pilastru, sveti Ahilije, episkop iz Larise, takoe u odei arhijereja, koji blagosilja deenom rukom i dri jevanelje u levoj. Grob kralja Vladislava u jugozapadnom proetoru naosa bio je obeleen ne samo mermernim

sarkofagom ve i simvolikom odreenih fresaka naslikanih u tom delu hrama. Ktitorska kompozicija sadri ideje zastupnitva Bogorodice i donacije, to bi trebalo da obezbedi ktitoru vaskrsenje i spasenje due i njen boravak u svetu blaenih posle smrti. Ideja o spasenju kroz vaskrsenje naglaena je i kompozicijom Mironosica na grobu Hristovom, koja ima sepulkralnu simvoliku kad je naslikana u blizini groba. Jer, kao to je i sam vaskrsao iz svoga groba trebalo bi da Hristos sve pravednike, a tako i tu sahranjenog ktitora hrama, uvede u carstvo nebesko. Za razliku od naosa Mileeve, gde su pojedinano predstavljeni razliiti redovi svetitelja, u priprati dominiraju slike svetih monaha, pustinoitelja i stolpnika, ijim su se nepokolebljivim rtvovanjem i odricanjem od blagodati zemaljskog sveta, a radi dostizanja najvieg stepena u duhovnom usavravanju i najveih hrianskih vrlina, nadahnjivali i sledili ih i Simeon Nemanja i Sveti Sava. Kao veina naslikanih svetaca u priprati, i Nemanja i Sava su se odrekli vladarskog ina i bogatstva i, primivi monaki zavet, bogougodnim ivotom i vrstinom vere dosegli mesto u carstvu nebeskom, a potomstvu ukazali na put spasenja. Sveti stolpnici, stubovi vere i duhovne snage, bili su naslikani na zapadnom zidu priprate, iznad poprsja svetog Varlaama i svetog Jovana Posnika, i na sueljenim povrinama istonog zida. Vide se sada samo fragmenti stupova na kojima u ovi sveti ljudi provodili ivot u tihovanju i podvizavanju. U prvoj zoni zapadnog zida priprate, juno od ulaza u spoljnu pripratu, postavljene su stojee figure nepoznatog velikoshimnika i svetih Onufrija i Makarija, ljutih pustinoitelja zaraslih u duge kose i brade, dok su severno od ulaza sveti monasi Jeftimije i Arsenije i pustinjak sveti Pavle Tivejski. Na susednoj povrini severnog zida, iza povorke Nemanjia, stoje uveni sveti monasi Sava Osveeni, uzor svetome Savi, i sveti Antonije Veliki. Nad njima, kao na ikonama, poprsno su naslikani sveti monasi Gerasim, jedan monah izbrisanog imena, sveti Jovan Trehin i sveti Ilarion. Na istonom zidu priprate su, u drugoj zoni, poprsja svetog Teoktista i svetog Joanikija. etvorica svetih monaha to stoje na juno zidu u prvoj zoni fresaka, pored vizantijskog cara Jovana III Vataca, ostala su nepoznata, jer su u oteenjima uniteni i natpisi pored njihovih glava. Pretpostavlja se daje drugi zdesna bio sveti Teodor Studit. Iznad njih su poprsno naslikani sveti Jovan Kalivit, sveti Aleksije Boji ovek, moda sveti Varsanufije i sveti Joasaf. Mileevska spoljna priprata sa june i sa severne strane ima dve kapele, posveene svetim ratnicima Dimitriju i oru, i spratnu kapelu nepoznate posvete. Svi ovi prostori bili su oslikani u XIII veku. Meutim, samo su fragmenti izbledelih fresaka iz ciklusa sv. Dimitrija i sv. ora preostali u bonim kapelama, na zidovima to naleu na sredinju i glavnu prostoriju, a u spratnoj kapeli otkriveni su delovi ivopisa u prozorima i na lukovima. Na istonoj strani junog prozora nekadanje spratne kapele nad eksonarteksom predstavljen je stojei lik svetog Kuzmana Sirjanina. Arabljansko poreklo ovog svetog lekara pokazano je ne samo njegovom tamnom puti nego i turbanom od bele tkanine omotanim mu oko glave. Na njemu je odea svetih lekara. U desnoj ruci, savijenoj na grudima, dri skalpel, a u levici ima okernu kutiju za lekarski pribor. U hrianskom svetu slavljena su ak tri para uvenih svetih lekara Kuzmana i Damjana, nazvanih besrebrenici, jer su leili besplatno. Jedni su porekom iz Rima, i slikani su kao mladi patriciji kakav je lik svetog Kuzmana, a moda je bio i Damjan, . u naosu Mileeve. Drugi par su takoe mladi svetitelji iz Ara-bije, a tako je naslikan sveti Kuzman u prozoru spratne kapele. Trei par istoimenih lekara slavljen je u Aziji.

Cela prizemna prostorija mileevskog eksonarteksa bila je oslikana predstavom Stranog suda. ivopis je nestao na velikom delu obruenog svoda i, uglavnom, na zapadnom i severnom zidu. Ipak, iz preostalog dela kompozicije nasluuje se majestetina vizija idejnog naruioca upuenog u najuenija eshatoloka tumaenja hrianske crkve o Drugom dolasku Hristovom radi pravednog suenja svim ljudima. Smatra se da je Sveti Sava idejni tvorac mileevske slike Stranog suda, gde eu likovnim jezikom pretoene poruke iz uvene Savine besede odrane u ii novoizabranim episkopima srpske crkve. Na istonom zidu ove nekada tamne prostorije, bez ijednog prozora, predstavljen je Isus Hristos kao Sudija kako sedi u krunoj mandorli posutoj zvezdama. Okruen je horovima nebeskih sila: anelima, arhanelima, serafimima, heruvimima, prestolima i tronima. S leve i s desne strane molitveno mu se obraaju Bogorodica i sveti Jovan Pretea, zastupajui ljudski rod. Po duni temena svoda sedeli su apostoli kao sveani tribunal. Preostale su slike samo etvorice svetih apostola, iznad kojih stoje aneli. Pozadina kompozicije, iznad Hrista i aneoskih redova, bilaje ukraena zlatnim listiima postavljenim u vidu kockica mozaika, kao i u naosu. Nebeska svetlost odvajalaje tako zonu u kojoj boravi Hristos s anelima od zone pakla ispod njegovih nogu na istonom i na celomjunom zidu. Slikana gamom zasiene karmin crvene boje, reka ognjena kulja od istonog zida ispod Hristove predstave i nastavlja se na junom zidu, odnosei grenike u pakao. Po grupama su odvojeni lani proroci, lani apostoli, nepravedni carevi, greni episkopi i monasi. Sve njih aneli gone na merenje dua. I zemlja i voda izbacuju svoje umrle da bi im se dosudilo prema sagreenjima ili dobrim delima. I vizuelni i smisaoni kontrast paklu s junog dela prostorije, to je goreo u crvenilu ognja, predstavljan je slikom raja na svetloj pozadini severne strane prostorije. Samo je deo scene vidljiv na istonom kraju severnog zida, gde heruvim uva ulaz u raj, u kojem su ve pravedni razbojnik i starozavetni oci. Na istonom zmdu, severno od portala, arhaneli stoje pored Ugotovljenog prestola, na kojem su orua Hristovog muenja. Pod njima su u proskinezi, molitveno ispruenih ruku, prikazani Adam i Eva. Predstave svetih monaha i anela zauzimale su potrbuja ojaavajuih lukova. Prepoznaje se lik svetog Save Jerusalimskog na istonom luku. Osmiljene do detalja jezikom slike, saoptene su vernicima u Mileevi ideje hrianske dogme od inkarnacije i ovaploenja Hristovog, preko stradanja i vaskrsenja, do ponovnog dolaska na Stranom sudu, ali i temeljne ideje o dravnopravnoj i crkvenoj ideologiji Nemanjia. Sve je to pokazano kroz monumentalno i sveano mileevsko slikarstvo plastinog stila XIII veka, koje po svojoj lepoti i umetnikim vrednostima pripada vrhunskim ostvarenjima pravoslavnog sveta srednjeg veka. Izradili su ga maestralni freskisti grkog porekla, odnegovani u najveim vizantijskim umetnikim centrima i kolovani na tradicijama najznaajnijih epoha hrianske umetnosti. Voeni svojim slikarskim nervom, oni su se nadahnjivali i likovnim ostvarenjima kasne antike i helenizma, ali i savremenim reenjima vizantijskih umetnikih centara, prevashodno Soluna, s poetka XIII veka. Bila im je bliska i tehnika mozaika, pa su ga oponaali kao tehniku bogatiju i raskoniju - na pozau kompozicija slikanjem sitnih kockica i njihovim pozlaivanjem. Uticaj muzivnog slikarstva vidi se i po uzanim tablicama s imenima svetaca postavljanim iznad njihovih ramena, ali se stil mozaikog slikarstva prepoznaje i na tipovima lica nekih svetitelja i naglenoj konturi vretog crtea koja opisuje briljivo islikavane forme. U Mileevi je radilo vie slikara razliitih rukopisa i izvora nadahnua. Najbolji meu njima je slikar ktitorske kompozicije, Mironosica sa Belim anelom na Hristovom grobu, Blagovesti i niza pojedinanih svetitelja u prvoj zoni naosa. Inspirisan postulatima lepote klasine umetnosti, on je stvarao fiziki lepe likove karakteristinih trouglastih glava niska ela, uzanih noseva i

malih usta, ija unutranja radost i suptilna senzualnost zrae iz iroko otvorenih krupnih oiju, i blagih lica. Visok stepen portretskih osobina postizao je suptilnim i mekim islikavanjem kako istorijskih tako i svetih linosti. Boje je u debelim slojevima slagao jedne preko drugih, pa su postignuti blagi prelazi od zelenih senki, preko svetlih okera, do rumenila na obrazima. Potpuno je drukiji slikar viih zona potkupolnog prostora. Svete linosti u kompozicijama Skidanja s krsta, Misiji apostola, Sretenju, izraavaju naglaenu ekspresivnost dramatinim pokretima tela i estinom izraza na licu slikanim sa veom stilizacijom, brzim potezima i irokim nanosima jakih boja. Senke na licima su na jednoj strani zelene, a na drugoj smee, dok su na kraju isklikavanja svetlosni odsjaji oznaeni kratkim linijama bele boje. Ovom majstoru pripisuju se medaljoni na istonom luku sa poprisjima svetitelja, gde se uoavaju njegovom rukopisu svojstveni etvorougaoni oblici glava sa visokim reljefnim elima, malim i naglaenim oima, a debljim nosevima i usnama. Na alost, u Mileevi su najvie unitena dela ovog majstora kompozicije i ekspresije. Trei veliki slikar u Mileevi izradio je Uspenje Bogorodice i neke kompozicije u oltaru i u priprati. Okrenut savremenim umetnikim istraivanjima, on je u stilskom pogledu najnapredniji. Njegova panja najvie je usmerena ka obradi volumena oblika, to postie istim koloristikim sredstvima. Na licima njegovih svetaca iroka zelena senka suprotstavljena je svetlom okeru i rumenilu na obrazima. Poreklo mileevskog slikarstva nije u nauci konano odreeno. To, za sada, nije ni mogue, jer nisu poznati niti sauvani spomenici ni priblino jednaki Mileevi po stilu i po kvalitetu. Ipak, velelepne mileevske freske inspirisale su naunike na napor da se bar priblie saznanju o izvorima umetnikih shvatanja mileevskih slikara i putevima koji su ih vodili u Srbiju. U solunskim spomenicima ranovizantijskog mozaikog slikarstva, pre svega u crkvama Sv. Dimitrija i Sv. ora, nastalim izmeu IV i VII veka, zapaena su reenja na ijem se izvoru nadahnuo najbolji mileevski slikar. Nasuprot njemu, briljantnom klasiaru, njegovi drugovi na ukraavanju Mileeve drukijih su shvatanja. Daleke srodnosti sa mileevskim slikarstvom monumentalnog plastinog izraza uoene su, u novije vreme, u retkim i slabo sauvanim spomenicima solunskog slikarstva iz druge etvrtine XIII veka, kao u crkvi u selu Hortiatis blizu Soluna i na jednom mitropolijskom arkosoliju u crkvi Sv. Sofije u Solunu. Ista opredeljenja umetnika ka plastinom modelovanju oblika izraena su i na fragmentima fresaka u crkvi Sv. Petra i Pavla uTrnovu, nastalim u vreme bugarskog cara Ivana II Asena. Solun, po veliini i znaaju drugi grad Vizantijskog carstva i centar ogromne umetnike tradicije, ponovo se ukazuje kao sredite nove umetnike orijentacije i ishodite nekih stilskih reenja koja su u Mileevi najuspenije izvedena. Mileevske freske nemaju direktne nastavljae ni u Srbiji ni u Vizantiji, ali se one ulivaju u raskonu likovnu orijentaciju stvaranja monumentalne zidne slike plastinog stila, koja je ezdesetih godina XIII veka dosegla svoju kulminaciju, i to ponovo u Srbiji na freskama Sopoana. Tako su u srenim okolnostima svekolikog uzrastanja mlade srpske drave, u pregnantnoj stvaralakoj klimi, mogla da budu ostvarena vrhunska slikarstva Mileeve i Sopoana. I razlike u slikarskom rukopisu, i disonantnosti u razmerama, od gigantskih figura Isusa Hrista, Bogorodice, svetog Stefana Prvomuenika, do apostola ljudskih dimenzija u prvoj zoni, stapaju se u mileevskom ivopisu u sveani sklad monumentalnosti i raskonog kolorita istih boja, elegancije i suptilne radosti.

Slikari spoljne priprate daleko zaostaju iza velikih majstora naosa i priprate, iako su se na njih ugledali stvarajui svoje freske oko 1236. godine. Oblikujui pounu temu o stranom sudu, oni su slikali patetine likove naglaenog unutranjeg doivljaja i otrih pokreta udaljavajui se od lepote i monumentalnosti slikarstva naosa. Njihova zagasita paleta, maslinaste senke na ivicama lica, s malo rumenila na obrazima, nemaju vie nikakve slinosti s raskonim istim bojama i modelacijom lica svetitelja u naosu i priprati. Tamna gama slikarstva spoljne priprate u slubi je ekspresivnog ekspliciranja teme. Prvobitno mileevsko slikarstvo je do XVI veka ve bilo znatno oteeno, pa se pristupilo ponovnom oslikavanju naosa novim slojem fresaka, koje se u nauci pripisuje slikaru i knjievniku Longinu i njegovoj slikarskoj druini, oformljenoj u obnovljenoj Pekoj patrijariji. Nema pisanih svedoanstava o godini nastanka novih mileevskih fresaka, ali se one, po najblioj srodnosti sa.stilom mlaih fresaka u Bogorodiinoj crkvi u Studenici, datuju oko 1568. godine. Paljivim nanoenjem freskomaltera, bez oteenja nove freske su prekrile staro slikarstvo. Negde su ak ponovile i njegovu ikonografiju, kao na kompozicijama jevaneliste Jovana na jugoistonom pandantifu, Tri mladia u pei ognjenoj i u Pokajanju Davidovom u junoj pevnici, etrdeset sevastijskih muenika u severnoj pevnici a verovatno i na Krtenju Hristovom predstavljenom na junom zidu zapadnog traveja. Negde se odstupilo i od prvobitnog rasporeda i od ikonografije kompozicija. Tako nova kompozicija Tajne veere prekriva na junom zidu iznad pevnice staru sliku Silaska u ad. Na istonoj strani kubinog postolja nova slika Vaznesenja Hristovog postavljena je preko stare predstave Hristovog blagosiljanja apostola pre vaznesenja, dok je na zapadnom zidu kubinog postolja, preko slike Evharistije, naslikan Silazak Svetog duha na apostole. Ponovljene su i neke pojedinane slike svetitelja. Na severoistonom pilastru s njegove istone strane je slika svetog Jovana Damaskina, a sa zapadne strane, u drugoj zoni, delimino je obnovljena predstava arhanela Gavrila iz Blagovesti i ispod njega predstava Bogorodice u dve zone, koja se molitveno obraa Hristu na naspramnom jugoistonom pilastru. Ona veoma podsea na Longinove slike Bogomajke. Moda je njegov i delimino sauvani zapis (gre) ni rab tvoj Vladiice", ispisan kurzivnim slovima okerne boje na porubu donjeg kraja Bogorodiinog maforiona. Longinovim slikarima, meutim, ne pripada slikarska interpolacija na Hristovom licu sa predstave na jugoistonom pilastru. Izgleda da prilikom oslikavanja novim slojem fresaka u XVI veku nisu pokriveni svi oteeni zidovi, pa su u XVII veku dalje ivopisaNi neki delovi hrama. Fragmenti novog sloja fresaka vide se sada samo na severnom zidu akonikona u delimino sauvanom ciklusu svetog Stefana Prvomuenika. itljive su kompozicije: Prezviter Lukijan obavetava episkopa Jovana o svojoj viziji; Episkop Jovan pronalazi moti svetog Stefana; Prenos motiju svetog Stefana na Sion. Iako slabo ouvano, ini nam se da je ovo slikarstvo delo majstora Radula, najpoznatijeg srpskog ivopisca iz druge polovine XVII veka. Njegovom su rukopisu svojstveni karakteristini oblici glava svetitelja, nain oblikovanja volumena lica, graficizam u islikavanju kose. Solidno poznavanje anatomije pomagalo mu je da slobodnije postavi figure u pokretu, a pejza u pozau razloen je bregovima stepenastih zaravni. Izgleda daje akonikon u Mileevi oslikan novim slojem fresaka posle 1657. godine, novcem koji su mileevski monasi dobili kao pomo od ruskog cara Aleksija. Da je Radul tom prilikom oslikao jo neke zidove Mileeve moe se pretpostaviti jer se njegov stil uoava i na nekolikim fragmentima fresaka pronaenim u toku najnovijih arheolokih radova obavljenih u manastiru. Verovatno je u obnovi slikarstva u XVII veku na istonoj strani severnog prozora spratne kapele nad eksonarteksom naslikan krst sa rascvetalom vreom u donjem delu i tri poprena kraka s ispisanim krsnim slovima. Ovakav krst sa kriptogramima simvolie Vaskrsenje preko

Hristove krsne smrti i ima funeralni smisao u prostorima sepulkralne namene. Krst takoe ima mo da titi od domena i da odgoni zle sile, pa je esto i slikan u pr.ozorima i na ulazima u hramove. Radojka Zari

RiznicaManastir Mileeva je, kao izvorite svetosavskog kulta negovanog oko motiju svetoga Save, a kasnije i kao sedite hercegovakih mitropolita, zasigurno jo od osnivanja imao bogatu riznicu, koja se stalno uveavala hodoaima vernika to su darivanjem na ivot svetog Save" izraavali nadu i veru u njihovu mo iscelenja i spasenja. Na alost, i riznica je delila stradalnu sudbinu manastira i duhovnog centra, iji su ar i blagorodno zraenje u narodu Turci pokuavali da ugase i poharama i poarima. O vrednostima u riznici malo se zna. U nauci se smatra da su u Mileevi uvane i srednjovekovne srpske regalije, a putopisci pominju mnogobrojne ikone okovane srebrom i skupocene sasude. Najvea svetinja bio je u Mileevi ivot za moti Svetog Save, okovan srebrenom i zlatnom oplatom s figuralnim predstavama. Turci su ga spalili sa motima svetitelja 1594. godine. Iz retkih istorijskih pomena vidi se da eu predmeti iz mileevske riznice pljakani i raznoeni, ali i sklanjani pred velikim nesreama u druge srpske centre i najudaljenije manastire obnovljene Peke patrijarije. Gde god su uvane, mileevske svetinje su uticale na irenje i uvrivanje kulta Svetog Save. Najstariji predmeti za koje se smatra da su pripadali mileevskoj riznici su krst od gorskog kristala, pripisan Svetom Savi, koji se uva u manastiru Savini, gde u dospele i estice motiju svetog ora, a predanje ih takoe vezuje za Svetog Savu. ezlo tap Svetog Save" odneto je u riznicu manastira Svete Trojice Pljevaljske. U vreme robovanja pod Turcima, Mileevi su najznaajnije priloge darovali vladari i velikai iz pravoslavnih zemalja. Srebrena aa s iskucanim natpisom na rubu, poklon ruskog cara Mileevi iz 1558. godine, uvanaje u riznici manastira Kuvedina. Izuzetnu vezenu platanicu poklonio je 1567. godine grobu svetoga Save" vlaki vojvoda Jovan Aleksandar. U XVIII veku odneta je u manastir Pakru, gde su uvane i neke sasudi sakovane od srebra u Mileevi. Nema ni traga najstarijim ikonama iz Mileeve. Sada se u maloj zbirci izdvajaju kvalitetom samo tri. Ikone sa predstavom svetog Spiridona i svetog Jovana Krilatog su odlina dela italokritskih majstora iz XVI veka, dokje trea ikona, s predstavom Bogorodice i svetog Jovana, delo domaeg slikara Aleksija Lazovia iz 1837. godine.

tamparijaNemanjii, sa Svetim Savom na elu, izuzetno su se trudili da prosvete svoj narod kako bi kroz evangelizaciju mogao da sledi pravi put hrianskog uzdizanja ka spasenju. Da bi utvridili pravu veru u otaastvu i potomstvu, manastiri, a naroito vladarske zadubine, bili su rasadnici kulture i pismenosti. Centar svetosavske duhovnosti, Mileeva je bila i jedno od najznaajnijih izvorita pismenosti, sa uvenom skriptorijom, a kasnije i tamparijom. Malobrojne sauvane knjige svedoe o slavnoj tradiciji negovanja pisane rei u ovom manastiru. Prolog pisan u vreme mileevskog igumana Spiridona 1264. godine uvan je u Deanima, dokje prepis Nomokanona, od monaha Germana iz 1295. godine, dospeo u Bukuret. Manastir Tvrdo posedovao je ak deset rukopisnih bogoslubenih knjiga iz mileevske skriptorije. Mileevci su se trudili da ouvaju kultove srpskih svetitelja i pamenje srpske dravnosti u narodu u vreme robovanja pod Turcima pa su prepisivali i obnavljali stara i znamenita knjievna dela. Godine 1508. prepisana su Teodosijeva itija Svetog Save, a 1553. godine ivoti kraljeva i arhiepiskopa srpskih, Danila II. Ipak, neophodne u sluenju liturgije, najvie su prepisivane bogoslubene knjige. Kako su rukopisne knjige prepisivane i ukraavane

dugotrajnim i predanim radom mnogobrojnih prepisivaa u skriptorijama bile i skupe i retke, pa su i ostale privilegija ljudi iz redova crkve i aristokratije, Mileevci su se odvaili na veliki poduhvat pokretanja tamparije u manastiru da bi otiskivanjem vie primeraka pribliili knjigu veem broju italaca. U tom znaajnom poslu tampanja knjiga ugledali su se na tada ve uvene tamparije ura Crnojevia osnovane u Cetinju 1494. godine, na tampariju u Goradu, a najvie na venecijansku tampariju Boidara Vukovia i njegovog sina Vincenca. Dalekovidi i preduzimljivi mileevski iguman jeromonah Danilo uputio je nekoliko monaha, vinih kaligrafiji i pismu i dobrih poznavalaca tekstova koje je trebalo prepisivati, da se u Veneciji naue tipografskom umeu i da za tampariju u Mileevi nabave prese i slova. U Prvoj mileevskoj tampariji, osnovanoj 1544. godine, najpre je otisnuta knjiga Psaltir s posledovanjem. U pogovoru knjige, pripreme i poetak rada tamparije opisaoje njen osniva iguman Danilo poetskim reima, usrdno molei itaoce da zbog eventualnih greaka ne kunu njega, igumana Danila, i jeromonahe Mardarija i Teodora: Nas koji smo se oko ovoga trudili blagoslovite, a ne kunite. Jer, nije pisao Duh Sveti, ni aneo, nego ruka grena i kalna iduhtuni, nesreni i greni". Godine 1546. tampan je Molitvenik (Trebnik), da bi, nakon prekida od desetak godina, pokretanjem Druge mileevske tamparije, 1557. godine, bio obnovljen tipografski rad i odtampana trea knjiga - Psaltir s posledovanjem. Mnogi primerci bogoslubenih knjiga iz dve mileevske tamparije raznoeni su irom Balkana po srpskim manastirima - hrianima za spasenje i oienje od svake neistoe". No, fluidnom sudbinom knjige, desilo se da nijedan primerak ni iz mileevske skriptorije ni iz tamparije nije sauvan tu gde je nastao - u Mileevi. Mnoge se njene knjige nahode danas u bibliotekama evropskih metropola ili srpskih manastira. Veliinu i vrste fondova mileevske biblioteke danas je teko i naslutiti, jer je i ona delila sudbinu manastira i riznice. Sada se u Mileevi, u zbirci starih knjiga, uvaju dve, pisane rukom na hartiji: Margarit, donet 1666. godine iz Svete Gore, i Triod, prepisan u XVI veku u manastiru Dovolji, te tri tampane knjige: Oktoih, tampan 1494. godine u tampariji Crnojevia, Triod Lazarevac, tampan u Skadru 1563, i Beogradsko etverojevanelje iz 1552. godine. Sreom, Mileeva je sa svojim temeljnim vrednostima duhovnog izvorita svetosavlja i remek-delima fresko-slikarstva nadivela sve nesree koje su je zadesile u istoriji. Spaljivanje motiju Svetoga Save nije zatrlo izvore njegovog kulta, a freske Belog anela na Hristovom grobu, portreti Svetog Save, Simeona Nemanje i kralja Vladislava u vizuelnom pamenju Srba zabeleeni su kao najlepa dela nacionalne likovne batine. Radojka Zari

IZABRANA LITERATURA1. 2. F. Miklosich, Monumenta Serbica spectantia historiam Serbiae Bosnae Ragusii, Vindobonnae 1858, 25-27, 71, 333. G. Millet, L'ancien art Serbe, Les eglises; Paris 1919, 60-61, 64-65. 1922) 115, 153, 155-167,

3. T. M. Dimitrijevi, Graa za srpsku istoriju iz ruskih arhiva i biblio-teka, Spomenik SKA LIII (Sarajevo 4. P. Popovi, Freske ktitora u manastiru Mileeva, Prilozi za knjiev-nost, jezik, istoriju i folklor VII(Beograd 1927) 95.

5. M. Vasi, ii i Lazariia. Studije iz srpske umetnosti srednjeg veka, Beograd 1928, 52. 6. G. Millet, Etudes sur les eglises de Rascie. Lart byzantin chez les Slaves, Paris 1930, 168-173.7. A. Deroko. Na svetim vodama Lima, Glasnik skopskog naunog drutva XI (Skoplje 1932) 125-130. Radoji.

8. S. Radoji, Portreti srpskih vladara u srednjem veku, Skoplje 1934, 18. . Bokovi, Prikaz knjige: S. 9. Portreti srpskih vladara u srednjem veku, Glasnik SND HV-HVI (1934), 393-394. 10. M. Dini, Dubrovaka srednjovekovna karavanska trgovina, Jugosloveneki istorijski asopis 3 (1937),122-123.

11. N. L. Okunev, Milesevo, pamltnik serbskogo iskustva, Bizantinoslavica VII (Rgaha 1938), 33-107. 12. V. Petkovi, Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Beograd 1950, 189-192. 13. D. Medakovi, Grifika srpskih tampanih knjiga HV-HVII veka, Beograd 1958,31-32,44,53,161-163. 14. R. Samardi, Beograd i Srbija u spisima francuskih savremenika, Beograd 1961,112-115, 128-129, 139,158, 174.

15. A. Deroko, Monumentalna i dekorativna arhitektura u srednjovekovnoj Srbiji, Beograd 1962, 51, 69-70. 16. S. Radoji, Mileeva, Beograd 1963. 17. S. Petkovi, Zidno slikarstvo na podruju Peke patrijarije 1557-1614, Novi Sad 1965, 128-131. 18. V. J. Djuric, La peinture murale Serbe du XIII siecle, Lart byzantin du XIII siecle, Beograd 1967, 156159.

19. V. J. uri, Tri dogaaja u srpskoj dravi XIV veka i njihov odjek u slikarstvu, Zbornik za likovneumetnosti 4 (Novi Sad 1968), 82-83, nap. 45;

20. D. Miloevi, Srbi svetitelji u starom srpskom slikarstvu, O Srbljaku (Beograd 1970), 152, 162-163, 228229.

21. A. F. Giljferding, Putovanje po Hercegovini, Bosni i Staroj Srbiji,Sarajevo 1972, 265-271. 22. V. alipurovi, Mileevska tamlarija 1544-1557, Prijepolje 1972. 23. V. J. uri, Vizantijske freske u Jugoslaviji, Beograd 1974, 36-37. 24. V. J. uri, Mileeva i drinski tip crkve, Raka batina 1 (Kraljevo 1975), 17-26. 25. I. Nikolajevi, Prijepolje i okolina u ranovizantijsko doba, Seoski dani Sretena Vukosavljevia III(Prijepolje 1976), 199-209.

26. S. irkovi, Prijepolje u srednjem veku, Seoski dani Sretena Vukosavljevia III (1976), 212-222. 27. R. Samardi, Druga pohara Mileeve, Seoski dani Sretena Vukosavljevia IV (1976), 153-159.28. V. alipurovi, Prilozi za istoriju graevinarstva u srednjem Polimlju u XIX veku, Beograd 1979. 29. M. Blagojevi, Zakon svetog Simeona i Svetoga Save, Sava Nemanji-Sveti Sava. Istorija i predanje (Beograd 1979), 129-164. 30. V. Kora, Sveti Sava i program rakog hrama, Sava Neman.i-Sveti Sava (1979), 231-243.

31. D. Bogdanovi, Mileeva kao knjievno sredite, Seoski dani Sretena Vukosavljevia IX (1981), 93-99. 32. V. J. uri, Rako gradigeljstvo; Srpsko slikarstvo na vrhuncu, u: Istorija srpskog naroda I (1981), 394395, 410-414.

33. M. orovi-Ljubinkovi, Uloga arhiepiskopa Save Nemanjia u osnivanju i razvijanju manastirskogkompleksa Mileeve, Seoski dani Sretena Vukosavljevia H (1982), 157-167.

34. R. Nikoli, O grobu Svetog Save u Mileevi, Saoptenja Republikog zavoda za zatitu spomenika kultureSrbije XIV (1982), 182-190.

35. S. Radoji, Mileevske freske stranog suda, Odabrani lanci i studije 1933-1978 (1982), 182-190. 36. . Bokovi - M. anak-Medi, Neka pitanja najstarijeg razdoblja Mileeve, Saoptenja XV (1983), 7-22. 37. S. Mojsilovi-Popovi, Istraivanja srednjovekovnog manastira - Manastir Mileeva, Saoptenja XV(1983), 25-33.

38. V. Kora, Rad jedne skupine majstora graditelja u Rakoj u HIII veku, Glas SANU SSSHHHIV (1983), 2134.

39. V. Kora, Mileevska spoljna priprata i njen odjek u arhitekturi Trnova, Zbornik za likovne umetnostiMatice srpske 19 (1983), 17-39.

40. M. Jankovi, Episkopije i mitropolije, Beograd 1985, 89-91, 179-1.80. 41. M. Luki, Vodenica manistira Mileeve, Saoptenja XIX (1987), 253-264. 42. Mileeva u istoriji srpskog naroda, meunarodni nauni skup povodom sedam i po vekova postojanja, juna1985. (Beograd 1987).

43. Domentijan, ivot Sketoga Save(priredila R.Marinkovi), Stara srpska knjievnost 4, Beograd 1988, 220232.

44. Teodosije, itije Svetoga Save (priredio D. Bogdanovi), Stara srpska knjievnost 5, Beograd 1988, 248260.

45. O. Kandi, Grobna obeleja u crkvi manastira Mileeve, Saoptenja HHII-HHIII (1991), 103-111. 46. E. Zeevi, Istraivanja grobnice kralja Vladislava, Saoptenja XXII-XXIII (1991), 113-126. 47. B. ivkovi, Mileeva. Crtei fresaka, Beograd 1992. 48. D. Popovi, Srpski vladarski grob u srednjem veku, Beograd 1992, 48-60. 49. R. Zari, Fresko-slikarstvo u akonikonu manastira Mileeve, Glasnik drutva konzervatora Srbije 16(Beograd 1992), 96-99.

50. V. J. uri, Srpska dinastija i Vizantija na freskama u manastiru Mileevi, Zograf 22 (Beograd 1992), 1327.

51. S. Popovi, Krst u krugu. Arhitektura manastira u srednjovekovnoj Srbiji, Beograd 1994, 164-171, 250,290-294.

52. O istraivakim i konzervatorskim radovima u Mileevi v. M. Jankovi u: Arheoloki pregled 22 (1981);23 (1982); O. Kandi, S. Popovi, M. Luki u: Glasnik drutva konzervatora Srbije 8 (1984), 9 (1985), 10 (1986), 16 (1992), 17 (1993), 18 (1994); D. Bojani u: Glasnik DKS 9 (1985); D. Mi-ni - O. Vukadin u: Glasnik DKS 18 (1994).

53. K. Mano-Zisi, Mileevsko tamplrstvo 1544-1557. 450 godina od osnivanja tamparije u manastiruMileeva, Prijepolje 1994.

54. V. J. uri, Stari sjaj mileevskih fresaka, Seoski dani Sretena Vukosavljevia 16 (1994), 103-106. 55. O. Kandi u: M. anak-Medi - O. Kandi, Arhitektura prve polovine HIII veka, Spomenici srpskearhitekture srednjeg veka. Korpus sakralnih graevina III, Beograd 1995.