KÜLTÜR VE TURiZM BAKANLIGI YAYlNLARI B14

A�ZiZ KABKV:D

BÜ:D.Ti

HAYATI·SAN' ATI·FİKRİY ATI, ÇAGHAŞLAIU İÇİNDEKi YERİ VE ÜNLÜ ı<:SERLERİ

Ziver TEZEREN

TÜRK BÜYÜKLERi DiZiSi 41

Ankara 1987

Önsöz

ı. Hayatı

İÇİNDEKİLER

II. Sanatı ve Fikriyatı

III. Çağdaşları İçindeki Yeri ve

Günümüze Kadar Gelen Ünü

IV Eserleri

Bibliyografya

VII ı

2�

35 49

145

V

ÖNSÖZ

Büyük san 'atkiirlar. sadece hale değil, geleceğe de etki ya­pan7ardır. Hüdôyi de o büyük san 'atkdrladan biridir. Hayat çizgisi üstünde 8 padişah bulunan, bunlardan bazı/anna emre­dercesine mektuplar yazan Hüdayr. san 'atını halkın dini ve ru­hi eğitimi için bir araç yapmış; eserleri ve yüce kişiliği ile, şöhre­tinin (ününün) günümüze kadar gelmesini sağlamıştir.

Yunus ie başlayan, geniş halk kitle/erine seslenen, din ku­rallarına bağlı kalan tekke edebiyatının bu ünlü siması hakkm­da inceleme ve çalışmaya yarım asır önce başlamıştım. Görev gereği yurt yüzeyinde gittiğim tüm illerimizde, Hüdayi ile ilgili bilgileri toplamaya çaliştım. Bu arada, uzun yılfar süren, bu ko­nudaki çalışmalannı bilen bazı gençlere de haztr/adtk/an dok­tora ve doçentlik tezlerinde yarduncı oldulll ve ışık tuttum.

9 yıl önce, yaptığım tesbitleri değerlendirerek Hüdayi için bir eser hazırlamağa karar verdiğimde, yanm asır içinde yapt­lan neşriyatt gözden geçirdim. 50 yıl öncesine çok az bilgiler ek­lendiğini; yazılanların genellikle bir tekrardan oluştuğunu, ya­rarlanılan kaynaklann çok kez, mukayeseli ve tenkidf bir anali­ze tabi tutulmadtğmt gördüm.

Kültür Bakanltğtmtzın, uygun görmeleriyle, verdikleri plan çerçevesinde hazırladtğtm bu monograji, bibliyografik ve biyog­rajik kaynaklardaki bilgilerin karşı/aştmlması ve tenkidi yanın­da, kendi eserlerinden yapılan istidlal (Dolayısi ile an/atma) yo­lu ile vücuda getirilmiştir. Mukayeseli bir şekilde tesbit ettiğim divan metni için de bilgi verilmiş, eserlerinin plan ve içeriğine değinilm iştir.

vn

Yüce ve müstesna kişiliği, zamanında hayatından korkan devlet büyüklerinin barınağı, ona inanların manevi sığınağı ol­duğu gibi, ünü sonraki asırlarda da sürmüştür. Devrinde ve son­raki asırlarda ilôhiliruni birçok nezireler yazılmış, birçoğu da ünlü bestekorlar tarafindan bestelenmiştir.

Üsküdarlılar, onun hatıra ve menkıbelerini ata mirası ola­rak birbirlerine aktarmaktadır/ar. Türbesinin bulunduğu küçük tepede. sinmiş ruhaniyet sebebiyle ocak, Hüdôyi tepesi olarak adlandırılmaktadır. Tür_besi, yakından ve uzaktan gelen, ona j_na-

nan ve gönül bağlayanlar tarafmdan hergün ziyaret edildiği gi­bi, kandil ve dinibayram günlerinde de binlerce kişi tarafından ziyaret edilmektedir.

Kültür Bakanlığımızın bana bağışladığı imkan ile bu konu­da ilerde çalışma yapacaklara ışık tutmuş ve yardımcı olabilmiş isem, kendimi mutlu sayarım.

Ziver Tezeren

V lll

I

HAYATI

XVI. asrın son yarısında ün kazanmaya başlayan , XVII . asrın ilk yarısında yaygın bir üne sahip olan Aziz Mahmı1d Hü­dayi'nin hayat çizgisi üstünde Kanuni Sultan Süleyman' dan IV . Murad'a kadar ( 1 543 - 1 628) sekiz padişah bulunmaktadır . Aziz Mahmud Hüdayi'nin asıl adı Mahmfıd'dur. Kendis i , elimizde­ki kaynakların oybirliği ile 'bildirdiklerine göre, Fazlu' llah adında bir kişinin oğludur. Onun da babasının adı Mahmud' dur . E.J. W. Gibb (l) ve ondan aktarma suretiyle Rieu (2) , Hüdayi'nin Hel­vacı-zade damadı denmekle tanındığını yazıyeriarsa da; yarar­landığımız kaynaklar arasında, bu rivayeti (söylentiyi) doğrula­yacak bir bilgiye rastlanmamıştır. Ancak , Nev 'izade Atai'de (3) ve Şeyhi''de(4), bilginlerden Helvacı-zade damadı Mahmud efen­dinin adı geçmektedir . Şüphesiz E .J. W Gibb, bu ad benzerli­ğinden ötürü 1 038 (M. 1 628) 'de ölen şair ve mutasavvıf H üdayi ile 1043 (m . 1 633)'de ölen ve devrio bilginlerinden olan Helvacı­zade damadı Mahmud efendiyi karıştırmıştır .

Doğru yola, Hak yoluna girmiş anlamına gelen H üdayi mahlası (Divan şairlerinin kullandığı takma ad), Hüseyin Vas-

The History of Ottoman poetry, ı ı ı, London 1904 (Osmanlı Şiir Tarihi,

III, S. 218-22ı) 2 Catalogue of the Turkish manuscripts in the British Museum, London ı 888

(Biritiş müzeüm Türkçe yazmalar kataloğu, Londra ı 888, S. 234). 3 Hadaiku'l-hakaik fi ternileti (ş-şekayık, istanbul ı268, 760-762).

4 Vakayiu '1-fuıalii, İstanbul Üniversite ktph, TY 8 ı, S. ı ı.

2

sa.f'a göre, kendisine Şeyhi Üftade tarafından verilmiştir(5) "Aziz" kelimesi, onun adı değil, "Ulu" anlamına gelen ve say­gı anlatan sıfatıdır . Aziz kelimesinden önce, bazen, Hz. Muham­med soyundan gelenlerin adları başına konan "Seyyid" kelimesi gelmektedir . Hüdayi hakkında son zamanlarda bir eser yayım­layan Kemaleddin Şenocak 'da, kitabının adında, "Seyyid" ke­limesini , "Aziz" sıfatından önce kullanmıştır (6) . Bursalı İ smail Hakkı, "Cüneyd-i Bagdadi neslinden (soyundan) olduğunun Hü­dayi tarafından söylendiğini, siyadetleri (Hz. Muhammed soyun­dan olma) dahi bulunduğunu , ellerinde senedieri (Soyu tespit eden yazılı belge) olmadığından uzun süre beyaz sarık sardığı­nı , bir mükaşefe (Tanrı huzurunda olma hali) esnasında kendi­sine yeşil sarık sarmasının Hz. Peygamber tarafından işaret edil­diğini bildirmektedir (7), Esasen Hüdayi

N 'ola eylersen Hüdayi'ye nazar Ceddim ü pirimsen Ey Kan-ı AHi

demek suretiyle de Hz. Peygamber soyundan olduğunu belirt­mektedir (8).

Sayın Fevziye Abdullah Tansel de Hüdayi'nin Mektfibi� zadeler aracılığı ile, 1 Temmuz 1 955 'te kaybettiğimiz, bilim dün­yasının yakından tanıdığı Adnan Adıvar'a, günümüze kadar gel­diğini bildirmektedir(9) . Merhum Adnan Adıvar' ın vefakar ve değerli eşi , ünlü romancı m ız Prof. Halide Edi b Adıvar, eşinin ölümünden sonra, 1 956 yılında onun ruhunu şad (Sevindirmek) ve anısını yüceltmek için " Adnan ' ın Mektebi" diyerek Vefa Li-

5 Seline-i evliyii, Süleymaniye ktph. Yazmabağışlar, 2306, ll, 375.

6 Kutbü'l-Arifin Seyyid Aziz Mahmud Hüdiiyi, Hayatı-Menakıbı- Eserleri, İstanbul I 970.

7 Silsile-Name-i Celvetiye, İstanbul Üniversite k tph . , TY . 1806. V 52 a.

8 Ziver Tezeren, Seyyid Azi'z Mahmud Hüdayi' Divanı, istanbul 1985, 717 9 ilahiyat Fakültesi Dergisi, XV ,Ankara 1 967 , 25 .

sesi' ne geldiği , eşinin öğrencilik yaptığı Mütercim Rüştü Paşa' ya ait eski Vefa Lisesi binasını birlikte gezdiğimiz sırada bana "Adnan, Aziz Mahmud Hüdayi torunlarındandır" demek su­retiyle Sayın Tansel' in verdiği bilgiyi yıllarca önce dile getirmiştir.

Ankara Gazi Lisesi edebiyat öğretmenliğinden emekli fa­külte arkadaşım Bedrünnisa Sivrioğlu , bana verdiği sözlü bilgi­de, soyadı kanunu çıkmadan önce vefat eden babası Mustafa Reşid Bey'in Aziz Mahmud Hüdayi'nin kızından ve 12 göbekten torun u olduğunu söylemiştir .

Hüdayi'nin doğum yeri hakkında iki söylenti vardır . Kimi kaynaklar Onu Sivrihisarlı gösterdiideri halde (10-27), kimi kay-

lO Ki tip Çelebi, Fezleke, Istanbul 1287. ll, 113. ll Evliya Çelebi, �eyahatname, .Istanbul 1314, 1, 479. 12 Nev'I-zade Atal, aynı eser, 760. 13 Muhibbl, HuHisatü'l eser, Kahire 1284, IV, 327-329. 14 Mehmed Gülşen, Külliyiit-ı Hazret-i Hüdiiyl, İstanbul 1338-1340, 4. 15 Abdurrahman Süreyya, Sicill-i Osman!, istanbul 1308, IV, 317-318. 16 E.J.W. Gibb, aynı eser, 218-221. 17 Ri e u, aynı eser, 234 18 Hammer, Geschichte der Osmanisehen Dichtkunst, I 1 I, Peşte 1 837 (Osmanlı

şiir san'atı tarihi, III, 192-202) 19 Brockelmann, Geschichte der Arabischen Literatur, ll, Leiden 1938 (Arap

edebiyatı tarihi, 444). 20 Brockelmann, Geschichte der Arabischen Literattır suplement, Il, Zweit­

ter Leiden 1939 (Arap edebiyatı tarihi ve zeyli , 661).

21 Meydan Larousse, VI, 74 (Hüdayl maddesi). 22 Ayvansarayi Hüseyin, Tercümetü'l-meşayihln, Süleymaniye - Esat Efendi

ktph, 1375, V. 22 a.

23 Müstakim-zade Süleyman Sadeddin Efendi, Mecelletü'n-nisab, Süleymaniye­HaletEfendi ktph. 623, V. 439 b.

24 Müstakim-zade Süleyman Sadeddin Efendi, Risiilc-i M eliimiye-i Bayrami­ye, Süleymaniye-Nafiz Paşa ktph. 1164, 10 .

25 Sünbüli Halil -vefey:h mecmuası, Süleymaniye-EsadEfendi ktph. 3402, 96 b-97 b.

26 Muallim Naci, Esami, İstanbul 1308, 285. '2.7 Ke miledd in Şenocak, aynı eser, 9.

4

naklar da Koçhisar'da doğduğunu bildirmektedir (28-35) . Bu ara­da, Hüdayi hakında bir inceleme yapmış bulunan Mehmet Ha­lit Bayrı "bunlardan hangisinin doğru olduğunu tayin etmek mümkün değildir" dedikten sonra " Şeyhi onu doğduğu yere, Sivrihisar 'a gönderdi" demektedir (36) . Bu halde, Bayrı 'da onun Sivrihisar 'da doğduğunu kabul etmiş bulunuyor. Ayvansariiyi Hüseyini Tercemetü'l-meşayihin 'de Sivrihisar'da doğduğunu yazdığı halde, Had'ikatü'l-cevami'de onu Koçhisarlı göstermek­tedir (37) . Dursalı Tahir " Mevsuk bazı karaine göre diyerek, ka­rainin (ipuçlarının) neler olduğunu belirtmeden, onu kapalı bir biçimde Sivrihisarlı yapmaktadır(38) . Fevziye Abdullah Tansel, bu iki söylentiyi aktararak (Sivrihisar' da Seferihisar da denildi­ğini kabul ederek) Seferihisar'da doğduğunu kaydetmektedir (39) . Merhum Abdülbaki Gölpınarlı (40), M . Zeki Pakalın (41), Hüseyin Vassaf (42), Sayın Yılmaz Öztuna (43) her iki söylentiyi

28 Bursalı I sınail Hakkı, aynı eser, 52 a.

29 Hulvi-Lemazat, Istanbul Üniversite kütüphanesi TY. 1894, 203 a,b. 30 Ahmed Sahih Dede, Mecmuatü't-tevarihi'I-Mcvleviyye, Merhum Ahmed

Remzi Akyürek Özel kütüphanesi 18, 72. 31 Şeyh Kemaleddin, Tibyan Vesaili'l-hakaik fi beyan selasili't-taraık,

Süleymaniye-Hacı Ihrahim Ef. ktph. 430, 227 b, 32 Şemseddin Sami, Kamusü'l-a'lam, IV, istanbul 1311, 3151. 33 Mehmed Zeki, Yarın mecmuası yıl 1922, sayı 33. 34 Sahhaf Nuri, Killiiyat-ı Hüdayl, Istanbul 1287,124-125. 35 Mehmed Ali Aynyl, Hacı Bayram-� Veli 1343, 116-117. 36 Halk şairleri hakkında küçük not'lar, istanbul 1937,57-75. 37 Aynı eser, l l , 195-196. 38 Osmanlı müellifleri 1, I stanbul 1333, 185. 39 Aynı eser, 2. 40 Islam ansiklopedisi, lll, İstanbul 1945, 67 (Celvetiyye maddesi) 4 ı Osmanlı tarihi deyimleri ve terimleri sözlüğü, I, Istanbul 1971,274 (Celve­

tiyye maddesi) 42 Aynı eser, 372 43 Türk Musikisi ansiklopedisi, I, I stanbul 1969, 270.

kaydetmekle yetinmektedirler . Bursalı İsmail Hakkı (44) ve Şeyh Kemaleddin (45), Hüdayl'nin Koçhisar'da doğduğunu sülfikünü (Üç yıl içinde tarikat kurallarını öğrendikten sonra) bitirdikten sonra Şeyhi Ü ftade tarafindan Sivrihisar'a gönderildiğini bildirmektcdir.

Koçhisar rivayetinin doğruluğunu Vakiat 'taki bir konuşma ile tespit etmek mümkündür. Ü ftade Müridi Hüdayi'ye doğum yerini sormakta, Koçhisar olarak cevap almaktadır(46) . "Böy­lece Hüdayi'nin Koçhisar'da doğduğu kesinlik kazanmakta ise de; bu tespiti Hüdayl Kütüphanesindeki 249 nurnarada bulunan Arapça Vakıftt ' ın 427 a varakındaki (yaprağındaki) birkayıtla onun aynen tercümesi olan Süleymaniye- Mihrişah Sultan Kü­tüphanesinde 253 mımarada bulunan Terceme Vakuit'ın 296 a varakındaki ''Şeyh bana bir zamandan beri seni doğduğu n yer olan Sivrihisar' a, göndermek gönlümden geçer" cümlesi gölge düşürmektcdir. Çelişki gibi görünen bu duruma Süleymaniye Hacı Mahmud Ef. Kütüphanesi' nde 3347 nurnarada kayıtl ı bu­lunan, yazılışı 1 077'de biten Hüdayi Divanı 'nın 1 52 b 1 53 a varaklarındaki müstensih (aslına uygun kopyasını yapan) Ak­saraylı Hasan tarafından mesnevi şeklinde yazılan manzumeden alınan aşağıdaki beyitler açıklık getirmektedir .

Dahi hısn-ı hasinde valideyni Koçhisari bir Seferhisari Selamet var tarikında efendi Özi pak va.lideyni Pak-diiri

44 Aynı eser, 52 a-b. 45 Aynı eser, 228 a. 46 "Seele Hazretü'ş-şeyh mevlidi fekultü Koçhisar

(Sclimağa Hüdayi ktph. 249. C. I. V 151 a; 250 , C. ı, V 3 a) "S�mme seele an mevlidi fekultü maskat-ı re'si Koçhisar" (Süleymaniye Hekimoğlu Ali Paşa ktph. 516 , V. ]a)

5

(Hüdayi'nin, anne ve babasının doğum yerlerinde kale an­lamına gelen -hisar sözcüklerinin bulunduğu, birinin Koçhisar­lı, diğerinin Seferihisarlı (Sivrihisarlı) olduğu , gittiği Hak yolunda selamet olduğunu, kendisi gibi , anne ve babasının da temiz ki­şiler olduğu anlaşılmaktadır) . Böylece, Koçhisar'da doğan Hü­dayi'nin anne veya babasından birinin Seferihisar (Sivrihisar) 'da doğmuş olması sebebi ile , Hüdayi'nin doğum yerinin yanlışlık­la Sivrihisar olarak gösterildiği , kaynaklardaki çelişkinin bun­dan ileri geldiği kabul edilebilir .

Hüdayi, Şeyhi Üftade'nin değişik zamanlardaki doğum yeri ile ilgili sorularına kuşku bırakmayacak biçimde ''Koçhisar' ' ola­rak karşılıklar verdiği halde, Şeyhi' nin "Seni doğduğun yere Siv­rihisar'a göndermek gönlümden geçer" demesini , doğum yeri­nin hatırında yanlış kalmış olması ile açıklamak mümkün oldu­ğu gibi; Hüdayi'nin bu yaniışı düzeltmeden Vakuit'a almış ol­masını da şeyhine olan aşırı saygısı ile açıklamak mümkündür. Bu arada, Selimağa-Hüdayi Kütüphanesinde 250 nurnarada ka­yıtlı, üzerine sonradan yazılan yazılardan Hüdayi'nin el yazısı olduğu ileri sürülen, noktasız Arapça Vakıiit nüshasında " mevlidike" (senin doğduğun yer anlamında) kelimesinin bu­lunmayışı Koçhisar rivayetini doğrulayacak, yukardaki tespiti pekiştirecek diğer bir delildir . Eski salnarnelere göre, 4 Koçhi­sar vardır. Hüdayi'nin doğum yeri olan Koçhisar yine Vakrôt'

taki bir konuşmaya göre, Bursa'ya 7-8 gün uzaklıktadır (t\7). Bursalı İsmail Hakkı da "Aksaray nahiyelerinden Koçhisar 'dan­dır. Orada milh-i haceri (tuz) madeni vardır" demektedir (48). Bu suretle Koçhisar ' ın , Bursa'ya 7-8 gün uzaklıktaki , tuz gölü bulunan , 1330 tarihli Konya Salnamesi' ne göre bir ilçe olarak

47 "Seele H3..zretü'ş-şeyh mevlidi fekultü Koçhisar kale Yfiselü min hünna ileyha fi seb'a eyyam ve semaniye"

48 Aynı eser, 52 a-b.

görülen, günümüzde Ankara ili sınırları içinde bulunan Şerefli­koçhisar oldu�u anlaşılmaktadır .

Hüdayi'nin do�du�u yıl hakkında da birçok rivayetler vardır. Katip Çelebi "Yaşının yüzü aştıgını 1 038 ' te vefat ettigini (49);

Bursalı İsmail Hakkı, "Şeyhi Üftade gibi doksanı aşarak kurb­i Hakta karar kıldığını (50); Ayvansarayi Hüseyin " Doksaniki yaşında vefat ettiğini (51) ; Ahmed Sahih Dede" 942'de Koçhi­sar'da do�duğunu ve 1 038 'de doksanbeş yaşında vefat etti�ini (52), Şeyh Kemaleddin 948'de Koçhisar'da doğduğunu(53); Sahhaf Nuri ve Mehmed Gülşen " 950'de kadem nihade -i alem-i şü­hüd oldu�unu (Dünyaya ayak bastı�ını)(54-55) bildirmektedir. Y ine Vaku1t'taki bir konuşmadan , 987 yılında şeyhinin bir so­rusuna verdiği cevapta 37 yaşında bulunduğunu öğrenmekteyiz. (56). Bu suretle , Hüdayi' nin 950 (M. 1543) yı lında doğduğu ke­sinlik kazanmaktadır.

Hüdayi öğrenimini Kanuni Sultan Süleyman ve ll. Selim zamanında yapmış (57); sonra İstanbul 'da Nazır-zade'nin ders­lerine devam etmiştir . Nazır-zade'ye 978 muharreminde (M . ı 569) Edirne müderrisli�i verilince, hacasından ayrılmayarak , onunla Edirne'ye gitmiş, muid (medreselerde müzakerecilik ya­pan müderris yardımcısı mertebesinde bulunan) ve müHizimi

49 Aynı eser, 1 14.

50 Aynı eser, 54 a.

51 HadTkatü'l-Cevami', 1, İstanbul 1281, 1 88.

52 Aynı eser, 72 53 Aynı eser, 227 b. 54 Aynı eser, 124.

55 Aynı eser, 4. 56 istanbul Bayezid Devlet-Veliyüddin Ef. ktph. 1 859, C. 3, 239 a. 57 Mektubat, Süleymaniye Fatih ktph 2572, 127 a.

7

(stajyer) olmuştur. Nazır-zade (58), 979-980 (M . 1 57 1 - 1 572) Şam ve Mısır kadılıklarında iken, O'nun meclislerinde bulunmuş ve naibliğini (vekilliğini) yapmıştır. Bu yıllarda en mühimi, bu ül­keler bilginlerinden aldığı dersler ve özellikle, Kahire'de Şeyh Kerümüddin-i Halveti'den aldığı "Usul-i esma" olmuştur (59). Vakıat'ta "Kerimüddin-i Halveti'nin telkininin vechi (nedeni) bu fakirin şeddetini def' etmektir (Yok etmektir). Allahü' l­latif adını 693 kere tekrar ettim .Zira aded-i sebada (yedi sayı­sında) kahır vardır (799-693) . 980 (M . ı 571) tarihinde her gün iştigal etti "(60) demektedir .

98 ı (M. ı 573) yılında hocası N azır-Zade Bursa Kadılığına atanınca, Hüdayi de Bursa Ferhadiye medresesi ve Mahkeme-i atik naipliğine getirilmiştir . Hüdayi bu iki görevden de hoşnut değildir ; ayrıldığı içinde p-ıemnundur:

Müdenislik gam ü derd ü beladır Kaza hod dinib-i Hak'tan kazadır

(Ziver Tezeren, Seyyid Aziz Mahmud Hüdayi Divanı , İ stanbul ı 985 , ı 9 1 /67)

İ lahi çün halas ettin müdenislik kazasından Visalin lutfedip kurtar bizi varlık azabından

(Ziver Tezeren, Seyyid Aziz Mahmud Hüdayi Divanı, İstanbul 1 985 ' 1 88/25)

Mansıb olsa kadılar hiç kimseye kılmaz nazar Kim denilmi�tir iza cae ' l-kaza amye' l-basar

Ziver Tezeren, Seyyid Aziz Mahmud Hüdayi Divanı , İ stanbul ı985, 1 9 1 /68)

58 Nazır-Zade için bakınız: Eş-şekayiku'n-Nu'maniye Mecdl Tercemesi. Istanbul 1268, 240-241

59 Tanrı'nın yedi adını (Tevhid, Celal, Hil, Hakk, Hayy, Kayyum, Kahhar) belli sayıda tekrarlamak.

60 Süleymaniye Hekimoğlu Ali Paşa ktph. 446/2, 52 a-b.

·8

Tarihi kaynaklardan bazıları Hüda.yi'nin gördüğü bir rüya­dan, bazıları da muhatap olduğu bir davadan sonra, Bursa Mahkeme-i at ik naipliğinden ayrılarak, orada bulunan Celveti tarikatının ünlü Şeyhi Üftade'ye derviş olduğunu kaydederler

1 - Gördüğü bir rüyada cehennem ateşini seyreder . Yerle­rinin cennet olacağını sandığı iyi ve hayırsever bazı kimseler ce­hennem ateşinde yanmaktadırlar. Bunlar arasında Hocası Nazır­zade vardır . Çok üzülür. Ertesi gün malını, mülkünü ve vazife­sini terkederek Üftade'ye derviş olur.

(Hadikatü' l-hakayık fi tekmileti ' ş-şakayık , İstanbul 1 268 , 760-762)

2 -- Bursa 'da Hisar semtinde oturan bir zat , her sene hac­ca gitmek için niyet ettiği halde gidemez. Ertesi yıl, yine hacca gitmekten söz edince, eşi ona " Boş �ere niyet etme, her sene ni­yet ediyor, gidemiyorsun" der. Bunun üzerine bizim hac istek­Iisi " İnşaallah gideceğim, gidemezsem seni taliik-ı seliise ile boşarım" der . Arefe gününe kadar evinde kalır, o gün kaybo­larak bayramın beşinci günü evinin kapısını çalar. Eşi kendini eve almaz; sözünü hatırlatır ve boş düştüğünü söyler. Koca hacca gittiğinden ve boş düşmediğinde ısrar edince, kadın çaresiz ha­kime başvurur. Mahkeme-i atik hakimi bulunan Hüdılyi adamı çağırarak sorgusunu yapar. Adamcağız, Hüdayi'ye de aynı söz­leri tekrarlar, hacda birlikte bulunduğu arkadaşlarından söz eder, " Hac kafilesinin dönüşünü bekleyin, onlara sorun, aksi olursa cezama razıyım1' der . Kafile dönüşünde, hac arkadaşlarının şa­hitliğine baş vurulur. Şahitler birlikte olduklarını, oturdukları ve bulundukları yerleri söyleyince Kadı Hüdayi, Talak (boşan­ma) olmamıştır kararını vererek, hacıdan bu işi nasıl yaptığını sorar. O da eskici Mehmet dedenin aracılığı ile mekan tayyet­me k (yeri , zamanı ve mesafeyi aşma) suretiyle yaptığını açıklar.

(Mehmed Gülşen-Külliyat-ı Hazret-i Hüdayi, İstanbul 1 338- 1 340, 4-5)

9

Hüday1 'nin Üftade'ye bağlanmasında, yukardaki iki olay­dan hangisinin etken olduğu kesin bilinmemekle beraber, Hac olayının devamı olarak ; Hüdayi'nin bugün, Pınarbaşı 'na giden yolda, kabri olduğu söylenen yerdeki Mehmet dedenin dükka­nına giderek ona bağlanmak isteğini söylediği , Mehmet dede­nin Hüdayi'yi " Nasibin bizden deği l , Hazret-i Üftiide'dendir" diyerek O'nu Üftade'ye gönderdiği hakkında yaygın bir söylen­ti vardır.

Hüdayi'nin Üftiide'ye intisabı (bağlanması) , 984 senesi zi'l­ka'desinin I. cumartesi gününe (M. 1 576) rastlar (61). H üseyin Vassaf, Üftade'nin, intisaptan önce Hüdayi'ye kadı giysileriy­le, gururunu yenmek için, Bursa sokaklarında sırıkla ciğer sat­tırdığını yazmaktadır (62). Üftade 'nin Hüdayi'ye ciğer sattırdı­ğı sırıklar , günümüzde, Bursa sırtlarında Kuzgunluk mahalle­sinde bulunan ve dışardan ahşap bir merdivenle çıkılan ve çile­hane olarak adlandırılan yerde saklanmakta, ziyarete gidenler ta­rafından görülmektedir . Aşağı yukarı 5-6 santim çapında ve 1,5 metre uzunluğunda olan bu sırıklar zamanla kuruyarak hafifle­miş , özel bir renk almıştır. Çilehanenin yanında adını Hüdayi' den alan küçük bir cami ve "Hı1 çeşmesi" vardır .

H üdayi , Üftade'nin yanında üç y ı l kalmış ; bu süre içinde

ki durumunu, bir rı1zname (günlÜk) şeklinde olan, Şeyhi Üfta­de ile aralarında geçen tasavvufi konuşmaları yansıtan , bazan da hayatı hakkında bi lgiler veren, Yunus Emre, Eşrefoğlu Ru­mi, Hacı Bayram-ı Veli gibi şairlerin Türkçe, Mevlana'nın Farsça beyitleri içeren, asıl adı "Et-Tibrü ' l , mesbı1k el -müşt emilü aHi macera mine't-taifi fi esnai ' s-sülı1k" olan yaygın adı ile " Yakı­at olarak bilinen üç ciltlik Arapça eseri yazmıştı r .

61 Vakıat, SelimağacHüdayl ktph. 249, 1 b. 62 Aynı eser, C. 2, 274.

ı o

Hüda, Şeyhi Üftade'yi aşağıdaki beyitlerle anlatır Bağ-ı aşkın andelibi Hazret-i Üftade'dir . Derdli aşıklar tabibi Hazret-i Üftade'dir Vasıl-ı kamil O'dur Tevhid-i zata şüphesiz Dost ilinin reh-nüması Hazret-i Üftade'dir Eyleyen ruhundan istimdad erişir matlaba Hall eden her müşkilatı Hazret-i Üftade' dir. Mürşid-i all dilersen dameni pakini tut Gösteren rah-ı Hüdayı Hazret-i Üftade'dir Sıdk ile kul ol Hüdayi eşiğinde daima Bil hakikat Kutb-i aktab Hazret-i Üftfide'dir. (Bu şiir, Bursa' daki Üftade türbesinde sandukasının baş ta­

rafına levha halinde asıldığı gibi ; Selimağa-Hüdayi Kütüpha­nesi' nde 272/3 nurnarada kayıtlı Hüdayi divanında da ( 1 57 a) bulunmaktadır .

Hüdayi, 984 (M . 1 576) zi' l-ka'desinden 987 (M. 1 579) zi 'l­hiccesinin 20'sine kadar Üftade' nin yanında kalmıştır . 987 (M . 1 579) senesi Vôkıôt'ındaki "Hazret-i Şeyh ile mfibeynimiı:de (ara­mızda) vaki' olan oldu . Yevmi' l-isneyn (Pazartesi) "kayıttan , tarikata girme eğitiminin bittiği anlaşılmaktadır (63). Eğitimi bi­ten Hüdayi'yi bundan sonra Şeyhi Üftade irşad (Tanrı yolunu göstermek) için Sivrihisar'a göndermiştir. Ancak bu gitme işi Hü­dayi'nin isteği ile olmamıştır. Bunu Vôkıôt'taki bir konuşma­dan öğreniyoruz (64). Hüdayi'nin bu isteksizliğini, Şeyhine kar­şı saygısızlık olarak değil , gençliğinin, belki de çocukluğunun geçtiği bir yerde irşad görevini gereği gibi yapamamak düşünce­sinden ileri geldiğini kabul etmek yerinde olacaktır.

Hüdayi' , Sivrihisar'da çok kalmamış, 988 (M. 1 580) yılı ce­maziyelevvelinin 2. günü Şeyhini ziyaret için Bursa'ya gelmiş,

63 Süleymaniye - Hekimo�lu Ali Paşa ktph. 446, 40 a .. .

64 Süleymaniye - Mihrişah - Sultan ktph. 253/5, 294 b.

ll

birkaç gün sohbetten sonra, Üftade vefat etmiş, Hüdayi Sivri­hisar'a dönmüştür (65). Hüdayi'nin bir mektubundan, onun Nureddin-zade'ye de bağlandığını öğreniyoruz. (Mektubat : Sü­leymaniye - Fatih ktph 2572, 269 a). Bursalı İsmail tecelliyat-ı ilmiyeden haylı mertebeye ulaştığını yazıyorsa da, (Aynı eser 52), Osmanlı Müelliflerinde 917 (M. 1511)' de ölduğü bildirilen, Ey­yüb Sultan türbesi etrafındaki mezarlıkta kabri bulunan ve me­zar kİtabesinden hicri 918 yılında öldüğü anlaşılan Hacı Bayram Halifelerinden Baba Yusuf ile aynı zamanda yaşarnalarına im­kan yoktur. Zira, Hüdayi, 950 yılında dünyaya gelmiştir. Bu du­rumda, Vtikıat'ta da zaman zaman adı geçen Baba Yusuf-ı Siv­rihisari ile Hüdayi'nin manevi yönden bir ilgi ve bağlantısı ol­duAu söylenebilir. Zira, evli ya menkabelerinde bu gibi olayİara çok rastlanmaktadır.

Hüdayi'nin bundan sonraki hayatı hakkında biyografik kaynakların verdiği bilgiler noksan olduğu gibi, bilgilerde bir­lik ve tutarlılık da yoktur. Bir Celveti Şeyhi, olan Bursalı İsmail Hakkı Hüdayi'nin Bursa'dan Sivrihisar'a gidişinden 6 ay sonra Şeyhi Üftade'yi ziyaret için Bursa'ya geldiğini , birkaç gün soh­betten sonra, Şeyhine ve kendisine ilahi işaretlerle Üsküdar ta­rafı zahir (görünme) olduğunu, ehil ve ıyalini (eşini ve çocukla­rını) alıp Üsküdar'a geldiğini, Rum Malımed Paşa Camii yakı­nında bir evde 16 sene mücahede (nefsini yenmek için çalışma) ettiAini, Sultan I. Ahmed'in gördüğü bir rüyayı ta'bir (yorum­lama) ettikten sonra, padişaliın saygısını kazandığını, onun mürid ve mu'tekidi (Bağlanma ve inanma) olduğunu bu olaydan son­ra şöhret (ün) kazandığını yazmaktadır (66). Bu bilgiye göte, Hü­dayi'nin 988 (M. 1580) yılında Üsküdar'a gelmesi, 16 yıl sonra

65 Şeyh Kemaleddin, aynı eser, 227 b; Abdülganiy-yi Nablusi, Tecelliyat Şerhi Süleymaniye-dü�ümlübaba ktph. 298, 9 a.

66 Avnı eser, 52 b - 53 b":

ll

1004 (M. 1596) yılında I. Ahmed'in rüyasını yorumlaması icap eder. Oysa bu tarihte padişah I. Ahmed de�il III. Mehmed'dir. I. Ahmed, 7 yıl sonra padişah olacaktır. Bu durumda, Hüda-· yi'nin kendi eserlerinden istidlal (dolayısı ile anlama) suretiyle gerçe�in tesbiti mümkün görülmektedir.

Hüdayi'nin elimizde bulunan mektuplarının ço�u, şüphe­ye yer verıniyecek şekilde III. Murad'a yazılmış bulunmaktadır:

Bunlardan üç mektupta Sultan Murad'ın adı geçmekte (67,

68, 69); üç mektubun taşıdı�ı tarihler : 997 (M. 1588), 1000 (M. 1591), 1001 (M. 1592)'de III. Murad' ın saltanatı 982 (M. 1574)

100 (M. 1595) dönemine rastlamaktadır (70, 71, 72).

Bir mektubunda : "Ferhat Paşa ile Tebriz seferine katıldı­�ını, paşanın Tebriz'e girişinde yanında oldu�unu; Rumeli'nde, Baba' da (bugünkü Babaeskİ) de bulundu�u sırada Adil Giray' ın Kızılbaşlar tarafından öldürüldü�ü haberini aldı�inda ölüm derecesinde hastalandığını ' ' bildirmektedir (73).

Di�er bir mektubundal Rumeli' nde Duçeler denilen köy­lerde, başlarında Şeyh denilen şeytanları olan ve ışık zaviyeleri (küçük tekke) bulunan, Müslümanlardan bir adam öldür meyi kafir öldürmekle denk tutan, şeriat ve sünnet (Allah' ın emirleri, peygamberin söz, iş ve doArulamaları) tanımayan İbn-i Simavni denilen. na-bedid'in zuhurunu (çıkmasını) ve intişarını (yayılma·

67 Süleymaniye -Fa.tih ktph. 2572, 297 b. 68 Süleymaniye -Fatih ktph. 2572, 85 b-87 a. 69 İstanbul Üniversite ktph. TY. 447, 48 b. 70 Süleymaniye -Fatih ktph. 2572, 143 a. 71 Süleymaniye -Fatih ktph. 2572, 10 b-l ı b. 72 Süleymaniye -Fatih ktph. 2572, 16 b-17 b. 73 Süleymaniye -Fatih ktph. 2572, 94 a-94 b.

1J

sını) isteyen Hiife (güruh) ile Baba'da bulunduğu sırada arala­rında büyük mücadele (uğraşı) olduğunu anlatmakta; bunlara karşı gaza (din uğrunda savaş) ve cihad (din uğrunda düşmanla savaşına) açılmasını, her köye sünni (Şianın dışında İslam mez­heplerine bağlı) bir imam tayin edilmesini, tekkelerinin yoklan­masını tavsiye" etmektedir<74l.

Başka bir mektubundan : Padişah ile münasebetine Hoca­efendi (Sadeddin Efendi) ve Kıbrıs Paşası Ahmet Paşa'nın se­bep olduğu, Hocaefendinin sohbetinden sonra "Sizin gibi kişi­lerin kenarda kalması uygun değildir. Burada olması gereklidir" diyerek, Rumeli' inde bulunduğu yere dönmesine müsaade edil­mediği , beş ay sonra Küçük Ayasofya Şeyhinin vefatı üzerine, onun yerine tayin edildiğini bildirmektedir (75). Hüdayi'nin Ru­meli'ndeki görevinin ne olduğu bilinmedİğİ gibi, İstanbul'a ge­liş yılı da bilinmemektedir. Yine III. Murad'a yazıldığı şüphe götürmeyen bir mektubunda "Saadetlu :padişahım, bugün se­herice (şafak vaktı) uyandım. Bir hitap va.rid oldu (kutsal bir söz duydum). 997'de düşman tahtı feth olur diye uyandım. Kaz­vin hatıra geldi. İn-şa' Allah hayırdır." demektedir (Süleyma­niye -Fatih ktph, 2572, 143 a). Bu mektubun, 997 yılından en az bir yıl önce yazıldığı düşünülürse; Rumelinden İstanbul' a gelen Hüdayi'nin mektuplar yazarak müjdeler vermesi ve tavsiyeler­de bulunabilmesi için, padişahın teveccühünü kazanmış olma­sı, bunun için de en az 2-lyıllık bir zamana ihtiyaç (gereksinme) olacağı doğaldır. Bu durumda, Hüdayi'nin 996 yılından önce İstanbul'a geldiği söylenebilir.

Bu suretle, Hüdayi'nin I. Ahmed zamanında Bursa'dan de­ğil, lll. Murad zamanında Rumeli'nden İstanbul'a geldiği; pa-

74 Süle)rmaniye -Fat ih kt ph. 2572, 88 b-91 b. 75 SUleym4niye- Fat ih kt ph. 2572, 238 b.

14

dişalım aşırı derecede güven, sevgi ve saygısını kazandı�ı, bu­nun bir sonucu olarak, dış ve iç sorunlarda, padişaha yazdı�ı mektuplarla tavsiyelerde bulunduğu kesinlik kazanmaktadır.

I. Ahmed, zaman farkıyle, yukarda sözü geçen rüyasının Hüdayıitarafından yorumundan sonra, bu ünlü Şeyhe karşı aşı­rı saygı göstermiş (76); menkabe niteliğindeki davranışları tari­hi kaynaklarda yer almıştır. Sözü geçen kaynaklardaki kayıtla­ra göre; padişah, Hüdayi abdest alırken ibrikle su dökmüş, va­lide sultan havlu tutmuş (77); Üsküdar çarşısında Hüdayi'yi atı­na bindirerek, seyis gibi, kısa bir süre yanında yürümüştür (78).

I. Ahmed, yine bu bağlılığın ve saygınlığın bir nişanesi (iz) olarak; Küçük Çamlıca'da Bulgurlu köyü bu köye bitişik Ilısu­luk mezreası ve Gaziler tepesinden bir kısım araziyi ferman ile Aziz Mahmud Hüdayi adına tescil ettiğini IV. Murad'ın 1 033 (M. 1 623) yılında aynı konuda çıkardığı bir ferman-ı hümayun­dan öğrenmelıcteyiz (79).

Kiltip Çelebi'nin verdiği bilgiye göre, Hüdayi 1 002 (M. 1 593) Cemaziyel-ahırında Muid dedenin ölümü üzerine Fatih Camii' nde vaiz (dini öğütlerde bulunan) ve müzekkir (Zikrettiren: Al­lah'ın 99 adını eğitim yolu ile andıran), 1007 (M. 1 598)'de gün­de yüz akça ile hadis ve tefsir okutınaya memur edilmiş; yaptır­dığı mescidin cami haline getirilmesinden sonra Cuma vaizliğin­den vazgeçerek perşembe günleri iskeledeki Mihrimalı Camii• nde va'z etmekle yetinmiş; 1 026 (M. 1 6 1 7) de Sultan Ahmed Ca­mü'nin yapımı üzerine, her ayın ilk pazartesi güne va'za çıkmıştır (80). Naima Fatih Camii' ne tayininin Sunuilah Efendi aracılığı ile

76 Katip Çelebi, ay nı eser, 78 77 Bursa lı İsma il Hakkı, ay nı eser 54 b; M. Gülşen, ay nı eser. 9-10 78 Bursa lı İsma il Hakkı, ay nı eser, 53 b. 54 b.; M. Gülşen, ay nı eser. 10-11. 79 Süley ma niy e - Nuri A rla sa z kt ph., 89. 80 Kat ip Çeleb i, ay nı eser, Il. 113-114.

ıs

Ferhat Paşa tarafından yapıldı�ını yazmaktadır (81)

Hüdiyi Camii'nin yapımı 1003 (M. 1594) tarihinde bitmiş­tir. Naima, bu camiin, Kanuni Sultan Süleyman'ın torunu, Mih­rimih Sultan' ın kızı Ayşe Sultan tarafından yaptırıldı�ını bildir­mektedir. Ayşe Sultan'ın Hüdayi dergahında gömülü olması, ca­miin onun tarafından yapılmış olmasını hatıra getiriyorsa da, camiin yapımı ile ilgili ebced hesabiyle düşülen tarihlerden

Zehi Mahmud Efendi Şeyh-i kamil Oluptur mukteda-yı ehli-i irfan Yapub bu ma'bedi kıldı yerinde Kabt11 etsin hemişe Hayy ü Sübhan Sanırsın Mescid-i Aksa'dır ol kim Tolar ervah-ı kudsilerle her an Edübdür zühd ü takva ile bünyad Erişdi Hak' dan ana lt1tf ü ihsan Tamam oldu da hatif didi tarih (Tamam oldukta hatif. . . . ) Makam-ı cay-ı Mahmud Beyt-i Ralıman

.:?J � �jJ- �\.:.:- �\.i.. 1003

(Süleymaniye - Esad Ef. ktph. 2716, 120 a; Süleymaniye - Mih­rişah Sultan ktph. 253, 436 a.)

Hazret-i Mahmud efendi ol Aziz Yapub işbu camii kıldı latif Zühd ü takva ile bünyad eyledi Hak budur kim eyledi gayet şerif Görüp itmamını oldı mukteda Samin-i zilhiccede Şeyh-i afif

81 •"aıma, aynı eser, I, 112-113 .

••

Merve gibi Ka'be hakkı sa'yedüp Diii Sai yani kim abd-i zaif

Bir sa fa olu b (bul u b) d idi tarihini Kıble-i erbab-ı din bab-ı şerif.

._..iı_j;ı '-:-'4 .Y-� '-:-'lıJI ��

1003

(Süleymaniye-Mihrişah Sultan 253, 435 a.; Süleymaniye-Esat Ef

ktph. 2716, 120 a.) Camiin Hüdayi tarafından yapıldığı kesin­lik kazanmaktadır. Bu durumda, Ayşe Sultan'ın camiin yapımı için H üdayi'ye yardımda bulundugu tahmin edilebilir.

Mehmecl Gülşen, Hüdayi'nin üç defa hacca gittiğini, birin­cinin tarihinin bilinmediğini, ikincinin "Muhterem zevceleri Ayşe

Sultan'la 1027 (M. 1618)'de olduğunu," üçüneünün 1029 (M.

1619) tarihine rastladığını belirtmek suretiyle, dalaylı olarak, Hü­dayi'nın Ayşe Sultan'la evlendiğini bildirmekle (ayne eser 6) ise de; Ayşe Sultan 1004 (M. 1595) öldüğüne göre bu imkansızdır

(82).

Mehmed Gülşen'in bu kaydını, yakın zamanlarda Hüdayi hakkında yazı yazanlardan bazıları tekrarlamakta ise de, tarihi kaynaklarda bu ri vayeti doğrulayacak bir bilgi yoktur. Sicill-i

Osmanf ve Hadikatü '/-vüzerô'ya göre, Ayşe Sultan eski sadra­zamlaırdan Ahmed Paşa ile evlenmiş, paşa 988 (M. 1580)'de öl­müş (83, 84); Ayşe Sultan bundan sonra, Münşeat sahibi Feridun

Bey ile 990 (M. 1582) evlenmiş (85), ancak Feridun Bey'in öm­rü vefa etmiyerek 991 (M. 1583) vefat etmiştir. Ayşe Sultan'ın

82 Türk ansiklopedisi, IV, 400. 83 Abdurrahman Süreyya, I, 202. 84 Osman-zade Taib Ahmed, Istanbul ı 27 ı, 34-35. 85 Türk ansiklopedisi, XVI, 253.

Hüdayi ile evlendi�i gerçek ise, bu evlili�in Feridun Bey'in ölü­münden, hükümdar ile ilişkiyi arttırdıktan sonra olması gere­kir. Hüdayi dergahındaki türbede, Hüdayi'nin çocukları, baba­larının bulundu�u bölümde oldukları halde, Hüdayi'nin eşi ve Ayşe Sultan'ın ayrı ayrı hücrelerde bulunması, özellikle, Ayşe Sultan'ın yanında Hüdayi'nin kızı Ümmü Gülsüm'ün bulunması dikkate de�erdir.

Hüdayi'nin Sivrihisar'a gitmeden önce evlendi�i Vtikuit' taki sözlerinden anlaşılmaktadır. Terceme Vtikıtit'ta bulunan, dervişlik e�itiminin son günlerine rastlayan "Bu gece ehl ü ev­ladım ile taam yedim" cümlesi, Tanrı'ya duyulan şükranın ifa­desi oldu�u kadar, evlad sevgisi ve aileye olan düşkünlü�ün ve aile içindeki duyulan huzurun da bir ifadesidir (86) Yine evlad sevgisi ile olacak ki, Hüdayi'nin o�ulları için yaptı�ı biraz gös­terişli bir sünnet dü�ünü "Şeyh dünya'ya meyl etdi" şeklinde söylentiye yol açmış; Hüdayi bunun üzerine Rabbine kullu�u­nu aşa�ıdaki ilahisi ile sunmaya çalışmıştır

86 Süleymaniye-Hekimoglu Ali Paşa ktph. 446, 40 a.

18

Alan Sensin veren Sensin kılan Sensin

Ne verdinse odur dahi nemiz var Hakikat üzre aniayıp bilen Sen Ne verdinse odur dahi nemiz var

* Tutan el ve ayak Senden geliptir Gören göz ve kulak Senden geliptir Efendi dil dudak Senden geliptir Ne verdinse odur dahi nemiz var

*

Huda'ya biz bu zatı kande bulduk Ya ef'al ü sıfatı kande bulduk

Fenayı ya sebatı kande bulduk Ne verdinse odur dahi nemiz var

* Bizim ahvalımiz ey Hayy ü Kayyum Cenab-ı pakine hep cümle ma'lum Buyurdun oldu illa kaldı ma'dum Ne verdinse odur dahi nemiz var

* Hüdayi'yi sen eriştir mudida Senindir çünkü hükm arz ü semada Efendi dahli yok gayrın arada

Ne verdinse odur dahi nemiz var

(Ziver Tezeren, Seyyid Aziz Mahmud Hüdayi Divanı, İstanbul

ı <>85-56/51.

19

20

Hüdayi'nin ll çocuğu olmuştur. Kalbi aşırı evlat sevgisi ile çarpan bu hassas baba, hayatında 8 kez evHid acısı görmüş; özel­likle 1004 (1595 M.) yılında 4 gün ara ile vebadan kaybettiği Meh­med ve Mustafa adındaki iki oğlu 54 yaşındaki babayı çok üz­müş ; ancak o, teseliiyi yine bağlı olduğu dinde bulmuştur.

Saniaşer rebiuHihır yevmü'l-hamis Rabi-i elf idi hicret kametim oldu düta Rıhlet etdi dar-ı dünyadan bekaya ibn-i Şeyh

Validi Mahmud efendi kendi namı Mustafa Bu firak odu yakarken bağrımı dördüncü gün Kardeşi olan Muhammed eyledi azın-ı beka Pels esüp bad-ı ecel iki nihai-i nevresin Kametin dal eyleyüp hake düşürmüştür veba Ma'ni yüzünden mu,karrer malıbes-i tenden çıkıp Aşiyan�ı Adne peryaz etdi ol iki hüma Ariyetdir can-ı şirini bedende gördüler Anı dinana hernandem eyledi anlar feda Azm-i ukba eyledikde dediler tarihini Göçtü Firdevs'den yana Ruh-ı Muhammed Mustafa

l..ıih...a.a J.J. (JJ � .j.\,...ı J;)) ..>�§ 1004

(Süleymaniye - Esad Ef. ktph. 27 16 , 120 b. Süleymaniye Mihrişah ktph. 253 , 436 a)

Hüdayi, 1038 safer (M. 1 628)'inin 2 . salı gecesi 88 yaşın­

da, Tanrı'nın "Bana dön" emrine uyarak ebedi aleme göçmüş­tür. Ölümü için ebced hesabıyle yazılan tarihler küçük bir di­van oluşturacak kadar çoktur.

Bugün ol Kutb-i alem Hazret-i Mahmud efendi kim Koyup, işbu mekanı azın-ı bağ-ı la-mekan etdi Cihandan göz yumub gitdikele Fakrl elieli tarihin Hüday'i HG çeküb rGhı hernan azın-ı cihan itdi

1 038 (Süleymaniye-Esad Ef. ktph . 27 1 6, 1 22 b)

Didi hatif ey FüzGn'i şöyle kim tarihini Kutb idi Mahmud efendi canı teslim eyledi

1 038

(Süleymaniye-Mihrişah Sultan ktph. 253, 438 a Süleymaniye Esad Ef. k tph. 27 16 , 1 22 a.)

Şeyh Mahmud Hüdayi

1038

(Mehmed Gülşen, aynı eser, 17 1)

21

II

SAN' A Tl ve FİKRİY ATI

Hüdayi'nin en önemli özelliği Anadolu'da Yunus'la ba�la­yan, geniş halk takalarma hitap eden tekke edebiyatının zühdi (Din kurallarına aşırı bağlılık) bir bölümünü oluşturmuş, san· atını halkın dini, ruhi ve ictimai eğitimi için kullanmış olma�ı-­dır. O, san'atında güttüğü bu amaçla, düşünce ve duygularını sadece bir devre değil, nesiller boyunca devamını Ve günÜil1li/C kadar gelmesini sağlamıştır. Hüdayi, bu san'at biçimiyle, Lı�

d acılık teorisini kabul etmiştir; halka yarar sağlamayan ın <ı d d i ve ma'nevi bilimin kıyınetsiz olduğunu, bilimin dedikodu olııı;ı dığı nı kabul eder.

XIII. asırda, eski dini-milll kahramanlık menkabeleri � a­nında, vahdet-i vucfid (varlığın birliği) teorisini dile getiren :;ı i i ı­ler yazılmaya başlanmıştır. Bunları yazan şairler, çoğu n I u ı... la inançlarını halka yaymak amacını gözettiklerinden, halka) aban­cı olan bu ileri ve tehlikeli felsefi ögeyi, onların idrak (alg ı ) dlı­zeyinde tutmaya çalışıyor; o düşünceleri, dil, söyleyiş, ş d i 1 'c

vezin bakımından milli bir biçime sokmaya çaba gösteriyorl<ır­dı. Şi'rini, Hak (Tanrı) yolcusunun dini ve ruhi eğitimi İl,:in hi ı

araç yapan Hüdayl, eserlerinin çoğunu Arapça yazdığı lıalck. divanını, zamanına göre, sade sayılacak bir Türkçe ile ya;mı); arfiz ve hece vezinlerini (ölçülerini) kullanmıştır. Onun arCı; ilc yazdığı birçok şiirlerinde imale (kısa heceyi uzun okuma) 'c ;i­

haf (uzun okunınası gereken sesli harfin kısa okunması) lar \ar­dır. O, arfiz vezninin hece veznine en çok benzeyen "Müstcf'iliiıı­Müstef'ilün", "Failatün-Failatün-Failün", "Mefiiilün-Me i 'rıllü n -

2J

Feı1lün" gibi kalıplarını kullanmış, en güzel şiirlerini (ilahileri­ni) bu vezinlerle yazmıştır. Hece ile yazdığı birçok ilahileri n ba­zı mısraları (d izeleri), an1z kalıplarına u yınaktadır. Bu durum­

da, şairin iç ahengine uyarak, bazı mısraları hece, bazıların! da an1z ile yazdığım, asıl amacının mısralardaki düşünce ve duy­guda toplandığını söylemek mümkündür. Akıcı bir dili vardır. ilahller, yazıhşı kolay göründüğü halde, taklide kalkınca güçlü­ğü anlaşılan türdendir. Hüdayi, bütün halk şairleri gibi, hece vez­ninde durak kuralına uymamış; yarım kafiyeter (uyaklar) kul­lanmış, bu kafiyeleri de çoğunlukla çekimli fiillerden yapmıştır.

Hüdayi'nin şiirleri "Divan-ı Hüdayi" veya 'İlahiyat-ı Hüdayi" adını taşıyan kitaplarda toplanmıştır. Ancak Hüdayi'yi, Divan Şairleri kadrosuna koymak imkansızdır. Aşağıda görü­leceği üzere, onun Divan Edebiyatı etkisi altında yazdığı beyit­

lerio sayısı pek azdır.

24

Gar-ı sadrımda habibim olalı aşkım nihan

Başım üstünde hamam-ı gam yapubdur aşiyan Ankebut-i dağ-ı mihnet perde çekmiştir ana Bu değildir gördüğün ey yar-ı sadık her zaman Afitabım bir hilal-ebru kulundur mah-ı nev Asuman şeh-nişinindir sipihridir nişan Dolanur her şeb çerağ-ı encüm ile kevkebi Bir tarik ile sana yol bulmak ister keh-keşan

Şane ile aşina olub sabaya uymasa Dostum çıkmazdı başdan kakül-i anber-feşan Müşkilin e's-sabrü miftahü'l-ferecle hall edib Ba'de usrin yüsr fikriyle nazar kıl her zaman Suret-i bi-ma'niden pak eyleyüb dil deyrini Halvet-i celvetde zikr'llahı et vird-i zeban

(Ziver Tezeren, Seyyid Aziz Mahmud Hüdayi Divanı, is­tanbul 1 985 , 18 1 /45)

Esasen devrinin edebiyat tarihçisi olan tezkere yazarları da Hüdayi'yi Divan şairi saymamışlar, tezkerelerine almamışlardır. ü_�un şiirlerinin dörtte üçü, Ahmed Yesevi'den beri Halk Ede­biyatımııda yaygın olarak kullanılan ve nazım birimi olan dört­lüklerden, Koşma şeklindeki (murabba biçiminde) ilahilerden meydana gelmiş bulunmaktadır. Gazel ve muhammese benze­

yenler çok azdır.

Şeriat ile uğraşan bilginierin kabul edecekleri dairenin dışı­

na çıkmayan Hüdayl, medizi aşkın ·karşısındadır.

Yeter etdin fena bağında feryad Yürü bülbül kadim! aşiyane

. Ka festen ey le can mürgünü azad

Yürü bülbül kadimi aşiyane

*

Mecazi gülsitanda olma nalan Ayak bağı olur bu bağ-ı ekvan Hakikat gülşenini eyle seyran

Yürü bülbül kadimi aşiyane

*

Görüp pervaneyi andan sebak al Küyündür nar-ı aşka perr ile bal Mecazı ko hakikat bahrine dal Yürü bülbül kadimi aşiyane

(Ziver Tezeren, aynı eser, ı 38/ 179)

Hüdayi bu şi'rinde : Mecazi aşkın senbolü olan bülbülc, do­layısı ile mecazi yolunda yürüyenlere, kendini ateşe atmak -;ure­tiyle ateşle ateş alan pervaneyi örnek göstererek, ondan ders al-

malarını, yürüdükleri mecaz yolunu terketmelerini, hakikat de­nizine dalmalarını öğütlemektedir.

Hüdayi, vahdet-i vücut (varlığın birliği) anlayışına tam an­

lamiyle bağlıdır. Aşağıya aldığımız beyitler, onun bu düşünce

sistemini benimsemiş olduğunu göstermektedir.

Zuhfiru perde olmuştur zuhfira

Gözü olan delil ister mi nfira

(Mehmet Gülşen, aynı eser Necatü'l-garikten. 30.)

Tanrı, kendini tanıtmak için kainat meydana getirmiş, onu kendi varlığı için bir perde yapmıştır.

Ahmed'in farkı ahaddan mim-i imkan iledir Aradan imkanı kaldırsan kalır vahdet hernin

(Ziver Tezeren, aynı eser, ı95/ı4 ı)

N�e sandın_ sen alan Hak'tır veren Hak İşiden söyleyen Haktır gören Hak

(Ziver Teze ren, aynı es et, ı 93/ ı 00)

Cemaline edüp insanı mir'at Kemal-i hüsnünü seyran eden Dost

(Ziver Tezeren, aynı eser, 33/ ı 8)

Bu beyitler, Hüdayi'nin vahdete bağlı olduğunu göstermek­te ise de; onun buna benzer .. nitelikteki sözleri çok sayıda değil­dir. Üftade'den önce Nureddin-zade ve Kerimüddin-i Halveti''

ye bağlanan Hüdayi, lı.er şeyden önce Halveti'liğin etkisinde kal­mıştır. Tasavvufi Halk Edebiyatının çok geniş bir zümreye ses­lenen Halveti Edebiyatı, vahdet anlayışlarını pek açık olarak yaz-

26

maktan çekinmişlerdir. Bunda ki gayeleri, Hak Y okusunu mezleka-i akdama (ayak kaymasına) düşürmernektir. Her şeyin Hak olduğunu, mutlak failin Allah olduğunu, duygu yolu ile de­ğil, sırf işitme yolu ile öğrenen bir mürid, kendi hatalarının Hak' tan geldiğine İnanacak ve bu yüzden şeriat ile ilgili bazı kuralla­rı bırakacak, suçlarını Allah'a isnat (yükleme) edecektir. Hü­dayi zamanında taat (Allah'ın emirlerini yerine getirme) ve uz­let (bir kenara çekilip ibadetle meşgul olmak) sahipleri bulun­madığı için üzgündür.

Taatü uzlet bizcie yok Celvet ü Halvet bizde yok

Şevk ü mahabbet bizde yok

Ni'colur bizim halimiz

(Ziver Tezercn, aynı eser, 70/73)

(Halvet, gönül evini yabancılardan boşaltıp dost ile yalnız kalmak­

tır. Bu anda, kal be ilahi duygular gelir. Bu ilahi duyguların kal­be kalabalık içinde gelmesine de eelvet denmektedir. Şevk, sev­gitiyi seyr için kalbin coşmasıdır.)

Hüdayi'nin bulUnduğu İstanbul hakkındaki kanaatı d::ı olumsuzdur.

Şehr-i İstanbul şerr ü fitneden hali değil Zühd ü takvavü ibadet her kesin hali değil

(Ziver Tezeren, aynı eser, 194/1 1 6)

İşte bu sebeplerden ötürü, gerek Üftade ve gerek halir'csi Hüdayi, birço� .. celveti şairleri, bu noktayı gözönünde tutarak., şiirlerini daha çok zahidce (Şeriat kurallarına çok uygun) bir an­layışla yazmışlar, Tevhid'in gereğinden ve öneminden söz etmiş­ler; vahdet-i vücut anlayışını açıklamakta ölçülü davranmışlar-

27

dır. Çünkü Yunus bile bazı zaman şeriat edebinden kortuğu için, gerçeği daha faila açıklayamacağını söyler. Vtikıtit'a göre, Tev­hid, bütün zorh.ikların anahtarıdır. Hak yolcusunu Tanrı'ya ulaş­tıran bir yoldur. Üftade'de bir beytinde

Tarik-i celveti'nin iptidası Ki Tevhid 'tir anın ınuhkem binası

diyerek Tevhidin önemine işaret etmektedir.

Hüdayi de, Arapça olarak

"E't-tevhid sıhhatü'l-eşbah ve rahatü'l�ervah ve minhac ü'l­envar mi'racü'l-esrar" diyerek; Tevhid, vücutların sağlığı, ruh­

ların rahatı, nurların yolu ve sırların mi'racı, ruhi bir yükseliştir.

Abdülkerim-i Kuşeyri de

"Tevhid, Tanrı'nın bir ve eşsiz oluşuna inanmaktır. Bu an­

lamda bütün 'bilgiler yok olur. Tanrı ezelde olduğu gibi kalır. Kul bu halde Tanrı 'dan başka bir şey görmez, Tanrı'yı ezeldeki gibi görür" diyerek, Tevhid'in önemini belirtmektedir. istanbul, Ankara ve Bursa kütüphanelerinde gördüğüm 36 Hüdayl Diva­nında, ilahllerin yazılışında değişik sıralamalar olduğu halde, bü­tün Divanlarda ilk ilahiyi,

Tevhid · ile olur her derde derman Hakk'a Tevhld ile ermiş erenler Tevhid ı l le olur her müşkil asan Hakk'a Tevhid ile errniş erenler

dörtlüğü ile \başlayan ilahisi ile oluşturuyor .

Hüdayl'ye göre, ' 'işlerin en büyüğü Tamıyı anmaktır, aklı olan buna Çtilı,şmalıdır. Çok cömert olan Tanrı, kendisini anam

28

anar. Tanrı'dan İhsan isteyen o'nu ansın" demektedir.

Ekber-i a'mal zikru'llahtır Akil isen ona sa'yet daima Zakiri zikreyler ol Rabb-ı Kerim

Zakiri olsun isteyen Hak'tan ata

(Ziver Tezeren, aynı eser, 29.)

Hüdayi'nin bu suretle telkin ettiği zikir, Kur'an-ı Kerim em­ridir. Ahzap Suresinin 33. ayetinde "AIIah'ı çeşitli zikirlerle anın" denilmekte; bir Hadis-i Şerifte de "Yer yüzünde Allah Allah" deyen biri bulundukça kıyametin kopmayacağı bildirilmektedir.

Peygamberden şefaat dilerken de onun peygamberler için­deki yerini belirtmek suretiyle, Hak yolcusuna izleyeceği yolu anlatır.

Nebiler gerçi halkı davet edip Karnusu ettiler irşad-ı ümmet Veli sen geçip ef'al ü sıfatı ibadı ettin asl -ı zata davet Anınçün hatem oldun enbiyaya Seninle bitti bünyan-ı nübüvvet Habiba ger Halil olduysa ceddin Sen oldun Kutb-i eflak-i mahabbet iki şakk-oldu mah engüştün ile Çü gördü Sende nur-ı şems-i vahdet

Medeteyle Hüdayi derd-mende Şefaat ya ResUia'llah şefaat

(Ziver Tezeren, aymı eser, 25/ 1 0) Hüdayi'ye göre, tasavvufun iki dayanağı vardır. Biri "La

ilahe iU' Allah" diğeri "Muhammedün Resulu'llah" Birincisinde

29

Tanrıya ilerleme, ikincisinde bu aleme dönme gerileme vardır.

Aşağıdaki ilahide, Tevhidin yararları anlatılmakta, onun zi­kirlerin en hayırlısı ve sultanı olduğu anlatılmakta; durmadan "La ilahe ili' Allah" ın tekrar edilmesi telkin edilmektedir.

Gelin diyelim Şevk ile Aşk ile sıdk ü zevk ile

Cehennemden azad eder Gamgin gönüller şad eder

Cennet anınla açılır Dost illerine geçilir

Açılalım güller ile Deyelim pak diller ile

Kani bir kalbi uyanık Doğru yol isteyen aşık

Derdlilerin darmanıdır Hakk'ın bize ihsanıdır

İster isin hayr-ı ezkar Hüdayi'ye yol soran yar

uı. ilahe ili' Allah Ui iHihe ili' Allah

Dost yoluna irşad eder uı. ilahe ili' Allah

Mü'minlere nur saçılır La ilahe ili' Allah

ÖteJim bül büller ile La ilahe ill' Allah

Kani bir ciğeri yanık La ilahe ili' Allah

Tesbihlerin sulHimdır La ilahe iii' Allah

Durma hernan Tevhide var

La ilahe m · Allah

Hüdayi bazı şiirlerinde Allah'ın büyilklüğünü, onun yaptı­ğı işleri belirtmek suretiyle kavratmaya çalışır. Gü listanda gülü açan, o güliçin bülbülü inleten, damlayı engine dönüştüren, ki­mini kul, kimini sultan yapan, kimini Yakup gibi ağlatan, ki-

30

mini Kenan ülkesine hükümdar tayin eden o yüce varlıktır. Her şey o yüce iradeye tabidir.

GülisUinda gülü handan eden Dost Ana bülbülleri nalan eden Dost Dilerse katreyi umman eden Dost Kimini kul, kimin sultan eden Dost

* Bakarsın aleme bir özge üslı1p Kimi talip oluptur kimi matlup Kimini ağiatıp manendi Ya'kup Kimini Yusuf-i Ke'an eden Dost

(Ziver Tezeren, aynı eser, 33/18)

Hüdayi, biat (hüküm altına girme) töreni olan "Eiest, mec­

lisinde bütün ruhiann

Elestü birabbiküm (Ben sizin rabbiniz değil miyim) hitabı­nı işittikleri, tüm insanların Adem'le Havva'dan türediği halde, her birinin ayrı yollara gitmesi ve aralarındaki farklılık düşündürtir.

Kamu ervah Eslest bezmine gitti Hitab-ı Hakk;ı hep cümle işitti Ya niçin her biri bir yana gitti Huda birdir bu çok yollar nedendir Kamunun asi� hod Adem'e Havva Ya niçin bazı a' la bazı edna

(Ziver Tezeren , aynı eser, 52/46)

O , melek, cin ve bütün insanların, seherde açılan güllerin, öten bülbüllerin, menekşelerle sünbüllerin, bağ ve bostanların Tanrı'ya aşık ve onun özlemi içinde olduğunu, iman edenlerde-

3 1

ki bu özlernin kafirlerde de bulunduğunu . tüm varlıkların istek­leri bir olduğu halde, bazılarının kafir oluş sebebini bilememek­te ve bu sırrı çözememektedir.

Hüdaya cümle-i alem Melek cin ü beni-Adem

Seherde açılan güller Benefşelerle sünbüller

Eğer bağ ü eğer bustan Efendi hep balıaristan

Kamunun mattabı birdir Acep haHit acep sırdır

Sana aşık Seni özler Sana aşık Seni özler

Öten şfiride bülbüller Sana aşık Seni özler

Eğer sünbül eğer reyhan Sana aşık Seni özler

Ya niçin bazı kafirdir Sana aşık Seni özler

(Ziver Tezeren , aynı eser , 48/40)

Hüdayi, Tanrı'nın zatını idrak mümkün olmadığını bildi­ğinden, Kulu sadece Yaradan ' ın ni ' metleri üzerinde düşündü­rür. Bütün bitkilerle ağaçlar kalem, denizlerle nehirler mürek­kep olsa, Tanrı ' nın ni'metlerini yazmaya yetmez.

Kalem olsa nebatat i l eşcar Mürekkep olsa deryalarla enhar Yazılmaz ni'met-i SulHin-ı Gaffar Gör İhsanını ol Hay ü Kadimin

(Ziver Tezeren, aynı eser, 88/ 1 01) Tanrı 'nın gücünü bir takım unvan ve sıfatlarla , somut bi­

çimde, anlatmaya çalışır . Tanrı "Sultan" dır, "Padişah 'tır" ' ' Padişah-ı bi-vezir' dir ." , "Padişah-bi-zeval' dir" "Dost" tur

32

Onun bir bakışı ile kulun yeri ve unvanı yükselir .

LG.tfeyleyip bir ke� nazar Eylerse ger Sultanımız Kürsi değil Arş'tan dahi Ali olur unvanımız

(Ziver Tezeren, aynı eser, 66/68)

Bir Padişah'a kul ol kim Mülküzail olmaz ola Bir gülşene bülbül ol kim Hiç sararıp solmaz ola

(Ziver Tezeren, aynı eser , 1 28/ 1 64)

Yogiken alemleri var eylemek Hep Senindir Padişahım h �P Senin Bir tecelli ile izhar eylemek Hep Senindir Padişahım hep Senin

(Ziver Tezeren, aynı eser , s . 4/94)

Ey Padişah-ı hi-zeval Ey bi-şebih ü bi-misal

Senden ata Senden kerem Senden ata Senden kerem

(Ziver Tezeren, aynı eser, 1 03/ 1 24)

Ey Padişah-ı bi-vezir Ey bi-şebih ü bi-nazir

İhsan cenahınden Senin İhsan cenahından Senin

(Ziver Tezere n, aynı eser, 8 1 /89)

Vücfid iklimini icad eden Dost Dil ü can mülkünü abad eden Dost

(Ziver Tezeren, aynı eser, 34/ 1 9)

JJ

Bütün bunlardan sonra, Kulu mutluluğa eriştirecek tek şe­yin Tanrı yardımı olduğunu söyler .

34

Sermaye-i saadet Hak'tan inayet ancak

(Ziver Tezeren, aynı eser, 77 /85)

III

ÇAGDAŞLARI İÇİNDEKI YERI

ve

GÜNÜMÜZE KADAR GELEN ÜNÜ

1 Hayat çizgisi üzerinde J(anuni Sultan Süleyman' dan IV . Murad'a kadar ( 1 543- 1 628) sekiz padişah bulunan, XVI. asrın son yarısında ün kazanmaya başlayan, XVII. asrın ilk yarı­sında yaygın bir üne sahip olan Hüdayi, III . Murad'a emreder­cesine mektuplar yazmış, devletin iç ve dış işleri ile ilgili tavsiye­lerde bulunmuştur.; I . Ahmed'in aşırı derecede saygısını kazan­miş; l l . Osman üzerinde etkisi olmuş; IV. Murad'ın tahta çıkı­şında padişaha, EyY'üp Sultan Camii'nde yapılan törende, kılıç kuşatmıştır.

O, devlet memurlarının atama, yer de�iştirme ve nasplannda (yükselme suretiyle atama) rol oynamış; devrinde tekkesi padi­şahın gazabına u�ramış devlet büyükleri için bir barınak, ölü­münden sonra ona inananlar için de manevi bir sı�ınak olmuştur.

ı - Hicri 1 000 tarihinde Murad'a yazdı�ı bir mektupta "Moskof' tan elçi gelmiş, Terek suyu üzerinde hisariarı vardır. Hani ve Kazan' ı vermek suretiyle muahede olunmasına ikdam (çalışma) ve ibram (ısrar) olunmasını : Keban suyu üzerinde da­hi bir bina yapmak isterlermiş, orada bina etmeyeler" tavsiye­sinde bulunmaktadır (87) .

. 87 Stileymaniye-Fatih ktph. 2572, 16 b- 1 7 b .

35

Yine 1001 tarihinde III. Murad'a yazdığı bir mektupta : "Bu sene gaza-yı bahr (deniz savaşı) hazırlığı yapıp Girit ve Malta meselesinin ortadan kaldırılmasına ihtimam (özen) ve takayyüt (çaba) gerekli olduğu' ' bildirilmektedir (88) .

Hüdayi'nin tavsiyeleri sadece siyasi konularda kalmaz. O, idari işlere de karışır. Yine bir mektubunda "Mısır paşasını kal­dırmak istima' olundu (işitildi). Kıbrıs paşası Ahmed kulunuza Mısır' ı ihsanınız (bağışlamanız) rica olunur" demektedir(89).

2 - I . Ahmed, "bir gece rüyasında Avusturya kralı ile gü­reştiğini, kralın kendisini arka üstü düşürerek üstünde kaldığını görür. Sabahleyin çağırılan bilgin ve yorumcular rüyayı tabir (yorma) ederlerse de, padişah tatmin olmaz. Kendisine bunu an­cak, Aziz Mahmud Hüdayi'nin çözebileceğini söylerler. Görü­len rüya, kapalı bir zarf içerisinde, güvenilir bir saray adamı ta­rafından Hüdayi'ye götürülür. Kapıyı kendi açan Hüdayi, zarfı açmadan, padişa'ha sunulmak üzere bir zarf uzatır. Bu zarfta görülen rüyanın yorumu yazılıdır : "Padişahın sırtının yere değ­mesi, insan ile toprağın birleşmesinden, iki gücün bir araya gel­mesinden, Tanrı gücüne dayanarak İslamın düşmana üstünlü­ğü, zaferin kazanılmasının muhakkak olduğu" müjdelenir (90) .

Bu yorumdan çok memnun kalan padişah, kıyafet değişti­rerek Hüdayi'yi ziyaret etmiş, aşırı şekilde ona bağlanmış, yu­karda belirttiğimiz şekilde sevgi ve saygı göstermiştir.

Evliya Çelebi I. Ahmed'in "Hazret-i Muhammed'in taşa te­sir eden mübarek ayağını Kayıtbay Türbesi'nden İstanbul'a ge­tirttiğini , Eyyüp Sultan Camii ' nden sonra Sultan Ahmed Cami-

36

88 Süleymaniye-Fatih ktph. 2572, 1 0 b-1 ı b. 89 Süleymaniye-Fatih ktph . 2572, 239 b-240 a . 90 Naima Tarihi. II, 2 1 0.

i 'ne naklettirdiği" yazmakta (91) : , Alıdülhak Molla da " 1 . Ah­med'in, bu ayak nakşını sorguç biçiminde yaptırarak Cuma ve

Bayram günlerinde hılafet-i Uzma amamesine taktığını, ayrıca bir tahtaya çizdirerek kadern-i şerifin kenarına aşağıdaki kıt'a­yı yazıp Hüdayi'ye hediye ettiğini ; dergahı ziyareti sırasında du­varda asılı gördüğü bu levhayı Şeyhten isteyerek I l . Mahmfid'a hediye ettiğini bildirmekledir (92) .

N'ola tacım gibi başımda götürsem daim Kadern-i resmini ol Hazret-i Şah-ı rüsülün Gül-i gülzar-ı nübüvvet o kadem sahibidir Ahmed'a durma yüzün sür kademine o gülün

Mutasavvıflara karşı derin bir saygı besleyen, Mevlana vas­fında bir de gazel yazan I . Ahmed'in, III. Murad zamanından bu yana büyük bir ün kazanmış olan Hüdayi'ye karşı ilgi ve saygı d uymaması imkansızdır. Bu saygının bir ifadesi olarak Hüdayi'nin

Diller acep hayran olur Esrar-ı zikru' llah ile Yollar beğim asan olur Asar-ı zikru'llah ile

(Ziver Tezeren, aynı eser, 1 39/1 80)

dörtlüğü· ile başlayan ilahisine nazire olarak :

Dil-hanesi pür nur olur Envar-ı zikru'llah ile İkilm-i dil ma'mfir olur Mi'mar-ı zikru' llah ile

(Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Şairleri, I, 290)

91 Aynı eser, 525 92 Ata Tarihi, İstanbul, 1293, IV, 57.

37

dörtlüğü ile başlayan bir ilahi yazmıştır . Bununla da yet inme­yen padişah , kalbindeki cömert sevginin etkisi ile olacak, Kü­çük Çamlıca'da Bulgurlu köyüne bitişik I lısuluk mezraası ve ga­ziler tepesinde bir kısım araziyi bir fermanı ile Hüdayi adına tescil ettirmiştir. Böyle bir fermanın varlığını , IV . Murad' ın ferma­nından öğrenmekteyiz .

Yine T. Ahmed ' in ağır seyreden hastalığı günlerinde , ölü­mjinde gaslinin Hüd�yi tarafından . yapılmasını vasiyyet ettiği , öldüğünde yıkariması için çağırılan

'Hüd�yi'nin ' 'pek severdİm

dayanamam, hem çok i htiyarım" diyerek padişahı halifelerin­den Ş�ban dedeye yı katt ığını , Naima'dan naklen Reşad Ekrem Koçu bildirinektedir (93) .

3 - Hüdayi, Il. Osman devri olaylannda da etken olmuş­tur. I l . Osman "rüyasırida taht üzerinde Kur ' an-ı Kerim oku­makta iken, Hazret-i Peygamber gelir, elinden Kur'anı sırtın­dan cübbeyi ve zırhı ahp bir sille i le tahtından atar . Arkasından ayağına yüz sürfnek için koşan padişah bü isteğini yerine geti re­mez. Rüyayı Hoca Ömer Efendi 'ye yorumlatırlar. Ömer Efendi , " Rüyada ayağına yüz sürmek mümkün olmadı , hacc için tered­düdünüzü gidermek zamanıdır, hacc etmek suretiyle mübarek mezarlarını ziyaret buyurun" der, padişahı bu yorum tatmin et­mez. Aziz Mahmud Hüdayi'ye başvururlar . Şöyle bir yorumda bulunur "Kur'an-ı Kerim, hükm-i şer'-i şeri ftir ( İslam şeriatı­nın emridir . Cü,bbe, alem-i vücuttur (dünyadır). islam padişahı tövbe ve inabeti kendi lerine hemden etsinler (Günahlarına töv­be edip Tanrı yolunu tutsunlar) . Merkad-i kibar (Uluların me­zarlarını) ziyaret etsinler " Padişah , Hüdayl'nin yorumu ile yap­tığı tavsiye.Yi uygular. Ancak , tarihierin kaydettiği feci' akİbeti­önleyemez (94) .

93 Reşad Ekrem Koçu, Osmanlı Padişahlar ı , i stanbul ? , 1 8 1 . 94 Naima Tari hi , l l , 2 1 0,

J8

4 - IV. Mudid' ın tahta çıkışında, genç padişaha Aziz Mah­mud Hüdayi tarafından kılıç kuşatılmış bulunması , kısa bir sü­re sonra, padişahın bir fermanla, I . Ahmed' in Küçük Çamlıca'da Hüdayi adına tescil ettiği arazı ile ilgili hükme, I . Mustafa ile I I . Osman devrinde olduğu gibi, fermanı ile uyulmasını emret­miş olması , Hüdayi'nin bu padişah döneminde de şöhret ve say­gınlığın ın devam ettiğine bir kanıttı r .

5 - a) I . Ahmed ' in ölümünde I . Mustafa'yı tahta çıkarıp kendisini üç ay saltanat makamından uzak bırakan Halil Paşa'yı I l . Osman azletmişti . Hayatını tehlikede gören paşa Hüdayi tek­kesine sığınmış , onun aracılığı ile afva uğrayarak ikinci defa ka­pudan paşalığa getirilmişti (95) . Bu da Hüdayi'nin l l . Osman üzerindeki etkisine ayrı bir örnek oluşturmaktadır .

b) I I . Osman tahttan indirildiği sırada, Fatih Camii av­lusuna toplanan Yeniçeriler , altı kişinin öldürülmesine fetva is­t iyorlardı . Bunlar arasında Dilaver Paşa da vardı . Paşa Hüdayl tekkesine sığmınıştı (96) .

c ) Kapudan-ı Derya Halil Paşa'ya Hüdayi' nin yazd ığı bir mektupta " iptida-yı sefere hangi gün mübarektir" deyu su­al olumnuş " cemaziyel ahirenin ilk pazartesi günü mübarektir" biçiminde ki' karşılığı , devlet büyükleri üzerindeki etkisine di�e bir delildir (97) .

6 - I I I . Mustafa , Hüdayl' nin aşağıdaki beyitlerini bir lef haya yazdırmış, ölümünden sonra sandukası başına asılmasım vasiyyet etmiştir (98).

95 Hammer Tarihi Tercümesi , 8, 1 95

96 Naima Tarihi , l l , 2 1 7

97 Süleymaniye, Esad E f . , 27 1 6, 1 36 a . 9 8 Mehmet Gülşen, aynı eser, 57.

39

Ela ey gevher-i kan-ı risalet Sana bin bin salat ile tahiyyet Hakikat bağının serv-i bülendi Gül-i sad-berg-i gülzar-ı saadet

(Zivcr Tezeren , aynı eser , 25/ 1 0)

Bu da XVI I I . asrın ikinci yarısında Hüdayi' nin şöhretinin devam ettiğini göstermektedir.

7 - I l . Mahmud'un Hekimbaşısı Abdülhak MolHi 'nın, Hü­dayi dergahını ziyareti sırasında, I. Ahmed tarafından Hüda­yi' ye armağan edilen Hazret-i Peygamberin ayak nakşını ve pa­dişahın bir kıtasını içeren levhayı duvarda asılı görüp Şeyh' ten isteyerek l l . Mahmud'a sumuş bulunması; I l . Mahmud'un üçün­cü kadını Aşub-can tarafından Küçük Çamlıca'da çilehane ola­rak bilinen mescidin bahçesine 1 29 1 (M . 1 874) tarihinde bir ku­yu ile su hazinesi yaptırmış olması , Hüdayi'nin ününün saray çevresinde uzun süre unutulmadığına -bir başka delil oluşturur .

8 - Kendi devri kaynaklariyle sonraki devirlerin kaynak­larında H üdayi büyük bir mutasavvıf olarak gösterilmektedir

a) Naima "bir dereeye vardı ki Padişah-ı cihan b ile Kutb-i zaman (manevi dereeelerin en yükseği) olduğuna inandı . Keramet (erenlerin gerekli zamanlarda gösterdikleri olağan üs­tü hal)leri dünyayı tuttu"(99)

b) Peçevi "asrında kutb olduğundan şüphe edilmezdi . Birçok meclislerine katılmakla onurlandım. Mübarek ellerini öp­mekle eriştiğim şeref bana yeter" (100).

c) Evli ya Çelebi ' 'devri kutbu olduğunu yazdıktan son­ra" , sohbetleriyle onurlanınam bu fakire nasip olmuştur. Çok

99 Naima, aym eser, 1 I 2- 1 13-100 Peçevi Tarihi, I l , 357.

40

nasihatlarında bulundum . Mübarek eliini öpmekle övünürörn ( 10 1 ) ,

Bursalı Celveti Şeyhi İsmail Hakkı "ey Muhammed ümmeti, bu dünyaya iki Mahmud gelmiştir . Biri Mahmud-ı Gaznevi, di­ğeri Mahmud-ı Manevi'dir . Birinin mezarı Gazne' de , diğerinin mezarı Üsküdar'dadır . AdaJet Gaznevi'de, fazilet (Erdem) Hü­dayi'de son bulmuştur " ( 102)

Ey gürOh-ı Muhammed) biliniz Geldi bu aleme iki Mahmud Biri Mahmud-ı Gaznevi meşhur Biri Mahmud-ı ma' nevi ma'hud Micmer-i Üsküdar ü Gazne' de bu İ ki Sultan yaktı anber ü Gd Adi ise Gaznevi'de ancak olur Fazi ise ma 'nevide buldu vücud

Bütün bu kayıtlar, Hüdayi'ye verilen değeri göstermektedir . 9:' - Tarihi kaynaklarda ve menkabe kitaplarında Hüda­

yi'ye ait birçok kerametler görülmektedir

a) Yukarıda kaydettiğİrniz I . Ahmed 'in Hüdayl'ye aşırı bağlılığı dolayısı ile, Şeyhin, abdest alırken ibrikle su döktüğü , valide sultanın havlu tuttuğu sırada, valide sultanın gönlün­den "Şeyh hazret lerinin birçok kerametleri olduğu söylenir . Bi­ze de kerametierini gösterseler' · şeklinde bir istek geçtiği sıra­da, Hüdayi'nin "Şevketli sultanım bundan büyük keramet olur mu? Padişah-ı rı1y-ı zemin (yer yüzünün padişahı) , su döküyor, viiiide sultanhazretleri havlu tutuyor ' ' dediği bazı kaynaklarda tekrarlanmaktadır .

1 0 1 Evliyil Çelebi. aynı eser. 478 102 Ferahü' r-n1h, Bulak 125 2, I I , fi5

4 1

42

b) İstanbul 'da, her gün ikiyüz kişinin ölümüne sebep olan bir veba salgını varmış, halktan bazı kimseler toplanarak Hüdayi'ye gitmişler ve manevi yardımını istemişler. Hüdayi is­tck sahiplerine "bu gibi işlere karışmak neşemize uygun değildir" demiş . Yalvarmışlar; "böyle bir güç işe ancak siz çare bulursu­nuz. Bir şey elde ederneden ayrılmamız, sizin şanımza yakışır­sa, gidelim" demişler . Bunun üzerine Hüdayi, "Karacaahmed kabristanına gidiniz, filan yerdeki servinin altında Hasır-Puş (ha­sıra sarılıp yatan) Dede adında bir kimse yatar, ona başvuru­nuz. Müracaatınız kabul edilmezse, bizden selam söyleyiniz" de­miş. İstekliler, Hüdayi'nin tavsiyesine uyarak Hasır-Puş Dede'ye gitmişler. Önce reddedilmişler, Hüdayi'nin selamını söyleyince "bugün bir kişinin cenaze namazı kılınsın, hastalık son bulsun" cevabını almışlar . Salgın da sona ermiş Tarihi kaynaklar, bu yıllarda yüzlerce kişinin ölümüne sebep olan veba salgının­dan söz etmektedirler. Yukarıda hayatı bölümünde kaydettiği­miz ebced hesabiyle yazılmış vefat tarihinden, Hüdayi'nin dört gün ara ile 1 004 (M. 1 595) yılında Mehmed ve Mustafa adında­ki iki oğlunu kaybettiğini öğrenmekteyiz ( 1 03) .

c) Üsküdarlı kayıkçıların, fırtınalı havalarda, Üsküdar ile Beşiktaş arasında vapur işlemezken bile, Üsküdar'dan Sir­keci tarafındaki Çıtladı-kapı 'ya rahatlıkla gittikleri ve bu yola Hüdayi yolu dedikleri ve bunu Hüdayi'nin bir kerameti olarak açıkladıkları bilinmektedir. Hüdayi, fırtınalı bir havada, Sulta­nahmed Camii'ndeki görevini yapmak üzere rnüridleriyle Üskü­dar 'dan Çıtladı-kapı 'ya geçtiği sırada, aşağıdaki dörtlükle baş­layan ilahisini okumuş, kayığın iki tarafı iki kayık boyu süt li­man olmuş ( 1 04).

103 M eh met Gülş en, aynı es er, 12- 1 3 , 104 M eh med Gü lş en, ayn ı es er, 1 3- 14

Allahümme Ya Hadi Sehhil ubfirü'l-vadi

Asan eyle yolumuz Tiz geçir tut elimiz

(Ziver Tezeren, aynı eser, 69/72)

d) l-lüdayi'nin, I . Ahmed'le sohbet ettiği bir günde, pa­dişah'ın, Abdülkadir-i Geylani hazrederinin "kıyamet günün­de birçok günahkarlara şefaat huyuracaklarına dair rivayetdir. Doğruluk derecesi hakkında ne buyurulur" diye bir soru yönelt­tiği ; Şeyhin, biraz düşündükten ve mürakabeden sonra, doğru­luğunu tasdik ettiği; bu kez de padişahın "sizin bize bir müjde­niz yok mudur' ' sorusunu yöneltınesi üzerine ellerini açıp Cenab­ı Hakk'a yönelerek "bizim tarikimize mensup olanlar, ömrün­de türbemizin önünden geçip Fatiha okuyanlar bizimdir. Bize mensup olanlar, denizde boğulmasınlar, ömürlerinin sonunda yoksulluk çekmesinler, imanlarını kurtarmadan gitmesinler, öle­ceklerini bilsinler ve haber versinler ' ' duasıyla sözlerini bitirdi­ği, Hüdayi'nin duasının aynen kabul edildiği kaydedilmektedir ( l OS).

e) 1938 yılının 24 nisan cuma günü, Müzeler ve Eski Eserler Genel Müdürlüğü' nden iki görevlinin eşliğinde arkada­şım Yüksek Mühendis Kazım Hazer ile bazı tesbitler yapmak için Hüdayi Cami ve türbesine gittiğimizde, ellerinde sürahi, şişe, testi gibi sulu şeyleri koymaya özgü kaplar bulunan bir kalabalık ile karşılaştık . Sebebini sorduğumuzda, türbenin açılacağını, giriş kısmında bulunan ve Üsküdarlılarca suyu zemzem kadar kutsal sayılan kuyudan su almaya geldiklerini öğrendik

Türbe açıldığında halk, Hüdayi'nin sandukasını çevreleyen şebeke (sandukanın etrafındaki demir kafes) etrafında dönmek suretiyle geleneksel ziyaretlerini yapıyorlardı. Aramızda bulu-

lOS Mehmed Gülşen, aynı eser, 1 0

43

nan, camiin o zamanki imam ve hatibi Abid Kocaman, türbeye girerken, 275 kuruşa satın aldığı ve o gün ilk defa giydiği lastik­lerini çıkarmıştı . Öğle vaktı, öğle ve cuma namazı kıldırmak için camie gitmek üzre lastiklerini aradığında bulunamamış , bir gen­cin sırtında camie götürülmüştü . İkinci vaktı Çarşı karakolun­dan gelen bir polis memuru, cami ya da türbe kısmında lastik çalınıp çalınmadığını sormuş, lastiği çalınan kimsenin karakola başvurarak lastiklerini almasını istemişti . Böylece mesele anla­şılmıştı Ziyaretçiler arasına hırsız ve yankesiciler de karışmış; bir hırsız, aralarında anlaşmazlık bulunan diğer bir hırsızın çal­dığı lastikleri görmüş, onu izlemiş . Çarşı karakolu önünden ge­çerken, kapıda duran polis memuruna, hırsız arkadr.şının tür­beden lastik çaldığını söylemiş, onu yakalatmıştı . Orada bulu­nan ve olaya t anık olan yaşlı Üsküdarhlar bu olayı , Hüdayi'nin yeni bir kerameti saymışlardı.

Aynı gün, ikindi namazından sonra, yüksek mühendis ar­kadaşımla, yapılacak plan için cami kısmına geçtiğimizde, mü­ze memurlarından biri gelerek, bir hanımın Hüdayi'nin sandu­kası altına koyduğu bir kağıdı bana vermişti . Kağıtta " Ya Hazret-i Pir, Üsküdar'da Uncular sokağında . . . . . numaralı ha­nede oturan kızı kısmet bekliyor, gönder" sözcükleri yazılı idi. Hüdayi'ye hala inananların bulunduğunu gösteren bu belgeyi çantama koymuşken, o hava içinde, almaktan vazgeç­tim. Sandukasının altına elimle koyarak sahibine sundum.

44

1 0 - Hüdayi Cami ve Türbesi'nde muhtelif zamanlarda ya­pılan onarımlarda devrin padişahlarının ve hayır-sever kimsele­rin maddi yardımda bulunması, Hüdayi ün ve anısının yıllar bo­yunca sürdüğünü, ona inananların ve hayranlarının günümüze kadar geldiğini ispatlamaktadır

a) Abdülmecid zamanında 1 272 (M. 1 855)'de Hüdayi Külliyesi'nin (cami, türbe ve bağlantıları) Tanzimat üslfibunda ge-

nişletilmek suretiyle esaslı bir onarım geçirdiği , aşağı kapı ile cami kapısı üzerindeki ki tabelerden (yazıtlardan) anlaşılmaktadır.

Hazret-i Abdülmecid H am ilayevmi'l-hisab Ömrü şevketle Huda tahtında kılsın kamyab Sa'y ile kesb-i safa kıl kim bu dt:rgah-ı bülend Ka'be-i uşşaktır olmuş mutaf-ı şeyh ü şab Ol Aziz-i Celveti eyler derunu lem'a-tab Levh-i baba yazdı bir matla' Senih-i kemterin Kıldı her mısra'da bir tarih terkim ü hisab

Oldu dergah-ı Hüdayi bendeye hayrü 'l-meab Sıdk ile gel asitan-ı kutb-i alemdir bu bab

�uyy.u� -.k! J\;...ıl y- �� j�

1 272

Ayrıca Cami kapısı üzerinde Ziver Paşa tarafından yazılan aşağıdaki kitabe görülmektedir

Şeh-i Gazi velayet menkabet Abdülmecid Hana Zahir olmuş fütfih-ı mülket içre nusret-i aktab Resanetle Aziz Mahmud efendi dergehin inşa Edince kıldı eelb-i feyz-i rfihaniyyet-i aktab Dua-yı şevket iyle Ziver iki cevherin tarih Sezadır olsa bab-ı han-kahda zinet-i aktab

Ancak , kitabeye, bir dalgınlık eseri olacak , cevherin tarih­leri (yalnız noktalı harflerle) içeren aşağıdaki iki mısra' alınmamıştır.

Şeh-i din kim Hüdayi hanikahın eyledi bünyad

45

.) � ..>..ll.! 1 ..JA \.iil� .s! 1 .lA f! ,J...) �

1 272

Muin olsun umfirunda Hudaya himmet-i aktab

1 272

(Zeyl-i asar-ı Ziver Paşa, İstanbul 1 3 1 4, 5 l -52)

b) Hoca-zade Hilmi Bey, türbenin l l . Abdülhamid ta­rafından onarıldı�ını yazıyorsa da (106) ; türbe üzerinde, Abdül­mecid devrinde olduğu gibi , onarım ile ilgili bir kitabe yoktur.

c) Kemaleddin Şenocak , dergahın minaresine 1 328 (M . ı 9 1 2) yılında yıldırım isabet ettiğini , kuyunun bulunduğu orta sofaya düştü�ünü, sonra Topa! Rauf Paşa'nın kızı Prenses Fat­ma Hanım'ın sofayı ve camekanı yaptırdığını, türbeye bir de bü­yük halı hediye etti�ini bildirmektedir.

d) Küçük Çamhca'da, halk arasında "Çilehane, resmi kayıtlarda"MusalHi" adı ile geçen ve bitişiğinde iki küçük oda bulunan mescide 1 958 yılında, Kadriye Tanrıverdi adında hayır­sever bir hanım tarafından minare eklenmiştir. Bu, üzerindeki ki tabeden anlaşılmaktadır .

Prof. Şair Ahmet Harndi Tanpınar, Hüdayi külliyesinde ya­pılan onarım ve ekieri beğenmemekte, Abdülmecid zamanında yapıldığını sanarak, tür be önündeki camekanı kış bahçesine ben­zetmekte; tanzimat mimarsinin zevksizliğini misal göstermekte; "ben Aziz Mahmud Hüdayi Efendiyi, Sultan Ahmet Camii'nin temelleri aras�nda tahayyül ediyordum. Zaman zaman benim için

106 Ziyaret-i evliya, lstanbuf ı 325, 5-6

46

oradan çıkar ve hiçbir hikmetin teselli etmiyeceği bir hüzün ile sevdiğim beytini tekrarlar" diyor ( 107) :

' 'Günler gelip geçmektedir Kuşlar gibi uçmaktadır"

ı ı - Hüdayi'ye izafe (ait olarak gösterilen) edilen Celveti­l ik , Bayramiye'den bir şubedir . Tamamİyle ehl-i sünnet (Hazı:et-i Muhammed ve dört halifeye tam inançla bağlı) inanışına bağlı­dır . Tarihi kaynaklar, bu tarikatın geçirdiği gelişmeleri ayın saf­halarına (evrelerine) benzeterek Hüdayi devrinde bedir (dolunay) haline geldiğini kaydederler . Ancak, Hüdayl'nin geniş halk küt­leleri üzerindeki uzun yıllar süren saygınlık ve etkinliğini 'sadece dini ve sosyal görevini yapmış ve tarihe mal olmuş tarikatına bağ­lamak , isabetli ve tam bir değerlendirme olmaz. Bunu onun yü­ce kişiliğinde, düşüncelerinde ve yaşamında aramak gereklidir .

Hüdayi'nin yüceliği , çok yönlü kişiliğinden gelmektedir. Devrinde Kutub sayılan bu ünlü sofi, yalnız dini, ı asavv u fl Vf

ahlaki konulara karşı ilgi duymamış; bu konularda yapt ığı tel-­kinlerle de yetinmemiş ; düşünce ve duyguların nağmeler halin­de ifadesi olan musikiye de değer vermiş ; bazı ilahilerini kendi bestelemiş; tekkesinde, dini ve Hidini bir çok bestesi bulunan Ha­fız Kumral ve Şaban Dede gibi zakir-başılar (tören sırasında zik­redenleri eaşturmak için, iHihi okuyanları yönetenlerin başı) ye­t işmiştir. Divanındaki 230 ilahiden 77'si muhtelif makamlarda bestelendİğİ gibi, bazı ilahileri de birkaç makamda bestelenmiş­tir. 4 dörtlükten oluşan ilahileri içinde, her bir dörtlüğü n ayrı makamda bestelendiğt de olmuştur . Bu besteler içinde XIX. asır bestekarları olduğu gibi, günümüzde de Hüdayi'nin ilahilerini okuyan musiki toplulukları ve onun ilahilerini bestelemek için gayret sarfeden musiki ustaları da vardı . Hüdayi bu suretle, ya!-

I 07 Beşşehi r , İ stanbul 1 969, 1 85

47

nız bulunduğu zamana değil , geleceğe de hükmeden sanat kar­lar arasında yer almaktadır.

Hüdayi, yukarda yapılan açıklamalarda görüleceği üzere, devletin dış ve iç sorunlarına karşı da ilgi duymuş, yazdığı mek­tuplarla tavsiyelerde bulunmuş; bazı idari işleri yönlendirmiş­tir . Birey ve toplum psikolojisine verdiği değerden olacak ; or­duya moral gücü kazandırmak için Ferhat Paşa ile Tebriz sefe­rine katılmış , Tebriz' e girdiğinde paşanın yanında bulunmuştur. I l . Osman'ın gördüğü rüyanın Hoca Ömer Efendi tarafından yorumtanmasından sonra, Hacca gitmeye kalkan genç padişa­hı, yeniçerilerin her an ayaklanmaya hazır gördüğü için olacak , bu isteğinden alıkoymuştur. Onun toplum pisikolojisine verdiği değerin bir sonucu olacak ; zamanında medresi bilginleri tara­fından Mevlevilerin semaına, Rifai ve Sa'dilerin ayakta zikrine, Halveti ve Kadirilerin devranına (halka halinde zikretmelerine) karşı çıkıldığı sırada, o, Nısf-ı kıyam denelin diz çökme şeklin­de, yarı ayakta bir zikir biçimini benimsemiştir .

Hüdayi külliyesi , cami-dergah , türbe, Şeyh dairesi meşrı1ta (satılmamak üzere bırakılan ev) ve kabristandan oluşmaktadır . Bulunduğu tepeye, sinmiş ruhaniyet sebebi i le olacak , Hüdayi Tepesi deyenler de bulunmaktadır . ( I OS) . Üsküdarlılar ata, baba ve büyüklerinden gelen bir alışkanlıkla yokuşu çıkarak, türbe girişindeki cam bölme önünde, gönül temizliği içinde bu mane­viyat sultanın� Fatihalarını sunmakta; bayram ve kandil günle­rinde de ışığa koşan pervaneler gibi türbe etrafında üşüşmek-tedirler.

Onun ziyaretçilerini yalnız Üsküdar lılar de�il uzaktan ge­lenler de oluşturmakta; tarikatında kadın derviş olmadığı hal­de, ziyaretçiterin çoğunluğun u kadınlar teşkil etmektedir .

1 08 Nihad Sami Banarlı, İstanbul mecmuası, İstanbul 1958 . cilt IV, S . 25.

48

IV

ESERLERİ

İ lahilerini zamanına göre Türkçe yazan Hüdayi, eserlerinin önemli bir kısmını Arapça olarak yazmıştır . Bunda , görmüş ol­duğu kuvvetli medrese öğreniminin ve yaşadığı dönemdeki ge­leneğin etkisi bulunduğu bir gerçektir . Onun yazdığı eserler, tü­müyle ahlak ve tasavvuf ilkelerini taş ır .

Osmanlı müelliflerinde 23 ( 1 09) , Kü/liyiit-1 Hazret-i Hüdfryf

mukadd 'mesinde ( 1 1 0) . 30 eserinin adı yazılıdır.

Hüdayi'nin eserleri arasında, XVI I . bölümde Mektubat baş­lığı altında yapılan açıklamadan anlaşılacağı üzere, Belgradi Mü­nir, İ znikli Ali Efendi 'ye yazılan mektup ile Yanyalı Safi Efen­di'ye yazılan tasavvufi cevap ( l l l ) , birer sayfadan oluşan mek­tuplardır . Bunları eser saymak doğru olmaz . Osmanlı müellif­lerinde çoğu I. Ahmed'e gönderildiği bildi rilen 1 52'si Türkçe ve 22'si Arapça olan mektuplardan, önemli bir kısmının metinle­rinden ve tarihlerinden I I I . Murad'a yazıldığı kesinlik kazanmak­tadı r . Bu arada, Hüdayi Kütüphanesi ' nde 262/ 1 nurnarada ka­yıtlı mecmuanın (1 b - 6 b) varaklarındaki tezkereler de kapdan­derya olan Hüdayl müridierinden Halil Paşa'ya yazılan tezkere­lerdir . Yine Külliyiit-t Hazret-i Hüdiiyf mukaddemesinde yazılı " Nasayih ve Mevaiz " , " Mensur mi ' diciye" Osmanlı müell i fle­rinde yoktur. Böylece, Külliyat-ı Hazret-i Hüdayi mukaddeme­sinde yazılı 30 eserin sayısını 27 'e indirmek mümkündür. Yalnız Osmanlı müelli f1erinde yazı lı "Şerh-i a/iikasfdeti 'l, vitriyye

jimediı-i hayri '/-berriye " i k "Hiilü '/-erviih ve ah wilü 'l-mevtô "

adlı eserler KüWviit-1 Hazret-i Hüdôyf"de mevcut değildir. Bu-

1 09 Bursalı Tahi r . 1 86- 1 88 . 1 1 0 Mehmed Gülşen, 6-7 ı ı ı Safi Efendi'ye mektup

49

na karşılık "Meriitibüs 's-sü/Uk ve ma 'rifetü '1 Hiilık " ve "Mecfilis-i va 'ziye , adlı iki esere Osmanlı müellitlerınde deği · nilmemiştir. Ayrıca, Osmanlı müelliflerinde Türkçe o lduğu bil dirilen "Nefôisü 'l-meciilis " adlı eser de Arapçadır

Yine Osmanlı müelliflerinde ve Kül/iyiit- ı Hazret-i lfüddvi' mukaddemesinde yazılı "Mensur mevlid-i şerıl "risalesine de te

sadüf edilmemiştir . Hüdayi Kütüphanesi'nde 262/l nurnarada kayıtlı "Mensur mi 'rficiye " risalesinin baş tarafında · ·· Mensü r mevlid-i şerif ve Mi' raciye " kaydı var ise de; eser tamamen "Mi'rac" hakkındadır . Belki , Merhum Bursalı Tahir ve Meh med Gülşen risatenin baş tarafındaki kayda inanarak , mecrnua içinde Mensur mi' raciye ve Mevlid-i şerif bulunduğunu sanmış·

lar ve aynı yanlışlığa düşmüşlerdir .

Hüdayi'nin daha birçok eserler yazdığım mektuplarından öğreniyoruz. Onun on iki tavır üzerine yazdığı esen d ik kat çr kicidir . Bu eserin muhtevası hakkında, bir mektuhundakı açıklamadan edindiğimiz bilgiye göre; Hüdayi, rüh"i iler leıncv ı on iki felekle karşılaştırmış; zamanında bulunan Ttır k ı ye :;ehır leri arasındaki derece farklarını göz önünde tutarak . rühıak ı on iki mertebe ile, o şehirlerin maddi ve manevi ilerlemesi ı lr karşılaştırma yolunu benimsemiştir ( 1 1 2) .

Yine Hüdayi'nin bir mektubundan, Şeyhi Nureddin ;�ade'nin tamamlayamadığı "Nasus Şerhini " tamamladığını öğ­-renmekteyiz (113).

Bazı kaynaklar, onun bir de "Şehr-engiz" yazdığım bi ld ı -

112 "Felek-i Bih§r (1), Fe lek- i He va (2), Fe lek- i Esir (3), Felek-i Ka mer (4), Felek-i UtArid (5), Fe lek- i Zü hre (6), Fe lek- i Şe ms (7), Fe lek i M eri h (8). Felek -ı Müşter i {9), Fe lek- i Zü hal ( 1 0) , Fe lek- i Müke vke b ( ll ), Fe lek-ı A tlas (J ?l' "Mektfibi t Süley maniye Fati h Kt ph. 2572, 127 a' '

1 13 " MektOMt Sü ley maniye Fati h Kt ph. 2572, 126 b' ·

so

riyor, aşağıdaki beyti aktarıyorlarsa da ( 1 ı 4) .

Alaldan gönlümü ol şGh-ı cihanım Gönülsüz durur oldu tende canım

eserleri arasında buna rastlanmadığı gibi , bu beyit, Külliyôt-ı

Hazret-i Hüdliyf'de Müfredler arasında bulunmaktadır .

I - Vlikıat (et-Tirü '1-mesbuk el-müştemilü mii-cerô mine 't­

tôifi fiesnôi 's-süluk)

Bu eser, 984 (M . 1 576) yılı zilkadesinin birinci cuma günü Ü ftade'ye intisap eden (bağlanan) Hüdayi'nin, Şeyhi ile arala­rında, üç yıl süresince geçen ahlaki ve tasavvufi konuşmaları kap­samaktadır. Arapça olarak üç cilt oluşturmaktadır. Belirtilen ko­nuşmalar dışında, Şeyh ve müridin hayatları ile ügili bilgilere rast­landığı gibi, Mevlana'nın Farsça beyideri yanında, Yunus Emre, H acı Bayram-ı V eli , Eşrefoğlu Rumi'nin de şi irleri görülmektedir.

Bu eserin İstanbul kütüphanelerinde bir çok nüshalarına rastlanmaktadır. Üsküdar-Selimağa-Hüdayl Kütüphanesi'nde 249 nurnarada kayıtlı , H. 1 086'da yazılmış, üç cilt birarada Vô­

kıôt yanında ; 250 nurnarada kayıth, ta'lik ve noktasız, iki cilt halindeki nüshanın üstüne sonradan yazılan yazılardan, Hüda­yi'nin el-yazısı olduğu ileri sürütınektedir . Bu eserin İstanbul kü­tüphaneleri ile Bursa Cami-i Kebir Kütüphanesi'nde kısmen ya­pılmış, Türkçe tercümeleri mevcuttur . Viyana Şark yazmaları kataloğunda da Vôkıôt görülmektedir .

II - Neciitü 'l-garfk fi 'l-cem ' ve 't-tejrfk:

Mensur (nesir halinde) başlikları olan ve bazı başlıkları,

ı ı4 "Nev'i-zade Atai, aynı eser . 762; Mua lli m Naci, a ynı eser, 285; Ş emsedd in Sami, aynı eser, 3 1 5 "

s ı

manzum (nazım halinde) metinden daha uzun olan bu eser, mes­nevi biçiminde ve arfızun çeşitli kalıptari yle, devrine göre sade bir Türkçe ile yazılmıştır . 329 beyitten olu�maktadır . Cem ve tefri­kın ( 1 1 5) açık lanması yapıldıktan sonra , bu yola yöneleniere ge­rekli bilgiler verilmektedir . Eserin en önemli özelliği, i badetin ve şeriatın T ev h id ehli ile olan yakınlığı ve bağlılığını anlatmış olmasıdır. Yalnız Tevhid ehli olmak veya böyle görünmek; iba­dette kusur, müsamaha (Hoşgörü) sebebi olamaz. Aksine, Tev­hid için ibadet başlıca şarttır. Ancak ibadet eden bir kimse Tev­hide ulaşabilir. Hüdayi, şeriat hükümlerini yerini getirmeyenle­re ve Tevhid ehli gözükenlere karşıdır. O, bu düşünce şekli ile bilirnde faydacılık teorisini kabul etmiştir . Halka yarar sağla­mayan maddi ve manevi bilgilerin kıyınetsiz olduğunu, bilimin dedikodu olmadığını , felsefenin insanı ancak saptırabileceğini kabul eder . Hükümdarların da dindar ve adil olmasını ister . Bu­nun için de bazı hadis ve ayetler, so tilere ait menkabeler man­zum r ılarak açıklanmış ve terceme edilmiştir .

İstanbul kütüphanelerinde fazla sayıda rastlanan bu eser, genellikle müstakil bir cil•. halinde değil, yazma mecmualar içe­risindedir . Ankara - Milll ktph . de Türkçe Yazmalar arasında A. 1 1 3 1 13 'de bir nüshası mevcuttur. Viyana, Britisch MuseHm, Cambridge, Berlin, Paris ve Vatican Türkçe yazmalar katalog­larında bu eserin adı geçmektedir .

Bu eser, bir kez Sahhaf Nuri tarafından İstanbul 1 287'de,

1 1 5 "Cem ' , Tanrı 'yı yaratıksız görmektedir. Dervişin yok olduğu mertebedir.

52

Fark, eşyayı Tanrı'dan ayrı, fakat Tanrı'ya ait görmektedir' Şunun kim ceın' i yok irfanı yoktur Şunun kim farkı yok; il hadı çoktur

Gezer cem'ehli deryalarda galtan Yürür fark ehli salıralarda hayran "Necatti 'l-garlk, Mehmed Gülşen, aynı eser, 37"

S . 12-30'da; bir kez de Mehmed Gülşen tarafından İstanbul 1 338- 1 340, s. 30-50'de Hüdayi Divanı ile birlikte, Külliyat-ı Hazret-i Hüdayi içinde basılmıştır.

lll - Hulasatü 'l ahbar fiah vali 'n-Nebiyyz'/ Muhtar

Görünen alemin , Adem ile Havva'nın yaradılışından, me­leklerin Adem'e secde edişinden, nikahın faziletinden, tövbenin oluşturacağı yararlardan ; peygamberin doğuşu, mi'racı, gazve­leri ve mucizelerinden; Tevhidin mertebelerinden, evrad ve zik­rin meydana getireceği faydalardan söz eden Arapça bir eser­dir. Bu eser, beş baba (konu) , bablar fasıliara (bölüm) ayrılmış­tır. Bablar üç ile yedi fasıl arasında değişmektedir. Bu eserin Hz. Peygamber ile ilgili 3 . babı Mehmed Gülşen tarafından terceme edilmiş, Viidan Efendi tarafından haşiye (sahife kenarına yapı­lan açıklama) yazılmıştır . Bu çalışma Üsküdar Selimağa-Hüdayi Kütüphanesi'nde 628 nurnarada kayıtlıdır.

Brockelmanrı, bu eserin Musul kataloğunda (492)'de yan­lışlıkla Şehabeddin-i Kalyobi adına kaydedildiğini yazmaktadır (Geschichte der Arabischen Literatur Supplement, I l , Leiden 1 938, 66 1 ) Arap Edebiyatı tarihi ve zeyli .

Bu eserin , Hüdayi'nin ölümünden önce (H . 1 037) yazılmış bir nüshası Selimağa Hüdayi Kütüphanesi 'nde 258 nurnarada ka­yıtlı bulunmaktadır.

IV - Hayôtü '/ ervôh ve necôtü '1-eşbôh:

Arapça olan bu eser iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bö­lüm 9, ikinci bölüm 1 0 babtır. Birinci bölümde, zorunlu ölüm­den (mevtü'l ıztırari), sonuçlarından, haşır ve neşirden (kıyaınette dirilme, toplanıp dağılma) ; ikinci bölümde, ihtiyari ölümden (Mfıtfi kab le entmutu : Ölmeden evvel ölmek) söz edilmektedir.

53

Bu eserin, Hüday1'nin ölümünden önce (H . 1 037)'de yazıl­mış bir nüshası Selimağa-Hüday1 Kütüphanesi'nde (27 1 /5) dir .

V - Mijtôhu 's-salôt ve mirkôtü 'n-necôt

Üç baba ayrılan ve Arapça yazılmış bulunan bu eserin bi­rinci babında namazın nitelik ve sırlarından , ikinci babında na­mazın faziletlerinden (erdemlerinden), üçüncü babında cuma ve cemaatw faziletlerinden bahsedilmektedir

Bu eserin bir tercümesi, Süleymaniye Mihrişah Sultan Kü­tüphanesi 'nde 253/2 numara l ı mecmua içerisinde yer almakta­dır . Bursalı Ta h i r , bu tercümeni n Mehmed Muizzeddin tarafın­dan yapıldığını , aynı cilt ıı,�erisinde bulunan Vôkıôt kısmı ile Keşfü'l-kına; an vechi " s-sema, Tecelliyat ve Cimiu ' l-fezail ve ka­mi U' r-rezai l ı ercümelerinin aynı mütercime (çevirmen) ait ol­duğunu bildirmek te ise de ( 1 1 6J ; incelediğimiz mecmuada müter­cim adına rastlayamadık . Yalnız, mütercimin önsözdeki i fade­sinden , bu tercümenin 1 033 yılında Halil Paşa' nın arzusu ile ya­pıldığı , adına (Misbahü's-salat ve mir'atü'd-derecat fi şerh-i Mift ahü's-salat ve mirkatü'n-necat' denildiği anlaşılmaktadır. Bu du­rumda, mütercimin tesbiti, metin üzerinde. mümkün olmamakla beraber; Halil Paşa'nın, koruyucusu olan Hüdayl'ye karşı şük­ranın ve saygısının bir ifadesi olarak , Arapça yazılan bu eserle­rinin daha geniş halk kütlelerine hitabını sağlamak amaciyle bu tercemeleri yaptırdığı söylenebilir < ı 1 7 ) .

VI - Hôşiye a/e 'I-Kuhistônf fi şerh-i j1kh-1 Keydônf

Namazın cennet kapısının anahtarı ve M üslümanların mi ' racı olduğunu bildiren, kıyamete kadar Hz Muhammed'e ve yü-

1 1 6 aynı eser, 1 64 1 17 Süleymaniye - Mihrişah Sultan Ktph . 253

54

ce sahabelerine uyulması üzerinde duran kısa bir girişten sonra, namaz meseleleri açıklanmıştır.

(Eserin aslını, asıl adı Şemseddin Muhammed olan , Hora­san' da doğan ve 962'de ölen Kuhistanl'nin Keydanl fıkhı hak­kında yazdığı şerh oluşturmaktadır . Haşiyesi gibi , kendisi de Arapça olarak yazılmıştır. )

İ stanbul kütüphanelerinde görebi ldiğim tek nusha, Selimağa-Hüdayl Kütüphanesi' nde 205 nurnarada kayıthdır.

VII - Keşjü 'l-kınfi ' an vechi 's-semfi '

Sema' ın dine aykırı olmadığını anlatan Arapça bir eserdir. Sema'ın sırlarını, bu sırların Tanrı sırlarından olduğunu, bu sırrı bilenlerin , aşık ve sadıkların halini anlatır. Sema'ın gerçek ve taklitçi olan niteliklerini , sema' daki vecid (zorlama olmaksızın kalbe gelen hal) halini ve Hak yolcusunun şüphelerinin nasıl yok olduğunu açıklar . Güzel sesin , temiz hareketlerin ve nağmele­rin değerlerinden söz eder.

Bu eserin , Hüdayi'nin hayatı dönemine rastlayan üç nüsha­sı Selimağa-Hüdayi Kütüphanesi 'nde (253 : H. 1 035), (258 : H . 1 037), (27 1 12 H. 1 036) numaralarda bulunmaktadır. V. sıra­da bulunan eseri için yukarda yaptığımız açıklamada da görüle­ceği gibi, bu eserin Türkçe tercümesi Süleymaniye Mihrişan Sul­tan Kütüphanesi'nde 253 nurnarada kayıtlı mecmuada 12. risweyi oluşturmaktadır .

VIII - Habbetü '1-muhabbe

Üç fasılda Arapça olarak yazılmış bir eserdir . Birinci fasıl­da Allah'a, ikinci fasılda Hz. Peygambere, üçüncü fasılda pey­gamberin kızı Fatime ile damadı Ali, torunları Hasan ile Hüse­yin'den oluşan aile ferdierine mahabbetin gereğinden söz edil­mekte; bu fasıllarda, adı geçenleri sevmenin faziletleri ve ma-

55

56

habbetin yüksekliği ve kutsallığı anlatılmaktadır.

Bu eserin , (H . 1 0 ı 1 'de yazılmış bir nüshası 1 3 1 4/6 nurna­rada Murad Molla Kütüphanesi'ndediL Hüday1'nin hayatında ya­zılan (H. 1 036) ikinci nüsha da Selimağa-Hüdayi Kütüphanesi' nde 27 ı 1 ı nurnarada kayıtlıdır.

Selimağa-Hüdayi Kütüphanesi'nde bu eserin iki tercümesi vardır . 662 nurnarada kayıtlı olanın mütercimi bilinmemekte­dir . İ kinci terceme Sel imağa Kütüphanesi'nin uzun yıllar baş­memurluğunu yapan , okuyucuların her türlü bilgi müşkillerini çözen aşırı hürmeti çeken Merhum Ahmed Remzi Akyürek'e ait­tir (Selimağa-Hüdayi' ktph. 660) . Bu tercüme, Kayseri Müzele­ri , Eski Eserleri ve Turizmi Sevenler Derneği tarafından bastırılmıştır .

IX - Fethü '1-bôb ve refu '1-hicôb

Üç babdan oluşmaktadır, Arapça olarak yazılmıştır . Birinci babta insanın yaradılışı , ikinci babta tövbe, üçüncü babta in­sanda tecelli eden ilahi (Tanrısal) sırlar ve tavırlar , bunların fa­zilet ve keramet lrri anlatılmaktadır.

İstanbul kütüphanelerinde bu eserin, istinsah (Kopye edi­liş) tarihleri Hüdayi'nin hayatı dönemine rastlayan üç nüshası vardır (Murad Molla, 1 3 1 4 H . 1 0 1 ı ;Köprülü Mehmed Paşa, 1 583/4 H . 1 0 1 3 ; Selimağa-Hüdayi, 27 1 13 H . 1 036).

X - Risô/e fi't-tarfkati 'I-Muhammediyye vesfletü ile 's­

saôdeti 's-Sermediyye

Tarikata girmek isteyenlere sülı1 k (yola girme) kurallarını öğreten Arapça bir eserdir. Bu eserde mürşid (Tanrı yolunu, doğ­ru yolu gösteren) !le mürid (iradesini bir şeyhe bağlayan) ilişki­leri , müride ş�'vhin rütbesi açıklanmakta, ilgi ve bağlantıları an­latılmaktadır . Bir yolu bulmak , bir san'at ve işte yetişrnek için,

nasıl bir yol göstericiye ihtiyaç varsa, Hak yolunu keşfetmek ve sapıkhktan kurtulmak içinde bir mürşide ihtiyaç vardır . Reh­bersiz (yol gösterici olmadan) Tanrı'ya ulaşılmaz. Bu sebeple, müridin bir mürşide bağlanması, onu maarif (marifetler) ve ilim­de (bilim) yüce bilmesi, kendini tamamİyle mürşide teslim etmesi gereklidir. Nitekim (nasıl ki) resullerin (Peygamberlerin) dahi bir ınürşidi vardı. Peygamberimizin rehberi (yol göstericisi) Cebra­i l , Musa'nın ise Hızır idi.

İstanbul kütüphanelerinde bu eserin istinsah (kopya ediliş) tarihi Hüdayl'nin hayatı dönemine rastlayan nüshası Selima�a­H üdayl Küt üphanesi ' nde 2 5 2 ( H . 1 03 5 ) nurnarada bulunmaktadır.

Bu eser, Mehmed Gülşen tarafından Kül/iyiit-ı Hazret-i Hü­

diiyf'de (S. ı 5- ı 9) bastırılmıştır .

XI - Camiu 'l-faziiil ve kamiu 'r-rezôil

Eser iki babdan oluşmakta; bAblar nevi'lere, nevi'ler kısım­lara, kısımlar fasıli ara, fasıllar makalelere ayrılmıştır .

Bu eser, insanoğluna kulluk göreviyle insanca yaşama in­san olma, kurallarını öğretmek için yazılmıştır demek, kanaa­tırnca isabetsiz bir değerlendirme olmaz.

Halil Paşa emriyle yapılan tercüme, birinci babın, ikinci ne­vi ' , üçüncü k ısmın I -9 fasıliarına rastlamaktadır. Nikahın fazi­letleri ile söze başlayan Hüdayl, geniş anlamda kan-koca, an­ne, baba, evlad , akraba ve kul hukuku üzerinde durmakta; ev­Hid eğitiminde izlenecek yoldan başka, eşierin birbirlerine nasıl davranmaları gerektiği, cima'a (çiftleşmeye) kadar anlatılmak­ta, iyi davranış alışkanlıkları kazandırmaya çalışılmaktadır. (Süleymaniye-Mihrişah Sultan ktph. 253/ 1 ) .

İstanbul kütüphanelerinde b u eserin istinsah (kopye ediliş)

57

tarihi Hüday'i' nin hayatı dönemine rastlayan nüshaları Murad Molla Kütüphanesi'nde 1 3 14 (H. 1 0 1 1 ) ve Köprülü Mehmed Paşa Kütüphanes i 'nde 1 583/3 (H . 1 0 1 3) bulunmaktadır .

XII - Tarikatname (Türkçe)

Bu eser, Risa/efi 't-tarfkati 'I-Muhammediyye vesfletü ile 's­

saadeti 's-sermediyye adındaki Arapça tarikatnamenin Türkçe karşılığıdır. Aynı ahlak ve tasavvuf kuralları açıklanmış , özel­likle mürşid ve mürid ilişkileri üzerinde durulmuş ; daha çok mü­ridin mürşid karşısında nasıl bir tutum ve davranış alması ge­rektiği bildirilmiştir . Osmanlı ahlakının önemli niteliklerini ta­şıyan ve telkin eden bu eser, Türk sosyoloj isi ve yükselme dev� rine varmış olan Osmanlı medeniyetinin ahlak ilkelerini yansıt­ma bakımından da incelemeye değer.

İstanbul kütüphanelerinde muhtelif yazmaları mevcut olan bu esere Viyana, Kembriç ve Pariş Türkçe yazmalar katalogla­rıncia da rastlanmaktadır . Bir kez, Sahhaf Nuri tarafından Külliyat-1 Hüdayf içinde 1 287 'de (S . 2- 1 07) ; bir kez de Mehmed Gülşen Kül/iyat-I Hazret-i Hüdayf'de (İ stanbul 1 338- 1 340, S . 2 1 -29) basılmıştır.

XIII - Hutbeler

Tarihi kaynaklarda bazan Hatab-ı Şerife bazan Mecmua-i Hatab olarak kaydedilen bu eser, cuma ve bayram günlerinde okuian hutbelerden oluşmaktadır. Tümü Arapçadır . İ stanbul , Ankara v e Bursa kütüphanelerinde gördüğüm mecmualarda, hutbelerden bazılarının sadece giriş bölümü alınmış , konulara yer verilmemiştir . Süleymaniye İbrahimefendi Kütüphanesi' nde 4 1 2/2 numara kayıtlı mecmua içindeki 8. hutbe , I I I . Mu­rad adına tertip olunmuştur . Bu eserin İ stanbul kütüphanele­rinde faila sayıda nüshası bulunmakla beraber, Selimağa-Hüday'i

58

Kütüphanesi'ndeki 27017 nurnarada kayıtlı nüshanın _yazıhş yılı da Hüdayi'nin ölümünden 1 yıl sonraya 1 039 yılına rastlamak­tadır. İstanbul Üniversite � Yıldız Kütüphanesi ' nde 763/3 nu­marada bulunan nüsha da 1 043 yılına aitt ir . Viyana şark yaz­maları kataloğunda da bir nüshası görülmektedir.

XIV - Mi 'riiciye

Mirac'dan söz eden Arapça mensur bir eserdir .

Tek nüshası Selimağa-Hüdayl Kütüphanesi 'nde 262/3 nu­marada bulunmaktadır .

XV � MerJtib 'ü 's-Süluk ve ma 'rife tü '1-Hiiltk

Hak yolcusunun tarikatta geçireceği dereceleri anlatan ne­sir halinde Arapça bir eserdir.

Tek nüshası Selimağa-Hüdayl Kütüphanesi'nde 274 (H . 1 332) nurnarada kayıtlıdır .

' X\VI -- Ahvfılü 'n-Nebiyyi 'I-Muhtiir A ieyhi Saleviitulllihü 'l-

MelikfL '1-Cebbiir

Üç bab ve yedi varak (yaprak) tan , oluşan nesir halinde Arapça bir eserdir. Birinci babta ruhun , ikinci babta maddenin meydana gelişi , üçüncü b�bta H . Peygamberin Mi ' racı anlatılmaktadır .

7 varaktan oluşan bu eserin tek nüshası Selimağa-Hüdayl Kütüphanesi ' nde._ 27912 (H . 1 046) nurnarada kayıtlıdır.

XVII - Mektubiit

a) Tarihi kaynaklarda ve kütüphanelerin eski fihristierin-de adı "Mektubiit n, "1Uektı1biit-t Hüdiiyf" veya Teziikir-i

59

Hüdôyf" olarak geçmektedir . Bursalı Tahir, 1 333 (M . 1 9 1 4) yı­lında yayımlanan eserinde, "Tezôkir-i Hüdôyf" olarak kaydet­ti�i eserdeki mektup ve tezkereterin çoğunun I . Sultan Ahmed'e sunuldu�unu yazmaktadır ( ı ı 8) . Ancak, yukarda I I I . bölümde yaptı�ımız açıklamalarda görüleceği üzere, bu mektuplardan ba­zılarının, kuşku götürmeyecek biçimde, IILMurad'a yazıldığı pa­dişahın adının geçmesinden, olaylardan ve taşıdıkları tarihler­den anlaşılmaktadır .

Süleymaniye-Fatih Kütüphanesi 'nde 2572 nurnarada kayıtlı Mektubat nüshası ile Bayezid Devlet Kütüphanesi ' nde 3497 nu­marada kayıtlı nüsha metni üzerinde yapılan incelemede, I I I : Murad'a yazılan mektuplarda olduğu gibi, " 1 . Ahmed" adına, padişahlık dönemine ait tarih taşıyan bir mektuba rastlanma­mıştır.

Çok değerli ve hassas bir araştırınacı ve inceleyici olan Mer­hum Hocam Ord. Prof. Şerefeddin Yaltkaya, 1 924 yılında ya­yımladıgı "Simavna Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin" adlı eseri için Bayezid Devlet Kütüphanesi 'ndc:ki nüshadan iktihas ettiği (ak­tardı�ı) mektubu, " Rumeli 'nde bulunan Bedreddinllerin bulun­duğu bölgenin bunlardan temizlenmesi için Hüdayi tarafından I. Ahmed'e sunulmuş bir layiha (tasarı)olarak göstermekte; bu mektupta geçen "duacınız orada Baba'da oldum" cümlesinde­ki "baba" kelimesini unvan, "da" yı da zarf sanarak, şüpheye düşmüş olacak k i , "babada" kelimesinin yanına., hayret i fade eden (?) işaretini koymuştur . ( 1 1 9)

Merhum Abdülbaki Gölpınarlı da bu cümledeki "baba" ke­limesini unvan kabul ederek , Hüdayi'nin "Simavana taifesi ara­smda baba (tekke büyüğü) olduğuı�u. merakla bunların arasına

ı ı 8 Aynı eser, ı 86 1 1 9 Aynı eser, 74

60

girdiğini kaydetmektedir ( 1 20) .

Abdürrahman ibn-i Hasan ( 1 2 1 ) ve Abdürrahman Hibri'nin ( 1 22) eserlerinden XVI . ve XVI I . asırda günümüzdeki "Babaes­ki 'ye sadece "Baba" denildiğini öğrenmekteyiz. Bu suretle "ba­ba' ' nın bir un van olmadığı, bir özel isim, şehir adı olduğu mey­dana çıkmaktadır. Nitekim, Hüdayi'nin diğer bir mektubunda­ki "Adil Giray Han hasmına tutsak olduğunda ve şehid ettik-lerinde . . . . . . " Baba'da mevt derecesinde mariz oldum" ibaresin-den de "Baba" kelimesinin şehir adı olduğu daha çabuk anla­şılmaktadır ( 1 23). Esasen, Ehl-i sünnet inanışına kuvvetle bağlı olan Hüdayl gibi bir kişinin böyle bir sapıklığa düşmesi imkansızdır.

İnceleme konusu yapılan Mektubat 'taki mektupların 22' si Arapça, 1 52'si Türkçe olarak yazılmıştır. Birkaç mektup dışın­da, diğer mektupların padişaha yazıldığı " mürüvvetlu, saadet­lu, şevketlu ve izzetlu" şeklindeki hitaplardan anlaşılmakta, bun­dan sonra dua cümlesine geçilmekte, daha sonra da esas konu­ya yer verilmekt�dir . Bazen , hitaptan önce bir "Ayet-i kerime" kullanılmakta, sonra hitap, dua ve konuya sıra gelmektedir. İki yerde, b�şlangıçta, Ayet yerine Hadis-i şerif kullanılmıştır.

Bu durumda tarihi kaynaklann kayıtları ve bu kayıtların mukayeseli bir şekilde tenkidi karşısında, Hüdayi 'nin I I I . Mu­rad'a yazdığı kesinlik kazanan mektupları dışında kalan mek­tupların I. Ahmed' e yazılmış olması ihtimali hatıra geldiği gibi , hayat çizgisi üstünde bulunan III . Mehmed, I l . Osman ve IV ,Murad 'a da yazılmış olması hatıra gelebilir. i lerde yapılacak ça-

1 20 İ slam ansiklopedisi , I II , İ stanbul 1 945, 69

1 2 1 Menasik-i mesiilik, Süleymaniye-Lala İsmail K:ph. 140/3, 88 b- 89 b .

1 22 Abdurrahman Hibri, Enisü'l-müsümirin-Süleymaniye-Reşid E f . Ktph. 6 1 6,

37 a . 1 23 Süleymaniye Fatih Ktph. 2572, 94 a, 94 b .

61

62

lışmalar bu noktaya açıklık kazandırabilir .

İstanbul kütüphanelerinde görebildiğim Mektfibat nüsha­larının yazılış tarihleri genellikle XI I I . hicri asrın ikinci yarısına rastlamaktadır. Selimağa-Hüdayi Kütüphane-25 1 nurnarada ka­yıtlı nüshanın da (H . 1 255) 'de yazılmış olması , elde Hüdayi dev­rinde yazılmış bir nüshaslnın bulunmayışı düşündürücüdür .

B) Hc..lil Paşa 'ya yazdığı mektuplar

Tezkere niteliğindedir. Bir kısmı da yanıt içeriği taşır . İstanbul kütühanelerinde, mecmualar içerisinde, muhte-

lif nüshaları bulunmaktadır (Selimağa-Hüdayi 26 1 / 1 ; Süley­maniye - İbrahim Ef. 4 1 2/3 ; Bayezid-devlet Veliyüddin Ef. 1 793/9) .

C) Belgıradf Münir Efendi 'ye yazılan mektup

Bir sayfadan oluşmakta, İstanbul Kütüphanelerinde mec­mualar içerisinde yer almaktadır ; (Selimağa-Hüdayi 269/3 ; Süleymaniye-Beşirağa: G53/9; Bayezid-Devlet Veliyyüddin Ef. 1 7931 1 1 ) .

D) iznik/i Ali Efendi 'ye mektup

Bir sayfadan ibarettir. İstanbul kütüphanelerinde mecmu­alar arasında muhtelif örnekleri görülmektedir: (Selirniye-Hüdayi 269/4; Süleymaniye-Beşirağa 653/9).

E) Sôfi Efendi 'ye mektup

Safi Efendi' nin tasavvuf ile i lgili sorularına verilen karşı­lıktır. İstanbul kütüphanelerinde bazı mecmualar arasında ör­neklerine rastlanmaktadır (Selimağa-Hüdayi 269/ 1 ; Bayezid -Devlet Veliyüddio Ef. 1 793/ 10).

XVIII - e/-!vledilisü :l- Va 'ziye

Arapça yazılmış va'zları içeren bir eserdir. Üsküdar Selimağa-Hüdayi Kütüphanesi 'nde 276 nurnarada kayıtlı nokta­sız ve ta'lik kırması olan bu nüsha üzerine sonradan yazılarla, Hüdayi'nin kendi elyazı olduğu ileri sürütınektedir .

XIX - Mecfilis

Meryem suresinden başlamak, Duhan suresinde bitmek üze­re 27 s firenin tefsirini içermektedir .

Selimağa-Hüdayi Kütüphanesi'nde 267 nurnarada kayıtlı nüsha : Meryem suresiyle başlamakta Kafirun suresiyle bitmek­tedir . Süleymaniye-İbrahim Efendi Kütüphanesi'nde 48 1 nurna­rada kayıtlı bulunan nüsha da 100 meclis üzerine tertip edilmiş­tir. Atıf Efendi Kütüphanesi'nde de iki cilt halinde 1 553 ve 1 554 nurnarada kayıtlı bir nüshası bulunmaktadır.

XX - Nasfiyih ve Mevcliz

43 meclis üzerine tertip olunmuş, Türkçe vaizlerdir . İ stanbul kütüphanelerinde görebildiğim tek nüsha

Selimağ'a-Hüdayi Kütüphanesi'nde 266 (H. 1 093) nurnarada ka­yıtlı bulunmaktadır.

XXI - 1 - Fethü '1-i/fihf

Bazı ayetlere göre, insanda bulunan ilahi hasse ve histerin sadece nefis ve akıl yolu ilc idrak (algı , anlama) olunmasından, maddi insan ile manevi insan arasındaki ilişkilerde, insanın mad­desi ve nefsi ile olan ilgisinden söz eden, öğretici değer taşıyan, Arapça 7 varaktan oluşan küçük bir eserdir .

İstanbul kütüphanelerinde iki nüshasını görmek mümkün olmuştur (Selimağa-Hüdayi Ktph . 278 (H. 1 046) ; Süleymaniye

İbrahim Ef. Ktph . 877/6.)

63

XXII - Tecel/iyôt

Muhtelif zamanlardaki tecellileri (Tanrı yolcusunun kalbin­de ilahi sırların belirmesi ve görünmesi , aradan perdenin kalk­ması hali) anlatan bir eserdir. Dursalı Tahir (Osmanlı Müellifle­ri, I, 186) bu eserin çoğu kısmının Arapça olduğunu yazmakta ise de ; Bayezid Devlet Veliyyüddin Ef. Kütüphanesi'nde

64

( 1793/6). İstanbu� ve Ankara kütüphanelerindeki Tecelliyat nüshasından başka Türkçe Tecelliyôt nüshası bulunmaktadır ( 1 793/6). İstanbul ve Ankara Kütüphaneterindeki Tecelliyat nüs­halarının tümü Türkçedir. Süleymaniye Mihrişah Sultan Kütüp­hanesi'nde 253/6 numaradaki mecmua içinde bulunan nüsha da, Dursalı Tahir'in verdiği bilgiye �öre, Mehmed Müizzeddirr ta­rafından terceme edilmiştir . (Aynı eser, I, 1 64). Ayrıca bu eser, " Abdü'l-ganiy-yi Nablusi tarafından Lemeôtü 'i berk'un Nece­

di Şerh-i Tece//iyôt-1 Mahmud Ej. " adıyla şerh edilmiştir. (B ur­salı Tahir, aynı eser, 1 86) .

Bu eserin , Hüdayi'nin ölümünden bir yıl önce (H . 1 037) ya­zılan bir nüshası , Selimağa-Hüdayi Kütüphanesi'nde 27 1 /9 nu­marada bulunmaktadır . Viyana ve Berlin Türkçe yazmaları ka­talogların�a da bu es ere rastlanmıştır.

XXIII - Şemôilü 'n-Nebeviyyetü 'I-A hmediyye

Hz. Muhammed'in huylarını anlatan Arapça bir eserdir'. İstanbul kütüphanelerindeki tek nüshası Selimağa-Hüdayi

Kütüphanesi'nde 275 numaradadır.

XXIV - Risôletü 'l-es 'ile ve 'l-ecvibe fi ahvôlı '/-inevta

Ölü hakkında sorulan sorulara verilen cevapları içeren Arap­ça küçük bir eserdir .

Bu eserin, Bursa Camii Kebir Kütüphanesi'nde, ,Hüdayi'

nin eserlerinin bulunduğu mecmua içinde ( l 75L/6) bir nüshası vardır.

(l-Iüdayi'nin buraya kadar tanıtımını yaptığımız eserlerinin bulunduğu kütüphaneler hakkında daha geniş bilgi almak için bakınız. (Ziver Tezeren, Seyyid Aziz Mahmud Hüdayi : Ha­yatı, Şahsiyeti, Tarikatı ve Eserleri-İ stanbul 1 984) .

xxv - Divan (llahiyat-1 Hüddyf)

Anadolu'da Yunus ' la başlayan tasavvuti Halk Edebiyatı­mızın zühdi (din kurallarına aşırı bağlılık) bir bölümünün geliş­mesinde çok önemli rolü ve etkisi olan Hüdayi'nin şiirleri (İia­hileri), "Divan-1 Hüdayi" veya "/lahiyat-1 Hüdayi" adını taşı­yan kitaplarda toplanmıştır. Din ve tasavvuf i lkelerini içine alan ve zamanına göre sade bir dil ile yazılan bu şiirler; genellikle .dört­lüklerden oluşmakta, çoğu kez koşma biçiminde, çok az da ga­zel şeklinde bulunmakta kıt'a ve müfredler (beyitler) yanında, Arapça yazılmış iki münacat (Tanrı 'ya yakarış) ile Arapça ve Farsça söylenmiş kıt'a ve müfredlerd�n meydana gelmektedir.

İstanbul, Ankara ve Bursa ilieri kütüphanelerinde gördü­ğüm ve incelediğim yazma Hüdayf Divanı sayısı 36'yı bulmuş­tur. Berlin, İsveç, Paris ve Viyana Türkçe yazmalar katalogla­rında da 4 divan bulunmaktadır.

Yurt kütüphanelerinde gördüğüm 36 divandan 8 ' inin ya­zılış tarihleri bellidir. Tümü Hüdayi''nin ölümünden sonraki ta­rihleri taşımaktadır . En eski nüsha, Süleymaniye Hacı Mahmud Ef. Kütüphanesi 'nde 2372 (H. 1 040) nurnarada kayıtlı olup ha­reketidir. İkinci harekeli ve yazılış tarihi bakımından eski olan nüsha, İstanbul Üniversite TY. yazmaları arasında 801 (H . 1 086) nurnarada kayıtlıdır .

HUdayi'nin çeşitli kütüphanelerde bulunan ve incelememize

65

k o n u o l uşt uran d i va n l a r ı , d i v a n <;;ar ler ind e old uğu g i b i , ın ü r et ­

tep (Geleneksel bi r s ı raya göre d iz i l mi� ) deği l d i r . H üdftyl' n i n d i ­

vanlarındak i ş i i r lerin ( i lahllerin ) sıralanmasında gördüğüm t e k v e ortak yol , t ümünün "Tevhid i le o l u r h e r derde derman " misraı (dizes i ) ile başlaması ve onu genel l ik le " Gelin diyelim şevk i le Ui i lah e i l i ' Allah' mıs ra ı i l c başlayan i l a hin i n iz lemiş o l m ası d ı r. Di­vanlarda geçen A rapça ve Fa rsça k l' l i nıc lcr i n i m lası k cs i n lcş nı i <;ı

şe k i l ler i i l c yazı l ı d ı r . B u g ü n (c - ) y e d ö n ü ş m ü ş olan k e l i m e baş­

lar ında k i ( i - ) ler ( i t ın ck , i r m e k ) g i b i , esk i b i ç i m i n i k o r u m a k t a ­

d ı r . Cevherl fi i l i n 3 . t e k i l şahs ı d a ( - d i r ) deği l , ( - d ü r , - d ur ) b iç i ­mi ndedir M ülk iyet ( i ye l i k ) 1.anı i ri de çoğu kez ( s u l t a n u m u z , e l ü ­

l ü z ) şek l i nde yazı ldığı l ıa ldc , b a n met i n lerde ( s u l t a n ı ın ı z , cl i rrıiz)

şek l inde yazı l m a k t a d ı r . B u öl.e l l i k lcr . yanl ış t a r i h i en es k i o l a n

( H . 1 040) Süleymaniye H acı M a h m u d E f. K üt ü phanesi ' nde b u ­l u nan 2 3 7 2 n u maralı n ü shadan t e s p i t c d i l ın i <;; t i r B u ü n l ü ( vo­

kal) t u t arsızi ığ ını , H üdayl' n i n d e v r i n i n i n t i k a l (geç i ş ) deHi ol­

d uğ u n u söylemek s u re t i y l e açı k l a m a k m ü m k ü n d ü r . Süleymani­ye Hacı Mahmud Ef. K ü t üphanesi ' nde 2372 nurnarada kayıt l ı (En eski ve harekel i ) n üshay ı , aşağıda k aydet t iğİrniz k ü t ü p h a­nelerde bulunan n üshalarla karşı laştırmak suret iyle yeni bir Hü­diiyf Diviim M e t n i tesis etmiş b u l u n uruz .

Süleymaniye Hacı Mahmud E f. K t p h , 3 3 47 S ü leymaniye Pertcv paşa Kt ph . 4 ı 7/6 Süleymaniye H e k im oğlu A l i Paşa K t p lı . 45 ı /2 S üleyman iye Esad E f. Ktph . 27 ı 6/3 S ü leymaniye M i h rişah S u l t a n K t p h _ 25 3 / 1 0 İ stanbul Ü niversi t esi T Y , 80 ı /4

(S. M . ) (S . p . ) (S . H . )

( S . E ) ( S . M . S . )

( Ü . T . )

B u arada, � a n ' a t ı n ı ha lk ın ya ra r ına k u l l an a n b u ü n l ü dü­şünürü geniş halk kütlelerine tanı tmayı amaç yaptığımızdan , di l bakımı ndan o k u yanların yadı rgamalarını önlemek içi n , tes is et-

66

t i ğ i m i z met i nde b u g ü n k ü Türk iye Türkçesine bağl ı k aldık . Aşa­ğıya a l ınan örnek met in ler , yukarda bel ir t t i ğ i m i z şek i lde tespit

edi len Hüdôyf Divôm 'ndan a k t ar ı l m ış t ı r .

lliidôyf Divam, s o n tespi t i m izle b i r l i k t e , ş i md iye kadar 4

kez bas ı l m ışt ı r İ l k i k i bas k ı h a r f i n k ı labından ö nceye , son i k i bas k ı c u m h u r i yet dönemine ras t lamaktadır . Birinci b as k ı , Sah­haf N u ri t arafı ndan , Arap har neriyle "Kü//iyôt-1 Hüdôyf" adıyla

İ st an bu l ' da 1 287 ( M . 1 870) ' d e i b nci baskı, M ehmcd G ülşen ta­

ra fı ıı d a n , Arap harfleriyle "Kiii/iyôt-1 Hazret-i Hüdôyf" ad ıyl a

İ s t a n b u l ' d a 1 3 3 8 -- 1 340 ( M . 1 9 1 9- 1 92 l ) ' d e ; üçüncü bas k ı , Kc­malcddin Şenocak t arafı nd a n Y e n i Türk harfler iyle " K utb ü ' l­Ari lln l;)eyyid Aziz M a h m u d H üd ayl" adıyla İ s t a n b u l ' d a 1 970' de; dörd üncü ba� k ı , Ziver Tezeren tarafından, Yeni Tür k harfleriyle "Seyyid A zfz Mahmud Hüdôyf Divônı ll" adıyla İs­tan bul ' da 1 985 yılında basılmışt ı r . (Hüdôyi Divônı Yazma Nils­halan h a k kında geniş bi lgi a lmak isteyenlere bu b as k ı t avsiye olunur . )

Hiidôyf Divôm 'mn �ehmed Gü lşen baskıs ı i ç i n , Üsk üdar -Mevkvihanesin i n Son Şeyh i Ahmed Remzi Akyürek t arafı n­d a n aşağıd a k i t a k riz ( Beğeni yazısı ) yazı lmışt ır

Erenler bendeganı dilı - ı Mevla ' d a fedayldi r

Anınçün cüm lesi varest e- i kayd-ı cüdayld i r Y üzün sür h a k - i d ergaha o lu rs u n a k ı bet M a h m ud Aıizi nı sal tanat is ter isen fakr- i H üday!d i r M uazzam s a h i b - i D i v a n - ı iclall H üd ay!d i r

67

Hece l l

Tevhi'd ile olur her derde derman Hakk 'a t evhi'd ile ermiş erenler

Tevhid ile olur her müşkil asan Hak k 'a tevhid ile ermiş erenler

2 - Gönülden pasını silmek dilersen Bilmediklerini bilmek dilersen

Eğer Hakk ' ı sende bulmak dilersen Hakk'a tevhid ile ermiş erenler

3 - Aleme ibret gözüyle bakanlar Çirağın nur-ı Mevla'dan yakanlar

Yerden gökden geçüb Arş 'a çıkanlar Hak k ' a t evhid ile ermiş erenler

4 - Aldanma key sakın bu kainata Geç ağ ü karadan bak nur-i zata

Ermek istersen baki hayata Hakk'a tevhid ile ermiş erenler

5 - Bulmak istersen eğer Hudayı Ehl-i tevhide hidmet et H üdayi

Yola çeken odur bay ü gedayı Hakk'a tevhid ile ermiş erenler (*)

(*) Hüdiiyl'nin inşiid ettiği ilk ilahi' olduğu, bu nedenle iliihiyiita bununla başlandığı söylenmektedir, (Kül/iyat-ı Hazret-i Hüdayf, Mehmed Gülşen, İstanbul 1 338- 1 34 1 , 5 1 ).

68

Müstef'ilün + Müstef' ilün

ı - Olmayıcak Senden ata Daim işi şehv ü hata

2 - i ster Seni can bülbülü Ger açıvermezsen yolu

Kul neylesin ya Rabbena Kul neylesin ya Rabbena

Lakin erişmez akl eli Kul neylesin ya Rabbena

3 - Kim gamda kim rahatdadır Alem buna hayretdedir Hep kabza-i kudretdedir Kul neylesin ya Rabbena

4 - Kim ki ezel dedi bela Allahü yef'al ma-yeşa

5 - Hakk anlamak merd işidir Çün sani- ' i ferd işidir

6 - Ente' l-Kerimü' l müstean İhsanına kaldık hernan

7 - Uçsa kafesden andellb Et gülşen-i vaslın nasib

(5/2) Sığmaz ak ı l Akli değil S . P

Andan irag oldu bela Kul neylesin ya Rabbena

Sığmaz akıl nerd işidir Kul neylesin ya Rabbena

Ente' r-Raı1fu küllü an Kul neylesin ya Rabbena

Koma Hüdayi'yi garib Kul neylesin ya Rabbena

69

Meftnün + Mefiilün + Mefiilün + Mefiilün

70

ı - Kudfimun rahmet-i zevk ü saradır ya Resula 'llôh

Zuhftrun derd-i uşşaka devadır ya Resiila'llah

2 - Nebi idin dahi Adem dururken ma' -i tin içre İmam-ı enbiya olsan revadır ya Resiila'llah

3-Kema.I-i zümre-i kümmel Senin m1runla olmuşdur Vücudun mazhar-ı tamm:.ı Hudadır ya Resiila'llah

4 - Seninle erdiler zata dahi env?. -ı lezzata İşin erbab-ı hacata atadır ya Resiila' llah

5-Hüdayi'ye şefaat kıl e�er Zahir e�er Batın Kapuna intisab etmiş gedadır ya Resilla'llah

Çargah makamında tevsihi kendi bestesidir.

FiiUitün + Fiili tü n + Fiilün

ı - Ey Resul-i Mustafa Yü Mücteba V'ey Habib-i Murtaza Yü Mukteda

2 - Küntü kenz esrarının miftahısın Zat-ı pakin mazhar-ı tamm-ı Huda

3 - Arş-ı a' zam cilYe-gah iken Sana Seyrine Sictre ola mı münteha

4 - Lev denevtü deyicek Ruhü'l-emin Sen revan oldun pes ey Hayrü'l-verf\

5 - Bargah-ı vahdete erdin hernin Kaldı MeYHi gitdi cümle ma-siva

6 - Böyle bir nur etdi neslinden zuhGr Tan mı İ smail ederse can feda

7 - N'ola eylersen Hüdayi1 ye nazar Ceddim ü pi'rimsin ey kan-ı ata

(3/2) Seyrine Servine S .M.Ş .

7 1

Mefiilün + Mefiilün + Feôlün

ıı

ı - Ela ey gevher-i kan-ı risalet Sana bin bin salat ile tahiyyet

2 - H akikat bağının serv-i bülendi Gül-i sad-berg- i gülzar-ı saadet

3 - ' 'Fekane kabe kavseyni ev-edna' ' Uluvv-i şanına eyler şahadet

4 - Nebiler gerçi halkı da'vet edüb Karnusu etdiler irşad-ı ümmet

5 - Veli Sen geçüb ef'al ü sıfatı İbadı etdin asl-ı zata da'vet

6 - Anınçün hatem oldun enbiyaya Seninle bitti bünyan-ı nübü'IVet

7 - Habiba ger Halil olduysa ceddin Sen oldun kutb-i efiak-i mahabbet

8 - İ ki şakk oldu Malı engüştün ile Çü gördü Sende nur-ı Şems-i vahdet

9 - Meded eyle Hüdayi dert-mende Şefaat ya Resula' llah şefaat

Fiilitün + Fiilitün + Fiilün

1 - Akil isen l:ıayra sa'y et daima "Leyse li'l-insani illa ma sea"

2 - Hak yolunda çalışırsa bir kişi Anı zayi ' eylemez Kadir Huda

3 - Ekber-i a'mal zikru'llahdır Akil isen ana sa'y et daima

4 - Zakiri zikr-eyler ol Rabb-ı Kerim Zakir olsun isteyen Hakk'dan ata

5 - Sıdk ile guş et Hüdayi'nin sözün Bulmak istersen eğer rah-ı hüda

(4/l) Zikreyler Zikreden S.E. , S .P. , S.H.

73

74

Fiili tü n + Fiiiliitün + Fiili tü n + Fiiilün

I - Nutfe-i naç'izi insan eyleyen Kadir Huda Yine lfitfundan ede kullarına vaslm ata

2 - Lfitf u ihsanı Hak(k)ın ihsaya kabil mi aceb Ad d iç ün cem' olsa ger ins ü melek şah ü geda

3 - Bu fena bağında bir baki saadet isteyen Enbiya , vü evli ya isrine kılsın ikti da

4 - Hubb-i dünya ile keyd-i nefse kim olsa esir Hakk'a yüz tutsun yine Andan olur derde deva

5 - Ma-sivayı terk edüb Mevla'ya ikbal eylesin Ey Hüdayi bulmak isterse kişi baki safa

( 1 12) Vaslın Vuslat S.P. (312) İktida 1ktif3 Ü.T., S .P . , S .M.S .

Mefailün + Mefailün

1 - aizi insan eden Sensin Şükür ya Rabbi ya Rabbi Kemal ihsan eden Sensin Şükür ya Rabbi ya Rabbi

2 - Cihanı eyleyüb peyda Hem etdin aşk ile ihya

3 - Bu zatı kande bulurduk Hayatı kande bulurduk

4 - ibadı eyleyüb 1cad Edersin kendine irşad

Bize kıldın vücüd i 'ta Şükür ya Rabbi ya Rabbi

Sıfatı kande bulurduk Şükür ya Rabbi ya Rabbi

Kulfibu eyleyüb abad Şükür ya Rabbi ya Rabbi

5 - Senindir kudret ü kuvvet Arada gayrılar alet Bulunmaz lfitfuna gayet Şükür ya Rabbi ya Rabbi

6 - Hüdayl'ye hüda geldi Mahabbetden safa geldi

Ceqabından ata geldi Şükür ya Rabbi ya Rabbi

75

16

Mef'ôlü + Mefailün

1 - Nefy etmeğe ağyarı Y oklukla bul u b van

2 - Fursat ele girmişken Nevbet sana gelmişken

3 - Şirki süregör gitsin Vahdet iline yetsin

4 - Gfiş et SÖZÜ sadıkdan DuymaAa hakayıkdan

5 - Bi-çare H üdayi sen � Zevk etmeğe can ü ten

Tevhid edegör tevhid Tevhid edegör tevhid

Menzilde oturmuşken Tevhid edegör tevhid

Sırrında sara bitsin Tevhid edegör tevhid

Geç fani alayıkdan Tevhid edegör tevhid

Geç gayrıya bakmakdan Tevhid edegör tevhid

Mefailün + Mefailün + Feilün

- Gülİstanda gülü handan eden Dost Ana bülbülleri nalan eden Dost Dilerse katreyi umman eden Dost Kimini kul kimin sultan eden Dost

2 - Bakarsın aleme bir özge üslfib Kimi talib olubdur kimi math1b Kimin ağladup manend-i Ya'kı1b Kimini Yusuf-ı Ken'an eden Dost

3 - Tılısım olub beni-Adernde sılret Konulmuş anda esrar-ı hakikat Mukaddem görünüb şevk ü mahabbet Tecelli-i cemal İhsan eden Dost

4 - Habib' e emrin ile hısn olub gar Halil ' e gülşen oldu şiddet-i nar Zaifin eylesen derdine tirnar Ne var ey derdiere derman eden Dost

5 - Şunu kim ede Mevla mazhar-ı zat Hüdayi bulsa tan mı nice lezzat Cemaline edüb insanı mir 'at Kemal-i hüsnünü seyran eden Dost

(3/3) Görünüb şevk ü muhabbet : Gönderüb şevk-i muhabbet S .P . , S .H . , S.M .S./

Aşk-ı muhabbet Ü .T.

77

78

Hece : 8 1 - Cümle hicablardan geçir Rabb'im meded Mevlam meded

Vaslın şarabınd�n içir Rab b ' im meded Mevla 'm

2 - Aşkın ile dotdur bizi Tut elimiz kaldır bizi

med ed

Çok ağladık güldür bizi Rabb ' im meded Mevla ' m

med ed

3 - Olmayıcak Senden kerem Yol varamazız bir kadem Budur sözümüz dem-bedem HüdayiRabb'im meded

Mevla'm meded

4 - Keşf olub ef'al ü sıfat Ta bulavuz baki hayat

5 - Senden eğer te'yid ola Göster cemiilin id ola

Kılsın tecelll nur-i zih Rabb' im meded Mevla ' m

med ed

Her halimiz tevhid ola Rabb ' im meded M evla 'm

med ed

6 - Bir aşık erişse Sana Ol id-ı Ekberdir ana Budur murad önden sona Rabb'im meded Mevla'm

meded

7 - Feth et bize muammayı Ta bulavuz müsemmayı Erişsin zevka Hüdayi Rabb' im meded Mevla 'm

med ed

Müstef'iBün + Müstef'ilün

ı - Ey Vahid ü ferd ü Samed

Ey Lem yekün küfven Ahad

2 - Zulmani' nilrani hicab Ref'et cemalinden nikab

3 - Ey katreyi uroman eden Ey derdiere derman eden

4 - Kurtarınayınca Yaradan Döndürme yüz bl-çareden

5 - Ya Rabb Hüdayl derd-mend Yaslından olsun bahre-mend

Senden meded Senden med ed

Senden n1eded Senden med ed

Açılsın olsun feth-i bab Senden meded Senden

med ed

Ey nutfeyi insan eden Senden meded Senden

med ed

Dil kurtulur mu yaradan Senden meded Senden

med ed

Avare kaldı müst-mend Senden meded Senden

med ed

79

AO

Müstef'ilün + Müstef'ilün

ı - Bir aşk-ı pak ihsan ede Hubb-i siv� dilden gide

2 - Mevla tecelli eyleye İhsan-ı külli eyleye

3 - Gel enfüs ü afaka bak Bir alem-i itlaka bak

4 - Ariflere irfan gerek Sadıkiara burhan gerek

5 - Koyub Hüdayi can ü ten Fani vücudu terk eden

Ol Kadir ü Hayy ü Vedud Canım ede Hakk' ı şühud

Diller teselli eyleye Zahir ola envar-ı cud

Hakk' ı bulan uşşaka bak Gitsin izafat-ı kuyud

A.şıkiara canan gerek Verne zid-da'vaha çi sud

Vahdet diyarına giden Bulmaz mı Hakkani vücud

(3/4) lzafat ü kuyGd Iziiraı-ı kuyGd S. E. , S . P . , S . H . , S . M. S.

Mefiilün + MefiiRün

1 - Behey bülbül nedir feryad

Hudayı yad et olma yad

2 - Karln-i nefs-i emınare Çeker ol sdhibin nare

3 - Hitab-ı "irci 'i" erse Seray-ı vahdete girse

4 - Acebdir hikmet-i Mevla Kimi Mecnfin kimi Leyla

5 - Hüdayi yalvar Allah'a Eren bir kalb-i agaha

(5/2) Ali Ulu S.M.S.

Var eyle Hakk'dan istimdad

Kul ol kim olasın azad

Karib olur beğim mare İşi daim olur ifsad

Gönül matiiibunu bulsa Olurdu kadr il a'yad

Kimi a'la kimi edna Kimi Şirin kimi Ferhad

Yüz ur ol ali dergaha Bulur math1ba isti 'dad

81

Mefailün + Mefailün + Fefilün

ı - Cenab-ı Pakine layık amel yok Yine ahir kerem Mevla senindir Nesi var kulun eksiklikden artuk Yine lı1tf u kerem Mevla senindir

2 - Buyurur la "Tekilni" Fahr-i Alem Bizi ısmarlamagıl nefse bir dem Hem a' lemsin hem erhamsın hem ekrem Yine ahir kerem Mevla senindir

3 - Usatı rahmetin zeyli bürürken Kapına ağlayub yüzler sürerken Kime yalvaralar ya Sen dururken Yine lfıtf u kerem Mevla senindir

4 - Uyar gafletden aç gönül gözünü Cenahından yana döndür yüzünü Koma aşıkların algıl özünü Yine ahir kerem MevHi Senindir

5 - Hüdayi'ye nasib et feth-i babı Cema.linden götür Ifıtf et nikabı Gider zulmani nurani hicabı Yine ön son kerem Mevla senindir

81

Mefailün + Mefailün

1 - Hudaya cümle-i alem Sana aşık Seni özler Melek cinn ü beni-Adem Sana aşık Seni özler

2 - Zemin olmuş yolunda hak Eder derya yakalar çak Dün ü gün raks eder �flak Sana aşık Seni özler

3 - Seherde açılan güller Öten şfirlde bülbüller Benefşelerle sünbüller Sana aşık Seni özler

4 - Eğer Mihrü ü eğer zerre Eğer bahr ü eğer k atre Eğer Tuba eğer Sidre Sana aşık Seni özler

5 - Eğer h firi eğer gılrnan Eğer Malik eğer Rıdvan Sekiz cennet yedi niran Sana aşık Seni özler

6 - Eğer dağlar eğer beller Ayağa yüz süren yollar Akan sular esen yeller Sana aşık Seni özler

7 - Eğer Mecnfin eğer Leyla Eğer Vamık eğer Azra Eğer kfih u eğer sahra Sana aşık Seni özler

8 - Eğer kaim eğer kaid Eğer zahid eğer abid Eğer rak i ' eğer sacid Sana aşık Seni özler

(6) S .E . No. lu divanda yok .

(7) Ü.T. , S.E. , S . P . , S . H . divanlarda yok . (8) S . E . , S . P . , S . H . , divanlarda yok.

t lll

9 - Eğer bağ ü eğer bustan Eğer sünbül eğer reyhan Efendi hep balıaristan Sana aşık Seni özler

10 - Eğer gaib eğer hazır Eğer biitın eğer zahir Eğer mü'min eğer kafir Sana aşık Seni özler

l l - Kamunun matlabı birdir Ya niçün ba'zı kafirdir Acep halat aceb sırdır Sana aşık Seni özler

1 2 - Kimine kapı açılmaz Kimi geçer gider ilmez Kimi bilir kimi bilmez Sana aşık Seni özler

1 3 - Hüdayi'ye erib halat Visalinden bula lezzat Efendi cümle mevcudat Sana aşık Seni özler

(9) S:,E . divanda yok . ( 1 3/2) Lezzat Lezzet S .M .S.

84

Mct''fı lü + HiiHitii + Mdailü + Failün

1 - B ü l b ü l ki a� iyan- ı k adim i koyub gel ti r

G ü lden mcgcr k i b u y - i ma habbct d u y u b gcl ü r

2 - G ü l le r gü lab- ı h u bb-i czcl yad ı n a d i H i

Odlara ya k ı l u b k a m u d a n cl y u y u b gel ü r

ı - Bad-ı hazandan a l d ı fen a b ü y ı zev k i n i

E�car d ü r l ü d ü rl ü l i bas ı n s o y u b ge l ü r

4 - G ü ) cylcyüb v ü c u d u n zc n b - i kc larn ı n ı

Pcrvanc n a r - ı a ) k i lc varı n y u y u b gclür

5 - Ç ü n k i H üdayi m alı v ola ncfs i n r u u nct i

O l kalhc k a l b r ü h a o s ı rra u y u h gcl ü r

( 1 2 ) l hı y u b .-\ l u h \ . 1 '

( 1 2 ) \ıl\ u h \ac u b S . \ 1 . \ .

85

86

Failatün + Failat ü n + Failatiin + Faihin

1 - H azin- i esr:'l.r-ı l a h ü t ol ki s u l t a n l ı k b ud u r " Kenz-i laye fna" ya mal i k o l beğ im hanl ı k b u d u r

2 - Tev k - ı ıaat bağl a y ı b i frlt - i nefs i n boy n u n a Asaf-ı a k la r iayet k ı l S ü leyma n l ı k bud u r

3 - Kalb-i A d e m m azhar- ı cnvar- ı H a k k o l d u ğ u n a Seede-i ş ü k r eylemezsen ayn- ı şeyt a n l ı k b u d u r

4 - Sidre-i i r fan- ı H ak k ' ı n ın ün t ehas ı n b u l m ağa Alem-i vahdetdc cevl a n cı ki i nsanl ı k b u d u r

5 - " Kabe k avsey n " i n H iidayi' feh ınedüb ccın ' iyyct i n Vasıl o l " Sı rr - ı ev ed n a " ya m üsel m a n l ı k bud u r ( * )

(* ) Kanuni Sultan Süley ıııa ıı ' a ııat. i red i r

M l't'iiihi n + M r f:iihi n + Frfı hi n

1 - Sclıcrdcıı <.li.,: ı l a n g ü l l e r nedend i r

Ö t en � ü. rldc b ü l b ü l k r nede n d i r

Bcncf-:;e lcrk s ü n b ü l l cr n e d e n d i r

Ağızda ı; ö y Ic y e n d i l l e r ncd c ııd i r

1 B a k a n l a r k ud ret - i pcn ercl igara C1 ö r c n l c r S u n ' - ı H a k k ' ı aş i k fı r e

N a z a r cı i b r e t i l c n e' - b a h a r a

!\ k a n s u l a r e s e n y e l l e r neden d i r

3 - - Safayı k a n d c b u l d u k a l b- i i nsan Zi y�ıy ı k a nden a ld ı M alı - ı t fıban

S i m ar ı k a nde buldu bfığ ü büstan G ü l is ıanda biten g ü l ler nedendir

4 - K aın usu Kadir- i mut lak i ş id ir B u s ırr ı anlayan ar i f k i ş i d i r N e d e n g ö z görüben k u l u k i ş id i r A y a k y ü r ü r t u t a r el ler nedendir

5 - Neden d i r dar- ı d ünya dar- ı u k b a Nedendir M a h ü H urşld ü Süreyya Nedend i r berr ü bahr ü k u h u salı ra Aceb bu yo ll ar ü beller nedendir

(2/3) E t Kı l S . P S . M . S . 1 İ bret Kudret S . P S . M . S .

( 3 / 1 ) Safayı S ı fa t ı S . M . S .

( 5 /4) Yol lar i l ler Ü .T S . P

8 1

88

6 - Kimi olmuş visal-i Hakk 'a layık Kiminin dlde-i kalbi uyanık Kimi nur-ı cemal-i Hakk 'a aşık Bu hay ü huy ü gulguller nedendir

7 - Kimisi aşk ile nalan olurlar Kimisi gül gibi handan olurlar Kimi bende kimi sultan olurlar Bu sultan ile bu kullar nedendir

8 - Kamu ervah Elest bezmine yetd i Hitab-ı Hakk 'ı hep cümle işitdi Ya niçin her biri bir yola gitdi HuC:.a birdir bu çok yollar nedendir

9 - Kamunun aslı hod Adem' le Havva Ya niçün ba'zı a' la ba'zı edna Hüdayl kanden oldu bunca eşya Bu alemlerle bu iller nedendir

Hece l l 1 - Bunda gelen eğer pir ü civandır

U ryan gel ib yine uryan giderler Eğer geda eğer şah-ı c ihandır Bunda uryan gelib u ryan giderler

2 - Bege n m eyen k iş i b u nd a abayı Bir gün olur bu halk ı n hak-payı Sayarlar eğn inden at las k abayı U ryan gelib yine u ryan giderler

3 - Terk eyle erkenden nefsin hevası n Sadık k ul ol gözle Mevla rızasın K om azlar kiş inin fah i r l ibas ı n U ryan gelib y i n e uryan giderler

4 - Olmaz sevdadan geç o l H ak k ' a tal ib Maksud ise eğer hayr-ı metal ib Bunda kalır beğim mal ü menas ı b U ryan geli b y i n e uryan giderler

5 - K o dü nya fi krini t G I -i emeldir Seninle gidecek hüsn- i ameldir Y ol larda yük ağırlığı haleldir Bunda u ryan gel ib uryan giderler

6 - Aldanub kalma bu fani seraya N azar eyle M uhammed Musta faya Eğer dünyaya ger m ülk- i bekaya U ryan gelib yine uryan giderler

Ya Rabb H üdayl' ye eyle hidayet K ılmaya ta Senden gayrıya ragbet Yf.ctmcz mi kişiye pen dü nasihat Bunda uryan gelib uryan giderler

89

FaiHitün + Failatün + Failatün + Fıiilün

- Nefse uyub rah-ı H a k k ' dan t aşra ç ı k m a k yol m u d u r K ibr ü u c b i le a d ı n derviş takmak yol mudur M atlabın a ' l a i ken ednaya akmak yol mudur Yar-ı Baki var i ken ağyara bakmak yol m u d u r

2 - Nice b i r olmaz hevalar nice b i r tfıl- i emel Gelberi ş imdengeri ey derd-mend i nsafa gel Sal i k e layık mıdır hiç Zeyd ü Amr i le cedel H er tasarru f hod H a k ( k ) ' ın sen gayra bakmak yol

mudur

3 - H ep H a k ( k ) ' ı n k u l larıdır küçük büyük erkek dişi H idmet-i Mevla ' da olmakdır kul olanın iş i Aniadın mı Rabb ' i n i hey kendüyü bi l mez kişi H azır i ken H al i k ' i n et rafa ba k mak yol mudur

4 - Dur eder H a k k ' dan seni h u bb-i s iva kayd-i alef Gör ne vech i le s ü l u k et miş bu yol larda selef Nakd-i ömrü eyleme nefs i n hevasında tclcf Veeh-i Baki var i ken mah l ü k a bakmak yol mud ur

5 - Nice bir em marel i k d c eyleyc nefsin karar İ şidüb ( Fi rrü i l ' AI Hihı ) et o l yana l'i rar Ko sivayı sıdk ilc gel Ha k k 'a eylc i ' t izfır H er m uradı Hakk \·erir sen gayra bakmak yol ımıd ur

90

Mefiilün + Mefiilün + Feôlün

1 - Vücfid iklimini fikr eyle derviş Bu din ü cism ve bu eller nedendir Hak(k) 'ın ihsanına şükr eyle derviş Gören göz söyleyen diller nedendir .

2 -- Nedendir Mihr ü Mah encüm Süreyya Nedendir Arş ü ferş ü Sidre Tfiba Müsemma bir nedendir bunca esma Zuhfirat ü temessüller nedendir

3 - Bu hüsnü kande buldu şahid-i gül Niçün feryad eder bi-çare bülbül Nedir kesret bir iken mebde-i küll Efendi bir bu çok kullar nedendir

4 - Şu nadan kim edibdir haşrı inkar Anı ilzam eder evrak-ı eşcar Fena bulub hayata erdi tekrar Tegayyürler tebeddüller nedendir

5 - Kimi nakıs bu halkın kimi kamil Kimi hayretde kalmış şöyle gafil Hüdayi kimi nur-ı zata vasıl Terakkiler tenezzüller nedendir

9 1

92

Mefiiilün + Mefailün + Feôlün

1 - Bahar oldu yine açıldı güller Murada bülbül erdiği zamandır sara buldu ferahnak oldu diller· Sanasın da�lar O Qağlar cinandır

2 - Saçıldı ab-ı rahmet kainata Hayat erişdi eşcar ü nebata Y etişdi her biri taze hayata Basiret ehline günden ayandır

3 - Adernden geldf her biri vücuda Müsebbih hem kıyam eyler süciida Nihayet yok ata vü fazl-ı ciida Hudanın zat-ı Pakinden nişandır (*)

4 - Hüdayi lutf-ı Hakk'ı fikr edegör Kemal-i fazlma hem şükr edegör Hudayı can ü dilden zikr edegör Ki zikr-i Hakk hayat-ı cavidandır

(•) .Bu dörtlük, sadece (S.P.) nüshasında ve Kemaleddin Şenocak baskısında

vardır.

Müstef'ilün + Müstef'ilün

1 - Lutf eyleyib bir kez nazar Eylerse ger SulHin'ımız Kürsl değil Arş'dan dahi All olur unvanımız

2 - Benlik aradan dur olur Zulmet gidip pür-nur olur Malızun gönül mesrur olur Ma'mur olur viranımız

3 - Vahdet şerabm kim içe Fani alayıkdan geçe Ger haşr ola nice nice Ayılmaya mestanımız

4 - Şev k ile bülbüller öte Avazı afakı tu ta Her lahza taze gül bite Hiç solmaya bustanımız

5 - Ola Hüdayl'ye ata Can sem'ine ere nida Derdin veren Kadir Huda Bir gün vere dermanımız

(211 -4) Olur Ola S.P.

93

Mef'ftlü + Mefiilün

1 - Can terkini urmadan Zünnarını kırmadan

2 - Ey lif urucu na-merd Olmadan esir-i derd

3 - Su gibi arınmazsan Taşlarla urunmazsan

4 - Niz olur işi hO. b un Sarptır yolu matlO.bun

5 - Sen bu yolu bilmeden Sıdk ile kul olmadan

Canan eline girmez İman eline girmez

Ahen dö�ülür mü serd Derman eline girmez

Yeriere sürünmezsen Umman eline girmez

Çokdur gamı mahbO.bun Asan eline girmez

Erkan edeb almadan Sultan eline girmez

Hece : 7

ı - Allahümme ya Hadi Sehhil ubı1re' l-vadi

2 - Esüb mahabbet yeli Söylesin can bülbülü

3 - Varlık defterini dür Vahdet-i zata irgür

4 - Ya Rabb fazl-ı cı1d eyle Hakkani vücı1d eyle

5 - Dergahına sürü b yüz Cemalini görsevüz

6 - Hüday'i der ya Mevla Gencine-i Ev-edna

Asan eyle yolumuz Tiz geçür tut elimiz

Vecde getirsin dili Handan olsun gülümüz

Benligi aradan �ür Gider kil ü katimiz

Kemal-i şühı1d eyle Islah eyle halimiz

KeHimın işidevüz V asla ers e elimiz

Ente-1-Aliyyü' l-ala Olsun re's-i malimiz (*)

(*) Hodayi'nin, çok fırtınalı bir havada, dervişleriyle Sultanahmed Cami­

i 'ndeki görevini yapmak için, ÜskOdar'dan Sirkeci tarafına geçerken bu ilahiyi söyledi�i , kayıgın iki tarafında denizin ikişer kayık boyu sot liman oldu�u riva­

yet edilmektedir.

95

96

Mefiilün + Mefailün

1 -Tecelli-i cemal ister Teselli-ı visal ister

2 - Si va savmını kim dutdı Cemali vasfın işitdi

3 - Cihanı gezse ser-Hi-ser Meger ya Rabb seni ister

4 - Şu can kim buldu cananı Kodu hayretde aşk anı

Gönül eğlenmez eğlenmez Gönül eğlenmez eğlenmez

Visalin !dına yetdi Gönül eğlenmez eğlenmez

Görünmez ana bahr ü berr Gönül eğlenmez eğlenmez

N'ider mülk-i Süleymanı Gönül eğlenmez eğlenmez

5 - Ne dünyada ne u k b ada Gönül bir özge sevdada Dern-a-dem fikr-i Mevla'da Gönül eğlenmez eğlenmez

6 - Ne halvetde ne celvetde Ne Tfiba'da ne cennetde

7 - Cemali n nurını gözler Meger ya Rabb seni özler

8 - Gönül viranesin ya Rab b Ezelden zatını matiab

9 - Eğer dünya eğer ukba Hüday1 n'etsin ey Mevla

Ne kesretde ne vahdetde Gönül eğlenmez eğlenmez

Ana kar eylemez sözler Gönül eğlenmez eğlenmez

Kemal-i fazlın ile yap Gönül eğlenmez eğlenmez

Visalİnsiz kuru sevda Gönül eğlenmez eğlenmez

FaiHitün + Fiilitün + Failatün + Failün

ı .;_ Aşıkın maksfidı ol mahbfib-ı b'i-hemta imiş Himmeti gayet bülend ü matlabı bala imiş

2 ·- Kaf ü Nfin iklimi ankasın şikar etse n'ola Rfih-ı arif şahbaz-ı Kaf-ı istigna imiş

3 - Nur-ı pak-ı Hakk'ı lıakkiyle şulıGd et ey gönül Bunda yarin görmeyen yarın dahi a'ma imiş

4 - Gayra bakmaz daima sırr-ı serayın pak eder Sadıkın zira muradı Hazret-i Mevla imiş

5 - Ka be kavseyni geçüp eriş seray-ı vahdete Sırr-ı Ev-edna Hüday'i cümleden a' la imiş

Müstef'ilün + Müstef'ilün

- Erişdi lıicranın demi Ağlatmasın mı ademi

2 - Elden çıkardık mahımız Rahm · eylesin Allah'ımız

3 - Her şe b teravih taatı Müşkil değil mi fürkatı

4 - Ol ey Hüday'i subh ü şam Gitdi meded şehr-i sıyam

Ey Malı-ı gufran elveda' Ey Malı-ı gufran elveda'

Eflake çıksın ahımız Ey Malı-ı gufran elveda'

Dine verirdi zineti Ey Malı-ı gufran elveda'

Zikr-i Huda'da ber-devam Ey Mah-ı gufran elveda'

Birinci dörtlük Dügiih, ikinci dörtlük, Hüseyni, Üçüncü dörtlük Müsteiir, Dördüncü dörtlük Ferahniik makamında bestelenmiştir. Bestekarı bilinmiyor .

9'1

M üstef' i lün + M üstef'i lün

1 -

2 -

3 -

4 -

5 -

6 -

7 -

8 -

9 -

Ü.T

Ya Rabbena ya Rabbena E yle b ize i ' ta- y ı aşk Çeksin bizi senden yana Bu urve-i vüska-yı aşk

Kimde kim aşk ede karar Varlığını eyler n isar

Komaz kişide ihtiyar Aklın alır sevda-yı aşk

Aşkın ayan oldu ayan Doldu zemin ü asuman

Canlarda yapdı aşiyan Sayd eyledi anka-yı aşk

Çün aşk erişdi bülbüle Arz-ı niyaz etdi gülc Afaka düşdü gulgule Faş oldu huy ü hay- ı aşk

Aşk iledir şevk ü sürur Aşk iledir zevk ü huzur Bu kainat etdi zuhur Mevc urdu çün dcrya-yı aşk

Aşk ile zinde her melek Aşk i le devr eder felek Ayılmaya Ui haşre dek Kim nuş ede sahba-yı aşk

Budur yakin bil k i haber Koma vücudundan eser Pervaneye eyle nazar Can terkidir ed na-yı aşk

Aşkın n 'ola olsa ayan Çün aşk ü müşg olmaz ni han Bir zerrece gelmez cihan Vasi' dürür sahra-yı aşk

Bulan fena ender fena Bulur Hüdayi ol beka Kılmaga nefy-i ma-siva Fetva verir Monla-yı aşk

(7/ 1 ) Budur yakin bil k i haber Budur H iidiiyl'dcıı haber S . L , S . P S . H . .

(7/2) Vücüdundan eser Vücudu nda keder S . E . , S. H .

98

Failatün + Faila tün + Failatün + Fai lün

1 - Tinet- i Adernde k o n m asa eğer sevda-yı aşk Cennet i b i r daneye sat m azde ol dana-yı aşk

2 -- K anz-i m a h fiden zuh Cı ra geldi eşya la-cerem Bad-ı h ubbiy le t emevvüc etdi çünderya-yı aşk

3 - Ta l i b-i didar olub a y ı l m aya t a haşrcdek Kim k i nCış edc czcl bczm i nde ger sahba-yı aşk

4 - Aşk ü müşg ol maz n i han anı b i l i r hal k - ı c ihan Aşık- ı bl-çarcyc_ m ü m k ü n müdür i h fa-yı aşk

5 - B ü l b ü l ü n hal in b i lenler gCış ederler nales i n B i r g ü l - i bi-har i ç ü n d ü r b u nca h u y ü hay-ı aşk

6 - Aşk- ı Şirin oldu reryad ı n a Ferhad ' ı n sebeb Ey n ice danayı M ec n Cı n eyledi Leyla-yı aşk

7 - Ey H üdiiyl halct - i aşk ı ne b i l s i n her meges K u l le- i K M-ı hakikat m ü rg ü d ü r a n k a-yı aşk

99

Failatün + Failatün + Failün

1 - Mazhar-ı zat olduğun anlar mısın Ari f isen aç gözün merdane bak Hakk 'a mir'at olduğun anlar mısın Akil ol ko gafleti merdane bak

2 - Kande buldun ahsen-i takvlmi sen Kanden alır feyzi işbu can ü ten Zahir i ken Hakk bu gafletler neden Arif isen aç gözün merdane bak

3 - Nice bir bahs ü cidal-i kil ü kal Olagör bl-çare ehli vecd ü hal Nefsini bil bulmak istersen kemal Akil ol ko gafleti merdane bak

4 - Dürr-i ma'naya ger oldunsa sadef Bulagör bahr-i hakikatda şeref Eyleme sermaye-i ömri telef Arif isen aç gözün merdane bak

5 - Ger Hüdayi'den sorariarsa haber Hakk ile kaimdir eşya ser-te-ser Var ise sende hasiretden eser Akil ol ko gatlet i merdane bak

100

M iistef' ihi n + M üstef' i lün

ı - Ey Padi�ah-ı bi-,·czir Ey bi-şcbih ü bi-nazir

2 - Her şcy ' c Sen verdin vücud Canım Seni k ı l s ın şühfıd

3 - Kapındaki bi-çareler Ayrık k ime yalvaralar

4 - Her emri tedblr eyleyen Can ü teni bir eyleyen

İ hsan ccnabı ndan Senin İ hsan cenahından Sen i n

Cümle Sana eyler sücud İ hsan cenahından Seni n

Koyub y a k ande varalar İ hsan cenabından Senin

Eşyaya te' sir eyleyen İ hsan cenah ı ndan Senin

5 - Sendin H üdayi ey Kerim İ ster sırat-ı m ü st akim Sens i n çü Ralı ma n ü Rahim İ hsan cenahından Sen i n

1 0 1

102

Hece : 7

1 - Neyleyeyim dünyayı Gerekmez ma-sivayı

2 - Ehl-i dünya dünyada Her biri bir sevdada

3 - Derdli derınanın ister Aşık cananın ister

4 - Fani devlet gerekmez Hakk' sız cennet gerekmez

5 - Mecnı1n ister Leylayı N'idem gayrı sevdayı

6 - Bülbül güle karşı zar Her kulun bir derdi var

7 - Beyhı1de hevayı ko Hüdayi'nin sözü bu

(1/4) Sultan'ım AIW.h'ım S.P.

(3/4) Sübhan'ım Allah'ım. S.P.

Bana Allah'ım gerek Bana Sultan'ım gerek

Ehl-i ukba ukbada Bana Allah'ım gerek

Kullar Sultanın ister Bana Sübhan'ım gerek

Dürlü zinet gerekmez Bana Allah'ım gerek

V arnı k özler Azrayı Bana Allah'ım gerek

Pervaneyi yakmış nar Bana AlHih'ım gerek

Hakk'ı bulgör ya hı1 Bana Allah' ım gerek

Mefailün + Mefailün + Feô.lün

1 - Ezelden aşk ile biz yana geldik Hakikat şem'ine pervane geldik

2 - Tenezzül eyleyib vahdet ilinden Bu kesret alemin seyriina geldik

3 - Geçib ferman ile bunca avaJim Gezerken alem-i insana geldik

4 - Fena buldu vücud-ı fani mutlak Bırakdık katreyi ummana geldik

5 - Nemiz ola Huda'ya Sana layık Hernan bir lutf ile ihsana geldik

6 - Umarız irevüz baki huzura Civar-ı Hazret-i Rahman'a geldik

7 - Geçib ahir bu kesret aleminden Hüdayi halvet-i Sultan'a geldik

1 03

Müstef'ilün + Müstef'ilün

ı - Ey tilib-i dünya olan Olsan ejer şah-ı cihan

2 - Çeksen nice yıllar taab Kabri anar mısın aceb

3 - Bi-çare dalıb gaflete Örnrün ererse gayete

4 - Bildin mi nefs alıviiini Görüb kıyamet ha.Iini

Tahsil edib n'itsen gerek Bir gün koyub gitsen gerek

Dünya senin farz eyle hep Toprak olub yatsan gerek

İlımal edersin taate Emri kaçan tutsan gerek

Duydun mu mekr ü alini Her zevki unutsan gerek

5 - Adet edinme tokluju Vahdet de ol ko çokluju Yoldaş edersen yokluju Dost iline yetsen gerek

(2/4) Y atsan : Vetsen S.P. , S.M.S.

1 04

Müstef'ilün + Müstef'ilün

- Buyruk Senin fennan Senin Dert ehline derman Senin Mümiblere gufran Senin Ya Rabbena ya Rabbena Lfitf u kerem ihsan Senin

2 - Sensin bizi icad eden Doğru yola irşad eden İhsanıma mu'tad eden Ya Rabbena ya Rabbena Lfitf u kerem ihsan Senin

3 -- Kullarına eyle nazar Gitsin gönüllerden keder Kalmaya varlıkdan eser Ya Rabbena ya Rabbena Lfitf u kerem ihsan Senin

4 -- Ref' et cemalinden ni kab Ziiil ola ta ki hicab İlısilnın olsun bi-hisab Ya Rabbena ya Rabbena Lfitf u kerem ihsan Senin

5 - Ey Vahid o ferd o Ahad Ey Kildir ü Hayy ü Samed Eyle Hüdayl'ye meded Ya Rabbena ya Rabbena Lfitf u kerem ihsan Senin

1 05

Hece 1 1

1 - Dost ile ettiğin ahdı unutma Gel gönül Dost illerine gidelim Sakın bu vidin evde vatan tutma Gel gönül Dost illerine gidelim

2 - Kudretimiz yettüğünce eşelüm Pervaz urub yüce beller aşalım Senin ile Dost iline düşelim Gel gönül Dost illerine gidelim

3 - Canan ilin varıb görmek dilersen Hayat iklimine ermek dilersen Solmaz gülşen gülün derrnek dilersen Gel gönül Dost illerine gidelim

4 - Dost 'dan yana kanad bulub uçalım Ag ü karaya bakmayub geçelim Hızır gibi ab- hayat içelim Gel gönül Dost illerine gidelim

5 - Hakk'dan Hüdayi'ye ihsan olurdu Her vechile yollar asan olurdu Zerresi gün gibi rahşan olurdu Gel gönül Dost illerine gidelim

(5/3) Zerresi gün gibi rahşan olurdu Onulmaz derdine derman olurdu S.P.

\ 06

Müstef'ilün + Müstef'ilün

ı - Ey talib-i didar olan Ey derd ile birnar olan

2 - Menzil uzakdır himmet et Yarın nisar-ı Hazret et

3 - Em m tire bi 's-su 'i bırak Gör sıdk ile yola yerak

4 - Bir gün begim gitsen gerek Fikrin nedir n' itsen gerek

5 - Şol kimse kim açdı gözün Dinle Hüdayi'nin sözün

Gel Hakk'a pervaz edelim Gel Hakk'a pervaz edelim

Can ile yolda hidmet et Gel Hakk'a pervaz edelim

Olma Hak(k) ehlinden irak Gel Hakk'a pervaz edelim

Dünyayı terk etsen gerek Gel Hakk'a pervaz edel im

Canane tapşırdı özün Gel Hakk 'a pervaz edelim

1 07

Müstef' ilün + Miistef'Uiin

1 - İhsanına ınüstagrakız Ehl-i atana mülhakız

2 - Yokdan bizi var eyledin İ hsfının izhar eyledin

3 - Senden gelir cism ile ruh Etmez kifayet örnr-i Nüh

4 - Kagıd olub bu nüh felek LGtfun yazılmaz haşredek

5 - Addeylese na' manı kul Ya şükre kande bula yol

6 - Senden meğer ihsan ola Şükr etmeğe imkan ola

7 - Ya Rabb ezeldir ger ebed Yok lfitfuna hadd ü aded

lOR

Ya Rabb nice şükredelim Ya Rabb nice şiikrcdelim

Her derde timar eyledin Ya Rabb nice şükredelim

Sendendir en va' -ı fütı1h Ya Rabb n ice şiikrcdelim

Ketb eylcse ins ü melek Ya Rabb nice şükredelim

Kabi l değil ihsaya ol Mevla nice şükredel im

Her müşkil iş asan ola Ya Rabb nice şükredelim

Eyle Hüdayi'ye meded Mevla nice şükredelim

M üstef' i lün + M iistef' ilün

ı -- Vusl at gibi n i 'met ın(i) olur Y a Rabb nice ş ii kr cdelim Hidmct gibi devlet m(i) olur Mevla nice şükrcclelim

2 --· CGdunla 'idid eyledin M at !Gba irşad cyledin Can ii dil i şad eyledin Ya Rabb nice şükreclel im

3 - · A k l3.rn olub cümie şeccr Yazmayalar cinn ü beşer

4 - Hazı r da sen Nazır da Sen Zakir de sen Şiik ir de Sen

5 - Alem aceb h;kmetdürür Şükründe bir ni' metdürür

6 - - İnne 'l-Habibe '/-Mustafô Şiik rün ata üzre ata

7 - Eyle Hüdayi 'ye nazar Varlik senindir ser-te-ser

---·----- ---

( 2/4) Ya Rahb Al li\ h S . P

(3/4) Mcvla va Rabb S . P

( - ,/4) Ya Ralıb Mcvla S . P

( 5 /4) Mcvla Y a R a b b Ü .T S . P

(6/4) Y a Ralıb A lıiih S . P 1 Mcvlii Ü . T

Derya ınicHld olsa eğer Mevla n ice şiik rcdelim

Kadir de Sen Nftsır da Sen Ya Rabb nice şiik rcdelim

Kesretdeki vahdetdürür Mev!a nice şükredelim

Kad kale Iii alısii senii Ya Rabb nice ş iik rcdel im

Kalmaya fiiniden eser Mevla nice şükredelirn

1 09

Müstef'ilün + Müstef'ilün

ı - Ey padişah-ı bi-zevaı Ey bi-şebih ü bi-misfU

2 - Derdlilere derman eden Ey nutfeyi insan eden

3 - Sen ey Gani Perverd-gar İhsanına gayet mi var

4 - Kula inayet hep Senin Lfitf ile rahmet hep Senin

5 - Abdin işi cürm ü kusur Ta kim ere kalbe sür.iir

6 - Ey Evvel ü Ahir olan Ey Hazır ü Nazır olan

7 - Ey Kadir ü Hayy ü Vedfid Ta kim bula baki vücfid

Senden ata Senden kerem Senden ata Senden kerem

Kullarına ihsan eden Senden ata Senden kerem

Etdin keremler bi-şumar Senden ata Senden kerem

Yola hidayet hep Senin Senden ata Senden kerem

Afvın umarız ya Gaffir Senden ata Senden kerem

Ey Batın ü Zahir olan Senden ata Senden kerem

Umar Hüdayi fazı ü cfid Senden ata Senden kerem

(7/2) Fazi ü cı1d Fazl-ı cfid S.P., S . H . ; 1 feyz-i cfid S . E .

HO

Mustef'ilün + Müstef'ilün

1 - Sultan-ı kevneyn doğduğu Alem münevver olduğu

2 - - Daim Hak(k)' ı zikr eylegil İn'amına şükr eylegil

3 - Ma'mfir iken mülk-i beden Ey Hakk' ı bulmak isteyen

Malı-ı mübarekdir gelen Ol Mevlid ayıdır gelen

İhsanını fikr eylegil Malı-ı mübarekdir gelen

Kasd et kazan hulk-i hasen Ol Mevlid ayıdır gelen

4 - Geldi çün ol Hayrü'l-enam Oldu müşerref has ü amın Hakk'dan ana bin bin selam Malı-ı mübarekdir gelen

5 - Envara er etvara er Kasd et Hüdayi yara er

İrfana er esrara er Ol Mevlid ayıdır gel�n

1 1 1

Hece : 7

1 - Gelin şükr eyleyelim Hakk'ı zikr eyleyelim

2 - Varımız hak edelim Kalbimiz pak edelim

3 - Terk eyle cümle van Mahv et şekk ü inkarı

4 - Bakma yalan dünyaya Yalvar Gani Mevla'ya

5 - Varlı�ın eyle zail Geç katreden ey gafil

6 - Taalluk defterin dür Hak k ' ı anla bilegör

7 - H üdayi aç gözünü Hakk'a döndür yüzünü

1 1 2

Derdiere derman gelsin Caniara Canan gelsin

Yakalar çak edelim Tahtına Sultan gelsin

Koma elden ikrarı Yerine iman gelsin

Akma kuru sevdaya Liitf ile ihsan gelsin

Olagör Hakk 'a vasıl Bahr ile umman gelsin

Ma-sivayı dilden sür İlm ile irfan gelsin

Pak eyle kendüzünü Her işin asan gelsin

Failatün + Failatiin + Failatün + Failün

1 - Ey bu gönlüm şehrini bin liitf ile abad eden On sekiz bin alemi bir emr ile icad eden

2 -- Zat-ı bl-çfinun mekanlardan müntzzehdir senin Pes seni ya kande bulsun ağlayıb feryad eden

3 - Kasr-ı kurbe irgürüb ihsana mazhar olma�a A.şıka varlık cibalin kesdirib Ferhad eden

4 --- Kimseye ölmezden ön göstermeyib dirlarını İrgürür baki hayata lik sonra şad eden

5 -- Sen inayet sen hidayet kıl Hüdayl bendene Çünkü sensin her mudida irgürüb irşad eden

1 13

1 14

Fiilitün + Fiilitün + Fiilün

1 - Gelberu ey derde dermin isteyen Cana bakmaz vasl-ı Canan isteyen

2 - Ma-sivi esnamını eyler şikest Kat' eder zünnan iman isteyen

3 - Kulluk eyler sıdk ile Mevla'sına Can ü dil tahtında Sultan isteyen

4 - Fani varlıkdan geçib bulur hayat Katreyi kor bahr-i Umman isteyen

5 - Mülk-i baki isteye kor faniyi Küllüge bakmaz gülistan isteyen

6 - Bat açar tavfts-ı kudsiler gibi La-mekan mülkünde cevlan isteyen

7 - Hidmete bel baglayıb eyler niyaz Bab-ı Hakk'dan hltf u ihsan isteyen

8 - Ma-siva nasutına kılmaz nazar Alem-i lahutı seyran isteyen

9 - Verseler almaz Süleyman mülkünü Ey Hüdayi veeh-i Rabman isteyen

Hece : 8

ı - Taze taze Dost gülleri Dün gün ötsün bülbülleri

2 - Blılıklar deryada sezer Ne oddan ne sudan döner

Açılsın asla solmasın Aşkı artıb eksilmesin

Semender Ateşde gezer Kimseler Aşık olmasın

3 - Olma Hakk'dan gayra bende Salmagıl kendünü bende Dünyaya düşme inende Sakın yüzüne gülmesin

4 - Kamiller yolunu izle Sırrını naşiden gizle

5 - Ezel bezmindeki Saki Bulagör bir yar-ı baki

6 - Derunun aşk ile dolsun Ta.lib matiiibunu bulsun

7 - Hüdayi eyleyib sücild Ol kadar olsun liltf u cild

Ma'şilkun rızasın gözle Hatini kimse bilmesin

Aceb mest etdi uşşakı Kim bir nefes ayrılmasın

Fikrin ve zikrin ol olsun Hiç arzu yeri kalmasın

B.ulagör Hakkini vücild Kim ana gayet olmasın

l l S

Hece : 8

1 - Kim umar senden vefayı Muhammedü'l-Mustafa'yı

2 - Yürü hey bi-vefa yürü Nice yüz bin erden geri

3 - Sihr ile donadıb kendin Aleme mihnet kemendin

4 - Kasd edib halkın özüne Ehl-i gafletin yüzüne

5 - E�er şah ü e�er bende Kimse mekan tutmaz sende

6 - Kimisini nalan edib Ahir-i kar uryan edib

7 - İşin gücün daim yalan Nice kerre boşaluben

1 1 "

Yalan dünya de�il misin Alan dünya de�il misin

Sensin hod bir köhne kan Kalan dünya de�il misin

Meydana salan seınendin Salan dünya de�il misin

Toprak dolduruh gözüne Gülen dünya de�il misin

Her kişiyi salan bende Viran dünya delil misin

Kimisini giryan edib Soyan dünya de�il misin

Çok kişiden arta· kalan Dolan dünya de�il misin

Müstef'ilün + Fiilün

1 - Hakk'ı koyub batıla Tabi' -i şeytan olu b

2 -- Rah-ı salaha gidüb Nefse uyub herkese

1 - Bir Kapının kulları Bir birine şerr sanıb

4 - Fani cihanın kişi Bir gün olur kor gider

5 - Devlet-i dünya-yı dfin Faniye magrilr olub

6 - - Mülk-i Süleyman ile Bildin ise bunları

7 - Aç gözünü imdi gel Meslek-i hayrı koyub

8 -- Sünnet-i Fahr-i Rüsül Mesleki tahvil edib

9 - Aklını der başını Hakk sözü gfiş edegör

Meyl ü mahabbet neden Fitne vü şirret neden

Sulh u sülfik ehli ol Hiddet ü şiddet neden

Bir Erin oğullan Bugt: u adavet neden

Malını cem'eylese Buhl ile hisset neden

Bir kuru sevda iken Zinet ü şöhret neden

Taht-ı Sikender kani Faniye ragbet neden

Nilr-i basiretle bak Şerre azimet neden

Oldu çü hayr-ı sübül Adet ü bi d' at neden

Dinle Hüdayi'yi gel Böyle sefahat neden

ı n

Müstef'ilün + Müstef'ilün

1 - Tahkik eder tesdikini Bulur hayat iklimini

2 - Canına çok cebr eylesin Eyyub veş sabr eylesin

3 - Kullukda çok zahmet çeker Yusuf gibi fürkat çeker

4 - Canın bu yolda hak eder Kalbi serayın pak eder

5 - Geçib kamudan mutlaka Bin kerre can eyler feda

6 - Her kim dilerse bula yar Can verir İsmail var

7 - Ol Mecmau '1-bahreyn olur

Her katrede derya bulur

N eva makamında, kendi bestesidir.

1 18

İmana ermek isteyen İ rfana ermek isteyen

Cismin ana kabr eylesin Dermana ermek isteyen

Derd ü bela mihnet çeker K en' ana ermek isteyen

Varlık hicabın çak eder Sultana ermek isteyen

Bulur fena ender fena Canan'a ermek isteyen

Varlıgını eyler nisar Kurbana ermek isteyen

Musa ile Hızrı bilür Ummana ermek isteyen

Fiilitün + Fiilatün + Fiilün

1 - Nur ile doldu yine kevn ü mekan Geldi lfitf ile mübarek ramazan Zeyn olub açıldı ebvab-ı cinan Geldi hoş lfitf ile şehr-i ramazan

2 - Zikr ü tehlili vü tesbihi güzel Savm ü taatı teravlhi güzel Hem kanadil ü mesabihi güzel Geldi lfitf ile mübarek ramazan

3. - Anda Kur'an-ı azim etdi nüzıll Şehr-i rahmet buyurur ana ResCil Talib-i Hakk'a nasib ola vusfil Geldi hoş lfitf ile şehr-i ramazan

4 - Şer' -i paki başa hoş tae edelim Sünnet-i Alımedi minhac edelim Alem-i ma'naya mi'rac edelim Geldi lfitf ile mübarek ramazan

5 - Ma-siva hubbun aradan süregör Zat-ı bi-çfine Hüdayi eregör Bezm-i vahdetde safalar süregör Geldi lfitf ile mübarek ramazan

1 1 9

FAilitün + Fiilitün + Fiilün

1 - Ey gönül ayru değilsen yardan Sırr-ı pak-i Mustafa Muhtardan

2 - Ma- sivaya bakma aşık arif ol Yari istersen sakın agyardan

3 - Varlıgm bar-ı girandır ey refik A.kil isen kurtul erken bardan

4 - Faniyi tebdil edegör bakiye Kaçma derviş assılu bazardan

5 - Verd-i bi-hemtayadır şevk ü tarab Bülbülün zarı değil gülzardan

6 - Gösterib kesretde vahdet sırrım Bir aceb !erklb olubdur çardan

7 - Kenz-i :mr eşbah ile mahfı1f olub Gülşene havlu çekilmiş hardan

1 20

Mef'Qiü + Mefiilün

1 - Yô Môliki yevmi 'd-dfn Yô rôhimel-evviibfn

2 - Kullarına rahmet et Tevfik ü hiclayet et

3 - lnsanı edib icad Oldu kereme mu' tad

4 - Lfitf eyleyib ey MevHi Et kalhimizi ihya

5 - Bi-çare Hüdayi ger Bu izzet ana yeter

İhsan ü kerem Senden İhsan ü kerem Senden

Fazlınla inayet et İhsan ü kerem Senden

Etdin yoluna irşad İhsan ü kerem Senden

Kıl vuslatını i ' ta İhsan ü kerem Senden

Vaslma ola mazhar İ hsan ii kerem Senden

1 2 1

1 22

Fiilitiin + Fiilitün + Fiilitün + Fiilün

ı - Arz-ı didar eyledikçe şahid-i gülzar-ı Hfi Şevk ile bülbüller eyler na�me-i ezkar-ı Hfi

2 - Saki-i bezm-i ezelden nfiş edib cam-ı safa Mest eder aşıkları ol cür'a-i asar-ı Hfi

3 - Zevk-i daim neş'e-i külliyyeden verir nişan Kimde kim zahir ola keyfiyyet-i esrar-ı Hfi

4 - Levh-i dilden zulmet-i şirk ü hevayı mahv eder Pak eder mir'at-ı kalbi saykal-ı envar-ı Hfi

5 - Refrefidir rah-ı Hakk'ın ol Hüdayi aşıkın Kal' eder ebvab-ı gaybı_ 1-acerem tekrar-ı HO

Müstef'llün + Müstef'ilün

1 - Ey zahir ü pinhan olan Alemiere Sultan olan

Aşık seni bulsa n'ola Sadık seni bulsa n'ola

2 - Gökçek cemilin gizleyen Uşşakı hayretde koyan "Ey Semme vechu '/lah " deyen Aşık seni bulsa n'ola

3 - Mi'raca edib da'veti Talibden alsan gafleti

4 - Kimin sıfata irgüren Baki hayata irgüren

Veren Habibe vuslatı Sadık seni bulsa n'ola

Kimini zata irgüren Aşık seni bulsa n'ola

5 - Eyle Hüdayi'ye ata Bulsun beka ender baka

Geçir kamudan mutlaka Sadık seni bulsa n'ola

1 23

Müstef'ilün + Müstef'ilün

ı - İki cihan Sultan'ının tım ii maarif kanının

2 - Gelsin şefaat isteyen Ol sahib-i Bulk-i Hasen

3 - Bedr-i düca Şems-i-duha Hakk'ın Habibi Mustafa

4 - Bir aşık-ı sadık kani Sırr-ı hakikat mahzeni

5 - Anı Hüdayi 'kim sever Falır-i cihan ;JiJayrü 'l-beşer

\24

Doğduğu ay geldi yine Doğduğu ay geldi yine

Bulsun safa anı seven Doğduğu ay geldi yine

Verd-;i Jgü1istan-ı Huda Doğduğu ay geldi yine

Rahet bula din ü teni Doğduğu ay geldi yine

Matliiba bulmuştur zafer Doğduğu ay geldi yine

Hece : 8

1 - Mevla'm senin aşıkların yolundaki sadıkların

2 - Aşkın şerabmdan içib Vastın hevasından uçub

3 - Arzfilayıb Dost illerin Açıb mahabbet yolların

4 - Durmaz dönerler felekler Arş'ın etrafın melekler

5 - Bülbül gibi aşk bagına Derd-i mahabbet dağına

Devran ederler Hü ile Cevlan ederler Hü ile

Fani alayıkdan geçib Seyran ederler Hı1 ile

Kokma�a ma'na güllerin Meydan ederler Hü ile

Arz edib Hakk'a dilekler Cevlan ederler Hü ile

Kim düşe şevk ırma�ıiıa Derman ederler HO ile

--------

6 - Gör bülbülün sevdasını Silih gönüller pasını

Gül şevkine gavgasını Handan ederler HO ile

7 - Güller tutar elde verak Bülbüller okurlar sebak Her şeyde görüb nur-ı Hakk İz'an ederler Hı1 ile

8 - Bunca meditib geçmeği Hakk'a erib raz açma�ı

9 - Hurşide iltüb zerreyi Deryaya salıb katreyi

1 0 -Gayra Hüdayi meyli kes Zikrini Hakk'ın her nefes

Dost illerine uçmağı Asan ederler Hı1 ile

Bedr-i ternama lem'ayı Umman ederler Hfi ile

Mevla yeter baki heves İ ' lan ederler Hı1 ile

(5/ 1 ) Aşk Dost S.P. ; ( 1 0/2) Mevlii Allah S.P

1 25

Meftnün + Meflilün + Feilün

1 - Yeter oldun fena ba�ında nalan Yürü bülbül yürü Dost illerine Edib tavus-ı kudsilerle cevlan Yürü bülbül yürü Dost illerine

2 - Gülün ı;engine aldanma uçagör Bu kesret mürg-zarından geçegör Vanb vahdet şerabmdan içegör Yürü bülbül yürü Dost illerine

3 - Gülü sanma ki derdine devadır Sivi hubbu çü beyhiide hevadır Ko gayrı maksad-ı aksi Hudadır Yürü bülbül yürü Dost illerine

4 - Görüb perviineyi andan sebak al Köyünür nar-ı aşka perr ile bal Mecazı ko hakikat bahrine dal Yürü bülbül yürü Dost illerine

5 - Gönül verme Hüdayi kainata Geçib finiden er baki hayata Safi bul gark olub envar-ı zata Yürü bülbül yürü Dost illerine

126

Hece : 7

ı - Gider şekk ü inkarı Tevhide gel tevhide Muhkem eyle ikrarı Tevhide gel tevhide

2 - Koyub kuru tak!ipı Candan eyle tevhidi Bulmaga her ümmidi Tevhide gel tevhide

3 - SOrete tapma sakın Ma'na yüzüne bakın OlrnaAa Hakk'a yakin Tevhide gel tevhide

4 - Sakın nefse inanma Kendünü bildim sanma Şirk ateşine yanma Tevhide gel tevhide

5 - Olmaz sevdalardan geç Mevti anar mısın hiç Yolcu gider kalma geç Tevhide gel tevhide

6 - İster isen doAru yol Bir efendiye kul ol Bu kesretde vahdet bul Tevhide gel tevhide

7 - Olmasın nefsin hail Baki müike ol vasıl Geç raniden ey gafil Tevhide gel tevhide

8 - Terk edib kibr ü kini İhya edegör dini lste Hakk-ı yakini Tevhide gel tevhide

9 - Hakk yolunu ararsan Şirk asarın sürersen Hüdayi'ye sorarsan Tevhide gel tevhide

1 27

1 2 8

Hcct.• M

1 - Ağl a m a k görü n d ü g ö n ü l i n ie m e k görü n d ü gö n ü l

2 - A dcm ü H a vva cennetden B i ; dahi dcrd- i h asret den

1 - Kani b u d e n l u e n b i ya c; ti n k ü g i t d i e lden safa

,\ [ d a ya l ı nı �en i ı ı i l e i ıı l eyei i nı '>::n i ı ı i l e

A yrı d ıi )d ü lcr n i ' mctdcn A h edel i m sen i n i l c

K a n i M u h am m ed M u s t a fa Aği a y a l ı m sen i n i l e

4 - E r h i nce H a k k ' dan i hsan Derd i ne o l u nca d c r m a n B u n u da lı o'i g ö r b i r z a m a n A ğ i a y a l ı m sen i n i l c

B a k m a c i nan ın lıı1rlne E r i nce \ a lıdel n u r u n a

6 - Y üz ü m ü / s ü re l i m h a k e T a er i n ce Zfll - ı p a k e

7 - A 'i k ı n o l d u ii 'i i k ii rc

Ta o l u n c a dcrele ı;arc

A l d a n ı ı ı a g ı l k u s u ru n a Ağiaya l ı m sen i n i lc

Alı ı m u ı; ı k s ı n c fl a k e A lı ede l i m sen i n i l e

K a l d ı H üd ayi ava re A lı ed e l i m sen i n i l e

Hen 7

ı -- B u y ruğun t u t Ralı m a n ' ı n

Tatelens i n lma n ı n

2 - Yaban yerlere ba k m a H e r görd üğüne a k m a

3 - M ü-sivadan göz ü n y u m G i ts i n gön ülden h ü m fı m

4 - Zahi rde k a l a n k i ş i G ider gayrı teşvlşi

5 - Ş i rk i başdan savarsan Y aradanı seversen

6 - Sen seni ne sanırsın U ş bir gün uyanırsın

7 - Emri yerine yet i r S ıdk i l e lman get i r

8 - U yanı gör gafletden İç Kevseri vahdetdeıı

9 - H üdayl'yi gfış cyle B u Kevser ' den nfış cylc

T evl ı ick ge l l cv l ı ı dc T L·v l ı idc gd l c' \ l ı ı Lk

( 'ı\ ıı ı ıı o d l a ra � <ı k ıı ı a

Tcvl ıldc g e l I n l ı lck

N e u ıı ıarsan H a k k ' d a n u nı

Tcv hlde g e l t cv lılde

Güç et m e asan hi

Tcvl ılde gel t e ,· h!tk

H a k k b i l megc i 'useı ı

Tcv hldc ge l t n· lı idc

ra niye d a y a ıı ı rs ı ı ı

Tcvlıide ge l I L'\ lı ide

İ lı m a l i ko i � i ı ı b i ı i r

Tcvlıide gel t c\ l ı lck

Geç bu l'ı1 n i l cucl d c ıı Tc\' lli<.k gel tc\ l ı ide

Şev l\ c g:cl i h cü<;> L'Yk Tcv l ı itk g:l'l l l' \ l ı ick

1 2 9

Mefıiilün + Mefailün

ı - Münadiler nida eyler Gel Allah ' a gel Allah 'a İ şiden din feda eyler (!e l Allah ' a gel Al lah ' a

2 - Yeter dünyaya ragbet et Yeter caha mahabbet et Hak(k)ı bulmağa himmet et Gel Al lah ' a gel Al lah 'a

3 - Derunundan edib ahı Koma gz .fi l sehergahı İ şit Firrı1 i l ' Al lah ' ı Gel Allah 'a gel Allah 'a

4 - İ çib vahdet şerabmdan Ko gitsin aradan sen ben Sakınma dost ü düşmenden Gel Allah 'a gel Allah 'a

5 - Begim ölmezden evvel öl Hayat - ı cavidani bul Olagör bir kapıya kul Gel Al lah 'a gel Allah 'a

6 - Bülend et h immeti aşık Ko isneyniyyeti aşık Bulagör vahdeti aşık Gel AlHih'a gel Allii h ' a

7 - Mahabbet sagarın nı1ş et Begim derya gibi. cı1ş et Hüdayi'nin sözün gGş et Gel Allah ' a gel Allah ' a

I JO

Mefail ün + Mefailün

ı - H a k ( k )a k u l o lmak is t ersen Edeb gözle edeb gözle

M u rad ı n b u l m a k i s t ersen Edeb gözle edeb gözle

2 - Ned ir b u k i br li h ı k d li k in Ut anmaz mısın ey mis kin Nice bir olasın h od - bln Edeb gözle edeb gözle

3 - R ıza u ' l lah m u rad ise Sakın aldanma t e l blse

N azar et hal- i i b iise Edeb gözle cdeb gözle

4 - Bu kibr i le riyadan geç Y ü rü olmaz hevadan geç

Cem i ' -i ma-sivadan geç Edeb gözle edeb gözle

5 - Şu fasid zu ' mu n u t er k et Sıra t - ı müstaklme git

U l ular menzi l i n e yet Edeb gözle edeb gözle

6 - Edeb erkan yolundan doy Kalıb olma yabanda toy

Tarlk -i enbiyaya uy Edeb gözle edeb gözle

7 - Seni nefs in yabanda kor Şeyatine karin olur

Y ürü var bir b i l i re sor Edeb gözle edeb gözle

( 1 / 1 ) İ s t ersen Dilersen S . H

IJ J

M üstef' i lün + Müstef' i lün

- Gördünse canarı i l lerin B ü l b ü l haber vergi t b ize Kokdunsa yarin güllerin B ü l b ü l haber vergi ! b ize

2 - Feryad edersin rfız ü şeb Bu derd i n e n ' o ld u sebeb Gülden ne eylersin taleb llülbül haber verg i t bize

3 - Aşkiyle ser-mest olduğun G ü lden n ice bfıy ald ığ ı n Anda ne halet bu lduğun B ü l b ü l haber vergi t bize

4 - Gülden dikenden bendi kes Al lah bes baki heves Uşşaka olub dest-res B ü t b ü t haber vergit b ize

5 - Pervane veş yak bal ü perr Ta kalmaya senden eser Vuslatda kalmazsan eğer B ü t b ü t haber vergi t b ize

6 - Varlık konağından göçü b Cisr-i ınceazıden geçib Vahdet şerabmdan içüb Bülbül haber verg i t b i ze

7 - Yok eyleyib hep varını Buldun mu sen de yar i n i Keşf eyleyib esrarını B ü t b ü t haber vergi t bize

8 - Kendinden el sildin ise Ölmezden ö n ö l d ü n ise Maksudunu b u ldun ise Bülbül haber \·crg i t bize

9 - Senden fena buldun mu sen G ü lden al ıb blıy- i hasen B i r oldu mu can ile ten Bütbüt haber Yerg i t bize

1 32

M üstcf' i l i in + M iistcf' i lün

ı - Di l l e r aceb haydin o l ur Esrar-ı zi k nı ' l l a h i lc Y o l lar bcgim asan o l u r Asar-ı zi k ru ' l lah i l c

2 - Nefs i n hevas ından k es i l Zi k r ey le H ak k ' ı m u t t as ı l

Say k a l l a n u r m i r ' a t - ı d i l Tek rar-ı z i k r u ' l lah i le

3 --- Ger is ter i sen k ur b- i H a k k Al ch l- i İ r fandan sebak

Geldi zulıüra her varak Eşear-ı z i kr u ' l l ah i le

4 - R c f' olsa zulmani h iciib Di lden gi derd i ızl ı rab Y a p yap gönül k a m n ı yap M i ' mar-ı zik r u ' l l ah i l c

5 - Z i k ri b i l i b habl- i metin M u h kem t utar ehl- i yakin

D <li m eder il 'ri ·-- i din i zhar- ı zi k r ü ' l lah i l c

6 - i st erse ger k a lb i n safa Z i k r cy le H ak k ' ı dai ma Biın ar olan b u l u r � i fa Tim ar- ı z i k ru ' llah i le

7 - Dilden kederler d ü r o l ur M a h 1 ü n o l a n mesru r o l u r

Z u l mcı Hüdayl nür o lur E n v a r - ı z i k r u ' ll a h i le

I JJ

Müstef'ilün + Müstef' ilün

l - Zulmet konağın geçegör Ab-ı hayatı içegör

2 - Agyarı sürmek kasdın et Mahbfıbu görmek kasdın et

3 - Derdin devaya erişe Lfıtf u ataya erişe

4 - Galib olub zikr-i Huda Ratbü'l-lisan ol daima

5 - Sadık ola ger aşk eri Nusret bulur din askeri

6 - Zikr ile mezkura eriş Bir Kenz-i Mestura eriş

7 - Kim ki ola sıdk i le kul Bulur Hüdayl Hakk'a yol

Envar-ı z i k r u ' l lah ile Enhar- ı z ikru' l lah ile

Maksuda ermek kasdın et H er bar zi k r u ' l lah i l e

Kalbin safaya erişe Isar- ı zi k r u ' l lah ile

Gitsin nazardan ma-siva G ü ft ar-ı zi k ru ' l lah ile

Olur hakikat mazharı Serdar-ı zi kru ' l lah i le

Geç h fı rlden N G r ' a eriş izhar-ı zik ru ' l lah i le

Mevla 'sını unutmaz ol İksar-ı zikru' llah ile

Mef'filü + M�failü + M e failü + Fefilün

ı - Ey derdli lerin derdine derman eden A l lah M üznib k u l u na rahmet ü gufran eden Al lah A.şık iarına vus latın ihsan eden Allah K u llarına yol larını asan eden A llah

2 - Mevce gelicek bahr- ı kerem l ücce-i rahmet H azırladı ral ibierine gülşen-i cennet Sad ı k i arına u m arız i hsan ede vuslat K u l larına yollarını asan eden A l lah

3 - Çokdur k eremi I G t fu o Rahman ü R a him ' i n İ hsanına gayet mi var ol Hayy ü Kadim ' in Bl-had keremin gördü H üdayi o Kerim ' i n K u l lar ına yollarını asan eden A l l a h

I JS

Müstef' i lün + Miistef'ilün

t 36

ı -- Eyler seherde gulgule Dost gülşeninin bülbülü· İ ster vere canın güle Can gülşeninin bülbülü

2 -· Feryad edersin rfiz ü şeb Bu derdine n 'oldu sebeb Gülden ne eylersin taleb Dost gülşeninin bülbii lü

3 - Bin can ile aşık olan yolunda hoş sadık olan Dost bezmine layık olan Can gülşeninin bülbülü

4 - Bülbül ki arif canıdır Dost ilinin mihmanıdır Derd ehl inin yaranıdır Dost gülşeninin bülbüli i

5 - Dost bağına kılmak nazar Canında etdi mi e�:er Vergit Hüdayi'ye haber Can gülşeninin bül l ıülü

{5/4) Can Dost, S . P . , S . H . ; Gülşeninin Bahçesinin S . H .

Müstef'ilün + Müstef'ilün

I - Açıldı Bezm-i Elest Andan içenler oldu mest

2 - Ol badeden kim nGş eder Derya gibi ol çGş eder

3 - Savm-ı sivayı kim t utar Bülbül gibi daim öter

4 - Bayrama ol aşık erer Dost bezınİnin zevkin sürer

5 - Aç gözünü hakkiyle bak Kamil olurmuş ehli-i Hakk

N eva sofiyan, kendi bestesidi r .

Devr eyledi peymanesi Ayılrrıadı mestanesi

i çtiği dem serhoş eder Esrük olur divanesi

ld-ı visale ol yeter Gülşen olur kaşanesi

Kim Hakk Cemalini görer Pür-nür olur dil-hanesi

Oku Hüda ' yı ' den sebak Doğruazdan evvel anesi

J J7

Mefailün + Mefailün + Feôlün

- Bizi varl ık h idihından halas et ·Mected ey padişahlar padişahı Kerem kıl bade-m1ş-i bezm-i has et Meded ey padişahlar padişahı

2 - Münevver eyleyip nilr-i şeriat Sırat-ı müstakim olsun tarikat İhata eylesin bahr-i hakikat Meded ey padişahlar padişahı

3 - Tarikat potasında nefsi kal et Bu kal içinde koma ehl-i hal et Esirge layık-ı bemz-i visal Meded ey padişahlar padişahı

4 - Geçir aşıkların sıytü sadadan Güzer kılsın cem-i ma-sivadan Hayat ersin ana bfiy-i bekadan Meded ey padişahlar padişahı

5 - Esirge bu Hüdayi derd-mendi Ki zira mahz-ı fazlma dayandı Seray-ı vahdete irgür E fendi Meded ey padişahlar padişahı

(411 ) Sıyt Savt S .P

138

Mefailün + Mefailün + Feôlün

1 - M üsahhar emrine hep cümle eşya Senindir kul Senindir hükm Efendi Elin altındadır dünya vü ukba Senindir kul Senindir htikm Efendi

2 - Ne istersen edersin kudretin var Her işde nice nice hikmetin var Esirgersin usatı rahmetİn var Senindir kul Senindir hükm Efendi

3 - Kiminin derdine tirnar ·edersin Kimine ateşi gülzar edersin Kimini Mustafa MuhHir edersin Senindir kul Senindir hükm Efendi

4 - Kani Eyyı1b gibi bir sabra takat Ya İsmail veş kurbana cür 'et Meğer kim edesin fazl ınla rahmet Senindir kul Senindir hükm Efendi

5 - Usata rahmet ü gufran eden Sen Gönüller derdine derman eden Sen Hüdayl'ye ata ihsan eden Sen Senindir kul Senindir hükm Efendi

U9

Hece : 8

ı - Aşka düşürdün kenduzün Bir oldu gecen gündüzün

2 - Düşeli aşkına yarin Gitdi elden ihtiyarın

3 - Hakk ile her kim bileşdi Aşk deryası başdan aşdı

4 - Aşık olaldan didara Döymez oldun intizare

5 - Aşk ile hoş oldu başın Kalmadı gayrı teşvişin

6 - Bir gün Hakk 'dan İhsan ola Her derdine derman ola

7 - Ma'şukdan ericek kemend N ' itsin Hi.idayl derd-mend

1 40

(6/2) Her müş k i l i ş M U ş k i l ler in Ü T S . P

N'eyleyeyin gönül seni Ah n' ideyin gönül seni

Yerde gökde yok kararın N 'eyleyeyin gönül seni

Vadi-i hayrete düşdü Ah n ' icleyin gönül seni

Derd ile kaldın avare N'eyleyeyin gönül seni

Ma' şuk ile oldu işin Ah n'deyin göriül seni

Her müşkil iş asan ola N 'eyleyeyin gönül seni

Uşşakı eyler kayd ü bend Ah n ideyin gönül seni

Hece : 7

1 - Kulların oda yakma Eksiklerine bakma

2 - Birer eksikli kuldur Senin tahmetin boldur

3 - Tutalım kul le'itndir Adın Ralıman ü Rahim'dir

4 - Yoluna tevfik ele Rahmete gar1k eyle

5 � Halimize a'lemsin Atamızdan erhamsın

6 - Çünkü insan eyledin Bunca ihsan eyledin

7 - İhsanını tetmim et Yolların ı ta' lim et

8 - Derdli aşıklar içün Bagrı yanıklar içün

Kerem eyle ya Mevla Kerem eyle ya Mevla

İhsanın ile daldur Kerem eyle ya Mevla

Efendisi Kerimd ir Kerem eyle ya Mevla

Faziını refik eyle Kerem eyle ya Mevla

Afv edersin ekremsin Kerem eyle ya Mevla

Ehl-i iman eyledin Kerem eyle ya Mevla

Gufranını ta' mim et Kerem eyle ya Mevla

Yolda sadıklar içün Kerem eyle ya Mevla

1 4 1

1 42

9 - Kutb-i evliya içün Falır-i Enbiya içün

ı o -Daim sebatın i çü n Şol güzel Zatın içün

ı ı -Hüdayi'ye ihsan et Her işini asan et

Sadr-ı as fiya içün Kerem eyle ya Mevla

Bunca sıratın içün Kerem eyle ya Mevla

Rahmet ile gu fn1n et Kerem eyle ya Mevla

F:iilii t ü n + F:iil:itün + F:iilün

ı - Cil.n ü d i lden H ali k ' i zikr edel im Hoş saadet ehl i etmiş Hakk bizi Lut f-ı bi-payanı n a şükr edelim H oş saadet ehli etmiş Hakk bizi

2 - Ehl-i islam ehl-i iman eyledi B u nca lut f ü b unca i n ' am eyledi Fazi ü i h sanını itmam eyledi Hoş saadet ehli etmiş Hakk bizi

3 - Etdi lütfundan H abib ' i n ümmeti Hem nasib etdi seray-ı v ahdeti U marız enva'-ı feth ü n usreti Hoş saadet ehli etmiş Hakk bizi

4 - Yardım etdi çün i nayet askeri Rehber o ldu Enbiyanın Ser-ver ' i Eyledi nur-i hakikat mazharı H o ş saadet ehli etmiş Hakk bizi

5 - Şems-i vahdetden erişdi s ırra n ur Hasıl Öld u kal be e n va' - ı sürfir Ey Hüdayi olagör abd-i Şekfir Hoş saadet ehli etmiş H akk b izi

1 4.3

Mefailün + Mefailün + FeUiün

.ı - Ola maksfidumuz fazlınla hasıl İnayet eyle SuiUin ' ım meded ha'y Olalım Nur-i pak-i Zate viisıl İnayet eyle Allah'im meded hay

144

2 - Huda-yı Müstean . açarsa yollar Ere matlfibuna bi-çare kuUar Safaya ermeğe mahzfin gönüller inayet eyle Allah' ım meded hay

3 - Vücfidı kande buldu cinn ü insan Safayı kanden aldı ehl-i irfan Yine Senden olur kullara ihsan İnayet eyle Sultan' ım meded hay

4 - Bizi fazlınla çünkü etdin Icad Yine eyle Nairn-i vasla irşad Olalım ma-siva hubbundan azad inayet eyle Sübhan ' ım meded Hay

5 - Hüdayi'ye hidayet Senden olur Dahi matlfiba vusl3;t Senden olur Efendi fazı ü rah"let senden olur İnayet eyle Allah ' ım meded hay

BIHLiYOGRAFY A

- Abdurrahman H i bri

2 - Abdurrahman lbn- i

H asan-ı Edi rnevi

3 - Abdurrahman Süreyya

4 - A bd ü lganiy-yi Nabl usi

5 - Ahmed Sahih dede

6 � Ayvan sarayi H üsey i n

Edirne tari h i , Sü leymaniye R e ş i t e f.

K t p h . 6 1 6 .

Menasik- i mesal i k , Süleymaniye Lala

İsmail Ktph. 1 40/3 .

S ic i l l - i Osmani, I V , İ stanbul 1 3 0H .

Tecel l iyat Şcrhi , Süleymaniye - Düğüm­

l ü baba K t p h . 298 .

Mecmu a t ü ' t -tevarih ü ' I -Mcvleviye, Mer­

hum Ahmed R cmzi A k yiirek ' i n Özel

K t p h . 1 8 .

H adik a t ü ' l-cevfımi ' , 1 , l l , İstanbul 1 28 1

Tercem et ü ' 1 - m e şfıyi h i n - S ü l e y m a n i y e­

Esad ef. K t p h . 1 375 .

7 - Bay r ı , Mehmet H a l i l Anadolu mecm uası , S a y ı 2 , i stanbul

1 340.

8 - Blochet , E . Paris M i l ll K üt üphanesi Tü rkçe Yazma­

lar K a t aloğu , I Paris 1 93 2 .

9 - Brocklemanrı , C a r i A r a p edebiyat ı tari h i , Lei den 1 93 8 .

1 O - Brocld em a n n , C ari A rap edebiyatı tarihi zeyli , Leiden 1 93 9 .

1 1 - Ergun, Sadeddin N ü zh et Türk şai rleri , ı. İ s tanbul 1 93 5 .

1 2 - Ergu n , Sadeddin N ü zhet Türk M us i k i si antoloj isi , 1 , l l , Is tanbul

1 943

1 3 - Evliya Çelebi Seyahaıniime, l l , i s tanbul 1 3 1 4,

1 4 - Flügey l , G . Viyana Şark Yazmaları kaıaloğu , Wien

ı 865 .

1 4 5

ı s - G i b b . E . J . W .

ı 6 - G öı p ı narl ı , Abdti l b a k i

ı 7 - Gölpınar l ı , Abdti lbaki

ı 8 - Hammer , Purgstal,

J os ep h Frei herr Von

ı 9 - H ammer , Purgst al ,

J oseph Freiherr Von

Osmanlı şiir t arihi- , I I I , London ı 904 ,

İ s lam ansik lopedis i , I I I , İ stanbul ı 945

(Celveti'yc maddesi)

İ s lam ansiklopedisi , V I , İ stanbul 1 955

(Kızı lbaş maddesi) .

Osmanlı ş i i r san'at ı tarihi , I I I , Peşte

ı 8 3 7 .

H ammer tari h i , Atabey tercemesi , V I I I .

I stanbul 1 3 36.

20 - Hilmi, Hoca-zade , Ziyaret-i evliya, I st anbul ı 32 5 .

2 ı -- Hulvi

22 - Hüdayi Divii.nı

23 - Hüdayi Divanı

24 - H üdayi Divanı

25 - Hüdayi Divanı

26 - H üdayi Divanı

27 - Hüdayl Divanı

28 - H üdayi Divanı

29 - H üdayi (Mektubat)

3 0 - Hüdayi (Vakıat)

3 ı - Hüdayi (Seçme Vakıat)

3 2 - H üdayi (Seçme Vakıat)

J 4 (ı

Lemezat , I stanbul Üniversite TY. ı 896. Süleymaniye - H acı Mahmud ef. Ktph.

2372.

Süleymaniye - Hacı Mahmud ef. Ktph.

3 347 .

Pertev Paşa Ktph . 4 ı 7/6.

Hekimoğlu Ali Paşa Ktph . 45 ı /2 .

E sad e f . K t p h . 2 7 ı 6/3 .

Mihrişah Sultan Ktph . 253/ ı o.

Üniversite Ktph . 80 ı /4 .

Süleymaniye - Fati h Ktph . 2572.

Üsküdar-Selimağa-Hüdayl K tp h . 249 .

Süleymaniye-Mihrişah Sultan Ktph .

253/5

Süleymaniye

Ktph. 446.

H ekimoğlu Ali Paşa

33 - Hüd�yi (Seçme V�kı�t)

34 - Hüd�yi Halil Paşaya

mektuplar

Süleymaniye Pertev Paşa Ktph. 4 1 7

Üsküdar-Selimağa-Hüdayi Ktph . 262/ ı

35 - Hüseyin Vassaf S e fi n e - i e v l i y a , S ü l e y m a n i y e ­Yazmabağışlar, I I , 2306.

36 - İsmail Hakkı (Bursalı) Silsi lenerne-i Celvetiye, Üniversite TY 1 806 .

37 - İsmail Hakkı (Bursalı) Ferahü 'r-rı1h , Muhammediyye şerhi , Bu­lak 1 252.

38 - K� tip Çelebi Fezleke I I , İstanbul 1 287 .

39 - K . V . ZETTERS'ten Upsala Üniversitesi Arapça, Farsça ve Türkçe yazmalar kataloğu Upsala 1 930

40 - Konya Salnamesi İstanbul 1 3 30.

41 - Manfred Götz Berlin Türkçe Yazmalar kataloğu , I I , Wiesbaden 1 968.

42 - Mehmed Ali Ayni Hacı Bayram-ı Veli, İstanbul 1 343 .

43 - Mehmed Gülşen Killiiyat-ı Hazret-i Hüd�yi, İstanbul 1 33 8 1 340.

44 - Mehmet Tahir (Bursalı) Osmanlı Müellifleri, I, I I , 1 3 3 3 .

4 5 - Mehmet Zeki Yarın mecmuası, Sayı 3 3 , İstanbul 1 922.

46 - Meydan Larousse IV. (Hüd�yi maddesi)

47 - Muhibbi �isaletü'l-eser, I V . Kahire 1 284.

48 - Mustafa SeHiniki Selanik) tarihi , İstanbul 1 28 1 .

49 - Müstakim-zade Süleyman: Mecelletü'n-nis�b. Süleymaniye-H�let Sadeddin ef. ef. Ktph. 628 .

50 - Müstakim-zade Süleyman: Risale-i Melamiye-i Bayramiye, Süley-Sadeddin ef. maniye Nafiz Paşa Ktph . 1 1 64.

1 4 7

S 1 - Mustafa Naima

52 - Nev'i-zide Atil

53 - Osman-zide Taib

54 - Öztuna Yılmaz

SS - Pakalın, Mehmet Zeki

56 - Peçevi İbrahim ef.

57 - Rieu, Charles

58 - Sahhaf Nuri

_59 - Sakıp dede

60 - Sünbüli Halil

61 - Şemseddin Sami

62 - Şenocak Kemaleddin

63 - Şeyh Kemilleddin

64 - Şeyhi

Naima tarihi, ı, II, İstanbı.i1?

Hadikatü'l, hakaik fi tekttıileti'HeUik İstanbul 1268

Hadika-tü'l-vüzera, İstanbul 127 1 .

Türk musiki ansiklopedisi, I , lstanbUl 1969.

Osmanlı Tarih deyimleri ve terimleri söz­lüAü, I, İstanbul 19'7 1 .

Peçevi tarihi, II, İstanbul 1 283.

Brith muzeum Türkçe yıltınalar katalo.­�. Londra 1888.

Külliyat-ı Hüdayi, İstanbul 12S7.

Setine-i mevleviyye, Mısır 1 283 .

Vefeyat mecmuası, Süleymaniye-Esad ef. Ktph. 3402.

KamusO'l-a'lam, IV, İstanbul 1 3 1 1 .

Kutbü'l-arifin Seyyid Aziz Mahmil.d Hü­dayi (Hayatı-menakıbı- eserleri) İstanbul 1970.

Tibyan ves!iili'l-hakaik, Süleymaniye­İbrahim ef. Ktph. 430.

Vaka yi u '1-fuzali, İstanbul Üniversitesi TY. 8 1 .

65 - Tansel, Fevziye Abdullah : llahiyat fakültesi dergisi, XV, Ankara 1968.

66 - Tanpınar, Ahmed Hamdi: Beşşehir, İstanbul 1969.

148

67 - Türk ansiklopedisi

68 -- Türk ansiklopedisi

69 - Yaltkaya, Şerefeddin (Ord. Prof.)

IV, İstanbul (Ayşe sultan maddesi)

Ankara 1968 (Feridun bey maddesi)

Simavna KadısıoA}u Şeyh Bedreddin, Is­tanbul 1924.

70 - Yazıcı Tahsin (Prof. Dr.) : El-Kuşey:ri Risru.esi I, İstanbul 1966.

71 - Ziver Paşa Zeyl-i asar-ı Ziver Paşa, lstanbul 13 14.

149