สารบญ

หนา

ค าน า ก

สารบญ ค

สารบญภาพ ฉ

สารบญตาราง ช

บทท 1 ความรความเขาใจเกยวกบชมชน

1 ความหมายของชมชน 1

2 ลกษณะความเปนชมชน 3

3 การปกครองหมบาน 6

4 เศรษฐกจชมชน 10

5 ระบบการศกษาชมชน 12

6 ระบบพธกรรมความเชอและศาสนา 16

7 ระบบตวบงการอนๆ 18

8 โครงสรางชมชน 19

9 ภารกจหนาทของชมชน 20

10 ลกษณะของชมชนชนบทและชมชนเมอง 22

11 บทสรป 25

12 ค าถามทบทวน 26

บทท 2 ชมชนกบงานดานสาธารณสข

1 ครอบครว 27

2 ชมชน 30

3 แนวคดการท างานสาธารณสขในชมชน 33

4 บทสรป 38

5 ค าถามทบทวน 38

บทท 3 แนวความคดและทฤษฎการพฒนา

1 กลมทฤษฎยคกอนสมยใหม (Pre-Modernization Era) 39

2 กลมทฤษฎยคสมยใหม (Modernization Era) 40

3 ทฤษฏอนๆ 45

4 ขอถกเถยง หรอขอโตแยงทางทฤษฎ 47

5 บทสรป 49

6 ค าถามทบทวน 49

ง

สารบญ (ตอ)

หนา บทท 4 รปแบบการท างานชมชนดานสาธารณสข

1 การจดการท างานชมชนดานสาธารณสขโดยชมชน 51

2 การสนบสนนการท างานดานสาธารณสขในชมชนโดยเจาหนาท 58

3 การจดการท างานชมชนดานสาธารณสขโดยเจาหนาทสาธารณสข 60

4 การจดการท างานชมชนดานสาธารณสขโดยนกสขภาพครอบครว 62

5 การจดการท างานชมชนดานสาธารณสขโดยพหภาค 64

6 บทสรป 66

7 ค าถามทบทวน 67

บทท 5 เครองมอในการศกษาชมชนดานสาธารณสข

1 แผนทเดนดน 70

2 ผงเครอญาต 71

3 โครงสรางและองคกรชมชน 74

4 ระบบสขภาพชมชน 78

5 ปฏทนชมชน 80

6 ประวตศาสตรชมชน 82

7 ประวตชวตบคคลทนาสนใจ 86

8 บทสรป 87

9 ค าถามทบทวน 88

บทท 6 กระบวนการแกไขปญหาสาธารณสข

1 การศกษาปญหาชมชน 89

2 การจดการแกไขปญหาและการตดสนใจ 98

3 การจดการดานทรพยากรมนษยเพอการท างาน 99

4 การวนจฉยชมชน 105

5 การแกไขปญหาอนามยชมชน 122

6 การเขยนโครงการ 123

7 บทสรป 125

8 ค าถามทบทวน 126

บทท 7 ระบบบรการสขภาพ

1 ระบบบรการสขภาพ 127

2 ระดบของระบบบรการสขภาพ 129

3 การจดบรการสาธารณสข 131

4 การใหบรการสขภาพ 132

5 การเขาถงบรการสขภาพ 134

จ

สารบญ (ตอ)

หนา 6 คณภาพการบรการ 136

7 หนวยงานทใหการสนบสนนระบบบรการสขภาพ 139

8 ส านกงานหลกประกนสขภาพแหงชาต (สปสช.) 140

9 หนวยงานอนๆ 141

10 หนวยงานทสนบสนนการท างานในชมชน 141

11 บทสรป 144

12 ค าถามทบทวน 144

บทท 8 ปจจยทมผลตอการท างานชมชนดานสาธารณสข

1 ปจจยในสวนของภาครฐ 145

2 ปจจยในสวนของภาคทองถน 147

3 ปจจยในสวนของภาคประชาชน 149

4 ปจจยในสวนของภาคการสอสารสาธารณะ 150

5 ปจจยในสวนของภาคสงคมวฒนธรรม 151

6 ปจจยในสวนของสงแวดลอมและภยธรรมชาต 152

7 ปจจยในสวนของการพฒนายคโลกาภวตน 153

8 บทสรป 154

9 ค าถามทบทวน 154

เอกสารอางอง 155

ประวตผแตง 163

สารบญตาราง

หนา

ตารางท 6.1 ชนดของขอมล แหลงขอมลและวธการเกบรวบรวมขอมลและการวเคราะหขอมล

95

ตารางท 6.2 คะแนนของแตละองคประกอบของปญหา 101

สารบญภาพ

หนา

ภาพท 6.1 ความสมพนธระหวางบทบาทตางๆ ในกระบวนการจดการ 66

ค ำน ำ

ต าราการท างานชมชนในดานสาธารณสขเลมน เปนสวนหนงของรายวชาการสาธารณสข ซงผเขยนไดอธบายใหเหนถงกระบวนการท างานชมชนในดานสาธารณสข ตงแตยคแรกเรมของชมชน ยคทศวรรษแหงการพฒนาและยคเทคโนโลยของการพฒนา

เนอหาในต าราเลมน มงเนนใหผอานไดท าความเขาใจถง ความหมายของชมชน ทฤษฎทเกยวของกบการท างานชมชน โครงสรางและองคประกอบของชมชน การปกครองชมชน การจดการชมชนในดานสาธารณสขในทกรปแบบ เครองมอในการศกษาชมชน การวนจฉยชมชน การจดระบบสขภาพชมชน ปจจยตางๆ ทเกยวของกบระบบสขภาพชมชน ซงผเขยนไดรวบรวมทงเอกสารวชาการผสมผสานกบประสบการณการรบราชการในต าแหนงนกวชาการสาธารณสข สงกดส านกงานปลดกระทรวงสาธารณสข มาเปนเวลามากกวา 25 ป จงนาจะกลาวไดวาเปนต าราทแฝงไวดวยความรทางวชาการ และความรทไดจากประสบการณจรงในพนทหมบานชมชน น ามาประยกตใช ซงมขอคดใหมๆ ทเหมาะกบการใชศกษาชมชนในยคปจจบน

ผเขยนหวงเปนอยางยงวา เมอทานผอานไดอานต าราการท างานชมชนในดานสาธารณสขเลมนจนจบ จะสามารถเขาใจเทคนคการท างานชมชนในดานสาธารณสขมากเพมขน และจดระบบบรการสขภาพและการจดบรการสาธารณสขแนวใหมไดเปนอยางด

ผชวยศาสตราจารยสงคม ศภรตนกล

7 กนยายน 2559

บทท 1 ความร ความเขาใจเกยวกบชมชน

ความร ความเขาใจเกยวกบชมชนเปนการศกษาชมชนถงมตและประเดนหลกในดานตางๆ ทเกยวของและเชอมโยงกบชมชน ในบทนจะกลาวถงการศกษาชมชนในลกษณะ ดงตอไปนคอ ความหมาย ลกษณะชมชน หมบานชมชนในฐานะกระบวนการทางสงคม (Social Movement) ชมชนตามแนวคดมนษยนยม ชมชนในรปแบบใหมหรอชมชนเสมอนจรง (Virtual Community) ชมชนตามแนวคดทางสงคมวทยา การปกครองหมบาน เศรษฐกจชมชน ระบบการศกษาชมชน ระบบพธกรรมความเชอและศาสนา ระบบตวบงการอนๆ โครงสรางชมชน ภารกจหนาทของชมชน และลกษณะชมชนชนบท (Rural Community) และชมชนเมอง (Urban Community)

การศกษาการพฒนาชมชน การท าความเขาใจเรอง “ชมชน” นบวาเปนพนฐานทส าคญในการศกษาชมชนอยางนอยควรจะตอบค าถามไดวาชมชนคออะไร มองคประกอบและโครงสรางอยางไร ภารกจหนาทของชมชนมอะไรบาง ตลอดทงลกษณะส าคญของชมชนทงในชมชนเมองและชนบท ทงนเพอเปนพนฐานส าหรบน าความรเกยวกบชมชนไปใชใหเกดความเหมาะสมในโอกาสในการศกษาชมชนอกตอไป

โดยทวไปค าวา “ชมชน” (Community) มกไมคอยมการกลาวถงหรอใหความส าคญกนนก ชมชนเปนศนยกลางของการด ารงอยของชาวบาน ชมชนไมอาจถกแบงแยกและอนทจรงมนกถกท าลายไปโดยวถชวตแบบใหมและชมชนจะไมมอกตอไปในค าวา“เมอง”(City) และหมบาน (Village) เคยเปนสถาบน เปนรากฐานทส าคญของชมชน แตในปจจบนหมบานมลกษณะเปนเมอง (Town) มากยงขน ในชมชนสมาชกตางกมความเกยวพนซงกนและกน สามารถพงตนเอง (Self-reliant) ไดในอดต ทงนเพราะชมชนสามารถด ารงอยไดดวยตนเองทไมเคยตองพงพง “สงคม” (Society) ภายนอกเหมอนดงปจจบน

1. ความหมายของชมชน มนกวชาการไดใหความหมายของ “ชมชน” หมายถง การอยรวมกนของกลมคนจ านวนหนง ใน

พนทแหงหนง หรอกลมคนทอาศยอยในอาณาเขตบรเวณเดยวกน มความสมพนธใกลชด มฐานะและอาชพทคลายคลงกน มความเปนอนหนงอนเดยวกน เพออาศยทรพยากรธรรมชาตในบรเวณนนในการด ารงชวต โดยเหตทมกลมคนดงกลาวอาศยอยรวมกน ใชทรพยากรเพอการผลต จงมการก าหนดรปแบบความสมพนธซงกนและกน มองคกรหรอสถาบนของชมชน และกฎเกณฑตางๆ มการด ารงรกษาคณคาและมรดกทางวฒนธรรมและศาสนา ถายทอดไปยงลกหลานอกดวย มความเอออาทรตอกน มความพยายามท าอะไรรวมกน มการเรยนรรวมกนในการกระท า รวมถงการตดตอสอสารกน (ชยนต วรรธนะภต, 2536; กาญจนา แกวเทพ, 2538; ประเวศ วะส, 2541)

2

นอกจากน กลมคนในชมชนยงมความส าคญทไดสรางสรรคบางสงบางอยางขนดวยตนเอง เชน ความสมพนธระหวางกน คณลกษณะหรออตลกษณ และการท างานรวมกน ความเปนชมชนไมใชสงทคงทอยตลอดเวลา อาจเกดขนและสลายไปไดบางขณะกมความเขมแขงเพอเผชญสถานการณทยงยาก บางขณะอาจจะไมมพลง และสญสลายไปหรออาจฟนตวขนมาใหมกมการปรบเปลยนไปตามเงอนไขและสภาวะแวดลอมตางๆ (ปารชาต วลยเสถยร, 2543) ระบบความสมพนธของคน ความเชอ ศาสนา ประเพณ วฒนธรรม ระบบเศรษฐกจ อาชพ ระบบการเมอง ระบบการปกครอง โครงสรางอ านาจ รวมถงระบบนเวศวทยา สงแวดลอม และเทคโนโลยดานตางๆ ซงระบบเหลานมความสมพนธระหวางกนหรอเรยกอกอยางหนงวา มความเชอมโยงกนชนดทไมสามารถแยกออกจากกนไ ดในชมชน (จตต มงคลชยอรญญา, 2540) กลมชนทอยรวมกนและสมาชกทกคน ไดใหความสนใจ ในเรองราวตางๆ ทเกดขนในชมชนนนรวมกน มใชเพยงแตใหความสนใจอยางใดอยางหนงเฉพาะ แตใหความสนใจโดยทวไป ซงมขอบเขตมากพอทจะอยรวมกนในชวตประจ าวน นอกจากนแลวชมชนอาจจะหมายถง การอยรวมกนอยางงายๆ เชน หมบานหนง ชนเผาหนง หรอการอยรวมกนขนาดใหญ เชน เมองหนงๆ หรอประเทศหนง ยงมความหมายวาเปน “ชมชน” (ไพรตน เดชะรนทร, 2544: 1–2)

อยางไรกตามยงมความหมายของค าวา“ชมชน”ในอกความหมายหนง ซงเกดขนทามกลางการตอส เพอตอตานกระแสการพฒนาประเทศทจะพยายามผลกดนประเทศใหกาวไปสความทนสมย (Modernization) โดยมงเนนการพฒนาโครงสรางพนฐานขนาดใหญ เนนการลงทนอตสาหกรรม (Industrial Enterprise) การเปดเสรทางการคาและระบบเศรษฐกจแบบเสรนยม ซงกระบวนการพฒนาแบบนมกไดรบการก าหนดและตดสนใจโดยคนจ านวนนอย หากแตผลของการพฒนาไดสงผลกระทบอยางใหญหลวงตอชวตของคนจ านวนมากในสงคม จงมกระแสการรวมกลมของประชาชนจากทตางๆ โดยเปดกวางใหทกคนทมแนวคดคลายๆ กนมาท างานรวมกนเพอไปสเปาหมายเดยวกน เปนการเรยกรอง เพอมสวนรวมกบกลไกของภาคราชการและตางชาต ในการก าหนดและรบผดชอบอนาคตของตวเองและสงคมทอาศยอย อาจกลาวไดวา ชมชนในความหมายนเรยกไดวาเปน“ชมชนในจนตนาการ”(Imagination Community) อนเปนกระบวนการของภาคประชาชนทเคลอนไหวในอดมการณเชงอ านาจ เพอถวงดลกบอ านาจของรฐ ธรกจเอกชนและตางชาต

จากความหมายตางๆ ดงทไดกลาวจงนาจะสรปไดวา “ชมชน” หมายถง กลมคนทอยในทองททมอาณาบรเวณทางภมศาสตรทแนนอน มเขตพนททมความยดเหนยวใหอยรวมกน สนใจในเรองราวทเกดขนในพนทรวมกน ภายใตกฎและขอบงคบเดยวกน มการพบปะสงสรรคและมผลประโยชนคลายๆ กน มความสมพนธและโครงสรางทางวฒนธรรมทเกยวของและพงพาอาศยกน มการอยรวมกนอยางเปนปกแผนและมการตดตอกนและใชชวตประจ าวนทคลายคลงกน และมโครงสรางตวแปรทโยงใยกนอย ประกอบดวย (1) กลมคน (People) คนเปนองคประกอบส าคญยงของชมชน หากปราศจากคนเสยแลวจะเปนชมชนไมได (2) ความสนใจรวมกน (Common Interest) คนทอยในชมชนนนจะตองมความสนใจอยางใดอยางหนงรวมกนและความสนใจดงกลาวเปนผลมาจากการอยรวมกนในอาณาเขตบรเวณเดยวกน (3) พนท (Area) คนและสถานทเกอบจะแยกกนไมได ตางกเปนสวนประกอบส าคญและมสวนสมพนธกน

3

มคนกตองมสถานท แตการจะก าหนดขอบเขตและขนาดของสถานทของชมชนหนงๆ เปนเรองยาก (4) ปะทะสงสรรคตอกน ( Interaction) เมอมคนมาอยรวมชมชนเดยวกนแตละคนจะตองมการตดตอแลกเปลยนและปฏบตตอกน (5) ความสมพนธ (Relationship) ความสมพนธตอกนของสมาชกในชมชนเปนสงทผกพนใหสมาชกอยรวมกนในชมชนนน (6) กฎกตกาและขอบงคบ (Rule and Laws) การอยรวมกนของคนหมมาก จ านวนมากๆ ทมาจากหลากหลายธรรมเนยมปฏบต ตองมกฎกตกาหรอขอบงคบรวมกนเพอความสงบสขของชมชน และ (7) วฒนธรรม ขนบธรรมเนยม ประเพณ (Cultural Traditions) ตลอดจนแบบแผนของการด าเนนชวตในชมชน (Pattern of Community Life) ซงสวนใหญมลกษณะคลายคลงและเปนรปแบบเดยวกน

2. ลกษณะความเปนชมชน ชมชนเปนลกษณะจ าเพาะในแตละบรบททางสงคมทมโครงสรางทหลากหลายและแตกตางกน

ออกไป โดยมรายละเอยดดงน 2.1 ชมชนหมบาน (Village Community)

2.1.1 ชมชนหมบานในฐานะหนวยพนฐานแหงการพงตนเอง ชมชนไมไดอยอยางเอกเทศโดยไมมความสมพนธกบหนวยอนๆ ชมชนจะตองอยบนพนฐานความสมพนธของผคนทรจกกนอยางใกลชด มการใชประโยชนในพนทนนรวมกน และมกจกรรมเพอการด ารงชวต ระบบความสมพนธเปนแบบครอบครวเครอญาต มการแลกเปลยน การพงพา รวมถงความขดแยง

2.1.2 ชมชนหมบานในฐานะหนวยทางการปกครอง เปนการกระจกตวของบานหลายๆ บานหรอหลายๆ ครวเรอน ในพนทแหงหนงหรอในระบบนเวศหนงและเปนหนวยทางสงคมทเลกทสด ททางราชการก าหนดใหเปน “หมบาน” ซงมความหมายเปนหนวยทางปกครองของราชการ ในความจรงความเปนชมชนอาจจะไมมในหมบานหรอด ารงซอนอยทงหมดหรทอบางสวนของหมบานกได

2.2 ชมชนในฐานะขบวนการทางสงคม (Social Movement) เกดจากการวพากษระบบของภาครฐและภาคเอกชน ทมบทบาทชน าหรอครอบง าความคด

และทศทางการพฒนาของสงคม โดยคนสวนใหญในสงคมมสวนรวมในการตดสนใจทศทางและกจกรรมสาธารณะคอนขางนอย จงเกดการเรยกรองและตองการอดชองวาง ดวยการสงเสรมการมสวนรวม และเสรมพลงอ านาจใหกบภาคประชาชนใหเขามามสวนรวมในกระบวนการตดสนใจเชงนโยบาย ทศทางการพฒนาในฐานะผกระท าการรวมตวของกลมคน โดยการมสวนรวมอยางกวางขวางเพอสรางพลงในการขบเคลอนใหเกดการเปลยนแปลง สาระส าคญอยทส านกเชงอดมการณ และกระบวนการในการจดการเพอบรรลวตถประสงครวมกน ชมชนในฐานะกระบวนการทางสงคมน เปนอดมการณเชงอ านาจ ทเกดจากความส านกของคนในสงคมตอปญหาสาธารณะ หรอปญหาทตนเองรวมเผชญอยโดยตรง จงรวมกนเปนกลมหรอองคกร หรอเครอขาย ประกอบดวยสมาชกทหลากหลาย โดยสมาชกในชมชนไมจ าเปนตองมความสมพนธอยางใกลชด มคณลกษณะทคลายกน หรอมความเปนแบบเดยวกน ไมจ าเปนตองพบปะหนากนโดยตรง การตดตอสอสารมหลายรปแบบ

4

2.3 ชมชนตามแนวคดมนษยนยม (Ethnicities Community) 2.3.1 เปนแนวความคดของชมชนในเชงอดมคต ซงมความคดวา ชมชนตองกอเกดมตรภาพ

ความเอออาทร ความมนคงและความผกพน มวฒนธรรมประเพณของตนเอง มความเปนอนหนงอนเดยว (ซงเชอวาเกดโดยธรรมชาตอยแลว) โดยรฐไมเขามายงเกยวกบสมาชกของชมชนมากนก

2.3.2 ทมาของแนวคดมาจากตะวนตก ทมองวาสงคมสมยใหม ท าใหเกดการสญเสยความเปนชมชน (Sense of Community) เงอนไขของสงคมสมยใหมไมสามารถตอบสนองใหปจเจกบคคลเกดความมนคง เพราะมขนาดใหญ ซบซอนเปนทางการมากไป รฐจะเคลอนไหวในทางของรฐ เชน สงคราม หรอการคาระดบประเทศ

2.3.3 ทางเลอกทนกคดแนวนเสนอ คอ เรยกรองใหชมชนมขนาดเลก มโครงสรางทแนนเหนยว เพราะชมชนขนาดเลกเทานนจะชวยฟนฟความสมพนธทางสงคมใหดขน เพราะจะรบผดชอบตอหนวยทเลกทสด ชมชนขนาดเลกเนนการกระท าทเตมไปดวยความรวมมอ รวมใจ ความรสกเปนเจาของ เปนสงคมทคนรจกกนอยางใกลชดสนทสนม

2.4 ชมชนในรปแบบใหม หรอชมชนเสมอนจรง (Virtual Community) 2.4.1 เกดขนพรอมกบการพฒนาเทคโนโลย และปญหาของสงคมสมยใหม ททวความ

ซบซอนและรนแรงขน การพจารณาปญหาและแนวทางแกปญหา ไมอาจจ ากดอยในปรมณฑลของชมชนทมอาณาเขตทางภมศาสตรเลกๆ ไดเพยงล าพง

2.4.2 ชมชนแบบใหมมลกษณะเปนชมชนไรพรหมแดน สมาชกหรอผสนใจสามารถเขารวมไดโดยไมจ ากดแหลงทอย ตราบทขายเทคโนโลยทางการสอสารครอบคลมถ ง อาจจะเปนลกษณะชมชนทางอากาศ เชน รายการวทยชมชน ชมชนเครอขายทางอนเทอรเนต สมาชกไมจ าเปนตองอาศยอยในพนทเดยวกน

2.4.3 ลกษณะความเปนชมชนคอสายใยหรอเครอขายของความสมพนธทางสงคม (Social Network) มพลงความยดโยง สนบสนนเกอกลกน โดยมคายทางเทคโนโลยเปนตวเชอมโยงความสมพนธและการสอสารของผคนตางๆ โดยมสมาชกไมจ ากดเชอชาต เผาพนธ เพศ วย ศาสนา ฐานะทางเศรษฐกจ ฯลฯ

2.5 ชมชนตามแนวคดทางสงคมวทยา (Sociology Community) ชมชนตามแนวคดทางสงคมวทยา หมายถง หนวยวเคราะหทางสงคมและทางกายภาพ ทม

ปฏสมพนธทางสงคม (Social Interaction-Sociological) มความผกพน (Common Ties–Psycho Cultural) มทนทางสงคม (Social Capital) มโครงสรางและผกระท าการทางสงคม (ปารชาต วลยเสถยร, 2543; สงคม ศภรตนกล, 2553) ซงชมชนลกษณะนมกพบเหนในเขตชนบทหางไกล

จากค าจ ากดความของชมชนวาชมชนประกอบดวย อาณาบรเวณทางภมศาสตร (Geographical Area – Territorial) อยางไรกตาม มผโตแยงวธการสรปหาค าจ ากดความในแบบของ Hillery วาจรงๆ แลวไมอาจหาค าจ ากดความตายตวมาอธบายลกษณะชมชนทกชมชน เพราะแตละชมชนจะมความแตกตางกนออกไป หากพยายามจะหาลกษณะรวมแลว ธาตแทของชมชนบางชมชนจะขาดหายไปจากค า

5

จ ากดความอนเปนค ากลางๆ นน (Plant, 1971: p.9-18) ไพรนทร เดชะรนทร (2524: 16–17) ไดจ าแนกองคประกอบของชมชนไว 3 ประการคอ 1) มนษย 2) สงทมนษยคดคนประดษฐขน และ 3) สงทธรรมชาตสรางขน

ทงนความเปนชมชนทแบงตามมตตางๆ เหลานไมไดเปนกฎเกณฑในการมองหรอแบงชมชนทตายตว เนองจากชมชนมการเกดขน มความเคลอนไหว มการเปลยนแปลง มการปรบตวอยตลอดเวลา มเกดขน มเจบปวย มสญสลาย เชนเดยวกบรางกายมนษย ดงนนองคประกอบภายในชมชน ยอมมการเปล ยนแปลงตามปจจยท มากระทบอย ตลอดเวลาโดยเฉพาะ ต งแตประเทศไทยเร ม เข าสกระบวนการพฒนาไมวาจะเปนนโยบายการพฒนาประเทศไทยใหเปนสมยใหม การพฒนาใหเปนอตสาหกรรม การพฒนาไปสความเปนเมอง จนสงผลกระทบเชงโครงสรางตอสงคมไทย และชมชนไทยสวนใหญซงมพนฐานเปนสงคมเกษตรกรรมจากรปแบบการผลตแบบพงพาธรรมชาตผลตแบบพออยพอกน กกลายมาเปนการท าเกษตรเชงเดยว เกษตรเชงพาณชย การสงเสรมการพฒนาอตสาหกรรมท าใหเกดการพงเงนลงทนจากตางประเทศ พงพาตลอดภายนอกทไมสามารถควบคมกลไกราคาตลาด พงวตถดบน าเขา รวมทงเทคโนโลยเพอการผลตจากตางประเทศ สงผลกระทบตอระบบเศรษฐกจ ระบบนเวศตางๆ ทรพยากรธรรมชาตเสอมโทรม ภาวะมลพษ เกดการอพยพแรงงานจากภาคชนบทเขาสเมอง ชมชนโดยเฉพาะชมชนในภาคชนบทเกดการลมสลาย มชาวบานในทองถนหลายพนททไดรบผลกระทบจากโครงการพฒนาใหญๆ ปรากฏการณทเกดขนตางๆ เปนสญญาณทบงบอกถงทศทางการพฒนาทละทงภมปญญา ทนทางสงคมตางๆ ทมอยโดยเนนเพยงความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจเปนหลก ความเคลอนไหวในแวดวงการพฒนาและนกวชาการหลายๆ ทานจงหนมาทบทวนถงปรากฏการณทเกดขนกงสงคมไทย เรมเกดกระแสชมชนนยม ทองถนนยม เพอดงคณคาดงเดมและพลงทมอยในชมชนกลบคนมา เพอใหชมชนหลายๆชมชนทออนแอใหกลบมาสามารถพงตนเองไดดงเดม แนวทางหนงคอการลงไปศกษาค าตอบของการพฒนารวมทงองคความรในเชงวชาการ เพอน ามาอธบายปรากฏการณทเกดขนทมอยหลากหลาย โยใชวธการศกษาชมชน ทงการศกษาชมชนโดยนกวชาการ นกพฒนารวมทงแนวโนมทเกดขนขณะนคอการประชาพจยเพอการพฒนานนคอ ชาวบานหนมาศกษาชมชนดวยตนเอง

ดงนนวชาน จงเปนการรวบรวมองคความรเรองชมชนทงในเชงวชาการและเทคนคตางๆ ส าหรบการลงไปศกษาชมชนจนน าไปสการประยกตการศกษาชมชนเพอนน าไปวางแผนแมบทชมชน ซงขณะนในหลายพนทผานกระบวนการจดท าแมบทชมชน จนสามารถน าไปใชในการวางทศทางวถชวตของชมชนของตนเองบางแลว ทงการแกปญหาทผานมาในประเดนตางๆไมว าจะเปนปญหาหนสน ปญหาทรพยากรธรรมชาตเสอมโทรม การละทงภมปญญาและวฒนธรรมดงเดมของตนเอง รวมทงการวางแนวทางเพอตงรบสถานการณทก าลงจะเกดขนในอนาคตในรปแบบของกจกรรมตางๆ ไมวาจะเปนกจกรรมกลมออมทรพย การจดการปาชมชน รอฟนภมปญญาทองถนดงเดม ซงกระบวนการในการศกษาชมชนจะสามารถเปนเครองมอในเบองตนทจะชวยใหผทตองการศกษาชมชนไมวาจะเพอวตถประสงคใดกตามไดบรรลวตถประสงคนนๆ

6

3. การปกครองหมบาน เปนรปแบบการปกครองลกษณะปกครองทองท นบเปนเขตการปกครองขนาดเลกทสดของ

ประเทศไทย โดยแบงยอยออกจากต าบลอกทหนง หมบานไมจ าเปนจะตองครอบคลมถนฐานหนงทงหมดกได ชมชนขนาดใหญสามารถแบงออกไดเปนหลายหมบาน ขณะทชมชนขนาดเลกสามารถรวมเขาดวยกนเปนหมบานหนงๆ ได ค าวา "หมบาน" มกจะถกยอเหลอเปน "บาน" ในชอหมบาน

ในการปกครองหมบาน จะเปนไปตามพระราชบญญตลกษณะปกครองทองท พทธศกราช 2457 โดยก าหนดใหหมบานม “ผใหญบาน” ท าหนาทปกครองหมบาน และมผชวยผใหญบาน โดยผใหญบานจะถกเลอกขนมาจากประชากรในหมบานนน แลวจงไดรบแตงตงจากนายอ าเภอทองท ผใหญบานมผชวยสองคน คนหนงรบผดชอบกจการของรฐและอกคนหนงรบผดชอบกจการความมนคง นอกจากนยงมคณะกรรมการหมบานทไดรบเลอกจากสมาชกในหมบาน ท าหนาทเปนหนวยงานทปรกษาของหมบานนน ซงต าแหนงผใหญบานนนจะยกเลกมได

ในอดตไมมการก าหนดวาระการด ารงต าแหนงของผใหญบาน ตอมาในป พ.ศ. 2489 ไดก าหนดใหผใหญบานเปนผบรรลนตภาวะ และอายไมเกน 60 ป จากนนไดมการเปลยนแปลงคณสมบตของผใหญบานอกครง ในป พ.ศ. 2525 โดยก าหนดใหผใหญบานมอาย 25 ปขนไป แตไมเกน 60 ป กระทงในป พ.ศ. 2535 ไดมการก าหนดวาระการด ารงต าแหนงผใหญบาน โดยก าหนดเพมเตมในมาตรา 6 (1 ทว) ใหก านน ผใหญบาน มวาระการด ารงต าแหนงคราวละ 5 ป แตในป พ.ศ. 2551 ไดมการปรบปรงวาระการด ารงต าแหนงอกครง โดยยกเลกวาระ 5 ป แตปรบเปลยนมาเปนการประเมนทก 5 ปแทน จนเกษยณอาย 60 ป

ฐานคดของการปกครองหมบาน การบรหารประเทศยอมขนอยกบการจดรปการปกครองอาจเปนแบบกระจายอ านาจ (Decentralization) หรอเปนรปแบบรวมอ านาจอยทสวนกลาง (Centralization) และรปแบบการปกครองยอมมอทธพลในการก าหนดหรอบงการองคประกอบของชมชนในรปแบบใดรปแบบหนง เชนการปกครองแบบคอมมวนสต แบบเสรประชาธปไตย ชมชนทมระบบการปกครองตางกนยอมมเสรภาพ อสรภาพ แสดงออกตางกนและยอมสงผลสะทอนมาถงวถชวตของบคคลทอยในชมชนนนและความสมพนธและปฏบตตอกนกบองคประกอบอนๆ ยอมผดแผกแตกตางกนไป

การปกครองทองทคอ การปกครองในต าบลและหมบาน เปนการปกครองทมความใกลชดกบราษฎรในการปฏบตงานตามกฎหมายและแนวนโยบายของรฐ เปนผชวยเหลอนายอ าเภอซงเปนสวนหนงของราชการบรหารสวนภมภาค โดยเฉพาะในการเปนผประสานงานระหวางราชการสวนภมภาคกบองคกรปกครองสวนทองถน การรกษาความสงบเรยบรอย การปองกนและแกไขปญหากรณต าง ๆ นอกจากนยงท าหนาทเปนคนกลางในการไกลเกลย ประนประนอมและจดการระงบปญหาความขดแยงในทองท และยงมฐานะเปนตวแทนของรฐ ตวแทนของราษฎรเกยวกบเรองรองทกข ความเดอดรอนของราษฎรเพอน าเสนอตอสวนราชการ

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวไดทรงมพระราชด ารสกบหลวงเทศา จตวจารณ (เสง วรยศร) ทตอมาไดเปนปลดทลฉลองกระทรวงมหาดไทย วา “เรามหลกมาแตโบราณแลววา มเจาบาน

7

ผใหญบาน ก านนแขวงตามบานนอกหรอหวเมอง เวลานมเปนบานๆ ก านนแขวงอยบางแลวการทเราจะจดใหมตอไปนน เหนวาควรจะอนโลมจดทองทคลายคลงกบทเราจดมอยบางแลวบางเมอง คอ ก าหนดหลายๆ เจาบาน ทอยใกลชดตดตอกนเปนกลมๆหนงเขาเปนหมบานในกลมนเรยกวา “หมบาน” แลว ใหมผใหญบานปกครองคนหนง หลายๆ หมบานทอยในระยะใกลเคยงกนมากนอยพอสมควร ตงขนเปน “ต าบล” ใหมก านนเปนหวหนาต าบล หลายๆ ต าบล รวมเปนแขวงหรออ าเภอหนง การรวบรวมบานขนเปนหม เปนต าบล เปนอ าเภอเชนนคงมเลกบางใหญบางตองถอเอาภมประเทศทองทเปนหลก การจดการปกครองทองทตามพระราชบญญตลกษณะปกครองทองท พ.ศ. 2457 ประกอบไปดวย หมบาน ต าบล อ าเภอและกงอ าเภอ

3.1 กฎหมายลกษณะปกครองทองท หมบานตามทก าหนดไวในกฎหมายลกษณะปกครองทองทม 2 ประเภท คอ 3.1.1 หมบานทจดตงขนอยางเปนทางการ

การจดตงท าโดยประกาศจงหวด ภายใตหลกเกณฑตาม พระราชบญญตลกษณะการปกครองทองท พ.ศ. 2457 ไดวางหลกเกณฑการตงหมบานขนไวกวาง ๆ 2 ประการ คอ (1) โดยจ านวนประชากร ถามประชากร 200 คนใหจดเปนหมบาน (2) ในกรณทผคนตงบานเรอนอยหางไกลกน ถงจ านวนประชากรจะนอย แตถามจ านวนบานไมต ากวา 5 บานแลวใหจดเปนหมบาน ตอมาไดมมตคณะรฐมนตร เมอวนท 14 พฤษภาคม 2539 ไดวางหลกเกณฑการจดตงหมบานไวดงน

3.1.1.1 กรณเปนชมชนหนาแนน 1) เปนชมชนทมราษฎรไมนอยกวา 1,200 คน หรอมจ านวนหลงคาเรอนไม

นอยกวา 240 หลงคาเรอน 2) เมอแยกหมบานใหมแลว หมบานใหมจะตองมราษฎรไมนอยกวา 600

คน หรอมจ านวนหลงคาเรอนไมนอยกวา 120 หลงคาเรอน 3) ตองไดรบความเหนชอบจากคณะกรรมการหมบาน สภาต าบล หรอสภา

องคการบรหารสวนต าบล และทประชมหวหนาสวนราชการประจ าอ าเภอ 3.1.1.2 กรณเปนชมชนหางไกล

1) เปนชมชนทมราษฎรไมนอยกวา 600 คน หรอมจ านวนหลงคาเรอนไมนอยกวา 120 หลงคาเรอน

2) เมอแยกหมบานใหมแลว หมบานใหมจะตองมราษฎรไมนอยกวา 200 คน หรอมจ านวนหลงคาเรอนไมนอยกวา 40 หลงคาเรอน

3) ชมชนใหมหางจากชมชนเดมไมนอยกวา 6 กโลเมตร 4) ตองไดรบความเหนชอบจากคณะกรรมการหมบาน สภาต าบล หรอสภา

องคการบรหารสวนต าบล และทประชมหวหนาสวนราชการประจ าอ าเภอ

8

3.1.2 หมบานทจดตงขนเปนการชวคราว หมบานชวคราวเปนหมบานทจดตงขนในกรณททองทอ าเภอใดมราษฎรไปตงชมนม

ท าการหาเลยงชพแตในบางฤดและจ านวนราษฎรซงไปตงท าการอยมากพอสมควร จะจดเปนหมบานตามหลกเกณฑการตงหมบานปกตได เพอความสะดวกแกการปกครอง ใหนายอ าเภอประชมราษฎรในหมบานนนๆ เลอกวาทผใหญบาน มอ านาจและหนาทเหมอนผใหญบานปกต

3.2 การจดระเบยบการปกครองหมบาน ตามกฎหมายลกษณะการปกครองทองทการบรหารงานของหมบานมองคประกอบทส าคญ

ดงน 3.2.1 ผใหญบาน ในหมบานหนงมผใหญบาน 1 คน ท าหนาทปกครองราษฎรในเขต

หมบาน โดยมทมาจากการเลอกของราษฎรในหมบานนน 3.2.1.1 อ านาจหนาท

1) อ านาจหนาทหนาทในทางปกครองและรกษาความสงบเรยบรอย 2) อ านวยความเปนธรรมและดแลรกษาความสงบเรยบรอยและความ

ปลอดภยใหแกราษฎรในหมบาน 3) สรางความสมานฉนทและความสามคคใหเกดขนในหมบาน รวมทง

สงเสรมวฒนธรรมและประเพณในทองท 4) ประสานหรออ านวยความสะดวกแกราษฎรในหมบานในการตดตอ

หรอรบบรการกบสวนราชการ หนวยงานของรฐ หรอองคกรปกครองสวนทองถน 5) รบฟงปญหาและน าความเดอดรอน ทกขสขและความตองการทจ าเปน

ของ ราษฎรในหมบาน แจงตอสวนราชการ หนวยงานของรฐ องคกรปกครองสวนทองถน หรอองคกรอนทเกยวของ เพอใหการแกไขหรอชวยเหลอ

6) ใหการสนบสนน สงเสรม และอ านวยความสะดวกในการปฏบตหนาทหรอการใหบรการของสวนราชการ หนวยงานของรฐ หรอองคกรปกครองสวนทองถน

7) ควบคมดแลราษฎรในหมบานใหปฏบตใหเปนไปตามกฎหมายหรอระเบยบแบบแผนของทางราชการ โดยกระท าตนใหเปนตวอยางแกราษฎรตามททางราชการไดแนะน า

8) อบรมหรอชแจงใหราษฎรมความรความเขาใจในขอราชการ กฎหมาย หรอระเบยบแบบแผนของทางราชการ ในการน สามารถเรยกราษฎรมาประชมไดตามสมควร

9) แจงใหราษฎรใหความชวยเหลอในกจการสาธารณะ ประโยชนเพอบ าบดปดปองภยนตรายสาธารณะอนมมาโดยฉกเฉน รวมตลอดทงการชวยเหลอบรรเทาทกขแกผประสบภย

10) จดใหมการประชมราษฎรและคณะกรรมการหมบานเปนประจ าอยางนอยเดอนละหนงครง

9

11) ปฏบตตามค าสงของก านนหรอทางราชการและรายงานเหตการณทไมปกตทเกดขนในหมบานใหก านนทราบและรายงานตอนายอ าเภอดวย

12) ปฏบตตามภารกจหรองานอนตามกฎหมายหรอระเบยบแบบแผนของทางราชการหรอตามทกระทรวง ทบวง กรม หนวยงานอนของรฐ ผวาราชการจงหวด หรอนายอ าเภอมอบหมาย

3.2.1.2 อ านาจหนาทเกยวดวยความอาญา 1) เมอทราบขาววามการกระท าผดกฎหมาย เกดขนหรอสงสยวาไดเกดขน

ในหมบานของตน ตองแจงความตอก านนนายต าบลใหทราบ 2) เมอทราบขาววามการกระท าผดกฎหมายเกดขนหรอสงสยวาไดเกดขน

ในหมบานทใกลเคยง ตองแจงความตอผใหญบานใหทราบ 3) เมอตรวจพบของกลางทผทกระท าผดกฎหมายมอยกด หรอสงของท

สงสยวาไดมาโดยการกระท าผดกฎหมาย หรอเปนสงของส าหรบใช ในการกระท าผดกฎหมายกด ใหจบสงของนนไวและรบน าสงตอก านนนายต าบล

4) เมอปรากฏวาผใดก าลงกระท าผดกฎหมายกด หรอมเหตควรสงสยวา เปนผทไดกระท าผดกฎหมายกด ใหจบตวผนนไวและรบน าสงตอก านนนายต าบล

5) ถามหมายหรอมค าสงตามหนาทราชการ ใหจบผใดในหมบานนน เปนหนาทของผใหญบานทจะจบผนน และรบสงตอก านน หรอกรมการอ าเภอตามสมควร

6) เมอเจาพนกงานผมหนาทออกหมายสงใหคน หรอใหยด ผใหญบานตองจดการใหเปนไปตามหมาย

3.2.2 คณะกรรมการหมบาน คณะกรรมการหมบาน มหนาทใหค าแนะน าและใหค าปรกษาตอผใหญบานเกยวกบ

กจการทจะปฏบตตามอ านาจหนาทของผใหญบาน เปนองคกรหลกทรบผดชอบในการบรณาการจดท าแผนพฒนาหมบาน และบรหารจดการกจกรรมทด าเนนงานในหมบานรวมกบองคกรอน

องคประกอบคณะกรรมการหมบ าน ประกอบด วย ผ ใหญบ านเปนประธาน ผ ช วยผใหญบาน สมาชกสภาองคกรปกครองสวนทองถนทมภมล าเนาในหมบาน ผน าหรอผแทนกลมหรอองคกรในหมบานเปนกรรมการหมบานโดยต าแหนง และกรรมการหมบานผทรงคณวฒซงนายอ าเภอแตงตงจากผซงราษฎรในหมบานเลอกเปนกรรมการหมบานผทรงคณวฒจ านวนไมนอยกวาสองคนแตไมเกนสบคน

10

4. เศรษฐกจชมชน ชมชนจะอยรอดเปนปกแผน ตองมระบบเศรษฐกจชมชนทมนคง สามารถหลอเลยงตนเองได

สมาชกในชมชนมรายไดสามารถด าเนนชวตอยได 4.1 ความหมายของเศรษฐกจชมชน

เศรษฐกจชมชน (Community Economy) หมายถง กจกรรมทางเศรษฐกจตางๆ ไมวาจะเปนการผลตการบรโภค การจ าหนายจายแจกทคนในทองถนชมชนไดมสวนรวมคดรวมท ารวมรบประโยชนของประชาชน และรวมกนเปนเจาของ เศรษฐกจชมชนมรากฐานมาจากศกยภาพของชมชน ภมปญญาของชมชน หรอทนในชมชน เชน วฒนธรรม ประเพณ สภาพภมประเทศ และความหลากหลายทางทรพยากรทมอย ยงกวานนเศรษฐกจชมชนมลกษณะส าคญคอ ครอบครวเปนหนวยการผลต แรงงานของสมาชกในครอบครวเปนปจจยทส าคญทสด เปนปจจยทส าคญตอการอยรอดของครอบครวตอความพอเพยง และตอความสามารถในการพงตนเอง ตามแนวคดเศรษฐกจชมชน ชมชนเปนตวของตวเอง มพลวต และสามารถทจะอยรอดดวยตวเองได พฒนาเคยงคไปกบพฒนาการของระบบทนนยม (เอกสารประกอบการสอนแนวคดเศรษฐกจชมชน, มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, มปป.)

ในความหมายของการพฒนาเศรษฐกจชมชนไดเนนใหความส าคญตอการสรางกระบวนการเรยนรใหแกคนในชมชนทองถน จงเปนการพฒนาทเนนกระบวนการมากกวารปแบบ และตองการความตอเนองในการปฏบตรวมทงใหความส าคญตอการพฒนาทเรมจากฐานทรพยากรในทองถน (ทนในชมชน) ตลอดจนการมสวนรวมของพหภาค ไดแก ภาครฐ ภาคธรกจ องคกรพฒนาเอกชน นกวชาการ สอมวลชน ฯลฯ เพอน าไปสการพฒนาชมชนทองถนอยางบรณาการ ซงเปนรากฐานทส าคญของการพฒนาประเทศอยางยงยน (ประทป วรพฒนนรนดร, 2541)

จงนาจะสรปไดวา เศรษฐกจชมชน หมายถง กจกรรมตางๆ ในชมชนทกอใหเกดรายไดในชมชนประกอบดวย การผลต การบรโภค การจ าหนายจายแจก โดยมสมาชกในชมชนไดมสวนรวมอยางเตมรปแบบตงเรมตน ภายใตศกยภาพของชมชนเอง ภมปญญาของชมชนเอง ทนทางสงคมภายในชมชน เชนทนวฒนธรรม ทนประเพณ ทรพยากรชมชนทมอยอยางหลากหลาย

4.2 พฒนาการของแนวคดเศรษฐกจชมชน

เศรษฐกจชมชนมลกษณะส าคญคอ ครอบครวเปนหนวยการผลต แรงงานของสมาชกในครอบครวเปนปจจยทส าคญทสด เปนปจจยทส าคญตอการอยรอดของครอบครวตอความพอเพยงและตอความสามารถในการพงตนเอง ตามแนวคดเศรษฐกจชมชน ชมชนเปนตวของตวเอง มพลวตรและสามารถทจะอยรอดดวยตวเองได ดวยการพฒนาแนวคดเคยงค-ตอบโตกบพฒนาการของระบบทนนยม แนวคดเศรษฐกจชมชนในประเทศไทยมมานาน โดยเรมจากการเปนระบบสหกรณ แนวคดเชงวฒนธรรม และชมชนหมบาน แนวคดเศรษฐกจชมชนของนกคดทส าคญๆ ของไทยมดงน

สด กรมะโรหต (2515) ไดเสนอระบบสหกรณ ซงสดเหนวาเปน “ระบอบเศรษฐกจแรงงานของประชาชนจดโดยประชาชน และเพอประชาชน ไมอยใตการบงการของรฐ ประชาชนจบกลมประสานกนในรปพนราบ ไมมยอด กลมสหกรณทเกดขนในหมบานทวราชอาณาจกรเหลาน จะไมยนอยอยางโดด

11

เดยว แตจะเขาสความสมพนธซงกนและกนในวงจรของกจกรรมและเกดเปนตาขายสหกรณ” สดไดพยายามเรยกรองใหน าสหกรณมาใชเปนนโยบายเศรษฐกจของชาตมาตลอดอายของเขา เขาไดเขยนบทความเกยวกบแนวคดสหกรณเรอง เมองสหกรณ และขอคดจากไรแผนดนไทย

หลงสงครามโลกครงท 2 แนวคดเกยวกบสหกรณยงคงอย แตมฐานะเปนเครองมอของรฐในการใหความชวยเหลอแกประชาชน และเมอมการพฒนาเศรษฐกจโดยยดแนวทางการพฒนาอตสาหกรรม ในชวง พ.ศ. 2510 เปนตนมาแนวคดเศรษฐกจสหกรณกเรมจางหายไป ตอมาการน าเสนอแนวคดเรอง ชาวนา ของนกคดไทยเรมปรากฏชดอกครงหนงตงแตป พ.ศ. 2525 เปนตนมา เปนแนวคดของส านกวฒนธรรมชมชน แนวคดนศกษาจตส านกของชาวนา พยายามเขาใจชาวนาตามแบบแผนของชาวนาเอง มการน าเสนอทงแนวคด และตวอยางการปฏบตการอยางเปนรปธรรมของนกพฒนาเอกชน

สาระส าคญของแนวคดวฒนธรรมชมชนอาจสรปไดจากแนวคดของบาทหลวงนพจน เทยนวหาร (2490) คอชมชนมวฒนธรรมของตนอยแลว มระบบคณคาทรวบรวมมาไดจากประวตศาสตร เปนบทสรปของความคดและการปฏบตของชมชนนนๆ เปนวถชวตและทศทางของการพฒนาชมชนทชาวบานสรปขนมา แกนกลางของวฒนธรรมชมชนคอ การใหความส าคญแกความเปนคน และแกความผสมกลมกลน (harmony) กนในชมชนการทชมชนหรอหมบานอยมาไดเปนเวลาชานานเพราะวามความผสมกลมกลนกนในชมชน ทงในขณะปจจบนระหวางสมาชกดวยกนและหากนบยอนขนไปสมาชกกมบรรพบรษรวมกนดวย การพฒนาชมชนจงตองเรมจากฐานวฒนธรรมชมชนซงเปนปราการทแขงแกรงทสดของชาวบาน ถามวฒนธรรมชมชนเขมแขง การรวมกลมของชาวบานเพอท ากจกรรมจะส าเรจไดไมยาก การตอตานการ เอารดเอาเปรยบจากภายนอกจะกระท าได

นกคดแนววฒนธรรมชมชนคนส าคญทท าใหแนวคดนไดรบการยอมรบในวงกวางในสงคมไทยทวประเทศคอ ศาสตราจารยประเวศ วะส (2474 – ปจจบน) ไดเสนอใหประชาชนรวมตวกนเปนกลมและองคกรยอยๆ เพอชวยเหลอและสรางความเขมแขงใหสมาชกแตละคน กลมและองคกรเหลานอาจปรากฏในรปชมชน หมบาน องคกรพฒนาเอกชน หรอกลมทางปญญา ความสมพนธภายในกลมและระหวางกลมเปนแบบเทาเทยมกน ควรลดอ านาจและหนาทของรฐลง แลวน าเอาอ านาจและหนาทนนกลบคนมาทองคกร ซงเมอหนาทเหลานกลบเปนขององคกรยอยแลว กอาจไมตองใชอ านาจกได

นอกจากนศาสตราจารยประเวศ วะสยงตองการใหปรบปรงวฒนธรรมพนบาน โดยเพมธรรมะของศาสนาพทธ และน าเอาวฒนธรรมโดยเฉพาะวชาการจากสากลเขามาผสมดวยขณะเดยวกนชมชนหมบานทปรบใหมกจะมภาระหนาทเพมขน เพราะจะไดมการโยกยายหนาท ซงขณะนเปนของรฐ คอ การพฒนากลบมาเปนของชมชน และสลาย อ านาจรฐลง

ส านกเศรษฐศาสตรการเมองของศาสตราจารยฉตรทพย นาถสภา (พ.ศ.2484–ปจจบน) เรมการศกษาชมชนหมบานโดยใชกรอบมารกซสต แตตอมาไดเคลอนตวมาใกลแนวคดวฒนธรรมชมชนมากขน มความพยายามทจะผสมผสานแนวคดมารกซสตกบแนวคดวฒนธรรมชมชนเขาดวยกน การศกษาประวตศาสตรชมชนหมบานไทยเขาไดเรมศกษาชมชนหมบานดวยตนเองโดยใชทฤษฎการผลตแบบเอเชยเปนหลก ซงการใชทฤษฎดงกลาวท าใหไดขอคด 2 ประการคอ

12

ประการแรก การทหมบานไมสามารถพฒนาไดอยางเตมท เพราะถกรฐดงเอาสวนเกนไป แตหมบานยงมศกยภาพ มเอกลกษณของตนเอง ยงคงเกบลกษณะสงคมและวฒนธรรมแหงการชวยเหลอกนและกน ซงเปนลกษณะของชมชนบพกาลเอาไว ซงส านกเศรษฐศาสตรการเมองของศาสตราจารย ดร.ฉตรทพยมความเหนวา ลกษณะดงกลาวนเปนลกษณะพเศษของสงคมและวฒนธรรมไทย และเปนเหตผลพนฐานในการเสนอใหใชวฒนธรรมชมชนเปนแนวทางของการพฒนา

ประการทสอง การใชกรอบการวเคราะหแบบมารกซสตท าใหไดความคดวา จะเขาใจชมชนไดจะตองรความสมพนธระหวางหมบานกบรฐ และจะตองปฏเสธรฐทมลกษณะเดม การปฏเสธรฐจะท าใหชมชนรจกตนเอง รฐานะและบทบาทของตนเองเดนชดขน ประวตศาสตรและวฒนธรรมทดของชมชนซงถกท าลายโดยรฐ มความส าคญสงสดในการรอฟนพลงชมชน

การศกษาชมชนโดยใชทฤษฎมารกซสต ท าใหเหนความส าคญของการด ารงอยของชมชนหมบานผานขามระบบสงคมเศรษฐกจแบบตางๆ และท าใหมความเหนวา ไทยไมควรพฒนาในแนวทางทนนยม แตควรพฒนาในแนวชมชน ซงเปนแนวทางเดยวกบส านกคดวฒนธรรมชมชน

กลาวโดยสรป อทธพลของระบบเศรษฐกจตอองคประกอบนบวามมากทเดยว การทชมชนใดชมชนหนงหรอประเทศใดประเทศหนงจะเปนประเทศอตสาหกรรมหรอเกษตรกรรมนน นบไดวาเปนตวก าหนดการเปลยนแปลงของชมชน อยางประเทศไทยเรามกกลาวกนอยเสมอ ระบบเศรษฐกจเปนแบบเกษตรกรรม ผลผลตและรายไดประชาชาตในใหญไดจากผลผลตทางการเกษตร เครองมอทใชในชมชนจงเปนเครองมอเพอการเกษตรเสยเปนสวนมากปญหาเรองการตลาด การผลต จงเปนปญหาของการเกษตร แตหากเปนชมชนทระบบเศรษฐกจขนอยกบอตสาหกรรมมากกวาการเกษตร นนหมายความวาชมชนนนกจะม “เครองไมเครองมอทใชเพออตสาหกรรมมากกวาการเกษตรกรรม”

5. ระบบการศกษาชมชน ความเจรญของชมชนและความลาหลงของชมชน เมอเปรยบเทยบกนแลวจะเหนวาระบบ

การศกษาไดแผขยายวงกวางขวาง สมาชกในชมชนมการศกษาสง โดยเฉลยแลวการเปลยนแปลงไปในทางทเจรญยอมมมาก เพราะการถายทอดวชาความรและการคดคนประดษฐสงใหมๆ ยอมมมากขนในทชมชนทสมาชกในชมชนนนยงไมมการศกษาหรอโดยเฉลยอยในเกณฑทต า ระบบการศกษายอมจะสรางความสมพนธของทงสามองคประกอบ ใหสบสนยงขน หรอแบบงายๆ อยางเชน ชมชนในเมอง คนในชมชนมการศกษามากกวาในชนบท สถาบนทางสงคม (Social Institution) หรอกลมถาวร (Permanent Groups) มมากวาชนบท ซงมเพยงสถาบนครอบครวเปนสถาบนหลก การรวมกลมเพอกระท ากจกรรมบางอยางรวมกน กจะท าใหรปลกษณะงายๆ และกลมสลายตวไปเมอกจกรรมสนสดลง ระบบการศกษาชมชนถอวาเปนฐานการเรยนร สะทอนถงกระบวนการเรยนรแรกเรมในระดบชมชน รายละเอยดดงน

13

5.1 ปรชญาแนวคดการจดกระบวนการเรยนรในชมชน 5.1.1 มนษยมศกยภาพในการเรยนรสง สามารถเรยนรและพฒนาตนเองได การเรยนร

นอกจากจะสรางสรรคภมปญญาใหมนษยสามารถพฒนาคณภาพชวตไดอยางตอเนองแลว ยงกอใหเกดความภาคภมใจและความปตแกผเรยนรอกดวย

5.1.2 การปฏรปการศกษาควรมงเนนการแกปญหาความทกขยากใหแกคนสวนใหญของประเทศ โดยกระจายการเรยนรออกจากสถานศกษาไปสชมชน หรอคนการศกษาใหชมชน เพอใหการเรยนรนนตอบสนองความตองการของชมชน และท าใหเกดการสะสมองคความรในทองถน ซงจะเปนฐานส าหรบการพฒนาหลกสตรทองถนและน าไปสการปฏรปการเรยนการสอนในสถานศกษา ทงยงชวยใหเกดความสมพนธทดระหวางชมชนและสถานศกษา ตางฝายตางชวยเสรมสรางความเขมแขงซงกนและกนกลาวคอนกเรยน คร และชมชน อยในกระบวนการเรยนรรวมกน เปนทงผสอนและผเรยนรไปพรอมๆ กน

5.1.3 บคคลและชมชนมความหลากหลาย ทงทางเศรษฐกจ สงคมและวฒนธรรม ทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ฯลฯ การน ารปแบบการเรยนรทประสบความส าเรจในชมชนหนงไปใชในอกชมชนหนง หรอการวางแผนจากสวนกลางแลวน าไปใหชมชนทองถนปฏบต จงมกประสบความลมเหลว นอกจากนปจจยทงภายในและภายนอกชมชนยงเปลยนแปลงตลอดเวลา จงตองพฒนารปแบบการเรยนรในแตละชมชนอยางตอเนอง เพอใหสอดคลองกบสถานการณทเปลยนแปลงไป

5.1.4 เปาหมายการจดกระบวนการเรยนรในชมชน คอ เพอสรางปญญาใหคนในชมชนสามารถพฒนาตนเอง ครอบครว และชมชน ไดอยางบรณาการ หรอเพมเสรมสรางพลงใหคนในชมชนสามารถพงตนเองและพงพากนเองไดมากขน รวมทงสงเสรมการแลกเปล ยนเรยนรและการเชอมตอประสบการณระหวางบคคลและชมชนโดยผานกระบวนกลมและเครอขายการเรยนร

5.1.5 การจดกระบวนการเรยนรในชมชนใหมคณภาพ เพอพฒนาชมชนทองถนอยางบรณาการนน มสาระและขอบเขตกวางขวาง โดยเฉพาะการเลยงชพของคนในชมชน ซงจ าเปนตองอาศยความรวมมอรวมใจจากทกสวนของสงคม ทงภาครฐ ภาคเอกชน และภาคประชาชน อาท นกวชาการ สถาบนการศกษา สอมวลชน นกธรกจองคกรบรหารสวนทองถน องคกรพฒนาเอกชน ฯลฯ การเรยนรในชมชนจงมไดเกยวของกบบคลากรทางการศกษาเทานน แตเปนการเรยนรรวมกนของทกฝาย

5.1.6 การจดกระบวนการเรยนรในชมชนควรน าไปสวตถประสงคหลายๆ ประการพรอมกนๆ กน เชน เพอสบคนผน าจตวญาณ สรางความเขาใจรวมกน สรางคณคาและจตส านกใหม ปลกฝงคณธรรมและคานยมทดงาม เกดความเอออาทร สรางวสยทศนรวมกน สรางกระบวนทศนใหม (วธคดและวธท างาน) ทราบปญหาและความตองการของชมชน ไดแนวทาง วธการ และแผนงานการแกปญหา ไดเรมทดลองปฏบต ไดโจทยวจย เกดการสะสมองคความรในทองถน ไดองคความรใหม และขยายผลผานการสรปบทเรยนรวมกน ไดหลกสตรทองถนและน าไปสการปฏรปการเรยนการสอน ชมชนมโอกาสเรยนรและจดการรวมกน รวมทงสงแวดลอมไดรบการอนรกษและฟนฟ

14

ดงนน ควรเรงท าการวจยและพฒนาปรชญาแนวคด ยทธศาสตร และยทธวธการจดกระบวนการเรยนรในชมชนทมคณภาพ เพอใหชมชนน าไปใชเปนแนวทางในการสรางรปแบบการเรยนรทเหมาะสมกบสภาพปญหาและความตองการของทองถนไดดวยตนเอง

5.2 ขนตอนการจดกระบวนการเรยนรในชมชน ขนตอนการจดกระบวนการเรยนรในชมชน ม 5 ขนตอน โดยเรมจาก “รวมคน รวมคด

รวมท า รวมสรปบทเรยน และรวมรบผลจากการกระท า” ถาวงจรแหงการเรยนรของชมชนใดหมนไดเรวหรอมพลวตสง แสดงวาชมชนนนมพลงการเรยนรสง ซงในแตละขนตอนมรายละเอยดดงน

5.2.1 รวมคน ถงแมวาการจดการเรยนรตองยดหลกวาทกคนในชมชนมความส าคญเทาเทยมกนแตในทางปฏบต การจดการเรยนรในชมชนทมประสทธภาพ เกดประสทธผล และทรงพลง ตองเรมตนจากการรวมคนในชมชนขนเปนองคกรชมชน เพอเรยนรเรองเกยวกบตนเอง ความสมพนธของตนเองกบครอบครว ชมชน และสงคม ความรและทกษะดานวทยาศาสตร เทคโนโลย การจดการ การประกอบอาชพ ศาสนา ศลปะ วฒนธรรม การกฬา ภมปญญาไทย การด ารงชวตอยางมความสข ฯลฯ การรวมคนมวตถประสงคเพอรวม “พลงใจ” เปนการเสรมใจซงกนและกน สมาชกมความสนใจและมวตถประสงครวมกน ท าใหเกดจตส านกรวมในการแกปญหาและพฒนาทองถน เกดความรก ความสามคค และความเอออาทร องคกรชมชนทมสมาชกหลากหลาย ทงเพศ วย และอาชพ ถาปรกษาหารออยางตอเนอง องคกรชมชนนนยอมมความเขมแขง

จ านวนองคกรในชมชนจะมเทาใดกได คนๆ หนงอาจเปนสมาชกหลายองคกร เชน เปนทงสมาชกกลมออมทรพย กลมเกษตรปลอดสารพษ กลมปาชมชน ฯลฯ ถามจ านวนองคกรในชมชนมาก แสดงวาชมชนนนเขมแขง เพราะมจ านวนผน ามาก ท าใหเกดกลมผน าตดตามมา ซงเปนทนทางสงคมทส าคญทสดของชมชน อยางไรกตาม เพอกระตนใหเกดการระดมทนทางสงคมจากภายในชมชน ควรสรางกจกรรมททกคนในชมชนสามารถมสวนรวมได เชน การออมทรพย การอนรกษสงแวดลอม การฟนฟประเพณพนบานและประวตศาสตรหมบาน เปนตน หรอท าใหเกดการเชอมตอองคกรตางๆ ในชมชนเขาดวยกน เชน กลมปาชมชน-กลมสมนไพร กลมออมทรพย-กลมแปรรปอาหาร หรอกลมวฒนธรรม-วด-โรงเรยน เปนตน

นอกจากน การเชอมตอองคกรในชมชนกบองคกรภายนอกเปนการระดมทนทางสงคมจากภายนอกชมชน ซงมความส าคญกวาการระดมเงนทน เนองจากแตละองคกรมศกยภาพ (จดแขง) ทแตกตางกน ถาองคกรชมชนใดสามารถเชอมตอกบองคกรภายนอกได เชน กลมปาชมชน-กลมสมนไพร-

คณะวนศาสตร กลมออมทรพย-กลมแปรรปอาหาร-กรมสงเสรมการเกษตร-สหกรณเสมอนฟารม หรอกลมวฒนธรรม-วด-โรงเรยน-สถาบนราชภฎยอมชวยใหทกฝายมความเขมแขงยงขน เพราะตางฝายกมศกยภาพทจะเสรมสรางความเขมแขงใหแกกนและกน การรวมคนเปนกลมและการเชอมตอองคกรเปนเครอขายสามารถกระท าไดหลายวธ ขนอยกบสถานการณในแตละทองถน วธทไดรบความนยมไดแก การจดเวท อาจเรยกวาเวทชาวบาน หรอเวทประชาคม เปนการเปดพนททางสงคม แลวน าประเดนทชมชนใหความสนใจมาเปนเครองมอในการรวมคน และการสบคนผน า จตวญญาณ เชน ปญหาการเลยงชพ

15

ปญหาส งแวดลอม ปญหายาเสพตด การรกษาสขภาพ พธกรรมและประเพณ ดนตร พนบาน ประวตศาสตรชมชน เปนตน

เวทหลายแหงใชผน าในชมชนเปนเครองมอในการรวมคน อาจเปนพระภกษ คร หมอพนบาน ผน าจตวญญาณดานพธกรรม หรอผน าภมปญญาทองถน ซงผน าเหลานมกเปนผน าตามธรรมชาต ซงมคณธรรม ซอสตย เสยสละ อดทน อดกลน และมจตใจอาสาสมคร ในบางกรณ องคกรจากภายนอก โดยเฉพาะหนวยงานของรฐและองคกรพฒนาเอกชน เขาไปกระตนใหคนในชมชนรวมตวกน เชน กรมการพฒนาชมชน และกรมสงเสรมการเกษตร เขาไปจดตงกลมออมทรพยและกลมอาชพ องคกรพฒนาเอกชนกระตนใหรวมตวกนเพออนรกษสงแวดลอม สวนภาคธรกจทมบทบาทเดนชด ไดแก บรษทบางจากฯ ทสงเสรมใหชาวบานรวมตวกนท าธรกจคาน ามน เปนตน การจดกระบวนการเรยนรในชมชนใชคนเปนทงปจจยและเปาหมายการเรยนร ดงนน การรวมคนจงเปนขนตอนทส าคญทสด ถาใชความคดเปนเครองมอในการรวมคนจะสามารถรวมพลงใจของผน าจตวญญาณไดเปนอยางด ท าใหไดคนทมคณภาพ มพลง และรวมตวกนอยางยงยน ซงจะสงผลใหการด าเนนงานในขนตอๆ ไปประสบผลส าเรจ ถาการรวมคนใชผลประโยชนเปนตวลอ อาจไดคนจ านวนมากในระยะเวลาอนสน แตจะไดเฉพาะกายไมไดใจ และมกไดคนทไมมคณภาพ เปนการรวมคนทไมมความยงยน ซงเปนวธการทหนวยงานของรฐสวนใหญนยมใช ซงท าใหระบบคดของชมชนในการพงตนเองถกท าลาย

5.2.2 รวมคด มวตถประสงคเพอระดม “พลงความคด” ใหรแจงแทงตลอด โดยผานกระบวนการมสวนรวมในการระดมสมอง เพอระดมความคด สรางความเขาใจรวมกน ปรบกระบวนทศน สรางวสยทศนรวม แลกเปลยนความรและประสบการณ วเคราะหปญหาและโอกาสอยางรอบดาน จดล าดบความส าคญของปญหา (เรยนรอะไร) ก าหนดแนวทาง วธการ และแผนงานในการแกปญหา (เรยนรอยางไร เรยนรกบใคร เรยนรทไหน) 5.2.3 รวมท า มวตถประสงคเพอรวม “พลงการจดการ” ด าเนนงานตามแผนงานทก าหนด โดยใชหลกสหกรณ ใชการฝกฝนจากการทดลองปฏบต ใชการปฏบตในพนทจรง กจกรรมจรง สถานการณจรง เสรมดวยหลกการ ทฤษฎ เทคโนโลย และระบบการบรหารจดการทด ซงการแบงบทบาท หนาท และความรบผดชอบทางภาคการพฒนาตางๆ อยางเหมาะสม ยอมท าใหการใชทรพยากรเกดประสทธผล

5.2.4 รวมสรปบทเรยน มวตถประสงคเพอสราง “พลงภมปญญา” โดยเรมจากการประเมนตนเอง และประเมนผลงาน โดยผานกระบวนการกลมและเครอขายการเรยนร ท าใหเกดการเชอมตอทกษะความร และประสบการณ น าไปสการพฒนาองคความรใหมขององคกร จากนนเผยแพรองคความรผานสอตางๆ (เอกสาร วทย โทรทศน) ไปสองคกรชมชนอนๆ

5.2.5 รวมรบผลจากการกระท า มวตถประสงคเพอสราง “พลงปต” โดยการยกยอง ชนชม และใหก าลงใจคนทเสยสละและท างานใหกบชมชนและสงคม ท าใหเกดความภาคภมใจและมความสขจากการท างานรวมกน สวนผลจากการกระท าอาจไดรบในมตทแตกตางกน เชนสมาชกองคกรชมชนไดรบผลทางดานเศรษฐกจ นกเรยนไดเรยนรศกยภาพของทองถนซงน าไปสการพฒนาหลกสตรทองถน และการปฏรปการเรยนการสอนในสถานศกษา

16

จงอาจจะกลาวไดวาระบบการศกษาและเรยนรในชมชน จ าเปนตองมปรชญาแนวคดการจดกระบวนการเรยนรในชมชน โดยเชอวามนษยมศกยภาพในการเรยนรสง สามารถเรยนรและพฒนาตนเองได สรางความสมพนธทดระหวางชมชนและสถานศกษา เพอสรางปญญาใหคนในชมชนสามารถพฒนาตนเอง ครอบครว และชมชน ไดอยางบรณาการทกสวนของสงคม ทงภาครฐ ภาคเอกชน และภาคประชาชน เพอทจะใหชมชนมโอกาสเรยนรและจดการรวมกน โดยอาศยขนตอนการจดกระบวนการเรยนรในชมชน โดยเรมจาก “รวมคน รวมคด รวมท า รวมสรปบทเรยน และรวมรบผลจากการกระท า” ถาวงจรแหงการเรยนรของชมชนใดหมนไดเรวหรอมพลวตสง แสดงวาชมชนนนมพลงการเรยนรสงนนเอง

6. ระบบพธกรรมความเชอและศาสนา ความสมพนธระหวางคนกบธรรมชาต ชาวบานใหคณคากบทกสงทกอยางไมวาปาเขา สายน า ทง

นา สตว บานและสงของตางๆ โดยอธบายออกมาเปนผ สงเหลานลวนแตม “เจาของ” ซงมองไมเหนแต “สมผส” ไดผานพธกรรม หากชาวบานจะใชท าประโยชนกตองบอกกลาว ชาวบานอธบายคณคาเหลานโดยใชต านานปรมปราหรอนยายพนบานตางๆ นอกจากนความสมพนธระหวางคนกบสงเหนอธรรมชาต ความเชอของชาวบานผสมผสานระหวางความเชอดงเดมเรองผกบศาสนาพราหมณและพทธศาสนา แตจะสงเกตไดวาผมอทธพลมากทสด ผคอตวแทนของอ านาจเหนอธรรมชาต ซงใหกฎเกณฑทางสงคมใหความชอบธรรมกบการด าเนนชวตอยรวมกนอยางมระเบยบแบบแผน นอกจากนตวก าหนดความสมพนธขององคประกอบภายในชมชนหนงๆ ทมความส าคญไมนอยโดยเฉพาะในชมชนทยงอยในขนพฒนา (Developing Community) คอ ศาสนาซงในทนยอมหมายความรวมถงความเชอในสงทศกดสทธและการกระท าตางๆ ทางศาสนา การศกษาของนกมานษยวทยาพบวา อทธพลเรองความเชอศาสนาหรอลทธศาสนาของชมชนนน มอทธพลมมากทจะสรางความสมพนธหรอเปลยนแปลงความสมพนธของชมชนหนงไปไดอยางมาก เชน ชมชนทเอามนษยมาฆาเพอบชายญ โดยเชอวาพระเจาจะบนดาลประโยชนใหหากไดมการบชายญแลว ทยงกวานนความสมพนธระหวางคนกบคนในชมชนและกบชมชนอนๆ เปนความสมพนธฉนพนองรวม “ผปยา” เดยวกน ซงลวนแตสามารถเชอมโยงกนได มการเคารพผอาวโส พอแมซงเปนตวแทนของป ยา ตา ยาย ผถายคณคาดงเดมและวถชวตแบบเดมของหมบาน ชาวบานใหความส าคญระหวางปจเจกชนกบสงคมเทากน จนหลายครงดงกบวาไมมความเปนปจเจก ถงกระนนกตาม ตามทศนะของนกคดวฒนธรรมชมชน ภมปญญาชาวบานกมใชหลกทฤษฎเลอนลอยหรอแนนงตายตวทงนเพราะในระดบปฏบตการแลว “ชมชน” คอค าตอบสดทายในทกค าถามการวจย

ดานความเชอในพธกรรมเปนปฏบตการทถอไดวาเปนประเพณทสะทอนถงความออนนอมของครอบครวในชมชนชนบทอสาน ครอบครวสวนหนงยงคงรกษาวฒนธรรมชมชนความออนนอมถอมตนไวเชน การขอขมาของรกษา (กรณท าผดของรกษา) ใหอยเยนเปนสขและความเชอดงกลาวไดกลายเปนประเพณพธกรรม ทถอไดวามอทธพลตอความมนคงดานสขภาพของครอบครวในมตทางดานจตใจ ประเพณและพธกรรมของชาวอสานทเกยวของกบชวตและสขภาพจะยงคงคมครองลกหลานใหอยดมสข นอกจากนไมเพยงแตภมปญญาในแตละครอบครวเทานนทเปนทนทางสงคมทผลกดนใหเกดการสราง

17

ความมนคงดานสขภาพ ยงมเพอนบานในชมชนและเครอขายในชมชนเชน ชมรมออกก าลงกาย กลมผสงอายและกลม อสม. ยงมสวนหนนเสรมใหเกดการสรางสขภาพในมตทางดานรางกาย โดยรวมกลมกนเตนออกก าลงกาย ทชาวชนบทรจกในนาม “เตนแอโรบค” และเมอมการเจบปวยหรอเปนไขเพอนบานทพอมความรเรองการใชสมนไพรหรอเปนแพทยพนบาน รวมทงอดตทหารกองประจ าการในหนวยทหารเสนารกษ กสามารถใหค าปรกษาและดแลสขภาพกนเองได ซงสะทอนใหเหนวาในอดตนนการเยยวยาทางจตใจกเปนสงส าคญ แมชวงเวลาจะผานไปหลายชวงอายคน แตการเยยวยาทางจตใจผานพธกรรมตางๆ ในชนบทยงคงมใหเหนจนถงปจจบนเชน การใหหญงแมหมายท าพธชอนขวญผไดรบบาดเจบจากอบตเหต เปนตน

นอกจากนยงมปราชญชาวบานทท าพธกรรม “ปดเปาสงชวราย” ดวยการผกแขน ทถอไดวาเปนกระบวนการสรางความมนคงดานสขภาพในมตดานจตใจใหผปวยมความรสกดขน รวมทงการถามขาวทกข-สข เมอคราเจบปวยเลก ๆ นอย ๆ หรอการเยยมเยอนกนทงตรงและทางออมผานวฒนธรรมชมชนเชน การเยยมหญงหลงคลอดทอยไฟ (อยไฟ หมายถงหญงหลงคลอดชาวอสานจะตองนอนพงไฟประมาณ 7 – 10 วน ตามความเชอวามดจะลกเขาอเรว) หรอฝากของมาเยยมหลงคลอด ทสะทอนถงการมน าใจเกอกลกนในชมชน เปนตน หญงหลงคลอดมหมอต าแยเปนผดแลกอนคลอดจนถงหลงคลอด คอยดแลแนะน าวธปฏบตตวหลงคลอดทเปนองคความรทไดจากการสงสมประสบการณมายาวนาน สวนใหญหมอต าแยจะไดรบถายทอดมาจากผเปนแม ซงหมอต าแยจะเปนบตรของหมอต าแยอกทหนง ชใหเหนวาภมปญญามการสงผานจากรนสรนในเครอญาต ซงชมชนหนงๆ จะมชมชนละตระกลเปนสวนใหญในทผานมาการมาเยยมหญงคลอดทอยไฟกไดเกดวงการเสวนาแลกเปลยนพดคยและรบประทานอาหารรวมกน ชาวชนบทเรยกวา “งานกรรม” ทถอไดวาเปนอกรปแบบหนงในการสรางความมนคงดานสขภาพในมตทางสงคม เพราะการพดคยแลกเปลยนความร วถ/แบบแผนในการด าเนนชวตและการประกอบอาชพไดสรางความสมพนธคนเคยกนมากขน น าไปสการเกอกลกนและใชประโยชนรวมกนเกดสขภาวะทางสงคมในทสด (สงคม ศภรตนกล, 2553)

ทมากไปกวานนผรในชมชนกลาววา “…เมอกอนนหญงหลงคลอดทกคนจะอยไฟและเพอนบานในละแวกบาน จะชวยกนสรางทส าหรบหญงคลอดอยไฟเรยกวา ‘กไฟ’ บางกไปหาไมฝน บางกขดดนตดตนกลวยและท ารางไมชวยกน ตอมาจะสงขาวหากนเกอบทงชมชนวาใครคลอด เปนหญงหรอชาย หลงจากนนกมาเฝาชนชมกน มของมาเยยมกน กนขาวทานปลารวมกน จนมนใจวาปลอดภยจงขอกลบบาน ญาต พนองตองบงคบใหมา ถาไมมาถอวาผดปกตมากตองชแจงรายละเอยดใหทราบ...” ปรากฏการณดงกลาว กลมเพอนบานไดพดคยเกดการแลกเปลยนเรยนร เพมพนความรภมปญญาผานวฒนธรรมชมชนและน าความรไปสการปฏบตภายในครอบครวตนเองและปลกฝงใหเกดการขดเกลาทางปญญาเชน การน าทารกแรกเกดใสในกระดงแลวน าเขม ซงมจดมงหมายใหเดกแรกเกดมปญญาเฉยบแหลมดงเขมและสมดดนสอหมายถงใหเรยนหนงสอเกง ๆ มาวางไวบนศรษะ ถอไดวาเปนกระบวนการสรางความมนคงดานสขภาพของครอบครวในมตสขภาพทางจตใจและปญญาทางออม เพราะการกระท าดงกลาวไดสรางจนตนาการใหครอบครวหญงหลงคลอดเกดความภมใจทจะมบตรทเรยนเกง ใน

18

ขณะเดยวกนกเกดการขดเกลาทางออมจากพอคร-แมคร (ผรในชมชนทชาวชนบทนบถอ) เปนผใหค าอวยพรขอใหเลยงดบตรอยางเอาใจใสเพอใหบตรเปนแบบอยางทดตอไป ซงในปจจบนไมมใหเหนแลว เนองจากนโยบายสขภาพ “ลกเกดรอด แมปลอดภย” การคลอดตองคลอดทโรงพยาบาลเทานน ซงกอนนมนโยบายใหคลอดกบผดงครรภโบราณ (หมอต าแยทผานการอบรมโดยรฐ) หรอคลอดทสถานอนามยกเพยงพอแลว สะทอนใหเหนวา การพฒนาแนวนโยบายสขภาพท าใหเกดความเปนมาตรฐานมความปลอดภยมากขน ในขณะเดยวกนหลายๆ กจกรรมในชนบททเปนสขภาพทางสงคมไดถกลดทอนลงเชน การคลอดโดยผดงครรภโบราณและกจกรรมการอยไปเปนตน นอกจากนรวมไปถง “งานกรรม” (เปนกจกรรมของชาวชนบททมาเยยมเยอนหญงหลงคลอดในขณะทอยไฟ) ทท าใหมผลตอความมนคงดานสขภาพในมตทางจตใจ ทางสงคมและทางปญญาทางออม

นอกจากนในพธกรรมทางศาสนากมประเพณพนบานของชาวชนบทอสานมบญประเพณเกดขนเกอบทกเดอน โดยสวนหนงกไดรบงบประมาณใหจดงานบญประเพณอสานและในการมาเยยมเยอนกนระหวางชมชนในงานพธกรรมบญประเพณนนจากองคกรปกครองสวนทองถน ไดมชาวชนบทสวนหนงรวมบรจาคทานทวดหรอสถานทประกอบพธบญ ถอไดวาเปนอกปรากฏการณหนงทชวยกลอมเกลาทางดานจตใจเพราะการบรจาคทานตามความเชอของชนบทอสานเปนการท าบญ บคคลทท าบญจะไดรบผลบญเปนกศล ท าใหผอนคลาย เกดกระบวนการสรางความมนคงดานสขภาพของครอบครวในมตสขภาพทางจตใจ ในขณะเดยวกนบญประเพณชาวอสานทหลากหลาย ท าใหสงคมชมชนเกดการไปมาหาสกน เกดสมพนธภาพทดตอกนและมการพดคยแลกเปลยนเรยนรสรางสขภาวะทางปญญา ซงในการศกษาทงสองชมชนพบวา การไป-มา หา-ส ระหวางชมชนในงานบญประเพณมนอยมาก

7. ระบบตวบงการอนๆ นอกจากตวบงการใหญทงหกประการดงกลาวมาแลว ยงอาจมตวบงการอนๆ อก เชน ตวบงการ

ทธรรมชาตสรางสรรคให เชน สตว การเกดอทกภยหรอมอากาศหนาวจด รอนจด มภเขาไฟ สงเหลานลวนมอทธพลตอองคประกอบของชมชนอยมาก

อนง ในการจ าแนกองคประกอบของชมชนเปน 3 ประการ ดงไดกลาวมาแลวนน ยงมนกวชาการพฒนาชมชนผปฏบตงานเกยวกบการพฒนาในภาคสนาม น าไปใชเปนแนวทางในการจ าแนกองคประกอบชมชน โดยเฉพาะชมชนชนบทในระดบหมบานวามองคประกอบ 3 ประการ คอ คน สงแวดลอมและสถานการณ (ศนยชวยเหลอทางวชาการพฒนาชมชนเขตท 3, 2535: 4) โดยมค าอธบายประกอบดงน

7.1 คน เปนองคประกอบส าคญของชมชน และเปนเปาหมายส าคญทตองไดรบการพฒนากอนสงอนๆ ถาเราสามารถพฒนาคนในชมชนไดแลว การพฒนาดานอนๆ กจะเกดผลส าเรจตามมา แตถาเราไมสามารถพฒนาคนไดแลว การพฒนาดานอนๆ กจะประสบกบความลมเหลว โดยสนเชง ดงนนในการพฒนาชมชนจงเปนหลกการพฒนาคนเปนทส าคญ กลมคนควรไดรบการพฒนาในชมชนมหลายกลม เชน เดกเลก เยาวชน สตร ผน าทองถนและกลมผน ากลมตางๆ รวมทงประชาชนทกเพศทกวย ทมปญหาในการด ารงชวตดานตางๆ

19

7.2 สงแวดลอม หมายถง ทกสงทกอยางทอยรอบๆ ตวคน ซงมผลกระทบตอการด ารงชวตประจ าวน เปนสงทมอยตามธรรมชาตและสงแวดลอมทมนษยสรางขน สงแวดลอมเหลานจะเปนสมบตรวมกนของชมชน เชน ถนน สะพาน ปาไม แหลงน า วด โรงเรยน ศนยพฒนาหมบาน สถานอนามย ทสาธารณะ ตลอดจนสงทเปนโครงสรางพนฐานเพอการพฒนาดานตางๆ ของชมชน สงแวดลอมมความสมพนธกบตวคนมาก เพราะถาสงแวดลอมไมด ความเปนอยของคนในชมชนกจะเกดความล าบากตามไปดวย

7.3 สถานการณ หมายถง เหตการณหรอความเคลอนไหวตางๆในชมชนอนเปนผลมาจากการตดตอปะทะสงสรรคกนระหวางคนในชมชน ทงแบบทเปนทางการและไมเปนทางการ ถาการตดตอปะทะสงสรรคกนระหวางคนเปนไปในแนวทางทด สถานการณกจะด แตถาการตดตอปะทะกนระหวางคนเปนไปในทางลบ เชน การชงดชงเดน การแกงแยงผลประโยชน ขาดความรวมมอสามคค สถานการณในปจจบนกจะเลวรายลงไปดวย

ดงนนองคประกอบทง 3 ประการของชมชน ในระดบบคคลตองท าตวใหเปนคนด สงแวดลอมตองดและสถานการณกจะดตามไปดวย จะท าใหชมชนนาอย มความสงบสข ประชาชนกจะมคณภาพชวตทดในทสด

8. โครงสรางชมชน โครงสรางชมชนเปรยบเสมอนกบตนไม ซงประกอบไปดวยราก ใบ ล าตน และสวนประกอบ

อนๆ หรอถาเปรยบกบบานกไดแก พน เสา ขอ คาน เปนตน ซงสงเหลานประกอบเขาดวยกนอยางเปนระเบยบ สวนโครงสรางของชมชนบททส าคญนน (เสถยร เหลองอราม, 2549) ไดแก

8.1 บคคล หมายถง คนหนงๆ ทมคณลกษณะหรอบคลกแตกตางกนไป เนองจากพนธกรรมและสงแวดลอมเปนตวก าหนด

8.2 กลมคน หมายถง บคคลตงแต 2 คน ทมความสมพนธทางสงคมดวยการกระท าตอกนคอ มปฏกรยาโตตอบกนและเขาใจกน

8.3 สถานภาพและบทบาท ไดแก ต าแหนงหนาทของบคคลซงผกพนกนอยในสงคมบคลแตละคนจะมสถานภาพและบทบาทหลายอยางตามกลมทสงกดอย

8.4 ระบบสงคม เปนเครองมอซงก าหนดและเปนแนวทางใหสมาชกของสงคมยดถอปฏบตเพอความเปนระเบยบเรยบรอยและสงบสขของสงคม

8.5 สถาบนทางสงคม หมายถง คณธรรมและกจกรรมบางอยางทมความส าคญตอสงคมมนษย เชน สถาบนครอบครว สถาบนศาสนา สถาบนเศรษฐกจ สถาบนทางการเมองการปกครอง สถาบนนนทนาการ เปนตน

8.6 การแบงชนชนทางสงคม ไดแก การแบงชนในสงคมเมอง คอ ตระกล เจานาย ขนนาง ขนหลวง พระ พระยา ความส าเรจทางราชการ อ านาจทางเศรษฐกจและการเมอง ชนดของอาชพและการแบงชนชนในสงคมชนบท คอ ชนชนผน าทองถนกบชนชนชาวบานทวไป

20

กลาวโดยสรปไดวา โครงสรางชมชนเหมอนจะมชวต มสวนประกอบทตางกมบทบาทหนาท มเปาหมายทเชอมโยงและสมพนธกนทงโครงสราง ทไมสามารถจะตดขาดจากกนได ดงจะเหนไดจากมบคคล กลมคน สถานภาพและบทบาททอยในระบบสงคม โดยมสถาบนควบคมก ากบไวอยางมชนชนนนเอง

9. ภารกจหนาทของชมชน ภารกจหนาทของชมชน ตามแนวคดของนกสงคมวทยาชนบทและนกสงคมมานษยวทยา (ไพรนทร

เดชะรนทร, 2524: 24 –30) มดงตอไปน 9.1 ใหบรการขนตนแกสมาชกบรการขนตน หมายถง สงทสมาชกของชมชนทกเพศวยตองใช

และเปนสงทท าใหสมาชกในชมชนมความสข สามารถอยรวมกนอยางมความเขาใจซงกนและกนและสามารถถายทอดวฒนธรรม ขนบธรรมเนยม ประเพณของทองถนสบตอไป ตวอยางบรการขนตนทเหนไดอยางชดเจนคอ คอ สถานพยาบาล หรอ สถานอนามย เมอสมาชกเจบปวยตองอาศยสถานอนามย ตอมาโรงเรยนกจะใหการศกษาอบรมสงสอนวชาความรแกสมาชกใหมและถดมาอกคอ สถาบนศาสนา ซงรวมถงความเชอ ขนบธรรมเนยมประเพณ ซงควบคมพฤตกรรมใหคนอยรวมกนอยางสงบสขภายในชมชน

9.2 จดใหมสงอ านวยความสะดวกเบองตนส าหรบสมาชก สงอ านวยความสะดวกเบองตนยอมแลวแตประเภทของชมชน และความเจรญมากนอยของชมชน แตโดยสรปแลวควรจะตองมสงตอไปนคอ ถนนภายในชมชนและถนนตดตอชมชนภายนอกน ากน และน าใชเพอการประกอบอาชพ ไฟฟา สถานทพกผอนหยอนใจและสนามกฬา ถาจะน ามาเปรยบเทยบกบหมบานในชนบทไทยแลว ในปจจบนดเหมอนจะยงวกวนอยเรองน ากน น าใชทมไมเพยงพอทกฤดกาล ถนนตดตอทงภายในและภายนอกหมบาน บางหมบานมพรอมแลวทงเรองน าและถนน ก าลงตองการไฟฟาและบางแหงการจดใหมน ากนน าใช ยงไมเพยงพอกโดดมาจดใหมไฟฟากอนกม

9.3 จดใหมหนวยการปกครองทองถน หนวยการปกครองทองถน หนวยการปกครองทองถนจะท าหนาทเปนผจดระเบยบชมชน เปนตวแทนของสมาชกชมชนทจะตดสนใจในการกระท าหรอไมกระท าการอยางใดอยางหนงเพอประโยชนสวนรวมของชมชวน ถาเปนชมชนสมยกอนกเหมอนหวหนาเผาหรอหวหนาหมบานทชาวบานใหการเคารพนบถอ หนวยการปกครองทองถนในหลายประเทศกจดท าในรปแบบตางๆ กนไป บางแหงใชวธการเลอกตงโดยตรงจากประชาชนบางแหงใชการแตงตงจากทางราชการและบางแหงกผสมกน แมวาประชาชนเลอกตงแลวกยงตองใหราชการเหนชอบดวย จงแตงตงใหเปนได หรอมฉะนนกสงคนของทางราชการมาควบคมการบรหาร

9.4 จดใหมการรกษาคมครองรกษาสวสดภาพของสมาชก ทงทรพยสนและรางกาย ความสงบสขของชมชนทางสวสดภาพ ทรพยสนและรางกาย ถามองในชมชนทเจรญมากแลว กคอ จดใหต ารวจเปนผใหการคมครอง แตในหมบานชนบทไทยผใหการคมครอง เรองแบบนอาจเปนชาวบานในหมบานเอง จดใหมเวรยามคอยปองกนวว ควาย สตวเลยง ในบรเวณหมบานบางแหงใชชายฉกรรจ ในหมบานบางแหงใชชายฉกรรจในหมบานเปนผชวยก านน ผใหญบาน ปจจบนมการคกคามทางการเมอง บางหมบานจดใหม

21

การกษาดนแดน นอกจากการปกปองรกษาทรพยสนของชาวบานแลว ยงท าการตอสปองกนการบกรกของบคคลทเขามาคกคาม และกอใหเกดใหเกดการปนปวนภายในหมบาน ทเรยกวา ผกอการราย ในบางทองทม พลเรอน ต ารวจ และทหาร ทท าหนาท เปนชดคอยคมครองอาศยอยในบาน แตฝายปองกนทมประโยชนตอชมชนอยางยง คอ หนวยปองกนทชมชนจดตงขนเอง สวนจะท าไดเพยงไรนนอยทความเขมแขงของผน าในหมบาน

9.5 ด ารงไวซงภาระหนาททางสรรวทยาของสมาชกภายในชมชน สมาชกภายในชมชนทเกดมาแทนสมาชทตายจากไปจะตองไดรบการเลยงดเอาใจใส ในเรองปจจยทง 4 คอ อาหาร เครองนงหม การรกษาโรคภยไขเจบ นอกจากเปนภาระหนาทของครอบครวแลว ชมชนตองท าหนาทคอยใหความชวยเหลอสนบสนนเรองบรการเหลานแกสมาชกในชมชน นกการศกษาไดอธบายตอไปวา การจดบรการในดานนรวมไปถงการรกษาคมครองสวสดภาพของสมาชกและสงอ านวยความสะดวกตางๆ ในรปวสดสงกอสรางทจะน ามาเพอสนบสนนปจจย 4 ดงกลาวดวย พจารณาใหดกคอ การรวมบรการและสงอ านวยความสะดวกบางอยางในชมชนนนเอง

9.6 จดใหมการบรการทางเศรษฐกจและบรการอนๆ เพอสมาชก ภาระหนาทในขอนไดพยายามถงความตองการของสมาชกในชมชนในดานเศรษฐกจ รวมตลอดถงบรการในดานเศรษฐกจ หมายถงในดานการตลาด การใหความรในรปของการฝกอบรมใหสมาชกมความสามรถในดานการประกอบอาชพทตนถนด ภายในชมชนควรจะจดใหมการแบงผลผลตตามสดสวนความเสมอภาคพอสมควรระหวางสมาชกในชมชนทกชมชน ควรจะตองมการแบงการใชแรงานใหถกตองตามวยและอายของคนในชมชน แบงแยกตามความถนดและวยทเหมาะสม เพอใหไดผลผลตทมประสทธภาพทสด

9.7 หนาทในการผลตสมาชกใหมของชมชน นกการศกษาไดอธบายถงภาระหนาทของชมชนในเรองน เปนการเตอนใหระวงวาบางชมชนไมสนใจตออตราการเกดของคนในชมชนไมมการวางแผนครอบครว การเกดเปนเรองของธรรมชาตไมควรจะปองกน หากมสมาชกเกดใหม จนชมชนไมสามารถใหบรการและเลยงดใหเปนผมคณภาพ ชมชนยอมประสบกบปญหาสดคณานบ ชมชนเหลานมกเปนชมชนทอยในประเทศก าลงพฒนา

9.8 ใหความสนใจเปนพเศษในขบวนการใหการศกษา การปลกฝงของสมาชกสมาชกของชมชนใหอยแนวทางทชมชนตองการ กลาวโดยสรปคอ ทกชมชนตองตงความหวงในเรองความเจรญกาวหนาทอยในสมาชกรนใหม ของชมชน จะตองระมดระวงและมการวางแผนในการศกษาอบรมปลกฝงชนรนหลง และจะเรมวางระบบตงแตครอบครว เพอนเลนในโรงเรยน เลยออกมาถงสงคมการงานทตนมอาชพในวงการนน

9.9 รกษาความสงบเรยบรอยภายในชมชน และจดสวสดการแกสมาชกในชมชน นอกจากจะจดในรปของขนบธรรมเนยมประเพณแลว ยงหมายถงขอก าหนดกฎหมายทใชในชมชน เกยวกบหนาทของชมชนดงกลาว ชมชนชนบทของไทยมลกษณะทเดนและเปนขอดของทมสถาบนทางศาสนา ตลอดจนความเชอและขนบธรรมเนยมประเพณของหมบาน ทมสวนชวยควบคมความประพฤตเพอใหเกดความสงบสข มากทเดยว

22

9.10 หนาทสรางสรรค ปลกฝงคานยมของสมาชกในชมชน การยอมรบบทบาท แนวความคดรเรมทด จะเปนก าลงใจและความภาคภมใจของสมาชกในชมชน กอใหเกดความผกพนทางจตใจแกสมาชกในชมชน นอกจากนชมชนจะตองแสดงออกถงการเอาใจใสตอคนทกรนทกวยทอยในชมชนเกดทศนคตทดและศรทธาตอชมชนของตน ซงจะเปนการใหบทบาทททดแกสมาชกในชมชนทางอออมอกดวย ในหมบานไทยทมการจดงานบญตางๆ กมประโยชนและเสรมสรางคณคาของชวตของคนในชมชน ท าใหสมาชกในชมชนเกดความภาคภมใจเปนการสรางความเปนปกแผนใหเกดในชมชนอกดวย

กลาวโดยสรปคอ ชมชนมภารกจหนาททตองอ านวยความสะดวกเบองตนจากมากไปหานอย สรางความเขาใจใหคนในชมชนเขาใจซงกนและกนและสามารถถายทอดวฒนธรรม ขนบธรรมเนยมประเพณจากรนสรน ท าหนาทจดระเบยบชมชน รกษาความสงบสขของชมชน อกทงตองท าหนาทคอยใหความชวยเหลอสนบสนนแกสมาชกในชมชนตามสดสวนความเสมอภาคพอสมควร มการวางแผนครอบครว แผนการศกษา อบรมปลกฝงสงตอสชนรนหลง ใหมสวนชวยควบคมความประพฤตเพอใหเกดความสงบสข และเสรมสรางคณคาของชวตของคนในชมชนสบไป

10. ลกษณะของชมชนชนบทและชมชนเมอง ไดมการจดแบงประเภทของชมชนออกเปนเปนประเภทตางๆ โดยใชหลกเกณฑในการแบงแตกตาง

กนอออกไป เชนแบงตามจ านวนพลเมอง แบงตามหนวยพนฐานทางเศรษฐกจ แบงตามความสมพนธกบหนวยงานของรฐ แบงตามลกษณะพเศษของประชาชน แบงตามลกษณะดานนเวศวทยา แบงตามกจกรรมทางสงคม แบงตามหนวยการปกครองและแบงตามลกษณะของคนในชมชน เปนตน

อยางไรกตามแมวาจะแบงชมชนอยางไร ผท าหนาทเปนนกพฒนาคงจะตองท าในชมชนอางใดอยางหนง หรอทง 2 อยางตอไปน

10.1 ชมชนชนบท (Rural Community) ชมชนชนบทเปนบรเวณทผคนอาศยอยกนตามภมประเทศ ทอยนอกเขตเมองโดยม

บานเรอนกระจดกระจายทวไปและรวมกนอยเปนหม ซงใชเปนศนยกลางในการกระท ากจกรรมรวมกน โดยคนในชมชนมความสมพนธกนอยางใกลชดดวยเหตน เมอกลาวถงชมชนชนบทจงเปนทเขาใจตรงกนวาเปนชมชนทอยในบรเวณของต าบลและหมบาน ซงเปนหนวยการปกครองทองทหนวยหนงของรฐบาลลกษณะของชมชนชนบทโดยทวไป (นาถ พนธนาวน, 2523: 19; ประดษฐ มชฌมา, 2522: 43–44) มดงตอไปน

10.1.1 ชาวชนบทอยรวมกนอยางใกลชด ทกคนรจกกนด มการตดตอและไปมาหาสกนเปนประจ า ความสมพนธระหวางบคคลในครอบครวและเพอนบานมมาก ชวตความเปนอยและการจดองคการทางสงคมเปนแบบกลมปฐมภม (primary group) คอมการตดตอและสมพนธกนแบบสวนตวและอยางเปนกนเอง

10.1.2 มการตดตอและคบคาสมาคมกบเพอนบานใกลเคยงเปนสวนใหญ 10.1.3 มการตดตอสมพนธกนอยางใกลชดและยาวนาน

23

10.1.4 ชาวชนบทมลกษณะคลายคลงกน (Homogeneous) คอ มชวตความเปนอยคลายกน มฐานะทางเศรษฐกจ การศกษา และสงคมคลายกนหรอเทาเทยมกน นบถอศาสนาเดยวกน มทศนคตหรอความเชอคลายกน

10.1.5 การเลอนชนทางสงคม การอพยพโยกยายและการเปลยนแปลงอาชพ มนอย โดยมากมกประกอบอาชพเดม ซงสวนมากเปนอาชพเกษตรกรรม รกถนฐาน ไมชอบอพยพโยกยายไปไหนงายๆ และการเลอนฐานะทางสงคม (Social Family) คอ สมาชกในครอบครวมมาก นอกจากพอแมและลกแลว อาจจะมพอแม ยาย ญาตและครอบครวอน ๆ รวมอยดวย

10.1.6 มอตราการเกดสง (Height Birth Rates) มเวลาอยดวยกนนานจงท าใหเกดลกมากอกประการหนงเปนเพราะชาวชนบทมการศกษานอย ขาดความรความเขาใจในเรองการคมก าเนดและวธการคมก าเนด ตลอดจนมรายไดนอย ไมเพยงพอทจะซอยาหรอจางท าหมนผาตดได

10.1.7 มระดบการศกษาและอาชพต า เพราะขาดสถาบนการศกษา ขาดสงจงใจ ขาดรายได ขาดอปกรณเครองมอการศกษาและขาดสถาบนฝกฝนอาชพทอยใกลเคยง ท าใหชาวชนบทมชวตความเปนอยตามมตามเกด

10.1.8 เปนคนหวโบราณ (Conservative) เชอโชคลาง มความคดคบแคบ ยากตอการเปลยนแปลง

10.1.9 มความเชอตามประเพณ ทอแท ไมกระตอรอรน เคยเชออยางไรกเชออยางนน 10.1.10 มอายเฉลยแลวนอยกวาชาวเมอง เพราะขาดอาหารและสงบ ารงรางกายอยาง

เพยงพอ ขาดแพทยและพยาบาลทจะใหบรการแกประชาชน ขาดความรความเขาใจในเรองความสะอาดและอนามย

10.1.11 ขาดการวางแผนชวตและครอบครวทถกตอง ทงน เพราะขาดความรและประสบ การณ ท าใหด าเนนชวตไปวนๆ อยางตามมตามเกดการเปลยนแปลงใดๆ เปนเรองของภายนอกหรอมาจากภายนอก ไมใชเกดจากความรความเขาใจของตนเอง

10.1.12 ใชจายฟมเฟอยในสงทไมจ าเปน เชน ในงานแตงงงาน บวชนาค งานศพ ท าบญ หรองานฉลองอนๆ มการใชจายเงนเปนจ านวนมาก

10.1.13 ขาดสถาบนและบรการสาธารณะอนๆ ทจะอ านวยความสะดวกแกชมชน เชน โรงเรยน พยาบาล ไฟฟา ประปา ถนน ตลาด เปนตน

10.1.14 มกจะท างานเปนฤดกาล และมการวางงานเปนประจ า 10.1.15 มการชวยเหลอกนโดยไมคดมลคา หรอตองการสงตอบแทน 10.1.16 การควบคมสงคม (Social Control) ขนอยกบกลมปฐมภมเปนสวนใหญ

10.2 ชมชนเมอง (Urban Community) ชมชนเมอง หมายถง อาณาบรเวณทมประชากรอยรวมกนจ านวนหนงและตองมความ

หนาแนนมากพอสมควร เปนบรเวณทมอาคารบานเรอนหนาแนนอยในเขตการปกครองแบบใดแบบหนง ประชาชนสวนใหญในชมชนมการประกอบอาชพทแตกตางกนออกไป มความเจรญเปนศนยกลางตางๆ

24

และรวมทงความเสอมโทรมตางๆ อยดวย เชน สงแวดลอมเปนพษ เปนตน ลกษณะของชมชนเมองโดยทวไป (นาถ พนธมนาวน, 2533: 19–23: ประดษฐ มชฌมา, 2522: 48) มดงน

10.2.1 ประชาชนอยกนอยางแออด หนาแนน ทงนเนองจากสงคมเมองมกเปนศนยกลางของการตดตอคาขาย การศกษา การคมนาคม ท าใหประชากรมงมาอาศยอยทนมาก จงท าใหเกดสภาวะการแออดเกดขน

10.2.2 ชวตความเปนอยของชมชนมลกษณะเปนแบบตวใครตวมน การตดตอระหวางกนของบคคลมกจะเปนทางการ และมพธการ ความสมพนธสวนตวมนอย แมบานใกลกนกจะไมคอยรจกกน การตดตอและคบคาสมาคมกบบคคลทวไปเปนแบบทตยภม (Secondary Group) ขาดความใกลชดและความเปนกนเอง การพบปะตดตอขนอยกบผลประโยชนมากกวาความใกลชดสนทสนม ซงสวนมากเปนเพราะมผลประโยชนรวมกนหรออยางเดยวกน

10.2.3 ชมชนเมองมกจะเนนดานวตถนยม ทงนเนองจากประชาชนสวนใหญตองดนรนขวนขวายหาเลยงชพ มการแขงขนกนตลอดเวลา ท าใหไมคอยเหนความส าคญของความสมพนธทางจตใจ ไดรบอทธพลจากตะวนตกเขามามาก การทสงคมเมองไทย มลกษณะเปนศนยกลางของความเจรญในดานตางๆ จงสามารถเปน เปนแหลงรบอารยธรรมและขนบธรรมเนยมของตางประเทศ ไดงาย โดยเฉพาะอารยธรรมตะวนตก

10.2.4 การควบคมทางสงคมใชรปแบบทเปนทางการ คอ ใชเจาหนาทควบคมและใชกฎหมายบงคบลงโทษผทปฏบตผดตอกฎระเบยบวนยของสงคม

10.2.5 ลกษณะการตงบานเรอน เนองจากทดนในเมองมราคาแพงมาก การปลกสรางบานเรอนในเขตเมองจงจะสรางเปนตกหลายชนขยายในแนวดง

10.2.6 มชองวางระหวางประชากรมากทงนเพราะเมองเปนทรวมของคนหลากหลายอาชพ (Heterogeneous) เชนในกรงเทพ มคนหลายชาต หลายภาษา หลายศาสนา ดงนนจงมวถชวตทแตกตางกนไปแลวแตเชอชาต ศาสนา การศกษาและสงแวดลอมทคนนอกจากนนระดบรายได การศกษาและมาตรฐานความเปนอยของชาวเมองกแตกตางกนมากดวย

10.2.7 การเลอนฐานะทางสงคม (Social Mobility) เชน การปรบอาชพ หรอฐานะทางสงคมมมาก

10.2.8 มการแบงงานกนท าและท างานกนตามความถนดเฉพาะอยาง (Specialization) เชน กรรมกรตามโรงงาน เสมยน ขาราชการ ชางฝมอ ทนายความ หมอ คร คนตางดาว ตางกท างานตามความถนดของตนเอง

10.2.9 มสนคาบรการ สถาบนทางสงคม และเครองอ านวยความสะดวกตางๆ มากมายมายหลายชนดใหเลอก มโรงเรยน โรงหนงหรอโรงละคร พพธภณฑ หองสมดโรงภาพยนตร ไฟฟาและน าประปา ส าหรบบรการแกประชาชนโดยทวไป

10.2.10 ขาดธรรมชาตและสถานทพกผอนหยอนใจตามธรรมชาต ทกอยางตองสรางขนเองใหใกลเคยงกบธรรมชาต เชน สระวายน า น าพ หรอสวนสาธารณะ เปนตน

25

10.2.11 มครอบครวขนาดเลก โดยมากมเพยงพอแมลกเทานน 10.2.12 มอตราการเกดต า เพราะชาวเมองรและเขาใจถงวธการคมก าเนด และม

โรงพยาบาลและสถานนบรการในเรองนทเพยงพอ 10.2.13 การเปลยนแปลงของสงคมเปนไปอยางรวดเรวเนองจากมความเจรญกาวหนาทาง

วทยาการตางๆ ความใกลชดกบวฒนธรรมตะวนตกท าใหชาวเมองคดสรางสรรคสงใหมๆ ขนท าใหเกดการเปลยนแปลงอยตลอดเวลา

10.2.14 มการศกษาและอาชพสง เพราะมรายไดมาก มมหาวทยาลยมากมาย สถาบน การศกษาและสถาบนฝกอาชพมอยทวไป

10.2.15 มความคดกาวหนา ไมเชองมงาย เพราะไดรบการศกษา มเหตผล 10.2.16 ความบบคนทางเศรษฐกจและสงคมมมากและรนแรง เมอเปรยบเทยบกบชมชน

ชนบท ท าใหมความเหนแกตว ทกคนตองตอสเพอตนเองและครอบครว การชวยเหลอระหวางเพอนบานมนอย

10.2.17 ทอยอาศยคบแคบ แออด ขาดสถานทเลนและพกผอนส าหรบเดก 10.2.18 ชาวเมองสวนใหญไมมทดนและบานเปนของตวเอง 10.2.19 ชาวเมองมระดบรายไดระหวางคนรวยและคนจนแตกตางกนมาก

กลาวโดยสรปคอ ชมชนชนบทเปนพนทบรเวณทผคนอาศยอยกนตามภมประเทศทอยนอกเขตเทศบาล โดยมบานเรอนกระจดกระจายทวไปและรวมกนอยเปนหม ซงใชศาลาประชาคม ศาลากลางหมบานเปนศนยกลางในการกระท ากจกรรมรวมกน จากประสบการณของผเขยนเปนทนาสงเกตวา คนในชมชนชนบทจะมความสมพนธกนอยางใกลชด มทนทางสงคมสง เรยบงาย และเมอกลาวถงชมชนชนบทมกจะมองเหนเขตการปกครองเปนต าบลและหมบาน ซงเปนหนวยการปกครองทองทหนวยหนงของระบบการปกครองนนเอง สวนชมชนเมองจะมอาณาบรเวณทมประชากรอยหนาแนน เปนบรเวณทมอาคารบานเรอนอยในเขตเทศบาล ปกครองแบบสวนทองถนไมมก านนและผใหญบาน แตจะมประธานชมชนและกรรมการชมชนแทน ประชาชนสวนใหญจะประกอบอาชพทแตกตางกนไป เนนเศรษฐกจทนนยมเปนหลก มความเจรญเปนศนยกลางตางๆ และมทนทางสงคมต า อยแบบตางคนตางอย สงคมและสงแวดลอมมกจะไมคอยดนก

11. บทสรป การทจะเขาไปศกษาชมชนนน จ าเปนอยางยงทจะตองมความร ความเขาใจเกยวกบชมชนในมต

และประเดนหลกในดานตางๆ ทเกยวของและเชอมโยงกบชมชน ไมวาจะเปนความหมายของชมชน ลกษณะของชมชน หมบานชมชนในฐานะกระบวนการทางสงคม (Social Movement) ชมชนตามแนวคดมนษยนยม ชมชนในรปแบบใหม หรอชมชนเสมอนจรง (Virtual Community) ชมชนตามแนวคดทางสงคมวทยา การปกครองหมบาน เศรษฐกจชมชน ระบบการศกษาชมชน ระบบพธกรรมความเชอและศาสนา ระบบตวบงการอนๆ โครงสรางชมชน ภารกจหนาทของชมชน และลกษณะชมชน

26

ชนบท (Rural Community) และชมชนเมอง (Urban Community) ซงโดยภาพรวมแลว การท าความเขาใจเรอง “ชมชน” นบวาเปนพนฐานทส าคญในการศกษาชมชน ท าใหเราทราบวาชมชนคออะไร มองคประกอบและโครงสรางอยางไร ภารกจหนาทของชมชนมอะไรบาง ตลอดทงลกษณะส าคญของชมชนทงในชมชนเมองและชนบท ทงนเพอเปนพนฐานส าหรบน าความรเกยวกบชมชนไปใชใหเกดความเหมาะสมในโอกาสในการศกษาชมชนตอไป 12. ค าถามทบทวน

12.1 จงอธบายความหมายของชมชนในฐานะกระบวนการทางสงคม (Social Movement) 12.2 จงอธบายความหมายของชมชนตามแนวคดมนษยนยม (Ethnicity Community) 12.3 จงอธบายความหมายของชมชนตามแนวคดทางสงคมวทยา (Sociology Community) 12.4 จงอธบายความหมายของชมชนเสมอนจรง (Virtual Community) 12.5 จงอธบายเปรยบเทยบความแตกตางของชมชนชนบท (Rural Community) และชมชน

เมอง (Urban Community) 12.6 จงอธบายความหมายของปจจยทท าใหเกดการกอตงชมชนและลกษณะโครงสรางของ

ชมชน มาพอสงเขป 12.7 จงอธบายพฒนาการของชมชนชนบททก าลงกลายเปนชมชนเมอง 12.8 จงบอกลกษณะของปจจยทท าใหชมชนชนบทกลายเปนชมชนเมอง 12.9 จงอธบายลกษณะความเสยงทจะเกดขนกบสมาชกของชมชน เมอชมชนชนบทกลายเปน

ชมชนเมอง 12.10 จงอธบายถงความแตกตางของโครงสรางพนฐานของชมชนชนบทกบชมชนเมอง มาพอ

สงเขป

บทท 2

ชมชนกบงานดานสาธารณสข

ในชมชนหรอในหมบานจะมโครงสรางแตกตางกนตามลกษณะของแตละทองถน และแตกตางตามความสมพนธของแตละชมชน หรอหมบาน แตลกษณะของหมบาน ต าบล อ าเภอและจงหวด มโครงสรางหลกๆทเหมอนกน เชน มครอบครว (หลงคาเรอน) มการแบงเปนกลมๆ ละแวกบานหรอตวบาน มผน าเปนทางการ เชน ก านน ผใหญบาน คณะกรรมการหมบานและผน าทไมเปนทางการ เชน ปราชญชาวบาน ผสงอาย ขาราชการเกษยณ เปนตน แตในทนจะน าโครงสรางในชมชนหรอในหมบานในสวนทเกยวกบการด าเนนงานสาธารณสขมาพจารณา ดงตอไปน

1. ครอบครว

“ครอบครว” (Family) เปนสถาบนทางสงคมทมหนาทครอบคลมในทกขนตอนการด าเนนชวตของบคคล ในอดตครอบครวไดชอวาเปนสถาบนเบดเสรจ เพราะแตเดมกจกรรมของบคคลมศนยกลางอยทครอบครวทงสน ครอบครวมความสมพนธใกลชดกบเดกและเยาวชนทสด มอทธพลอยางมากตอพฤตกรรมในทกดานส าหรบดานสขภาพแลว ความครวถอเปนจดก าเนดทส าคญของพฤตกรรมสขภาพทงในดานการสงเสรมพฤตกรรมทเหมาะสมและการดแลปองกนพฤตกรรมทอาจน าไปสการเจบปวย ดงนนหากมองถงสขภาพแบบองครวม เปนสขภาวะทสมบรณทงดานรางกาย จตใจ สงคมและทางจตวญญาณแลว สถาบนครองครวเปนจดส าคญทวางรากฐานการพฒนาสขภาพของบคคลไวอยางเปนรปธรรม

แตเนองจากสภาพสงคมและสงแวดลอมไดมการเปลยนแปลงไป ครอบครวไดรบผลกระทบจากการเปลยนแปลงดงกลาว ความส าเรจในการด าเนนงานวางแผนครอบครวทผานมา ท าใหอตราเพมของประชากรลดลงอยางตอเนอง โดยลดลงจากรอยละ 3.2 เมอป พ.ศ. 2513 เปนรอยละ 1.2 ในป พ.ศ. 2540 การลดลงของอตราเพมประชากรดงกลาว ไดสงผลกระทบตอโครงสรางประชากร โดยการประมาณวาประชากรไทยใน พ.ศ. 2563 จะมประมาณ 72.5 ลานคนและสดสวนของประชากร 0–14 ป มแนวโนมลดลงในขณะทประชากรวยท างานหรอผสงอายมแนวโนมเพมขนเรอยๆ ท าใหอตราสวนการพงพงในภาพรวมมแนวโนมลดลงเรอยๆ จนถง พ .ศ. 2553 และหลงจากนนจะกลบเพมขนอกเนองจากสดสวนของผสงอายมเพมขน ซงสภาวการณดงกลาวยอมสงผลกระทบตอครอบครวอยางแนนอน

นอกจากนการพฒนาประเทศทผานมา ไดมงเนนการพฒนาดานเศรษฐกจ แบบทนนยม ท าใหเกดการพฒนาดานอตสาหกรรมอยางมากมายท าใหครอบครวไทยในชนบททเคยประกอบอาชพทางการเกษตร และถอครองทดนเพอการเกษตร ไดขายทดนท ากนและอพยพเขาสเมองใหญเพอหางานท าเปลยนแปลงสถานะอาชพจากเกษตรกรสการเปนลกจาบรษทหรอท างานในโรงงานอตสาหกรรมมากขนประกอบกบการรบวฒนธรรมการบรโภคแบบตะวนตก ทมแนวคดวาความสขของคนอยทการบรโภค ยงบรโภคมากยงมความสขมาก ท าใหคนไทยเปลยนแปลงคานยมในการ

28

บรโภค เปนแบบวตถนยมหรอบรโภคนยม ทงนสวนหนงอาจเนองมาจาดอทธพลของสอ การโฆษณา และระบบการตลาด ท าใหคนไทยบรโภคเกนก าลงฐานะเศรษฐกจของตนเอง บรโภคในสงทไมจ าเปน และสงผลใหครอบครวอยในสภาพทยากจนและมหนสน ดงจะเหนไดจากครอบครวไทยมภาระหนสน โดยเฉลยสงถงครวเรอนละประมาณ 100,000 บาท (ธนาคารแหงประเทศไทย, 2553) การอพยพแรงงานจากชนบทเขาสเมอง ท าใหโครงสรางของครอบครวเปลยนจากครอบครวขยายเปนครอบครวเดยวมากขน ขนาดครอบครวเลกลงจากจ านวนเฉลย 5.6 คนตอครอบครวเมอ พ.ศ. 2503 เปน 4.4 คนตอครอบครวในป พ.ศ. 2541 และคาดวาจะเหลอเพยง 3.4 คนตอ ครอบครวในป พ.ศ. 2558 และสงผลใหจ านวนครอบครวเพมขนจาก 8 ลานครอบครวในป พ.ศ. 2527 เปน 15.8 ลานครอบครวในป พ.ศ. 2543 และ 22 ลานครอบครวในป พ.ศ. 2557

การเปลยนแปลงโครงสรางประชากรทมผสงอายและประชากรวยแรงงานเพมมากขน มผลกระทบในดานสขภาพของอนามย การเพมขนของประชากรผสงอายสงผลกระทบตอแบบแผนการเจบปวย การเกดโรคเรอรงและโรคท เกยวกบผสงอายมากขน เชน ภาวะความดนโรหตสง โรคเบาหวาน โรคหวใจ การเพมขนของประชากรกลมวยแรงงาน สงผลกระทบตออตราการเกดโรคทเกยวกบการประกอบอาชพ เชน อบตเหตทงยานพาหนะ และจากเครองจกรในโรงงาน โรคทเกดจากความเครยด พฤตกรรมการบรโภค การออกก าลงกาย และโรคทเกยวกบเพศสมพนธมแนวโนมสงขน การอพยพยายถนฐานจากชนบทเขาสเมอง ท าใหครอบครวตองมการปรบเปลยนวถชวต บางครงเกดปญหาในการปรบตว เชน ปญหาสขภาพจต โรคกระเพาะอาหาร และความดนโลหตสง ครอบครวทมฐานะยากจนบางครงตองอาศยอยในชมชนแออด อาจมปญหาภาวะทพโภชนาในเดก โรคทองรวงและวณโรค การเปลยนแปลงคานยมในการบรโภคของครอบครวไทย ท าใหบรโภคในสงทไมจ าเปนและไมมประโยชนตอรางกาย และเปนอนตรายตอสขภาพ เชน อาหารจารดวน บหร สรา การเปลยนแปลงโครงสรางครอบครวจากครอบครวขยายเปนครอบครวเดยว ท าใหความสมพนธในครอบครวลดลง เกดความเหนหางรนปยา ตายาย กบลกหลาน สายสมพนธในครอบครวทท าใหเกดการเลยงดสมาชกในครอบครวไดพฒนาไปตามบทบาทของการเปนสมาชกของสงคมลดลง กระบวนการเรยนรในการดแลสขภาพจากวฒนธรรมทเคยไดรบการถายทอดจากรนปยา ตายาย ไมถกถายทอดไปสรนหลาน เดกไดรบการเอาใจใสนอยลง เนองจากพอแมไมมเวลาเลยงด ตองน าไปฝากเลยงกบสถานเลยงเดกหรอผสงอายในชนบท ท าใหพอแมมความผกพนกบลกนอยลง สงผลกระทบตอพฒนาการเดก ท าใหเกดปญหาตามมา เชน ลกเพศ โรคเอดส การมวสมเสพยา/สารเสพตด เดกเรรอน และปญหาสขภาพจต เปนตน นอกจากกลมเดกแลว กลมผสงอายกไดรบการดแลเอาใจใสจากครอบครวนอยลงดวย มแนวโนมทผสงอายจะถกทอดทงและไมไดรบการดแลจากครอบครวมากขน สงผลกระทบทงโดยตรงและทางออม ตอสขภาพกายและสขภาพจตของผสงอาย

ความออนแอของครอบครวท าใหครอบครวอยในภาวะเสยง มครอบครวจ านวนมากทเกดปญหาครอบครวแตกแยก เกดการหยาราง ผลทตามมาคอ ท าใหเกดครอบครวทมแมคนเดยวสง สงผลกบถาวะดานเศรษฐกจในการเลยงดแลเกดสถานการณของครอบครว ทมพอเลยงแมเลยง ครอบครวขาดแรงยดเหนยว และหลายกรณกอใหเกดการใชความรนแรงในครอบครว มเดกจ านวนมากทถกทารณ ซงสวนหนงเปนผลมาจากความยากจนของครอบครว ครอบครวแตกแยก มารดามการศกษาต า ตดยาเสพตด ตดสราเรอรง (สถานะสขภาพคนไทย, 2553) วยรนทขาดความอบอนมกม

29

พฤตกรรมทางเพศทไมเหมาะสมมเพศสมพนธกอนอาย 18 ป โดยเฉพาะวยรนนอกระบบโรงเรยน และมกเปนประสบการณทางเพศทขาดความรบผดชอบและไมปลอดภย การใชถงยางอนามยในการมเพศสมพนธครงแรกมนอยกวา รอยละ 50 (พรรณพมล หลอตระกล, 2545) อนเปนสาเหตของการตงครรภ การท าแทง การตดเชอทางเพศสมพนธ นอกจากนยงพบวาชายรอยละ 26.3 หญงรอยละ 5.9 ในกรงเทพมหานครใหประวตวามคนอนหลายคนในระยะเวลา 1 ป สงกวาภาคอนๆอนเปนพฤตกรรมทางเพศทเสยงตอการเกด โรคตดตอทางเพศสมพนธ โดยเฉพาะโรคเอดส (สถานะสขภาพคนไทย, 2543)

ปจจบนนทกครอบครวท างานหนกมากขน พอแมผปกครองมงท างานเพอหาเงนมากขน ท าใหการใสใจในการดแลบตรหลานลดลง ในขณะทสมาชกในชมชนกตางคนตางอย เนองจากตองแขงขนในการท ามาหากนหาเงนมาเลยงครอบครว เพราะวาแตละครอบครวกมภาระหนสนเพมมากขน หลายครอบครวตองอพยพไปท างานตางถน สงผลใหความสมพนธในครอบครวลดลง บตรหลานเรมมปญหาการเรยน ตดยาเสพตด แรงงานประกอบอาชพมากขน มการจางแรงงานจากคนตางถน รวมถงแรงงานคนตางดาว (พมา, ลาว, เขรม) มากขนและการควบคมสมาชกใหในชมชนล าบากขน กฎกตกาของชมชนถกละเลยจากสมาชกในชมชน โดยเฉพาะคนตางถน

อยางไรกดชมชนกมแนวทางเลอกในการด าเนนชวตคอ ตองพงพงการบรหารจดการจากการเมองทองถนเกดการเปลยนแปลงคอ ครอบครวเดยวมแนวโนมเพมมากขน พอแมวยรนเพมมากขน การหยารางมมากขนกบพอแมวยรน อยางไรกตามสงทตามมาทงในระยะสนและระยะยาวคอ ป ยา ตายาย มภาระตองดแลบตรหลาน แทนพอแมทอพยพไปท างานตางถน เดกและเยาวชนมปญหาดานรางกาย และจตใจ สงผลใหเกดพฤตกรรมกาวราว แนวทางเลอกในการด าเนนชวตคอ กลมแมบาน กลม อสม.รวมกนรณรงคใหความรเรองการเลยงดแกพอแมวยรนหรอการดแลลกหลานในยคปจจบนใหแกปยา ตายาย โรงเรยนเปดสอนเรองเพศศกษาใหจรงจง

จากขอมลดงกลาวจงอาจกลาวไดวาสาเหตของปญหาสขภาพในระดบครอบครว ไดแก 1. การเปลยนแปลงของสงคมทมผลมาจากการพฒนาทางดานเศรษฐกจ ซ งมการ

เปลยนแปลงอยางรวดเรว 2. การประกอบอาชพของประชาชนทมผลตอสขภาพ ทงในทางตรงและในทางออม 3. การบรการสขภาพยงไมมประสทธภาพเทาทควร ยงมบรการสขภาพทดเฉพาะในเมอง

ใหญๆ เทานน 4. ประชาชนยงไมตระหนกตอการดแลสขภาพมากนก 5. ความยากจนทเกดขนท าใหประชาชนสวนหนงละเลยการดแลสขภาพ 6. ประชาชนยงคงมพฤตกรรมสขภาพทเสยงตอการเกดโรคไดงาย เชน การดมสรา สบบหร

เปนตน 7. ภาครฐยงทมเทงบประมาณในการรกษาพยาบาลมากกวาดานการสงเสรมสขภาพและการ

ปองกนโรค

30

2. ชมชน

ผทท างานเกยวกบสาธารณสข คนเคยและชนชมกบสจพจนทใชกนมานาน (จนกลายเปนธรรมดา) แตดยงใหญวา “ชมชนคอผปวยของเรา” (Community is the Patient) ซงมความหมายวา แทนทจะใหความสนใจไปทผปวยเปนรายๆ แตแพทยควรมงความสนใจไปทสขภาพของประชาชนทงหมด ภายใตบรบทของแตละสงคมนนๆ

ค ากลาวทกวางขวาง ครอบคลมมากเชนน รวมทงค าเปรยบเทยบทวา รางการเปรยบเสมอนชมชน เชนกน ท าใหมค าถามทตอบยากมายหลายค าถาม ถงแมวาชมชนจะมลกษณะคลายรางกาย เพราะประกอบไดดวยระบบพงพงกนหลายๆสวน เมอเกดเหตการณใดขนกบระบบหนงก กอผลกระทบไปอกระบบหนงเสมอ แตกตองระลกไววา ความเชอมโยงของระบบในชมชน มความละเอยดลกซงนอยกวาความเชอมโยงของระบบตางๆ ในรางกายหลายรอยเทา

นอกจากนนในชมชนยงขาดจดศนยกลางของการเชอมโยงทเขมแขงทเทยบไดกบระบบประสาทสวนกลางของมนษย (Central Nervous System) ทงในแงของความเปนหนงเดยวกนของวตถประสงคหรอกลไกการควบคมทเปนเอกภาพทชดเจน เปนตน

อยางไรกดการทจนตนาการวา ผปวยกคลายกบชมชนท าใหเกดการจดประกายทนาตนเตนและนาสนใจยงและอาจเปนจดเชอมตอใหเราวเคราะหลงไปในบรบทของเรองราวเกยวกบสขภาพไดงายขน จากขอความเชงอปมาอปมยวา รางกายผปวยเสมอนชมชน ท าใหเราอาจตงค าถาม 3 ค าถาม และค าถามเหลาน มความชดเจนในตวเองแตไมคอยมการคนควาหาค าตอบกนเทาใด คอ (1) หากชมชนเปนเสมอนผปวย เปนผปวยชนดใด? (2) หากชมชนเปนเสมอนผปวย เปนผปวยของใคร? และ (3) หากชมชนเปนเสมอนผปวย จะใหการดแลผปวยอยางไร จงจะมประสทธผลสงสด

ความพยายามทจะใหค าจ ากดความ “ชมชน” มมานาน นบแตสมยของพลาโตและอรสโตเตล ทตงขอเสนอวา ท าอยางไรคนจงจะอยรวมกนในชมชนอยางสขสงบ โดยมการตกลงประเดนตางๆไดอยาง “ยตธรรม” (How Men Can Live in Concert) ตามหลกของระเบยบสงคมอดมคตของพลาโต และทฤษฏการเมองของอรสโตเตล ความสนใจทจะใหค าจ ากดความ ค าวาชมชนอยางถกตองตรงกบความเปนจรงมอยตลอดเวลา ตราบจนปจจบน และทนสมยพอๆกบความพยายามทจะรณรงคให “ชมชนคนยากไร” ตอสกบสงครามความยากจน หากจะกลาวอยางกวางๆตามลกษณะธรรมชาตของชมชน ชมชนอาจแบงไดตามลกษณะนเวศวทยาทางภมศาสตร และตามลกษณะสงคมจตวทยา

2.1 การแบงชมชนตามลกษณะนเวศวทยาภมศาสตร จะท าใหความสนใจทความหนาแนนของประชากร การพงพงกบและกนทางเศรษฐกจ การมระบบขนสงสวนรวม และสถานทซอขายแลกเปลยนสนคา ตลอดจนสภาพทางธรรมชาตตางๆ ในชมชน โดยใหค าจ ากดความวาชมชน หมายถง “การรวมกลมของประชาชนซงมปฏสมพนธตอกนและกนบอยครงกวากบคนภายนอก และตองพงพาซงกนและกนในดานสนคาและบรการ ส าหรบการด ารงชวตประจ าวน”

2.2 การแบงชมชนตามลกษณะสงคมจตวทยา นกวชาการจะใหความสนใจกบความถของการมปฏสมพนธตอกนระหวางคนในชมชน ลกษณะการพงพาซงกนและกนของคนในการปฏบตภาระหนาทในสงคมซงอาจเรยกอกอยางหนงวาการชวยเหลอซงกนและกน การจดใหความคาดหวงของสมาชกในชมชนทมตอกนและกน ไดรบการตอบสนอง ซงเปนระบบรากฐานของสงคม มไดจ ากด

31

อยเฉพาะทระบบเศรษฐกจ หรอการเมองเทานน แตยงขยายออกไปถงเรองของสขภาพ นนทนาการ และเรองราวทงมวลทเกยวกบมนษยทงหมดดวย สวนทเหนชดเจนทสดในระบบสงคมจตวทยากคอ การสนนษฐานวาสมาชกของชมชนจะมคานยมทางสงคมคลายคลงกนในบางเรอง และมความรสกรวมเกยวกบการเปนสมาชกของชมชนหรอมเอกลกษณ คลายคลงกบประชากรกลมใดกลมหนงเปนการเฉพาะ

วธทจะท าความเขาใจเกยวกบชมชนไดคอนขางด (และใชกบวตถประสงคอนๆไดอกมาก) กคอ การศกษาการเมองการปกครองของชมชนนนๆ ถงแมวา การปกครองและการใชอ านาจหนาทในบางครง อาจไมสอดคลองกบแนวทางขางตน แตกจ าเปนตองท าความเขาใจชองทางอยางเปนทางการเหลาน เพอจะไดภาพผลลพธทจะเกดขนในชมชนไดหลายเรอง ทงในดานสขภาพ และเรองอนๆ การจ ากดความของการเมองการปกครองในทนกคอ การเมองเปนเรองของ “อ านาจ” ทมกฎหมายรองรบ เพอสนบสนนการด าเนนงานของทองถน นอกจากนนการเมองยงเปนสวนหนงทมความส าคญมากเกยวกบการจดสรรทรพยากรของสงคมลงไปสกลมตางๆ เพอใชจายเงนของสาธารณะ ส าหรบกจกรรมทชมชนเหนพองตองกนวาสมควรด าเนนการ อยางไรกตามในบางครง (หรอบอยครง) ทการด าเนนงานของทางการอาจไมสอดคลองกบการวนจฉย หรอการแกไขปญหาสาธารณสขของชมชน หรอการแบงกลมประชากรตามลกษณะทางการเมองการปกครอง อาจไมตรงกบลกษณะการแบงกลมประชากรตามความจ าเปนทางสขภาพ หรออปนสยของคนในชมชน ตวอยางเชน ในการวางแผนสาธารณสขให เหมาะสมกบสภาพพนทจะตองท าการวเคราะห “พนททมความจ าเปนทางสาธารณสข” เพราะพนทดงกลาว จะแสดงกลมปญหาสาธารณสข และสถานบรการสาธารณสข แตพนทเหลานมกจะครอบคลมขามเขตปกครองตามททางราชการก าหนด ในบางครงขามอ าเภอ ขามจงหวด เมอเปนเชนน ตามสภาพกฎหมายแลว การก าหนดแผนหรอกลยทธในการด าเนนการใหมประสทธภาพจะท าไดยาก หรอในกรณทมหลายหนวยงานทเกยวของหรอในบางเรอง เปนความรบผดชอบของการปกครองสวนทองถน บางเรองเปนความรบผดชอบของสวนกลาง กท าใหการแกปญหาสาธารณสข มความยงยากมากขน ดงนน การแกปญหาสาธารณสขของชมชนจงมความจ าเปนทจะตองเนนไปทการประสานงานกบหนวยงานตางๆภายในกระทรวงเดยวกนในแตละระดบ และการประสานงานระหวางกระทรวง ทบวงกรมตางๆเนองจากการแพทยและการสาธารณสข มใชมเพยงประเดนใดประเดนเดยวทเปนเอกภาพ ดงนน การทจะจดท าแผนงานรวมเพอการพฒนาจงเปนไปไดยาก

โดยสรป สะทอนใหเหนความจรงไดมากขนวาเรองของชมชนเปนเรองทมความซบซอนมาก อยางไรกด เนองจากค าจ ากดความชวยชน าใหการท างานไดสะดวกขน ผทปฏบตงานดานสาธารณสขชมชน จงควรก าหนดขอบขายงานของตนใหชดเจนกอนการด าเนนงาน อยางนอยกควรก าหนดไดวาเราก าลงจะท างานกบผปวยชนดใดในชมชน อยางไรกตามการก าหนดขอบขายงานใดๆ ไมมความสมบรณในตวเองทงสน ไมมใครจะรจกประชากรกลมเปาหมายไดลกซงพอเพยง หรอจะสามารถรวมงานกบองคกรในชมชนจนไดผลสมฤทธเตมรอย ประเดนทควรพจารณาใหความส าคญคอ ชมชนเปนระบบของความสมพนธ และแตละชมชนมลกษณะเฉพาะของตวเอง เราตองมองชมชนในฐานะเปนระบบ (System) เพอจะไดประมาณการอทธพลของสงหนงทมตอสงหนง และท าความเขาใจวาความจ าเปนทางสาธารณสข และการตอบสนองความจ าเปนเหลานน ลวนแลวแตถกก าหนด

32

จากหลายทศทางในระบบ ซงก ากบกนอยภายในระบบนนๆ นอกจากนนยงตองระลกถงตลอดเวลาวา แตละชมชนมความจ าเปนเฉพาะเรองของแตละชมชน ซงแตกตางจากชมชนหนง กบชมชนหนงๆเสมอ ทงนเพอปองกนขอผดพลาดอนใหญหลวงทหลงไปวา หากจะถายทอดองคความรและเทคนคจากแหลงหนงไปสอกแหลงหนง จะสามารถท าไดอยางสะดวกเพยงแตอาศยโครงสรางองคกรชมชน ซงคลายคลงกนเทานน เมอเรายอมรบวาชมชนคอระบบความสมพนธระหวางคนในชมชน กจะท าใหเราใสใจกบสวนตางๆ ของโครงสรางในชมชน และศกษาวาสวนตางๆเหลานมอทธพลตอกนอยางไรบาง แนวคดในลกษณะนท าใหเราเกดการตงค าถามวา

“สถาบนใดในชมชนทมบทบาทเดนในดานการเมอง เศรษฐกจ การแพทยและการสาธารณสข และดานอนๆ?”

“ใครเปนผมบทบาทส าคญในสถาบนตางๆ เหลาน” “ประชากรในชมชนเมอแบงตามอาย เพศ เชอชาต ชนเผา และเศรษฐกจสงคมม

ลกษณะอยางไร?” “ความจ าเปนส าคญดานสขภาพของชมชนเปนอยางไร” “ความจ าเปนเหลานกระจายไปในประชากรในลกษณะใด”

การยอมรบวาแตละชมชนมคณลกษณะเฉพาะทไมเหมอนกน ท าใหเราตองใหความสนใจกบประวตศาสตรของชมชน โดยเฉพาะอยางยงในประเดนทวาชมชนเหลานน เคยมการด า เนนการอยางไรมากอนบาง ในการเผชญกบปญหาวกฤตตางๆ รวมทงปญหาสขภาพอนามยทส าคญยงกวานนกคอ การทเราใหความสนใจกบคณลกษณะ หรอบคลกภาพของแตละชมชนเปนการเฉพาะแตละแหง ท าใหเราไดใสใจกบวถด ารงชวตของแตละชมชนมากขน จนเขาใจถงวฒนธรรมชมชน ซงจ าเปนตองทราบอยางลกซง กอนทเราจะสามารถเชอมโยง “เหตและผล” วาการเจบปวยเกดขนไดอยางไร หรอพฤตกรรมของประชาชนเมอตนเอง หรอญาตพนอง หรอเพอนเจบปวยเปนอยางไร

ดงนนขอมลโดยสรปเกยวกบลกษณะส าคญตางๆ ของชมชน จงเปนสงทมความจ าเปนอยางมาก ส าหรบการท าความเขาใจชมชนใหเพยงพอ การส ารวจชมชนอยางลกซงใหมากทสดเทาทจะท าได เปนสงทขาดไมไดเลยส าหรบการด าเนนงานสาธารณสข และโดยการกระท าเชนนเทานจงจะไดขอมลเกยวกบชมชนอยางเพยงพอ เชนเดยวกบแพทย ตองมขอมลเกยวกบผปวยเฉพาะรายเพยงพอเทานน จงจะสามารถสรปภาพของชมชนออกมาได และเมอไดขอมลพนฐานแลว จงจะสามารถวดผลของการด าเนนงานดานสาธารณสขได

ทายสดแมวาจะใหความส าคญและเนนย าทคณลกษณะตางๆของชมชน แตเรากตองระลกเสมอวาไมมชมชนใดในประเทศไทยทเปนเอกเทศของตนเองอยางเดดขาด ผปฏบตงานในชมชนตองระลกอยเสมอวา แตละชมชนจะมความสมพนธเชอมโยงกนและกน และเชอมโยงกบสงคมใหมรอบขาง ภาพรวมของปญหาและทรพยากรในชมชนตางลวนเชอมโยงกนและกนทงหมด เชน ปญหามลภาวะทางน า ทางอากาศ โรคหวใจ โรคจตประสาท หาไดเกดขนภายในชมชนใดชมชนหนงชมชนเดยว ในขณะเดยวกนความช านาญและงบประมาณในการแกไขปญหากตองหามาจากในชมชนและจากนอกชมชน จากการพงพาซงกนและกนนอกจากนนแลว ยงพบวาความแตกตางเฉพาะ เรอง ของแตละชมชนกเรมลดลง เนองจากอทธพลของวฒนธรรมชมชนคนชนกลางทแพรหลายไปทวท าใหประชาชนมความกลากนมากขน

33

3. การด าเนนงานดานสขภาพในชมชน

ในชวงระยะเวลากอน พ.ศ. 2520 เมอกลาวถงการด าเนนงานดานสขภาพในชมชน เจาหนาทสาธารณสขผรบผดชอบ จะคดวาเปนภารกจหรองานของคน ทจะตองด าเนนงานในชมชนและรวมทงสงคม หรอประชาชนกเขาใจเชนเดยวกน วาเปนงานหรอภาระเจาหนาทสาธารณสข ในความหมายน จงหมายความวา เจาหนาทสาธารณสขในชมชนทงหมด และเปนผบรการจดการดานสขภาพของประชาชน โดยทประชาชนมไดมสวนรวมประการใด แตภายหลงทกระทรวงสาธารณสข น านโยบายการมสขภาพดถวนหนา และการสาธารณสขมลฐานมาเปนกลยทธในการด าเนนงาน กเรมท าใหประชาชน มสวนรวมมากขน ประชาชนหนมาดแลสขภาพดวยตนเองมากยงขน

จากการพฒนาตามแนวนโยบายปรากฏชดเจนขนในแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท 8 (2540-2544) ทก าหนดใหคนเปนศนยกลางของการพฒนาและแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท 9-11 ไดนอมน าเอาหลก “ปรชญาของเศรษฐกจพอเพยง” มาเปนปรชญาน าทางในการพฒนาประเทศตอเนองมาก จนถงปจจบนแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท 12 (2560-2564) เปาหมายคอ การพฒนาทยงยน (Sustainable Development Goals: SDGs) รวมทงการปรบโครงสรางประเทศไทยไปสประเทศไทย 4.0 ตลอดจนประเดนการปฏรปประเทศ โดย ไดใหความส าคญกบการมสวนรวมของภาคการพฒนาทกภาคสวน ทงในระดบกลมอาชพ ระดบภาค และระดบประเทศในทกขนตอนของแผนฯ อยางกวางขวางและตอเนอง เพอทจะรวมกนก าหนดวสยทศนและทศทางการพฒนาประเทศ รวมทงรวมจดท ารายละเอยดยทธศาสตรของแผนฯ เพอมงส “ความมนคง มงคงและยงยน” เพอการมสขภาวะหมายถง การมความสมพนธกบปจจยตางๆ มากมาย เชน การประกอบอาชพ เศรษฐกจ สงคม และการเมอง เปนตน

กลาวโดยสรป แนวคดและหลกการด าเนนงานดานสขภาพในชมชนมงเนนทคน (ประชาชน) เปนศนยกลางของการพฒนา และชมชนเปนฐานของการพฒนาสขภาพ เนองจากประชาชนในสงคม จะมความสมพนธซงกนและกน จนไมสามารถแยกสวนในการพฒนาสขภาพประชาชนในชมชนได

3.1 ความหมายของสขภาพ

ค าจ ากดความหรอแนวคดเกยวกบค าวา “สขภาพ” ในปจจบนมความหมายแตกตางกบความหมายของค าวาสขภาพในอดต เพราะในแตละชวงเวลาทผานไปของสงคมไทย มการววฒนาการของระบบสขภาพไทยอยตลอดเวลา จากในอดตทประชาชนพงพาอาศยภมปญญาพนบานในการรกษาโรคภยไขเจบและดแลสขภาพอนามยดวยตนเอง แตเมอมชชนนารชาวฝรงเศสเขามาเผยแพรการแพทยแผนตะวนตกขนเปนครงแรกในประเทศไทยเมอป พ.ศ. 2219 ในรชสมยของสมเดจพระนารายณมหาราช ระบบสขภาพไทยจงเรมมการผสมผสานการแพทยแผนตะวนตก จงท าใหประชาชนหนมานยมและยอมรบการแพทยแผนตะวนตกมากขน ตลอดจนนโยบายของรฐทใหการสนบสนนการแพทยแผนตะวนตก กยงท าใหการแพทยแผนตะวนตกมความเจรญและแพรหลายมากยงขนจนละเลยการแพทยแผนไทยในทสดระบบสขภาพของไทยจงท าใหประชาชนลดความสามารถในการพงพาดานสขภาพของตนเอง และหนไปพงพาผทท าหนาทดานสขภาพจงเกดการแบงแยกทชดเจนเปน 2 ฝายไดแก ฝายเจาหนาทซงเปนผใหบรการและฝายประชาชนซงเปนผรบบรการ

ในทน สขภาพชมชนจงมความหมายสขภาพทชมชนเปนศนยกลาง หรอคนเปนศนยกลาง เพราะคนเปนจดรวมของการบรณาการดานสขภาพ เนองจากสขภาพจะดไดตองเรมทคนหรอเรมตนท

34

บาน เพราะสขภาพดหรอไม ขนอยกบวถการด าเนนชวตของประชาชนดวยเชนกน การเรมตนหรอวธคด หรอวธการด าเนนงานจะเรมตนจากชมชนหรอระดบฐานรากขนมา จงจะมประสทธภาพ ซงมแนวความตดทส าคญๆ ดงน

3.2 สทธและหนาทเกยวกบสขภาพ สขภาพดเปนสทธขนพนฐานของมวลมนษยชาตตามปฏญาณสากลวาดวยสทธมนษยชน

ทสหประชาชาตไดก าหนดไว ประกอบกบสขภาพเปนเรองของแตละบคคล ผอนจะหยบยนหรอท าแตฝายเดยวไมได ดงนนจงเปนหนาทของประชาชนทกคนทตองรบผดชอบดแลสขภาพตนเองไมใหเกดการเจบปวย และไมท าอะไรทเปนอนตรายตอตนเองและผอน พรอมทงขวนขวายหาความรและแนวทางทเหมาะสม เพอใหมชวตอยางมความสขในทางสาธารณสขถอวาคนเปนทงผมสทธทจะไดรบประโยชนจากการจดการของรฐ และเปนผมหนาทในการดแลสขภาพของตนเอง ครอบครว และชมชน ดงนน ภาครฐจงจ าเปนตองมการจดระบบบรหารจดการสขภาพทคนในชาตจะไดประโยชนสงสด รวมทงสงเสรมการกระจายอ านาจใหประชาชน เอกชน องคกรชมชน และองคกรปกครองสวนทองถน เขามามสวนรวมในกระบวนการตดสนใจก าหนดทศทางและบรการจดการสขภาพดวยตนเอง ในชวงทระบบการแพทยแผนปจจบนและยารกษาโรคแผนใหมทมประสทธภาพเขามาครองใจคนสวนใหญ อปสงคและอปทานดานการรกษาพยาบาลกตนตวสงขน ประชาชนไววางใจระบบแพทยและการรกษา พรอมทงฝากสขภาพไวกบระบบบรการ โดยละเลยการดแลสขภาพขนพนฐานของตนเองและประชาชน ประกอบกบการแขงขนทางสงคมและเศรษฐกจของประเทศทมผลตอการแบงเวลาคนและโอกาสการชวยเหลอกนและกน ท าใหคนไมสนใจทจะดแลสขภาพตนเอง ปลอยใหหมดและคนอนๆดแลแทน แทนทจะยอมดแลตวเองและยอมเสยเงนเสยทองมากมาย ท าใหเกดคานยมใหมและทศนคตของคนสวนใหญวา “สขภาพด คอ หนาทของหมอ” อยางไรกตามในชวงทผานมา ประเทศไทยไดมการแขงขนทางเศรษฐกจและสงคมทสงมาก ภายในเวลาไมนานตอมาภาวะเศรษฐกจทตกต าอยางรนแรง ไดมผลท าใหเกดการเปลยนแปลงทางสงคมและการด าเนนชวตททรดโทรมลง คณภาพชวตของประชาชนจ านวนมหาศาลตองปรบตวใหเกดการอยรอดและในกระบวนการปรบตวนเองทมผลตอสขภาพของคนโดยไมรตว ซงในภาวะเชนนการเจบปวยแตละครง คอ ความสญเสยของเวลาและรายไดทสะสมหามา ถงแมวาคารกษาพยาบาลจะมราคาถกมากกตาม การดแลสขภาพทเจบปวยใหกลบฟนคนมาสสภาพเดม ยงอาศยการกนอาหาร การมกจกรรมตางๆทตองปฏบตและเหลานกคอ คาใชจายทตวเองสญเสยโดยทรฐมไดตามมาจายให การดแลตนเองมใหเจบปวยจงเปนหนาทของทกๆคน เพอมใหเปนภาระแกตนเอง ครอบครว สงคม และประเทศชาต

3.3 สขภาพเปนของประชาชน ระบบสขภาพภาคประชาชน หมายถง กระบวนการทสมาชกของสงคมหรอชมชน นนม

ความร ความเขาใจ รวมมอกนดแล และบรหารจดการใหเกดสขภาวะทดขนพนฐานดวนตนเองดวยความเปนเจาของสขภาพโดยการสนบสนนองคความร เทคโนโลย และทรพยากรทจ าเปนจากภาครฐ ภาคเอกชน และองคกรปกครองสวนทองถน ระบบสขภาพภาคประชาชนเปนวฒนธรรมการดแลความสขสมบรณทางสขภาพภาคประชาชนจงเปนระบบสขภาวะทกมตในลกษณะองครวม ซงรวมถง

35

ระบบการจดการสงแวดลอม ระบบอาหาร ระบบยา ระบบเศรษฐกจ สงคม การเมอง การศกษา วถชมชน และวฒนธรรม แนวคดระบบสขภาพภาคประชาชนทกลาวในขางตนเปนภาพของระบบสขภาพภาคประชาชนทเกดขนในชมชนทองถน จงเปนภาพการท างานของประชนชนทเปนเครอขายมกระบานการด าเนนงานทเนนการมสวนรวมของทกฝาย มนโยบาย เปาหมาย ตวชว ดและกลวธทประชาชนเปนผก าหนด ภายใตความตองการของชมชนอยางแทจรงตามสภาวะแวดลอมบรบททเชอมโยงเศรษฐกจ สงคม การเมอง วฒนธรรม ทองถน และครอบครวใชทนทางสงคมทเปนของตน มรปแบบการท างานแบบองครวม ผสมผสานภมปญญาทองถนและภมปญญาสากล มนโยบายและกลไกลการสนบสนนจากภาครฐ องคกรปกครองสวนทองถน มการกระตนจากองคกรภายนอกและภายใน ชวงขบเคลอนกระบวนการระบบสขภาพประชาชนเปนสวนหนงของระบบการด าเนนงานเพอการพฒนาชมชนทองถนทเกดขนในทองถนนนๆ การด าเนนงานสงเสรมและการสนบสนนการพฒนาระบบสขภาพภาคประชาชน จงมไดหมายความวาจะตองสรางระบบการด าเนนงานทมาท างานดานสขภาพ แยกจากการท างานดานอนๆ สาขา ทงดานสขภาพ เกษตรอาชพ การศกษาและอนๆ เพอการบรณาการของชมชนทองถนเปนประการส าคญ เมอมองเหนอขนมาจากระดบชมชนกคอ ภาพของสงคมและประเทศสภาพของปญหาทเกดขนมความสลบซบซอนกวาแตกอนมาก ปญหาดานสขภาพเองกมไดเกดขนเปนปญหาเดยวๆ แตมความเชอมโยงเปนเหตเปนผลกบปญหาอนๆ ทมความสลบซบซอนมากเกนกวาทจะแกไขดวยกลยทธ ทางดานสขภาพเพยงประการเดยว รวมทงบางปญหากเกนก าลงทชมชนทองถนจะสามารถจดการไดเพยงล าพงในชมชนทองถนเดยวได ดงนน ระบบสขภาพ ภาคประชาชนแตะละชมชนทองถนจงตองมการถกทอเชอมโยงกนเปนกลไกทเชอมตอกบระบบสขภาพในระดบตางๆ รวมถงระบบการพฒนาดานอนๆ ทมบทบาทก าหนดทศทางและนโยบายการพฒนาสขภาพในระดบตางๆ จนถงระดบประเทศอนมพนฐานมาจากสภาพปญหาและความตองการของประชาชนทสงผลตอกนมาเปนล าดบ ในขณะเดยวกนกเปนเครอขายทมขมพลงอนมหาศาลในการจดการปญหาดานสขภาพและปญหาดานอนๆ ทสงผลตอสขภาพ ความเปนอย และคณภาพชวตทตองอาศยความรวมมอการผนกก าลงอยางมเปาหมาย ระบบสขภาพของประเทศมจดมงหมายเพอการพฒนาสขภาพของประชาชนมงสเปาหมายท าใหประชาชนมสขภาพด ในฐานะทระบบสขภาพภาคประชาชนเปนสวนหนงของระบบสขภาพของประเทศทมความเชอมตอกบสขภาพภาครฐ จงมเปาหมายเดยวกน คอ การดแลสขภาพดวยตนเอง และสอดคลองกบวถชวตของประชาชน หวใจส าคญของระบบสขภาพประชาชน คอ การทบคคล ครอบครว ชมชนทองถน เปนผขบเคลอนการพฒนาสขภาพตามความตองการของประชาชนทองถนนนๆ องคกรภายนอกเปนเพยงผสนบสนน กระตน และสรางปจจยแวดลอมใหเอออ านวยตอการด าเนนงานของชมชนไดอยางแมจรง นอกจากนระบบสขภาพภาคประชาชนเปนระบบสขภาพอกระบบหนง ทเชอมตอและผสานกบสขภาพภาครฐท าใหระบบสขภาพของชาตมประสทธภาพ สามารถครอบคลม เขาถง เปนธรรม และตอบสนองความตองการของประชาชนอยางแทจรง

36

สขภาพภาคประชาชนไมไดมอะไรเปลยนแปลงมากมาย แตเปนการเพมโอกาสใหบคคลสามารถจะตรวจวดสขภาพใดๆ กไดในชมชน เพอเฝาระวงและปองกนสงทจะเปนพษเปนภยตอสขภาพ สขภาพของประชาชนไมใชเรองของการเจบปวย แตเปนการบ ารงความสขในชวต ในภาพของพนท นโยบายสรางเสรมสขภาพของกระทรวงสาธารณสข และนโยบายหลกประกนสขภาพถวนหนา ท าใหโรงพยาบาลและโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพต าบล ตองพจารณาใหความส าคญกบการปองกนและเสรมสรางสขภาพใหเขมแขงมประสทธภาพมากยงกวาเดม ทเนนการรกษาพยาบาลตองอาศยการสรางกระแส และการสรางแรงผลกดน ทงทางสงคมและการเมองใหเกดการตลอดจนองคกร ผน าทองถน ใหยอมรบวา การดแลสขภาพโดยตนเองขนพนฐานนนเปนหนาทส าคญของบคคล ครอบครว และชมชน แตกอาจทจะพงพาระบบการบรการของแพทยหรอผเชยวชาญบางเมอยามจ าเปน อยางไรกตามครอบครวและชมชนตองพยายามชวยตนเองใหพนจากการเจบปวยใหได ซงการเจบปวยนบวาเปนเรองส าคญตอคาใชจายในครอบครว ตลอดจนการเจบปวยมผลตอการแสวงหาโอกาสในการประกอบอาชพ สรางรายได และตอความสขของคนในครอบครว หากไมมใครปวย ใครพการ หรอใครสญเสยชวต แมวารฐจะใหบรการหลกประกนสขภาพถวนหนาแลวกตาม แตคาใชจายจรงเมอเจบปวยยอมสงกวาการนนแนนอน ซงรฐจะเปนผรบผดชอบ เปนการชวยเหลอประชาชน แตหากพจารณาใหดกจะเหนวาเงนทรฐน ามาจายชดเชย กเปนเงนจากภาษราษฎรอยด ดงนนการปวยทปองกนไดของใครคนหนงในสงคมทไปรบการรกษากคอ ผสรางภาระใหผ อนในสงคมเปนผรวมรบผดชอบทเกดขนโดยไมเปนธรรม ดวยเหตนจงนาจะถอวาภาระการดแลสงเสรมสขภาพจากนกวชาการทางการแพทยและสาธารณสข สามารถมอบกลบไปสประชาชนได และใหเขาสามารถบรหารจดการในขนพนฐานเองอยางมประสทธภาพและมาตรฐานดวยตนเองตอไป

3.4 สขภาพเปนความตองการของประชาชน สขภาพด เปนความตองการของประชาชนทกคน แมทกคนจะยอมรบวา เกด แก เจบ

ตาย เปนเรองปกตของมนษย แต อโรคายาปรมาราภา ความไมมโรคเปนลาภอนประเสรฐ ประชาชนกยอมรบเชนเดยวกนแตการทจะมสขภาพดไดนน ประชาชนจะตองมความสามารถในการดแลสขภาพดวยตนเองในระดบหนง จนเมอเกนความสามารถยามเมอเกดการเจบปวยกควรไปปรกษาหรอพบแพทยเพอท าการรกษาพยาบาล ความตองการดานสขภาพของประชาชนทแทจรงคอ การไมเจบปวย และมสขภาพแขงแรงนนเอง มใชตองการโรงพยาบาลมาก หรอตองการแพทย พยาบาล มากๆซงเปนการชน าของผปฏบตงานดานการแพทยทมกจะครอบง าประชาชนอยเสมอๆ จนประชาชนหลงเชอและคลอยตามไปโดยไมรตว และละเลยการทจะดแลตนเองใหมสขภาพดแขงแรง ดงจะเหนไดชดจากระบบการแพทยแผนตะวนตกทครอบง าระบบการแพทยของไทยมาตลอดระยะเวลากวา 50 ป จนระบบการแพทยแผนไทย หรอภมปญญาพนบานถกละเลยไปจนหมดสน และเกดการแนะน างายๆ วา ไมสบายใหไปหาหมอ แทนทจะพดถงการดแลสขภาพดวยตนเองกอน แตอยางไรกตามกระทรวงสาธารณสขปรบเปลยนยทธศาสตรการสาธารณสขมลฐาน ซงเปนยทธศาสตรทมงเนนการมสวนรวมของประชาชนขนจนประชาชนจะสามารถจะกลาวไดวา แมเราเปนชาวบาน พวกเรากสามารถดแลสขภาพของพวกเราได ซงเปนการดแลสขภาพของตนเองและเปนการดแลสขภาพเบองตนของมนษยโดยเชอมตอกบระบบการแพทย การบรการสาธารณสขทด าเนนการโดยภาครฐหรอ อาจกลาวไดวา การดแลสขภาพดวยตนเองของประชาชนเปนสขภาพของประชาชนนนเอง

37

ปจจบนประชาชนถกโนมนาวจากสอมวลชน จากการโฆษณาชวนเชอในระบบทนนยมซงครอบง าจากวฒนธรรมและความเจรญจากตะวนตก ทมงเนนไปสระบบการรกษาพยาบาลททนสมย เชน กาทดลองทางดานวทยาศาสตรการแพทยดานตางๆ จนประชาชนคนไทยชนชม ยอมรบ และยนดทจะปฏบตตาม แมวาจะสญเสยเงนทองมากมายเพยงใดกตาม ตวอยางทเหนไดชดกคอ การผลตวคซนหรอยารกษาโรคเอดสทนกวทยาศาสตรการแพทยก าลงทดลองด าเนนการอยางจรงจง เพอหาหนทางในการแกไขโรคเอดสใหจงได ซงเปนเรองทดในการพฒนาการดานแพทย แมวาคาใชจายดานยาจะมราคาแพงขนตลอดเวลากตาม แตสงทจะตองพจารณาควบคไปดวยกนกคอตองใหประชาชนสนใจและตระหนกและรบแกไขกอนทจะปวยเปนโรคเอดส ซงกคอการปองกน หรอหลกเลยงจากพฤตกรรมเสยงตางๆทางเพศ หรอสงเสพตด เพอมใหปวยเปนโรคเอดส

การโฆษณาไดน ามาจากสอดวยความคดเชนน ท าใหประชาชนมงหวงทจะมยาแกไขโรคเอดสไดเรววน แตมไดมความคดทจะปองกนตนเสยมากกวา ดงนน การทจะพดถงความตองการดานสขภาพของประชาชนจงควรทจะมองใหลกซงกวาปรากฏการณทประจกษอยในปจจบนนและอกประการหนงกคอ ความรความเขาใจของประชาชนในดานสขภาพจากขอมล พบวา ประชาชนมความสนใจในการดแลสขภาพนอยกวาความสนใจในการประกอบอาชพและการสาธารณปโภค ทงๆทสขภาพมสวนเกยวของในการด ารงชวตอยางชดเจนจนแยกออกไมได

ดงนนเมอพดถงสขภาพประชาชนจงมงใหความสนใจดานการรกษาพยาบาลมากกวาดานดารสงเสรมสขภาพและปองกนโรค นอกจากในสวนของประชาชนทมความเขา ใจผดในเรองความตองการสขภาพของประชาชนแลว นโยบายของรฐกมสวนท าใหเกดความเขาใจผดของประชาชนไดเชนเดยวกน เพราะนโยบายของรฐทมรากฐานจากนกการเมองทมงเนนสรางความนยมและการยอมรบจากประชาชน หากสามารถหยบยนสวสดการบางอยางให เชน การกอสรางโรคพยาบาลตางๆ เปนตน ซงท าใหประชาชนนยมและคดวาเมอมสถานบรการหรอโรคพยาบาลแลว สขภาพจะดขน ความจรงแลว เพยงแตสามารถเขาถงบรการไดอยางรวดเรวเทานนยามเมอเจบปวย คณภาพของบรการยงจะตองพจารณาอกระบบหนง และหากสถานบรการนนมระบบการสงเสรมสขภาพและปองกนโรคอยางจรงจง ประโยชนกจะตกแกประชาชนมากขน ซงเปนสวนนอยทเนนจดนแมจะเปนหลกการส าคญกตาม แนวนโยบายของรฐเปนสงส าคญตอการสรางความตองการดานสขภาพของประชาชน และเมอเทยบกน ระบบงบประมาณของกระทรวงสาธารณสขในแตละป จะพบวาการใชจายงบประมาณดานการรกษาพยาบาลจะมากกวาการสงเสรมและปองกนโรคเสมอๆ จนเปนเหตหนงทระบบสขภาพประชาชนในการดแลสขภาพดวยตนเอง มความออนแอ และยงไมสามรถเสรมสรางความ เขมแขงไดดงในปจจบนหากแนวนโยบายของรฐยงเปนอยเชนน

4. บทสรป

การท างานกบชมชนหรอในหมบานตองใหความส าคญกบระดบครอบครวและชมชน รวมทงระบบสขภาพชมชน ซงแตละชมชนจะมโครงสรางแตกตางกนตามลกษณะของแตละทองถน และแตกตางตามความสมพนธของแตละชมชน หรอหมบาน แตลกษณะของหมบาน ต าบล อ าเภอและจงหวด มโครงสรางหลกๆ ทเหมอนกน เชน มครอบครว (หลงคาเรอน) มการแบงเปนกลมๆ ละแวก

38

บานหรอตวบาน มผน าเปนทางการ เชน ก านน ผใหญบาน คณะกรรมการหมบานและผน าทไมเปนทางการ เชน ปราชญชาวบาน ผสงอาย ขาราชการเกษยณ เปนตน แตในทนจะน าโครงสรางในชมชนหรอในหมบานในสวนทเกยวกบการด าเนนงานสาธารณสขมาพจารณา

6. ค าถามทบทวน

6.1 จงอธบายความหมายและองคประกอบของ “ครอบครว” 6.2 จงอธบายความหมายและโครงสรางของ “ชมชน” 6.3 จงอธบายความหมายของการดแลสขภาพ 6.4 จงอธบายรปแบบของการดแลสขภาพในครอบครว 6.5 จงบอกลกษณะของการจดการระบบสขภาพชมชน 6.6 จงอธบายรปแบบการด าเนนงานสขภาพของประชาชน 6.7 จงบอกถงหวใจส าคญของระบบสขภาพประชาชน 6.8 จงอธบายเกยวกบสทธและหนาทสขภาพของประชาชน 6.9 จงอธบายความหมายของค าวา “สขภาพเปนของประชาชน” 6.10 จากค าวา “สขภาพเปนความตองการของประชาชน” จงชแจงรายละเอยด

บทท 3 แนวความคดและทฤษฎการพฒนา

นบตงแตสงครามโลกครงทสองเปนตนมา การก าหนดแนวความคดเกยวกบการพฒนาไดรบอทธพลทางความคดจากส านกตางๆ มากมาย จนเปนผลใหทฤษฎการพฒนาเปลยนแปลงไปอยางรวดเรว ดงนนสงทจ าเปนทตองท าความเขาในเบองตนกคอ กรอบแนวคกคดและทฤษฎเกยวกบการพฒนาทเกดขนมาตงแตทศวรรษ 1959 จนถงทศวรรษ 1980 เพอใชเปนแนวทางในการพฒนาสงคม หรอประเทศใดๆ ใหบรรลตามแผนและวตถประสงคทก าหนดไว ทฤษฎทเกยวกบการพฒนาจงไดเรมตนขนเมอครสตศตวรรษท 18 เมอนกวชาการตางพากนคนคด เพอท าความเขาใจเกยวกบการพฒนาสงคมมนษยหลงจากนน กไดมการเปลยนแปลงแกไขปรบปรงใหมอ านาจในการอธบายสงขนมาตามล าดบ การจ าแนกทฤษฎพฒนานน สามารถท าไดหลายวธ เชน จ าแนกตามยคสมย จ าแนกตามสาขาทเกยวของ จ าแนกตามส านกความคดของผสรางทฤษฎ จ าแนกตามอดมการณอ านาจ หรอจ าแนกตามวถทศนในดานตางๆ จดมงหมายของการจ าแนกกเพอทจะใหผศกษาท าความเขาใจในเรองการพฒนา รวมทงววฒนาการอยางเปนระบบ การทผศกษาจะใชระบบจ าแนกแบบใดเพอทจะสงผลใหการท าความเขาใจละเอยดออนลกซงมากยงขน ดงนน ทฤษฎการพฒนา สามารถจ าแนกออกได 2 กลมใหญๆ ตามเงอนไขของเวลา คอ กลมทฤษฎยคกอนสมยใหม (Pre-Modernization Era) และ กลมทฤษฎยคสมยใหม (Modernization Era) ทฤษฎทง 2 กลม มววฒนาการตอเนองกนตามธรรมชาตของสงคม ลกษณะทส าคญหระการหนงของทฤษฎทางดานสงคมศาสตร กคอ การทจะตองไดรบการพสจนความถกตองได (Falsify) ทกเมอ ตามลกษณะทเปลยนแปลงตามสงคม นนคอ ไมมทฤษฎทางสงคมศาสตรใดทยงใหญจนสามารถใหค าอธบายปรากฏการณทางสงคมไดอยางลกซงรอบดาน (Grand Theory) ดงนน จงเปนภารกจ รวมทงความจ าเปนทผศกษาจะตองคดตามรอสราง (Deconstruct) ท าใหเปนปจจบน (Update) แนวคดรวมทงทฤษฎตางๆ เพอเสรมสรางความเขาใจเกยวกบปรากฏการณทางสงคมใหทนสมยอยเสมอ

อยางไรกตามทฤษฎบางทฤษฎกยงคงมอ านาจในการท าความเขาใจและอ านาจในการอธบายไวไดเปนอยางด ถงแมวาจะถกสรางขนและผานอดตอนยาวนานมาแลว ดงจะเหนไดดงตอไปน

1. กลมทฤษฎยคกอนสมยใหม (Pre-Modernization Era) 1.1 ทฤษฎแรกของการพฒนา (The first development theory)

ทฤษฎแรกของการพฒนา เกดขนจากตนแบบเกาดงเดมของการพฒนาเศรษฐกจสงคม ซงก าหนดขนในชวงปลายศตวรรษท 18 โดย Adam Smiith, Adam Ferguson, and John Millar ซงเปนทยอมรบของนกวชาการรนใหมเชน John Toye, Groffery Howthron, Dudllley Seers, and Peter Preston ถอเปนจดเรมตนของแนวความคดเกยวกบความกาวหนาในปจจบน ทฤษฎแรกของการพฒนาดงกลาวน ถอวาวถของการยงชพ (Mode of subsistence) ในสงคมมนษยเปนสง

40

ส าคญทตองน ามาพจารณาเพอก าหนดเงอนไขของการพฒนาเศรษฐกจและสงคม โดยอาศยพนฐานสงคมของภาษาองกฤษและสกอตแลนดในศตวรรษท 18 นกวชาการสามคนแรก คอ Smiith, Ferguson and Millar มความเหนรวมกนวา การเปลยนแปลงในวถการยงชพมอย 4 ขนตอนคอ 1) การลาสตวและการรวมกลม (Hunting and gathering) 2) วถชวตเรยบงายในชนบทและสงบแบบชาวนาหรอพวกเลยงแกะ (Pastoralism) 3) ตงหลกแหลงท าการเกษตรเปนอาชพ (Settled agriculture) และ 4) การคาขาย (Commerce)

ตงแตตนศตวรรษท 19 เปนตนมา ตนแบบเกาดงเดมน ไดแตกแขนงออกเปนทฤษฎการพฒนา 3 ประการ คอ 1) ทฤษฎววฒนาการ (Evolutionary theory) 2) ทฤษฎเทคโนแครท (Technocratic theory) 3) ทฤษฎมารกซสต (Marist theory)

1.2 ทฤษฎในสมยอาณานคม (Colonialism Theory) ตงแตกอนจนถงระยะหลงสงครามโลกครงทสอง นกสงคมศาสตรใหความสนใจกบ

ปญหาทางสงคมแลเศรษฐกจของประเทศดอยพฒนานอยมาก ทงๆ ทสภาพการณตางๆ ของประเทศเหลานนยงดอยการพฒนา ซงแตกตางกบประเทศพฒนาอยางมากมาย ผทสนใจและท าการศกษาการด ารงชวตของคนในประเทศดอยพฒนาลาหลงทสวนใหญเปนอาณานคมนน มกจะเปนพวกมานษยวทยาและนกชาตวงศวทยา (Ethnologist) ทสนใจในการท างานตางๆ ของสงคมดงเดมทอยเปนปาบนภเขา

แนวความคดหนงทนาสนใจ กคอ ความเหนพนฐานอนหนงทยอมรบกนแลววาเปนสาเหตของการดอยพฒนา คอ ความดอยพฒนามสาเหตมาจากความเขาใจวาปจจยธรรมชาตจ านวนหนงทมอยตลอดเวลา โดยมสามารเอาชนะได แมโอยมาตรการทางการเมองกตาม ดงนน วธการทางทฤษฎทอธบายตามแนวคดอนน จงถอวาเปนทฤษฎดอยพฒนา ไมใชทฤษฎการพฒนา ทงนน เพราะเปนทฤษฎทไมมแนวทางหรอกลยทธทจะเอาชนะความดอยพฒนาได

ลกษณะส าคญยงของความเหนพนฐานอนน กคอ ทศนคตทางอารมณทวาเชอชาตของตวดกวาพวกอน (Ethnocentrism) ความสงเดนทางดานรางกายและความเฉลยวฉลาดของคนผวขาวในประเทศอตสาหกรรมทงหลายถอวามสทธทจะปกครองดแลประเทศของคนผวอนๆ เหตผลอนนดเหมอนจะเปนเครองมอทสมบรณมาก เพราะคนผวอนไมอาจเปลยนแปลงผวของตวเองใหขาวได พวกผวขาวจงใชเหตผลนเสรมสรางอ านาจเพอปกครองอาณานคมไดละยงใชอางองวาพวกขาวไมจ าตองรบผดชอบทางศลธรรมและทางการเมองตอความยากจนและความดอยพฒนาของคนผวอนในประเทศอาณานคม ทงยงอางตอไปดวยวาเปนภาระหนาทของคนผวขาวทจะคอยปกครองดแลคนเหลานน ซงไมสามารถปกครองตวเองได

2. กลมทฤษฎยคสมยใหม (Modernization Era) ในยคสมยใหม มทฤษฎเกยวกบการพฒนาเกดขนเปนจ านวนมาก กลมทฤษฎทส าคญประกอบดวย ทฤษฎการท าใหทนสมย (Modernization Theory) ทฤษฎจกรวรรดนยม (Imperialism Theory) ทฤษฎการพฒนาอยางยน (Sustainable Development Theory) ดงนน เพอใหสอดคลองกบการแบงโลกออกเปนสองคายทางอดมการณความคดเหนทมเหตผลใหมทพฒนาขนมาอยางตรงขามและเปนปฏปกษตอกน จงอธบายในเชงทฤษฎได ดงน

41

2.1 ทฤษฎการท าใหทนสมย (Modernization Theory) ทฤษฎภาวะทนสมย เปนทฤษฎการพฒนาทรงโรจนมาก และถกน าไปประยกตใชใน

ประเทศดอยพฒนาอยางกวางขวางในราวปลายทศวรรษท 1950-1960 จดก าเนดของทฤษฎมาจากความส าเรจในการพฒนาของกลมยโรปตะวนตกหลงสงครามโลกครงทสอง ซงยดแนวทางการพฒนาแบบทนนยม (Capitalism) หรอเนนการด าเนนการทางเศรษฐกจแบบเสร ซงกลายเปนแนวความคดกระแสหลกทส าคญมากในยคนน ทฤษฎการท าใหทนสมย (Modernization Theory) โดยมทฤษฎในกลมนดงตอไปน

2.1.1 ทฤษฎโครงสราง (Structural Theory) นกวทยาศาสตรในสมยกอนมกจะกลาวอางวา วฒนธรรม สงคมวทยา และ

ดนฟาอากาศเปนเงอนไขส าคญทท าใหเกดความดอยพฒนา ท าใหประชาชนในประเทศดอยพฒนาทมดนฟาอากาศแปรปรวน จะไมมความกระตอรอรนในการท างานและไมสนองตอบสงจงใจทางดานการเงน จงท าใหระบบเศรษฐกจมลกษณะเปนทวภาค กลาวคอ มภาคเศรษฐกจสมยใหมและภาคเศรษฐกจดงเดมอยควบคกนไปโดยไมมความเกยวของกน การพฒนาเศรษฐกจจะไมแผกระจายออกไปจากภาคสมยใหมทกาวหนาเพราะสภาพของทองถนไมเหมาะสม โครงสรางทวภาคดงกลาวมลกษณะหลายๆ ดานประกอบกน คอ

2.2.2.1 สภาวะทแตกตางกนระหวางความเดน (Superior) กบความดอย (Inferior) อยดวยกนในพนทหนงพนทใดในเวลาเดยวกน เชน มวธการผลตททนสมยในเมองกบวธการผลตทเกาแกโบราณในชนบทหรอมผน าทมการศกษาสงและร ารวยกบมวลชนทไมรหนงสอทยากจนหรอมประเทศอตสาหกรรมทมงคงร ารวยกบประเทศเกษตรกรรมทยากจนและดอยพฒนาอยดวยกน

2.1.1.2 การมลกษณะตรงกนขามของประเทศดงกลาวในขอแรกอยดวยกนนน จะตองเปนเรองทยดเยอยาวนาน ไมใชอยในชวงของการเปลยนแปลงหรออยในขนของการพฒนาหรอเปนปรากฏการณทางประวตศาสตรทจะสามารถท าใหดขนไดภายในเวลาชวงหนง แตเปนสงทมอยดวยกนอนยาวนานอยางไมเทาเทยมกนหรอไมมความเสมอภาคกนอยางยากทจะท าใหหมดสนไปได

2.1.1.3 องศาแหงความเดนกบความดอยทมอยนน นอกจากจะยงไมมวแววทจะท าใหหมดไปไดอยางงายๆ และรวดเรวไดแลว ยงท าทาวาจะเพมมากยงขนเรอยๆ ดวย เชน คนรวยกดเหมอนจะยงร ารวยขนในขณะทคนจนกยงจนลงทกวน

2.1.1.4 ความสมพนธระหวางปจจยแหงความเดนกบปจจยของความดอยมลกษณะทอธบายไดวา ปจจยแหงความเดนมไดท าใหปจจยของความดอยดขนเลย หากจะมอยบางกมเพยงเลกนอยมาก ในทางตรงกนขามมแตจะท าใหเลวลงยงขน กลาวอกนยหนงกคอ ปจจยทงหลายทท าใหประเทศพฒนาแลวหรอคนร ารวยแลวยงพฒนาและร ารวยยงขนน มไดมสวนท าใหประเทศดอยพฒนาหรอคนจนมสภาพหรอฐานะดขนแตประการใดเลย แตกลบท าใหดอยพฒนาหรอยากจนลงไปอก

42

2.1.2 ทฤษฎการแปลงรป (Transformation Theory) ทฤษฎเกยวกบการแปลงรปเหลานอางองถงวธการอนมานและการท านายใน

เรองเกยวกบชวงของการเปลยนแปลงซงโครงสรางทางเศรษฐกจและสงคมทดอยพฒนา โดยพจารณาจากการวเคราะหโครงสรางและสาเหตตางๆ ของความดอยพฒนาทกลาวมาแลว แนวความคดพนฐานเกยวกบวธการเหลานกคอ ความมประสทธภาพทางเศรษฐกจและสงคมทพฒนาขนมาดวยแนวทางของตวเองเปนโครงสรางแบบหนงโดยเฉพาะ และถอวาประเทศดอยพฒนาไมมหลกแหลงของตวเอง จะตองด าเนนรอยามกระบวนการพฒนาทเคยเกดขนแลวในสมยหนงของประเทศอตสาหกรรม

ทฤษฎการแปลงรปกเชนกนมปจจยในลกษณะดงกลาวอยไมนอย เพราะในการก าหนดวตถประสงคกดหรอการตดสนใจเลอกกลยทธในการพฒนากด มกจะมแบบแผนหรอมาตรฐานอยในหวใจเปนแนวทางหรอเปนหลกอยแลว

2.1.3 ทฤษฎการแผกระจาย (Diffusion Theory) ในสาระเกยวกบทฤษฎการแผกระจายการพฒนากลาวถง กระบวนการ

พฒนาการอตสาหกรรมมลกษณะส าคญประการแรก คอ เมอมการอตสาหกรรมเกดขน ณ ประเทศใดหรอพนทแหงไหนยอมมแนวโนมทจะท าใหการอตสาหกรรมมมากยงขน มรายไดสงขน มความเชยวชาญเฉพาะดาน มการแบงงานกนท า และมระบบเศรษฐกจทแสวงผลประโยชนอนน าไปสการดงเงนทนและแรงงานเขาไปยงตลาด ท าใหเกดปจจยการผลตและวงจรความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจอนเปนลกษณะส าคญของระบบอตสาหกรรมและท าใหเกดความไมเทาเทยมกนของรายไดระหวางพนทๆ พฒนาหรอเรยกวา ศนยกลาง (Center) กบพนทหางไกลออกไปเรยกวา พนทขอบนอก (Periphery) ส าคญกวาความไมเทาเทยมกนดงกลาว กคอ วงจรของความเปนเหต เปนผล (Cumulative Circle of Causation) ทเสรมสรางแรงดนทางเศรษฐกจหลายๆ ประการ และท าใหกระบวนการพฒนาแผกระจายไปส พนทขอบนอก โดยระบบเศรษฐกจของศนยกลางตองการทรพยากรธรรมชาต วตถดบ ทรพยากรแร ทรพยากรทหายาก อาหารและราคาของสงตางๆ มแนวโนมสงขน จงตองแสวงหาของราคาถกกวาในพนทขอบนอก นอกจากนยงมความตองการทนและแรงงานทมลกษณะเพอทจะท าใหพนทขอบนอกเปนแหลงผลตตอไป คนทอยในพนทขอบนอกจงคนเคยกบความรเฉพาะดาน การแบงงานกนท า มรายไดสงขน มการสงสนคามากขน และการมรายไดสงขน ท าใหสามารถผลตสนคาไดและสงออกขายกบประเทศเพอนบานซงอยในพนทขอบนอกดวยกนและสงขายใหประเทศศนยกลางดวย

กลไกอกอยางหนงของการแผกระจายการพฒนาไดแก การเคลอนไหวของแรงงานระหวางประเทศ เมอเปรยบเทยบกบทนและเทคโนโลย รวมทงความกาวหนาทางเทคนคทวๆ ไป เพอเพมคาจางแรงงานความกาวหนาทางเทคนคในประเทศศนยกลางจะคอยๆ เพมคาจางทนนเมอเทยบกบประเทศขอบนอกปรากฏการณดงกลาวจะท าใหมการผลตเกดขนในประเทศขอบนอกโดยใชทนและเทคโนโลยจากประเทศศนยกลางและใชแรงงานราคาต ากวาในประเทศขอบนอก การผลตกมกจะท าเพอขายในประเทศขอบนอกนนเองซงกอนหนานนซอจากประเทศศนยกลาง และตอมาถาคาขนสงไมแพงเกนไปอาจสงสนคานนไปขายในประเทศศนยกลางจะมงผลตสนคาทมขนาดใหญ ใชความรเฉพาะดานและคนทมความรสง

43

2.1.4 ทฤษฎโครงสราง-หนาทนยม (Structural-Functionalism Theory) เปนทฤษฎทางดานสงคมวทยาและรฐศาสตร เฟรด ดบเบลย รกส (Fred w.

Riggs) ไดอธบายความหมายของโครงสรางวา เปนแบบแผนของพฤตกรรมซงไดกลายเปนลกษณะมาตรฐานของระบบสงคม เชน พฤตกรรมของขาราชการในองคการหนง ดงนน โครงสรางจงมความหมายรวมไปถงตวบคคล สงของและการกระท าของคนในองคการ รวมทงของคนทมาตดตอรบบรการจากองคการนนดวย สวนความหมายของหนาทนน หมายถง ผลทตามมาของโครงสรางซงอาจมสวนท าใหเกดผลกระทบตอโครงสรางอน ๆ หรอระบบใหญดวย เชน หนาทของหนวยงานเกยวกบการศกษาทเปนผก าหนดอตราคาเลาเรยน ก าหนดหลกสตร และหลกเกณฑการเรยนการสอน เปนตน สงเหลานยอมมสวนกระทบไปถงรายไดรายจายของผปกครองนกเรยน รายไดของโรงเรยน และของรฐบาล รวมทงมาตรฐานความรของผส าเรจการศกษาดวย ดงนน หนาทจงเปนแบบแผนของการขนตอกน (interdependence) ระหวางโครงสรางตงแตสองแหงขนไปและเปนความสมพนธระหวางตวแปรผนตางๆ ดวย

การศกษาในเรองโครงสรางหนาทนเปนสวนหนงของทฤษฎการท าใหทนสมย ซงมกระบวนการของการพฒนาจากความดอยพฒนาหรอสงคมดงเดม (Traditional Society) ไปสสงคมก าลงพฒนา (Transitional Society) โดย รกส ก าหนดชอใหเองวา จากสงคมเกษตรกรรม (Agrarian Society) ไปสสงคมก าลงพฒนา (Prismatic Society) และถงสงคมอตสาหกรรม (Industrial Society) สงคมดงเดมมลกษณะเปนสงคมเกษตรกรรมทไมคอยมการเปลยนแปลง ไมมการแบงงานกนท าตามความรเฉพาะดาน ภายหลงจากการเปลยนแปลงพฒนาแลวจะเปนสงคมอตสาหกรรมทมการแบงงานกนท าตามความรเฉพาะดานอยางชดเจน

2.1.5 ทฤษฎการแกปญหา (Solution Theory) ตามทฤษฎทางเศรษฐศาสตรแลวไดมการคดคนถงกลยทธของการพฒนาขนมา

หลาย ๆ อยาง โดยเนนในดานการลงทน การเงน การคลง และการคาระหวางประเทศ กลยทธทกลาวถงกนมาก กคอ กลยทธคอขวด (Bottleneck Strategies) ซงมสาระส าคญอยทการวเคราะหถงปจจยตาง ๆ ทเปนอปสรรคตอการพฒนาและการเอาชนะปญหาหรอปจจยเหลานน อยางไรกตามมความเหนแตกตางกนอยางมากในเรองของการแกปญหาและแนวคดในเรองกลยทธดงกลาว

ทฤษฎเกยวกบการลงทน (Investment Theory) คงยงมความคดความเหนทแตกตางกนในเรองของการลงทนวาควรจะท าในลกษณะใด และจะใหความส าคญกบปจจยอะไรกอนหรอระหวางการเกษตรและการอตสาหกรรม โครงการอตสาหกรรมขนาดใหญหรอจะพฒนาอสาหกรรมขนาดยอม เปนตน

3. ทฤษฎจกรวรรดนยม (Theory of Imperialism) 3.1 ทฤษฎพงพา (Dependency Theory)

เงอนไขโดยสภาพทว ๆ ไป และใชแนวคดนก าหนดลกษณะทแตกตางกนของการพงพา ซงเกดขนจากกระบวนการขยายตวของระบบทนนยมโลก (ลกษณะการพงพาเปนสภาพเฉพาะ สวนกระบวนการขายตวของระบบทนนยมโลกเปนสภาพทวไป) เนองจากทฤษฎพงพานมผใหความหมาย

44

ไวแตกตางกนเปนกลม ๆ ยงไมเปนทฤษฎทเปนแนวเดยวกนในหลายๆ ประเดน แตกพอจะกลาวถงแนวคดรวมไดวามลกษณะส าคญอะไรบาง ดงน

ประการแรก ไดแก สภาพเศรษฐกจของประเทศบรวารอยภายใตสงแวดลอมระหวางประเทศหรอเปนสวนหนงของทนนยมโลก การวเคราะหและท าความเขาใจเศรษฐกจของประเทศเหลาน จงจ าเปนตองพจารณาถงความสมพนธทมกบประเทศศนยกลางดวย ซงมกจะเปนความสมพนธทเสยเปรยบ ประการทสอง ความสมพนธของชนชนน าในประเทศบรวารกบประเทศศนยกลางนอกจากจะมลกษณะในการกอบโกยผลประโยชนจากประเทศบรวารแลว ชนชนน ายงมประโยชนรวมกน และมการเลยนแบบการด ารงชวตจากกนดวย ประการทสาม ความไมเทาเทยมกนของประเทศสองกลมจะมขนาดมากขน ทงในระดบระหวางประเทศ ชนชน ภาค และกลมชน คนรวยกยงรวย คนจนจะจนมากขน มความแตกแยกและขดแยงกนภายในสงคม แตทฤษฎพงพานนกวชาการมไดเสนอแนวทางการพฒนาทชดเจน หรอเปนรปธรรมนก จงท าใหมการปฏเสธแนวทางการพฒนาแบบดงเดม และน าไปสแนวทางการพฒนาทฤษฎใหมทเนนการตอบสนองความจ าเปนพนฐาน ตอไป

3.2 ทฤษฎความดอยพฒนา (Underdevelopment Theory) แนวความคดเกยวกบความดอยพฒนามพนฐานเรมตนคลายคลงกบแนวความคด

เกยวกบการพงพา นกวชาการบางคนถอวา ทงสองแนวความคดมความหมายเหมอนกน แตอกกลมหนงถอวา ทงสองแนวความคดควรแยกการอธบายออกจากกน สวนโรนล เอช ชลโคท กลาววา ทฤษฎความดอยพฒนามแนวโนมแตกตางกนหลายอยางเชน ลาอล พลบช (Raul Prebisch) และนกเศรษฐศาสตรอนๆ ทท างานเกยวของกบคณะกรรมาธการทางเศรษฐกจส าหรบอเมรกาใตในองคการสหประชาชาต ครงหนงไดอธบายวา การพฒนาทนนยมของประเทศอาจท าไดโดยการผลตสนคาขนมาแทนการสงเขาจากตางประเทศ ซงจะท าใหมชนชนกลาง การคาและการอตสาหกรรมขนมาใหม

องเดร กนเดอร แฟรงค (Andre Gunder Frank) กลาวเมอป ค.ศ.1966 วา ความสมพนธระหวางศนยกลางทมความเจรญทางเศรษฐกจกบประเทศลาหลงขอบนอกเปนผลสะทอนมาจากการแผขยายของลทธสนคาและทนนยมตงแตศตวรรษท 16 และเขาเชอวา ความดอยพฒนาเปนผลกระทบมาจากลทธทนนยม

สวน ท เซสเตส (T. Szentes) กลาวไวคลายกบ แฟรงค วา ชองวางของการพฒนาระหวางประเทศพฒนาแลวกบประเทศก าลงพฒนานนเปนผลมาจากลทธอาณานคมและการแสวงหาประโยชนของประเทศทพฒนาแลวทงหลาย (ค.ศ.1971)

ฮารกฮร เอมมานเอล (Arghiri Emmanuel) และซาเมอร อามน (Samir Amin) กลาวไวเมอ ค.ศ. 1972 และ 1976 ตามล าดบวา ปญหาการแลกเปลยนทไมเสมอภาคเทาเทยมกน มการถายเทของทมคณคาจากประเทศรอบนอกไปยงประเทศศนยกลาง ประเทศรอบนอกมความรจ ากดจงประกอบการอตสาหกรรมขนาดเบาเปนสนคาสงออกเทานน และการทตองเขาไปรวมอยในตลาดโลกทนนยม จงไมตอสกบการผกขาดของตางชาตได และไมสามารถพฒนาขนมาไดดวยตนเอง

45

แนวความคดของทฤษฎพงพาและทฤษฎดอยพฒนา สวนใหญจะเปนปญหาและอปสรรคของประเทศโลกทสามทจะพฒนาไปสการเปนประเทศพฒนาแบบทนนยมโดยมไดกลาวถงแนวทางการแกไขปญหาแตอยางใด คารโดโซ ซงเกล และ ซานโตส เสนอแนวทางแกปญหาการพงพาโดยการเปลยนแปลงหรอปฏรปโครงสรางภายในของประเทศโลกทสามเสยใหม ซงจะเปนกระบวนการทน าไปสการเผชญหนากบโครงสรางของความสมพนธทมอยเดมแบบพงพาระหวางประเทศทงสอง คารโดโซ ยงเสนอตอไปอยางมเหตผลวา ควรจะท าการวเคราะหอยางละเอยดถงปจจยหรอเงอนไขภายในประเทศโลกทสามวามอะไรทเกอกลใหประเทศศนยกลางเขาไปครอบง าอนน าไปสการพงพาดงกลาวบาง และเขาไดกลาวตอไปวา ความสมพนธระหวางประเทศดอยพฒนากบระบบทนนยมโลกในปจจบนนไมไดมลกษณะเปนฝายหนงไดอกฝายหนงตองเสย (Zero Sum Game) เหมอนอยางท เลนน เคยวเคราะหไว แตเปนการพฒนาอยางพงพาควบคกบพฒนาการของประเทศทพฒนาแลว (Associated Dependent Development) กลาวคอ ประเทศดอยพฒนาสามารถพฒนาตนเองไดระดบหนง คอ ผลตสนคาทประเทศพฒนาเลกผลตแลว เชน ประเทศอตสาหกรรมใหม การพฒนาลกษณะนเปนผลมาจากทงปจจยภายในและภายนอกประเทศ ดงนนจงตองมการศกษาทงสองปจจย

ส าหรบปจจยภายใน ควรจะศกษาถงบทบาทของรฐและการเคลอนไหวทางชนชน โดยเฉพาะอยางยงการเปลยนแปลงทางอ านาจการปกครองครงส าคญๆในประวตศาสตร จงตองศกษาถงโครงสรางทางสงคมอดมการณของกลมของกลมทางสงคมตางๆ รวมทงความสมพนธและการปะทะสงสรรคระหวางกลมพลงดงกลาวเพอรกษาหรอเปลยนแปลงผลประโยชนและสถานภาพของคนในสงคม ผลของการเปลยนแปลงดงกลาวยอมถอไดวาเปนการพฒนา

สวนปจจยภายนอกซงตองพจารณาควบคกนไปดวย กคอบทบาทของประเทศพฒนาแลวทงหลาย ซงไดพฒนาไปสระดบการผลตทใชเทคโนโลยสงมากจงเลกผลตสนคาทใชเทคโนโลยไมส งมากนก โดยโอนการผลตมาใหประเทศก าลงพฒนาผานทางบรษทลงทนขามชาตและสงผลก าไรกลบบรษทแมตอไป

ปรากฏการณดงกลาวเกดขนอยางสอดคลองกน เพราะประเทศก าลงพฒนาตองการพฒนาขดความสามารถของตน สวนประเทศพฒนาแลวกตองการกตองการโอนการผลตสนคาบางอยาง ใหจงท าใหเกดการพฒนาอยางพงพากนและแสดงใหเหนวาระบบทนนยมโลกไดพฒนาไปสระดบทมการจดสรรงานแบบใหม (New international division labor)

4. ทฤษฏอนๆ 4.1 ทฤษฎความพอใจในความตองการพนฐาน (Theory of Satisfaction of Basic

Needs) แนวความคดในเรองความตองการพนฐานน ถอวาเปนกลยทธมากกวาทจะเปนวธการ

วเคราะห แนวความคดนจะตความหมายขอมลทหามาไดในแนวทางทแตกตางไปจากวธทเคยท ามากอนและเปนแนวคดทเกดวพากษตวเอง (Self-Criticism) ขององคการสหประชาชาตโดยเฉพาะอยางยงองคการแรงงานระหวางประเทศและธนาคารโลก แนวความคดนเปนรปรางขนมาไดโดยความพยายามของผรกลมหนง ซงประชมกนทเมองโคโคยอด (Cocoyoc) ในประเทศเมกซโก ในป ค.ศ. 1974 โดยถอวาเปนโครงการหนงของกลยทธในการพฒนาแบบดงเดม จากประสบการณหลาย

46

ปในการท างานตามโครงการดงกลาว ท าใหเกดความแนใจวากระบวนการทางเศรษฐกจทใชอยนนน มอาจท าใหประเทศโลกทสามารถพฒนาใหทนประเทศอตสาหกรรมทงหลายได จากความไมแนใจดงกลาวขององคการระหวางประเทศไดน าไปสการยอมรบวาไมมทางทจะอดชองวางระหวางความร ารวยกบความยากจนไดจงควรลดวตถประสงคลงมาสระดบทท าใหประชากรสวนใหญทยากจนพอมปจจยทางวตถทจ าเปนเพอการด ารงชวตกอน ดงนนกลยทธใหมจงมงสความพอใจในความตองการพนฐาน ทงนเพราะกลไกการตลาดทมอยนนตอบสนองเฉพาะความตองการท ไดมาจากการมอ านาจซอเทานน ไมไดตอบสนองความตองการพนฐานของมนษยซงเปนทยอมรบโดยทวๆ ไปวาประกอบดวย อาหาร สขภาพอนามย ทอยอาศย การศกษา สภาพการท างานและความมนคงทางสงคม

กลยทธของการพฒนาดงกลาวชวยใหเรามความส านกถงสทธขนพนฐานของมนษยอนสอดคลองกบหลกแหงความมศกดศรของมนษยและชวยท าใหมผลในแงสรางสรรคอกหลายๆอยางทถกมองขามไปบอยๆ ตามความเหนของผสนบสนนแลว กลยทธนไมจ ากดตวเองอยทการแกไขบางสวนเทานน เชน ถามาตรการการชวยเหลอเพอพฒนามงอยทโครงการชวยเหลอประชากรสวนทยากจนทสด การชวยเหลอควรจะตองค านงถงความตองการของประชากรทเกยวของดวย โดยใหเขาไดมสวนรวมในการตดสนดวย ซงเปนกลยทธทมงถงความพอใจในความตองการพนฐาน

ผรสวนหนงมความเหนวา กลยทธแหงความตองการพนฐานนจะตองไมเปนทเขาใจอยางอสระแยกจากความสมพนธระหวางประเทศแบบพงพา หากจะมการ าเอาไปใชจรงๆหรอกลาวอกนยหนง กคอ ถาใชกลยทธใหมนเปนทางเลอกเพอใชแทนระบบเศรษฐกจระหวางประเทศใหม (New International Economic -Order) ซงเรยกรองใหมโดยประเทศก าลงพฒนาทงหลายนน หรออาจเปลยนเปนศนยบรการระหวางประเทศของผยากจน (International Care Service for the Poor) การกระท าดงกลาวอาจแกปญหาความยากจนไปได แตจะเปนไปไดมากนอยแคไหนเพยงใดนน ยงเปนปญหาทยากจะบอกได เพราะกลยทธอนนมไดกลาวถงปญหาหรอสาเหต ตลอดจนแนวทางแกไขในเรองเกยวกบความทกขยาก การแสวงหาประโยชนและความแปลกแยก (Alienation) ตางๆทงหลายทงมวลทมอย ดงนนกลยทธความตองการพนฐานจงอาจเปนสวนหนงของกลยทธทงหมดทจะน ามาใชในการพฒนาเพอใหเกดความเทาเทยมกนและความเปนธรรมระหวางมนษยในประเทศตางๆ ในโลกนในดานตางๆโดยเฉพาะอยางยง ในแงของการแบงปนทรพยากร เทคโนโลย และผลผลตทงหมด

นอกจากนแนวคดนทไดพฒนามาในชวงกลางทศวรรษท 197 เปนแนวคดใหมทเปลยนจากการพฒนาทางดานสงคมเศรษฐกจมาเปนการพฒนาทตวคนเปนหลก ในลกษณะของการปรบปรงคณภาพชวตของประชาชน และการการพฒนาสงคมซงแนวคดนถอวาเปนทรพยากรทส าคญทสดของโลกและเชอวาความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจเพยงอยางเดยวไมอาจแกหรอขจดปญหาความยากจนไดเสมอไป มคนอกเปนจ านวนมากทยงไมอาจไดสงซงตนตองการเปนพนฐาน ในขณะทเศรษฐกจของประเทศเตบโตไป

ดชนบงชคณภาพชวตของประชากรทใชกนมาก ไดแก ความยนยาวของชวต สขภาพพลานามยทด การศกษา ความเสมอภาคทางเพศ รวมทงเสรภาพทางสงคมและการเมอง เปนตน ถงแมวาดชนเชงปรมาณเหลานจะไมสามารถครอบคลมแนวคดวาดวยการพฒนาทรพยากรไดทงหมด

47

แตกนบวามความส าคญในทศนะทสองเชนกน เพราะการขยายทางเลอกในดานวตถ กเปนสวนหนงของเปาหมายในดานทศนะทสอง ซงมงเพมพนสมรรถนะของมนษยควบคมไปกบการขยายในดานตางๆ

4.2 ทฤษฎโครงสรางความสมพนธระหวางประเทศ (Structural Theory of International Relation)

ความสมพนธระหวางประเทศสองประเทศสามารถแสดงใหเหนไดในลกษณะการพงพาซงกนและกน องศาของความพงพานนมมากนอยตางๆ กน โดยอยระหวางความสมดลสงสดไปจนถงการพงพาเตมท ในกรณความสมพนธระหวางประเทศอตสาหกรรมกบประเทศก าลงพฒนาลกษณะการพงพาแบบไมไดสดสวนน เกดจากความไมเทาเทยมกนในต าแหนงหรอฐานะทางการเมอง เศรษฐกจ วฒนธรรม และเทคโนโลยของประเทศทงสอง และความพงพานอยตอไปไดโดยอาศยกลไกโครงสรางอ านาจ โครงสรางอ านาจนเกดจากความไมเทาเทยมกนของต าแหนงหรอฐานะแหงอ านาจเชนกน ตามความเกยวของกนดงกลาวน ศนยกลางของประเทศในศนยกลาง (Centers of the Central Nation) สามารถอาศยความสนบสนนจากศนยกลางของประเทศรอบนอก (Centers of the Peripheral Nations) เปรยบเทยบกบขอสะพานทเชอมไวดวยผลประโยชนรวมกน ผลทตามมาของความสมพนธดงกลาว ท าใหเกดการกระจายผลประโยชนทไมเสมอภาค ความสญเสยทเกดจากกระบวนการดงกลาวมกจะเปนประเทศทออนแอกวาและท าใหศกยภาพในการพฒนาของฝายนนต าลง ทงยงท าใหความสมพนธนนตองพงพาอาศยประเทศศนยกลางมากยงขนตอไป

กลตง กลาวตอไปอกวา การแกปญหาความขดแยงโดยการกลยทธแหงการรวมมอกน (Integration Strategy) นนจะเปนไปไดกแตเฉพาะกรณทมความสมพนธพงพาซงกนและกนในลกษณะสมดลโดยประมาณเทานน ในทางตรงกนขาม เพอทจะแกไขความสมพนธแบบพงพาทไมไดสดสวนนประการหนงทพอท าไดกคอ การเปลยนโครงสรางแบบพงพาระดบชาตและระดบระหวางประเทศ เมอเปนเชนนการแกไขหรอกลยทธของการพฒนากยอมท าไดโดยมขนตอน 2 ระยะ ระยะแรกเปนระยะของการไมคบหาสมาคมระหวางประเทศคกรณทมความขดแยงกน การไมเกยวของกนนจะชวยลดองศาของความขดแยงและยอมใหคกรณไดเสรมสรางตวเอง ทงในแงของชอเสยงเกยรตภม ความพอเพยงในการชวยตนเองจนกระทงความขดแยงนนกลบเขาสสภาวะสมดล กลาวคอ มอ านาจตอรองเทาเทยมกน ระยะทสอง ควรเรมตนไดซงเปนระยะคบหาสมาคม มการตดตอเจรจา ซอขายแลกเปลยนกนระหวางประเทศดงกลาว

เดเตอร สงหาด และผรอนๆ อกหลายคน ถอวาขนตอนสวนแรกของวธดงกลาวน คอ ระยะทหนงสามารถรวมกนไดกบทฤษฎความพอใจในความตองการพนฐาน และเมอรวมมอกนไดแลวสามารถทจะขยายออกไปเปนทฤษฎการพฒนาออโตเซนเตรด ซงบางครงอาจจะเรยกรองใหประเทศก าลงพฒนาปดตวเองโดยไมยงเกยวกบตลาดโลก กลาวคอ ไมสงสนคาไปขายและไมซอสนคาใด ๆ จากประเทศอนในตลาดระหวางประเทศเหมอนบางประเทศทก าลงท าอย อนเปนการเผชญหนากบความคดในการดงดดทกประเทศใหเขารวมในตลาดโลกซงเปนวธการส าคญอนหนงในทฤษฎสมยเกาและท าไดอยางมประสทธภาพ

48

5. บทสรป จากทกลาวมาในสวนทเกยวกบแนวความคดและทฤษฎการพฒนาพอสรป ไดวา มการ

เปลยนแปลงทส าคญๆ คอ จากทฤษฎอาณานคมสแนวความคดใหมของการพฒนานนไมสามารถแสดงใหเหนไดอยางมเหตผล แตเกดจากการเปลยนแปลงทางผลประโยชนและการรวมกลมของประเทศตางๆ เรมจากสหรฐอเมรกาไดก าหนดแผนเพอนใหความชวยเหลอในการพฒนาประเทศตางๆ และองคกรระหวางประเทศใหเงนสมทบอกจ านวนหนง ในป ค.ศ. 1950

ภายหลงสงครามโลกครงทสองเปนตนมา มการตอตานการเปนอาณานคมของประเทศเมองขนทงหลายและประเทศอตสาหกรรมกยนยอมผอนปรนประเทศทไดรบเอกราชใหม ๆ เพอผลทางการเมอง ดงนน ทฤษฎการพฒนาสมยอาณานคมทวา “ไมสามารถเอาชนะความดอยพฒนาได” จงหมดไปและมความคดเหนในแงดเกดขน กลาวคอ “ปญหาของการพฒนามอยทงในประเทศทพฒนาแลวและดอยพฒนา” และเชอวาความแตกตางทางสงคมวฒนธรรมไมเปนอปสรรคอกตอไป จงท าใหตองมการก าหนดนโยบายการพฒนาทแตกตางไปจากเดม โดยเขาไปสแนวทางทเชอวาจะเอาชนะความดอยพฒนาไดตามกลมของประเทศทแบงกนอยสองฝาย คอ ประเทศโลกทหนง ซงมประเทศอตสาหกรรมตะวนตกเปนตวแบบ น าโดยประเทศสหรฐอเมรกา เรยกวา ทฤษฎการท าใหทนสมย และ ประเทศโลกทสอง ซงอาศยประเทศสงคมนยมเปนตวแบบ น าโดยประเทศสหภาพโซเวยต ซงเรยกวา ทฤษฎจกรวรรดนยม

ภายหลงจากการขดแยงกนระหวางตะวนตกกบตะวนออกทางดานอดมการณทางการเมองและแบงเปนกลมประเทศทนนยมตะวนตกเปนโลกหนงและสงคมนยมเปนอกโลกทสอง จงท าใหเกดกลมประเทศไมฝกใฝฝายใด ซงมการประชมกนเปนครงแรก เมอ ค.ศ. 1955 ทเมองบนดง ประเทศอนโดนเซยมความมงหมายทจะเปนอสระไมฝกใฝฝายใด จงเปนจดเรมตนของค าวา “โลกทสาม” เขามามบทบาทอยในแนวความคดและทฤษฎการพฒนาในกระบวนการแสวงหาอาณานคมอกยงคงด าเนนตอปมขนเปนในชวงป ค.ศ.1960 โดยเฉพาะอยางยงการเจรจาระหวางฝายเหนอและฝายใต นโยบายการผกขาดของกลมประเทศขายน ามนโอเปก และการเจรจากนในเรองการจดระเบยบทางเศรษฐกจของโลกเสยใหม ท าใหกลมประเทศไมฝกใฝฝายใดเพมขนเปน 77 ประเทศ และมอ านาจตอรองทางการเมองสงขน มวธการแกปญหาทพอเปนไปไดมากขนและมบทบาทตอแนวความคด และทฤษฎการพฒนาดงกลาวมา แตกยงไมมพลงตอรองอยางแทจรงคงเปนการรวมกลมกนเพอยกรองขอความชวยเหลอจากประเทศอตสาหกรรมตลอดมา โดยมไดมความเขาใจในเหตผลของการเปลยนแปลงของทางสงคมภายในประเทศของตวเองเทาไหร อยางไรกตาม เปนทยอมรบวาทฤษฎการท าใหทนสมยลมเหลวตามทเหนกนอยในประเทศโลกทสามวา ไมมการเปลยนแปลงทงดานเศรษฐกจการเมองและทางสงคมไปสการเปนประเทศอตสาหกรรมแมจะมการเจรญเตบโตทางเศรษฐกจเกดขน แตกสงผลประโยชนใหกบคนสวนนอยในสงคมเทานน การเปลยนแปลงทางสงคมเชนการเปนประชาธปไตยกคงยงมปญหามากมายในทางเศรษฐกจกเชนกนยงไมเปนไปตามนกทฤษฎไดกลาวไว โดยเฉพาะอยางยง การไมกระจายผลการพฒนาไปสประชาชนผยากจนทงหลายในชาต ทฤษฎการท าใหทนสมยมอทธพลอยางมากในชวงหลงสงครามโลกครงทสองถงประมาณป ค.ศ.1970 ซงไดลดความนยมลงตลอดมา แตปจจบนกลบไดรบความสนใจมากขนอกครงหนงในรปของการศกษานโยบายสาธารณะ การตดสนใจและการเลอกอยางมเหตผลหรอการเลอกสาธารณะและมการเพม

49

กลยทธตางๆ เพอแกปญหาทเกดขน เชน การกระจายรายไดและการชวยเหลอใหประชาชนไดรบสงจ าเปนพนฐาน รวมทงการแกปญหาทงหลายทเกดขนยงคงยดแนวทางหลกของทฤษฎการท าใหทนสมยอยตอไป โดยเฉพาะอยางยงการอาศยความชวยเหลอจากประเทศพฒนาแลวเชนเดม

การตอตานและการวพากษวจารณแนวความคดและทฤษฎการท าใหทนสมยมมากมาย มทงนกวชาการสายยโรป สายลาตนอเมรกา และกลมนกวชาการดานความดอยพฒนา นกวชาการเหลานเหนวา ทฤษฎการท าใหทนสมยมปญหามากมายหลายอยางดงไดกลาวมาแลว เชน แทนทจะท าใหเกดการพฒนาแตกลบท าใหคนยากจนยงขน จงไดเสนอให เปลยนกรอบแนวคดและทฤษฎตางๆ เชน ทฤษฎพงพา ทฤษฎความดอยพฒนา ทฤษฎระบบโลก ทฤษฎมารกซสตแนวใหม และทฤษฎการคากบตางประเทศ เปนตน นกวชาการทตอตานเหลานสวนใหญเหนวาการปฏบตตามทฤษฎควรจะศกษาใหรถงการพฒนาการของประเทศทพฒนาแลวดวยวามลกษณะและกระบวนการขนตอนอยางไร เพอจะเลยนแบบไดอยางถกตองเหมาะสมยงขน

นอกจากนนยงมการถกเถยงและเรยกรองใหทบทวนแนวคดเกาเพอปฏเสธแนวความคดทลาหลงมการวจารณโครงการใหมความชวยเหลอตางๆในขณะเดยวกน นกวชาการบางคนกยงยนยนแนวความคดและกระบวนทศนเดมอยอยางเหนยวแนนและกลาวดวยวาตวแบบของประเทศโลกทหนงจะไดรบความสนใจแผขยายมากขนประกอบกบการลมสลายของประเทศสหภาพโซเวยตจงท าใหประเทศตางๆในกลมผนแปรตามไปดวย ทงยงหนมาสแนวทางการพฒนาทเปนแบบโลกทหนงมากขน แตกมนกวชาการจ านวนหนงพยายามเสนอกระบวนทศนใหมๆ เปนตนวา การใชใชแนวทางวเคราะหรฐศาสตรเศรษฐกจและแนวทางพฒนาความคดและทฤษฎการพฒนาจากนโยบายทางสงคมสาขาตางๆเชน แนวความคดทจะใหสตรมสทธและบทบาทเทาเทยมกบบรษ และแนวความคดเกยวกบนเวศวทยา เปนตน เรองเหลานยอมมความเกยวของกบทฤษฎการพฒนา อยางไรกตาม การถกเถยงในเรองทฤษฎการพฒนาหรอการทจะปฏเสธไมยอมรบทฤษฎบางอยางหรอทเกากวาวาลาสมยใชไมไดนน ควรจะตองพจารณาใหรอบคอบทกดานทกมมอยางเปนระบบและมองทงในดานจลภาคและมหภาค เพอจะไดวเคราะหอยางถกตองเฉพาะเปนเรองทางสงคมศาสตรซงมตวแปรทงภายในและภายนอกระบบเขามาเกยวของ จงมความลกซงไปในขอบเขตความสมพนธของระบบมากกวาวทยาศาสตรบรสทธ

6. ค าถามทบทวน ใหนกศกษาอธบายประเดนตอไปน มาพอสงเขปในกลมทฤษฎแตละยคสมย ดงตอไปน 1. กลมทฤษฎยคกอนสมยใหม (Pre-Modernization Era) 2. กลมทฤษฎยคสมยใหม (Modernization Era) 3. กลมทฤษฎจกรวรรดนยม (Theory of Imperialism)

บทท 4

รปแบบการท างานชมชนดานสาธารณสข

การจดการในการท างานชมชนดานสาธารณสขโดยชมชน ถาเปนการดแลสขภาพในระดบครอบครว จะเนนการจดการทสนบสนนศกยภาพของแกนน าสขภาพครอบครวใหสามารถดแล สขภาพของตนเองและครอบครวได ถาเปนระดบชมชนจะเนนการจดการทสนบสนนศกยภาพของอาสาสมครสาธารณสขประจ าหมบาน (อสม.) และแกนน าชมชนใหสามารถพฒนาสขภาพและแกไขปญหาสขภาพของชมชนได โดยเกยวของกบการวางแผน การจดองคกรการท างาน การคดเลอกคนทเหมาะสมและการพฒนาทกษะทจ าเปน การคนหาผน าและใชวธการน าทเหมาะสม ตลอดจนมการตดตาม ควบคมก ากบ และประเมนผลเพอการพฒนางาน

การจดการในการท างานชมชนดานสาธารณสขโดยเจาหนาททท างานหนวยบรการปฐมภมจะเนนการวางแผนแบบมสวนรวมโดยยดความตองการของชมชนเปนหลก ใหมการประสานเชอมโยงระหวางการท างานของกลมตางๆ มการจดองคการท างานทค านงถงงานและความเชยวชาญ การเลอกคนท างานใหเหมาะกบงาน การพฒนาบคลากร การสรางแรงจงใจใหแกคนท างานในชมชน รวมทงมการควบคมก ากบและประเมนผลการท างานโดยควรใหทกฝายเขามามสวนรวม ปจจบนมการสนบสนนใหเจาหนาทหนวยบรการปฐมภมเปนนกสขภาพครอบครวทใหการดแลสขภาพบคคลและครอบครวแบบครบวงจร

การจดการในการท างานชมชนดานสาธารณสขโดยพหภาคควรใชการวางแผนแบบมสวนรวมโดยเปดโอกาสใหประชาชนและทกฝายทเกยวของมารวมตดสนใจ มการจดองคกรการท างานทเนนความเสมอภาคการสรางความเขาใจและขอตกลงในเปาหมายและวธการท างานรวมกนระหวางภาคตางๆ มการบรหารโดยคณะกรรมการอ านวยการทประกอบดวยตวแทนภาคตางๆ ซงมการท างานและการตรวจสอบทโปรงใส และประชาสมพนธใหประชาคมทราบ

ต าราเลมนสามารถทจะท าใหผเรยนอธบายแนวทางการจดการในการท างานชมชนดานสาธารณสขโดยชมชนไดและอธบายแนวทางการจดการใน การท างานชมชนดานสาธารณสขโดยเจาหนาทได ตลอดจนสามารถอธบายแนวทางการจดการในการท างานชมชนดานสาธารณสขโดยพหภาคได

1. การจดการท างานชมชนดานสาธารณสขโดยชมชน

การท างานชมชนดานสาธารณสขโดยชมชน จะเนนการดแลสขภาพของคนในชมชนโดยประชาชนในชมชนนนเอง ซงสามารถท าไดตงแตการดแลสขภาพของสมาชกในครอบครว และการดแลสขภาพของเพอนบานใกลเคยง รวมถงขยายไปสการดแลสขภาพของชมชน การจดการในการท างานชมชนดานสาธารณสขโดยชมชน จงสามารถพจารณาไดใน 2 ระดบ คอ การจดการใหเกดการท างานชมชนดานสาธารณสขในระดบครอบครว และการจดการใหเกดการท างานชมชนดานสาธารณสขในระดบชมชน ดงรายละเอยดทจะกลาวตอไป

52

1.1 การจดการท างานในระดบครอบครว

การดแลสขภาพของสมาชกในครอบครวโดยคนในครอบครวนบเปนการท างานชมชนดานสาธารณสขโดยประชาชนอยางหนง ซงการทคนในครอบครวจะมความสามารถในการดแลสขภาพของตนเองและของสมาชกในครอบครวได ตลอดจนมการดแลสขภาพไดอยางตอเนองและสามารถสงตอเพอขอความชวยเหลอในการดแลสขภาพทสงขนจากบคคลหรอหนวยงานไดเหมาะสมและทนเวลานน จ าเปนตองมการพฒนาศกยภาพของสมาชกในครอบครว เพอใหสามารถท าหนาทแกนน าสขภาพประจ าครอบครว (กสค.) ไดอยางนอยครอบครวละ 1 คน โดยแกนน าสขภาพประจ าครอบครวนบเปนรปแบบหนงของการมสวนรวมของประชาชนระดบครอบครว และถกก าหนดเปนนโยบายของกระทรวงสาธารณสขใหมการจดอบรมแกนน าสขภาพประจ าครอบครว ตงแตป พ .ศ. 2541-2542 (ส านกงานสาธารณสขจงหวดนครราชสมา, 2550) และใหแกนน าสขภาพประจ าครอบครว มบทบาทในการดแลสขภาพของประชาชนในครอบครวตอเนองในระยะตอมา โดยเหตทวาครอบครวเปนแหลงสนบสนนทางสงคมทมความสมพนธและใกลชดของบคคลมากทสด มหนาทพนฐานในการตอบสนองความตองการของสมาชก และมหนาทในการพฒนาสมาชกครอบครวใหสามารถมพฒนาการอยางมประสทธภาพ รวมถงแกไขปญหาตางๆ ได โดยเฉพาะในการเจบปวย (พชราพร ชยศรสวสดสข, 2540) และเมอสมาชกในครอบครวเกดเจบปวยจะตองการพงพาครอบครวในการดแล (รจา ภไพบลย, 2541) แกนน าสขภาพประจ าครอบครวจงมบทบาทส าคญทงดานการดแล ใหการรกษาพยาบาลใหค าแนะน าความร และสงเสรมสขภาพแกสมาชกในครอบครว เพอใหสมาชกในครอบครวมพฤตกรรมสขภาพทถกตองเหมาะสม

คณสมบตของผทจะเปนแกนน าสขภาพประจ าครอบครวจะตองเปนผทอาย 15 ป ขนไป อานออกเขยนได ไมเจบปวยหรอพการ สมครใจและเปนแบบ อยางทดดานสขภาพ โดยบทบาทหนาทของแกนน าสขภาพประจ าครอบครวดงน (ส านกงานสาธารณสขจงหวดเชยงใหม, 2542)

1. เปนแกนหลกของครอบครว ในการดแลสขภาพคนในครอบครว ตงแตการปองกนการรกษาพยาบาลเบองตน และการตดสนใจสงตอไปรกษาไดอยางทนทวงท

2. เปนแกนน าในการปฏบตตวทถกตองของคนในครอบครว ไดแก การเลอกซออาหารทปลอดภย และไดมาตรฐานมาบรโภค การปองกนตวไมใหเสยงตอการเจบปวย การจดสงแวดลอมในชวตประจ าวนใหสะอาด ปลอดภยจากการเจบปวย รวมถงเปนตวอยางทดดานสขภาพอนามย

3. เปนตวแทนของครอบครวในการประสานงาน เพอรบสงสนบสนนการปองกนการเจบปวย การแกไขปญหาสาธารณสข พฒนาสขภาพอนามยของครอบครวและประชาชนในหมบาน

4. เครอขายความรวมมอกบอาสาสมครสาธารณสขประจ าหมบาน และเจาหนาทสาธารณสข ในการดแลสขภาพสมาชกในครอบครว รวมทงการพฒนางานสาธารณสขในหมบาน

ดงนน การทจะจดการใหม กสค. ทมศกยภาพในการดแลศกยภาพของสมาชกครอบครวตามบทบาทดงกลาว จ าเปนตองมกระบวนการจดการในการวางแผน การจดองคกร การจดคน การน าและการควบคม โดยเจาหนาทสาธารณสขและ อสม. ในเรองตอไปน

1. การวางแผนไดแกการก าหนดพนทเปาหมายและวธการด าเนนการใหม กสค. ในกรณทเปนการเรมตนโครงการใหมในชมชน แตถาเปนการด าเนนการโครงการทตอเนองจากเดม ตองมการ

53

วางแผนการสนบสนนและกระตนให กสค. มการด าเนนงานดแลสขภาพครอบครวอยางถกตองและตอเนอง รวมทงวางแผนการจดหาทรพยากรทงภายในและภายนอกชมชนทจะสนบสนนการด าเนนงานดงกลาว

2. การจดองคกรการท างาน ไดแก การก าหนดทมงาน ทมฝกอบรม ทมนเทศ ตดตามสนบสนนและประเมนผลการท างาน ซงทมการท างานดงกลาวควรประกอบดวยเจาหนาทสาธารณสข อสม. และแกนน าในชมชนอนๆ ทมบทบาทชวยสนบสนน การด าเนนงานของ กสค . ในการดแลสขภาพครอบครว

3. การจดคน นบเปนเรองส าคญทจะตองคนหาวาใครคอผทเหมาะสมและมศกยภาพในการท าหนาทดแลสขภาพของสมาชกในครอบครว ซงไดมการก าหนดเกณฑทวไปไว แตในพนทสามารถระบเกณฑทเหมาะสมเพมเตมได เชน การคดเลอกผทจะมาเปน กสค. โดยก าหนดคณสมบตดานอายทเหมาะสม สามารถอานออกเขยนได มเวลาอยกบครอบครว และเปนแบบอยางการดแลสขภาพทดของครอบครว เปนตน การเลอกคนทเหมาะสมจะเปนจดเรมทท าใหการด าเนนงานตอ ไปบรรลตามวตถประสงคทตองการ

เมอไดคนทมคณสมบตเหมาะสมกบการเปน กสค. แลวตองมการฝกอบรมเพอเพมศกยภาพและทกษะในการดแลสขภาพของครอบครว รวมทงเพมความสามารถในการตดสนในกรณพบสงผดปกตของสขภาพของคนในครอบครว ดวยการใหขอมล ขอบงชตางๆ ในการทจะตดสนใจวาควรจะใหการดแลอยางไรตอไปจงจะเหมาะสม หรอควรรบสงตอใหเจาหนาทสาธารณสขเพอใหการวนจฉยและใหการชวยเหลอทเหมาะสมตอไป นอกจากนยงตองมการจดหาสงสนบสนนในการดแลสขภาพครอบครว เชน การมคมอหรอแนวทางในการดแลสขภาพครอบครว การใหอาสาสมครสาธารณสขประจ าหมบาน (อสม.) เปนผใหค าปรกษานเทศตดตามชวยเหลอ กสค. เปนตน เพอให กสค. สามารถดแลสขภาพของครอบครวไดอยางถกตองและเปนไปอยางตอเนอง

1. การน า จ าเปนตองฝกให กสค. มภาวะผน าในการด าเนนงาน มความมนใจในการสอสาร สามารถจงใจและใหค าแนะน าสมาชกในครอบครวใหมพฤตกรรมสขภาพทเหมาะสม ตลอดจนสามารถเปนแบบอยางในการดแลสขภาพอยางถกตองแกสมาชกในครอบครว เชน ไมดมเหลา ไมสบบหร ออกก าลงกายอยางสม าเสมอ

2. การควบคม จ าเปนตองสนบสนนให กสค. มการเฝาระวงพฤตกรรมสขภาพของสมาชกในครอบครวอยางสม าเสมอ ซงจะท าใหทราบการเปลยนแปลงพฤตกรรมการดแลสขภาพวาเปนไปในทศทางทดขนหรอแยลง เพอทจะหากลวธในการสนบสนนพฤตกรรมทดใหคงอยตอไป และปรบเปลยนพฤตกรรมทไมพงประสงค ทงนอาจตองสนบสนนเครองมอในการบนทกผลการเฝาระวง เชน ปฏทนหรอสมดบนทกการเฝาระวง และแนวทางการแปลผลการเฝาระวงดงกลาว เพอใหทราบถงผลกระทบดานสขภาพทจะเกดขนตามมากบสมาชกครอบครวในขณะเดยวกน อสม . ควรมการตดตามการด าเนนงานของ กสค. แตละครอบครว และเจาหนาทควรมการตดตามการด าเนนงานของ กสค. ในแตละชมชน เพอทจะสามารถใหการกระตนและสนบสนนไดอยางเหมาะสม

การจดการโดยเจาหนาทสาธารณสข และ/หรอ อสม. ใหเกดการท างานดานสาธารณสขในระดบครอบครวดงกลาว เปนการสงเสรมและสนบสนนศกยภาพของประชาชนในระดบบคคลใหสามารถดแลสขภาพของคนเองและครอบครว ซงเนนการคดเลอกคนทเหมาะสมและมพฒนาทกษะท

54

จ าเปน ตลอดจนมการตดตามใหการสนบสนนอยางใกลชดและตอเนอง ซงนบเปนการท างานในระดบรากหญาของชมชนอยางแทจรง อนจะกอใหเกดความครอบคลมในการสงเสรมสขภาพและการดแลสขภาพขนพนฐานในแตละครอบครวไดสง และสงผลกระทบในดานดตอการดแลสขภาพของชมชนและสงคมตอไป

1.2 การจดการท างานในระดบชมชน

การพฒนาสขภาพของประชาชนโยชมชน บทบาทสวนใหญจะเกยวกบ อสม. ซงเปนอาสาสมครจากประชาชนทผานการฝกอบรมใหมาท าหนาทในการดแลสขภาพของประชาชนในครอบครวทอยใกลเคยง ประมาณ 10 ครวเรอนตอ อสม. 1 คน เพอใหการดแลเปนไปอยางใกลชดและทวถง และการท างานชมชนโดยแกนน าชมชนอนๆ เชน อบต . ประชาคมหมบาน กลมผน าสตร เปนตน ทเขามาท างานพฒนาสขภาพในเรองทเปนปญหาของชมชนหรอกลมตางๆ ในชมชน ซงการจดการทควรค านงถงสามารถแบงเปน 2 กรณ คอ การท างานชมชนดานสาธารณสขโดย อสม. และการท างานชมชนดานสาธารณสขโดยแกนน าชมชนอนๆ ดงตอไปน

1.2.1 โดยอาสาสมครสาธารณสขประจ าหมบาน (อสม.) อสม. นบเปนบคคลส าคญทท าหนาทสนบสนนงานสาธารณสขมลฐานในชมชนทส าคญมากกวา 30 ปแลว โดย อสม. จะผานการฝกอบรมและพฒนาอยางตอเนองใหสามารถดแลสขภาพของประชาชนในครวเรอนทรบผดชอบประมาณ 10 ครวเรอน และจดบรการสาธารณสขขนพนฐานในชมชนทศนยสาธารณสขมลฐาน (ศสมช.) รวมทงมสวนรวมในการเสนอแนะ วางแผน ด าเนนการและประเมนผลการแกไขปญหาสขภาพในระดบชมชนอกดวย

ในอดต อสม.ท างานในลกษณะอาสาสมคร ไมมเงนเดอน ไมมคาตอบแทนใดๆ มเพยงสวสดการดานการรกษาพยาบาลกบหนวยงานของกระทรวงสาธารณสข ซงตอมาประชาชน รวมทง อสม. ตางไดสทธดานการรกษาพยาบาลตามหลกประกนสขภาพถวนหนา ตอมาในป 2552 รฐบาลไดจดสรรงบประมาณใหคาตอบแทนแก อสม. คนละ 600 บาท ตอเดอน เพอสรางขวญและก าลงใจตอ อสม.ทมบทบาทส าคญในการสงเสรมสขภาพของประชาชนในชมชน อยางไรกตามคาตอบแทนทไดนบวานอยมาก เมอเทยบกบภาระหนาท ความรบผดชอบ และเวลาท อสม. ตองอทศตนในการท างานอาสาสมครน ดงนนการทจะจงใจให อสม. มการอทศตนท างานชมชนดานสาธารณสขอยางจรงจงและตอเนอง เปนสงทตองอาศยการจดการทด ซงเจาหนาทสาธารณสขควรเขาไปมสวนรวมสนบสนนให อสม. มกระบวนการจดการในเรองการวางแผน การจดองคกร การจดคน การน าและการควบคม ทจะสงผลใหการท างานชมชนดานสาธารณสขมประสทธภาพและประสทธผล ดงตอไปน

1.2.1.1 การวางแผน การด าเนนงานของ อสม. ในแตละพนทลวนแตเปนการด าเนนงานตอเนองมาเปนเวลายาวนานจนกลายเปนงานประจ า ดงนนจงควรสนบสนนให อสม. แตละคนมการวางแผนและปรบปรงพฒนาการด าเนนงานของตนในแตละป โดยน าผลการประเมนทผานมาเปนขอมลประกอบ ในขณะเดยวกนกตองวางแผนรวมกน ในการแกไขปญหาสขภาพของชมชนทเปนปญหารวมกนในหลายๆครวเรอน ซงในการวางแผนจะตองมการน าขอมลทเปนปจจบนมาใชในการวางแผน การก าหนดจดมงหมายในการด าเนนงาน มการก าหนดวธด าเนนงานทมประสทธผลและสอดคลองกบบรบทของพนททไดจากการจดการความรจากการด าเนนงานทผานมา รวมทงก าหนด

55

วธการกบประเมนผล ซงจะเปนกรอบในการท างานของ อสม. ใหเปนไปตามบทบาทหนาทและบรรลเปาประสงคทตองการใหประชาชนในชมชนมสขภาพดถวนหนา

ส าหรบเจาหนาทกตองมการวางแผนเกยวกบการพฒนาศกยภาพ อสม . ในรปแบบตาง การสนบสนนวชาการ การก ากบ นเทศ ตดตาม การจดหาและพฒนา อสม . คนใหมทดแทนคนเดมทลาออกหรอไมมเวลาท างานหรอเสยชวตไป เปนตน เพอใหม อสม . ทมศกยภาพท างานไดอยางตอเนองและครอบคลมทกพนท

1.2.1.2 การจดองคกรการท างาน ในแตละหมบานจะมจ านวน อสม. แตกตางกนตามจ านวนครวเรอน ซงการท างานสาธารณสขระดบชมชนจ าเปนท อสม . จะตองมาท างานรวมกน เชน การจดท าโครงการสาธารณสขในหมบาน หรอการรวมกนจดบรการท ศสมช. จงจ าเปนตองมการจดองคกรการท างาน โดยมการแบงบทบาทหนาท ขอบเขตความรบผดชอบ มการเล อกผน าเปนประธาน อสม. รองประธาร อสม. ประจ าหมบาน รวมทงการจดเวรกนท างานท ศสมช . เปนตน ในระดบต าบล อ าเภอ จงหวด กมการเลอกประธาน และรองประธาน อสม. ระดบต าบล อ าเภอ จงหวด ตามล าดบ เพอการตดตอประสานงานและการแลกเปลยนเรยนรกน เปนตน

1.2.1.3 การจดคน นบเปนเรองส าคญทจะตองคนหาวาใครคอผทเหมาะสมและมศกยภาพในการท าหนาทเปน อสม. ตวอยางเชน ตองเปนผทเสยสละ มเวลาทจะท างานในการดแลสขภาพของเพอนบานและชมชน มภาวะผน า อานออกเขยนได เปนทยอมรบของคนในชมชน และเปนแบบอยางการดแลสขภาพทดของครอบครวและชมชน เปนตน นอกจากนยงตองมการฝกอบรมเพอเพมศกยภาพในการดแลสขภาพของชมชนทงในการสงเสรมสขภาพ ปองกนโรค การเฝาระวงและควบคมโรคไมตดตอเรอรง มการฝกทกษะการจดท าแผนดานสขภาพ การจดการงบประมาณ การจดกจกรรม การสอสารสขภาพ การประเมนผลแบบมสวนรวม รวมทงมการจดหาสงสนบสนนในการท างาน เชน การมคมอ วสด อปกรณให คลอดจนการจดเจาหนาทสาธารณสขเปนผใหค าปรกษาและนเทศตดตามชวยเหลอ เปนตน

1.2.1.4 การน า อสม. จ าเปนตองมภาวะผน า สามารถใหค าแนะน า สอสาร และสามารถจดการด าเนนงานในชมชนได รวมทงเสนอแนะปญหารวมทงแนวทางแกไขปญหาแกผน าอนๆ ในชมชน ไดแก ผใหญบาน อบต. รวมทงเจาหนาทสาธารณสขได จงจ าเปนตองฝกให อสม. มภาวะผน า สามารถน าชมชนในการท างานพฒนาสขภาพได รวมทงเปนแกนน ารเรมและสนบสนนใหมมาตรการทางสงคมทสงผลดตอสขภาพชมชน

1.2.1.5 การควบคม อสม. จ าเปนตองมทกษะในการควบคมก ากบกจกรรม และระยะเวลาในการด าเนนงานใหเปนไปตามแผน ควบคมก ากบการใชงบประมาณใหเปนไปอยางมประสทธภาพและโปรงใสตรวจสอบได โดยการจดท าบญชและมคณะกรรมการบรหารเงนกองทนพฒนาสขภาพของชมชน เพอใหมการใชจายงบประมาณเปนไปตามวตถประสงค ไมรวไหล และมทกษะในการประเมนผลการท างานชมชน แบบมสวนรวม เพอสามารถควบคมพฒนางานในครงตอไป เปนตน

โดยสรปรปแบบการจดการในการท างานชมชนโดย อสม . ดงกลาว เปนการสงเสรมและสนบสนนศกยภาพของ อสม. ใหสามารถดแลสขภาพและจดการปญหาสขภาพของชมชนได ซงเนนให อสม. มการวางแผนการพฒนาสขภาพของชมชน มการจดองคกรการท างานของ อสม. เพอใหเกดการ

56

ประสานงานทด มการพฒนาศกยภาพ อสม.และจงใจให อสม.ท างานอยางตอเนอง รวมทงสนบสนนให อสม. มการควบคม ก ากบและประเมนผลงาน ตลอดจนพฒนางานอยางสม าเสมอ ซงจ าท าให อสม.เปนทรพยากรมนษยทส าคญและมประสทธภาพในการท างานชมชนดานสาธารณสข ชวยแกไขปญหาการขาดแคลนเจาหนาทในการใหบรการสขภาพและชวยใหประชาชนสามารถเขาถงบรการสาธารณสขมลฐานไดอยางทวถง ครอบคลม และมคณภาพมากยงขน

นอกจากน อสม. ยงมบทบาทส าคญ ไดแก เปนผปฏบตตนและน าพาบคคลในครอบครวปฏบตตามหลก 3อ. 2ส. (อาหาร ออกก าลงกาย อารมณ ไมดมสรา ไมสบบหร) และ เปนผรวมด าเนนการสงการ ควบคมก ากบ ใหค าชแนะในกระบวนการจดการดานสขภาพ 4 ดาน ประกอบดวย (1) การจดท าแผนดานสขภาพ ระดมพลงความคดเพอขบเคลอนทเกดแผนสรางเรมสขภาพสการปฏบตและแผนการแกไขปญหาทสอดคลองกบบรบทของพนท (2) การจดการงบประมาณเปนแกนน าในการระดมทนงบประมาณ และทรพยากรทจ าเปนในการขบเคลอนแผนการสรางเสรมสขภาพ (3) การจดกจกรรมดานสขภาพ เปนแกนน าจดกจกรรมสรางเสรมสขภาพในชมชน เชน การเฝาระวงโรคทเกดจากพฤตกรรมเสยงดานสขภาพ และเปนบคคลตวอยางในการน าออกก าลงกายดวยรปแบบทเหมาะสมตามวยสปดาหละอยางนอย 5 วน เปนตน (4) การประเมนผลการด าเนนงานแบบมสวนรวม เปนแกนน าในการสรางเสรมสขภาพใหคนในชมชนตนตวและรบผดชอบตอตนเอง ครอบครว ชมชน และสภาวะแวดลอมทเออตอการมสขภาพด เปนแกนน าในการรเรมและสนบสนนใหเกดมาตรการทางสงคมดานสขภาพ

1.2.2 โดยแกนน าชมชนอนๆ แกนน าในชมชนในทนอาจเปนสมาชก อบต. เทศบาล แกนน ากลมแมบาน อสม. พระ หรอประชาคมสขภาพของต าบล ทมารวมตวกนท างานชมชน เพอการพฒนาสขภาพและคณภาพชวตของประชาชน ซงการท างานชมชนในลกษณะดงกลาว อาจเกดขนโดยธรรมชาต ททกฝายเหนปญหารวมกนและเกดการรวมตวกนเพอทจะแกไขปญหาดงกลาว หรออาจเกดจากการสนบสนนของเจาหนาทใหเกดการรวมตวกนของแกนน าฝายตางๆ ดวยกได ประเดนการจดการท างานชมชนในรปแบบประชาคมสขภาพโดยแกนน าของชมชนทเจาหนาทสาธารณสขควรค านงถงและสนบสนนใหแกนน าในชมชนมกระบวนการจดการในเรองการวางแผน การจดองคกร การจดคน การน า และการควบคม ทจะสงผลใหการท างานชมชนดานสาธารณสขมประสทธภาพและประสทธผลมดงตอไปน

1.2.2.1 การวางแผน การท างานชมชนดานสาธารณสขทเกดจากการสนบสนนใหแกนน าชมชนมารวมตวกนเพอทจะแกไขปญหาชมชนรวมกน ควรเรมตนดวยการวางแผนวาประเดนทจะดงแกนน าใหเขามาพดคยกนควรเปนเรองใด ทงนควรเปนประเดนทแกนน าทกฝายใหความสนใจ การก าหนดผทเกยวของในการพดคยวาใครบางควรเขามารวมก าหนดสถานท วาจะพดคยกนทไหน เมอไร ดวยกระบวนการใด จะตองใชงบประมาณอะไรบาง และไดมาจากไหน จะประเมนผลความส าเรจทอะไร ซงจะชวยใหเกดความราบรนในการเรมตนของการมาพดคยกนในลกษณะของประชาคม เมอเกดการรวมตวและเหนพองตองกนในปญหาของชมชนและมความตองการทจะแกไขรวมกนแลว การวางแผนในการด าเนนงานและขบเคลอนในกจกรรมตางๆ นบเปนสงส าคญอกเชนกน การมแกนน าหลายฝายมาท างานรวมกนยอมมความคดเห นและวธการท างานทแตกตางกน

57

การวางแผนแบบมสวนรวมจะเปนการสรางขอตกลงรวมกนเกยวกบเปาประสงคในการท างานวาจะแกไขปญหาอะไร ในกลมใด พนทใด ผลทตองการใหเกดขนคออะไร มกลวธการท างานอยางไร มกจกรรมอะไรบาง จะท าเมอไหร โดยใครเปนผรบผดชอบ ใชทรพยากรจากแหลงใด มากนอยเพยงใด และการก ากบ ตดตามประเมนผลท าดวยวธใด ซงจะชวยลดปญหาอปสรรคทจะเกดขนในการท างานไดมาก เพราะการวางแผนดงกลาวจะชวยสรางความเขาใจใหตรงกน เกดการแบงงานและการประสานงานทดในขนด าเนนงานตอไป

ส าหรบกระบวนการตดสนใจในการวางแผนควรใหมฝายตางๆ และผมสวนไดสวนเสยเขามามสวนรวม อยางไรกตามการตดสนใจควรอยบนพนฐานของประโยชนของคนสวนใหญในชมชน ซงตองใชเทคนคการประสานประโยชนจากฝายตางๆ เขาดวยกน การตดสนใจเลอกทางเลอกทเหมาะสมจะขนอยกบการจดการขอมลทด ตงแตการแสวงหาขอมล การรวบรวมและวเคราะหขอมลทส าคญ เปนจรง และครอบคลม มาใชประกอบการตดสนใจ รวมทงมเทคนคการไกลเกลยประสานประโยชนของฝายตางๆ ในกระบวนการวางแผนดวย

1.2.2.2 การจดองคกรการท างาน การท างานชมชนดานสาธารณสขในลกษณะแกนน าชมชนมารวมกนท างานเปนประชาคม ซงมแกนน าจ านวนมากจากหลายฝาย ท าใหจ าเปนตองมการจดองคกรการท างานในรปของการแบงฝายงานและความสมพนธของฝายตางๆ ตลอดจนโครงสรางของการตดตอสอสารและวธการท างานใหชดเจนและเขาใจตรงกน เพอลดความสบสน ซ าซอนของการท างาน และปองกนความขดแยงทอาจจะเกดขน ซงในระยะแรกการจดองคกรอาจเปนแบบไมเปนทางการ เชน มเพยงหวหนากลมทจะน ากจกรรมทท าแบบเฉพาะกจรวมกน เชน การประทวงการน าขยะมาทงในชมชน แตถามการด าเนนการและพบปะกนอยางตอเนองจะท าใหเกดกลมทเปนทางการและมความมนคงขน เชน พฒนาเปนกลมดแลสงแวดลอมและสขภาพชมชน มการกอตงประธาน รองประธาน เลขานการ เหรญญก ประชาสมพนธ และทปรกษาฝายสงฆ ฝายฆราวาส เปนตน รวมทงมก าหนดการพบปะและด าเนนกจกรรมเปนระยะๆ อยางตอเนอง

1.2.2.3 การจดคน การจดคนมความสมพนธกบการจดองคกร เนองจากการจดองคกรจะมการจดแบงงานและหนาทรบผดชอบของฝายตางๆ การจดคนวาใครเหมาะสมกบงานในหนาทไหนจงเปนเรองทตองการจดการใหสอดคลองกบงานดวย โดยทวไปการจดคนควรใหเปนมตของประชาคม เพอใหเกดการยอมรบในการทจะน าและประสานงานในการท างานตอไปไดอย างมประสทธภาพ ซงควรมการวเคราะหงานและคณสมบตของบคคลทเหมาะสมกบงานในแตละหนาท เชน คนทเปนเหรญญก ควรเปนคนทซอสตย เสยสละ ละเอยดรอบคอบ เปนทยอมรบของคนในชมชน ไมมปญหาการเงนและอบายมข เปนตน จากนนจงใหสมาชกทกคนมสวนรวมในการเลอกบคคลทเหมาะสมกบต าแหนงดงกลาว ซงในปกตคนในชมชนจะรจกและทราบประวตของกนและกน ท าใหสามารถเลอกคนทเหมาะสมและคนสวนใหญใหการยอมรบ อยางไรกตามควรมการวเคราะหสวนขาดและมการพฒนาศกยภาพของคนท างานในแตละดาน เพอเพมประสทธภาพและประสทธผลของการท างานใหมากขน โดยสามารถพฒนาศกยภาพในรปแบบตางๆ เชน การจดหาคมอการท างานให การฝกอบรม การใหไปศกษาดงานและแกลเปลยนเรยนรกบกลมอนๆ ทประสบความส าเรจในการท างานชมชน

58

1.2.2.4 การน า ภาวะผน าของคนท างานชมชนในลกษณะประชาคมเปนสงส าคญ เพราะจะตองสามารถน าคนจ านวนมากและหลากหลายฝายได ซงผน าจะตองมทกษะการคด ทกษะการท างาน และทกษะดานมนษยสมพนธกบผ อน ท าใหสามารถคดวเคราะห และแกไขปญหา ตดตอสอสารกบผอน และเปนตวแทนในการเจรจาตอรองตางๆ ได สมาชกจงจะเกดการยอมรบนบถอ ศรทธา และใหความรวมมอรวมใจในการท างานชมชนดานสาธารณสข ดงนนจงตองมการคนหาผทมภาวะผน าในชมชนและไดรบการยอมรบจากชมชน ซงผน าเหลานมกเปนผน าตามธรรมชาตโดยไมจ าเปนตองเปนผน าทถกจดตงอยางเปนทางการ การจดการดานการน ายงรวมถงการเปดโอกาสใหแกนน าไดฝกฝนการใชภาวะผน าและพฒนาภาวะผน าในรปแบบตางๆ

1.2.2.5 การควบคม การท างานทมคนจ านวนมากมาจากหลายฝาย และมการแบงงานกนท า จ าเปนตองมการควบคม ก ากบและประเมนผลการด าเนนงานเปนระยะๆ เพอการปรบปรงพฒนางาน เชน มการประชมตดตามงานเพอปองกนมใหงานฝายใดฝายหนงลาชาและสงผลกระทบตองานในภาพรวม ซงจะชวยใหทราบปญหาการท างานไดเรวและสามารถแกไขปญหาการท างานชมชนไดอยางทนการณ นอกจากนการประเมนผลเมอสนสดโครงการจะท าใหทราบผลการด าเนนงานในภาพรวมและขอบกพรองทจะน าไปประกอบการตดสนใจในการปรบปรงและพฒนางานในครงตอไป

กลาวโดยสรป รปแบบการจดการท างานชมชนโดยแกนน าชมชนอนๆ ในลกษณะประชาคม จะเนนทการวางแผนและตดสนใจแบบมสวนรวม เพอใหเกดการประสานประโยชนและการรวมมอทดของแกนน าฝายตางๆ ใหมการจดการองคกรการท างานโดยเนนการแบงงานและการประสานงานทด การเลอกคนใหเหมาะสมกบงานและสามารถใชภาวะผน าในการน าคนใหเขามามสวนรวม ตลอดจนมการควบคม ก ากบ และการประเมนผลการด าเนนงานเปนระยะๆ เพอการปรบปรงพฒนางาน การจดการเหลานจะกอใหเกดพลงของชมชนในการรวมกลมกนจดการแกไขปญหาสขภาพและคณภาพชวตดานอนๆ ไดอยางมประสทธผล และน าไปสความเขมแขงของชมชนตอไป และในปจจบน อสม. ไดรบการพฒนาใหเปน“นกจดการสขภาพประชาชน” มบทบาทเปนผน าการเปลยนแปลงพฤตกรรมดานสขภาพอนามย เปนตนแบบในการสรางสขภาพ โดยการสอสาร สรางสขภาพ เฝาระวงปองกนและควบคมโรคไมตดตอเรอรงในชมชน น าไปสการพฒนาการดแลสขภาพของตนเอง ของประชาชน ครอบครวและชมชนทพงตนเองได (กองสนบสนนสขภาพภาคประชาชน, 2556)

2. การสนบสนนการท างานดานสาธารณสขในชมชนโดยเจาหนาท การทเจาหนาทของรฐเขาไปมบทบาทในการเสรมพลงหรอสนบสนนความสามารถในการดแล

สขภาพตนเองดานสขภาพของประชาชนในชมชน เจาหนาทจะเปนผจดการดานการสนบสนนใหแกนน าและประชาชนในชมชนมศกยภาพในการดแลตนเองเพมขนในสวนทอยในวสยทชมชนจะด าเนนการเองได โดยเจาหนาทมไดเปนผเขาไปด าเนนการแกไขปญหาแกชมชนดวยตนเองโดยตรง การจดการของเจาหนาทในเรองนจะเนนทการจดการเพอพฒนาศกยภาพของประชาชนและแกนน าในการดแลสขภาพของชมชนเปนหลก ซงเปนงานทเกนจากความสามารถทชมชนจะกระท าไดเอง ส าหรบประเดนในกระบวนการจดการ โดยเจาหนาทเพอสนบสนนใหแกนน าและประชาชนในชมชนม

59

ศกยภาพในการดแลตนเอง ซงการจดการในการท างานชมชนดานสาธารณสขโดยเจาหนาท มประเดนทเกยวของกบการวางแผน การจดองคกร การจดคน การน า และการควบคม รายละเอยดมดงตอไปน

2.1 การวางแผน ลกษณะการวางแผนการท างานชมชนดานสาธารณสขในรปแบบทเจาหนาทไปสนบสนนศกยภาพของชมชนในการดแลตวเอง จะเปนแผนงาน/โครงการพฒนาศกยภาพของแกนน าหรอประชาชนในชมชนในการแกไขปญหาสขภาพ เพอใหแกนน าหรอประชาชนกลมเปาหมายมทกษะทจะเปนในการแกไขปญหา ซงวตถประสงคของแผนงานควรวดทศกยภาพทเพมขน เชน แกนน าหรอประชาชนสามารถท างานรวมกบผอน สามารถสอสาร ระบปญหา วเคราะหปญหาและวางแผนในการดแลสขภาพของตนได เปนตน ตลอดจนมการวางแผนการสนบสนน นเทศ และตดตามการท างานของแกนน าหรอประชาชนเหลาน ซงเปนสวนหนงของการพฒนาศกยภาพหลงการฝกอบรมใหสามารถด าเนนการไดจรง

2.2 การจดองคกรการท างาน การท างานชมชนดานสาธารณสขของเจาหนาทในลกษณะการเปนผสนบสนน (Facilitator) ดวยการจดกระบวนการเรยนรเพอเพมศกยภาพใหแกแกนน าหรอประชาชนนน จ าเปนทจะตองมการท างานเปนทม เพราะกจกรรมแตละขนตอนจะเนนกระบวนการกลม ทใหสมาชกไดมสวนรวมคด แสดงออก และฝกปฏบตในลกษณะตางๆ จงตองมการแบงกลมยอยและมผสนบสนนการเรยนรในแตละกลมยอย ซงสมาชกในทมจะตองมการแบงงานก าหนดวาแตละกจกรรมในกระบวนการเรยนร ใครจะเปนผน ากจกรรม ใครจะเปนผชวยกจกรรม มการตกลงวธการท างานและการตดตอสอสารกนระหวางสมาชกทม เพอใหทกๆกจกรรมในการจดฝกอบรมและตดตามสนบสนนมความเชอมโยงและสงเสรมใหผลลพธของกระบวนการเปนไปในทศทางทชวยเพมศกยภาพของแกนน าชมชนหรอประชาชนอยางแทจรง

2.3 การจดคน การจดเจาหนาททมาเปนผใหการสนบสนนชมชนใหสามารถดแลตนเองดานสขภาพได จ าเปนตองจดผทมทศนคตทดกบรปแบบการดแลสขภาพของประชาชนโดยประชาชน มความเชอในศกยภาพของประชาชน และใหเกยรตประชาชนวาเปนภาคหนง ในการพฒนาสขภาพ มใชเปนลกนองหรอต าตอยกวาเจาหนาท รวมทงควรไดรบการฝกอบรมทกษะการจดกระบวนการเรยนรแบบเสรมพลงทมงเนนพฒนาศกยภาพของประชาชน เชน เทคนคการเสรมพลงชมชน (Empowerment) เทคนคการระดมพลงสรางสรรค (AIC) เปนตน เพอใหสามารถจดกระบวนการเรยนรไดสอดคลองกบแนวคดและหลกการสรางศกยภาพใหแกชมชน

2.4 ในการพฒนาศกยภาพของชมชน เจาหนาทตองมการกระจายอ านาจ (share power) ใหกบแกนน าหรอประชาชนทตองการเพมศกยภาพ เพอใหเกดการเรยนรวาเขาสามารถทจะน ากลมได และน าไปสการเชอมนในการจดการในการดแลสขภาพของตนเองและชมชนตอไป ซงกระท าไดโดยการฝกใหสมาชกเปนผน ากลม การออกมาแสดง การน าเสนอผลงานกลม รวมทงการใหสมาชกชมชนเปนผก าหนดวาสนใจจะเรยนรและแกไขปญหาใด ฯลฯ คอทงเจาหนาทและแกนน าหรอประชาชนตางเปนผแลกเปลยนเรยนรซงกนและกน โดยเจาหนาทมใชเปนผชน าเหมอนการเรยนการสอนตามรปแบบทวไป นอกจากนยงตองฝกทกษะใหแกนน าและ/หรอประชาชนใหการตดสนใจทเปนเหตเปนผล และเปนการตดสนใจแบบมสวนรวม คอมการฝกการวเคราะหปจจยสาเหตของปญหาทเกดขนในชมชน และเลอกทางเลอกทเหมาะสมกบชมชนและตรงกบตนตอของปญหาทไดวเคราะห โดยใหสมาชกไดมสวนรวมในการวเคราะหปญหาและก าหนดทางเลอก ซงเปนการเรยนรวธการ

60

ตดสนใจก าหนดทางเลอกในการแกไขปญหาทเหมาะสมและสรางการยอมรบและความรวมมอในการท างานตามทางเลอกทก าหนดตอไป

2.5 การควบคม ในกระบวนการพฒนาศกยภาพชมชน การควบคมตางๆ มกจะใหสมาชกของชมชนเปนผก าหนดเกณฑและกฎกตกา และชวยกนตรวจสอบและควบคมกนเอง เชน การควบคมใหสมาชกเขาท ากจกรรมตรงเวลา การใหสามารถก าหนดวธการควบคมปญหาของชมชนเองภายหลงเขาใจปจจยสาเหตของปญหา การใหสมาชกท าหนาทประเมนกระบวนการด าเนนงานและชจดทควรแกไข เปนตน ซงจะท าใหสมาชกเกดการยอมรบและเตมใจทจะปฏบตตามกฎ กตกาและการเรยนรการควบคมคนเองและกลม

การจดการโดยเจาหนาทเพอสนบสนนความสามารถในการดแลตนเองดานสขภาพของประชาชนในชมชนดงกลาว เนนการวางแผนทมเปาหมายพฒนาศกยภาพของประชาชนและแกนน าชมชน โดยใชกระบวนการแบบมสวนรวม มการจดทมการท างานของเจาหนาทในการท ากจกรรมการพฒนาและตดตามสนบสนนประชาชนและแกนน าชมชนใหเปนไปในทศทางเดยวกนและเปนไปตามหลกการพฒนาศกยภาพชมชน การพฒนาคนใหมทกษะการท างานรวมกน การเปนผน า การวางแผนแกไขปญหา และการควบคมก ากบในเรองตางๆ ซงจะชวยใหเกดศกยภาพในการดแลสขภาพของตนเองและชมชน ตลอดจนมทกษะในการจดการใหการท างานชมชนดานสาธารณสขมประสทธภาพดงทมงหวง

3 การท างานชมชนดานสาธารณสขโดยเจาหนาทสาธารณสข ส าหรบการท างานชมชนดานสาธารณสขโดยเจาหนาท จะสามารถจดบรการสาธารสขใน

ชมชนในรปแบบตางๆ ไดแก 1) การจดบรการรกษาพยาบาลปองกนโรค สงเสรมสขภาพและฟนฟสภาพในสถานบรการทตงอยในชมชน เชน โรงพยาบาลสงเสรมสขภาพต าบล 2) การจดบรการเยยมบานในกรณหญงหลงคลอด ผปวยโรคเรอรง กลมผดอยโอกาสตางๆ 3) การจดกจกรรมสงเสรมสขภาพ ปองกนโรคในชมชน เชน การรณรงคปองกนและควบคมโรคไขเลอดออก การสนบสนนการรวมตวของผสงอายเพอการสงเสรมสขภาพ การพฒนาศกยภาพแกนน าในการพฒนาสขภาพชมชน เปนตน

ตงแตมการด าเนนงานภายใตระบบประกนสขภาพแหงชาตไดมการก าหนดใหมหนวยบรการระดบตนหรอหนวยบรการปฐมภม (Primary Care Unit: PCU) ทใหบรการในลกษณะใกลบานใกลใจ คอ เปนสถานบรการทตงอยในชมชน โดยประชาชนในชมชนสามารถเขาถงไดสะดวก ท าหนาทใหบรการแบบผสมผสาน ทงการรกษายาบาล การสงเสรมสขภาพ การควบคมปองกนโรค และการฟนฟสภาพ ทงบรการภายในสถานพยาบาลและในชมชนโดยการจดตงหนวยบรการปฐมภมจะตองเปนไปตามาตรฐานทก าหนด ในเรองของขดความสามารถ บคลากร เครองมอ สถานทและการจดการตางๆ ดงนนการจดการหนวยบรการปฐมภมไมวาโรงพยาบาลทเปนคสญญา (โรงพยาบาลชมชน โรงพยาบาลทวไป โรงพยาบาลศนย) จะจดตงศนยบรการสขภาพชมชนขนเองในลกษณะศนยสขภาพชมชนเมอง หรอการพฒนาใหโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพต าบลเปนจดใหบรการปฐมภมทครอบคลมภารกจขางตน จ าเปนตองมการจดการในเรองตอไปนคอ

61

2.1 การวางแผน เจาหนาทจะตองมการวางแผนพฒนาหนวยบรการปฐมภมมใหไดตามเกณฑมาตรฐานทก าหนดไว ทงในดานอาคารสถานท บคลากร วสดอปกรณ การจดบรการ และการจดการอนๆ ซงในปแรกยงมการผอนผนในบางประเดน แตตองพฒนาใหดขนภายใน 3 ป และพฒนาใหไดมาตรฐานใน 5 ป จงตองมแผนพฒนาหนวยงานทงแผนระยะสนและแผนระยะยาว นอกจากนการท างานชมชนดานสาธารณสขของหนวยบรการปฐมภมทม 3 กลมหลกๆคอ 1) การจดบรการรกษาพยาบาล ปองกนโรค สงเสรมสขภาพและฟนฟสภาพในสถานบรการทตงอยในชมชน 2) การจดบรการเยยมบาน และ 3) การจดกจกรรมสงเสรมสขภาพ ปองกนโรคในชมชน ซงจ าเปนตองมการวางแผนการท างานชมชนรวมกน โดยยดการพฒนาสขภาพของชมชนเปนหลก ในขณะเดยวกนจะตองมการวางแผนการท างานระหวางหนวยงานทใหบรการตางระดบ เพอใหเกดความเชอมโยงระหวางการจดบรการของหนวยบรการปฐมภมกบการจดบรการของหนวยบรการทตยภมหรอหนวยบรการตตยภมดวย ทงนในกระบวนการวางแผนควรใชการตดสนใจแบบมสวนรวม และมการใชขอมลขาวสารประกอบการตดสนใจ ซงขอมลขาวสารอาจไดจากการส ารวจขอมลของครอบครวและชมชนในรปแบบตางๆ รวมกบการใหผน าและผแทนประชาชนในพนท มาใหขอมลความตองการและรวมในการตดสนใจดวยจะชวยใหการตดสนใจดงกลาวสอดคลองกบความตองการและไดรบการสนบสนนจากชมชนเพมมากขน

2.2 การจดองคกรการท างาน กรณทใชโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพต าบลเปนหนวยบรการปฐมภมของโรงพยาบาลคสญญา องคกรการท างานชมชนจะเปลยนแปลงไปจากเดม ทมผอ านวยการโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพต าบลและเจาหนาทสาธารณสขท างานขนตรงตอสาธารณสขอ าเภอ แตเมอมเจาหนาทโรงพยาบาลคสญญา ซงประกอบดวย แพทย พยาบาล ทนตแพทย เภสชกร ฯลฯ มาเปนทมท างานดวย จ าเปนตองมการจดองคกรการท างานใหม ใหมความชดเจน วาจะแบงงาน ความรบผดชอบ ความสมพนธและการเชอมโยงของฝายตางๆ อยางไร เชน งานบรการหลกดานการรกษาพยาบาล สงเสรมสขภาพปองกนโรค และฟนฟสภาพในสถานบรการใหเปนบทบาทของท มโรงพยาบาลโดยมเจาหนาทโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพต าบลเปนผชวยในฐานะเจาของสถานท สวนงานเชงรกในชมชนใหเปนบทบาทของเจาหนาทโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพต าบลซงมทกษะในการท างานเชงรก สวนเจาหนาทโรงพยาบาลคสญญาเปนผชวยเพอใหเกดความเขาใจและสามารถเชอมโยงกบงานบรการในภาพรวม ส าหรบงานเยยมบานอาจใหเปนบทบาทของทงฝายโรงพยาบาลทจะดแลรกษาและฟนฟสขภาพของผปวยเรอรง สวนฝายโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพต าบลจะชวยดแลเรองสขาภบาลสงแวดลอม การสงเสรมสขภาพและปองกนโรคของครบครว เปนตน

2.3 การจดคน กรณทโรงพยาบาลคสญญาจะตองจดหาคนมาท างานทหนวยบรการปฐมภมซงเปนการท างานแบบผสมผสานทงสงเสรมสขภาพ ปองกนโรค รกษาพยาบาลและฟนฟสภาพ รวมทงการท างานเชงรกในชมชน มการประสานงานกบหนวยงานตางๆ ดงนน ผทจะท างานไดด ควรมคณลกษณะทเหมาะสม เชน ดานพฤตกรรมการบรการ การมมนษยสมพนธด สามารถปรบตวเขากบชมชนและเจาหนาทในพนท มความรทางดานเวชปฏบตการสงเสรมสขภาพ สขศกษา เปนตน ทงนควรมการวเคราะหสวนขาดและจดการฝกอบรมและพฒนาบคลากรเพอใหสามารถท างานไดอยางมประสทธภาพและประสทธผล การจดคนยงรวมถงการใหแรงจงใจแกบคคลทท างานชมชน เชน การ

62

พจารณาความดความชอบ การสนบสนนเบยเลยงในการท างานนอกเวลา การใหเงนคาวชาชพในการท างานชมชนเชนเดยวกบผทท างานในโรงพยาบาล เปนตน

2.4 การน า การท างานของหนวยปฐมภมทมทมโรงพยาบาลคสญญาและทมโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพต าบลมาท างานรวมกน จ าเปนทจะตองสรางขอตกลงใหชด เจนวาใครเปนผน าในกจกรรมใด สายการบงคบบญชาเปนอยางไร เพอใหเกดความชดเจนในการปฏบต บางครงเจาหนาทของโรงพยาบาลคสญญามคณวฒสงกวา เชน เปนแพทย พยาบาลวชาชพ แตวยวฒและประสบการณการท างานในชมชนนอยกวาหวหนาสถานอนามย จงตองมการพจารณารวมกนทงสองฝาย วาใครควรจะเปนผน าในดานใด และพจารณาหาทางเลอกทเหมาะสม ควรใชวธการใหทกฝายมสวนรวมในการวางแผนโดยมงเปาหมายทมประสทธภาพและประสทธผลของการพฒนาสขภาพของประชาชน

2.5 การควบคม การก ากบ ตรวจสอบและประเมนผลการท างานของหนวยบรการปฐมภมนบเปนสงส าคญทจะชวยใหทราบวาการท างานทผานมาเปนไปตามหลกการของการดแลสขภาพชมชนแบบผสมผสาน และการสนบสนนใหประชาชน องคกรประชาชน และชมชนพงตนเองดานสขภาพ หรอไม โดยฝายตางๆ ควรมารวมประชมและประเมลผลการท างานรวมกน เพอใหทราบจดแขงจดออนของการด าเนนงานทผานมา พจารณาสดสวนของการใหบรการทผานมาวาไดใหความส าคญกบการสงเสรมสขภาพและปองกนกอนเกดโรคหรอไม และเนนการสนบสนนการพงพาตนเองของชมชนหรอไม ถาพบวามการด าเนนงานผดทศทางและหลกการจะไดมการปรบปรงการท างานในครงตอไป

การจดการโดยเจาหนาทในการจดบรการสาธารณสขในชมชน จะเนนการวางแผนแบบมสวนรวมโดยยดชมชนเปนหลก เพอใหมการประสานเชอมโยงในการท างานระหวางงานกลมตางๆ ภายในหนวยบรการปฐมภมกบหนวยบรการทสงขนไป และทส าคญแผนงานนนตองสอดคลองกบความตองการชมชน มการจดองคกรการท างานทค านงถงงานและความเชยวชาญ การเลอกคนท างานใหเหมาะสมกบงานการพฒนาบคลากรทขาดทกษะและประสบการณ และการสรางแรงจงใจใหแกคนท างานในชมชน รวมทงมการควบคมก ากบ และประเมนผลการท างาน โดยควรใหทกฝายมสวนรวม ซงจะชวยใหมการปรบปรงพฒนางานใหมประสทธภาพและประสทธผลยงขนตอไป

4. การท างานชมชนดานสาธารณสขโดยนกสขภาพครอบครว นอกจากการท างานชมชนโดยเจาหนาทสาธารณสขในการจดบรการสาธารณสขชมชนทกลาว

มาแลว ในปจจบน ไดมการพฒนาใหเจาหนาทของโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพต าบล เปน “นกสขภาพครอบครว” (นสค.) โดยใหนยามวา เปนบคคลทรบเลอกการจดการระบบบรการสขภาพ เพอใหการดแลประชาชนถงบานทกครวเรอน ซงประกอบดวย พยาบาลเวชปฏบต พยาบาลวชาชพ นกวชาการสาธารณสข เจาหนาทสาธารณสขชมชน เจาหนาทบรหารงานสาธารณสข ทนตาภบาล แพทยแผนไทย ฯลฯ โดยทมนกสขภาพครอบครวเหลานรวมท างานในหนวยเดยวกน ทเรยกวาโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพต าบล (รพ.สต.) หรอศนยสขภาพชมชนเมอง (ศสม.) นกสขภาพครอบครว 1 คน จะดแลประชาชน 1 กลม ประมาณ 300 หลงคาเรอน หรอ 1,250 คน ภารกจหลกของนกสขภาพครอบครว คอ สงเสรม ปองกน รกษา ฟนฟ และคมครองผบรโภค เพอใหเกดความมนใจในคณภาพ บรการ และความอนใจในการประสานบรการตอยอดครบวงจร นกสขภาพครอบครวเหลาน

63

จะมแพทย (Family Medicine: FM) เปนทปรกษา ชวยดแลบรการทกประเภทเสมอนหนงเปนญาตประชาชน อนจะน าไปส “การเขาถงบรการครบวงจรทมคณภาพ” (คมอนกสขภาพครอบครว พนทเครอขายบรการท 9 เขตนครชยบรนทร, 2556) บทบาทหนาทของนกสขภาพครอบครว มดงน

1. มการส ารวจขอมล (ประชากร เดก 0-5 ป วยเรยน วยรน วยเจรญพนธ ผสงอาย ผพการผปวยเรอรง หญงตงครรภ วยแรงงาน)

2. มการวเคราะหและมขอมลในมอทเปนปจจบน 3. มการลงเยยมบาน ดแลใหค าปรกษาประชากรในความรบผดชอบ 4. สงตอเมอประชาชนในหลงคาเรอนเจบปวยไปโรงพยาบาล 5. สนบสนนการท างานของ อสม. และท างานเปนทมรวมกบ อสม. โดยมแนวทางการพฒนานกสขภาพครอบครวใหมคณภาพควรค านงถงองคประกอบตางๆ

ดงน 1. การพฒนา นสค. ใหมภาวะผน า นสค. จะตองเปนผทกลารบผดชอบ กลาตดสนใจและ

กลาเปลยนแปลง 2. เปนหนสวนกบองคกรปกครองสวนทองถน เพอพฒนาพนทครบวงจร และบรหารจดการ

กองทนสขภาพ 3. เปนมตรกบ อสม. เพอเปนเจาภาพรวมในปญหาสขภาพ และด าเนนการจดกจกรรมสราง

สขภาพ 4. พฒนา นสค. ใหม 5 ทกษะทจ าเปนส าหรบการปฏบตงาน เชน ประสานงาน รกษา

เบองตน (NP) ทปรกษา ปรบเปลยนพฤตกรรม และรวมทมเฝาระวงเคลอนเรวทางระบาดวทยา (SRRT)

5. สนบสนน 3 ตวชวยเพออ านวยความสะดวกในการท างาน ไดแก มอเตอรไซค Netbook โทรศพท

6. จดใหมแพทยเปนทปรกษาในสดสวน แพทย 1 คนตอ นสค. 12 คน 7. จด นสค. เปนญาตกบประชาชนในสดสวน 1: 1250 คน เพอแนะน า ดแล รกษา สงตอ 8. เสรมก าลงใจในหารปฏบตงานของ นสค. ทงเรองทพก ต าแหนง คาตอบแทนทเหมาะสม กลาวโดยสรปในสวนของการจดการท างานชมชนดานสาธารณสขโดยเจาหนาทสาธารณสขท

เปนนกสขภาพครอบครว คอ จะตองมการจดการดงน 1) การวางแผนการด าเนนงาน วาจะด าเนนการในพนทใดใหเปนตวอยางการน ารอง

ประสานการท างานกบทองถน และกรรมการกองทนสขภาพ มการวางแผนแบบมสวนรวมถงขนตอนการด าเนนงานตางๆ

2) การจดองคกร จะตองมการจดทม นสค. ใน รพ.สต. หรอ คสม. มการจดองคกรแบบหนสวนกบองคกรปกครองสวนทองถนและหนวยงานอนๆ เชน โรงเรยน จงองคกรทแบงการดแลประชาชนโดย นสค. 1 คน ตอประชาชน 1,250 คน มรปแบบการตดตอประสานงานกบ อสม. และแพทยทปรกษา เพอใหการด าเนนงานตดตอประสานงานเปนไปดวยความเรยบรอย บรรล

64

วตถประสงคของการบรการสขภาพแบบครบวงจร และหนนเสรมการท างานใหเขมแขง ครอบคลมพนท

3) การจดคน จะตองมการคดเลอกเจาหนาท หรอพฒนาเจาหนาทสาธารณสขใหมคณสมบตของการเปน นสค. ทด คอ มความรดานสขภาพ มความกระตอรอรนชวยเหลอผอน มความพยายามทกวถทาง มความอดทนประสานงาน และท างานอยางตอเนองยาวนาน ทงนตองมการฝกอบรมทกษะทจ าเปนในการท างาน มพเลยงใหค าปรกษา รวมถงตองมการจดคนใหเพยงพอกบงาน

4) การน า ตองมการฝกทกษะภาวะผน าใหแก นสค . ในการกลาคด กลาตดสนใจ ในขณะเดยวกนกก าหนดสายการบงคบบญชาใหชดเจน วาแตละทมมใครเปนผน า ใครเปนสมาชกทม ใครเปนทปรกษา และแตละทมเชอมประสานงานกนอยางไร รวมถงตองมการสรางแรงจงใจดวยการจดหาสงสนบสนนในการท างาน เชน โทรศพท netbook รถมอเตอรไซค งบประมาณในการด าเนนงาน รวมทงการยกยองชมเชย เปนตน

5) การควบคม จ าเปนตองมแผนและเปาหมายในการด าเนนงานทชดเจน มการตดตามก ากบ ประเมนผลการด าเนนงานเปนระยะๆ โดยเฉพาะการด าเนนงานในพนทน ารองยอมมอปสรรคทไมคาดคด ทจ าเปนตองปรบแผนการด าเนนงานใหเหมาะสมและสอดคลองกบแตละพนท มการพบปะพดคยกนเปนระยะๆ มการจดการความรหรอถอดบทเรยนจากการท างานของแตละทม เพอปรบปรงพฒนางานอยางตอเนอง

5. การท างานชมชนดานสาธารณสขโดยโดยพหภาค

การท างานชมชนแบบพหภาคในงานสาธารณสข เปนการท างานชมชนทประกอบดวยหลายๆฝาย หลายๆหนวยงานในสงคม ทงภาครฐ เอกชน และประชาชน มาท างานรวมกนในลกษณะหนสวน เพอใหเกดการด าเนนงานพฒนาสขภาพในลกษณะทเปนเครอขายการท างานทกวางขวาง ครอบคลมประเดนสาเหตของปญหา และสามารถมแรงขบเคลอนในการด าเนนงานไดมาก มความยงยนถาวร และสงผลกระทบใหเกดการเปลยนแปลงในประเดนทตองการไดดกวาการท างานโดยฝายใดฝายหนงตามล าพง ซงการท างานชมชนแบบพหภาคอาจรเรมโดยฝายรฐทเปนผก าหนดนโยบายและจดกระบวนใหทกฝายรบร เหนความส าคญและมารวมแรงรวมใจกนด าเนนงานอยางเปนระบบ เชน โครงการหมบานปรบเปลยนพฤตกรรมลดโรค มส านกงานสาธารณสขจงหวดเปนผรเรมตามนโยบายของกรมสนบสนนบรการสขภาพ ใหเกดการท างานแบบพหภาคในทกระดบ ตงแตสวนกลาง และสวนภมภาค ในระดบต าบลจะเกดการท างานแบบพหภาค ทประกอบดวย นายอ าเภอ สาธารณสขอ าเภอ องคกรปกครองสวนทองถน พฒนากร เกษตรต าบล โรงเรยน ผน าศาสนา ผน าชมชน อสม . กลมสายใยรกครอบครว เปนตน หรออาจเกดจากการรเรมของฝายอนๆ ทมใชภาครฐ เชน โครงการตาวเศษ ทถกรเรมโดยองคกรสาธารณประโยชน ดวยการรวบรวมความรวมมอจากหนวยงานภาครฐ เอกชน นกวชาการ องคกรประชาชน ตลอดจนนกเรยนและประชาชนทวไปในการท างานชมชนดานความสะอาด เปนตน การทมบคคลหลายฝาย หลายองคกรมารวมกนท างานชมชนในรปแบบของพหภาค มประเดนการจดการทควรค านงถงในเรองการวางแผน การจดองคกร การจดคน การน า และการควบคม มดงตอไปน

65

5.1 การวางแผน ในการท างานพหภาคตองมการก าหนดขอตกลงรวมกนวาเปาหมายทตองการรวมกนของแตละภาคคออะไร โดยเนนการเกดผลประโยชนรวมกน การท างานแบบพหภาคจะตองมการวางแผน และมการประสานแผนของแตละภาคใหเกดความสอดคลองเชอมโยงกน ซงจ าเปนตองใชเวลาและขนตอนมากในการสรางความเขาใจ มการประสานกจกรรม ประสานคน ประสานทรพยากร ดงนนจงตองมการเตรยมการทด โดยในการวางแผนควรใชกระบวนการตดสนใจแบบมสวนรวมมการเปดโอกาสใหประชาชนและทกฝายทเกยวของมารวมตดสนใจเพอใหประเดนพฒนาเปนเรองสาธารณะททกฝายตองมารวมมอกน ทงนการตดสนใจตองตงอยบนพนฐานของการใชขอมลทจ าเปนและเหมาะสม ตลอดจนมการแบงผลประโยชนและความเสยงรวมกน ทงนการเหนพองและการยอมรบของภาคตางๆ ตอประเดนการตดสนใจ จะน ามาสการรวมมอและการประสานงานทดของภาคในการท างานรวมกนอยางเขมแขงและยงยน

5.2 การจดองคกรการท างาน การท างานแบบพหภาคตองมการจดองคกรการท างานทมการแบงบทบาทหนาทและมรปแบบเปนองคกรประสานงานเครอขายภาคตางๆ เพอกระจายภาระงานพฒนาไปสกลมตางๆ ทเกยวของอยางมประสทธภาพ โดยเนนความเปนธรรมและเสมอภาคของแตละภาคทมารวมงานกน มการยอมรบในทกษะ คานยม และมการปฏบตทเทาเทยมกน ซงองคกรประสานงานเครอขายนตองมการสรางขอตกลงลวงหนาเกยวกบพนธะและความคาดหวง ตลอดจนมการทบทวนความสมพนธของเครอขายตางๆ กนอยเสมอ และมการแกไขขอตกลงใหมเมอมความจ าเปน

5.3 การจดคน เนองจากแตละภาคจะมเปาหมายทแตกตางกน มความคดและวฒนธรรมทแตกตางกนในจดเรมตน ดงนนการมาท างานรวมกนจงตองมการสรางกระบวนการเรยนรใหแกคนงาน เพอใหเกดความเขาใจและตระหนกในปญหารวมกน และน าไปสการสรางขอตกลงในเปาหมายและวธการท างานรวมกน โดยใชกระบวนการรบร รวมคด รวมท า

5.4 การน า การน าในการท างานแบบพหภาคควรอในรปของคณะกรรมการอ านวยการ ทมตวแทนของฝายตางๆ เขามารวมคดและก าหนดทศทางการท างาน และมการแบงทมการท างานซงมหวหนาทมรบผดชอบการน าทมในการท างาน ซงหวหนาของแตละทมควรไดมการพบปะพดคยเพอสรางขอตกลงในการท างานและมการแลกเปลยนขอมลและประสบการณในการท างานซงกนและกนดวย ตลอดจนรายงานความกาวหนาใหคณะกรรมการอ านวยการทราบดวย ซงจะมการกระจายความรบผดชอบใหแกหวหนา ในแตละระดบในการน าและควบคมงานในลกษณะของแขนงเครอขาย ทงนผน าในระดบตางๆ ควรเปนผน าตามธรรมชาต คอเปนผน าทไมไดถกจดตงและถกครอบง าโดยทางการเมองหรอผมอทธพลตาง มภาวะผน าอยางแทจรงและไดรบการยอมรบจากสมาชก

5.5 การควบคม การท างานในรปแบบพหภาคจะมปญหาความยากล าบากในการควบคม โดยเฉพาะเรองเวลาและงบประมาณ เพราะกระบวนการท างานตองใชเวลาและขนตอนมากในการประชม การประสานงานระหวางภาคตางๆ นอกจากนแตละภาคมกมจดประสงคเดมทแตกตางกนท าใหการด าเนนงานอาจเบยงเบนไปจากทตกลงไว จงควรมระบบการนเทศและตดตามผลการด าเนนงานเปนระยะๆ นอกจากนการท างานชมชนแบบพหภาคมกเนนผลทการพฒนาคณภาพชวตของประชาชน ซงเปนเปาหมายทเปนนามธรรมและตองใชเวลาในการด าเนนงานมากกวาจะเหนผลเปนรปธรรม การประเมนผลในระยะสนจงมกยงไมเหนความส าเรจ การควบคมจงจ าเปนตองประเมน

66

วาไดบรรลเปาหมายในระยะสนหรอไม และตดตามประเมนผลในระยะยาวดวย อยางไรกตามการควบคมและตรวจสอบทดจะท าใหผทเกยวของเกดความเชอถอศรทธาและใหการสนบสนนทรพยากรในการด าเนนงาน ซงการตรวจสอบควรอยในรปของคณะกรรมการทเปนกลางและโปรงใส ตลอดจนมการรายงานผลการตรวจสอบและประเมนใหประชาคมไดรบทราบดวย

การจดการในการท างานพหภาคจ าเปนตองใชวธการวางแผนแบบมสวนรวม โดยเปดโอกาสใหประชาชนและทกฝายทเกยวของมารวมตดสนใจ เพอใหประเดนการพฒนาเปนเรองสาธารณะททกฝายตองมารวมมอกน มการจดองคกรการท างานทเนนความเสมอภาค การสรางความเขาใจและขอตกลงในเปาหมายและวธการท างานรวมกนระหวางภาคตางๆ มการบรหารโดยคณะกรรมการอ านวยการทประกอบดวยตวแทนภาคตางๆ ซงมการท างานและตรวจสอบทโปรงใส แล ะประชาสมพนธใหประชาคมทราบ อนจะน าไปสการรวมมอและการประสานงานทดของภาคในการท างานรวมกนอยางเขมแขงและยงยนและไดรบการยอมรบจากสงคม

6. บทสรป

รปแบบการจดการในการท างานชมชนดานสาธารณสขโดยชมชน ถาเปนการดแลสขภาพในระดบครอบครว จะเนนการจดการทสนบสนนศกยภาพของแกนน าสขภาพครอบครวใหสามารถดแล สขภาพของตนเองและครอบครวได ถาเปนระดบชมชนจะเนนการจดการทสนบสนนศกยภาพของอาสาสมครสาธารณสขประจ าหมบาน (อสม.) และแกนน าชมชนใหสามารถพฒนาสขภาพและแกไขปญหาสขภาพของชมชนได โดยเกยวของกบการวางแผน การจดองคกรการท างาน การคดเลอกคนทเหมาะสมและการพฒนาทกษะทจ าเปน การคนหาผน าและใชวธการน าทเหมาะสม ตลอดจนมการตดตาม ควบคมก ากบ และประเมนผลเพอการพฒนางาน เปาหมายการท างานชมชนดานสาธารณสขโดยชมชน จะเนนการดแลสขภาพของคนในชมชนโดยประชาชนในชมชนนนเอง ซงสามารถท าไดตงแตการจดการท างานในระดบครอบครว การดแลสขภาพของสมาชกในครอบครว และการจดการท างานในระดบชมชน การดแลสขภาพของเพอนบานใกลเคยง รวมถงขยายไปสการดแลสขภาพของชมชน ขนตอนการจดการท างานในระดบชมชน จะโดยการสนบสนนการท างานดานสาธารณสขในชมชนโดยเจาหนาทสาธารณสข โดยนกสขภาพครอบครว โดยโดยพหภาค กมขนตอนการจดการท างานในระดบชมชน ประกอบดวย การวางแผน การจดองคกรการท างาน การจดคน ในการพฒนาศกยภาพของชมชน และการควบคม

7. ค าถามทบทวน

จงอธบายขนตอนการจดการท างานในระดบชมชน ในประเดนตอไปน 7.1 โดยการสนบสนนการท างานดานสาธารณสขในชมชนจากเจาหนาท 7.2 โดยเจาหนาทสาธารณสข 7.3 โดยนกสขภาพครอบครว 7.4 โดยโดยพหภาค

บทท 5

เครองมอในการศกษาชมชนดานสาธารณสข

เครองมอศกษาชมชนเหลานพฒนามาจากเครองมอของนกมานษวทยาทใชในการศกษาชมชนเชงลก แตปรบประยกตใหเหมาะกบงานดานสาธารณสข มทงหมด 7 ชนดวยกนคอ ผงเครอญาต โครงสรางองคกรชมชน ผงปฏทนชมชน ประวตศาสตรชมชน แผนทเดนดน ระบบสขภาพชมชนและประวตชวตบคคลทนาสนใจโดยจดหมวดหมและพฒนารปแบบจนไดมาตรฐาน และน าไปทดลองใชอยางแพรหลาย เครองมอศกษาชมชนเหลาน นอกจากสามารถแกโจทยทวา “ลงชมชนแลวไมรวาจะท าอะไร” ไดแลว ยงมคณลกษณะทส าคญคอ เปนเครองมอทท าใหงานชมชน “งายไดผลและสนก” ท าใหงานศกษาชมชนไมตองผานกระบวนการทยงยาก ซบซอนและใชเวลานานเหมอนทผานมา และทส าคญทสดเปนเครองมอทจะชวยใหเจาหนาทมความละเอยดออนตอมตทางสงคมและความเปนมนษย แมวาบางคนจะเปนคนพนท หลายคนแตงงานอยกนกบภรรยา ซงเปนคนในชมชนมาเปนสบป อาจรสกวาเครองมอเหลานไมจ าเปน ดงเชน เจาหนาทประจ าต าบลหลายคนซงเคยปฏเสธการน าเครองมอเหลานไปใช เพราะใชเหตผลวา ตนเปนคนในพนทอยแลว แตหลงจากน าเครองมอเหลานไปทดลองใช ความคดทเปลยนไป เพราะเรมเหนประโยชนของเครองมอและเขาใจมากขนวา ความรเดมทมาจากประสบการณและการใชชวตตามปกตในชมชนยงขาดความเปนระบบและไมมความลกซงมากพอทจะน ามาประมวลใหเหนภาพชมชนอยางชดเจน

1. แผนทเดนดน แผนททางกายภาพ แผนททวไปหรอแผนทนงโตะเปนแผนท ทจดท าขนเพอแสดงทตงและ

ลกษณะทางกายภาพของพนทท าใหทราบ เสนทาง ทศทตง ของพนทหรอสถานทนนๆ เชน แหลงน า ภเขา ทะเล ทรพยากรธรรมชาต ทรพยากรทมนษยสรางขน เชนแหลงทตงวด มสยด โบสถ ซงผศกษาอาจไมจ าเปนตองไปเดนส ารวจดวยตนเอง เพยงแตขอแผนทดงกลาวจากหนวยงานทเกยวของ หรอคนจากรายงานการศกษาชมชนทมผท าการศกษาไวแลว ขอดกคอ สะดวก และประหยดเวลา แตขอเสยทตามมากคอ ผศกษาจะมองไมเหนชวต เรองราว และรายละเอยดตางๆ ทส าคญของชมชน สงตางๆ ทปรากฏอยบนแผนทนงโตะจะเปนเหมอนภาพลวงตา ทหลอกใหเราเขาใจผดและคดวารจกชมชนดแลว จงท าใหเรามองไมเหนมตทางสงคมของชมชน

แผนทเดนดนเปนแผนททเกดจากการส ารวจลกษณะทางกายภาพและสงแวดลอมของชมชน ทเรยกวา แผนทเดนดนนน เพราะการหาขอมลตองกระท าโดยการลงไปเดนด ไปสมผสไปเหนรปลกษณะบานแตละหลงทกหลงทงชมชน ดวยสายตาของตนเองเทานน ซงตางจากแผนทนงโตะทมกคดลอกหรอหยบยมมาจากทมอยแลว การท าแผนทเดนดนมความส าคญมาก และเปนสงแรกทตองท าเสมอ เพราะเปนวธทจะท าใหเราเหนภาพรวมของชมชน ไดดทสด เรวทสด และไดขอมลมากทสดในระยะเวลาทสนทสดรจกชมชนอยางทวถง ท าใหการศกษาชมชนมความละเอยด และครอบคลมพนทมากขน ไมจ ากดอยแตในสวนพนททเจาหนาทเคยชน หรอเขาถงไดงาย สงทเนนมากกคอ เรา

68

ตองเขาไปใหทวถง โดยเฉพาะอยางยงบานคนทกขคนยากทอยชายขอบของหมบาน หรอบานทแยกตวโดดเดยวอยตามล าพงทายหมบาน ดงตวอยาง

ในการท าแผนทเดนดนนน ความส าคญไมไดอยทการท าแผนททางกายภาพใหสมบรณ

ครบถวน แตส าคญทการมองเหนและเขาใจ ความหมายและหนาททางสงคม (Social Meaning และ Social Function) ของพนททางกายภาพเหลานน การเขาใจความหมายทางสงคมของลกษณะทางกายภาพน จะเกดขนไดตอเมอไปเดนด เชน บอน า หากดในแผนทนงโตะกจะทราบเพยงแตวาเปนบอน า แตจะรวาบอน านมคนมาซกผามากหรอนอยเพยงไร การไปเหนผหญงหรอแมบานมาซกผาทบอน าเปนการเขาใจหนาททางสงคมของบอน า ซงเปนจดทมาแลกเปลยนขอมลของหมบาน เพราะฉะนนการเดนดจะชวยใหเหนพนททางสงคม (Social Space) และเขาใจหนาททางสงคม (Social Function) ทอยบนลกษณะทางกายภาพ (Physical Space) ซงจะท าใหเราเขาใจปรากฏการณตางๆ ทเกดขนในชมชนมากขน

1.1 หลกการส าคญทตองจดจ าในการท าแผนทเดนดน

1.1.1 เดนใหทวดใหเหนบานทกหลงดวยตาเราเอง 1.1.2 มองพนททางกายภาพเหนพนททางสงคม 1.1.3 แผนทเดนดนท าไมมวนเสรจ

1.1.4 หาบานคนจน คนทกขยาก คนพการและผปวยใหพบ

1.1.5 แผนทเดนดนใชท างานไมใชใชประดบส านกงาน

69

1.2 เงอนไขและขอแนะน าในการท าแผนทเดนดน

ขอมลบางอยางไมสามารถสอบถามจากการสงเกตดวยตาเพยงอยางเดยว จ าเปนตองสอบถามเจาของบาน ญาต เพอนบานหรอบคคลอนในชมชนประกอบการพจารณา

ขอมลบางอยางไมสามารถสอบถามเจาของบานไดโดยตรง เชน บานบางหลงมขนาดใหญผดปกต เมอสอบถามถงอาชพของสมาชกในครอบครวอาจไดขอมลไมชดเจนเนองจากเกยวของกบการคาขายยาเสพตดและสงผดกฎหมาย หรอ บานบางหลงมลกษณะลกลบนากลว เจาของบานเกบตวเงยบไมยอมคยกบใคร จ าเปนตองสอบถามคนในชมชนเพมเตมหรออาศยการสงเกตเพมเตมดวยตนเอง

2. ประวตศาสตรชมชน

ความรความเขาใจเชงประวตศาสตรเปนสวนส าคญทท าใหเราเขาใจถงความเปนมาของชมชน ซงเปนสงส าคญทจะชวยใหเราเขาใจโลกของชาวบานมากยงขน โดยทวไปเจาหนาทสาธารณสขมกไมสนใจประวตศาสตรของชมชนท าใหไมทราบถงประสบการณรวมกนของชมชนทมสวนก าหนดความรสกนกคดของชาวบานได ดงเชน เคยมการเกดโรคระบาดชนดหนงขนไปในชมชนแหงหนงในสหรฐอเมรกา ซงเมอสบสวนจนถงทสดกพบวาโรคทเกดขนนนเกดจากสารเคมบางอยางทถกฝงอยใตดนในบรเวณ ซงเดมเปนทตงของโรงงานเคม การมขอมลเชงประวตศาสตรจงอาจท าใหเราเขาใจเหตปจจยตางๆ ทท าใหเกดปรากฏการณในชมชนไดด นอกจากนประวตศาสตรชมชนยงชวยใหเราเขาใจความสมพนธของสงตางๆในชมชนได ชมชนบางแหงมประวตศาสตรทขดแยงและตองตอสกบอ านาจรฐ บางแหงมประสบการณท เจบปวดจากหนวยงานราชการทไมสามารถแกปญหาใหเขาได ในขณะทชมชนบางแหงมความประทบใจกบเจาหนาททเคยมาท างานกบชมชน หรอชมชนบางแหงมการเปลยนแปลงอยางรวดเรวเพราะมโรงงานมาตง ประวตศาสตรเหลานจะชวยใหเราเขาใจโลกของชาวบานมากขน ซงการไมเขาใจประวตศาสตรอาจท าใหการตความปรากฏการณชมชนบางอยางคลาดเคลอน ไมตรงกบความเปนจรง และคลาดเคลอนจากประสบการณในอดตของชมชน เปนอปสรรคในการวางแผนท างานรวมกบชมชนเจาหนาทจงควรท าการศกษาประวตศาสตรชมชน เพอใหรจกชมชนมากยงขนและถ าไดศกษาประวตศาสตรชมชนอยางละเอยด ลกซงและตรงกบความเปนจรงแลว จะสามารถมองชมชนอยางเหนความเปลยนแปลงและความประเมนปญหาของชมชนจากประวตศาสตรชมชนทเราศกษาได

2.1 เปาหมายส าคญของเครองมอ

2.1.1 เขาใจความเปนมาของเรองราวตางๆ ในชมชนไดดขน 2.1.2 ลดอคตสวนตวทจะเขาไปตดสนเรองราวตางๆ ในชมชน 2.1.3 ลดชองวางในการตดตอสมพนธกบชมชน

การศกษาประวตศาสตรชมชนคอการศกษาถงเรองราวความเปนมาของชมชนในดานตางๆ ทงทางเศรษฐกจ สงคม วฒนธรรม และการเมอง ซงมความส าคญมากขนการท างานชมชน เพราะจะชวยท าใหเราเขาใจถงทมาทไปของปรากฏการณตางๆ ทเกดขนในชมชน เกดความรสกรวมกบชมชนได รวมทงลดอคตสวนตวทจะเขาไปตดสนเรองราวหรอปรากฏการณตางๆทเกดขนในชมชน

70

เมอไดศกษาประวตศาสตรชมชนอยางลกซง เราจะไดเหนภาพรวมของชมชนชดเจนมากยงขน ไดเขาใจเรองมตเวลาของชมชน วาเหตการณแตละชวงมอะไรเกดขนบาง โดยเฉพาะความเปลยนแปลงทเกดขนในชมชนเหลานนไดสงผลกระทบตอคน และสงแวดลอมจากอดตจนถงปจจบนอยางไร และเมอใดกตามทเรามความเขาใจสภาพความเปนชมชนอยางทเปนอย ไดเหนวถชวตของเขาวามความเปนมาอยางไร ความรสกของเราตอชมชนกจะเปลยนไป เขาใจเรองราวตางๆ ในชมชนชดเจนมากกวาเดม รวมทงเขาใจความรสกนกคดของชาวบานมากขนเชนเดยวกน การเขาใจมตทางประวตศาสตรเชนนเองทชวยท าใหเรามองเหนวา จดไหนเปนสาระทควรใสใจ จดไหนเปนลกษณะเฉพาะซงแกไขอะไรไมได และตองหนไปแสวงหาวธการอนๆทจะไดผลมากกวาแทน นคอการท าความเขาใจประวตศาสตรชมชน ซงไมเพยงแตท าใหเราไดรวาปญหาของชมชนเปนอยางไรเทานน ยงท าใหเขาใจวาปญหาตางๆ เหลานนมทมาอยางไร

ประวตศาสตรชมชนจะท าใหเราเหนภาพชมชนไดชดเจนขน วาชมชนเปนผลผลตของระยะเวลา ในการเขาใจเรองมตเวลาของชมชนจะชวยใหเรารจกชมชนและเขาใจชมชนในสภาพทเปนอยมากยงขน และเมอใดทเราไดเหนชมชนอยางทเปนอย เรากจะเปลยนความรสกของเรากบชมชนได ยกตวอยางเชน ถาเราไปชมชนสลมในครงแรกเราอาจเบอและร าคาญเพราะมสภาพไมนาด แตถาเราไปศกษาถงประวตศาสตรของชมชนแบบน ความรสกของเราจะเปลยนไป เพราะเมอเราไดรประวตศาสตรของชมชน เราจะมองอะไรกวางขง เขาใจเรองราวตางๆ ไดชดเจนมากกวาเดมและทส าคญเราจะเกดความเขาใจและเขาไปนงในโลกของชาวบานมากขน

2.2 แนวทางการศกษาประวตศาสตรชมชน ในการศกษาประวตศาสตรชมชนเพอสรางความเขาใจใหรอบดาน เราควรทจะศกษา

ขอมลในหลายมต ทงมตทางประวตศาสตรเศรษฐกจ ประวตศาสตรการเมอง ประวตศาสตรสงคม ประวตศาสตรวฒนธรรม และประวตศาสตรสาธารณะสข ซงมแนวทางในการหาขอมลในดานตางๆ ดงตอไปน

2.2.1 ประวตศาสตรสงคมวฒนธรรม 2.2.1.1 ประวตความเปนมาของชมชนเปนอยางไร ใครเปนผกอตงชมชน การ

ขยายตวของชมชนมลกษณะใด มการอพยพเคลอนยายประชากรในชมชนหรอไม อยางไร 2.2.1.2 ชมชนมประเพณประวตในอดตอยางไร 2.2.1.3 เหตการณส าคญๆ ในชมชนทผานมามอะไรบาง มรายละเอยดอยางไร

อาทเชน วดและโรงเรยนสรางตงแตเมอไหร ถนน ไฟฟา น าประปา เรมเขามาในหมบานตงแตเมอไหร หรอทนาของหมบานถกกวานซอไปท าสนามกอลฟตงแตเมอไหร หลงจากสรางสนามกอลฟเกดความเปลยนแปลงอยางไรตอจ านวนประชากรและอาชพของคนในชมชนบางเปนตน

2.2.1.4 ประสบการณงานพฒนาทผานมาเปนอยางไร ทงงานพฒนาในภาครฐ ภาคเอกชนและภาคประชาชน (มตนก าเนดมาอยางไร เปาหมาย กลมอะไร กจกรรม การด าเนนงาน มกระบวนการอยางไร ผลการพฒนาในดานคณภาพและปรมาณ)

2.2.1.5 การสรางความสมพนธและการแกไขความขดแยงของคนภายในชมชนเปนอยางไร ท าอยางไร

71

2.2.1.6 ทผานมามการจดตงองคกรชมชนหรอไม การสรางองคกรชมชนมองคประกอบอะไร มบทบาทและพฒนาการทางสงคมอยางไร เชน การแกไขปญหาความขดแยง

2.2.1.7 ประสบการณในการเรยนร ของชมชนเปนอยางไร หรอมการแลกเปลยนระหวางชมชนอยางไรบางในอดต (เชน การไปมาหาสกน)

2.2.1.8 ใครเปนผมบทบาทตอชมชนหรอบคคลทนาสนใจ เขามบทบาทอยางไร (เลาพฒนาการ) และสมาชกในชมชนเองมความผกพนกนแบบไหม อยางไร มอะไรยดเหนยว

2.2.2 ประวตศาสตรเศรษฐกจ 2.2.2.1 อาชพของชมชนในอดตเปนอยางไร ภายในชมชนมการผลตอะไรบาง

เชน ผลตเครองจกรสาน ผาทอพนบาน เกบของปาขาย เปนตน 2.2.2.2 ปจจยการด ารงชพทส าคญ (ปจจยส) มาจากแหลงใด ความสมพนธ

ทางการผลต (การซอขายแลกเปลยนหรอชวยเหลอกน) ในชมชนเดมเปนอยางไร 2.2.2.3 รปแบบการผลตและความสมพนธทางการผลตทเปนอยในปจจบนเปน

อยางไรบางและมววฒนาการความเปนอยางไร 2.2.2.4 ทรพยากรธรรมชาต (ปาชมชน ทดน ฯลฯ) ตนทนทางสงคมม

ความส าคญตอการพงตนเองของชมชนอยางไรบาง มการครอบครองในลกษณะใด หรอผกพนในลกษณะใด ทผานมามการเปลยนแปลงอยางไรบาง

2.2.2.5 มกตกา กฎเกณฑอยางไร (ทงทเปนประเพณปฏบตเดมและทมการจดตงขน) ตอการจดความสมพนธในการจดสรรหรอใชประโยชนและการแลกเปลยนในชมชนอยางไร

2.2.3 ประวตศาสตรการเมอง 2.2.3.1 ผน าชมชนทงทเปนทางการและไมเปนทางการตงแตอดตจนถงปจจบน

มใครบางท าอะไรกบชมชนบาง 2.2.3.2 ในอดตชาวบานมความรสกนกคดอยางไรกบรฐ/ราชการ และตอ

นกการเมอง 2.2.3.3 ทผานมามหนวยงานรฐเขามาท างานกบชาวบานในดานใดบาง 2.2.3.4 เคยมปญหาความขดแยงระหวางชาวบานกบกลไกของภาครฐหรอไม

อยางไร 2.2.3.5 มกลมหรอองคกรภายนอกอะไรบางทเขามาท างานกบชมชน มรปแบบ

และเนอหาการท างานอยางไร 2.2.3.6 ความสมพนธระหวางชมชนกบสถาบน องคกรภายนอก องคกรรฐหรอ

อนๆ ทเขามาเกยวของ 2.2.4 ประวตศาสตรสาธารณสข

2.2.4.1 สขภาพของชาวบานในอดตเปนอยางไร มโรคภยไขเจบอะไรบางทมกพบบอยในอดตและชาวบานใชวธการใดในการแกปญหา

2.2.4.2 การแพทยสมยใหมเรมเขามาในชมชนเมอใด ในรปแบบใด ชาวบานรสกอยางไรตอการแพทยสมยใหม

2.2.4.3 ระบบบรการสาธารณสขทเปนอยในปจจบนมความเปนมาอยางไร

72

3. ประวตชวตบคคลทนาสนใจ

ประวตชวตบคคลทนาสนใจ การศกษาประวตชวตจะชวยใหเหนรายละเอยดชวตของผคน สรางความเขาใจในเรองราวของชวตและเกดมมมองในมมมองในมตของความเปนมนษยมากขน การศกษาชวตของผคนอยางละเอยดลกซงจะท าใหเกดการเรยนรและเขาใจคนและชวตมากขน หลกการตงค าถามเพอถามประวตชวต ควรเปนค าถามปลายเปดทเนนอารมณและความรสก ความคดเหน เพอจะไดเขาใจชวตอยางลกซง

74

4. ผงเครอญาต ปญหาทส าคญประการหนงทมกพบในการท างานกบชาวบานในชมชน คอ การขาดทกษะใน

การสรางความสมพนธอนดกบคนในชมชน หลายคนตองประสบปญหาวาถงแมจะลงไปท างานกบชมชนเปนระยะเวลานาน แตกยงไมเกดความรสกคนเคยเหมอนตนเองเปนสมาชกของชมชนคนหนง ความจรงแลวแนวคดเรองระบบบรการปฐมภมนนไดมการเสนอไวในต าราดานการจดระบบบรการระดบปฐมภมวา ผใหบรการควรเปนสมาชกของชมชนทตนบรการ เพราะจะท าใหเกดความคนเคยและรจกชมชนในระดบลกไดด ปญหาจงอยตรงทจะท าใหเจาหนาทรจกคนเคยจนเสมอนหน งเปนสมาชกของชมชนไดอยางไร การสรางความรจกคนเคยตองอาศยระยะเวลานาน แมวาเจาหนาทบางคนอาจสรางความสนทสนมและรจกคนในชมชนไดเปนอยางด จนรวาใครเปนใครในชมชน มบทบาท หนาทและมความสมพนธกบคนในครอบครวและคนอนๆ ในชมชนเชนไร แตปญหาทพบกคอ กวาจะพฒนาจนมาถงจดน ตองอาศยระยะเวลาท าความรจกคนเคยกบชาวบานเปนแรมป ซงนบวาเปนระยะเวลาทยาวนานเกนไป

ปญหาทกลาวมาขางตนนนบวาเปนปญหาทส าคญในการท างานชมชนแตกมเครองมอทางมานษยวทยาบางอยางทชวยใหเราสามารถเขาไปเปนสวนหนงในโลกของชมชน โดยการร จกและเขาใจความสมพนธทางสงคมขนพนฐานของสมาชกในชมชน เครองมอทวานคอ การศกษาผงเครอญาต ซงเปนเครองมอส าคญทจะชวยสรางความคนเคยกบคนในชมชนในเวลาอนรวดเรว

4.1 เปาหมายส าคญของเครองมอ

4.1.1 เขาใจโครงสรางความสมพนธเชงเครอญาตอนเปนความสมพนธทเปนรากฐานของครอบครวและชมชน

4.1.2 รจกตวบคคลและความสมพนธทางสงคมของเขาไดในระยะเวลาสน 4.1.3 ชวยสรางความสมพนธอนดและความสนทสนมคนเคยระหวางเจาหนาทกบ

ชาวบานไดอยางรวดเรว ผงเครอญาต คอ การถอดความสมพนธในเชงเครอญาตหรอเชงสายเลอดในชมชนยงเครอ

ญาตมความส าคญตอการท าความเขาใจชมชนและสงคม ไมวาจะเปนสงคมเมองหรอสงคมชนบท เพราะเครอญาตเปนความสมพนธทเปนรากฐานทสดของชวตครอบครว และจะมความเกยวของกนไปตลอดชวต โดยเฉพาะเมอเกยวของกบปญหาสขภาพของสมาชกในครอบครว การท าผงเครอญาตจงมสวนส าคญในการท าความเขาใจระบบความสมพนธในครอบครวและชมชน

อาจจะกลาวไดวา การศกษาชมชนเปรยบเสมอนกบการไปดภาพยนตร ตวละครจะคอยๆ เผยออกมาทละตวสองตว ตอนเปดตวเรมแรก เรายงไมทราบเบองหนาเบองหลงวาใครเปนใคร ท าใหเรายงไมเขาใจเรองราวของภาพยนตรไดดพอ ตราบจนกระทงเรารวาตวละครแตละตวเปนใคร เราจงเขาใจภาพยนตรเรองนน ในการศกษาชมชนกเชนกนการท าผงเครอญาตจะท าใหเราเหนและเขาใจเรองราวตางๆ ในครอบครวและชมชนไดชดขน

ดงนนในการลงศกษาชมชน จงจ าเปนตองไปรจกคนหรอตวผเลน (actor) ในชมชนทเราก าลงศกษาใหเรวทสด เพราะยงรจกตวผเลนมากเทาไหร ความเขาใจชมชนจะเกดขนอยางรวดเรวและลกซงมากยงขน แตถาเราเดนเขาไปในหมบานแลวมองเหนทกคนเปนชาวบานเหมอนกนหมด เราจะไมสามารถคนเคยกบผคนในชมชนได แตถาเราเหนวาชาวบานแตละคนเปนใคร มญาตพนองเปนใคร

75

บาง รวมทงเหนรายละเอยดเกยวกบชวตทางสงคมของเขาไดมากขน เรากจะรจกตวละครในชมชนมากขนและเรมมองเหนวาตวละครแตละตวนนสมพนธกบตวละครอนอยางไร เกยวของกบคนอนทเรารจก หรอไมรจกอยางไร การถอดผงเครอญาต จงเปนวธการทชวยใหเราจดจ าและรจกคนเคยกบคนในชมชนเปนจ านวนมากในระยะเวลาสนๆ

4.2 วธการท าผงเครอญาต สงทตองเรยนรคอสญลกษณมาตรฐานทใชเปนอยางไร เนองจากเวลาเราท าผงเครอญาต

แลวน าไปใสในระบบขอมล ทกคนในระบบงานควรตองอานสญลกษณเหลานไดเหมอนกนเขาใจตรงกน และสามารถเพมเตมขอมลโดยใชสญลกษณมาตรฐานเหลานไดเราจงจ าเปนตองรวาสญลกษณทใชนนมอะไรบาง

4.3 ประสบการณจากการท าผงเครอญาต การรวาใครเปนใครในชมชน และสามารถเชอมโยงความสมพนธถงกนไดจะท าใหเกด

ความคนเคย (rapport) กบชมชนอยางรวดเรว ความคนเคยนไมไดเกดจากการตสนทหรอสรางความสนทสนมแบบฉาบฉวยแวะไปกนน าบานโนนท บานนท แลวกลบออกมาโดยไมรจกคนเคยกบเจาของบานมากขนเลย แตความคนเคยทแทจรงคอการรวาใครเปนใครแลวเกดความรสกวาเราเปนสมาชกหนงของชมชน เดนเขาหมบานเหมอนเดมเขาบานของเราเอง เชอมโยงปรากฏการณตางๆ ทเกดขน และสามารถเขาใจความหมายของทองถนไดอยางรวดเรวเพราะวารจกตวเลนหรอตวบคคลและความสมพนธทางสงคมทรายรอบตวเขาอย

4.4 ประโยชนการน าไปใช รอยละ 80 ของความเจบปวยทเกดขนมกจะถกเยยวยารกษาในครอบครวหรอในระบบ

เครอญาต เพราะฉะนนเราจ าเปนตองรและเขาใจความสมพนธทเปนรากฐานของชวตจากการถอดผงเครอญาต เพราะเครอญาตเปนปจจยทเออตอการดแลรกษาเมอคนในครอบครวเกดการเจบปวย นอกจากนโรคบางโรคยงเปนโรคทางพนธกรรม หรอเปนโรคทตดตอกนระหวางคนใกลชดการถอดผงเครอญาตจะชวยใหเราเหนความเสยงของโรคไดการท าผงเครอญาตนอกจากจะท าใหคาดการณความเสยงไดแลว ยงมประโยชนอยางมากตองานบรการสขภาพระดบปฐมภม เราสามารถคดเอาผงเครอ

76

ญาตของครอบครวมาใสในแฟมครอบครว (Family Folder) และเพมเตมขอมลเกยวกบสขภาพเขาไปในผงเครอญาต เมอเราเปด Family Folder ดหนานหนาเดยวเรากจะคยเรองสขภาพของทงครอบครว ผงเครอญาตในแฟมครอบครวจงเปนเครองมอส าคญทท าใหเราดแลคนทงครอบครวแทนทจะดแลเฉพาะคนเหมอนในกรณการเกบขอมลในระบบ OPD CARD

การมขอมลลกษณะนรวบรวมไวอยในแผนผงอนเดยวจะบงคบใหเราเลกดแลผปวยแบบปจเจกบคคลอกตอไป เพราะขอมลความเจบปวยของสมาชกครอบครวคนอนๆ จะชวยใหเราใสใจกบปญหาสขภาพในครอบครวและเครอญาตของผปวยโดยอตโนมต เมอเราเรมคยเรองคนในเครอญาตของเขาได เขากจะรจกวาเขาในแงทเขาเปนเขาเองและรจกแมแตความเจบปวยของคนในเครอญาต ขอมลเหลานเราสามารถรไดงายๆ จากแฟมครอบครวทบนทกเรองราวและสขภาพของคนในครอบครวเอาไว ความเอาใจใสและรจกชาวบานในบรบทของความสมพนธทางสงคมทเขามอยเปนจดแขงของบรการสขภาพระดบปฐมภม เพราะความสมพนธทดจะเปนพนฐานของความสนทสนม ไววางใจซงเปนเงอนไขทส าคญทสดของการดแลอยางเปนองครวม เมอเกดความสมพนธทไววางใจขนแลว แมคนไขจะรวาเราไมสามารถผาตดมะเรงในสมองของเขาได แตเขากจะมาหา มาขอค าปรกษาจากเรากอนทจะไปหาหมอเฉพาะทางเพราะเขารสกวาเรารจกและเขาใจเงอนไขตางๆ ในชวตของเขาวามชวตความเปนอยอยางไร มความทกขยากอยางไรบาง เขารวาถามาหาเราเขาจะไดขอมลอะไรบางอยางเพอจะไปคยกบหมอเฉพาะทางไดดขน ตรงนเองทเปนจดแขงและเสนหของบรการสขภาพระดบปฐมภม คอเปนบรการทมความเขาใจและละเอยดออนกบมตทางสงคมและใสใจในความเปนมนษยของผปวย เปนบรการทเขาถงจตใจและเขาใจถงชมชนโดยไมจ าเปนตองใชเทคโนโลยระดบสงมาหลอกลอ นอกจากจะเปนเครองมอทชวยใหรจกคนเคยกบชมชนอยางลกและรวดเรวแลว ผงเครอญาตยงอาจเปนประโยชนในการดแลรกษาหรอควบคมปองกนโรคไดดวย

5. โครงสรางและองคกรชมชน ปญหาทพบบอยในการท างานชมชน คอเรามกใหความสนใจแตเฉพาะโครงสรางหรอองคกร

ชมชนทเปนทางการเทานน เชน ไปหาเฉพาะก านน ผใหญบาน หรออาสาสมครสาธารณสขประจ าหมบาน (อสม.) เพอใหชวยส ารวจขอมลดานตางๆ เกยวกบประชากรในชมชน เชน บานไหนมหรอไมมสวมใช หรอใหประชาสมพนธเรองการก าจดยงลาย เปนตน สวนองคกรชมชนและโครงสรางทไมเปนทางการนน เรามกไมรจกและไมคอยใหความสนใจ ซงแททจรงองคกรเหลานเปนโครงสรางทเกดขนเองโดยธรรมชาตและอาจมความหมายตอชวตจรงของชาวบานมากกวาโครงสรางเปนทางการทหนวยงานของรฐจดตงขน

ในชมชนแตละแหงมกมกลมผน าแบบไมเปนทางการหรอผน าธรรมชาต เชน มคนายก ผน าดานศาสนา ผประกอบพธกรรม ผน าทางวฒนธรรมหรอผน าภมปญญาชาวบาน ทชาวบานใหความเคารพนบถอ ซงเราไมคอยใหความสนใจกลมผน าเหลานเทาทควร องคกรทไมเปนทางการเหลานมสวนส าคญในการเสรมใหการท างานชมชนมความยดหยน องคกรทมอยในชมชนถอไดวาเปนทนทางสงคมทชมชนมอยกอนการรจกและเขาใจโครงสรางและองคกรชมชนทงทเปนทางการและไมเปนทางการจะชวยเราเขาใจไดดขนวามปญหาอะไรในชมชนทเราควรระวง เชน ความสมพนธเชงอ านาจ

77

ภายในชมชนเปนอยางไร คนกลมไหน หรอตระกลไหนมบทบาทตอชมชนเชงการเมอง เศรษฐกจ และสงคมและมความสมพนธเชงมตรภาพและขดแยงกบคนกลมไหนบาง เปนตน ขอมลเหลานจะชวยใหเรารจกชมชนและสามารถจดความสมพนธของเรากบชมชนไดดขน

5.1 เปาหมายส าคญของเครองมอ

ชวยใหเขาใจโครงสรางองคกรชมชนไดรอบดานทงโครงสรางและองคกรทเปนทางการและไมเปนทางการ และชวยใหเขาใจความสมพนธทางสงคมในแงมมตางๆ ทเกดขนในชมชนนนๆ

การศกษาโครงสรางดานตางๆ ในชมชน เปนการศกษาความสมพนธทางสงคมในแงมมตางๆ นอกเหนอจากความสมพนธทางเครอญาตซงเราไดศกษามาแลวดวยการใชผงเครอญาต ซงหมายถงการศกษาโครงสรางดานเศรษฐกจ สงคมและการเมองของชมชนจงมความจ าเปนตองศกษาโครงสรางชมชนดานตางๆ คอสถาบน องคกร และบคคลทงแบบเปนทางการและไมเปนทางการเพราะจะชวยท าใหเราทราบ บทบาท อ านาจ หนาทและความสมพนธเชงอ านาจระหวางหนวยตางๆ ในชมชน และยงท าใหเราสามารถสงเกตบทบาทของสถาบน องคกรและบคคลตางๆ ซงท าหนาทขบเคลอนชมชนไดอยางมพลวตยงขน และทส าคญการท าความเขาใจโครงสรางเศรษฐกจ สงคมและการเมองจะท า ใหผเกบขอมลจดความสมพนธของตนเองกบชมชนไดอยางเหมาะสม ไมเกดอปสรรคตอการเขาถงชมชนและสามารถน าขอมลเหลานมาประกอบภาพของชมชนใหมความชดเจนมากยงขน

5.2 แนวทางการศกษาโครงสรางองคกรชมชน

การศกษาโครงสรางองคกรชมชน กคอการท าความเขาใจกบระบบความสมพนธตางๆทมอยในชมชน แนวทางในการศกษาโครงสรางองคกรชมชนอาจแยกออกเปนสองขนตอนคอ การท าความเขาใจแบบแผนความสมพนธขององคกรชมชน และการจดท าผงโครงสรางองคกรชมชน โดยจะตองท าความเขาใจแบบแผนความสมพนธในชมชนกอนแลวจงน ามาเขยนเปนผงโครงสรางองคชมชน

5.3 การศกษาแบบแผนความสมพนธขององคกรชมชน

การท าความเขาใจแบบแผนความสมพนธทางสงคมของชมชนเปนกระบวนการทตองท าอยางตอเนองเพราะความสมพนธในชมชนเปนสงทซบซอนและมอยหลายมต ทงความสมพนธทางเศรษฐกจ ความสมพนธทางสงคม และความสมพนธทางการเมอง การไดมาซงขอมลทเกยวกบความสมพนธนจะตองอาศยทงการพดคย การสมภาษณ และการสงเกตอาจใชประเดนตอไปนเปนแนวทางในการศกษาแบบแผนความสมพนธดานตางๆขององคกรชมชน

5.3.1 ความสมพนธทางเศรษฐกจ

5.3.1.1 ดการแบงหนาท อาชพในชมชนมอะไรบาง สดสวนอาชพตางๆ เปนอยางไร

5.3.1.2 ปจจยการผลตของชมชน การตดสนใจในการผลตของชมชน ถกก าหนดจากอะไร

5.3.1.3 รวบรวมรายชออาชพ สดสวนของครอบครวทประกอบอาชพแตละประเภทวาเปนอยางไร

5.3.1.4 ฐานะทางเศรษฐกจภายในชมชนมความแตกตางกนมากหรอนอยอยางไร ลกษณะการใชชวต การแบงหนาท การหารายได และการแบงระดบรายได จ านวนครอบครว

78

ทมฐานะร ารวย ปานกลาง พออยได ทกขยากจ านวนครอบครวทมรายไดประจ าแนนอน จ านวนครอบครวทตองเชาทดนท ากนจ านวนครอบครวทรบจางท ารายวน จ านวนครอบครวกบภาระหนสน มกองทนหมนเวยนหรอไม ด าเนนการอยางไร แหลงใหเงนกเปนใคร ก าหนดเงอนไขการช าระคนอยางไร และอนๆ

5.3.2 ความสมพนธทางสงคม

5.3.2.1 กลมทางสงคมตางๆ ทงจดตงโดยรฐหรอชมชนเอง กลมอาชพ กลมผปกครอง กลมอทธพล ฯลฯ

5.3.2.2 ระบบและระดบการศกษาในชมชน 5.3.2.3 องคกรศาสนาและความเชอตางๆรวมทงระบบอาวโส 5.3.2.4 บทบาทหญงชายตอโครงสรางสงคม 5.3.2.5 ตนทนทางสงคมของชมชนมอะไรบางเชน ภมปญญาทองถน ผน าไมเปน

ทางการ ระบบความสมพนธและคานยมทท าใหชมชนสามารถแกปญหาทมอยได ฯลฯ 5.3.2.6 ความสมพนธเชงโครงสรางทางสงคม ทางตรง ทางออม มอะไรบาง อยางไร

เชน ระหวางสาม ภรรยา พอแมกบลก ผน ากบลกบาน ภมปญญากบชมชน ชาวบานกบการรบสอ ฯลฯ

5.3.3 ความสมพนธทางการเมอง 5.3.3.1 โครงสรางการปกครองทองถนประกอบดวย องคกร ผน า รายชอกรรมการ

ฯลฯ) 5.3.3.2 ลกษณะทวไปของการเมองในทองถน (กลมผลประโยชนตางๆ และความ

ขดแยง) 5.3.3.3 ความสมพนธระหวางนกการเมองระดบชาตกบการเมองทองถน 5.3.3.4 รปแบบการมสวนรวมในชมชนทางการเมองทองถนการมสวนรวมในการ

ประชม การแสดงความคดเหน การเกดมต การตดสนใจเกยวกบกจการสาธารณะตางๆ ในชมชน 5.3.3.5 เวทสาธารณะในชมชน มหรอไม เปนอยางไร ใครมบทบาทส าคญในเวท

ตางๆ เชน รานกาแฟ ตอนเขากลมผชายมกจะมากนกาแฟรวมกนและคยกนเรองการเมอง ฯลฯ การศกษาขอมลโครงสรางและองคกรชมชนทง 3 สวนในเบองตนนนนอกจากทเราจะทราบ

และรบรมาแลววาภายในชมชนนนมองคประกอบของโครงสรางเปนอยางไร เชน โครงสรางทางการเมองมองคกรทเปนทางการหรอไมเปนทางการอยทองคกร ผน ามใครบางในดานเศรษฐกจ ชาวบานในชมชนประกอบอาชพอะไรกนบาง แหลงเงนกมกแหลง และในดานโครงสรางวฒนธรรม มวฒนธรรมความเชออยางไรบาง ประเพณทส าคญๆ ของหมบานมอะไรบาง เปนตน เรายงจะตองหาขอมลองคกรในระดบปฏบตการ (Organizations in Action) ยกตวอยาง ในดานโครงสรางทางการเมอง เราควรจะตองรใหไดวาภายในแตละองคกรมใครเปนผน าทส าคญ ใครมบทบาทส าคญในกจกรรมสวนรวมของชมชน ใครทลกบานใหการยอมรบ เพราะอะไร ซงการไดมาซงขอมลระดบลกน นอกจากจะไดจากการสมภาษณโดยตรงแลว ยงตองอาศยการฟง การพดคยของชาวบานรวมทงการสงเกตกจกรรมสวนรวมทบคคลหรอผน าเหลานไดแสดง บทบาททางสงคมจรงๆ ดวย

79

ความส าคญของการเขาใจโครงสรางองคกรชมชนไมไดอยทการคดลอกรายชอคณะกรรมกาหรอกลมตางๆจากบานผน าชมชนหรอศนยสาธารณสขมลฐานชมชน (ศสมช.) แตอยทการเขาใจความสมพนธของผคนในชมชน รายชอกรรมการหรอกลมตางๆ นนอาจเปนองคกรชมชนแตในนามเทานน ทส าคญยงกวาคอ องคกรทมปฏบตการ (Organization in Action)

5.4 ผงโครงสรางองคกรชมชน

เมอศกษาขอมลโครงสรางความสมพนธตางๆ ในชมชนจนเกดความเขาใจ การท าผงโครงสรางองคกรชมชนจะชวยประมวลความเขาใจใหเปนระบบ และชวยใหจดจ าโครงสรางองคกรชมชนไดดขน

ขนตอนการท าผงโครงสรางองคกรชมชน

ขนท 1 เรมจากผน าทมบทบาทส าคญในชมชน ซงอาจเปนผน าทเปนทางการหรอไมเปนทางการกได เขยนเสนแสดงความสมพนธระหวางผน าไปยงบคคลทมความสมพนธหรอมบทบาทเกยวของใกลชดกบผน า เชน ผใหญแดงเปนผน าทเปนทางการของหมบานซงมบทบาทส าคญ เมอท าผงโครงสรางองคกรชมชน ใหรวบรวมชมชนใหรวบรวมบคคลทใกลชดหรอไปมาหาสกบผใหญแดงอยเปนประจ า ซงอาจไดขอมลจากการสมภาษณโดยสอบถามในประเดนตางๆ เชน ผใหญแดงม การท างานรวมกบใครบางหรอในชมชนมการตงกลมองคกรไหมและผใหญเขาไปมสวนรวมอยางไร หรอการท างานรวมกบสมาชกในกลมประสบกบปญหาหรออปสรรคบางหรอไม อยางไร ฯลฯ เมอไดขอมลจากการสมภาษณประกอบกบการสงเกต จงน ามาเขยนเปนผงโครงสรางดงน

ขนท 2: เขยนเสนแสดงความสมพนธของคนทกๆ คนทอยในแวดวงของผใหญแดงในลกษณะเดยวกน จะไดผงแสดงความสมพนธทเปนเครอขายมากขนดงน

ขนท 3: ท าเชนเดยวกนกบผน าหรอบคคลทมบทบาทส าคญในชมชน เชน ผน าดวย พธกรรมความเชอมประธานกลมแมบาน หรอแมแตคนทไมมต าแหนงทางการแตมบทบาทในชมชน โดยเขยนเปนเครอขายของแตละบคคล จากนนจงน าเอาเครอขายตางๆมาโยงกน เปนผงโครงสรางองคกร

80

ชมชน ซงการทจะไดผงโครงสรางทสมบรณนน อาจตองใชระยะเวลาพอสมควร จงไมควรเนนทการไดมาซงผงโครงสรางนแตควรเนนการพดคยสงเกตและเขารวมกจกรรมตางๆ ของชมชน เพอเรยนรความสมพนธของผคนในชมชนกอน ตวอยางผงโครงสรางองคกรชมชนตอไปนเปนสงทเขยนขนมาภายหลงจากทไดลงศกษาชมชนเปนระยะเวลาหนงเดอน จนสามารถเขาใจระบบความสมพนธ ทางสงคมของผน าชมชนทเกาะนอย แลวจงรวบรวมเปนผงโครงสรางองคกรชมชนดงน

5.5 ประโยชนการน าไปใช การศกษาโครงสรางชมชนนนเราจะไมสามารถศกษาแยกแตละดานตดขาดจากกนได

เนองจากโครงสรางดานตางๆ มความสมพนธกนอยางสลบซบซอนและแยกจากกนไมออก เชน คนทเปนก านนมกจะมฐานะทางเศรษฐกจและมบารมทางสงคมควบคไปดวยเพราะมเครอญาตขนาดใหญท าใหฐานอ านาจการเมองในชมชนมมากขนตามไปดวยเปนตน เพราะฉะนนการศกษาทางดานโครงสรางเศรษฐกจ สงคมและการเมอง จงจ าเปนตองท าเปนภาพรวมใหญและมความรอบดานใหมากทสด ลกษณะการจดโครงสรางทางสงคมทผานมา เรามกจะเนนแตโครงสรางทเปนทางการและสนใจเฉพาะโครงสรางทเปนพระมดเดยว คอ องคกรทางการทมตวยอ เชน กม. อบต. อสม. อบจ. ถาไมมตวยอแลวเรามกจะไมรจกหรอรจกแตต าบล หมบาน คมบาน แตโครงสรางททบซอนกนอยอาจจะเปนโครงสรางทไมเปนทางการ ซงโครงสรางทเกดขนเองนมความหมายตอชวตจรงของชาวบาน เจาหนาทหลายคนอาจไมเคยรวาภายในชมชนมกลมผน าทไมเปนทางการหรอผน าทางธรรมชาตเหลานนอย ดงนนเครองมอชนนจงเปนเครองมอส าคญทจะชวยใหเรามองความหลากหลายของโครงสรางองคกรในชมชนและวางแผนการท างานชมชนอยางมประสทธผลมากยงขน

เมอเราเขาใจและเหนความหลากหลายของโครงสรางในชมชน เรากจะไมเหนวาชมชนนนวางเปลาและมแคโครงสรางเดยวอกตอไป การท างานของเราตอไปกจะงายขนเพราะเมอเหนความหลากหลายของโครงสรางองคกรชมชนเรากสามารถจดกจกรรมาดานสขภาพใหเขาถงกลมตางๆ โดยใชประโยชนจากศกยภาพของชมชนไดมากกวาเดม

6. ปฏทนชมชน ปญหาส าคญประการหนงของการท างานชมชน เกดจากการทเจาหนาทยดเอาเวลาการท างานของระบบราชการเปนตวตง ท าใหหลายครงการก าหนดเวลาของกจกรรมตางๆจะไมสอดคลองกบวถชวตของชมชน บางครงไปถงชมชนแลวเจอแตคนแกและเดกอยบานหรอเจอชาวบานแตไมวางคยดวยเพราะงวนอยกบการท างาน การลงไปเกบขอมลในชมชน จงไมไดอะไรคบหนา หรอไมสามารถด าเนนการตามแผนการทท างานหรอวางเอาไวได การเรยนรวถชวตของชมชนจะชวยใหเรารจงหวะและวงจรการท างานของชาวบานและชวยใหเราจดท าแผนงานโครงการใหสอดคลองกบวถชวตของชาวบาน เครองมอส าคญในการเรยนรจงหวะของชวตและวถชมชนหรอการท าปฏทนชมชน

6.1 เปาหมายส าคญของเครองมอ 6.1.1 สรางความเขาใจในวถชวตของชาวบาน เครองมอทจะท าใหเรารวาในแตละรอบ

ป รอบเดอนหรอในแตละวน ชาวบานท าอะไร อยางไร และเมอไรบาง การเรยนรเกยวกบสงเหลานจะชวยใหเรารจงหวะชวต

81

6.1.2 เปนจดเรมตนของการสรางความสมพนธทดกบชมชน เพราะการรจกจงหวะและวถชมชนคอ การรจกกาลเทศะในชวตชาวบาน เมอเราเขาหาชาวบานไดถกจงหวะชาวบานจะเกดความรสกทดและมความไววางใจตอกนมากขน

6.1.3 ชวยใหการวางแผนงานชมชนดขน เพราะจะท าใหเราสามารถจดตารางการท างานทจะสอดคลองกบวถชวตของชาวบานได และเมอเขาไปหมบานกสามารถปฏบตงานไดอยางเหมาะสมและถกจงหวะเวลา ซงจะชวยสงผลระยะยาวใหการท างานในระบบบรการสาธารณสขมประสทธภาพและเขาถงประชาชนเพมยงขนดวย

การเรยนรวถชวตของชาวบานวา ในแตละป แตละเดอน หรอในแตละวน ชมชนมกจกรรมอะไรกนบาง อะไรทเกดขนและเกยวของกบชวตประจ าวนของชาวบานอยางไร ทงการประกอบอาชพตางๆ ซงในแตละชมชนกจะมวถชวตทแตกตางกนออกไป หากชมชนทประกอบอาชพท านาย วถชวตหลกกจะผกพนอยกบการท านา ซงเรมตงแตตนฤดฝน จนสนสดฤดเกบเกยว พอหมดชวงการท านาชาวบานกจะมกจกรรมตางๆ ท าตอ ซงเราจะตองศกษาใหทราบวาเขาท าอะไรบางในชวงนน เชน บางสวนของคนในหมบานอาจจะเดนทางไปรบจางทตางจงหวด เชน ไปรบจางเปนลกกลท าสวนยางทปกษใต พอถงชวงสงกรานตกจะกลบมารวมญาตกนอกครง งานบญงานประเพณตางๆ ทเกดขน เกดขนในวนเวลาใดบาง ตองเกบรายละเอยดขอมลเหลานมาไดหมด เพอจะไดน ามาชวยวางแผนในการท างานตอไป

6.2 แนวทางการศกษาวถชมชน ในการศกษาวถชมชน สามารถศกษาชมชนไดใน 2 ลกษณะคอ 6.2.1 วถทางเศรษฐกจ

เมอเราเขาไปในหมบาน สามารถใชวธสงเกตและพดคยกบชาวบานบอยๆ แลวเขยนรายละเอยดแจกแจงออกมาไดวา อาชพในหมบานมกแบบ เดอนไหน ชาวบานลงนา ถงประมาณเดอนไหนทเรมเกบเกยว เดอนไหวเดนทางไปท างานตางถน หรอพวกทไปลงเรอประมงทภาคใต ไปเมอไร จะกลบชวงไหนจากการศกษาและเกบขอมลในลกษณะนจะท าใหเราเหนชวตชมชนวามหลายแบบหลายลกษณะ หลงจากไดขอมลชดนมาจะวเคราะหเรองอะไรกจะงายขนมาก เพราะเรารเวลา จงหวะชวตของเขาเปนภาพรวม เชน มองเหนแงมมทางระบาดวทยาของปญหาสขภาพเพราะรวาตวแปรทเกยวของกบเวลา สถานท คน แสดงเปนแบบแผนออกมาใหเหน 6.2.2 วถทางวฒนธรรม/สงคม

เปนการเกบขอมลทเกยวกบขนบธรรมเนยมประเพณ หรอพธกรรมส าคญทเปนสวนหนงของวถชวตคนในชมชนนนๆ และมอทธพลตอความคดความเชอทสงตอกนมา ตงแตอดตสปจจบน เชน ชาวบานอสานมสงทเรยกวาเปนจารต 12 เดอน ซงเราตองไปดวาเกดขนชวงไหนบาง อยางไร เชน วนสงกรานต วนเขาพรรษา งานบญเผวส แหบงไฟ กจกรรมเหลานเปนกจกรรมทางสงคม ซงเราสามารถสงเกตการปฏสมพนธทางสงคมของผคนอยางเขาใจและชดเจนยงขน นอกเหนอจากการท าวถชมชนโดยใชวงจรของปแลว เรายงสามารถท าโดยใช “วงจรของชวต” ไดอกดวย ซงจะชวยใหเราไดรายละเอยดและเขาใจชวตของชาวบานมากขน นอกจากการศกษาปฏทนชวตในรอบปของคนแลว เรายงอาจศกษาวงจรชวตตงแตเกดจนตายวามกจกรรมหรอแบบแผนการปฏบตตนในแตละชวยอยางไร เชน ประเพณการเกด ศกษาใหเหนวาเขาท าอะไร

82

หมอต าแยมกจกรรมอะไรบาง หรอจะเปนงานแตงงาน งานบวชนาคหรองานอะไรกตามทเกดขนในวงจรชวตของผคน การไดเหนวงจรชวตเหลานจะชวยท าใหเราไดเหนและรจกโลกของชาวบานเพมขนอกมากมาย ไดรวาเราจะเขาพบปะพดคยในเวลาใดจงเหมาะสม เชน ถารวาชวงเวลานในชมชนมงานบญ หรองานเทศกาล แลวหาเวลาไปรวมงานกบเขาบอยๆ ชาวบานกจะรสกคนเคยกบเราจะยอมรบเราเปนสมาชกคนหนงของชมชน รวมทงชวยท าใหรสกออนไหวและเขาใจเรองราวของชาวบานเพมขน นอกจากนการเขารวมกจกรรมตางๆ ของชมชนอาจชวยใหเราสงเกตภาวะความเปนผน าของชมชนงายขน หรออาจมองเหนความสมพนธเชงอ านาจในชมชนวาเปนอยางไร ผน าคนไหนไดรบการยอมรบมากหรอนอย ซงสงเหลานมกแสดงออกผานกจกรรมทางวฒนธรรมของชมชน เพราะฉะนนการเขาไปเปนสวนหนงของชมชนจ าเปนตองรจกปฏทนชมชนและเขารวมกจกรรมดงกลาวในกาลเทศะทเหมาะสม เพราะหากเราไมสนใจเขารวมกจกรรมสาธารณะของเขา ไมมชวตสาธารณะรวมกนกบเขา ความสมพนธทจะชวยเกอกลการท างานหรอการวางแผนท างานกจะเกดขนไดยาก

6.3 ประโยชนการน าไปใช ประโยชนสงสดของการศกษาปฏทนชมชนคอการท างานสขภาพเชงรก แมวาการท างาน

สขภาพเชงรกจะถกระบวาเปนภารกจส าคญของบรการสขภาพระดบปฐมภม แตการท างานเชงรกจะเกดไมไดเลย หากเราไมรปฏทนชมชน ซงจากตวอยางขางตนสะทอนใหเหนวา การรจกจงหวะชวตของชาวบาน ท าใหเรารวาจะท างานสขภาพเชงรกอยางไร การมความเชอมโยงระหวางระบาดวทยากบปฏทนชมชนจะชวยใหเราเขาใจมตของเวลาในเรองสขภาพไดดและท างานเชงรกไดงายขน การรจกปฏทนชมชนยงอาจจะใชในเชงปองกนควบคมโรค ทเกดจากการเคลอนยายประชากรในบางพนท ซงอาจมแรงงานผดกฎหมายเขามาท างานอยนอกจากนนกจกรรมสาธารณะตางๆ เชน งานบญ งานบวชกจะเปนโอกาสใหเราเขาไปใชประโยชนกบการรวมกลมกจกรรมทมผมาเขามารวมกนมาก เพอจะใหประโยชนส าหรบการรณรงคตางๆ ทงยงเปนโอกาสในการศกษาองคกรชมชนหรอองคกรในระดบปฏบตการ (Organizations in Action) อกดวย

7. ระบบสขภาพชมชน ความหมาย“สขภาพ” ตามความหมายทระบไวในพระราชบญญตสขภาพแหงชาต พ.ศ.2550

หมายถง ภาวะของมนษยทสมบรณทงทางกาย ทางจต ทางสงคม และทางปญญา เชอมโยงกนเปนองครวมอยางสมดล

ระบบสขภาพชมชน หมายถง ระบบทสมพนธกนอยางเปนเหตเปนผลทท าใหเกดสขภาวะของประชาชนในชมชน โดยความรวมมอกนของสมาชกกลมตางๆ ในชมชน ไดแก

7.1 องคกรในชมชน ไดแก องคกรปกครองสวนทองถน ประชาสงคม ผน าชมชน (ทงทเปนทางการและไมเปนทางการ) องคกรของชมชน ครอบครวและปจเจก (รานช า แผงลอย)

7.2 องคกรดานสขภาพ ไดแก หนวยบรการปฐมภม อาสาสมครสาธารณสข (อสม.) แพทยพนบาน แพทยแผนไทย แพทยทางเลอก เปนตน

7.3 หนวยงานอนๆ ไดแก โรงเรยน วด กองทนสขภาพต าบล 7.4 อน ๆ ไดแก ภาคเอกชน องคกรเอกชน เปนตน

83

ทมา: การจดการใหมเพอพฒนาระบบสขภาพชมชน (ประเวศ วะส, ม.ป.ป.)

8. บทสรป เครองมอศกษาชมชนพฒนามาจากเครองมอของนกมานษวทยาทใชในการศกษาชมชนเชง

ลก แตปรบประยกตใหเหมาะกบงานดานสาธารณสข มทงหมด 7 ชนดวยกนคอ ผงเครอญาต โครงสรางองคกรชมชน ผงปฏทนชมชน ประวตศาสตรชมชน แผนทเดนดน ระบบสขภาพชมชนและประวตชวตบคคลทนาสนใจ โดยจดหมวดหมและพฒนารปแบบจนไดมาตรฐาน และน าไปทดลองใชอยางแพรหลาย เครองมอศกษาชมชนเหลาน สามารถแกไขปญหาทวา “ลงชมชนแลวไมรวาจะท าอะไร” เพราะมกจกรรมชดเจน คอ เปนเครองมอทท าใหงานชมชน “งายไดผลและสนก” ท าใหงานศกษาชมชนไมตองผานกระบวนการทยงยาก ซบซอนและใชเวลานานเหมอนทผานมา และทส าคญทสดเปนเครองมอทจะชวยใหเจาหนาทมความละเอยดออนตอมตทางสงคมและความเปนมนษยท าใหเขาใจมากขนวา สามารถบอกไดวาในชมชนยงขาดเหลออะไร มความจ าเปนเรงดวนทตองปรบปรงสวนใด

9. ค าถามทบทวน

จงใหความหมาย “เครองมอในการศกษาชมชน” พรอมทงอธบายขนตอนและประโยชนการน ามาใชของเครองมอแตละชนด มาพอสงเขป

บทท 6

กระบวนการแกไขปญหาสาธารณสข กระบวนการแกไขปญหาสาธารณสขและการตดสนใจ เปนกระบวนการจดการในการ

ท างานชมชนดานสาธารณสขทส าคญ ทงนนอกจากจ าเปนตองใชในการตดสนใจแกไขปญหาสขภาพชมชนทกลาวมาแลว ในการจดการการท างานชมชนในทกๆ เรองของกระบวนการจดการจ าเปนตองมการแกไขปญหาทเกดขนและตองอาศยการตดสนใจทเหมาะสม

“ทรพยากรมนษย” ทเกยวของกบการท างานชมชน มทงเจาหนาทสาธารณสข ผน าทองท (ก านน, ผใหญบาน) ผน าทองถน (นายก,สมาชกองคการปกครองสวนทองถน) บคลากรทางการศกษา เจาอาวาสวด เจาหนาทองคกรอนๆ ในชมชน และภาคประชาชน

“การจดการบคคลทด” จะท าใหสามารถแสวงหาคนดมศกยภาพและมความสามารถเขามาท างาน สามารถพฒนางานและดแลรกษาใหคนท างานไดปฏบตงานไดอยางเตมประสทธภาพ และถาหากจ าเปนตองใหออกจากงาน กมการเตรยมการ การจดบคคลแตละกลมเขาท างานชมชนแทนได โดยมแนวทางในการคดเลอกคนทแตกตางกนไป

“เงน” เปนทรพยากรทส าคญอยางหนงในการท างานชมชน จงจ าเปนตองอาศยการจดการทด โดยมการวางแผนดานการเงน การแสวงหาหรอระดมเงน และการควบคมการใชเงนใหมการใชอยางถกตองเหมาะสม และมประสทธภาพ

“ขอมลขาวสาร” มความส าคญในการใชด าเนนงานใชประโยชนในการจดการควบคมและประเมนผลการด าเนนงาน รวมทงใชขอมลขาวสารประกอบในการตดสนใจและการวางแผนการท างานชมชนได การจดการดานขอมลขาวสารท าไดโดย 1) การจดท าแผนและเตรยมการพฒนาระบบขอมลขาวสาร 2) การด าเนนงานจดตงระบบขอมลขาวสาร 3) การจดเกบและรายงานขอมลขาวสาร 4) การสนบสนนใหมการน าขอมลขาวสารมาใชในการท างานชมชน และ 5) การบ ารงรกษาระบบใหสามารถท างานและใชขอมลขาวสารไดอยางตอเนอง

นอกจากน สงอ านวยความสะดวกและสงแวดลอมนบเปนปจจยเกอหนนในการปฏบตงานชมชนดานสาธารณสขใหเกดประสทธผล ดงนนจงตองมการจดการใหมการสนบสนนสงอ านวยความสะดวกทจ าเปนใหแกผปฏบตงาน ในขณะเดยวกนตองจดการควบคมสงแวดลอมในการท างานใหเปนไปในทศทางทเออใหเกดความส าเรจและเปนอปสรรคตอการท างานนอยทสด

1. การวนจฉยชมชน

แนวคดการวนจฉยชมชนเปนจดเรมตนทจะน าไปสกระบวนการในการแกไขปญหาสาธารณสขโดยรวมของชมชน กลาวคอ จะท าใหทราบสถานการณหรอระดบของปญหาสขภาพอนามยของชมชนและการวเคราะหหาสาเหตทแทจรงของปญหา ซงจะเปนประโยชนในการด าเนนการแกไขปญหาไดตรงประเดนและสนองความตองการของชมชนอยางแทจรง

นอกจากนการวนจฉยชมชนกอใหเกดผลดและประโยชนตอการปฏบตงานของเจาหนาทและประชาชนในชมชน ในการทจะรวมกนก าหนดทศทางการพฒนาสขภาพอนามยและดานอนๆ ให

86

เปนไปทางทศทางทถกตองและเหมาะสม หรออาจกลาวไดวา การวนจฉยชมชนเปรยบเสมอนกบการรกษาผปวย ทจะตองมการวนจฉยโรคใหไดกอนทจะมการรกษา ซงตองผานกระบวนการซกประวต ตรวจรางกาย แตกรณ “ชมชน” มการเจบปวยของชมชนหรอไม กตองมการการวนจฉยชมชนเชนเดยวกน โดยผานกระบวนการเกบรวบรวมและวเคราะหขอมลทมากพอ และประเมนปญหาในชมชนในรปของอตรา (Rate) เปนตวชวด (Indicators) เพออธบายสภาวะทางสขภาพของชมชน ตลอดจนคนหาสาเหตของปญหาเชน สถานะสขภาพ สภาพสงแวดลอม พฤตกรรมอนามย ความเชอดานสขภาพ เปนตน

1.1. ความหมายการวนจฉยชมชน

การวนจฉยชมชน หมายถง การประเมนสภาวะทางสขภาพของชมชน (Community Health Status) และการบรการสาธารณสข (Health Service) ตางๆ ในชมชน ตลอดจนปจจยทมผลตอสขภาพอนามยของชมชน โดยการเกบรวบรวมขอมลและวเคราะหขอมล เพอใหไดผลทบงชวาประชากรในชมชนนนมสถานะสขภาพอนามยอยในระดบใด ปญหาสาธารณสขในชมชนมอะไรบาง ซงตองอาศยความรดานระบาดวทยาและดานอนๆ โดยบรรยายลกษณะของโรคหรอปญหาสขภาพอนามยตามลกษณะตางๆ ไดแก การกระจายตาม บคคล (People) เวลา (Time) สถานท (Place) แสดงออกในรปของดชนอนามย (Health Indicators) เชน อตราอบตการณ (Incidence rate) อตราความชก (Prevalence Rate) และสถตชพ (Vital Statistics) ตางๆ เชน อตราเกดอตราตาย เปนตน

1.2 วตถประสงคในการวนจฉยชมชน

วตถประสงคในการวนจฉยชมชน สามารถแบงเปนหวขอใหญได 2 ขอคอ 1.2.1 เพอวดสภาวะสขภาพของประชาชนในชมชน 1.2.2 เพอวเคราะหปญหาสขภาพทส าคญของประชาชน แนวโนมของปญหา กลม

เสยง รวมทงการก าหนดวธการแกไขปญหาทมประสทธภาพ กระบวนการแกไขปญหาสขภาพในชมชน ปญหาสาธารณสขนอกจากเปนปญหาทเกดจาก

การเจบปวยของประชาชนแลว ยงเปนปญหาทเกยวของกบลกษณะโครงสรางประชากร เศรษฐกจ สงคม วฒนธรรม การเมองและนโยบายของประเทศ ดงนนการแกไขปญหาสาธารณสขทแทจรงนน ตองวเคราะหหาสาเหตทแทจรงของปญหา และน ามาด าเนนการแกไข ปองกนและควบคม ดวยวธการทถกตองเหมาะสมและมประสทธภาพมากทสด ซงเจาหนาทสาธารณสขผปฏบตงานใกลชดกบชมชน ทงในระดบบคคล ครอบครว และชมชน จะตองรวบรวมขอมล วเคราะหขอมล วนจฉยปญหาตดสนใจ ตลอดจนการวางแผนงาน เพอด าเนนการใหสอดคลองกบปญหาและความตองการของชมชนอยตลอดเวลา

1.3 ขนตอนการวนจฉยชมชน

การวนจฉยชมชนเปนกระบวนการเพอการแกปญหาสขภาพอนามยของประชาชน ประกอบดวยขนตอนการด าเนนการ 3 ขนตอนใหญทส าคญ ดงน

1.3.1 การเตรยมชมชน (Preparation) การเตรยมการด าเนนงานอนามยชมชน มความจ าเปนตองใหทกฝายเกดความพรอมในการท างาน เปนการสรางความเขาใจเกยวกบวตถประสงคและรายละเอยดตางๆ ในการด าเนนงานใหแก ตนเองและทมงาน ตลอดจนประชาชนใน

87

ชมชน รวมทงการวางแผน เตรยมการด าเนนงานใหชดเจน เหมาะสมกบระยะเวลาทก าหนด และทรพยากรทมอยในชมชน การเตรยมความพรอมชมชน ควรเตรยมในเรองตอไปน

1.3.2 การเตรยมพนท ทจะออกไปส ารวจ ทงสภาพภมประเทศ และความรวมมอของประชาชน โดยการท าความคนเคย/รจก ลกษณะทวไปของชมชนจากขอมลทตยภมหรอการลงไปศกษาชมชนเบองตน จากการส ารวจดวยเครองมอทสรางขนเอง หรออาจจะประยกตใชเครองมอเชงสงคม เชน เครองมอ 7 ชน ซงประกอบดวย แผนทเดนดน ผงเครอญาต โครงสรางองคกรชมชน ระบบสขภาพชมชน ปฏทนชมชน ประวตศาสตรชมชนและประวตชวตบคคลทนาสนใจ จะเหนไดวา “เครองมอ 7 ชน” เปนเพยงสวนหนงในการเตรยมชมชนเทานน

1.3.3 การเตรยมผปฏบตงาน โดยการปฐมนเทศ การแบงหนาทการท างาน การเตรยมความร หนงสอ/ต าราทเกยวของ งบประมาณ/คาใชจาย รวม ทงวสดอปกรณ ยาและเวชภณฑ รวมทงการเตรยมสขภาพรางกายดวย

1.3.4 การเตรยมแบบสอบถามและเครองมอตางๆ ทใชในการเกบรวบรวมขอมล ไดแก เครองมอ 7 ชน แบบสมภาษณ เครองบนทกภาพ บนทกเสยง แนวทางการสงเกต แนวทางการสนทนากลม เปนตน

1.4 การประเมนภาวะอนามยชมชน

ในการแกปญหาดานสขภาพอนามยของชมชน จ าเปนตองทราบสภาพการณหรอระดบของภาวะสขภาพอนามยของประชาชนใหชดเจนกอน จงจะสามารถรวมมอกบชมชนในการวางแผน แกไขและพฒนาชมชนตามทตองการได ซงวธการทจะไดมาของปญหาสขภาพนน ตองอาศยการรวบรวมขอมลจากแหลงตางๆ ในชมชนมาวเคราะหและวนจฉยปญหา การประเมนภาวะอนามยชมชน ประกอบดวย ขนตอนดงน 1) การเกบรวบรวมและน าเสนอขอมล (Data Collection and Presentation) 2) การวเคราะหขอมล (Data Analysis) 3) การระบปญหาอนามยชมชน (Identity Problem) 4) การจดล าดบความส าคญของปญหา (Priority Setting) 5) การศกษาสาเหตของปญหาอนามยชมชน (Identified Cause of Problem) มรายละเอยดดงน

1.4.1 การเกบรวบรวมและน าเสนอขอมล (Data Collection and Presentation) เปนการส ารวจเพอหาหลกฐานหรอสงทจะยนยนปญหาสขภาพของชมชน และน าขอมลนนไปวเคราะหเพอหาปญหาอนามยชมชนตอไป ซงจะตองมความชดเจนวาจะเกบขอม ลอะไร จากใคร ชวงเวลาใด และจะน าขอมลนนมาท าอะไรแหลงขอมล ปจจบนการเกบรวบรวมขอมลตางๆ มการด าเนนการในหลายรปแบบ ประกอบกบความกาวหนาทางเทคโนโลยและระบบขอมลขาวสารมประสทธภาพมาก ดงนนจงสามารถน าขอมลจากแหลงทมการเกบรวบรวมไวแลวนนมาท าการศกษาได เรยกวา “ขอมลทตยภม” (Secondary Data)

“ขอมลทตยภม” หมายถง ขอมลทไดจากแหลงทมการบนทกขอมลไวแลว เชน ขอมลทะเบยนราษฎร ขอมลจากแฟมผปวย ขอมลจากโรงพยาบาล ขอมลจากระเบยนรายงานของหนวยงานสาธารณสขในระดบพนท และหากขอมลทมอยแลวนนยงไมครอบคลมเพยงพอจะตองมการส ารวจเพมเตมจากพนท เรยกขอมลลกษณะนวา “ขอมลปฐมภม” (Primary Data)

“ขอมลปฐมภม” หมายถง ขอมลทไดจากแหลงขอมลโดยตรง โดยการเดนส ารวจ การสอบถามการสงเกตหรอการตรวจทางหองปฏบตการเชน ขอมลทไดจากการสมภาษณ เปนตน

88

1.5 วธการเกบรวบรวมขอมล

วธการเกบรวบรวมขอมลมอยหลายวธการหรอเทคนค ขนอยกบวตถประสงค งบประมาณ ก าลงคน ระยะเวลาหรอความเหมาะสมตามสภาพการณตางๆ วธการทนยมใชในปจจบน ไดแก

1.5.1 การสงเกต การสงเกต คอ การเฝาดสงทเกดขนอยางใสใจและมระเบยบวธ เพอวเคราะห

หรอหาความสมพนธของสงทเกดขนนนกบสงอน (สภางค จนทวานช, 2549: 45) 1.5.1.1 ประเภทของการสงเกต ทใชในการวจยเชงคณภาพม 2 แบบ คอ

1) การสงเกตแบบมสวนรวม (Participant Observation) คอการสงเกตทผสงเกตเขาไปใชชวตรวมกบกลมคนทถกศกษา มการท ากจกรรมรวมกน จนผถกศกษายอมรบวาผสงเกตมสถานภาพบทบาทเชนเดยวกบตน ผสงเกตจะตองปรบตวใหเขากบกลมคนทศกษา โดยอาจเขาไปฝงตวอยในเหตการณ เขาไปอาศยอยในชมชนเปนเวลานาน จนคนในชมชนรสกวาเปนเรองธรรมดาทมนกวจยมาอาศยอย ขอด ของวธการสงเกตแบบมสวนรวม ท าใหผวจยไดรบการยอมรบและสนทสนมกบกลมทจะศกษา โดยทผถกสงเกตไมรตววาถกสงเกตหรอเฝาด จงมพฤตกรรมทเปนไปตามธรรมชาต ท าใหไดขอมลทเปนจรง และท าใหเหนภาพรวมของเหตการณตางๆ อยางเปนธรรมชาตมากทสด ท าใหเขาถงขอมลไดงาย สามารถตรวจสอบขอมลไดซ าๆ ขอจ ากด ของวธการสงเกตแบบมสวนรวม คอ มกใชไดกบการศกษากลมเลกๆ และนกวจยตองระวงมใหตนเองเขาไปมความรสกรวมและผกพนทางอารมณจนขาดความเทยงตรง อาจเปนเหตใหมอคตหรอเขาขางกลมทก าลงศกษาได ขอมลกจะขาดความเทยงตรง การจดบนทกเหตการณตางๆ ท าไดล าบาก ขณะอยรวมกจกรรมกบกลม

2) การสงเกตแบบไมมสวนรวม (Non-Participant Observation) คอ การสงเกตทผวจยเฝาสงเกตอยวงนอก ไมเขาไปรวมในกจกรรมทท าอย ขอดของวธการสงเกตแบบไมมสวนรวม คอ มกใชในการเรมตนเกบขอมล ท าไดงาย ไมตองเสยเวลาใหไดรบการยอมรบจากกลมศกษา เพราะมบทบาทเปนคนนอก ท าใหมโอกาสเกดอารมณรวมนอย เกบขอมลในระยะเวลาสนและสนเปลองคาใชจายนอยกวาวธการสงเกตแบบมสวนรวม ขอจ ากดของวธการสงเกตแบบไมมสวนรวม คอ ถาผสงเกตรวาถกสงเกต อาจท าใหไมแสดงพฤตกรรมทเปนธรรมชาตออกมา และขอมลทไดไมละเอยดหรอสมบรณเทาวธการสงเกตแบบมสวนรวม

กลาวโดยสรป ทงการสงเกตแบบมสวนรวมและการสงเกตแบบไมมสวนรวมนน ตางมวตถประสงค เพอสงเกตพฤตกรรมและเหตการณ เพอน ามาหาความสมพนธและความหมายของปรากฏการณทเกดขน ในภาพรวมการสงเกตมขอดและขอจ ากด

สรปขอดของวธการสงเกตคอ (1) เหมาะกบการศกษาพฤตกรรมทคอนขางลกซงและไมสามารถแสดงออกมาไดดวยค าพด (2) ชวยเกบขอมลทผถกสงเกตไมสนใจ หรอเหนเปนเรองธรรมดาทเคยชน (3) เปนการชวยเกบขอมลทผถกสงเกตไมเตมใจบอก เพราะไมมเวลาหรอกลวมภยแกตว หรออาจท าใหเสอมเสยตอตนเอง (4) ชวยในการเกบขอมลเพมเตม เพอสนบสนนหรอขดแยงกบขอมลทไดมาจากการบอกเลา หรอเปนขอมลทเสรมความเขาใจใหชดเจนถกตองยง ขน (5) เปนการศกษาเหตการณทเกดคนจรงๆ ไดทนท แทนทจะตองคอยใหคนอนบอกเลา (6) เปนการเกบขอมล

89

ไดกบบคคลทกระดบ หรอบคคลทอานหนงสอไมได หรอคนพการ (7) เปนวธการทเกบขอมลไดอยางละเอยด สามารถน าเหตการณทตอเนองอนๆ มาอธบายเหตการณทตนเองตองการอธบายได และสามารถอธบายไดลกซงมากกวา (8) การสงเกตเปนวธการทมลกษณะตอเนอง จงพอทจะกลาวไดวาอะไรมากอน/มาหลง สามารถศกษาแนวโนมได

สรปขอจ ากดของวธการสงเกต (1) การมอารมณรวม มอคตหรอเขาขางกลมทศกษา จะสงผลตอความเทยงตรงและความนาเชอถอของขอมลได (2) ไมสามารถเกบขอมลทตองการได หากเหตการณนนไมเกดขนในเวลาทตองการเกบขอมล นบวายงถกจ ากดเนองจากระยะเวลาของเหตการณ (3) ไมสามารถเกบขอมลบางอยางทผถกศกษาไมอนญาตใหเขาไปสงเกตได (4) ความคลาดเคลอนของเหตการณ เหตการณทผสงเกตคาดวาจะเกดขนแตกไมเกด (5) ไมสามารถเกบขอมลไดครบถวนทกแงทกมมของเหตการณ เพราะผสงเกตไมสามารถกระท าพรอมกนไดในเวลาเดยวกน (6) กรณทผถกสงเกตรตววาถกสงเกต อาจท าใหไมกลาแสดงพฤตกรรมทเปนจรงหรอเปนธรรมชาตออกมา (7) ใชเวลานาน และตองลงทนมาก (8) ผลของการสงเกตมกมลกษณะเปนการพรรณนาทคอนขางละเอยดลกซง ยากแกการประเมนเปนตวเลขและแปลความหมาย

1.5.1.2 สงทตองสงเกต (สภางค จนทวานช, 2549: 50 -55) กอนทจะท าการสงเกตผวจยควรก าหนดกรอบทใชในการสงเกตดงน คอ 1) การกระท าของแตละบคคล (Acts) คอการสงเกตวถการด าเนนชวต

ของผถกศกษา เชน ลกษณะเสอผาทใส อาหารทรบประทาน สานทอยอาศย 2) แบบแผนการกระท า (Activities) คอการสงเกตการกระท าหรอ

พฤตกรรมทเปนกระบวนการทมขนตอนและมลกษณะตอเนองจนเปนแบบแผน เชน การปรงอาหาร การเพาะปลก การจดงานประจ าป การรกษาพยาบาล การสงเกตแบบแผนการกระท าเหลานจะชใหเหนถงสถานภาพ บทบาท และหนาทของสมาชกในสงคมได

3) ความหมาย (Meanings) คอการสงเกตการใหความหมายของผถกศกษาทมตอการกระท า (Acts) และแบบแผนการกระท า (Activities) ขางตน การสงเกตในสวนนจะท าใหเขาใจวาผถกศกษามความเชอ โลกทศน ทศนคต เกยวกบสภาวะสงคมของตนเองอยางไร

4) ความสมพนธ (Relationship) คอการสงเกตความสมพนธระหวางบคคลในชมชน เชน ความสมพนธทางเครอญาต ความสมพนธทางการเมอง ความสมพนธทางเศรษฐกจ การสงเกตความสมพนธระหวางบคคลจะชวยใหเขาใจถงโครงสรางทางสงคมทตองการศกษาไดเปนอยางด

5) การมสวนรวม (Participation) คอการสงเกตการมสวนรวมกจกรรมของผถกศกษา การสงเกตในประเดนนจะชวยใหผวจยเขาใจถงโครงสรางทางสงคมทตองการศกษาอกทางหนง

6) องคประกอบของสงแวดลอม (Setting) คอการสงเกตองคประกอบของสงแวดลอมทใชเปนพนทศกษา เปนการสงเกตสถานทในความความหมายทางภมศาสตร ความสมพนธระหวางบคคล วฒนธรรม ความเชอ วถชวต ฯลฯ

90

1.5.1.3 บทบาทของผสงเกต โดยทวไปเราแบงบทบาทของผสงเกตออกเปน 4 แบบ คอ (1) ผเขารวม

โดยสมบรณ (Complete Participant) (2) ผเขารวมในฐานะนกสงเกต (Participant-as–Observer) การสงเกตในบทบาทนผถกสงเกตจะรวาตนถกสงเกต (3) นกสงเกตในฐานะผเขารวม (Observer – as – Participant) ผสงเกตแสดงบทบาทของผสงเกตแบบเปนทางการในระยะเวลาสนๆและผวเผน (4) นกสงเกตโดยสมบรณ (Complete Observer) ผสงเกตในบทบาทนจะไมมความสมพนธกบผถกสงเกตเลย ผถกสงเกตจะไมรตววาถกสงเกตอย

1.5.1.4 ความถกตองของการสงเกต (Validity) เราสามารถตรวจสอบความถกตองของการสงเกตไดจาก (1) วธทใชใน

การสงเกต พจารณาวาวธการสงเกตทใชอยนนจะไดขอมลถกตอง ครบถวนมากนอยเพยงใด (2) ความสอดคลอง ชดเจน และครบถวนของขอมลและลกษณะขอมลทก าหนดไวใหสงเกตกบวตถประสงคของการวจย และ (3) ทกษะและความสามารถของผสงเกต

การสงเกตดงกลาว นยมใชในการเกบรวบรวมดานพฤตกรรมอนามยตางๆ โดยมเครองมอคอ “แนวทางการสงเกต” ทระบรายละเอยดยอยๆ เกยวกบประเดนทตงขอสงเกต สงทตองสงเกต

1.5.2 การสมภาษณ การสมภาษณเปนการเกบรวบรวมทมการน ามาใชบอบในการวจย โดยทวไปการ

สมภาษณแบงเปน 2 ประเภทคอ 1.5.2.1 การสมภาษณแบบมโครงสราง หรอการสมภาษณแบบเปนทางการ

(Structured Interview or Formal Interview) การสมภาษณแบบไมมโครงสราง คอ การสมภาษณทตองการขอมลทละเอยดลกซง เปนการสมภาษณแบบเปดกวาง ไมจ ากดค าตอบ บางครงจงเรยกวา การสมภาษณแบบไมเปนทางการ เนองจากเปนการสมภาษณทมความยดหยนสง การสมภาษณแบบไมมโครงสราง ทมจดความสนใจเฉพาะ เรยกวา การสมภาษณแบบเจาะลก (In-depth Interview)

1.5.2.2 การสมภาษณแบบไมมโครงสราง (Non-Structured Interview) ซงเปนการเกบรวบรวมขอมลทมการใชบอยในการวจยเชงคณภาพไดแก การสมภาษณแบบเจาะลกคอ การสมภาษณแบบเจาะรายบคคล (In-depth Interview) เปนการซกถามพดคยกนระหวางผสมภาษณและผใหสมภาษณ เปนการถามเจาะลกลวงค าตอบอยางละเอยดถถวน การถามนอกจากจะใหอธบายแลว จะตองถามถงเหตผลดวย การสมภาษณแบบน จะใชไดดกบการศกษาวจยฝนเรองทเกยวกบพฤตกรรมของบคคล เจตคต ความตองการ ความเชอ คานยม บคลกภาพในลกษณะตางๆ ขอดของวธการสมภาษณแบบเจาะลก คอ (1) เปนวธการทท าใหผสมภาษณไดพดอยางละเอยดและลกในหวขอเฉพาะทตองการ (2) เปนการตดตอสอสารโดยตรง สามารถท าใหเขาใจในขอมลระหวางกนและกนไดด ถามความเขาใจผดกสามารถแกไขไดทนท (3) มลกษณะยดหยนไดมาก สามารถดดแปลงและแกไขค าถามจะกวาผตอบจะเขาใจค าถาม และ (4) ขณะทท าการสมภาษณผวจยสามารถใชวธการสงเกตไปดวยไดวาผตอบมความจรงใจกบการตอบหรอไม ขอจ ากดของวธการสมภาษณแบบเจาะลก คอ (1) ความสมพนธทใกลชดกบผถกสมภาษณ และความไววางใจ อาจมผลตอการใหขอมล (2) การทผใหสมภาษณไมสนใจมตของเวลา อาจหลงลมเลาบางอยาง หรอคดวาเปนเรองธรรมดาหรอไมส าคญอยางทผสมภาษณมองเหน เขากจะไมเอยถง ท าใหเกดการละทงรายละเอยดตางๆ ไปมาก (3)

91

ตองระวงไมใสความคดของตนเองลงไปในความคดของผถกสมภาษณ (4) สนเปลองคาใชจายมาก (ใชเวลา งบประมาณ และพลงงานมาก) (5) ขอมลทไดจากการสมภาษณจะเชอถอไดหรอไมขนอยกบความรวมมอและความเตมใจของผถกสมภาษณ (6) ความส าเรจในการเกบขอมลขนอยกบความสามารถของผสมภาษณ (7) การสมภาษณขนอยกบสภาพทางอารมณ ซงอาจสงผลใหเกดการบดเบอนได และ (8) การสมภาษณบางครงขนอยกบการตดสนใจทนททนใดและความจ าของผถกสมภาษณ ท าใหขอมลอาจผดพลาดได

ขนเตรยมการการเตรยมการสมภาษณ

1. การเลอกกลมเปาหมาย (ใคร จ านวน) 2. การวางแผนการสมภาษณ (แนวค าถาม ก าหนดเวลาในการสมภาษณ นดหมาย) 3. เตรยมอปกรณการจดบนทกใหเหมาะสมกบสถานการณ ขนการเรมสมภาษณ 1. แนะน าตนเอง 2. สรางบรรยากาศใหรสกเปนกนเอง 3. บอกวตถประสงคในการมาสมภาษณ 4. ถาตองจดบนทก หรอใชเครองบนทกเสยงตองแจงใหผถกสมภาษณทราบ ขนการสมภาษณ 1. ใชแนวค าถาม (Interview Guide) ทเตรยมมา (แนวค าถาม คอรายการหวขอและค าถาม

ทนกวจยสรางขนและจดล าดบไว เพอใชเปนแนวทางในการสมภาษณ) 2. ฟงอยางตงใจ ใสใจ และปอนค าถามเหมาะสมกบเวลา 3. เปนผถกถามบาง (Two ways) 4. หดมองไมเหนบาง (Expressing cultural ignorance) ขนการบนทกขอมลและการสนสดการสมภาษณ รบท าการบนทกใหสมบรณหลงจากการ

สมภาษณเสรจสน กลาวโดยสรป “การสมภาษณ” เปนวธการทชวยใหไดในรายละเอยดของขอมลอยางตรง

เปาหมาย หรอในกรณทกลมเปาหมายไมสามารถอานหรอเขยนหนงสอได ดงนนกอนการสมภาษณ ทมหรอผสมภาษณตองศกษาเครองมอใหเขาใจและแปลความหมายขอความหรอค าถามใหตรงกน ตามวตถประสงคทตองการของค าถามแตละขอ (ตองมคมออธบาย)

1.5.3 การสนทนากลม (Focus Group Discussion) การสนทนากลมคอ การสมภาษณในอกรปแบบหนงทรวบรวมขอมลจากการ

สนทนากบกลมผ ใหขอมลในประเดนปญหาท เฉพาะเจาะจง โดยมผด าเนนการสนทนากลม (Moderator) เปนผคอยจดประเดนในการสนทนา เพอชกจงใหกลมเกดแนวคดและแสดงความคดเหนตอประเดนหรอแนวทางการสนทนาอยางกวางขวางละเอยดลกซง โดยมผเขารวมสนทนาในแตละกลมประมาณ 6-10 คน ซงเลอกมาจากประชากรเปาหมายทก าหนดเอาไว (ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย, 2549) การสนทนากลมเหมาะส าหรบการศกษาทมจดมงหมายหลากหลาย เชน การคนหาประเดนของเรองใดเรองหนงทยงไมมความรมากอน (Exploratory) การหาค าอธบายส าหรบปรากฏการณบางอยาง (Explanatory) การประเมนสถานการณ (Assessment)

92

1.5.3.1 ประโยชนของการสนทนากลม

1) ใชในการศกษาความคดเหน ทศนคต ความรสก การรบร ความเชอ และพฤตกรรม

2) ใชในการก าหนดสมมตฐานใหมๆ 3) ใชในการก าหนดค าถามตางๆทใชในแบบสอบถาม 4) ใชคนหาค าตอบทยงคลมเครอ หรอยงไมแนชดของการวจยแบบ

ส ารวจ เพอชวยใหงานวจยสมบรณยงขน 5) ใชในการประเมนผลทางดานธรกจ

การเลอกกลมเปาหมาย โดยทวไปจะเลอกจากกลมเปาหมายทมลกษณะทางประชากร สงคม เศรษฐกจ และวฒนธรรม และมประสบการณทคลายคลง

1.5.3.2 ขนตอนด าเนนการสนทนากลม มดงน 1) ก าหนดปญหาหรอหวขอ รวมทงค าถามและวตถประสงคของการ

วจยใหเหมาะสม

2) ก าหนดกรอบการเลอกกลมเปาหมาย

3) ก าหนดทมงาน ประกอบดวย ผด าเนนการสนทนา (Moderator) ผจดบนทก (Note taker) และผชวยทวไป (Assistant)

4) สราง/ทดสอบแนวค าถาม

5) เลอกกลมเปาหมาย

6) จดการสนทนากลม

1.5.3.3 การด าเนนการสนทนา ในชวงแรกผด าเนนการสนทนาควรเรมจากการแนะน าตนเอง และ

ทมงาน (ผจดบนทก และผบรการทวไป) โดยควรพยายามสรางบรรยากาศทเปนกนเอง ควรจดเตรยมอปกรณ (กระดาษส าหรบจดบนทกและดนสอ กระดาษชารท หรอกระดานด า เครองบนทกเสยง) ทใชในการสนทนากลมใหพรอม หลงจากนนจงด าเนนการตามขนตอนถงวตถประสงคของการศกษา และจดมงหมายในการจดสนทนากลม เกรนน าดวยค าถามอนเครองเพอสรางบรรยากาศผอนคลาย เปนกนเอง เมอผเขารวมสนทนากลมเรมมความคนเคยกน จงเรมค าถามในแนวการสนทนาทจดเตรยมไว

1.5.3.4 บทบาทของทมในการสนทนา 1) ผด าเนนการสนทนา (Moderator) เปนคนคยเกง มความสามารถใน

การซกถาม ควรมการพดแทรกตลกอยางเหมาะสม สามารถสรางบรรยากาศใหเกดการแลกเปลยนความคดเหนตอกน ไมควรซกถามรายบคคล ไมแสดงความคดเหนของตนเอง ไมควรขมความคดผอน หรอชกน าผอนใหเหนคลอยตามกบผทพดเกง (Dominate) ควรจะปลอยใหผเขารวมแสดงความคดเหนไดอยางเตมท อสระ เสรและเปนธรรมชาตมากทสด สรางบรรยากาศใหคนทไมคอยพดใหแสดงความคดเหนออกมาใหได

93

2) ผจดบนทก (Note taker) จะตองอยรวมตลอดเวลา ควรท าหนาทในการจดบนทกเพยงอยางเดยวไมควรรวมสนทนาดวย เพราะจะท าใหการจดบนทกขอมลไมครบถวน จะตองเปนผถอดเทปดวยตนเอง เพอความเขาใจในสงทไดบนทกและเนอหาสาระในเทปทตรงกน

3) ผชวยทวไป (Assistant) ควบคมเครองบนทกเสยงและเปลยนเทปขณะทก าลงด าเนนการสนทนา อ านวยความสะดวกแกผด าเนนการสนทนาและผจดบนทก เพอใหแตละคนท าหนาทไดอยางเตมท

1.5.3.5 ขอดของการสนทนากลม 1) ชวยใหเกบขอมลจากเปาหมายจ านวนหลายคนไดในระยะเวลาสน

และสามารถเสนอผลการศกษาไดในเวลาอนจ ากด 2) มโครงสรางทยดหยน และใชกบกลมเปาหมายไดหลายแบบ 3) นกวจยสามารถเลอกใชไดตามตองการ สามารถใชเสรมกบการวจย

แบบอนกได 4) ขอมลทไดเปนการผานการถกเถยงโตตอบกนเองของกลมสนทนา ท า

ใหมนใจในความถกตองแมนย า มความนาเชอถอ และมความหลากหลายของขอมล 5) ขอมลการสนทนากลมแตละครงท าใหไดประเดนค าถามใหมๆ หรอ

สมมตฐานใหมๆ เพอการคนควาศกษาตอ 6) ปฏกรยาของผรวมวงสนทนาตอประเดนทสนทนา และตอกนและกน

ท าใหไดขอมลเกยวกบอทธพลของวฒนธรรมและคณคาตางๆ ของสงคมของผเขารวมวงสนทนาทมาจากวฒนธรรมเดยวกน

7) บรรยากาศเปนกนเอง การมปฏสมพนธตอกน ชวยท าใหการสนทนาของกลมเปนไปอยาง มชวตชวา ไมตงเครยด

8) ผวจยสามารถด าเนนการสนทนาตามไปดวย คอยควบคมเกมและสรางบรรยากาศใหราบรนไปตามทตงเปาหมายไว

1.5.3.6 ขอจ ากดของการสนทนากลม 1) ผด าเนนการสนทนาทไมไดรบการฝกฝนอยางถกตอง จะท าใหการ

ด าเนนกลมไมราบรน

2) แนวทางการสนทนากลมทเรยบเรยงไมด ไมมล าดบ มความซบซอน จะท าใหการสนทนาวกวน สบสน ในทสดผรวมสนทนากจะครานทจะออกความคดเหน

3) ผรวมวงสนทนาไมมลกษณะรวมคลายกน หรอวฒนธรรมเดยวกน และสามารถขมกนได การสนทนากจะไมราบรน บรรยากาศกลมเสย หรอมคนไมพดมากขน

4) ขอมลจากการสนทนากลมไมสามารถใหภาพพฤตกรรมจรง ซงไดจากการสงเกต เพราะสงทคดหรอพดออกมาอาจไมใชสงทท า

5) ขอมลจากกลมแตละกลมไมสามารถเปนตวแทนของสงคมหรอวฒนธรรมทผรวมสนทนาด าเนนชวตอยได ใชอธบายไดเฉพาะกบบรบทของกลมนนๆ เทานน

6) ไมเหมาะทจะใชในหวขอสนทนาทเปนเรองสวนตวมากๆ

94

7) การสรางแนวค าถาม จะตองเรยบเรยงแนวค าถามใหดไมวกวน โดยอาจจะเรยงล าดบตามประเภทของประเดนตามความยากงายหรอตามล าดบความตรงไปตรงมาและซบซอนของเหตผลดงนนควรจะตองมการทดสอบ (Pretest)

8) การคดเลอกสมาชกผเขารวมวงสนทนา จะตองไดตามหลกเกณฑทก าหนดไว โดยตองมลกษณะตางๆทเหมอนกน (Homogeneous) ไมขมซงกนและกน

1.5.4 การส ารวจขอมล การส ารวจจะใช “แบบสอบถาม”เปนเครองมอ วธนจะนยมใชมากทสดและ

เหมาะกบผตอบทอานและเขยนหนงสอไดและตองชแจงรายละเอยดเกยวกบวธการตอบใหชดเจน เขาใจงาย การซกประวตและตรวจรางกาย การตรวจทางหองปฏบตการ ขอมลทจ าเปนในการประเมนภาวะอนามยชมชนประกอบดวย

1.5.4.1 ขอมลทวไปของชมชน ไดแก ลกษณะทางภมศาสตร สภาพภมประเทศ ทตงอาณาเขต ประวตความเปนมาของชมชน การคมนาคม สภาพแวดลอม ลกษณะการตงบานเรอน แผนท แสดงจดท ส าคญๆ ท งทางกายภาพและส งคม (แผนท เ ดนดน ) แหล งน า แหล งทรพยากรธรรมชาตตางๆ

1.5.4.2 ระบบตางๆ ของชมชน ไดแก ระบบการปกครอง ระบบเศรษฐกจ ระบบการศกษา ระบบพธกรรมความเชอและศาสนา และระบบตวบงการอนๆ

1.5.4.3 ขอมลดานโครงสรางชมชน ไดแก โครงสรางทางอายและเพศของประชากร (ปรามดประชากร) ระดบการศกษา อาชพ รายได สถานภาพสมรส โครงสรางองคกรชมชน คานยม ความเชอ วถชวต วฒนธรรม ขนบธรรมเนยม ประเพณ ความร พฤตกรรมสขภาพ พฤตกรรมเสยง พฤตกรรมเมอเจบปวย และแหลงบรการทางสาธารณสขทงภาครฐและเอกชน

1.5.4.4 ขอมลเกยวกบคณภาพชวต ไดแก พจารณาจากขอมลความจ าเปนพนฐาน (จปฐ.) ขอมลการพฒนาดานอนๆและการมสวนรวมของชมชน

1.5.4.5 ขอมลทบงชสภาวะสขภาพอนามยของชมชน ไดแก ประเมนสขภาพทวไป เชน ความยดยาวของชวต (Life expectancy) อตราเกด อตราตาย อตราเพมตามธรรมชาต อตราเจรญพนธ ประเมนปญหาสขภาพอนามย เชน การปวยทงทางกายหรอทางจต การตาย ความพการ สภาวะทเสยงตอการเกดโรคเชน การขาดสารอาหาร ภาวะเครยดการขาดภมคมกนโรค

1.5.4.6 ขอมลดานสงแวดลอม ไดแก แหลงน าดมน าใช (ปรมาณ/ความพอเพยง คณภาพ/การปรบปรง) การมและใชสวม การเลยงสตว การปองกนควบคมสตวและแมลงน าโรค การก าจดขยะมลฝอยและน าโสโครก มลพษทางอากาศและสภาพแวดลอมอนๆ

การใชขอมลเพอการวนจฉยอนามยชมชนนน จะตองใหความส าคญกบขอมลตวบงชสถานะสขภาพทงทวดในเชงปรมาณและเชงคณภาพควบคกนไป ทงนเพอน าไปสการวเคราะหปญหาทถกตองและครอบคลมประเดนปญหามากทสดการน าเสนอขอมล (Data presentation) ควรน าเสนอขอมลทเกบรวบรวมมาในรปแบบทเหมาะสมกบประเภทของขอมล โดยอธบายขอมลในรปของบทความ ตาราง กราฟ แผนภม หรอแผนท ตามความเหมาะสมเพอสอความหมายใหชดเจนและเขาใจงาย ถกตองตามหลกวชาการ

95

1.5.5 การวเคราะหขอมล (Data analysis) การศกษาปญหาของชมชนกอนน ามาวางแผน จะตองอาศยระเบยบวธวจย และ

ตวชวดทางระบาดวทยามาประยกตใชในการรวบรวมขอมลทกๆ ดานทเกยวของมาวเคราะห เพอสนบสนนหรอบงชในการวางแผนแกปญหาตอไป

ดงนน ขอมลจะตองจดระเบยบและวเคราะหเพอใหสะดวกในการอานและตความวาขอมลทไดนนหมายความวาอยางไร หรอบงบอกสถานนะสขภาพของชมชนในทศทางใด กลาวคอใหไดค าตอบวาปญหาอยทไหน เกดกบใคร เมอไร มากนอยเพยงใด การวเคราะหขอมล เปนขนตอนทกระท าเพอใหไดขอมลขาวสารทสามารถอางองได โดยผานกระบวนการทางสถตและตวชวดทางระบาดวทยาทมความไวในการวดปญหาสขภาพในชมชนในรปของการปวย การตาย ความพการ และควรวดเปนอตราตอประชากรทเสยงตอการเกดโรคหรออตราสวน สดสวนและน าเสนอในรปของตารางกราฟหรอแผนภม

นอกจากนลกษณะของชมชนและขอมลคณภาพชวต จะชวยอธบายลกษณะของปญหาสขภาพไดชดเจนมากยงขน

ความสมบรณและความถกตองในการวเคราะหขอมล ขนอยกบระบบและคณภาพของขอมลในแตละชมชน ตลอดจนวธการเกบรวบรวมขอมล ถาระบบขอมล และ/หรอวธการเกบรวบรวมขอมลด จะท าใหตวชวดสามารถบงชหรอสะทอนปญหาของชมชนไดด

สรปแหลงทมาของขอมลทใชในการวนจฉยชมชนและการวเคราะหขอมล ดงตารางท 6.1 ตารางท 6.1 ชนดของขอมล แหลงขอมลและวธการเกบรวบรวมขอมลและการวเคราะหขอมล

ชนดของขอมล แหลงขอมลและวธการเกบรวบรวม

ขอมล การวเคราะหขอมล

1. ลกษณะทวไปของชมชน ประวตชมชน สภาพพนท สถานทตงอาณาเขต ภมประเทศแหลงน า การคมนาคมการตงบานเรอน สภาพแวดลอมทวไป ฯลฯ

- จากการส ารวจสภาพพนทและสงแวดลอมในชมชน - จากการพดคยกบผน าหรอผอาวโสของชมชน

- การท าแผนทชมชน

2. ขอมลสงคมประชากร โครงสรางประชากร ฐานะทางสงคมเศรษฐกจ การศกษารายได อาชพขนบธรรมเนยมประเพณ ความร คานยม ความเชอพฤตกรรมตางๆ การเขาถงบรการสาธารณสข

- จากขอมลทตยภม เชนขอมลทะเบยนราษฎรขอมลโรงพยาบาล ศนยบรการสาธารณสข - ขอมลปฐมภม การส ารวจโดยใชแบบสอบถาม/สมภาษณ - จากการพดคยกบผน ากรรมการ อาสาสมครสาธารณสข

- จ านวนประชากรทงหมดในชมชน - จ านวน/รอยละประชากรจ าแนกตามอายเพศและลกษณะอนๆ - ปรามดประชากร - จ านวน/รอยละปรมาณและชนดของบรการสขภาพ - จ านวนกลมและองคกรตางๆ

3. ขอมลคณภาพชวตและขอมลพฒนาชมชนอนๆ

- การส ารวจความจ าเปนพนฐาน (จปฐ.) - การสอบถามเจาหนาทและประชาชนในชมชน - การสอบถาม/สงเกตองคกรตางๆท

- การวเคราะหแตละองคประกอบตามเกณฑ จปฐ. ทก าหนดไว - จ านวน/รอยละประเภทขององคกรทเกดขนในชมชน - ปรามดประชากร

96

ชนดของขอมล แหลงขอมลและวธการเกบรวบรวม

ขอมล การวเคราะหขอมล

เกดขนในชมชน-ขอมลจาก อสม. หรอกรรมการในชมชน

- การมสวนรวมของประชาชนในกจกรรมตางๆ ในชมชน

4. ขอมลทบงชสภาวะสขภาพอนามยของชมชน - การตาย - จ านวนคนตายในรอบปทผานมา - สาเหตการตายทส าคญ - การเจบปวย - จ านวนคนปวยในรอบปทผานมา - การเจบปวยในปจจบน - เหตการณเจบปวยทส าคญ - การปฏบตตนเมอเจบปวย - การดแลสขภาพตนเอง - การเขาถงบรการสขภาพ - คณภาพบรการสาธารณสข - กลมผพการ - ลกษณะความพการ - สาเหตความพการ - กลมเสยงตอการเกดโรค - การขาดสารอาหาร - การขาดภมคมกนโรค - การขาดการออกก าลงกาย - การขาดการตรวจสขภาพประจ าป ภาวะเครยดหรอสารเสพตด

ปญหาทนตะกรรม

ปญหาผสงอาย-สตรวย

- ขอมลจากทะเบยนราษฎร - ขอมลจากแบบสอบ ถาม/สมภาษณ/ประชาชน - ขอมลจากเจาหนาทสาธารณสข - ขอมลทตยภมจากสถานบรการสาธารณสข - ขอมลจากแบบสอบถาม/สมภาษณประชาชน และ อสม. - การตรวจสขภาพประชาชน - การตรวจทางหอง ปฏบตการ - การส ารวจกลมเปาหมาย เชน นกเรยนหญงมครรภ ฯลฯ - ขอมลจากสถานบรการสาธารณสข - ขอมลจากแบบสอบถาม/สมภาษณประชาชนและ อสม. - ขอมลทตยภมจากสถานบรการสาธารณสข- ขอมลจากแบบสอบถาม/สมภาษณประชาชนและ อสม. - การตรวจสขภาพประชาชน – การตรวจทางหอง ปฏบตการ - การส ารวจกลมเปาหมาย เชน นกเรยนหญงมครรภ ฯลฯ

- อตราตาย - อตราตายเฉพาะโรค - อตราปวยตาย - สดสวนสาเหตการตาย - อตราความชกรวมจ าแนกรายโรคทส าคญ - อตราอบตการณรวมจ าแนกรายโรคทส าคญ - อตราความชก/อบตการณ จ าแนกตามบคคล เวลา สถานท - วธการดแลสขภาพเมอเจบปวย - แหลงบรการและคณภาพบรการ - อตราความพการตอประชากร - จ านวนและลกษณะความพการ - จ านวนและประเภทของพฤตกรรมเสยง - ประเภทของพฤตกรรมเสยงจ าแนกตามกลมอายหรอตวแปรอนๆ

5. ขอมลดานสงแวดลอม- แหลงน าดม น าใช(ความพอเพยงคณภาพ) - การมและใชสวม - การเลยงสตว - การควบคมสตวและแมลงน าโรค - การก าจดขยะมลฝอยและน าโสโครก - มลพษทางอากาศและสภาพ แวดลอมอนๆ

- การส ารวจความจ าเปนพนฐาน (จปฐ.) - การสอบถามเจาหนาทและประชาชนในชมชน - การส ารวจสภาพพนทและสงแวดลอมในชมชน -ขอมลจาก ผน า, อสม.หรอกรรมการในชมชน

- จ านวนแหลงน าดมน าใชทสะอาด - ความพอเพยงการใชน าตามเกณฑ - ชนดและจ านวนสตวเลยง- จ านวน/รอยละการมและใชสวมทไดมาตรฐาน - วธการควบคมสตวและแลงน าโรค - ประเภทและวธการจดการขยะทถกตอง - มลพษตางๆทมผลตอสขภาพ

ทมา: ประยกตจากสมใจ วนจกล (2550) อนามยชมชน กระบวนการวนจฉยและการแกปญหา

97

1.5.6 การระบปญหาอนามยในชมชน (Identity problem) การพจารณาวาสถานการณใดเปนปญหา สามารถพจารณาไดจาก 5 ตวชวด

ไดแก การปวย การตาย ความพการ ความไมสะดวกสบาย ความไมพงพอใจ หรอ 5 D (Disease, Death, Disability, Discomfort Dissatisfaction) ทงนจะตองน าสถานการณดงกลาวหรอขอมลทไดจากการวเคราะหมาเปรยบเทยบกบสงใดสงหนง เชน มาตรฐานหรอตวชวดของประเทศ จงหวด อ าเภอ หรอทชมชนสงคมยอมรบหรอเปรยบเทยบกบขอมลในอดตทเคยเกดขน โดยทวไปในการระบปญหาตางๆ จะมแนวคดจากการพจารณาจากสงทปรากฏอยในปจจบนหรอสภาพทเปนอย เปรยบเทยบกบภาพทพงประสงคหรอภาพทควรจะเปน/สงทคาดหวงทควรจะเปนในสงคม รวมกบความสนใจหรอความตระหนกของชมชนสงคมนน ฉะนนแตละสงคมจะตองมภาพทพงประสงคหรอสงทควรจะเปนก าหนดไวเปนเปาหมายทส าคญส าหรบเปรยบเทยบกบสงทปรากฏในปจจบนรวมกบความตระหนกของชมชนสงคมนน วาจะจดการกบปญหาทก าลงเผชญอยเพอวเคราะหแนวทางแกไขตอไป

การระบปญหาอนามยในชมชน ควรระบใหไดวาใครคอกลมเสยงหรอประชากรกลมเปาหมาย เพอการลงกจกรรมและโครงการตรงกบกลมเปาหมายและเกดประสทธภาพสงสด

ปญหา = (สงทคาดหวง–สงทเปนอย) X ความตระหนกทตองการแกไข อยางไรกตามปญหาอนามยชมชนสามารถมองไดหลายลกษณะทงในรปธรรมและนามธรรม

เปนภาวะสขภาพทเบยงเบนหรอเปลยนแปลงไปจากปกตในชมชนหรอความวตกกงวลของชมชนดานสขภาพ ดงนนลกษณะปญหาอนามยชมชนมสงทควรพจารณา 3 ประการ ไดแก

1) ปญหาอนามยของชมชนเอง(ปญหากระทบคนสวนใหญในชมชนและชมชนคดวาเปนเรองจ าเปน และเรงดวนตองรบแกไข) ปญหาลกษณะน ประชาชนจะเขามามบทบาทอยางเตมทในการใหความรวมมอวางแผนและแกไขปญหา

2) ปญหาอนามยของเจาหนาทสาธารณสข (ปญหากระทบคนสวนนอยในชมชนแตเปนปญหาทรนแรงหรอเปนปญหาของรฐหรอนโยบาย) ปญหาลกษณะน เปนความรบผดชอบโดยตรงของเจาหนาทในการแกไขปญหา จ าเปนตองกระตนใหประชาชนตระหนกถงปญหาและรวมมอในการวางแผนและแกไขปญหา

3) ปญหาอนามยของชมชนและเจาหนาทรวมกน (เปนปญหาทคนสวนใหญในชมชนยอมรบวาเปนปญหาของชมชน หรอเปนปญหาทมความผกพนกบปญหาอนๆ กอใหเกดผลกระทบโดยรวมกบชมชน) ปญหาลกษณะนประชาชนจะเขามามบทบาทอยาง เตมทในการใหความรวมมอวางแผนและแกไขปญหาโดยมเจาหนาทใหการสนบสนน ทงวชาการ เทคโนโลย ขอเสนอแนะและการประสานงานกบหนวยงานตาง ฯลฯ ในการด าเนนงานถอเปนความรบผดชอบรวมกนทงเจาหนาทและประชาชน

1.5.7 การจดล าดบความส าคญของปญหา (Priority Setting) เนองจากปญหาอนามยชมชนทไดรบการวนจฉยมกมหลายปญหาและหลาย

ลกษณะ เชน ปญหาสถานะทางสขภาพอนามย (ปญหาสาธารณสข),ปญหาทางสขาภบาลสงแวดลอม, ปญหาสถานภาพทางสงคม, ปญหาทรพยากรสาธารณสข (อตราก าลงจาหนาท, แหลงใหบรการ) และปญหาทศนคต ความเชอ พฤตกรรมในเรองสขภาพอนามย เปนตน อกทงปญหาหลายปญหาไมสามารถทจะแกไขในเวลาเดยวกนหรอพรอมกนได เนองจากมขอจ ากดหลายประการ เชน ทรพยากร

98

ในการแกไขปญหา ระยะเวลาบคลากร งบประมาณทขาดแคลน เปนตน จงจ าเปนตองมการเลอกปญหาใดทควรไดรบการแกไขกอน–หลง การจดล าดบความส าคญของปญหาเปนกระบวนการภายหลงจากการระบ ปญหาทเกยวของกบสขภาพอนามยมาระดบหนงแลว จากนนจงเขาสกระบวนการจดล าดบความ ส าคญของปญหาเพอแกไขปญหาทส าคญเรงดวนกอน ตลอดจนการจดสรรทรพยากรตางๆและความเปนไปไดในการแกไขปญหานนใหเกดประโยชนสงสด

อยางไรกตามในการจดล าดบความส าคญของปญหา (Priority Setting) จ าเปนตองมความชดเจนวาจะจดล าดบความส าคญของปญหาประเภทใดหรอลกษณะใด เพราะปญหาในแตลกษณะมเกณฑและหลกการการพจารณาแตกตางกน เชน การจดล าดบความส าคญของปญหาสาธารณสข ซงหมายถงสถานะทางสขภาพอนามย (การปวย ตายหรอพการ) ของประชาชนในชมชน ดงนนในการน าประเดนปญหามาจดล าดบความส าคญ คอ การเจบปวยดวยโรคตางๆ เปนตนส าหรบองคประกอบทใชในการจดล าดบความส าคญของปญหา มหลายวธ แตทนยมและสามารถใชไดในทกชมชนไมวาจ านวนประชากรจะมากหรอนอย คอ การใชองคประกอบ 4 ประการ ไดแก (1) ขนาดของปญหา (2) ความรนแรงของปญหา (3) ความเปนไปได/ความยากงายในการแกปญหา และ (4) ความตระหนกตอปญหาของชมชน

1.5.7.1 ขนาดของปญหา (Size of Problem or Prevalence) หรอ ความมากนอยของปญหา (Magnitude of Problem) โดยพจารณาจากความชกของโรคหรอสภาวะเสยงตางๆทอาจกอใหเกดโรคไดในรอบ 1 ปทผานมาหรอในระยะเวลาทก าหนด ซงในการพจารณาขนาดของปญหานสามารถพจารณาไดทงเชงปรมาณและเชงคณภาพ ในรปของอตราเปรยบเทยบกบมาตรฐาน บรรทดฐานของสงคมนนๆ เชน เดกอาย 0–5 ป มอตราการขาดสารอาหาร 10%, ประชาชนมอตราปวยดวยโรคไขเลอดออก 85/100,000 ประชากร เปนตน จากนนน า ปญหาเหลานนมาพจารณาใหคะแนน โดยถาปญหาใดมขนาดนอยหรอมผลกระทบนอย เมอเปรยบเทยบกบมาตรฐานหรอตวชวดแลว ปญหานนจะไดคะแนนนอย แตถาปญหาใดมขนาดมากหรอมผลกระทบมาก เมอเปรยบเทยบกบมาตรฐานหรอตวชวดแลว ปญหานนจะไดคะแนนมาก

1.5.7.2 ความรนแรงของปญหา (Severity of Problem) หมายถง โรคหรอปญหาใดๆกตามถาหากปลอยทงไวโดยไมไดรบการแกไขจะกอใหเกดความเสยหายบคคล ครอบครว เศรษฐกจและสงคมมากนอยเพยงใด โดยพจารณาในรปของการกอใหเกดอนตรายถงชวต (การเสยชวต) ท าใหเกดความพการ หรอเมอมการระบาดหรอแพรกระจายของโรคสงผลกระทบแกครอบครว ชมชน และประเทศชาตในดานตางๆ โดยถามผลเสยหรอความรนแรงนอย ปญหานนจะไดคะแนนนอย แตถามผลเสยหรอความรนแรงมาก ปญหานนจะไดคะแนนมา

1.5.7.3 ความเปนไปได/ความพรอมในการแกปญหา หรอความยากงายในการแกปญหา (Feasibility of Problem) หมายถง ในการด าเนนการแกไขปญหาดงกลาว จะท าไดหรอไม โดยพจารณาปจจยองคประกอบหลายดาน ไดแก (1) ดานวชาการ และเทคโนโลย ในการแกปญหามหรอไม ถาม มมากหรอนอยเพยงพอตอการแกปญหาหรอไม เชน มวธการปองกนหรอการรกษา เชน วคซน เวชภณฑ ยาหรอมองคความรตางๆ (2) ดานบรหาร เชน ก าลงคน เงน วสดอปกรณ ระยะเวลา ฯลฯ (3) ดานอนๆ เชน ขดตอดานกฎหมาย/ขอบงคบ, ขดกบความเชอ ศลธรรม ถาความ

99

เปนไปไดหรอความพรอมในการแกปญหามนอย (แกไขยาก)ปญหานนจะไดคะแนนนอย แตถาความเปนไปไดหรอความพรอมในการแกปญหามมาก (แกไขงาย) ปญหานนจะไดคะแนนมาก

1.5.7.4 ความตระหนกตอปญหาของชมชน (Community Concern) หมายถง ประชาชนในชมชนนนๆ เหนวาปญหาทเกดขนมความส าคญหรอไม มความวตกกงวลหรอตองการอยากแกไขปญหาหรอไม ในการประเมนความตระหนกหรอความสนใจของชมชน มก ไดจากการสงเกต การสมภาษณหรอการสอบถาม หรอการน าเสนอปญหาใหชมชนมสวนรวมในการพจารณา(Focus Group Discussion) หรอการท าประชาคม เปนตน ไมวาจะใชกระบวนการใดกตาม ค าตอบทไดจะตองเปนค าตอบจากชมชนเปนส าคญโดยถาประชาชนตระหนกหรอใหความส าคญนอย ปญหานนจะไดคะแนนนอย แตถาประชาชนตระหนกหรอใหความส าคญมาก ปญหานนจะไดคะแนนมาก

แนวทางในการสนทนากลม (Focus Group Discussion) หรอการท าประชาคม เปนการใหชมชน ผน าชมชน กรรมการหรอตวแทนประชาชนมสวนรวมในการตดสนใจรวมกบเจาหนาทวาอะไรคอ ปญหาและความตองการของชมชน กระบวนการกลมเปนการแสดงใหเหนถงการรบรของชมชนตอปญหา ดงนนการระบปญหาสาธารณสขโดยวธน ผด าเนนการจะตองน าเสนอขอมลทผานการวเคราะหทงเชงปรมาณและคณภาพใหชมชนทราบ พรอมกบการเปดอภปรายปญหา ผลด ผลเสยและแนวทางการแกปญหาในแตละปญหา พรอมกบรบฟงการอภปรายและขอเสนอแนะตางๆ ตลอดจนแนวทางการแกไขปญหาจากชมชน หลงจากนนจงใหประชาชนหรอผน าชมชนลงความเหนวาปญหาใดเปนปญหาของชมชนทควรไดรบการแกไข ในการด าเนนการในขนตอนน พยายามรกษาบรรยากาศในการสนทนากลมใหเปนไปอยางธรรมชาต เปนกนเองมากทสด

แนวทางในการการสนทนากลมหรอการท าประชาคม ประเดนหรอค าถามทผด าเนนการสนทนาหรออภปราย ผด าเนนการควรจดแนวทางการสนทนาและการจดล าดบหวขอสนทนาไวลวงหนาและครอบคลมวตถประสงค (แตยดหยนไดตามสถานการณ)ค าถามหรอประเดนในการสนทนาควรเปนค าถามปลายเปด เพอใหกลมสามารถแสดงความคดเหนไดกวางขวาง

1.5.8 วธการจดล าดบความส าคญของปญหา ปจจบนนยมการเรยงล าดบตามคะแนนความส าคญกอน – หลง ของปญหาซง

ไดมาจากการตดสนใจและค านวณออกมาเปนคะแนนตามองคประกอบ 4 อยาง โดยแตละองคประกอบควรก าหนดเกณฑการใหคะแนน เชน ใหคะแนน 1 – 5 (หรอ 0 –4 หรอ 1 – 10 ) แลวรวมคะแนนทไดทงหมดโดยวธการบวกหรอคณ (การบวกจะเหนความแตกตางของแตละปญหานอย เนองจากความกวางของคะแนนแคบกวาวธคณ โดยทวไปจงนยมวธการคณมากกวา) และในบางครงอาจมการพจารณาการใหน าหนก (Weight) คะแนนในแตละองคประกอบของการจดล าดบความส าคญของปญหา (ขนาด, ความรนแรง, ความเปนไปได/ความยากงายและความตระหนก) ซงในการใหน าหนกมกก าหนดไวท 1 – 5 และในแตละองคประกอบสามารถใหน าหนกไมเทากนได ขนอยกบผมสวนไดสวนเสย

100

ตวอยาง เกณฑการใหคะแนนในการจดล าดบความส าคญของปญหา

ตวชวด เกณฑระดบคะแนน

1 2 3 4 5 อตราปวยตอแสน ปชก.อตราตายตอแสน ปชก. อตราปวยตายตอแสน ปชก.ประชาชนความพการ Hospital stay (week) Community concern Preventability (ความสามารถในการปองกนโรค) Treatment (การรกษา/ยา)

0 -9 <1

0 – 4 ไมเกด <1 ไมม

ท าไมได

ท าไมได

10 -49 1 – 4 5 – 9

เลกนอย 1

เลกนอย ท าไดบาง

ท าไดบาง

50 –99 5 – 9

10 –19 มากขน

2 ปานกลาง ปานกลาง

ปานกลาง

100-499 10-19

20–49รนแรง 3 สง สง

สง

500+ 20+ 50+

รนแรงมาก 4+

สงมาก สงมาก

สงมาก ทมา : เอกสารการเรยนการสอน หวขอการวนจฉยชมชน คณะสาธารณสขศาสตรมหาวทยาลยมหดล

หมายเหต เกณฑการใหคะแนนไมจ าเปนตองเปนไปตามตวอยางน การใหคะแนนควรประยกตตวชวด ของประเทศหรอของพนท มาก าหนดเปนชวงการใหคะแนน และ/หรอจากผมสวนเกยวของในชมชน

ตวอยาง การคดคะแนนเพอจดล าดบความส าคญของปญหา

ปญหา คะแนนของแตละองคประกอบ คะแนนรวม

ขนาด ความรนแรง

ความยาก-

งาย ความ

ตระหนก วธ

บวก วธคณ

1. ประชาชนมภาวะความดนโลหตสง รอยละ 26.3

4 3 4 3 14 144

2. ประชาชนมอตราปวยดวยโรคไขเลอดออกโลหต 87.1/แสน

5 4 4 4 17 320

3. ประชาชนมภาวะโรคเบาหวานรอยละ 23

4 3 2 4 13 96

4. เดกอาย 0 – 5 ปมภาวะขาดสารอาหารระดบ 2 รอยละ 3.6

3 3 4 3 13 108

5. ประชาชนมอตราการตรวจพบสารเคมในเลอดรอยละ 26.8

3 2 2 2 9 24

6. ประชาชนอาย 15 ปขนไปไดรบอบตเหตรอยละ 22

4 4 3 3 14 144

ในการคดคะแนนรวมแตละปญหา อาจมการใหน าหนก (W = การถวงน าหนก โดยทวไปจะใหน าหนกตงแต 1 - 5) ซงสามารถใหน าหนกในแตละหวขอในสดสวนทไมเทากนหรอเทากนกได ตามความตระหนกของผเกยวของ ดงตวอยางตารางดานลางน

101

ตารางท 6.2 คะแนนของแตละองคประกอบของปญหา

ปญหา คะแนนของแตละองคประกอบ

คะแนนรวม

ขนาด(W=3)

ความรนแรง(W=3)

ความยาก-

งาย(W=4) ความตระหนก (W=5)

(นยม)ใชวธการบวก

ประชาชนมภาวะความดนโลหตสง รอยละ 26.3

4x3 3x3 2x4 3x5 44

2. ประชาชนม อตราปวยดวยโรคไขเลอดออก 87.1/แสน

5x3 4x3 4x4 4x5 63

3. ประชาชนมภาวะโรคเบาหวานรอยละ 23

4x3 3x3 2x4 4x5 49

4. เดกอาย 0 – 5 ป มภาวะขาดสารอาหารระดบ 2 รอยละ 3.6

3x3 3x3 4x4 3x5 49

5. ประชาชนมอตราการตรวจพบสารเคมในเลอด รอยละ 46.8

3x3 2x3 2x4 2x5 33

6. ประชาชนอาย 15 ปขนไปไดรบอบตเหตรอยละ 35

4x3 4x3 3x4 3x5 51

สรป ปญหาอนามยชมชนเรยงตามล าดบทตองแกไข ดงน

อนดบ 1 โรคไขเลอดออก อนดบ 2 อบตเหต อนดบ 3 เดกขาดสารอาหาร (งานโภชนาการ) อนดบ 4 เบาหวาน อนดบ 5 ความดนโลหตสง อนดบ 6 การตรวจพบสารเคมในเลอด

จากปญหาทงหมดจ าเปนตองท างานในลกษณะบรณาการทกภาคสวนทเกยวของ ทงภาครฐ (สวนของสาธารณสขและสวนอนๆ) ภาคเอกชนและภาคประชาชน/ชมชน ท งในรปของการท างานโดยตรงและโดยออมและควรก าหนดประชากร กลมเปาหมาย ทสมควรไดรบการแกไขปญหาจากการจดล าดบความส าคญของปญหาหมายเหต ในบางครงอาจน าองคประกอบอนๆ มาพจารณาดวยได เชนแนวโนมของปญหาในอนาคต ซงบางปญหาอาจมขนาด และ/หรอมความรนแรงไมมากในขณะนน แตเมอวเคราะหแนวโนมทางระบาดวทยาแลวพบวา ถายงไมแกไขจะกอใหเกดผลกระทบมากมาย ยากตอการแกไข

102

1.6 การศกษาสาเหตของปญหาอนามยชมชน (Identified Cause of Problem) การด าเนนงานเพอการแกปญหาอนามยชมชน โดยเฉพาะการปองกนทสาเหตของโรค

ซงเปนปญหาสาธารณสขของชมชนใดๆ การวเคราะหปญหาเพอหาสาเหตของการเกดโรคหรอปญหาสขภาพหรอปจจยทสงเสรมใหมการเกดและการแพรกระจายของโรคเพมขนในชมชนเปนหวใจส าคญทจะน าไปสความส าเรจ และน าไปสวธการด าเนนการแกไขทตรงตามสภาพจรง สงผลใหบรรลเปาหมายอยางมประสทธภาพและยงยน ทงนในทางสาธารณสขนนสามารถประยกตแนวคด ทฤษฎไดหลายรปแบบ เชน การประยกตหลกการทางระบาดวทยาทอธบายการเกดโรค (Disease) เนองจากความไมสมดลของความสมพนธซงกนและกน ( Interaction) ระหวาง Host, Agent และ Environment ปจจยหลกทง 3 คอองคประกอบทส าคญหรอเปนสาเหตของการเกดโรค ซงปจจยหลกแตละตวสามารถจ าแนกออกไดเปนปจจยยอยหลายๆ ปจจย ทเรยกวา Multifactorial Causation การเปลยนแปลงของปจจยตวใดตวหนง อาจมผลตอปจจยตวอนๆ ได และมความสมพนธกนเปนโยงใยเปนเครอขายลกโซหรอโยงใยสาเหตของปญหา

อยางไรกตามในการวเคราะหสาเหตของปญหาสาธารณสขตางๆ โดยการเขยนในรปแบบตางๆ ควรยดหลกการ ดงน

1. ปจจยสาเหตตองเกดกอนการเกดโรค (Time Sequence or Temporal Relationship) 2. ความสมพนธของปจจยสาเหตกบการเกดโรค ตองเปนไปตามหลกวทยาศาสตร

(Biological Credibility) 3. ถาไดรบปจจยเสยงมาก การเกดโรคควรมาก ถาไดรบปจจยเสยงนอยการเกดโรคควรนอย

(Dose Respond Relationship) 4. มขนาดและความจ าเพาะเจาะจงของสาเหตการเกดโรค (Strength of Association) 5. ไมวาจะศกษาโดยวธการใด ผลสรปทไดสอดคลองกนกลาวคอ ปจจยนนยงคงเปนสาเหตท

ท าใหเกดโรคเชนเดม (Consistency With Other Investigation) 6. ปจจยหรอสาเหตนนสามารถอธบายดวยวธการหรอศาสตรใดๆได (Consideration of

Alternative Explanation) สรปขนตอนการวเคราะหปญหาเพอหาสาเหตของการเกดโรคหรอปญหาสขภาพ 1. ทบทวน/ท าความเขาใจขอมลทไดจากการวนจฉยชมชนศกษาธรรมชาตของการเกดโรคท

เปนปญหานนอยางละเอยด โดยพจารณาปจจยตางๆทเปนสาเหตทท าใหเกดโรคหรอปญหาสขภาพ ตามแนวคด ทฤษฎทน ามาประยกต เชนหลกการทางระบาดวทยา ซงประกอบดวย ปจจยดานบคล (Host), ปจจยดานตวกอโรค (Agent) และปจจยดานสงแวดลอม (Environment) วธการถายทอดโรค อาการ อาการแสดง และปจจยเสยงตางๆ เปนตน

2. น าผลการทบทวนทได มาน าเสนอในรปของการโยงใยความสมพนธสาเหตของปญหาทโยงใยครอบคลมทกองคประกอบและปจจยทเปนสาเหตของโรคทเปนปญหานน ตามทฤษฎของโรคหรอปญหาสขภาพ หรอพจารณาในรปของวงจรชวต ทงนขนอยกบปญหาสาธารณสขนนๆโดยสามารถเขยนไดหลายรปแบบขนอยความสมพนธขององคประกอบและปจจยตางๆทเปนสาเหตของโรคทงทางตรงและทางออม เชน โยงใยสาเหตของปญหา (Web of Causation) หรอผงกางปลา

103

(Fish Bone) ผลทไดจากขนตอนน คอความสมพนธของสาเหตปญหาตามทฤษฎ (Theoretical Web of Causation)

3. พสจนสาเหตของโรคหรอปญหาดงกลาว โดยการเกบขอมลเพมเตมในสาเหตทคาดวาจะเปนสาเหตหรอสมพนธกบการเกดโรคดงกลาว ซงมกใชเครองมอทสรางขนมาเองโดยเฉพาะ เจาะจง ไปในปจจยทมผลตอการเกดโรคทมอยในชมชน โดยน าเสนอในรปของอตรา อตราสวน หรอสดสวน โดยการแจกแจงตามลกษณะของบคคล เวลา สถานท และ/หรอท าการเปรยบเทยบระหวางกลมทเปนโรคกบกลมคนปกต (กลมทไมเปนโรค) โดยพจารณาคาความเสยง (Relative Risk: RR หรอ Odds Ratio: OR) ของแตละปจจย หรอสามารถศกษาหาสาเหตดานพฤตกรรมสขภาพ โดยการสรางเครองมอวดพฤตกรรมตามทฤษฎทเหมาะสม เชน KAP Survey, Precede Model, Health Belief Model เปนตน เพอทจะไดตดปจจยหรอสาเหตบางประการทไมเกยวของออกไปจากโยงใยสาเหตของปญหา โดยมเหตผลหรอขอมลสนบสนน ผลทไดจากขนตอนน คอความสมพนธของสาเหตปญหาทแทจรงของชมชนนน (Actual Web of Causation)

4. เขยนโยงใยความสมพนธของสาเหตปญหาทแทจรงของชมชนนน (Actual Web of Causation) และสรปน าเสนอผลการวเคราะห เพอด าเนนการวางแผนแกไขปญหาตอไป

2. การแกไขปญหาอนามยชมชน

เมอไดสรปสาเหตหรอปจจยทมความสมพนธกบปญหาทเกดขนในชมชนนนแลว ขนตอนตอไปคอ การวางแผนแกไขปญหาอนามยชมชน โดยการจดท าแผนงาน/โครงการ เพอการแกไขปญหานน ซงการจดท าแผนงานโครงการ เปนการวางแนวในการแกไขปญหาลวงหนาโดยการพจารณารายละเอยดอยางรอบดาน สอดคลองกนทกหวขอทคาดวาจะเปนไปไดมากทสดและประสบความส าเรจมากทสด บรรลตามวตถประสงคและนโยบายทก าหนด

2.1 ประเภทของแผน

เพอความเขาใจลกษณะของแผนแตละอยาง ในแงของระยะเวลาอาจจะแบงแผนออกเปน 3 ประเภทใหญๆ ดงน คอ

2.1.1 แผนพฒนาระยะยาว (10 - 20 ป) ก าหนดเคาโครงกวางๆ วาประเทศชาตของเราจะมทศทางพฒนาไปอยางไร ถาจะดงเอารฐธรรมนญ และ/หรอแผนการศกษาแหงชาตมาเปนแผนประเภทนกพอถไถไปไดแตความจรงแผนพฒนาระยะยาวของเราไมม

2.1.2 แผนพฒนาระยะกลาง (5 - 9 ป) แบงชวงของการพฒนาออกเปน 4 ปหรอ 5 ป หรอ 6 - 9 ป โดยคาดคะเน วาในชวง 5 - 9 ป น จะท าอะไรกนบาง จะมโครงการพฒนาอะไร จะงบประมาณใชทรพยากรมากนอยเทาไร

2.1.3 แผนปฏบตการประจ าป (1 – 4 ป) ในการขอตงงบประมาณตามแผนพฒนาในแตละป สวนใหญมกไมไดตามทเสนอขอไป มกจะถกตดยอดเงนงบประมาณทขอไปลงตามความเหมาะสมและความจ าเปน ตามสภาวการณทางการเงนของหนวยงาน ดงนนจงจ าเปนทจะตองมการปรบแผนพฒนาประจ าปทจดท าขน เพอขอเงนใหสอดคลองกบเงนทไดรบอนมต ซงเรยกวา “แผนปฏบตการประจ าป” ขน

104

3. การเขยนโครงการ พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2525 ใหความหมายของค าวา “โครงการ”

หมายถง แผนหรอเคาโครงการตามทกะก าหนดไวโครงการเปนสวนประกอบสวนหนงในการวางแผนพฒนาซงชวยใหเหนภาพ และทศทางการพฒนา ขอบเขตของการทสามารถตดตามและประเมนผลได โครงการเกดจากลกษณะความพยายามทจะจดกจกรรมหรอด าเนนการใหบรรจวตถประสงค เพอบรรเทาหรอลดหรอขจดปญหา และความตองการทงในสภาวการณปจจบนและอนาคต โครงการโดยทวไป สามารถแยกไดหลายประเภท เชน โครงการเพอสนองความตองการ โครงการพฒนาทวๆ ไป โครงการตามนโยบายเรงดวน เปนตน

3.1 องคประกอบของโครงการ

องคประกอบพนฐานในโครงการแตละโครงการนนควรจะมดงน 3.1.1. ชอแผนงาน เปนการก าหนดชอใหครอบคลมโครงการเดยวหรอหลาย

โครงการทมลกษณะงานไปในทศทางเดยวกนเพอแกไขปญหาหรอสนองวตถประสงคหลกทก าหนดไว 3.1.2. ชอโครงการ ใหระบชอโครงการตามความเหมาะสม มความหมายชดเจนและ

เรยกเหมอนเดมทกครงจนกวาโครงการจะแลวเสรจ 3.1.3. หลกการและเหตผล ใชชแจงรายละเอยดของปญหาและความจ าเปนทเกดขน

ทจะตองแกไข ตลอดจนชแจงถงผลประโยชนทจะไดรบจากการด าเนนงานตามโครงการและหากเปนโครงการทจะด าเนนการตามนโยบาย หรอสอดคลองกบแผนจงหวดหรอแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต หรอแผนอน ๆ กควรชแจงดวย ทงนผเขยนโครงการ บางทานอาจจะเพมเตมขอความวาถาไมท าโครงการดงกลาวผลเสยหายโดยตรงหรอผลเสยหายในระยะยาวจะเปนอยางไร เพอใหผอนมตโครงการไดเหนประโยชนของโครงการกวางขวางขน

3.1.4. วตถประสงค เปนการบอกใหทราบวา การด าเนนงานตามโครงการนนมความตองการใหอะไรเกดขน วตถประสงคทควรจะระบไวควรเปนวตถประสงคทชดเจน ปฏบตไดและวดและประเมนผลได ในระยะหลงๆ นนกเขยนโครงการทมผนยมชมชอบมกจะเขยนวตถประสงคเปนวตถประสงคเชงพฤตกรรม คอเขยนใหเปนรปธรรมมากกวาเขยนเปนนามธรรม การท าโครงการหนงๆ อาจจะมวตถประสงคมากกวา 1 ขอได แตทงนการเขยนวตถประสงคไวมากๆ อาจจะท าใหผปฏบตมองไมชดเจนและอาจจะด าเนนการใหบรรลวตถประสงคไมได ดงนน จงนยมเขยนวตถประสงคทชดเจน-ปฏบตได-วดได เพยง 1-3 ขอ กพอ

3.1.5. เปาหมาย ใหระบวาจะด าเนนการสงใด โดยพยายามแสดงใหปรากฏเปนรปตวเลขหรอจ านวนทจะท าไดภายในระยะเวลาทก าหนด การระบเปาหมาย ระบเปนประเภทลกษณะและปรมาณ ใหสอดคลองกบวตถประสงคและความสามารถในการท างานของผรบผดชอบโครงการ

3.1.6. วธด าเนนการหรอกจกรรมหรอขนตอนการด าเนนงาน คองานหรอภารกจซงจะตองปฏบตในการด าเนนโครงการใหบรรลตามวตถประสงค ในระยะการเตรยมโครงการจะรวบรวมกจกรรมทกอยางไวแลวน ามาจดล าดบวาควรจะท าสงใดกอน -หลง หรอพรอม ๆ กน แลวเขยนไวตามล าดบ จนถงขนตอนสดทายทท าใหโครงการบรรลวตถประสงค

3.1.7. ระยะเวลาการด าเนนงานโครงการ คอ การระบระยะเวลาตงแตเรมตนโครงการจนเสรจสนโครงการ ปจจบนนยมระบ วน-เดอน-ป ทเรมตนและเสรจสน การระบจ านวน

105

ความยาวของโครงการ เชน 6 เดอน 2 ป โดยไมระบเวลาเรมตน-สนสด เปนการก าหนดระยะเวลาทไมสมบรณ

3.1.8. งบประมาณ เปนประมาณการคาใชจายทงสนของโครงการ ซงควรจ าแนกรายการคาใชจายไดอยางชดเจน งบประมาณอาจแยกออกไดเปน 3 ประเภท คอ เงนงบประมาณแผนดน เงนกและเงนชวยเหลอจากตางประเทศ เงนนอกงบประมาณอนๆ เชน เงนเอกชนหรอองคการเอกชน เปนตน การระบยอดงบประมาณ ควรระบแหลงทมาของงบประมาณดวย นอกจากนหวขอนสามารถระบทรพยากรอนทตองการ เชน คน วสด ฯลฯ

3.1.9. เจาของโครงการหรอผรบผดชอบโครงการ เปนการระบเพอใหทราบวาหนวยงานใดเปนเจาของหรอรบผดชอบโครงการ โครงการยอยๆ บางโครงการระบเปนชอบคคลผรบผดชอบเปนรายโครงการได

3.1.10. หนวยงานทใหการสนบสนน เปนการใหแนวทางแกผอนมตและผปฏบตวาในการด าเนนการโครงการนน ควรจะประสานงานและขอความรวมมอกบหนวยงานใดบาง เพอบรรลวตถประสงคทตงไว

3.1.11. การประเมนผล บอกแนวทางวาการตดตามประเมนผลควรท าอยางไร ในระยะเวลาใดและใชวธการอยางไรจงจะเหมาะสม ซงผลของการประเมนสามารถน ามาพจารณาประกอบการด าเนนการ เตรยมโครงการทคลายคลงหรอเกยวของในเวลาตอไป

3.1.12. ผลประโยชนทคาดวาจะไดรบ เมอโครงการนนเสรจสนแลว จะเกดผลอยางไรบาง ใครเปนผไดรบเรองนสามารถเขยนทงผลประโยชนโดยตรงและผลประโยชนในดานผลกระทบของโครงการดวยได

3.2 ลกษณะโครงการทด โครงการทดมลกษณะดงน 3.2.1 เปนโครงการทสามารถแกปญหาขององคกรได มรายละเอยด เนอหาสาระ

ครบถวน ชดเจน และจ าเพาะเจาะจง โดยสามารถตอบค าถามตอไปนไดคอ - โครงการอะไร = ชอโครงการ - ท าไมจงตองรเรมโครงการ = หลกการและเหตผล - ท าเพออะไร = วตถประสงค - ปรมาณทจะท าเทาไร = เปาหมาย - ท าอยางไร = วธด าเนนการ - จะท าเมอไร นานเทาใด = ระยะเวลาด าเนนการ - ใชทรพยากรเทาไรและไดมาจากไหน = งบประมาณ แหลงทมา - ใครท า = ผรบผดชอบโครงการ - ตองประสานงานกบใคร = หนวยงานทใหการสนบสนน - บรรลวตถประสงคหรอไม = การประเมนผล - เมอเสรจสนโครงการแลวจะไดอะไร = ผลประโยชนทคาดวาจะไดรบ

3.2.2 รายละเอยดของโครงการดงกลาว ตองมความเกยวเนองสมพนธกน เชน วตถประสงคตองสอดคลองกบหลกการและเหตผล วธด าเนนการตองเปนทางทท าใหบรรลวตถประสงคได ฯลฯ เปนตน

106

3.2.3 โครงการทรเรมขนมาตองมผลอยางนอยทสดอยางใดอยางหนงในหวขอ สนองตอบ สนบสนนตอนโยบายระดบจงหวดหรอนโยบายสวนรวมของประเภท กอใหเกดการพฒนาทงเฉพาะสวนและการพฒนาโดยสวนรวมของประเทศ แกปญหาทเกดขนไดตรงจดตรงประเดน

3.2.4 รายละเอยดในโครงการมพอทจะเปนแนวทางใหผอนอานแลวเขาใจ และสามารถด าเนนการตามโครงการได

3.2.5 เปนโครงการทปฏบตไดและสามารถตดตามและประเมนผลได

4. การศกษาปญหาชมชน

การคนหาปญหาในชมชน ถอไดวาเปนการจดการในชมชนดานสาธารณสขอกแขนงหนง ซงตองอาศยขนตอนดงตอไปน

4.1 ขนตอนท 1: การศกษาชมชน

การพฒนาชมชนเปนงานทละเอยดออนเพราะในขนตอนการด าเนนงานพฒนาชมชนนน การพฒนาชมชนตองไปท ารวมกบประชาชน ตองอาศยยทธศาสตรและปจจยตางๆ อยางมากมาย จงจะประสบความส าเรจ ดงนนกอนจะด าเนนงานพฒนาชมชนจงตองท าการศกษาส ารวจชมชนเพอเตรยมขอมลพนฐานส าหรบใชในการพฒนาตอไป การศกษาชมชนจงเปนขนตอนแรกของกระบวนการ พฒนาชมชนทจะน าไปสขนตอนอนๆ ตอไป

4.1.1 ความหมายของการศกษาชมชน การศกษาชมชน หมายถง “การส ารวจและการศกษาวเคราะหหาความจรง

เกยวกบสภาวะสงคม เศรษฐกจ วฒนธรรม ความตองการและปญหาในชมชนนนๆ เพอทจะกอใหเกดการปรบปรงเปลยนแปลงใหดขน อนจะเปนประโยชนในการด ารงชวตของคนทอาศยอยในชมชนนนๆ ตอไป”

จงอาจจะกลาวไดวา “การศกษาชมชน คอ การศกษาเรยนรขอมลดานตางๆ ของชมชนทงในดานการด ารงชวตประจ าวนของคนในชมชน สงแวดลอม ทรพยากรธรรมชาต คานยม ทศนคต ความเชอ ประชากร เปนตน ใหละเอยดและลกซง จนสามารถมองเหนปญหาหรอความตองการของชมชนนนได โดยใชวธการตางๆ นนเอง ขอมลตางๆ เหลานจะเปนพนฐานส าคญในการวางแผนและโครงการ เพอแกไขปญหาของชมชนตอไป”

4.1.2 การส ารวจในการศกษาชมชน ในการศกษาชมชนนนนกพฒนาชมชนตองท าการส ารวจสงตางๆ ทมอยในชมชน

หลายประการ คอ ประวตชมชน สภาพภมศาสตรและทรพยากรธรรมชาตในชมชน ประชากรในชมชน สภาพเศรษฐกจในชมชน สภาพบานเรอนในชมชน การอนามยและความปลอดภยในชมชน องคการตางๆ ทมอยในชมชน การศกษาในชมชน สวสดการในชมชน ความเจรญกาวหนาของชมชนความสนใจดานการเมองของชมชน และววฒนาการของการพฒนาชมชนจากอดตถงปจจบน

107

4.1.3 วธการศกษาชมชน การศกษาชมชนมวธการศกษาหลายวธ แตทนยมใชกนโดยทวไป มดงตอไปน 4.1.3.1 การสงเกต (Observation)

การสงเกตเปนการศกษาชมชนเพอทราบถงขอมลเบองตนโดยตรงของชมชนดวยการบนทกสภาวการณทเปนจรงตามเหตการณทเกดขนในขณะนนหรอรวบรวมเอาเหตการณทเกดขนโดยบงเอญมาบนทกไวเปนขอมลเบองตนอกดวย โดยใชวธการสงเกตแบบงายๆ โดยผสงเกตไมเขาไปมสวนรวมในสภาวการณ (Non – Participant Observation) หรอผสงเกตเขาไปมสวนรวมในสภาวการณ (Participant Observation) กได ในการสงเกตชมชนอาจใชเครองมอหรออปกรณตางๆ ชวยในการสงเกตดวยกได เชน สมดบนทกประจ าวน ภาพถาย แผนท เปนตน

4.1.3.2. การสมภาษณ (Interview) การสมภาษณเปนกระบวนการสอสารระหวางบคคลดวยวธการพบปะ

กบผใหขอมลโดยตรง ซงอาจจะโดยการใชค าพด ทาทาง สญลกษณและความรสกทแสดงออกกไดเปนวธการทเหมาะสมในการศกษาชมชน โดยทวไปการสมภาษณม 3 รปแบบ คอ การสมภาษณเปนรายบคคลและรายลม (Individual or Grouped Interview) การสมภาษณแบบมาตรฐาน (Standardized or Structured Interview) ซงก าหนดค าถามไวอยางแนนอนลวงหนาและการสมภาษณแบบไมมค าถามทแนนอน (Unstructured Interview) ในการสมภาษณทดนนผสมภาษณตองเตรยมการลวงหนาทงความรในเรองทจะถาม การเลอกและเตรยมผทจะใหสมภาษณ ค าถามและภาษาทใช บรรยากาศในขณะทสมภาษณ เปนตน แตขอจ ากดของการสมภาษณกคอสนเปลองคาใชจายแรงงานและเวลามาก ผศกษายงยากในการเตรยมการ เกดการอคตหรอล าเอยงไดและถาใชผสมภาษณหลายๆ คนแลว จะควบคมใหอยในมาตรฐานเดยวกนไดยาก

4.1.3.3 การใชแบบสอบถาม (Questionnaire) แบบสอบถามเปนค าถามหรอชดค าถาม ซงสรางขนอยางมกฎเกณฑ

เพอใชรวบรวมขอมลตางๆ ทตองการศกษา ซงผซงผศกษาอาจจะท าการศกษาดวยตนเอง ใหคนอนไปศกษาแทนหรอสงแบบสอบถามไปใหตอบกได ดงนน การศกษาชมชนโดยใชวธนจงใชไดกบคนอานหนงสอออกและเขยนหนงสอไดเทานน อาจเปนแบบสอบถามแบบปลายปด (Closed end Question) คอ ใหตอบค าถามตามทก าหนดค าตอบไวใหเลอกเทานนหรออาจจะเปนค าถามแบบปลายเปด (Open end Question) คอ เปดโอกาสใหผตอบไดตอบค าถามเองโดยแสระเสรกได ถาตองการทราบทศนคตหรอความคดเหนเปนส าคญ ในการใชแบบสอบถามเพอท าการศกษาชมชนนน ขอทควรระมดระวงเปนอยางยง คอ การสรางแบบสอบถามซงตองใหถกตองตามหลกวชาการ และครอบคลมในสงทจะศกษาทงหมด เนองจากผท าการศกษาชมชนอาจจะไมมโอกาสไดพบกบกลมประชากรทศกษาเลยกได (เสาวภา ธระประทป, 2524)

4.1.3.4 การศกษาจากผรและแหลงวชาการตางๆ ทงเปนบคคล เชน นกวชาการหรอผทมความร ผทเกยวของในเรองนนๆ และจากเอกสารขอมล ตางๆ ทหนวยราชการตางๆ ไดศกษาไวแลว เชน รายงานผลการศกษาวจยในเรองนนๆ ผลการส ารวจขอมลของหนวยราชการตางๆ เปนตน

108

4.1.3.5 การส ารวจ (Survey) เปนการศกษาชมชนโดยใชวธการทางวทยาศาสตรเขาชวยและอยางมระบบ ซงอาจใชวธอนๆ รวมกน เชน การท าแผนท การถายรป การสมภาษณ การบนทก การสบประวต การขดคนทางโบราณคด เปนตน

4.1.3.6 การวจย (Research) การวจยเปนการความรความจรงทเชอถอไดโดยใชวธการทเปนระบบแบบแผนทางวทยาศาสตร เพออธบายความรความจรงทท าการศกษานนและน าผลทไดไปสรางกฎเกณฑ ทฤษฎตางๆ เพอน าไปใชในการอางองและเปนผลท าใหสามารถท านายและควบคมการเกดปรากฎการณตางๆ ไดโดยทวไปการวจยมขนตอนทจะด าเนนงานเปนล าดบ คอ

1) การเลอกหวขอปญหา 2) หารศกษาคนควาทฤษฎทเกยวขอ 3) การใหค าจ ากดความปญหาทศกษา 4) การสรางสมมตฐานในการศกษา 5) การพจารณาขดเกลาปญหาและสมมตฐาน 6) การพจารณาแหลงทมาของขอมล 7) การวางรปแบบการวจย 8) การสรางเครองมอในการวจย 9) การทดลองและตรวจสอบคณภาพของเครองมอ 10) การเลอกลมตวอยางและขนาดของตวอยาง 11) การเกบรวบรวมขอมล 12) การจดกระท าขอมล 13) การเขยนรายงานการวจย

ในการศกษาชมชนเพอการพฒนาชมชนนน การวจยทสามารถน าไปใชไดด คอ การวจยทางพฤตกรรมศาสตรและสงคมศาสตร

4.1.4 ขอควรค านงในการเลอกวธการศกษาชมชน ในการศกษาชมชนนน นกพฒนาชมชนจะตองรจกเลอกวธการศกษาทเหมาะสม

มากทสดมาใชในการศกษา ซงมขอควรค านงดงตอไปน 4.1.4.1 เหมาะสมกบวตถประสงคของเรองทจะศกษา 4.1.4.2 เปนวธการทสามารถเขาถงความจรงของขอมลทท าการศกษาไดมาก

ทสด 4.1.4.3 ทนตอความตองการใชขอมล 4.1.4.4 ตองประหยดทงก าลงคน เวลาและคาใชจาย 4.1.4.5 ผศกษามความปลอดภยเพยงพอในระหวางท าการศกษา

4.1.5 ประโยชนของการศกษาชมชน การศกษาชมชนมประโยชนตอการพฒนาชมชน ดงน 4.1.5.1 ชวยใหทราบขอมลทถกตองในการตดสน ใจเพอก าหนดนโยบาย

วตถประสงค เปาหมาย แผนงาน ตลอดจนโครงการทจะปฏบต

109

4.1.5.2 ชวยใหทราบขอมลทถกตองตอการก าหนดหรอเลอกก าหนดวธปฏบตและวธท างานไดอยางเหมาะสม มประสทธภาพ ตรงกบความตองการของชมชน

4.1.5.3 ท าใหมความรความเขาใจในปญหาตาง ๆ ของชมชนวาปญหาใดเปนปญหาส าคญเรงดวน ซงเปนประโยชนอยางมากในการจดล าดบความส าคญของโครงการและการวางแผนแกปญหาของชมชน

4.1.5.4 ท าใหการแกปญหาและการพฒนาชมชนเปนไปอยางมระบบ สอดคลองตอเนองและสนบสนนซงกนและกนระหวางหนวยงานทเกยวของ

4.1.5.5 เปนจดเรมตนของการสงเสรมการมสวนรวมของประชาชนในการพฒนาชมชน

4.1.5.6 จะไดขอมลพนฐานของการวจยประเมนผลการพฒนาชมชน ซงเปนประโยชนตอการพฒนาในครงตอ ๆ ไป

4.2 ขนตอนท 2: การวเคราะหปญหาชมชน

การพฒนาชมชนทแทจรงตองเปนการแกไขปญหาหรอการบ าบดทกขบ ารงสขใหแกสมาชกในชมชน การทจะไดทราบถงปญหาดงกลาวนและอยางถกตองตามความตองการทแทจรงของสมาชกในชมชนนน นกพฒนาชมชนจะตองน าขอเทจจรงทไดจากการศกษาชมชนในขนตอนแรกมาวเคราะหอยางละเอยด เพอน าไปใชในขนตอนตอไปตามล าดบ

4.2.1 ความหมายของปญหาชมชน ปญหาชมชน หมายถง “สภาวการณหรอความเดอดรอนทเกดขนหรอมแนวโนม

ทจะเกดขนแกสมาชกสวนใหญในชมชน เปนอปสรรคตอความเจรญกาวหนาของชมชน และจะตองปองกนแกไขหรอก าจดใหหมดสนไป”

4.2.2 สาเหตของการเกดปญหาในชมชน ปญหาตางๆ ในชมชนอาจเกดจากสาเหตหลายประการ แตสรปไดไดวาปญหา

เหลานเกดจากความตองการของคนในชมชน 4 ประการ คอ 4.2.2.1 ความตองการขนพนฐานทจ าเปนหรอปจจย 4 คอ อาหาร ทอยอาศย

เครองนงหมและยารกษาโรคซงเปนความตองการทจ าเปนขาดไมได 4.2.2.2 ความตองการทเกยวกบเงน เพราะเงนเปนสอกลางในการซอขาย

แลกเปลยนสงของเครองใชทจ าเปน 4.2.2.3 ความตองการทางสงคม เชน การใหสงคมยอมรบ ความปลอดภยใน

ชวตและทรพยสน 4.2.2.4 ความตองการทางจตใจ เชน การยอมรบการยกยองนบถอจากบคคลอน

เกยรตยศ ชอเสยง เปนตน 4.2.3 ประเภทของปญหาชมชน

ปญหาตางๆ ในชมชนนนมมากมายหลายปญหา แตอาจจะจ าแนกตามลกษณะของปญหาได 5 ประเภท คอ ปญหาดานเศรษฐกจ ปญหาดานสงคม ปญหาดานวฒนาธรรม ปญหาดานการเมองการปกครอง และปญหาดานสงแวดลอมและทรพยากรธรรมชาต

110

4.2.4 ระดบของปญหาชมชน ปญหาตางๆ ในชมชนนน อาจจะจดล าดบความรนแรงหรอความจ าเปนเรงดวน

ได 3 ระดบ คอ 4.2.4.1 ปญหาทเกดจากความตองการทแทจรง (Felt Needs) คอ สงทชาวบาน

รสกวามความเดอดรอนมากทสดตองขจดใหหมดไป นกพฒนาควรจะเรมแกไขปญหาทมาจากความตองการทแทจรงของชมชนกอน จงจะไดรบการสนบสนนจากชาวบานดวยด

4.2.4.2 ปญหาทเกดจากความตองการทมความรนแรงนอยลงมา (Unfelt Needs) เปนปญหาซงเกดจากความตองการของชมชนทอาจจะรวาเปนขอขดของเดอดรอนบาง แตยงไมเหนถงความจ าเปนทจะท าการแกไขในทนททนใด นกพฒนาตองใหการศกษา แนะน าใหเหนถงคณและโทษของสงเหลานน จนชาวบานยอมรบวาเปนความตองการทจ าเปนทสดกอน จงจะไดรบความรวมมอในการพฒนาเปนอยางด

4.2.4.3 ปญหาทเกดจากความตองการทชาวบานยงไมรสกเดอดรอน (Unaware Needs) เปนปญหาทชาวบานประสบอย แตไมรวาเปนปญหาและควรแกไข นกพฒนาตองใหการศกษา แนะน าอยางมาก ตองอดทนและใชเวลานานจงจะสามารถท าใหชาวบานยอมรบวาเปนปญหาและรวมกนก าจดใหหมดไป

4.2.5 ขนตอนการวเคราะหปญหาชมชน ในการวเคราะหปญหาทแทจรงของชมชน อาจมขนตอนในการวเคราะหทส าคญ

3 ขนตอน คอ 4.2.5.1 การคนหาปญหาทแทจรงของชมชน

ในขนตอนของการวเคราะหปญหาชมชนนน เมอพบปญหาแลวจะตองน ามาวเคราะหอยางละเอยดอกครงหนงวาเปนปญหาทแทจรงทกอใหเกดความเดอดรอนหรอความไมสะดวกสบายใหแกชมชนหรอไม เพราะปญหาทแทจรงจะตองเปนขอเดอดรอนทชมชนสวนรวมประสบอยจรงๆ และมความเหนพองกนวามความจ าเปนทจะตองชวยกนแกไขหรอก าจดใหหมดไปนนเอง

สาเหตทตองคนหาปญหาทแทจรงของชมชนและการคนหาปญหาทแทจรง เนองจากสาเหตส าคญคอ 1. ปญหาบางปญหาเปนปญหาใหญสลบซบซอน หรอเปนปญหาทหลายปญหาแฝงรวมอย จ าเปนตองท าการแยกแยะปญหาทแทจรงใหถกตองชดเจน จะไดพจารณาแกไขไดงายขน 2. ปญหาบางปญหาอาจจะยงคลมเครอไมรวาปญหาทแทจรงเปนอยางไร เปนความเดอดรอนหรออปสรรคตอการพฒนาแคไหน เพยงไร จงตองหาปญหาทแทจรงใหไดวาคอ “อะไร” แน เพอจะไดพจารณาหาแนวทางแกไขไดอยางถกตอง 3. ปญหาบางปญหาเปนปญหาเพอฝนหรอเปนข อเรยกรองตองการท เกนกวาขดความสามารถทชมชนจะชวยแกไขได ถาหากน ามาด าเนนการแกไขกจะเสยเวลาโดยเปลาประโยชน

111

4.2.5.2 วธการคาหาปญหาทแทจรงของชมชน ในการคนหาปญหาทแทจรงของชมชนอาจจะใชวธการได 3 วธ ดงน 1) ใชหลกเกณฑชวยในการพจารณา ซงม 4 หลกเกณฑ คอ

1.1) ความรายแรงเรงดวน กลาวคอ เปนปญหาทอยในสภาพหนกมผลเสยรายแรงและเปนอนตราย ตองแกไขโดยรบดวน

1.2) ผลกระทบตอคนสวนมาก ปญหาทแทจรงจะตองเปนปญหาทกระทบสรางความเดอดรอนใหกบคนในชมชนเปนจ านวนมากไมใชเพยงไมกคนเทานน

1.3) การยอมรบของชมชน ปญหาทแทจรงจะตองเปนทยอมรบของคนสวนมากวาเปนปญหาของชมชน ตางตระหนกวาตองรวมกนแกไขใหหมดสนไป

1.4) ผลเสยหายในอนาคต ปญหาทแทจรงเปนปญหาซงถาปลอยไว โดยไมท าการแกไขแลวจะมผลกระทบท าใหเกดความเสยหายตอชมชนในอนาคตเปนอยางมาก

2) ใชขอมลตวชวด เปนการน าขอมลตวเลขซงเปนสถตตางๆ มาเปรยบเทยบสภาวะปญหากบสภาวะปกต ซงอาจจะแสดงเปนอตราสวน เชน อตราสวนครกบนกเรยนในชมชนเทากบ 1:60 หรอแสดงเปนอตราสวนรอยละกได เชน ผลผลตทางการเกษตรของชมชนในรอบปทผานมาลดลงรอยละ 20 หรออาจจะแสดงใหเหนเปนตวเลขจ านวนปรมาณกได เชน สถตผประสบอบตเหตบนทองถนนในรอบปทผานมาของชมชนนเพมขนเปน 53 ราย เปนตน

3) ใชเกณฑความจ าเปนพนฐาน (จปฐ.) ขนต าเปนขอมลเปรยบเทยบ เชน ประเทศไทยก าหนดความจ าเปนฐานของประชาชนไว 9 ประการ คอ

3.1.1 ประชาชนไดกนอาหารทถกสขลกษณะและเพยงพอกบความตองการของรางกาย

3.1.2 ประชาชนมทอยอาศยและสภาพแวดลอมทเหมาะสม 3.1.3 ประชาชนมโอกาสเขาถงบรการสงคมขนพนฐานทจ าเปนแก

การด ารงชวต 3.1.4 ประชาชนมความมนคงปลอดภยในชวตและทรพยสน 3.1.5 ประชาชนมการประกอบอาชพและมรายไดเพยงพอตอการ

ด ารงชพ 3.1.6 ครอบครวสามารถควบคมชวงเวลาและจ านวนของการมลกได

ตามตองการ 3.1.7 ประชาชนมสวนรวมในการพฒนาความเปนอยและการ

ก าหนดวถชวตของตนเองและชมชน 3.1.8 ประชาชนมการพฒนาจตใจตนเองใหดขน 3.1.9 ประชาชนมจตส านกและรวมกนอนรกษทรพยากรธรรมชาต

และสงแวดลอม

112

4.2.5.3 หลกในการวเคราะหปญหาทแทจรงของชมชน ในการวเคราะหปญหาชมชนนน นกพฒนาชมชนควรด าเนนการ

ดงตอไปน 1) ตองวเคราะหดวยความเปนธรรมและมองการณไกล คอ ปราศจาก

การอคตและค านงถงสงทจะเกดขนในอนาคตอกดวย 2) ตองระบปญหาทจะท าการศกษาวเคราะหใหชดเจนและจะตองไม

กวางเกนไปเพอความสะดวกในการวเคราะหและวางแผนแกไขปญหาตอไป 3) การคนหาและระบปจจยทเหนอยางชดเจนทเปนสาเหตท าใหเกด

ปญหานนๆ ขน 4) การคนหาปจจยทซอนเรนซงเปนขนตอนทส าคญทสด ในการ

วเคราะหความตองการและปญหาของชมชน ซงตองน าเอาทฤษฎทางสงคมศาสตร เชน สงคมวทยา จตวทยา มานษยวทยา เศรษฐศาสตร รฐศาสตร เปนตน มาใชเป นแนวทางในการคนหาปจจยดงกลาว

5) การวเคราะหระบบ (Systemic Analysis) คอ ปญหาของชมชนมมากมายหลายปญหา แตละปญหามความเกยวของสมพนธกน บางปญหาจะแกไขไดตอเมอไดแกปญหาอนกอนแลว และบางปญหาเมอแกไขแลวอาจกอใหเกดปญหาอนๆ ตามมา ดงนน จงตองท าการวเคราะหปญหาของชมชนโดยการวเคราะหระบบเปนส าคญ

4.2.5.4 การคนหาสาเหตของปญหาชมชน นอกจากการคนหาปญหาทแทจรงของชมชนทกลาวมาแลว ในขนตอน

การวเคราะหปญหาของชมชนยงท าการศกษาวเคราะหปญหาของชมชนยงท าการศกษาวเคราะหเพอหาสาเหตของการเกดขนของปญหาชมชนเหลานนดวย ซงการหาสาเหตของปญหาชมชน อาจจะกระท าไดดงน

1) การพจารณาเปนล าดบแรกวาสงทเปนปญหาเหลานนมาสภาพอยางไรจงท าใหเกดปญหานนๆ ขนมา

2) การพยายามคนหาสาเหตของปญหาใหไดครบถวยทกแงทกมม 3) การพจารณาเพอหาวาสาเหตตางๆ ทคนหามาไดนนอะไรเปนสาเหตท

แทจรงทท าใหเกดปญหาขน 4) การสบสาวจากผลของปญหาทเกดขนลงไปจนถงตนตอของปญหาท

แทจรงในระหวางการคนหาสาเหตของปญหานน นกพฒนาชมชนมขอควรระมดระวงบางประการ คอ อยางหลงประสบการณ อยาหลงวชาการ อยาพงพอใจในสาเหตทคนหาไดเพยง 4 – 5 ประการเทานน และอยาน าแนวทางในการแกไขปญหามาเปนสาเหตของปญหา

4.2.5.5 การแสวงหาแนวทางแกไขปญหาชมชน เมอนกพฒนาชมสามารถคนพบปญหาของชมชน และสาเหตของการ

เกดขนของปญหาเหลานนแลว ขนตอนสดทายของการวเคราะหปญหาของชมชนกคอ การแสวงหาแนวทางเพอทจะแกไขปญหาเหลานนใหหมดไป ซงสามารถด าเนนการได ดงตอไปน

113

1) การศกษารายละเอยดตางๆ ของปญหาอยางรอบคอบ เชน สาเหตของปญหา อปสรรคทขดขวางการแกไขปญหาทอาจจะเกดขน ควรจะเรมลงมอแกไขปญหาทจดใด สถาบนตางๆ ในชมชน เชน สถาบนครอบครวการเมอง เศรษฐกจ ศาสนา เปนตน สามารถน ามาใชประโยชนในการแกไขปญหาไดอยางไรบาง ทศนคต ความร ทกษะตางๆ ทชาวบานมอย จะน ามาใชประโยชนไดอยางไร ทรพยากรธรรมชาต และสงประดษฐทมอยในชมชน สามารถน ามาใชประโยชนไดอยางไร มากนอยเพยงใด สามารถใชการตดตอสอสารใหเปนประโยชนในการแกไขปญหาไดหรอไม อยางไร สามารถน าพลงของชมชนมาใชในการกไขปญหาไดหรอไม อยางไรและมากนอยเพยงใดเปนตน

2) น าปญหาทสามารถคนหาสาเหตทแทจรงไดแลวมาพจารณาจะมวธการแกไขไดอยางไรบาง สาเหตหนงอาจมวธแกไขไดหลายทาง

3) พยายามคนหาวธการแกไขปญหาจากสาเหตทหาไดหลายๆ วธ 4) พจารณาคดเลอกวธการแกไขปญหาจากสาเหตทหาไดวาวธใดเปนวธ

ทด ทสด เชน ประหยดมากทสด มประโยชนมากทสด ใชระยะเวลานอยทสด มประสทธภาพมากทสด อยในขดความสามารถของชาวบานทจะแกไขเองได

5) การเสนอปญหาตอชมชน เพอใหประชาชนตระหนกถงปญหาตาง ๆ ในชมชนและทราบถงแนวทางในการแกไขปญหาเหลานน เชน โดยการสาธต การน าไปทศนะศกษา การใชโสตทศนปกรณ การอภปรายกลม การอบรมสมมนา การใชสถานวทยโทรทศน หนงสอพมพเผยแพรภาพและขาว เปนตน

6) การใหประชาชนมสวนรวมในการแกไขปญหาชมชนของตนเองใหมากทสดทงการรวมพลงในการคด การจดแจงแบะการกระท าหรอตงแตขนตอนแรกสดจนถงขนตอนสดทาย

ในการวเคราะหปญหาของชมชนนนเปนขนตอนหนงของกระบวนการ พฒนาชมชนทมความส าคญยง เพราะเปนการคนหาปญหา สาเหต และแนวทางแกไขปญหาทเกดขนในชมชน นกพฒนาชมชนจะตองด าเนนการอยางรอบคอบดวยความระมดระวง ตองใชทงหลกวชาการและประสบการณภาคปฏบตผสมผสานเขาดวยกน จงจะสามารถประสบความส าเรจในขนตอนนได

4.3 ขนตอนท 3: การจดล าดบความตองการและปญหาของชมชน

เมอท าการวเคราะหปญหาของชมชนในขนตอนท 2 เรยบรอยแลว นกพฒนาชมชนควรน าขอมลทไดมาจากการวเคราะหแลวนนมาจดเรยงล าดบกอนหลงตามความส าคญของปญหาทมอยเพอเปนประโยชนในการวางแผนและโครงการ อนเปนขนตอนตอไปของกระบวนการพฒนาชมชน ประโยชนของการจดล าดบความตองการและปญหาของชมชน การจดล าดบความตองการและปญหาของชมชนมประโยชนหลายประการ ดงน

4.3.1 ท าใหทราบวาปญหาใดท าใหชาวบานเดอดรอนมากทสดและตองด าเนนการแกไขกอนปญหาอน ๆ

4.3.2 ถาในชมชนมปญหาหลายปญหาจนไมสามารถแกไขพรอม ๆ กนได จ าเปนจะตองจดล าดบกอนหลง เพอน าไปพจารณาหาแนวทางแกไขในโอกาสตอไป

114

4.3.3 ท าใหทราบปญหาทเกยวพนกน จะไดน าไปแกไขปญหาพรอมกน ไมตองเสยเวลาท าทละครง

4.3.4 ท าใหสามารถวางแผนแกไขปญหาทงหมดของชมชนไดอยางถกตอง

อยางไรกตามตองอาศยหลกเกณฑการจดท าล าดบความตองการและปญหาของชมชน ในการจดล าดบความตองการและปญหาของชมชนนนปญหาใดจะไดรบการจดล าดบความส าคญเปนอนดบแรกและลดหลนกนไปตามล าดบนนใหค านงถงลกษณะส าคญ 3 ประการ คอ 1) เปนปญหาทคนในชมชนสวนใหญไดรบความเดอดรอนมากทสด ถาปลอยทงไวจะกอใหเกดปญหาอนๆ ตดตามมา 2) เปนปญหาทแกไขแลวจะน าไปสการแกปญหาอนไดงายขน และ 3) เปนปญหาทมอย ในขดความสามารถของชาวบานทจะรวมกนแกไขได

5. การจดการแกไขปญหาและการตดสนใจ

การแกไขปญหาและการตดสนใจเปนทกษะทส าคญและจ าเปนในการจดการการท างานชมชนดานสาธารณสข เนองจากการท างานชมชนดานสาธารณสข มจดมงหมายเพอแกไขปญหา และพฒนาสขภาพของประชาชนในชมชน ทงนปญหาหรอความเสยงดานสขภาพ รวมทงความตองการดานสขภาพของประชาชนมเปนจ านวนมาก และมความแตกตางกนในแตละเพศ กลมวย อาชพ พนท รวมถงชวงเวลา อกทงปจจยสาเหตของปญหากมความหลากหลาย ดงนนภายใตทรพยากรทจ ากด จงจ าเปนตองมการตดสนใจทเหมาะสมวาจะแกไขปญหาใด ของใคร พนทใด ในชวงเวลาใด และดวยวธการใด รวมถงการตรวจสอบความส าเรจอยางไร ท าใหการแกไขปญหาและการตดสนใจนบเปนการจดการทส าคญ โดยมขนตอนพนฐานดงน

5.1 การระบปญหา การท างานชมชนดานสาธารณสข ไมวาจะเปนการท างานโดยเจาหนาทสาธารณสข ชมชน หรอพหภาค จ าเปนตองมการท าความเขาใจวาอะไรคอปญหาสขภาพชมชน โดยทวไปปญหาคอชองวางระหวางสภาพทคาดหวง กบสภาพทเปนอย คณดวยความหวงใยของผทเกยวของ เชน สภาพทคาดหวง คอ ชมชนมสงแวดลอมทสะอาด เปนระเบยน สวยงาม ปลอดภย ไมมแหลงพาหะน าโรค หรอสารพษ แตถาในปจจบน ชมชนมขยะมลฝอยมาก ก าจดไมถกวธ สงกลนเหมน ท าใหมสนขจรจด แมลงวน และหนมาก อกทงกอใหเกดแหลงเพาะพนธยงลาย เสยงตอการเกดโรคไขเลอดออก โรคอจจาระรวง โรคพษสนขบา สภาพดงกลาวนบเปนปญหา และถาชมชนรสกเดอดรอน เปนทกข ยงสะทองถงปญหานนมความส าคญตอชมชน

5.2 การจดล าดบความส าคญของปญหา เนองจากปญหาทมความเกยวของกบสขภาพในชมชนมจ านวนมาก และไมสามารถแกไขทกปญหาพรอมๆกนไดในเวลาเดยวกน ดงนนจงตองจดล าดบความส าคญวาจะแกไขปญหาใดกอน โดยพจารณาวาอะไรทเรงดวน อะไรทจะเปน อะไรทเรงดวนและจ าเปน ซงตองเลอกปญหาททงเรงดวนและจ าเปนมาแกไขกอน ทงนอาจใชวธก าหนดเกณฑในการใหคะแนนแตละปญหา เชน ขนาดของปญหา ความรนแรงของปญหา ความเปนไปไดในการแกปญหา และความสนใจของชมชนโดยสามารถรวมคะแนน แลวน ามาเปรยบเทยบกน ปญหาทมคะแนนสงจะถกเลอกมาแกไขกอน ทงนการระบปญหาและจดล าดบความส าคญของปญหา ควรใหชมชนเขามามสวนรวม เพอใหไดปญหาทตรงกบความตองการของชมชน อยางไรกตามการจดล าดบ

115

ความส าคญของปญหาตองเขาใจบทบาทของตน วาปญหาดงกลาวอยภายใตขอบเขตทองคกรหรอกลมจะแกไขไดหรอไม เนองจากบางปญหาอยนอกขอบเขตบทบาทของตน จ าเปนตองใหหนวยงานอนทมหนาทโดยตรงแกไข เชน การบ าบดรกษาโรคตองสงตอใหโรงพยาบาลด าเนนการ

5.3 การวเคราะหปจจยสาเหตของปญหา นบเปนขนตอนทส าคญจะตองระบปญหาส าคญเรงดวนทเลอกมาแกไขใหมความชดเจน โดยตอบค าถามตอไปนวา เกดปญหาอะไรขน เกดทไหน เกดเมอใด เกดอยางไร ใครบางเกยวของทท าใหเกดปญหาน และท าไมปญหานจงเกดขน ทงนการวเคราะหปจจยสาเหตของปญหาอาจใชการเขยนออกมาเปนแผนภมกางปลา เพอใหเขาใจปจจยทเกยวของทแตกแขนงจากกลมของสาเหตไปสสาเหตยอยๆ ท าใหมองเหนชองทางการแกไขปญหาจากตนเหตทแทจรง

5.4 การระบทางเลอกและเลอกทางเลอกทเหมาะสม โดยทวไปวธการแกไขปญหามมากกวา 1 วธ การระดมสมองของผทเกยวของจะท าใหไดทางเลอกในการแกไขปญหาทหลากหลาย และผเกยวของสามารถรวมกนคดสรรทางเลอกทเหมาะสมกบบรบทของพนทและทรพยากรทมอย

5.5 การวางแผนการด าเนนงาน เมอไดทางเลอกทจะแกไขปญหาแลว จ าเปนตองมการจดท าแผนปฏบตการ โดยระบเปาประสงคการด าเนนงาน วตถประสงค กลวธหรอวธการด าเนนงานตามทางเลอกทก าหนด รวมทงระบทรพยากรทจ าเปน และทายสดตองมการประเมนวาแผนดงกลาววาครอบคลมและเพยงพอตอการแกไขปญหาดงกลาว การวางแผนด าเนนงานในทกองคประกอบจ าเปนตองอาศยการตดสนใจทเหมาะสม

5.6 การตดตามก ากบและตรวจสอบ แผนงานหรอโครงการแกไขปญหาสขภาพชมชน สวนใหญจ าเปนตองมบคคลหลายภาคสวนเขามามสวนรวมในการด าเนนงาน เชน เจาหนาทองคกรปกครองสวนทองถน โรงเรยน ผน าชมชน อสม . ดงนน จ าเปนตองมการตดตามก ากบใหมการด าเนนงานตามแผนแกไขปญหาทก าหนดไว รวมทงตองตรวจสอบวาการด าเนนงานบรรลวตถประสงคทตงไว คอปญหาสขภาพดงกลาวไดรบการแกไขหรอไม ซงในขนตอนวางแผนตองระบวตถประสงคใหชดเจน และมนใจวามขอมลเพยงพอทใชตรวจสอบวาการด าเนนงานบรรลวตถประสงคหรอไม โดยควรใหหลายฝายเขามามสวนรวมในการตรวจสอบ

กลาวโดยสรปไดวา การแกไขปญหาและการตดสนใจเปนประเดนการจดการในการท างานชมชนดานสาธารณสขทส าคญทงน นอกจากจ าเปนตองใชในการตดสนใจแกไขปญหาทเกดขน และตองอาศยการตดสนใจทเหมาะสม เชน การจดองคกรจะตองตดสนใจวาจะจดตงองคกรแบบใด ใครอยต าแหนงใด หรอการจดคน จะเลอกใครมารวมท างาน ดวยวธการใด จะพฒนาใหเขามศกยภาพอยางไร หรอการน า จะใชกลวธใดจงใจใหคนอยากท างานและท าอยางทมเทตอเนอง เมอเกดความขดแยงจะแกไขดวยวธใด หรอการควบคม จะใชวธการตดตาม ตรวจสอบ ประเมนผลอยางไร รวมถงน าผลการประเมนมาปรบปรงพฒนางานอยางไร

6. การจดการดานทรพยากรมนษยเพอการท างาน

ดงทกลาวเปนเบองตนวาทรพยากรมนษยทเกยวของกบการท างานชมชน ประกอบดวย (1) เจาหนาทสาธารณสข (2) เจาหนาทองคกรอนๆ ในชมชนเชน ผน าทองท (ก านน,ผใหญบาน) ผน าทองถน (นายก,สมาชกองคการปกครองสวนทองถน) บคลากรในโรงเรยน เจาอาวาสวด เปนตน และ

116

(3) ภาคประชาชน ซงถอไดวาทรพยากรมนษยเลานเปนปจจยส าคญยงในการท างานชมชนดานสาธารณสข โดยเปนทงผมสวนในการพฒนาและเปนผทไดรบการพฒนาจากการท างานชมชน ทรพยากรมนษยทเกยวของกบการท างานชมชนมทงเจาหนาทของรฐ คนของทองถน ภาคเอกชนและคนในภาคประชาชน ทมสวนเกยวของในการท างานชมชนทงในลกษณะทสงเสรมหรอขดขวางการท างานชมชนดานสาธารณสข ใหประสบความส าเรจและมความยงยนหรอไม ดงนนการจดการดานทรพยากรมนษย ทงดานการไดมา การบ ารงรกษา และการพฒนา ตลอดจนการใหออกจากกระบวนการท างานจงเปนเรองทมความส าคญและควรค านงถง การจดการทรพยากรมนษย ในทนจะแบงเปน 3 กลม ไดแก เจาหนาทสาธารณสข เจาหนาทองคกรอนๆ และภาคประชาชน ดงตอไปน

6.1 การจดการทรพยากรมนษยทเปนเจาหนาทสาธารณสข

เนองจากเจาหนาทสาธารณสขเปนบคคลส าคญทจะไปเปนผกระตนสนบสนนใหเกดความรวมมอของหนวยงานตางๆ และภาคประชาชนในการดแลสขภาพของชมชน รวมทงเปนผจดบรการสขภาพใหแกชมชนในสวนทเกนความสามารถของประชาชน จงจ าเปนตองมการจดการดานทรพยากรมนษยทด เพอใหไดเจาหนาททมคณลกษณะทเหมาะสมมาท างานชมชน มการบ ารงรกษาและพฒนาคนท างานใหท างานอยางมประสทธภาพและมประสทธผล และกรณทเกษยณอายหรอตองออกจากงานไปกควรมการดแลชวยเหลออยางเหมาะสม การจดการบคคลจงสามารถแบงออกเปน 3 ระยะ คอ ระยะการไดมา ระยะการดแลรกษา และระยะการออกจากงาน ดงน

6.1.1 ระยะการไดมา (Acquisition) การไดมาซงทรพยากรมนษยทจะมาท างานชมชน จะประกอบดวยกจกรรมส าคญในการบรการจดการทรพยากรบคคล ไดแก การวางแผนทรพยากรมนษย การสรรหา การคดเลอก และการปฐมนเทศคนเขามาท างานใหม

6.1.1.1 การวางแผนทรพยากรมนษย เปนการพยากรณความตองการทรพยากรมนษยในอนาคตเพอสามารถคาดการณความตองการในอนาคตวาจะมบคคลท างานขาดหรอเกน ในอนาคตถาคาดวาจะขาด จ าเปนตองวางแผนการสรรหา การฝกอบรมพฒนา หรอการใชทรพยากรทางเลอกอนๆ แทนถาท าได เชน ในอนาคตมแผนวาจะเปดบรการการแพทยแผนไทยทโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพต าบล จ าเปนตองมแผนจดหาบคลากรการแพทยแผนไทยมาปฏบตโดยก าหนดคณสมบตต าแหนงแพทยแผนไทยวามคณวฒและประสบการณอยางไร หากไมมกรอบอตราก าลงทจะบรรจใหม หรอไมมโอกาสหาบคคลทมคณสมบตดงกลาวมาบรรจ อาจตองมแผนสงบคลากรทมอย ไปอบรมการแพทยแผนไทยเพอใหมความรและทกษะในการใหบรการ เปนตน สวนในกรณทคาดการณวาจะมคนเกน เชน มการถายโอนงานบางอยางไปใหองคกรการปกครองสวนทองถน จ าเปนตองวางแผนการลดคนในรปแบบตางๆ เชน การใหเกษยณกอนก าหนด การใหยายไปท างานทหนวยงานอนทขาดคน เปนตน ซงเมอวางแผนการเพมหรอลดคนแลว จะมการก าหนดงบประมาณทจะใช และมาตรฐานทรพยากรมนษยทตองการ เชน จ านวน ความร ทกษะและความสามารถทตองการ รวมถงการก าหนดวธการควบคมก ากบใหเกดการด าเนนการสรรหาบคคลตามแผนทวางไว

6.1.1.2 การสรรหาและคดเลอก การสรรหาเปนกระบวนการคนหาและชกจงใหบคคลทมคณสมบตตามตองการมาสมครท างานสาธารณสขชมชน เพอจะไดท าการคดเลอกผทมความเหมาะสมทสดเขาท างานตอไป การสรรหาสามารถท าไดทงจากแหลงภายในองคการเอง (เชน

117

การเลอนต าแหนง การโอนยาย) หรอการประกาศรบจากภายนอกกได การประกาศรบสมครงานผานชองทางตางๆ เชน จดหมายสงไปยงสถาบนการศกษาทผลตบณฑต เอกสารเวยนประกาศทางอนเตอรเนต การประกาศยงแพรหลายมากเทาใด จะเพมโอกาสการคดเลอกผทมความเหมาะสมไดมากยงขน สวนการคดเลอก เปนการกลนกรองผสมครงาน เพอใหไดคนทเหมาะสมทสดส าหรบต าแหนงงานสาธารณสขชมชนทงดานความร ทกษะ ประสบการณ และบคลกลกษณะอนๆ ทงนขนตอนการคดเลอกอาจแตกตางกนไปในแตละหนวยงานและในแตละต าแหนง เชน ใชวธการสอบขอเขยน การสมภาษณ การสอบปฏบตเพอประเมนทกษะการท างาน หรออาจใชหลายวธรวมกน เพอใหไดบคคลทมลกษณะตามตองการมากทสด

6.1.1.3 การปฐมนเทศ ภายหลงการคดเลอกแลว จ าเปนตองมการแนะน าตวและการปฐมนเทศบคลากรใหม เพอใหเขาใจปรชญา พนธกจและวตถประสงคขององคการและการท างานชมชนดานสาธารณสข มการรบรเกยวกบหนวยงานและบทบาทของตนอยางถกตอง ไดเรยนรวธการท างานและวฒนธรรมขององคกร ตลอดจนรจกเพอนรวมงานใหมและสามารถท างานรวมกนได

6.1.2 ระยะการดแลรกษา (Retention) มจดประสงคใหบคคลทท างานอยสามารถท างานอยางเตมศกยภาพ ประกอบดวยกจกรรมส าคญ ไดแก การประเมนผลงาน การจดวางคน การฝกอบรมและพฒนา ระเบยบวนย การบรหารคาตอบแทนและสวสดการ การชวยเหลอ/ใหค าปรกษา และการดแลสขภาพและความปลอดภย

6.1.2.1 การประเมนผลงานสามารถด าเนนการได 4 ลกษณะ คอ 1) การประเมนผลงานเพอบรรลหลงการทดลองงาน 2) การประเมนผลการปฏบตงานประจ าป 3) การประเมนผลในชวงการรกษาการในต าแหนงการแตงตงใหด ารงต าแหนงใหม และ 4) การประเมนศกยภาพเพอการเลอนต าแหนง ซงการประเมนผลงานและมการใหรางวลตามคณภาพของผลงานจะเปนการสงเสรมใหเจาหนาทท างานโดยเนนทเปาหมายและคณภาพงานเปนหลก สงผลใหการปฏบตงานมประสทธภาพและประสทธผล

6.1.2.2 การจดวางคน ขอมลจากการประเมนผลงานจะท าใหผบรหารน ามาใชประกอบการตดสนใจจดวางคนในต าแหนงตางๆ ใหเหมาะสมกบศกยภาพทมอย เชน การเลอนต าแหนง หรอการโอนยายใหท างานทเหมาะสมกบศกยภาพ

6.1.2.3 การฝกอบรมพฒนา การพฒนาทรพยากรมนษยนบเปนหวใจส าคญในการเพมศกยภาพและผลการปฏบตงานของบคลากรในการท างานชมชนตามหนาทความรบผดชอบ ทงนเจาหนาททท างานชมชนดานสาธารณสขจะตองสามารถใหบรการแบบผสมผสานไดทงการสงเสรมสขภาพ ปองกนโรค รกษาพยาบาลและฟนฟสภาพ ตองมความรทางดานเวชปฏบต และสามารถท างานเชงรกในชมชน เปนผสนบสนนใหชมชนสามารถพงตนเองในการดแลสขภาพได สามารถประสานงานความรวมมอจากหนวยงานตางๆ ทงภาครฐ เอกชน และประชาชน จ งจ าเปนตองหาสวนขาดและด าเนนการฝกอบรมและพฒนาดวยวธการตางๆ เพอเพมศกยภาพใหแกเจาหนาทเหลานนใหสามารถท างานไดตามทมงหวง ปจจบนใหความส าคญกบการสรางพลงใหบคลากรมความสามารถในการท างาน มแรงจงใจทจะท างานและพฒนางานในความรบผดชอบอย างตอเนอง

118

6.1.2.4 ระเบยบวนย เนองจากการท างานชมชนดานสาธารณสขภายใตระบบประกนสขภาพถวนหนา คณภาพของงานบรการจะสงผลตอศรทธาของประชาชนทจะสนบสนนงานของหนวยงาน ตลอดจนการท างานเชงรกทเนนการสนบสนนใหประชาชนพงพาตนเองดานสขภาพได ตองเปนไปอยางจรงจงและตอเนอง อนจะน ามาสการลดคาใชจายดานการรกษาพยาบาลของหนวยงาน ซงเปนทางรอดของโรงพยาบาลตางๆ ทตองรบผดชอบการจดบรการภายใตงบประมาณเหมาจายของโครงการประกนสขภาพถวนหนา ดงนนการมระเบยบวนยทดและสมเหตสมผลจะชวยเจาหนาททกคนทกฝายปฏบตในแนวทคาดหวง ซงชวยสรางบรรยากาศทดในการท างานและท าใหบคลากรมทศนคตทดตอกน และเกดการยอมรบนโยบายและแนวปฏบตของหนวยงาน ซงเปนสวนส าคญทจะท าใหหนวยงานประสบความส าเรจในการท างานดานสาธารณสข

6.1.2.5 การบรหารคาตอบแทนและสวสดการ สงทส าคญอยางหนงในการรกษาคนทท างานชมชนดานสาธารณสขใหท างานอยางทมเทตามทมงหวงและอยกบหนวยงานตอไป โดยไมยายงาน หรอลาออก คอ การใหคาตอบแทนและสวสดการทเหมาะสมไมดอยกวางานในต าแหนงอนทมภาระความรบผดชอบใกลเคยงกน ซงเปนสงทชวยจงใจใหคนอยากท างานชมชนอยางทมเทตอไป เชน การพจารณาเงนคาตอบแทนหรอคาวชาชพใหแกผปฏบตงานชมชนไมนอยกวาคาวชาชพของผปฏบตงานในโรงพยาบาล การจดใหมคอมพวเตอรพกพา โทรศพท รถมอเตอรไซคส าหรบใชปฏบตงานชมชน เปนตน

6.1.2.6 การชวยเหลอ/ใหค าปรกษา เนองจากคนท างานแตละคนตางมปญหาสวนตว และปญหาครอบครวทแตกตางกนไป บางคนสามารถเผชญและแกไขปญหาตางๆไดดวยตนเอง ในขณะทบางคนไมสามารถแกไขไดดวยตนเองและสงผลตอประสทธผลการท างาน เชน อาจเปนเหตใหตองมาท างานสาย หยดงาน อารมณหงดหงดขณะท างาน ดงนนหนวยงานควรมการชวยเหลอหรอใหค าปรกษาแกบคลากรในรปแบบตางๆ เชน การใหสวสดการเงนกดอกเบยต า การใหบรการคลนกคลายเครยด การใหค าปรกษาเรองงาน เพอใหบคลากรมทางออกในการแกปญหาอยางเหมาะสมและไมสงผลกระทบตองาน เปนตน

6.1.2.7 การดแลสขภาพและความปลอดภย ผบรหารของหนวยงานควรใหความส าคญในการดแลเรองสขภาพและความปลอดภยทงของบคลากรและผมารบบรการดวย ซงจ าเปนตองก าหนดนโยบายและมคณะท างานดแลเรองความเสยงตางๆ มการจดปรบปรงแกไขสภาพแวดลอมทไมปลอดภย และการจดหาวสดอปกรณทจ าเปนเพอความปลอดภยใหแกบคลากร เปนตน

6.1.3 ระยะการออกจากงาน (Separation) การทบคคลออกจากงานมหลายสาเหต ไดแก ไดงานอนทดกวา การใหออก การเกษยณอายการท างาน หรอเนองจากการเสยชวต ซงการจดการทรพยากรมนษยในระยะการออกจากงานจะเกยวของกบการชวยเหลอและก ากบการออกจากองคการและควรมการสมภาษณกอนออกเพอรวบรวมขอมลทเกยวของกบสาเหตการลาออก นอกจากนควรมกจกรรมการวางแผนการเกษยณเพอใหบคลากรเตรยมพรอมและสามารถปรบตวเขากบวยเกษยณได และกจกรรมการท างานใหมหรอเปลยนงานใหม ใหกบบคลากรในกรณทหนวยงานเดมมการยบหรอเลกดวย

119

6.2 การจดการทรพยากรมนษยทเปนเจาหนาทองคกรอนๆ

เนองจากการท างานชมชนดานสาธารณสขตองอาศยความรวมมอจากบคลากรขององคกรอนๆ ทงเจาหนาทจากกระทรวงอนๆ องคกรสาธารณะประโยชน และเอกชน ทมใชหนวยงานสาธารณสขโดยตรง วตถประสงคของการจดการบคคลทเปนเจาหนาทจากองคกรอนๆ จงเนนทการแสวงหาแนวรวมในการมาท างานชมชนรวมกน ตลอดจนการรกษาและพฒนาบคคลเหลานใหท างานชมชนดานสาธารณสขดวยความรวมมอรวมใจอยางตอเนองยงยน ดงน

6.2.1 การแสวงหาแนวรวมจากองคกรอนๆ การทจะดงบคลากรจากหนวยงานซงมไดมภารกจหลกในการพฒนาสขภาพประชาชนในชมชนเชนเดยวกบหนวยงานของกระทรวงสาธารณสข ใหมาสนใจท างานพฒนาสขภาพของประชาชนในชมชนเปนเรองท ไมงาย เพราะแตละหนวยงานมวตถประสงคหลกและภารกจทแตกตางมากมาย ดงนน ถาเจาหนาทสาธารณสขสามารถแสวงหาแนวรวมทเปนบคลากรจากหนวยงานอนใหมาสนใจการท างานชมชนดานสาธารณสขไดแลว จะเทากบเราไดทรพยากรบคคลมาเพมเตมไดโดยไมตองลงทนดานงบประมาณคาจางหรอเงนเดอน การแสวงหาแนวรวมจากองคกรอนสามารถท าไดหลายวธ เชน

6.2.1.1 การก าหนดใหการท างานชมชนดานสาธารณสขเปนวาระ (agenda) ในการพฒนาของพนทโดยตองพยายามขายแนวคดใหผบรหารระดบทองถนเหนความส าคญ และเปนประธานในการด าเนนการ ซงจะท าใหเกดการจดตงคณะท างานทเกดจากหนวยงานตางๆ มารวมมอกน เชน ใหผวาราชการจงหวดเปนประธานโครงการ ตานภยเอดสของจงหวด ใหนายกองคการบรหารสวนต าบลเปนประธานโครงการหมบานปรบเปลยนพฤตกรรมลดโรคเบาหวาน ความดนโลหตสง และโรคมะเรง เปนตน

6.2.1.2 การจดตงองคกรพหภาค โดยเชญผบรหารและตวแทนผปฏบตงานของแตละองคกรทเกยวของมารวมท างานในลกษณะเครอขายทเชอมโยงกน เชน พหภาคในการพฒนาพฤตกรรมสขภาพของประชาชนในระดบจงหวด ประกอบดวยเจาหนาทกระทรวงสาธารณสข กระทรวงศกษาธการ กระทรวงแรงงานและสวสดการสงคม และกรมประชาสมพนธในแตละจงหวด หรอคณะกรรมการหมบานปรบเปลยนพฤตกรรมลดโรคฯ ทประกอบดวย สาธารณสข โรงเรยน วด พฒนาการ เกษตรต าบล ผน าทองท (ก านน,ผใหญบาน) ผน าทองถน (นายก,สมาชกองคการปกครองสวนทองถน) บคลากรในโรงเรยน เจาอาวาสวด อสม. ประธานกลมสายใยรกครอบครว เปนตน

6.2.1.3 การหาโอกาสทจะแลกเปลยนขอมลการพฒนาของหนวยงานตางๆ และพยายามเชอมโยงใหเหนความสมพนธระหวางการพฒนาสขภาพและการพฒนาดานอนๆ เพอใหมองเหนวาทกหนวยงานสามารถท างานเชอมโยงกนได เพอน าไปสเปาประสงคสดทายของการพฒนา คอ คณภาพชวตของประชาชนนนเอง ซงโอกาสในการแลกเปลยนขอมลขาวสารมไดหลากหลาย เชน การประชมหวหนาสวนราชการในพนท การประชม/สมมนาวชาการทมองคกรตางๆมารวมประชม

6.2.1.4 การใหการสนบสนนหนวยงานอนและแทรกงานดานการสงเสรมสขภาพชมชน เชน การสนบสนนบรการตรวจสขภาพในงานวนเกษตรกร การสนบสนนวทยากรจดกระบวนการชมชนในการจดตงกองทนหมบาน เปนตน

120

6.3 การพฒนาและรกษาบคคลจากองคกรอน

6.3.1 การพฒนาบคคลจากองคกรอน เนองจากบคลากรองคกรอนบางคนอาจยงขาดความรดานสขภาพในบางเรอง และขาดความเขาใจในประเดนการท างานชมชนดานสาธารณสข โดยเฉพาะปรชญาการท างานทมงเสรมพลง โดยเนนการพฒนาศกยภาพใหบคคล ครอบครว และชมชนสามารถพงตนเองดานสขภาพได ดงนนจงจ าเปนตองมการปรบแนวคดและความรความเขาใจในประเดนทส าคญใหตรงกนเพอประโยชนในการรวมมอและประสานการท างานรวมกนตอไป ซงอาจใชวธการประชมชแจง การประชมสมมนา การใหเอกสารอาน การน าเสนอชมชนตวอยาง หรอการพาไปเยยมชมศกษาดงานพนททประสบความส าเรจในการท างานทหลายองคกรใหความรวมมอกน เปนตน นอกจากนในระหวางทมการท างานรวมกน ควรใชรปแบบการท างานแบบมสวนรวม เพอใหเกดการเรยนรและพฒนาของบคลากรทกฝายอยางตอเนอง มการประเมนผลการท างานและน าผลมาใชในการพฒนางานอยเสมอ

6.3.2 การรกษาบคคลจากองคกรอน ใหเปนก าลงส าคญในการท างานชมชนดานสาธารณสขดวยการจงใจโดยวธการตางๆ ไดแก การใหการยอมรบ ใหเกยรตและชนชมในความรวมมอทด มการประกาศเกยรตคณในวาระตางๆ เพอใหบคคลเหลานนเกดความภาคภมใจและรสกวาตนเปนกลไกหนงทส าคญในการพฒนาสขภาพชมชน

6.4 การจดการทรพยากรมนษยทเปนภาคประชาชน

แนวโนมการท างานในอนาคตจะมประชาชนเขามามสวนรวมมากขน แตทผานมาการมสวนรวมของประชาชนบางกลม บางพนทยงมนอย และจ ากดขอบเขตการมสวนรวมเพยงแคระกบการรบร และรบผลประโยชนจากกจกรรม ดงนนการจดการบคคลทเปนภาคประชาชนซงมจ านวนมหาศาลใหเขามามสวนรวมในการท างานชมชนมากขน และมสวนรวมในระดบรวมคด รวมตดสนใจ รวมวางแผน รวมท า และรวมตรวจสอบประเมนผล จงเปนงานส าคญ ซงมแนวทางในการแสวงหา การพฒนาและรกษาดงตอไปน คอ

6.4.1 การแสวงหาประชาชนทจะเขามามสวนรวม ซงเปนขนตอนแรกทส าคญ ซงตองมการประชาสมพนธและใหขอมลความรในรปแบบตางๆ เชน การประชม การพดคย การเสวนา เพอใหประชาชนรบร และสนใจทจะเขามามสวนรวม อยางไรกตามประชาชนแตละคนมศกยภาพและความพรอมแตกตางกน ดงนน บคคลทจะสามารถเขามามสวนรวมไดในระดบสง และเปนแกนน าทจะสรางและขยายการมสวนรวมของประชาชนในระดบตอไป คอ บคคลทมภาวะผน า และมความสนใจในปญหาของชมชน มความเสยสละ มความพรอมทงดานรางกาย เวลา เศรษฐกจและสงคมทจะเขารวมกจกรรมการพฒนา ซงเจาหนาทจะตองคนหาบคคลเหลานใหมาเปนแกนน าชมชน

6.4.2 การพฒนาและรกษาบคคลจากภาคประชาชน การพฒนาบคคลจากภาคประชาชน เนองจากประชาชนไดรบผลพวงของการ

พฒนาทผดทศทางในอดตทผานมา จงเกดการปลกฝงใหประชาชนมการพงพาเจาหนาทเปนหลก ดงนนการจะใหประชาชนเขามารวมตวกนจดการแกไขปญหาสขภาพของชมชนตนเอง จ าเปนตองมการพฒนาศกยภาพใหแกประชาชน โดย

6.4.2.1 สรางความเชอมนใหแกประชาชน วาปญหาสขภาพสวนใหญของชมชนสามารถจดการแกไขและพฒนาไดโดยคนในชมชนเอง เนองจากรากเหงาปญหาเกดขนในชมชนและ

121

สาเหตของปญหาสวนใหญเกดจากปจจยในชมชนนนเอง ดงนนบคคลทใกลชดกบปญหาและสามารถแกไขปญหาไดดคอคนในชมชนนน มใชเจาหนาท ซงเปนบคคลภายนอกชมชน

6.4.2.2 การพฒนาทกษะทจ าเปนในการท างานชมชนใหแกประชาชน ไดแก การใหภาวะผน า ทกษะการท างานรวมกบผอน การสอสาร การคดวเคราะห การแกไขปญหา การวางแผนและการจดการทส าคญ รวมทงการควบคมและประเมนผล โดยกระบวนการพฒนาตองใชการเรยนรแบบเสรมพลงหรอการใหผเรยนมสวนรวมอยางแทจรงและไดคนพบศกยภาพของตนเองและสมาชกคนอนๆ ในชมชน รวมทงการใชวธการศกษาดงานหรอจดเวทแลกเปลยนเรยนรประสบการณระหวางกลมหรอระหวางชมชนตางๆ เปนตน

6.4.2.3 การพฒนาความรและทกษะดานสขภาพทจ าเปนตอการดแลสขภาพของชมชน โดยตองมการพจารณาวาชมชนมสวนขาดความรและทกษะในเรองใดทจ าเปนและส าคญตอการดแลสขภาพของตนและชมชน แลวมการพฒนาใหไดมความรและทกษะในการปฏบตดานสขภาพ เชน การดแลใหชมชนปลอดจากโรคไขเลอดออก คนในชมชนตองมความรและทกษะทถกตองในการก าจดลกน ายงลายอยางถกวธ เชน แหลงเพาะพนธยงลายในชมชน วธการท าความสะอาดภาชนะทมน าขงวาจะลางขดภาชนะอยางไร ท าบอยเพยงใด ทกษะการก าจดลกน ายงลายดวยวธการตางๆ ทเหมาะสมกบชมชน เปนตน

6.4.2.4 การสนบสนนการท างานชมชนของภาคประชาชน เนองจากการท างานชมชนในระยะแรกของประชาชนอาจพบปญหาอปสรรค เนองจากการขาดความร ทกษะ และทรพยากรทจ าเปนการท างาน ตลอดจนขาดประสบการณในการแกไขปญหาอปสรรคตางๆ ทเกดขน ดงนนการตดตามนเทศ ใหการสนบสนนทรพยากร และใหค าปรกษาแกภาคประชาชนจงเปนสงส าคญทจะท าใหชมชนเรยนรปจจยทสงผลตอความส าเรจและความลมเหลวของการท างานชมชน และเรยนรวธการปรบปรงและพฒนางาน

6.4.2.5 การรกษาบคคลจากภาคประชาชน การรกษาใหภาคประชาชนเปนก าลงส าคญในการท างานชมชนดานสาธารณสขนบเปนเครองชถงความเขมแขงของชมชนในการดแลสขภาพตนเองทจะมตอไปไดอยางยงยน ซงการรกษาการมสวนรวมของคนในชมชนจะเกดขนไดจากการใหความจรงใจ การยอมรบ การใหเกยรตและชนชมในการมสวนรวม มการประกาศเกยรตคณในวาระตางๆ เพอใหแกนน าและประชาชนเกดความภาคภมใจและรสกวาตนเปนกลไกหนงทส าคญในการพฒนาสขภาพชมชนของตน

7. สรป

กระบวนการแกไขปญหาสาธารณสขเปนกระบวนการจดการในการท างานชมชนดานสาธารณสขทส าคญ ทงนจ าเปนตองใชขอมลทนาเชอถอประกอบการตดสนใจในการแกไขปญหาสขภาพชมชนทเหมาะสม แนวคดการวนจฉยชมชนเปนจดเรมตนทจะน าไปสกระบวนการในการแกไขปญหาสาธารณสขโดยรวมของชมชน กลาวคอ จะท าใหทราบสถานการณหรอระดบของปญหาสขภาพอนามยของชมชน และการวเคราะหหาสาเหตทแทจรงของปญหา ซงจะเปนประโยชนในการด าเนนการแกไขปญหาไดตรงประเดนและสนองความตองการของชมชนอยางแทจรง

122

การศกษาชมชนกเปนกระบวนการแกไขปญหาสาธารณสขในอกรแบบหนง ทตองอาศยการเกบรวบรวมและน าเสนอขอมล เปนการส ารวจเพอหาหลกฐานหรอสงทจะยนยนปญหาสขภาพของชมชน และน าขอมลนนไปวเคราะหเพอหาปญหาอนามยชมชนตอไป ดวยเทคนควธการทหลากหลายวธไดแก การสงเกต การสมภาษณ การสนทนากลม การส ารวจขอมล การวเคราะหขอมล การระบปญหาอนามยในชมชน การจดล าดบความส าคญของปญหา และ วธการจดล าดบความส าคญของปญหา

อยางไรกตามปญหาสาธารณสขจะคลคลายลงได เมอปญหาไดรบการจดล าดบความส าคญแลวตองมโครงการรองรบ หลงจากไดขอสรปสาเหตหรอปจจยทมความสมพนธกบปญหาทเกดขนในชมชนแลว ตองน ามาวางแผนแกไขปญหาอนามยชมชน โดยการจดท าแผนงาน/โครงการ เพอการแกไขปญหานน ซงการจดท าแผนงานโครงการ เปนการวางแนวในการแกไขปญหาลวงหนาโดยการพจารณารายละเอยดอยางรอบดาน สอดคลองกนทกหวขอทคาดวาจะเปนไปไดมากทสดและประสบความส าเรจมากทสด บรรลตามวตถประสงคและนโยบายทก าหนด

8. ค าถามทบทวน

ใหนกศกษาอธบายถงขนตอนกระบวนการแกไขปญหาอนามยชมชน ในประเดนดงตอไปน 8.1 การศกษาชมชน 8.2 การวนจฉยชมชน 8.3 การจดล าดบความส าคญปญหาชมชน

บทท 7

ระบบบรการสขภาพ

ความหมายของค าวา“ระบบ”(System) หมายถง “…A set of interrelated and interdependent parts. Designed to achieve a set of goals …” แลว จะสามารถเขาใจไดวาแทจรงแลว ระบบสามารถมองไดหลายระดบ โดยแตละระดบของระบบทก าลงพจารณานนสามารถจะเปนระบบใหญหรอระบบยอย (Subsystem) ของอกระบบหนงได

1. ระบบบรการสขภาพ

ค าวา“ระบบสขภาพ”“ระบบบรการสขภาพ”“ระบบบรการสาธารณสข” “ระบบบรการทางการแพทยและสาธารสข”และอนๆ มการใชคอนขางมากแตเปนการใชค าตางๆ เหลาน ภายใตความหมายทหลากหลายแตกตางกน ซงหลายครงกท าใหเกดความสบสนในการสอสารพอสมควร สวนหนงของความสบสนเกดจากการมองระบบในระดบทแตกตางกน

ทผานมามความหมายทจะเขาใจระบบใหญโดยการแยกวเคราะหระบบยอยตางๆ หรอเรยกวาเปนวธการคดแบบ “ลดสวน (Reductionist)” ซงมขอจ ากดพอสมควร โดยเฉพาะอยางยงเมอน ามาวเคราะหระบบทมความซบซอน (Complex System) มากๆ เพราะลกษณะทส าคญอกประการหนงของ “ระบบ” คอ การทมคณสมบตของระบบทปรากฏใหเหนไมใชผลรวมอยางงายขององคประกอบยอย เพราะเมอองคประกอบยอยๆ มารวมกนเปนระบบ มกจะมคณสมบตใหมเพมขนเสมอ (Emergent Property) การพยายามท าความเขาใจระบบโดยวเคราะหคณสมบตยอยๆ ของระบบจงไมเพยงพอ (สมศกด ชณหรศม, 2541: 2-3) หากเรมตนทระบบสขภาพ (Health System) ซงมผใหความหมายวาเปนระบบทงมวลทเกยวของสมพนธกนเปนองครวม อนสามารถสงผลตอสขภาพของประชาชนทงประเทศรวมทงปจจยทเกยวของกบสขภาพทงปวง ไดแก ปจจยดานบคคล สภาพแวดลอม เศรษฐกจ สงคมกายภาพ และชวภาพ รวมทงปจจยทางดานระบบบรการสขภาพดวย (ส านกนายกรฐมนตรวาดวยการปฏรประบบสขภาพ, 2543) จะเหนวา ระบบสขภาพเปนระบบใหญทประกอบระบบยอยอนๆ เชน ระบบบรการสขภาพ ระบบการเงนการคลงดานสขภาพ ระบบก าลงคนดานสขภาพ ฯลฯ ซงระบบยอยแตละระบบจะสมพนธกน และสงผลตอการมสขภาพดของประชาชน ขณะเดยวกนระบบสขภาพกเปนระบบยอยของสงคม ซงสงคมยงมระบบยอยอนๆ อาท ระบบการศกษา ระบบเศรษฐกจ และระบบการเมอง ฯลฯ

ระบบบรการสขภาพ (Health Care System) นบไดวาเปนระบบยอยทมความส าคญระบบหนงในระบบสขภาพ ความหมายของระบบบรการสขภาพจะกวางขวางครอบคลมเพยงไรขนกบความหมายของค าวา “สขภาพ” ซง จรส สวรรณเวลา (2543) ไดใหความหมายของ “ระบบบรการสขภาพ” วา คอ

“…ระบบบรการสขภาพ…” ครอบคลมตงแตบรการเพอการใชชวต การรวมกนสรางสงแวดลอมทสรางเสรมสขภาพรวมถงสขาภบาล การมอาหาร น า และอากาศทปลอดภย อาจรวมไป

124

ถงการมเศรษฐานะ ระบบการปกครอง ระบบการคา ระบบการประกอบอาชพทชวยแกไขปญหาความยากจน ซงสงผลใหชวยเหลอตนเองในการดแลสขภาพได การไดรบการศกษาและขอมลเพอใหรเทาทนโดยใชชวตอยางเหมาะสม และรกษาสขภาพทดไวได ระบบปองกนโรคทปองกนได…เมอเกดโรคขนกมระบบบรการรกษาโรค ซงมรปแบบและระบบความซบซอนจากการใชเทคโนโลยตางๆ มากมาย เมอพการกมเทคโนโลยในการลดความพการและเพมความสามารถในการด ารงชวต รวมไปถงปรบสภาพสงคมทงดานกายภาพ กฎเกณฑสงคม และคานยมเพอใหผพการทางกาย จต และสงคม เชน โรคทสงคมรงเกยจ ฯลฯ ไดมสขภาวะทดทสดทพงจะมได…” (จรส สวรรณเวลา, 2543: 35-36)

ระบบบรการสขภาพจงครอบคลมการจดบรการทสขภาพทเปนการสรางเสรมสขภาพปองกนโรค การรกษาพยาบาล และการฟนฟสภาพ ครองคลมทงบรการทจดโดยบคลากรทางดานสขภาพ (Professional Care) และบรการทจดโดยบคคล ครอบครวและชมชน (Non-Professional Care) เดมมการใชค าวา “ระบบบรการสาธารณสข” และ “ระบบบรการทางการแพทยและสาธารณสข” ในความหมายเชนเดยวกบระบบบรการสขภาพ แตเนองจากค าดงกลาวท าใหเกดความเขาใจทสบสนเชน กรณค าวา ระบบบรการสาธารณสขท าใหเขาใจวา หมายถง ระบบบรการของกระทรวงสาธารณสขอยางเดยว หรอกรณค าวา ระบบบรการทางการแพทยและสาธารณสขท าใหเขาใจวาเปนระบบบรการทจดใหโดยบคลากรทางดานการแพทยและสาธารณสขเทานน จงท าใหการใชค าดงกลาวมความนยมนอยลงในระยะหลง

นอกจากนประเดนอนๆ ทควรท าความเขาใจเกยวกบ “ระบบบรการสขภาพ” คอ “ระบบบรการสขภาพ” ประกอบดวย ระบบบรการสขภาพยอยๆ ทมจากฐานความคดมากกวาระบบเดยว เปนระบบทเรยกวาเปน “ระบบบรการสขภาพแบบพหลกษณ (Pluralistic Health Care System)” การท “การแพทยตะวนตกหรอการแพทยแผนปจจบน (Modern Medicine)” มบทบาทมากในระบบบรการสขภาพปจจบน ไมไดหมายความวา ไมมระบบบรการสขภาพในแนวอนด ารงอยหรอระบบบรการสขภาพในแนวอนไมมความส าคญ ความนยมของ “การแพทยทางเลอก” ในปจจบนสะทอนภาพดงกลาวได และ “ระบบบรการสขภาพ” มใชระบบหลกทท าใหคนในสงคมม“สขภาพด”หรอม“สขภาวะ”ได ความหมายของค าวา“สขภาพด” ในปจจบนครอบคลมการมสขภาวะของกาย จต สงคม และจตวญญาณ ท าใหมความจ าเปนตองพฒนาระบบยอยอนๆ ในระบบสขภาพใหมความพรอมและสามารถสนบสนนการสราง “สขภาพด” ไดอยางเตมท การลงทนเนนหนกทระบบการบรการสขภาพแตเพยงอยางเดยวเหมอนเชนอดตทผานมา ไดพสจนใหเหนแลววา นอกจากจะไมสามารถบรรลเปาหมายการม“สขภาพด”ไดแลว ยงเปนการใชจายทรพยากรทไมคมคาอกดวย

ดงนน อาจสรปไดวา ระบบบรการสขภาพเปนสวนหนงของระบบสขภาพ ซงประกอบดวย ระบบการดแลสขภาพยอยๆ ทมาจากฐานความคดมากกวาระบบเดยว โดยเปนระบบบรการสขภาพแบบพหลกษณ ทมใชระบบหลกทจะท าใหประชาชนม “สขภาพด” หรอม “สขภาวะ” แตเปนระบบทตองท างานรวมกนอยางประสานสอดคลองกบระบบอนๆ ในระบบสขภาพ

125

2. ระดบของระบบบรการสขภาพ การจดแบงระบบบรการสขภาพออกเปนหลายระดบ หากแบงออกเปน 3 ระดบ คอ บรการ

ระดบปฐมภม (Primary Care) บรการระดบทตยภม (Secondary Care) และบรการระดบตตยภม (Tertiary Care) หรอแบงออกเปน 2 ระดบ คอ บรการระดบปฐมภมและบรการระดบทตยภม โดยบรการแตละระดบมบทบาทหนาทแตกตางกนนน มวตถประสงค 2 ประการ คอ

2.1 เพอใหเกดการใชทรพยากรอยางมประสทธภาพ โดยทยงสามารถสรางหลกประกนในการเขาถงบรการของประชาชนเพราะลกษณะการเจบปวยในแตละชมชนนน สวนใหญจะเปนโรคหรอความเจบปวยทไมซบซอน สามารถใหการดแลไดโดยใชเทคโนโลยทางการแพทยขนพนฐาน มผปวยจ านวนไมมากนกทจ าเปนตองไดรบการดแลทตองใชเทคโนโลยทางการแพทยทซบซอน การจดโครงสรางระบบบรการสขภาพทสามารถใหบรการทครอบคลมทงบรการทางการแพทยขนพนฐานและบรการทางการแพทยทซบซอนในทกพนท หรอจดบรการสขภาพเปนระดบเดยว (Single Level) จะท าใหบรการการแพทยทซบซอนจะไมถกใชอยางเตมทเนองจากอบตการณ (Incidence) การเจบปวยทซบซอนทเกดในชมชนมจ านวนไมมากนก การจกบรการในลกษณะนจงไมเกดความประหยดของขนาด (Economy of Scale) ของบรการทางการแพทยทซบซอน และเปนการใชทรพยากรอยางไมมประสทธภาพ

2.2 เพอใหสามารถจดบรการสขภาพทมคณภาพไดอยางครอบคลมการจดแบงระบบบรการสขภาพเปนหลายระดบ โดยแตละระดบมจ านวนประชากรทรบผดชอบแตกต างกน คอ บรการสขภาพระดบตนหรอบรการระดบปฐมภมรบผดชอบดแลจ านวนประชากรไมมากนกแตครอบคลมการใหบรการสขภาพทเปนปญหาใหญ ทงบรการรกษาพยาบาล สงเสรมสขภาพ การปองกนโรคและการฟนฟสภาพ ขณะทบรการในระดบทสงขนรบผดชอบจ านวนประชากรทมากขน แตครอบคลมการใหบรการเฉพาะโรคทไมเกดบอยแตมความซบซอน ผลของการจดแบงระบบบรการสขภาพในลกษณะเชนน ท าใหสามารถจดบรการทมคณภาพไดอยางครอบคลมดวยเหตผลหลายประการคอ

2.2.1 การทบรการปฐมภมแตละแหงดและจ านวนประชากรไมมากนก จงมเงอนไขทจะสามารถจดบรการใหครอบคลมไดโดยไมยาก ขณะเดยวกนกมเงอนไขทจะสรางสมพนธภาพทตอเนองกบกบประชาชนในชมชน ความสมพนธดงกลาวจะเปนพนฐานส าคญทท าใหผบรการเขาใจและสามารถจดบรการเพอแกไขปญหาสขภาพของประชากรอยางเปนองครวม เปนการพฒนาคณภาพบรการในมตทางสงคมวฒนธรรม (Social-Cultural Aspect)

2.2.2 การดแลผปวยดวยโรคทซบซอนแตพบไมบอยดวยสถาน พยาบาลในระดบทสงขน ท าใหผใหบรการมเงอนไขทจะพฒนาความช านาญและเทคโนโลยในการใหบรการ เนองจากมผปวยจ านวนมากพอส าหรบการพฒนาดงกลาว ท าใหคณภาพบรการทางการแพทย (Bio-Medicine Aspect) ไดรบการพฒนาใหมคณภาพดขน ทผานมามความเขาใจทสบสนบางประการเกยวกบลกษณะและบทบาทหนาทของบรการสขภาพระดบตางๆ เชน

2.2.2.1 การจดแบงระดบบรการสขภาพ เปนการแบงตามระดบความซบซอนของการใชวทยาการและทรพยากรโดยบรการระดบตนจะเปนบรการทใชวทยาการและทรพยากรทไมยงยากซบซอน ซงขอเทจจรง คอ บรการสขภาพแตละระดบเปนบรการทจดการกบปญหาทมความซบซอน

126

แตกตางกน บรการระดบตนเปนบรการทจะตองจดการกบบญหาทมความซบซอนทางสงคม วฒนธรรมสง ขณะทบรการในระดบทสงขนตองดแลจดการกบปญหาทางการแพทยทความซบซอนสง

2.2.2.2 บรการระดบตนเปนบรการทมราคาถก ขณะทบรการในระดบทสงขนเปนบรการทมราคาแพง การจดใหมบรการระดบตน เพราะไมมงบประมาณเพยงพอทจะจดใหมบรการในระดบทสงขนในทดพนท ซงขอเทจจรง คอ การจดใหมบรการระดบตนท าใหประสทธภาพของระบบโดยรวมดขน แตการจดใหมบรการระดบตนมใชเพราะมทรพยากรไมเพยงพอ แตเปนเพราะบรการระดบตนสามารถจดบรการทครอบคลมและมคณภาพในมตทางสงคมวฒนธรรมไดดดวย

2.2.2.3 การจดใหมบรการหลายระดบ ท าใหโอกาสในการเขาถงบรการทางการแพทยทมความซบซอนทจดโดยบรการในระดบทสงขนลดลง ซงขอเทจจรง คอ บรการสขภาพแตละระดบเชอมโยงกนดวยระบบสงตอ (Referral System) หากระบบสงตอมประมสทธภาพ ไมวาจะจดระบบบรการสขภาพเปนกระดบกตาม

ดงนน ระบบบรการสขภาพจงสามารถจดแบงไดหลายระดบ โดยในแตละระดบจะมจ านวนประชากรทรบผดชอบแตกตางกน มบทบาทหนาทแตกตางกนและเชอมโยงกนดวยระบบสงตอ เพอใหสามารถจดบรการสขภาพทใหเกดการใชทรพยากรอยางมประสทธภาพ และจดบรการทมคณภาพไดอยางครอบคลมในมตทางสงคมวฒนธรรมลกษณะระบบบรการสขภาพทพงประสงค กระทรวงสาธารณสข ไดเคยใหนยามของ “ระบบบรการสขภาพทพงประสงค” วาควรเปนระบบบรการสขภาพแบบบรณาการ (Integrated Health Care System) ทมหลกการหรอคณสมบตส าคญ (กระทรวงสาธารณสข 2537: 3-4) ดงน คอ (1) ใหบรการทครอบคลมทงคณภาพเชงสงคมและเชงเทคนคบรการและควบคมบรการทจ าเปนทงหมด (No Gap) (2) ไมมความซบซอนของบทบาทสถานพยาบาลในระดบตางๆ (No Overlapping) และ (3) มความเชองโยงระหวางสถานพยาบาลแตละระดบ (No Obstacle in Referral System) เปนการเชอมโยงทงการสงตอผปวยและขอมลขาวสารเกยวกบผปวย

กลมสถาบนแพทยศาสตรแหงประเทศไทยและคณะกรรมการปฏรประบบสขภาพแหงชาต (คปรส.) ไดพฒนาภาพลกษณดงกลาวใหมความชดเจนมากขน โดยเพมเตมลกษณะทส าคญ คอ การเปนระบบทมศลธรรมคณธรรมและจรยธรรมเปนระบบทเคารพสทธความเปนมนษยและน าไปสความเสมอภาค ความเทาเทยมกน มคณภาพ มประสทธภาพ มธรรมาภบาลสามารถตรวจสอบได มการกระจายอ านาจและใหประชาชนมสวนรวม รวมทงเปนระบบการซอมสขภาพ กรบวนการจดบรการ และผลทคาดหวงจากระบบบรการ ดงน

1) โครงสรางเปนระบบแบบบรณาการทมความเชอมโยงของบรการทกระดบ 2) กระบวนการมศลธรรม คณธรรมและจรยธรรม 3) บรหารจดการมประสทธภาพ มธรรมาภบาล สามารถตรวจสอบได 4) จดบรการมปญญาเปนพนฐาน สามารถเรยนรไดอยางตอเนอง มการกระจาย

127

3. การจดบรการสาธารณสข การจดบรการสาธารณสข (Health Care Service) สามารถจดระดบของการใหบรการ

ออกเปน 5 ระดบ ลกษณะระดบของสถานบรการสาธารณสขและเปนการจดบรการสาธารณสขแบบผสมผสานทงการสงเสรมสขภาพ การปองกนและควบคมโรค การรกษาพยาบาลและการฟนฟสภาพมากนอยแตกตางกนไปในแตละระดบของการบรการ กลาวคอ

3.1 การดแลสขภาพดวยตนเอง ในระดบครอบครว (Self-Care Level) หมายถง การพฒนาศกยภาพใหประชาชนสามารถดแลสขภาพดวยตนเอง รวมถงการตดสนใจเลอกปฏบต ในเรองทเกยวของกบสขภาพอนามย แนวโนมประชาชนไทยมความตระหนกในดานสขภาพมากขน เชน การลดการสบบหรหรอมการออกก าลงกาย แตในขณะเดยวกนมการดแลรกษาตนเองเมอเจบปวยนอยลง โดยหนไปใชบรการจากสถานพยาบาลทงของรฐและเอกชนมากขน

3.2 การจดบรการสาธารณสขมลฐาน (Primary Care Level) หมายถง การจดบรการสาธารณสขทด าเนนการโดยประชาชนดวยกนเองและสามารถจะท าไดในระดบชมชน เปนงานสาธารณสขแบบผสมผสานทงการสงเสรมสขภาพ การปองกนโรค การรกษาพยาบาลและการฟนฟสขภาพ วทยาการทางการแพทยและสาธารณสขทใชไมสงมากนก ซงจะเหมาะสมสอดคลองกบขนบธรรมเนยมและความตองการของชมชน การบรการสาธารณสขในระดบน ผใหบรการคอประชาชนดวยกนเองและอาสาสมครสาธารณสขประจ าหมบาน (อสม.) หรออาสาสมครประเภทอนทเปนประชาชนดวยกนเองไมใชเจาหนาทรฐ การบรกการระดบน จงใกลชดกบการดแลรกษาตนเองและบรการสาธารณสขระดบตนเปนอยางมาก โดยในระดบนจะเนนหนกในดานการสงเสรมสขภาพและการปองกนโรค รอยละ 90 การรกษาพยาบาลและการฟนฟสภาพรอยละ 10 (กตต วฒนกล, 2536: 251)

3.3 การจดบรการสาธารณสขระดบตน (Primary Care Level) คอ การจดบรการดานการแพทยและสาธารณสขทด าเนนการโดยเจาหนาทสาธารณสขประเภทตางๆ และแพทยทวไป ลกษณะของระบบบรการสขภาพระดบตนของไทยนอกจากในระดบโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพต าบลและโรงพยาบาลชมชนแลวจะเปนลกษณะทไมมพนทรบผดชอบทงหมดและทงหมดยงไมมลกษณะของการดแลใหบรการแบบองครวมในระดบครวเรอน (สวทย วบลผลประเสรฐ, 2545: 308) ซงหนวยบรการในระดบนจะเนนหนกในดานการสงเสรมสขภาพเปนสวนใหญคอประมาณรอยละ 50 – 75 สวนดานการรกษาพยาบาลและการฟนฟสภาพประมาณรอยละ 25 – 50 (กตต วฒนกล 2536: 251)

3.4 การจดบรการสาธารสขระดบกลาง (Secondary Care Level) ด าเนนการโดยแพทยและเจาหนาทสาธารณสขอนๆ ทมความรความช านาญงานสงปานกลาง (กตต วฒนกล, 2536: 251) ประกอบดวยหนวยบรการ คอ โรงพยาบาลทวไป (รพท.) โรงพยาบาลเอกชนและคลนกเอกชน ซงนบรวมอยในระดบบรการนดวย โดยในระดบนจะเนนหนกในดานของการรกษาพยาบาลและการฟนฟสภาพประมาณรอยละ 75

3.5 การจดบรการสาธารณสขระดบสง (Tertiary Care Level) ด าเนนการโดยผเชยวชาญพเศษใหบรการดานการรกษาและการฟนฟสภาพถงรอยละ 90 ในขณะทใหบรการดานการสงเสรมสขภาพ การปองกนโรคและการควบคมโรคเพยงรอยละ 10 จดใหบรการในโรงพยาบาลใหญ คอ โรงพยาบาลศนย (รพศ.) โรงพยาบาลมหาวทยาลย (รพ.ม.) และโรงพยาบาลเอกชนขนาดใหญ

128

4. การใหบรการสขภาพ

การบรการ หมายถง กระบวนการของการปฏบตตนเพอผอน ดงนน ผทจะใหบรการควรมคณสมบตทสามารถจะอ านวยความสะดวกและท าตนเพอผอนอยางมความรบผดชอบและมความสข ดงนนการใหบรการทดและมคณภาพจากตวบคคล ซงตองอาศยเทคนค กลยทธ ทกษะ และความแนบเนยนตางๆ ทจะท าใหชนะใจลกคาผมาตดตอธรกจหรอบคคลทวไปทมาใชบรการจงถอไดวามความส าคญอยางยง ในปจจบนน การใหบรการสามารถกระท าไดทงกอนการตดตอ ในระหวางการตดตอ และภายหลงการตดตอ โดยไดรบการบรการจากตวบคคลทกระดบในองคกรรวมทงผบรหารขององคกรนนๆ การบรการทดจะเปนเครองมอชวยใหผทตดตอกบองคกรธรกจเกดความเชอถอ ศรทธา และสรางภาพลกษณ ซงจะมผลในการสงซอหรอใชบรการอนๆ ในโอกาสหนา ซงในการบรการจะท าไดในรปแบบตางๆ เชน การตอนรบและการเอาใจใส การบรการภายหลงการขาย การบรการส าหรบพนกงานชาง ทกษะในการปฏบตงานเพอบรการในส านกงาน เปนตน

4.1 หลกการใหบรการ กลธน ธนาพงศธร (2530: 303 - 304) ไดชใหเหนถงหลกการบรการทส าคญม 5 ประการ

4.1.1 หลกความสอดคลองกบความตองการของบคคลสวนใหญ กลาวคอ ประโยชนและการบรการองคกรสงใหนน ตองตอบสนองความตองการของบคคลสวนใหญหรอทงหมด มใชเปนการจดการใหแกบคคลกลมใดกลมหนงโดยเฉพาะ มฉะนนจะไมไดประโยชนสงสดในการอ านวยประโยชนและบรการ และยงไมคมคากบการด าเนนงานนนๆ ดวย

4.1.2 หลกความสม าเสมอ กลาวคอ การใหบรการตองตอเนองอยางสม าเสมอ มใชท าๆหยดๆ ตามความพอใจของผใหบรการหรอผปฏบตงาน

4.1.3 หลกความเสมอภาค บรการทจดใหนนตองใหผรบบรการอยางเสมอหนา และเทาเทยมกนไมมการใชสทธพเศษแกบคคลหรอกลมใด ในลกษณะตางจากบคคลอนๆอยางเหนไดชด

4.1.4 หลกความประหยด คาใชจายทตองการใชในการบรการ จะตองไมมากจนเกนกวาผลทจะไดรบ

4.1.5 หลกความสะดวก บรการทจดใหแกผรบบรการ จะตองเปนไปในลกษณะปฏบตงาย สะดวก สบาย สนเปลองทรพยากรไมมาก และไมเปนภาระยงยากใจแกผ ใหบรการหรอผใชบรการจนเกนไป

4.2 การใหบรการแบบครบวงจร ชวงค ฉายาบตร (2536: 14) ไดใหแนวคดเกยวกบการใหบรการแบบครบวงจรวาจะตองเปนไปตามหลกการ ซงอาจเรยกวา Package Service ไวดงน

4.2.1 ยดการตอบสนอง ถอวาการใหบรการเปนภาระหนาททตองด าเนนการอยางตอเนองโดยจะตองพยายามจดบรการใหครอบคลมผทอยในขายทควรไดรบบรการทกคน โดยขาราชการจะตองถอวา การใหบรการเปนภาระหนาททตองด าเนนการอยางตอเนองโดยจะตองพยายามจดบรการใหครอบคลมผทอยในขายทควรไดรบบรการทกคน สวนพยายามใหผรบบรการไดสทธประโยชนทควรจะไดรบอยางสะดวกและรวดเรว ตองมองผรบบรการวามฐานะและศกดศรเทาเทยมกบตน

129

4.2.2 ความรวดเรวในการใหบรการ (Acceleration) 4.2.3 การใหบรการจะตองเสรจสมบรณ (Completion) หมายถง การเสรจสมบรณ

ตามสทธประโยชนทผรบจะตองไดรบ โดยทผรบบรการไมจ าเปนตองมาตดตอบอยครงนก 4.2.4 ความกระตอรอรนในการใหบรการ (Keen) จะท าใหผมารบบรการเกดทศนคตทด

ยอมรบฟงเหตผล ค าแนะน าตางๆมากขน และเตมใจทจะมารบบรการเรองอนๆ 4.2.5 การใหบรการดวยความถกตอง สามารถตรวจสอบได (Accountability) 4.2.6 ความสภาพออนนอม (Gentle) ท าใหผรบบรการมทศนคตทดตอขาราชการและ

การตดตอกบทางราชการ 4.2.7 ความเสมอภาค (Equality) ซงจะตองเปนไปตามเงอนไขของการใหบรการจะตอง

เปนไปภายใตระเบยบเงอนไขเดยวกนและการใหบรการตองค านงถงความเสมอภาคในโอกาสทจะไดรบบรการ

4.3 การวดความพงพอใจตอบรการ ความพงพอใจจะเกดขนหรอไมจะตองพจารณาจากลกษณะการใหบรการขององคกร ประกอบกบระดบความรสกของผใหบรการในมตตางๆ ของแตละคน ดงนน การวดความพงพอใจอาจวดไดหลายวธดงตอไปน (สาโรจ ไสยสมบต, 2534: 39)

4.3.1 การใชแบบสอบถาม เปนวธทนยมใชโดยใหกลมคนทตองการวดลงความเหนในแบบสอบถามทถามถงความพอใจในดานตางๆ ทหนวยงานบรการอย โดยใหเลอกตอบอยางอสระ

4.3.2 การสมภาษณ ตองใชผช านาญเปนพเศษ สมภาษณเพอใหทราบความพงพอใจของผสมภาษณทตรงกบขอเทจจรง เปนวธประหยดและมประสทธภาพมาก

4.3.3 สงเกต เปนอกวธหนงทท าใหเราทราบระดบความพงพอใจ โดยสงเกตจากพฤตกรรมกอน ขณะรอรบบรการและหลงไดรบบรการ โดยสงเกตจากทาทาง การพด สหนา ความถของการมารบบรการ วธวดความพงพอใจตอบรการนขนอยกบความสะดวก เหมาะสม ตลอดจนจดมงหมายและเปาหมายของการวด จงจะท าใหการวดนนมประสทธภาพนาเชอถอได

4.4 การใหบรการสาธารณะ (Public Service Delivery) การใหบรการ อาจกลาวไดวาเปนหนาทส าคญในการบรหารงานภาครฐ โดยเฉพาะในลกษณะงานทตองการมการตดตอสมพนธกบประชาชนหรอลกคาโดยตรง โดยหนวยงานและเจาหนาทผใหบรการมหนาทในการสงตอการบรการ (Delivery Service) ใหแกผรบบรการ ซง Lucy Gilbert and Birkness (1977:79 อางในส านกนโยบายและแผน กรงเทพมหานคร 2538: 1-9) มองวา การใหบรการสาธารณะมองคประกอบทส าคญคอ 1) ปจจยน าเขา (Inputs) หรอทรพยากร อนไดแก บคลากร คาใชจาย อปกรณและสงอ านวยความสะดวก 2) กจกรรม (Activities) หรอกระบวนการ (Process) ซงหมายถง วธการใชทรพยากรและ 3) ผล (Results) หรอผลผลต (Outputs) ซงหมายถง สงทเกดขนหลงจากใชทรพยากรและความคดเหนตอผลกระทบ ซงหมายถง ความคดเหนของประชาชนทมตอการบรการทไดรบจากความหมายดงกลาว จะเหนวาเปนการพจารณาโดยใชแนวคดเชงระบบทมการมองวา หนวยงานทมหนาทใหบรการน าปจจยน าเขาสกระบวนการผลตและออกมาเปนผลผลต

อยางไรกตาม จากความหมายดงกลาว มประเดนส าคญประเดนหนง กคอ การมองในแงของผลกระทบทเกดขนหลงการใหบรการ ซงสามารถวดไดจากความคดเหน หรอทศนะคตของผรบบรการทมตอระบบการใหบรการ

130

จากความหมายดงกลาว จะเหนไดวาการพจารณาโดยใชแนวคดเชงระบบทมการมองวา หนวยทมหนาทบรการใชปจจยน าเขา เขาสกระบวนการผลต และออกมาเปนผลผลตหรอการบรการโดยทงหมดจะตองเปนตามแผนงานทก าหนดไว ดงนน การประเมนผลจะชวยท าใหทราบถงผลผลตหรอการบรการทเกดขนวามลกษณะเปนเชนไร ซงจะเปนขอมลปอนกลบเปนปจจยน าเขาตอไป ดวยเหตนระบบการใหบรการสาธารณะจงมลกษณะทเคลอนไหวเปลยนแปลงอยเสมอ

5. การเขาถงบรการสขภาพ ความหมายของการเขาถงบรการ หมายถง การเขาถงดานภมศาสตร ดานเศรษฐกจ ดาน

สงคม ดานภาษา และการจดองคกรทใหความสะดวกแกผปวย เชน ระบบนดหมายเวลาจดบรการ (อนวฒน ศภชตกล, 2536) และยงหมายถง การทผรบบรการสามารถเขาถงบรการไดงายและไดรบความสะดวกจากการมารบบรการและไดใหแนวคดการเขาถงบรการ (Parasuraman, Ziethaml & Berry,1988 อางใน อตญาณ ศรเกษตรนและคณะ, 2547: 40) ซงประกอบดวย 1) ผรบบรการเขาใชหรอไดรบความสะดวก ระเบยบขนตอนไมควรมากมายซบซอน 2) ผรบบรการใชเวลาคอยนอยในการบบรการ 3) เวลาทใหบรการเปนเวลาสะดวกส าหรบผรบรการ และ 4) อยในสถานททผรบบรการตดตอไดสะดวก นอกจากนแนวคดเกยวกบการเขาถงบรการทางการแพทยแบงออกเปน 5 ประเภท (Penchansky & Thomas, 1981 อางใน อนง ทรพยเอยม 2547: 24) คอ

5.1 ความพอเพยงของบรการทมอย (Availability) คอ ความพอเพยงระหวางบรการทมอยกบความตองการของผรบบรการ

5.2 การเขาถงแหลงบรการ (Acceptability) คอ ความสามารถทจะไปใชแหลงบรการไดอยางสะดวก โดยค านงถงลกษณะทตงการเดนทาง

5.3 ความสะดวกและสงอ านวยความสะดวกของแหลงบรการ (Accommodation) ไดแก แหลงบรการทผรบบรการยอมรบวาใหความสะดวกและมสงอ านวยความสะดวก

5.4 ความสามารถของผรบบรการทเสยคาใชจายส าหรบบรการหรอการมประกนสขภาพ 5.5 การยอมรบคณภาพบรการ (Acceptability) ซงในทนรวมถงการยอมรบลกษณะผ

ใหบรการ กลาวโดยสรปการเขาถงบรการ หมายถง ความสะดวกในการเขารบบรการ เชน ขนตอน

การเขารบบรการไมยงยาก ระยะเวลาในการรอรบบรการไมนาน มการใหบรการเพยงพอกบความตองการของผรบบรการ

ส าหรบตวชวดการเขาถงบรการ ส านกงานหลกประกนสขภาพแหงชาต (2550) ไดก าหนดมาตรฐานของสถานบรการทขนทะเบยนเปนหนอยบรการปฐมภมในโครงการหลกประกนสขภาพถวนหนาในการเขาถงบรการ ตองสามารถใหผมสทธเขาถงบรการ ไดดงน

1. ตงอยในพนทชมชนทสะดวกตอการเขารบบรการ โดยเฉลยผรบบรการสามารถเดนทางโดยรถยนตใชเวลาไมเกน 30 นาท

2. สามารถรบผดชอบดแลสขภาพของผมสทธในพนทรบผดชอบไดไมเกน 10,000 คน ตอหนงหนวยบรการ

131

3. สามารถเปดใหบรการสาธารณสขแกผมสทธในพนทรบผดชอบทกวนและรวมเวลาใหบรการแลวไมนอยกวา 56 ชวโมงตอสปดาห โดยเนนเปดใหบรการในเวลาทผมสทธในพนทรบผดชอบนนสามารถเขาถงไดสะดวก

4. หนวยบรการตองตดประกาศเวลาใหบรการ ไวในทเปดเผยใหเหนไดอยางชดเจน มประกาศรายชอเครอขายหนวยบรการ ใหผมสทธเกดความมนใจวาจะไดรบการสงตอไปรบบรการสาธารณสขไดอยางเหมาะสม

5. สถานบรการทขนทะเบยนเปนหนวยบรการสขภาพในระดบปฐมภม ตองสามารถจดบรการระดบปฐมภมไดครบถวน ครอบคลมประเภทและขอบเขตของบรการสาธารณสข ดงน

5.1 บรการสรางสขภาพและปองกนการเจบปวยอยางครบถวน พรอมทงมระบบตดตามความตอเนองของบรการ

5.2 บรการตรวจวนจฉยโรคและรกษาพยาบาลไดอยางเปนองครวม ใหแก ผปวยทกกลมอาการทงเฉยบพลน และเรอรง โดยผสมผสานรวมกบการสรางสขภาพ รวมทงการฟนฟสมรรถภาพเบองตน

5.3 บรการทนตกรรม ทงการสรางเสรม การปองกน การรกษา และการฟนฟสมรรถภาพ โดยอาจจดใหบรการในหนวยบรการหรอมระบบเครอขายสงตอผมสทธในพนทรบผดชอบไปรบบรการ

5.4 บรการเยยมบานรวมทงการตดตามเยยมประจ า เพอท าความรจกสรางเสรมความรความเขาใจในการดแลสขภาพใหแกบคคลในครอบครว

5.5 บรการตรวจหองปฏบตการขนพนฐาน หรอมระบบสงตอไปยงหนวยบรการอนไดอยางมคณภาพและรวดเรว

5.6 บรการเภสชกรรม ไดแก มระบบการจดหา การจดเกบ และการจาย รวมทงการก ากบคณภาพและมาตรฐานยาและเวชภณฑทไดมาตรฐานหรอมระบบเครอขายใหบรการ

5.7 การจดบคลากร สถานบรการทขนทะเบยนเปนหนวยบรการปฐมภม ตองมหรอจดใหมบคลากรเพอท าหนาทใหบรการปฐมภมโดยเฉพาะ ไมนอยกวาอตราทก าหนดดงน

5.7.1 จดใหมแพทยหรอเวชศาสตรครอบครว อยางนอย 1 คนตอผมสทธทลงทะเบยนเลอกเปนหนวยบรการประจ าไมเกน 10,000 คน ท าหนาทรบผดชอบดแลคณภาพและใหค าปรกษา

5.7.2 มพยาบาลเวชปฏบตหรอพยาบาลวชาชพปฏบตงานประจ าหนวยบรการ อยางนอย 2 คน ตอผมสทธในพนทรบผดชอบไมเกน 10,000 คน

5.7.3 มบคลากรอนๆ ทมคณวฒไมต ากวาระดบปรญญาตรสาขาวทยาศาสตรสขภาพหรอสาขาอนทเกยวของหรอเทยบเทา ปฏบตงานในหนวยบรการจ านวน 3 คนตอผมสทธในพนทรบผดชอบไมเกน 10,000 คน

5.7.4 มเจาหนาท/บคลากรอนๆทมคณวฒต ากวาระดบประกาศนยบตรดานวทยาศาสตรสขภาพหรอเทยบเทา หรอผประกอบโรคศลปะตามกฎหมายวาดวยการประกอบโรคศลปะ ปฏบตงานในหนวยบรการจ านวน 3 คนตอมสทธในพนทรบผดชอบไมเกน 10,000 คน

132

5.7.5 จดใหมทนตแพทย อยางนอย 1 คน ปฏบตงานไมนอยกวา 3 ชวโมงตอสปดาหตอผมสทธในพนทรบผดชอบไมเกน 10,000 คน

5.7.6 จดใหมเภสชกร อยางนอย 1 คน ปฏบตงานไมนอยกวา 4 ชวโมงตอสปดาหตอผมสทธในพนทรบผดชอบไมเกน 1,000 คน

6. คณภาพการบรการ คณภาพบรการนนขนอยกบการรบรของผบรโภค นนคอคณภาพของบรการในสายตาของ

ผบรโภคเกดจากการเปรยบเทยบความคาดหวงในบรการ และในสงทผรบบรการคดวาไดรบจากบรการนน

6.1 นยามความหมาย การบรการจะมคณภาพเมอผรบบรการไดรบสงทคาดหวงไว (Parasuraman, et al,

1985 อางใน อนวฒน ศภชตกล และจรตม ศรรตนบลล, 2543: 2) ในขณะทลกษณะตางๆ ของผลตภณฑหรอบรการทตรงตามความตองการของผรบบรโภค ผรบบรการ หรอท าใหผบรโภคหรอผรบบรการเกดความพงพอใจ กหมายถงคณภาพ (ประวทย จงวศาลและวจตรา จงวศาล, 2537: 171) นอกจากนค าวา “คณภาพบรการ” ในแนวคดทางการตลาดวา คอ ความสามารถในการตอบสนองความตองการของผรบบรการ นนคอ เปนไปตามความตองการของผใชหรอลกคา (Conformance to Requirement) ซงผไดรบประโยชนจากสนคาหรอบรการนนๆ เนองจากคณสมบตของบรการ 4 ประการ คอบรการทมตวตน มความหลากหลายในตวเอง ไมสามารถถกแบงแยกได ท าใหคณภาพบรการถกประเมนจากนนกระบวนการใหบรการ (Process) และผลลพธทเกดขนจากบรการนน (Outcome) โดยเฉพาะการมปฏสมพนธ (Interaction) ระหวางผใหบรการและผบรการ (จรตม ศรรตนบลล, 2537: 171) และคณภาพบรการกคอความสอดคลองกบความตองการของผรบบรการ ระดบความสามารถของบรการในการบ าบดความตองการของผรบบรการ ระดบความพงพอใจของผรบบรการหลงไดรบบรการแลว (วรพงษ เฉลมจรรตน, 2539: 14)

จากความหมายดงกลาวพอจะสรปไดวา คณภาพบรการ หมายถง ลกษณะของบรการทตรงตามความตองการของลกคา โดยเฉพาะคณภาพวดไดจากความตองการ ความคาดหวง หรอความพงพอใจของลกคาหรอผรบบรการ

6.2 ความหมายของคณภาพในบรการทางการแพทย สมาคมแพทยอเมรกน (American medical association, 1986 อางในอนวฒน ศภ

ชตกล และจรตม ศรรตนบลล 2543: 4) นยามการดแลรกษาทมคณภาพสงเปนการชวยเหลอทกระท าอยางตอเนองเพอยกระดบและด ารงไวซงคณภาพชวตของผปวย และท าใหผปวยมอายยนยาวขน โดยการสงเสรมสขภาพ การปองกนโรคและการดแลรกษาทถกตองเหมาะสม ใหผปวยมสวนรวมรบทราบขอมลตางๆ การน าความรทางวทยาศาสตรมาเปนพนฐานและใชทรพยากรอยางมประสทธภาพ

อนวฒน ศภชตกล และจรตม ศรรตนบลล (2543: 5) ใหนยามคณภาพส าหรบการดแลทางการแพทย หมายถง คณลกษณะของบรการทเปนไปตามมาตรฐานทเหมาะสม ปราศจากขอผดพลาด ท าใหเกดผลลพธทดตอคณภาพชวตและตอบสนองความตองการเปนทพงพอใจของผใชบรการ

133

จรตม ศรรตนบลล (2543: 16) ใหนยามของคณภาพในระบบสขภาพ ประกอบดวย 4 องคประกอบส าคญ คอ 1) ความพงพอใจของผรบบรการ (Customer satisfaction) อนเกดจากความ สามารถในการตอบสนองความจ าเปนและความตองการ 2) ภาวะปราศจากขอผดพลาด (Zero defect) ท าสงใดถกตองตงแตครงแรก (Right the first time) 3) การปฏบตสอดคลองกบมาตรฐาน (Standards) ซงอาจรวมถงมาตรฐานวชาชพ องคความรทางวชาการ จรยธรรม และแนวทางปฏบตทเปนทยอมรบ และ 4) การเกดผลลพธทดตอคณภาพชวต (Quality of life) ของผปวย นนคอเกดผลลพธทด และพงประสงคตอสขภาพโดยรวม ไมเพยงแตหายจากโรคภยเทานน ประเวศ วะส (มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช 2544) กลาวในทประชม Nation Forum on Hospital Accreditation ครงท 2 เมอเดอนกมภาพนธ 2543 วา คณภาพการดแลผปวยตองค านงถงศลธรรมขนพนฐาน คอ สทธและศกดศรของผปวย จากความหมายดงกลาวพอจะสรปไดวา คณภาพบรการทางสขภาพ หมายถง ลกษณะของบรการทเปนไปตามมาตรฐานทเหมาะสม ปราศจากขอผดพลาดท าใหเกดผลลพธทดตอผลลพธทดตอคณภาพชวตและตอบสนองความตองการเปนทพงพอใจของผใชบรการ

6.3 องคประกอบและการประเมนคณภาพบรการ อนวฒน ศภชตกล (2536) กลาววาองคประกอบของคณภาพบรการสขภาพม 4

ประการ คอ 6.3.1 การเขาถงบรการ หมายถง การเขาถงดานภมศาสตร ดานเศรษฐกจ ดานสงคม

ดานภาษา และการจดองคกรทใหความสะดวกแกผปวย เชน ระบบนดหมายเวลาจดบรการ 6.3.2 ลกษณะทางกายภาพทนาสนใจ หมายถง บรการทไมเกยวกบสมฤทธผลทางดาน

คลนก แตจะสงผลใหผปวยมความพงพอใจยงขนและยนดทจะกลบมารบบรการครงตอไปเมอมความจ าเปน ลกษณะดงกลาวเปนสงทท าใหผปวยมความเชอมนในบรการทไดรบและมความเตมใจทจะจายคาบรการ ลกษณะดงกลาว ไดแก ความสวยงามความสะดวกสบาย ความสะอาด การใหความร และการหยอนใจดวยวธตางๆ

6.3.3 มนษยสมพนธระหวางผใหบรการและผรบบรการ จะท าใหเกดความเชอมนและการททงสองฝายไดรบขอมลขาวสารทจ าเปนในการใหบรการทเปนการแสดงความตองการของผใชบรการและดานค าแนะน าทผใชบรการจะไดประโยชน ทงน โดยอาศยการใหความเคารพ การรกษาความลบ การฟงและการสอสารทมประสทธภาพ การตอบสนองอยางเหมาะสมและการแสดงความเหนอกเหนใจ

6.3.4 เทคนคบรการ หมายถง การใหบรการทางคลนกทสอดคลองกบสภาพของผปวย เพอใหผปวยคนสสภาพปกตโดยเรวและปลอดภย และการทผปวยจะสามารถมสวนรวมในการดแลรกษาตนเองไดในระดบหนง ดานเทคนคบรการม 2 มต คอความเหมาะสมของบรการทจดและความช านาญทกระท าการรกษาไดอยางเหมาะสม

สวนเกณฑการประเมนผลองคประกอบทง 4 คอ ประสทธผล ประสทธภาพ ความตอเนองและความปลอดภย ศภชย คณรตนพฤกษ และอนวฒน ศภชตกล (2536) เสนอใหประเมนคณภาพบรการสาธารณสขจาก ความคดเหนของประชาชนผรบบรการในดานความไมสะดวกลาชา ความ

134

แออด ความไมเปนกนเองและการไมไดรบขอมลและปญหาคณภาพเทคนคบรการ เชน ผลการรกษาไมเปนไปตามผปวยหรอผรบบรการคาดไว การเกดภาวะแทรกซอนทปองกนได เปนตน

6.4 ตวชวดคณภาพบรการ หนงสอ Joint commission on accreditation of health care organization ของ

ประเทศสหรฐอเมรกา (อางใน อนวฒน ศภชตกล และจรตม ศรรตนบลล 2543: 8-9) ไดสรปปจจยทเปนตวชวดถงคณภาพการดแลผปวยไว 11 ประการ คอ

6.4.1 Accessibility หมายถง ความสะดวกทผปวยจะสามารถเขาถงการดแลรกษาพยาบาลตามความจ าเปนได

6.4.2 Timeliness หมายถง ความพรอมของการดแลทมไวใหกบผปวยไดทนททตองการ

6.4.3 Effectiveness หมายถง การดแลรกษาทกระท าไดอยางด โดยใชศลปะทงทางดานกรยามารยาทความรทมอยในการดแลผปวย

6.4.4 Efficacy หมายถง การบรการทมประสทธภาพทจะบรรลถงความตองการของผมาใชบรการ

6.4.5 Appropriateness หมายถง การบรการทใหนนตรงกบความตองการของผมาใชบรการ

6.4.6 Efficiency หมายถง การดแลรกษาทไดผลตามความตองการ โดยใชคาใชจายนอย หรอความเสยหายทจะเกดนอยทสด

6.4.7 Continuity หมายถง การดแลรกษาทผปวยไดรบนนมการประสานกนอยางตอเนองในบคลากรกลมตางๆ ทเขามาใหการดแลตลอดทงองคกร

6.4.8 Privacy of care หมายถง การค านงถงสทธของผปวย เชน การเผยแพรขอมลตางๆ ทเกยวของกบการเจบปวยจากแฟมขอมล หรอจากบคลากรวชาชพ

6.4.9 Confidentiality หมายถง การดแลรกษาความลบเกยวกบตวผปวย โดยไมใหมการเปดเผยใหบคคลอนๆ โดยปราศจากการยนยอม

6.4.10 Participation of patient and patient family in care หมายถง การดแลผปวยทเปดโอกาสใหผปวย (หรอญาต) เขามามสวนเกยวของกบกระบวนการตดสนใจในเรองเกยวกบความเจบปวยของตนเอง

6.4.11 Safety of care environment หมายถง การเตรยมสถานท และเครองมอทจ าเปนไวพรอม และพรอมทจะใหบรการดแลผปวยทนทเมอตองการ

จรตม ศรรตนบลล และคณะ (2543) ไดท าการศกษาเพอพฒนาเครองชวดคณภาพโรงพยาบาลเพอใชในกระบวนการพฒนาและรบรองคณภาพโรงพยาบาล โดยเสนอแนะวา อาจจดหมวดหมมตของคณภาพและผลการปฏบตงานของโรงพยาบาลไดเปน 3 หมวด คอ 1) คณภาพของการใหการดแลทางคลนก 2) คณภาพของการบรการ และ 3) คณภาพของการจดการองคการ

ดงนนในการใหบรการสขภาพจงตองค านงถง 1) แนวคดทฤษฏเกยวกบการใหบรการ 2) หลกการใหบรการ และ 3) ตวชวดคณภาพบรการ

135

ซงเนอหาดวยดงกลาวมานจะชวยใหผปฏบตงานหรอเจาหนาทสาธารณสขหรอผทท าหนาทในการใหบรการไดมความรความเขาใจ และสามารถจดบรการไดอยางมประสทธภาพ

ในปจจบนการใหบรการเปนหวใจของความส าเรจ ดงจะเหนการใหบรการของโรงพยาบาลเอกชนดกวาโรงพยาบาลของรฐ ซงความแตกตางของการใหบรการนคอจดแขงทโรงพยาบาลเอกชนน าไปเปนจดขายในการประกอบธรกจจนประสบผลส าเรจเปนอยางด และการใหบรการหลงการขายของบรษทตางๆ กเปนจดเดนของบรษทตางๆ ทสามารถจดบรการหลงการขายไดเปนอยางด

การใหบรการในปจจบนจงตองค านงถงปจจยรอบดานหากมความตองการใหผรบบรการเกดความพงพอใจการปรบปรงการใหบรการอยางตอเนองจงเปนสงจ าเปนของผใหบรการและผรบผดชอบ

7. หนวยงานทใหการสนบสนนระบบบรการสขภาพ ระบบบรการสขภาพเปนภารกจของหนวยงานทมบทบาทหนาทในการใหบรการ การบรการ

จะมคณภาพและมาตรฐานได ตองไดรบการสนบสนนจากหนวยงานฝายสนบสนน ประกอบดวย 7.1 กระทรวงสาธารณสข

กระทรวงสาธารณสขเปนหนวยงานหลกของประเทศในการด าเนนงานดานสขภาพของประเทศ และรบผดชอบงานดานสขภาพครอบคลมทง 4 ดาน ไดแก ดานการสงเสรมสขภาพ ดานการควบคมและปองกนโรค ดานการรกษาพยาบาลและดานการฟนฟสภาพ ซงในดานทเกยวกบการรกษาพยาบาลนน กระทรวงสาธารณสขไดจดโครงสรางในดานการบรการสาธารณสขทงในสวนกลางและสวนภมภาค ดงน

7.1.1 หนวยงานในสวนกลาง ประกอบดวยโรงพยาบาลศนย และโรงพยาบาลทใหบรการการแพทยขนสง เชน สถาบนโรคผวหนง สถาบนโรคทรวงอก และสถาบนมะเรงแหงชาต เปนตน ซงหนวยงานเหลานใหบรการสขภาพแกประชาชนอยตลอดเวลา

7.1.2 หนวยงานในสวนภมภาค 7.1.2.1 ส านกงานสาธารณสขจงหวด (สสจ.) เปนหนวยงานบรหาร มหนาทใน

การสงเสรมสนบสนน ควบคมก ากบ และประสานกจการสาธารณสขของจงหวดในการสงเสรมสขภาพ ปองกนและควบคมโรค รกษาพยาบาลและการฟนฟสภาพเพอใหเปนไปตามนโยบายของกระทรวงสาธารณสข มนายแพทยสาธารณสขจงหวดเปนหวหนาสวนราชการ สายงานขนตรงตอจงหวด

7.1.2.2 โรงพยาบาลศนย (รพศ.) เปนโรงพยาบาลทมขนาดใหญพเศษ มเตยงผปวยไวภายในตงแต 500 เตยงขนไปเปนโรงพยาบาลทตงอยในจงหวดทตงของเขตหรอเปนศนยกลางของจงหวดตางๆ ของเขตนน ซงตามเปาหมายจะใหเปนสถานบรการทมขดความสามารถสงสดทดเทยมกบโรงพยาบาลขนาดใหญในกรงเทพฯ

7.1.2.3 โรงพยาบาลทวไป (รพท.) เปนหนวยบรการสาธารณสขระดบจงหวดทตงอยในจงหวดหรออ าเภอใหญๆ มขนาดเตยงผปวยไวรกษาภายในตงแต 200 – 500 เตยง แตกตางกนไปตามความหนาแนนของจ านวนประชากร ปรมาณ และคณภาพบรการ มหนาทสนบสนนการจดบรการสาธารณสขแกประชาชน โดยเนนหนกดานการรกษาพยาบาล การรบขนสงตอผปวยจากโรงพยาบาลชมชน โรงพยาบาลสงเสรมสขภาพต าบล สถานบรการสาธารณสขชมชน

136

7.1.2.4 ส านกสาธารณสขอ าเภอ (สสอ.) เปนหนวยงานบรหาร มหนาทสงเสรมสขภาพต าบล (รพสต.) สนบสนนและควบคมการปฏบตงานของโรงพยาบาลอนามย (สอ.) และการประสานกจกรรมสาธารณสขในอ าเภอ มสาธารณสขอ าเภอเปนหวหนา และสายงานขนตรงตออ าเภอ

7.1.2.5 โรงพยาบาลชมชน (รพช.) เปนหนวยบรการสาธารณสขระดบอ าเภอ ซงครอบคลมประชากรประมาณ 10,000 คน ซงเปนสถานบรการทมเตยงผปวยไวรกษาภายใน 10 – 150 เตยงลงมา มทงแพทยและเจาหนาทสาธารณสขอนๆ ปฏบตงานอย ใหบรการดานการรกษาพยาบาล การปองกนและควบคมโรค การสงเสรมสขภาพ การบ – สงตอผปวยไวรกษา หรอรกษาตอเนองและกจการรกษาพยาบาลในรปแบบพเศษอนๆ ซงในขณะนมโรงพยาบาลชมชนครบทกอ าเภอทวประเทศ นอกจากนยงมหนวยบรการของสวนราชการอนๆ เชน มหาดไทย กลาโหมและเอกชน กระจายอยตามจดตางๆ ทวไป

7.1.2.6 โรงพยาบาลสงเสรมสขภาพต าบล (รพสต.) สถานอนามย (สอ.) ปจจบนเปลยนเปนโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพต าบล (รพสต.) เปนหนวยงานสาธารณสขระดบต าบล ทครอบคลมประชากรจ านวน 5,000 คน มหนาทในการใหบรการสาธารณสข ทงในดานการรกษาพยาบาล การสงเสรมสขภาพ การปองกนและควบคมโรค ปจจบนมสถานอนามยทวไป สถานอนามยขนาดใหญ และสถานอนามยทเปนศนยสงเสรมสขภาพชมชน ครอบคลมพนททกต าบลทวประเทศและบางต าบลจะมสถานอนามยมากกวาหนงแหงได ทงน ขนอยกบลกษณะทางประชากร ภมประเทศ และปจจยอนๆ

7.1.2.7 ศนยสาธารณสขมลฐานชมชน (ศสมช.) เปนหนวยงานระดบหมบาน ด าเนนการโดยอาสาสมครสาธารณสขประจ าหมบาน (อสม.) โดยการสนบสนนวสดอปกรณบางสวนและสนบสนนวชาการดานตางๆ จาก รพสต. ซงจดตงขนภายใตโครงการสาธารณสขมลฐานเพอการบรรลสขภาพดถวนหนา และขณะนมศนยสาธารณสขมลฐานชมชน (ศสมช.) กระจายอยในหมบานตางๆ ทวประเทศเกอบทกหมบาน (แตคณภาพจะตองพฒนาอกมาก)

8. ส านกงานหลกประกนสขภาพแหงชาต (สปสช.) ส านกงานหลกประกนสขภาพแหงชาต (สปสช.) เปนหนวยงานทรบผดชอบการสราง

หลกประกนสขภาพถวนหนา โดยมคณะกรรมการหลกประกนสขภาพแหงชาต และคณะกรรมการควบคมคณภาพ และมาตรฐานบรการสาธารณสข เปนองคกรก าหนดนโยบายในการสรางระบบหลกประกนสขภาพ โดยใหความส าคญกบการสนบสนนใหประชาชนมและใชบรการจากหนวยบรการระดบตนหรอหนวยบรการปฐมภมใกลบาน เนนการบรการดานแรก (Front line service) ทสามารถใหบรการแบบผสมผสาน (Comprehensive case) ทงการรกษาพยาบาล การสงเสรมสขภาพ การปองกนโรคและการฟนฟสขภาพ และในขณะเดยวกน สปสช . สนบสนนใหโรงพยาบาลแตละระดบมประสทธภาพ คณภาพสง ซงปจจบนสามารถพฒนาหลกประกนสขภาพของประชาชนไดอยางมประสทธภาพ

137

9. หนวยงานอนๆ หนวยงานทใหการสนบสนนในการจดบรการสขภาพมอกมากมาย อาท โรงพยาบาลเอกชน

คลนก สถานบรการสขภาพ รานขายยา และหนวยงานดานการแพทย เฉพาะทางจากตางประเทศกลวนแตใหการสนบสนนระบบบรการสขภาพทงสน และรวมถงองคการปกครองทองถนและการมสวนรวมของประชาชน

หนวยงานทใหการสนบสนนดานสขภาพทงภาครฐ ภาคเอกชน ภาคธรกจ และสวนตางๆ ทเกยวของในแตละหนวยงาน และมบทบาทหนาทแตกตางกน บางหนวยงานมหนาทใหบรการโดยเฉพาะ เชน โรงพยาบาล หรอศนยบรการ แตบางหนวยงานใหการสนบสนนบรการ เชน การฝกอบรม เจาหนาทสาธารณสข พยาบาล และเจาหนาทอนๆ ทเกยวของ ดงนน ในบทนจงไมน าเสนอเนอหาของแตละหนวยงาน เพราะจะไดกลาวถงอยางละเอยดในบทตอไป

อยางไรกตาม หนวยงานทใหบรการ หรอใหการสนบสนนบรการจะตองมความเขาใจตรงกนในการท าใหบรการมคณภาพ สามารถเขาถงไดมมาตรฐาน และสามารถสรางความพงพอใจตอผรบบรการในระดบหนง ซงหนวยงานภาครฐ ควรไดค านงถงการใหบรการเพมมากขนเพราะประชาชนมกจะทวงตงเรองการใหบรการของภาครฐอยเสมอและตองด าเนนการแกไขอยตลอดเวลาเพอใหไดคณภาพและมาตรฐานตอไป

10. หนวยงานทสนบสนนการท างานในชมชน

หลกการท างานในชมชนตองอาศยการบรณาการกบหนวยงานทเกยวของในพนท ดงตอไปน 10.1 องคการปกครองสวนทองถน

นบแตมการประกาศใช พ.ร.บ กระจายอ านาจ พ.ศ. 2540 เปนตนมา องคกรปกครองสวนทองถนจงมบทบาทมากมายในการด าเนนงานในระดบพนทโดยเฉพาะอยางยง เทศบาลและองคการบรการสวนต าบล (อบต.) ทอยใกลชดประชาชนมากทสด สามารถสนองตอบตอปญหาและความตองการของประชาชนได ซงเรองสขภาพเปนความรบผดชอบส าคญในบรการสาธารณท อบต . จดงบประมาณสนบสนนการท างานดานสาธารณสขเปนประจ าทกปโดยบรรจอยในแผนงบประมาณประจ าป และก าหนดบทบาทหนาทความรบผดชอบของเจาหนาทอยางชดเจน

ในสวนของงบประมาณทองถน หรอ อบต. สนบสนนแลวยงมงบประมาณสนบสนนเพมเตมจากส านกงานหลกประกนสขภาพแหงชาต (สปสช.) ในรปแบบของกองทนสขภาพต าบล ซงจะสนบสนนใหการจดบรการสขภาพในชมชน และการท างานในชมชนของกลมตา งๆ สามารถด าเนนการไดอยางมประสทธภาพ เชน การจดท าแผนททางเดนยทธศาสตร เปนตน

องคกรปกครองสวนทองถนม 5 รปแบบซงแตละรปแบบกใหการสนบสนนการจดบรการและสนบสนนการจดการในชมชนทกรปแบบมากนอยตามสภาพ นโยบายของผบรหาร ปญหาความตองการของชมชน และปจจยอนๆ ทเกยวของ และแนวโนมในอนาคตเรองสขภาพทองถนจะมบทบาทมากขนเพราะผสงอาย ผพการ เดกดอยโอกาส ลวนแตเปนความรบผดชอบของทองถนในการบรหารจดการซงจะมความเกยวของโดยตรงกบสขภาพ ลกษณะงานในชมชนจงมลกษณะของการบรณาการมากยงขน

138

10.2 โรงพยาบาลสงเสรมสขภาพต าบล (รพ.สต.)

กระทรวงสาธารณสขไดพฒนาสถานอนามย (สอ.) ใหยกระดบเปนโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพต าบล (รพ.สต.) กเพราะมงเนนการสงเสรมสขภาพแกประชาชนตามบทบาทหนาทในระดบปฐมภมและสนบสนนการท างานในชมชนของกลมตางๆ ทเกยวของ อาท อาสาสมครสาธารณสขประจ าหมบาน (อสม.) ทด าเนนงานกบประชาชนในระดบครอบครวและชมชน

รพ.สต. จงมหนาทหลกในการใหบรการสขภาพและการสนบสนนทางวชาการดานสขภาพแก อสม. และประชาชนโดยเฉพาะการปรบเปลยนพฤตกรรมสขภาพแก อสม. และประชาชน ซง รพ.สต. จะเปนสถานบรการสาธารณสขจดแรกทสามารถกลนกรองผปวยไดเปนอยางดมใหผปวยไปแออดทโรงพยาบาลจงหวด และโรงพยาบาลศนย และการท รพ .สต. สามารถจดท าแผนพฒนาสขภาพของประชาชนไดการมสวนรวมของประชาชน ประชาชนจะมสขภาพดขนอยางแนนอน แมวา พ.ร.บ. ถายโอนอ านาจงานสาธารณสขจะถายโอนงานสวนหนงไปยง อบต. บางแลวกตาม งานดานวชาการกยงคงเปนภาระหนาทของ รพ.สต. เหมอนเชนเดมและยงคงตองปรบปรงใหเหมาะสมยงขนตอไป โดยใหสอดคลองบรบทของการเปลยนแปลงสงคมในปจจบน

10.3 เครอขายสขภาพ

เครอขายสขภาพเกดจากการรวมตวของกลมบคคล องคกร เพอรวมกนในการด าเนนการเรองสขภาพภายใตวตถประสงคเดยวกน โดยมความเปนอสระในการท างานของตนเอง ซงท าใหการจดบรการสขภาพมความครอบคลมมากยงขน เพราะเครอขายสขภาพมหลายลกษณะ บางรปแบบเปนรปแบบของการจดบรการ แตบางรปแบบเปนการใหความร และการบรการดานสขภาพ เชน เครอขายเอดส มวตถประสงคเฉพาะ เรองแกไขปญหาโรคเอดส หรอเครอขายคมครองผบรโภค กแกไขเรองการคมครองผบรโภคในดานตางๆเปนตน

จากสภาพปญหาทซบซอนในสงคม ท าใหหนวยงานของรฐรบผดชอบดานสขภาพ เรมไมสามารถทจะรบผดชอบเพยงล าพงไดอกตอไป การท างานในลกษณะของเครอขายจงมความส าคญเพราะสามารถระดมทรพยในดานตางๆ มารวมในการด าเนนการได ซงเครอขายสขภาพจะชวยในการรณรงคสขภาพในวาระส าคญตางๆ ไดเปนอยางด เชน รณรงคลดอบตเหต ในชวงปใหม หรอเทศกาลสงกรานต เปนตน

การท างานในชมชนของเครอขายสขภาพจะมประสทธภาพ เพราะเครอขายสขภาพเนนประชาชนเปนศนยกลางของการพฒนาและใหความส าคญกบการจดการความสมพนธในชมชน ซงสงคมไทยนน ความสมพนธในชมชนเปนกลไกส าคญของการท างานในชมชน

10.4 สถาบนทางศาสนา

สภาบนศาสนา เปนสถาบนทางสงคมทสามารถท าใหปญหาสขภาพลดความรนแรงลง ทงในรปแบบของความรนแรง ความขดแยง เอารดเอาเปรยบ ซงกนและกน เพราะทกศาสนาสอนใหคนท าความด ละเวนความชว ลดอบายมขตางๆ เปนตน หรอการสงสอนใหมคณธรรม จรยธรรม มความเมตตากรณา เพอนมนษย ซงชวยใหจตใจสงบ สงเสรมสขภาพจต หรอพฒนาดานอารมณของประชาชน ทงน จากสภาพสงคมไทย กอใหเกดปญหาทางสขภาพจตมากยงขน ตงแตครอบครวแตกแยกไมอบอน ปญหาความรนแรง ปญหายาเสพตด ซงปญหาเหลานมผลกระทบตอการจดบรการสขภาพ และท าใหการท างานชมชนดานสาธารณสขตองปรบเปลยนใหเกดความเหมาะสมมากยงขน

139

10.5 โรงเรยน หรอสถาบนทางการศกษา

สถาบนทางการศกษาทกระดบสามารถสอดแทรกความรดานสขภาพอยในหลกสตรตางๆ ได ซงจะชวยใหเกดความพฒนาพฤตกรรมทางสขภาพทถกตองได ซงด าเนนการอยในขณะน แตควรไดปรบปรงใหเหมาะสมมากยงขน

10.6 อาสาสมครสาธารณสขประจ าหมบาน (อสม.)

อสม. เปนชาวบานในชมชนทอาสาสมครมาด าเนนงานสขภาพในชมชน โดยไดรบการอบรมความรดานสาธารณสข จากเจาหนาทซงครอบคลมทกหมบาน ในชมชนในประเทศไทย ท าใหบรการสขภาพครอบคลมประชาชนถงระดบครอบครวได แตการท างานในชมชนของ อสม. ท างานภายใตหลกการของการมสวนรวมของประชาชน และการพงตนเองซงจะตองไดรบการสนบสนนจากภาครฐ การปฏบตงานของ อสม. กไมคดวาเจาหนาทเปนหวหนาของตน เพราะหากมความเขาใจทไมถกตองแลว อสม. กจะรอเจาหนาทสงการไมสามารถคดคนหรอคนหาดวยตนเองได การพฒนาสขภาพอยางยงยนกจะไมสามารถเกดขนเองได

อยางไรกตามแนวคดของการเปนอาสาสมครหรอจตอาสาทกลาวถงในปจจบน ยงคงเปนแนวคดหรอหลกการทส าคญของสงคมไทย และการพฒนาสขภาพของคนไทย รวมทงการท างานในชมชนดวนเชนเดยวกน

10.7 กลมชมรม / สมาคมตางๆ สามารถสนบสนนการจดบรการสขภาพ ในชวงเวลาตางๆได ดงจะพบเหนไดทกวน

เชน การออกหนวยแพทยเคลอนทตางๆ หรอการจดประชม อบรม สมมนา ใหความร หรอการรณรงคดานสขภาพทเกดขนเปนประจ า กมผลตอการจดบรการสขภาพของประชาชน และกระทบตอการท างานดานสาธารณสขของผเกยวของได ซงจะสามารถบรณาการรวมกนได โดยหารอเบองตน และก าหนดเปาหมายรวมกน สขภาพของประชาชน กสามารถพฒนาขน ระดบหนงไดอยางรวดเรว

สรปในรายละเอยดของการท างานชมชนดานสาธารณสขนน สงทส าคญของการท างานในชมชน ผทท างานจะตองมความร ความเขาใจชมชน ถงความสมพนธดานตางๆ ของชมชน และแนวคดดานสขภาพของประชาชนทเนนการพงตนเอง และการมสวนรวมของประชาชน เพราะการมสขภาพดเปนสทธและหนาทความรบผดชอบของตนเอง คนอนจะมาหยบยนใหมได และการท างานในชมชน มหลายองคกรทมบทบาทแตกตางกน การบรณาการของท างานในรปแบบของแผนงาน หรอรปแบบของเครอขาย จงจะท าใหการจดบรการทางสขภาพมประสทธภาพได

อยางไรกตามการท างานในชมชนในปจจบนแตกตางกบการท างานชมชนในอดตมากเพราะลกษณะของชมชน ความสมพนธของครอบครว และชมชน ความสมพนธชมชนกบภายนอกชมชน ในลกษณะตางๆ กยงท าใหการท างานสขภาพในชมชน มความซบซอนมากยงขน โดยเฉพาะเมอการสอสารและเทคโนโลยของขางสารสามารถเขาถงบคคลและครอบครวไดอยางทวถง ท าใหครอบครว ชมชน มศกยภาพดานสขภาพในระดบหนง บางกรณ หรอบางชมชน อาจจะมความร ประสบการณในดานสขภาพมากกวาเจาหนาทสาธารณสขกได

การท างานในชมชนทางภาครฐ ไดแก เจาหนาทสาธารณสข ภาคทองถน อาสาสมครประจ าหมบาน (อสม.) เครอขายสขภาพ และผน าในแตละครอบครว ตลอดจนหนวยงานทางสงคม จงตองค านงถงสงตางๆดงกลาวมาแลวและน าไปประยกตใชใหเหมาะสม

140

สงส าคญในการท างานในชมชน คอ การมสวนรวมของชมชน การก าหนดเปาหมายของชมชน และการด าเนนการเพอบรรลเปาหมายของชมชนดวยชมชนเอง ซงในการท างานแตละครง จะตองอาศยสงเหลาน การพฒนาทด าเนนการมาอยางตอเนองจงจะเกดการพฒนาทยงยนได

11. สรป ระบบบรการสขภาพ (Health Care System) อาจจะครอบคลม ค าวา“ระบบสขภาพ”

“ระบบบรการสขภาพ”“ระบบบรการสาธารณสข” “ระบบบรการทางการแพทยและสาธารสข”และอนๆ มการใชคอนขางมาก แตเปนการใชค าตางๆ ภายใตความหมายทหลากหลายแตกตางกน

ระบบบรการสขภาพจะกวางขวางครอบคลมความหมายของค าวา “ระบบบรการสขภาพ” ซงระบบบรการสขภาพเปนสวนหนงของระบบสขภาพ ซงประกอบดวย ระบบการดแลสขภาพยอยๆ ทมาจากฐานความคดมากกวาระบบเดยว โดยเปนระบบบรการสขภาพแบบพหลกษณทตองท างานรวมกนอยางประสานสอดคลองกบระบบอนๆ ในระบบสขภาพ ทประกอบดวย ระบบการดแลสขภาพดวยตนเองในระดบครอบครว (Self-Care Level) ระบบการจดบรการสาธารณสขมลฐาน (Primary Care Level) ระบบการจดบรการสาธารณสขระดบตน (Primary Care Level) ระบบการจดบรการสาธารสขระดบกลาง (Secondary Care Level) และระบบการจดบรการสาธารณสขระดบสง (Tertiary Care Level) ระบบการจดบรการในระดบตางตองเออตอความสะดวกในการเขารบบรการ ขนตอนการเขารบบรการไมยงยาก ระยะเวลาในการรอรบบรการไมนาน มการใหบรการเพยงพอกบความตองการของผรบบรการ ไมเกดความเหลอมล าในบรการ

12. ค าถามทบทวน จงอธบายความหมายพอสงเขป ในประเดนดงตอไปน 12.1 ระบบการดแลสขภาพดวยตนเองในระดบครอบครว (Self-Care Level) 12.2 ระบบการจดบรการสาธารณสขมลฐาน (Primary Care Level) 12.3 ระบบการจดบรการสาธารณสขระดบตน (Primary Care Level) 12.4 ระบบการจดบรการสาธารสขระดบกลาง (Secondary Care Level) 12.5 ระบบการจดบรการสาธารณสขระดบสง (Tertiary Care Level)

บทท 8

ปจจยทมผลตอการท างานชมชนดานสาธารณสข

ระบบบรการสขภาพและการท างานชมชนดานสาธารณสข จะมปจจยทมามผลกระทบทงปจจยภายในชมชนและภายนอกชมชน ซงทงปจจยภายในและปจจยภายนอกแลวลวนแตมความส าคญทงสนและขนอยกบสถานการณในขณะนน ส าหรบระบบบรการสขภาพจะมปจจยโดยตรงคอ “ภาครฐ” โดยเฉพาะอยางยงกระทรวงสาธารณสขและส านกงานกองทนหลกประกนสขภาพ ซงมผลกระทบทงในเชงนโยบายและการด าเนนงาน รวมทงการสนบสนน ซงรวมถงภาคทองถนดวย ในการท างานในชมชนนนปจจยทส าคญทสดคอ “ภาคประชาชน” ทตองมสวนในการพงตนเองในการสรางการบวนการมสวนรวมและการสอสารสาธารณะเพอใหการท างานในชมชนมประสทธภาพ

นอกจากนยงมดานสงแวดลอมภยธรรมชาตและกระแสโลกาภวตน ทงหมดนลวนแตมผลกระทบตอระบบบรการสขภาพและการท างานในชมชนทงสน เพราะเมอสถานการณเปลยนแปลงไป การจดบรการสขภาพกเปลยนแปลงไปดวย เชน การเกดกบธรรมชาตหรอกรณมหาอทกภยทเกดขน เปนตน ผศกษาต ารานแลวจะสามารถอธบายแนวคดของปจจยตางๆ ทมผลกระทบตอระบบบรการสขภาพ และการท างานชมชนดานสาธารณสขได และอธบายความส าคญของแตละปจจยทมผลกระทบได รวมทงอธบายประโยชนทไดจากการน าปจจยตางๆ ไปด าเนนงานใหมประสทธภาพได

1. ปจจยในสวนของภาครฐ

ภาครฐมสวนส าคญอยางยงตอระบบบรการสขภาพ เพราะการใหบรการสขภาพเปนบทบาทหนาทของกระทรวงสาธารณสขและรบผดชอบจดระบบสถานบรการสขภาพครอบคลมทงประเทศตงแตระดบต าบล อ าเภอ จงหวด และระดบศนยเขต ซงท าใหการบรการสขภาพมคณภาพและบรการไดอยางทวถง แตในการจดบรการสขภาพของกระทรวงสาธารณสขทงการใหบรการและระดบของการใชบรการสขภาพยงคงตองปรบปรงใหมคณภาพมากยงขน และในขณะนใหความส าคญส าหรบการใหบรการในระดบปฐมภม เพราะทกสถานบรการสขภาพ สามารถจดใหมการบรการปฐมภมไดอยางมคณภาพ แมวาในระยะทผานมาจะก าหนดการใหบรการระดบปฐมภมไวทระดบต าบลเปนจดส าคญ และระดบอ าเภอทตอเนองกนเทานน

ผลกระทบตอระบบบรการสขภาพ จากภาครฐจะเกดจากนโยบายของกระทรวงสาธารณสขทเหนไดอยางชดเจน เชน เมอกระทรวงสาธารณสขก าหนดใหทกสถานบรการสขภาพจดการใหบรการปฐมภมอยางทวถง ดงนนทกสถานบรการสขภาพกตองปรบปรงวธการท างานและการใหบรการสขภาพแกประชาชน และเมอมนโยบายก าหนดเชนน แผนงาน โครงการ งบประมาณ กจะใหการสนบสนนตดตามมา รวมทงการจดเจาหนาทเขาไปรบผดชอบอยางชดเจน หรอเมอกระทรวงสาธารณสขก าหนดการจดบรการสขภาพในลกษณะของเขตบรการสขภาพ 12 เขตบรการ เพอใหสถานบรการสขภาพในแตละเขต ซงประมาณ 5 – 6 จงหวด ไดบรณาการศกยภาพของการจดบรการ

142

สขภาพและทรพยากรทเกยวของเขารวมการใหบรการทมคณภาพและทวถง พรอมทงสอดคลองกบปญหาสขภาพของแตละทองถน

ในสวนของหนวยงานภาครฐ ในสวนกลางซงมหนวยงานอกหลายหนวยงานทใหบร การสขภาพ เชน โรงพยาบาลของมหาวทยาลยตางๆ ศนยเฉพาะทาง และโรงพยาบาลหรอสถานบรการดานอนๆ ซงลวนแตสามารถจดบรการสขภาพไดทงสน และไมเนนแตหนวยงานทใหบรการส ขภาพเทานน ยงคงมหนวยงานทมไดใหบรการสขภาพโดยตรง แตเปนหนวยงานทใหการสนบสนน เชน ส านกงานหลกประกนสขภาพแหงชาต (สปสช.) ซงเปนหนวยงานส าคญในการสนบสนนงบประมาณใหกบกระทรวงสาธารณสขในการจดบรการสขภาพทกระดบใหแกประชาชนและโครงการสาธารณสขตางๆ

นอกจากในสวนของภาครฐทด าเนนการเกยวของโดยตรงกบการจดบรการสขภาพ เชน กระทรวงสาธารณสขดงทกลาวมาแลว หนวยงานภาครฐทเกยวของกบสขภาพท าใหมผลกระทบไดเชนเดยวกน เชน กระทรวงศกษาธการ ซงเกยวของทงการก าหนดหลกสตรทเกยวของกบสขภาพ และเกยวของโดยตรงในการจดบรการสขภาพ ดงจะพบไดทวไปทสถานอนามยระดบต าบลหรอโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพต าบล อยตดกบโรงเรยนในชนบทซงเนนการให สขศกษาและการใหบรการดานวคซนภมคมกนโรคแกนกเรยนซงทงสองหนวยงานจะสงเสรมการใหบรการสขภาพทงสน

นบแตกระทรวงสาธารณสขใหความส าคญในการด าเนนงานดานสาธารณสขมลฐานตงแตป พ.ศ. 2520 และเมอประเทศไทยก าหนดใหประชาชนเปนศนยกลางของการพฒนาตงแตแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท 8 (2540-2544) เปนตนมา ท าใหหนวยงานภาครฐใหความส าคญกบภาคประชาชน โดยเฉพาะอยางยงกระทรวงสาธารณสขไดเนนการมสวนรวมของประชาชน และก าหนดกลวธท างานของเจาหนาทในลกษณะเชงรกมากกวาเชงรบ ซงการท างานเชงรกกคอมงเปาหมายการท างานในทชมชน การท างานของเจาหนาทในชมชนจงตองปรบปรงเปลยนแปลงมากยงขน ตงแตการวางแผนการท างาน การคนหาขอมล การมสวนรวมของประชาชน และการตดตามผลโดยภาคประชาชน

การท างานในชมชนดานสาธารณสขของเจาหนาททมความเขาใจในหลกการของชมชนดงกลาว ท าใหชมชนเขาใจและยอมรบในปญหาและความตองการของชมชนอยางแทจรงและรวมเปนเจาของในปญหานนๆ มใชรอคอยความชวยเหลอจากเจาหนาทเพยงอยางเดยวและในขณะเดยวกนเจาหนาทกตองปรบบทบาทเปนผสนบสนนภาคประชาชน และท าใหการประสานงานระหวางเจาหนาทกบประชาชนดขน

แมวาประชาชนจะมความรความสามารถในการดแลสขภาพดวยตนเองไดระดบหนง แตประชาชนสวนใหญยงยอมรบความรความสามารถของเจาหนาทสาธารณสขเชอฟง ปฏบตตามเมอมการแจงจากเจาหนาทใหประชาชนทราบและปฏบต ดงนน เมอภาครฐปรบเปลยนนโยบายหรอวธด าเนนงานกจะมผลกระทบตอระบบบรการสขภาพการท างานในชมชนดานสาธารณสขอยางชดเจน

143

2. ปจจยในสวนของภาคทองถน

แนวคดและหลกของการกระจายอ านาจจากสวนกลางสทองถน ท าใหงานดานสาธารสขไดถกกระจายไปสทองถนดวย โดยเฉพาะอยางยงกระทรวงสาธารณสขซงเปนองคกรหลกในการรบผดชอบงานดานสาธารณสขไดกระจายงานหลายแผนงาน โครงการไปสองคกรปกครองสวนทองถน (อบต. เทศบาล อบจ. เมองพทยา กทม.) โดยเฉพาะงานบรการดานสขภาพ ซงเปนบรการสาธารณะและเปนหนาทของทองถน ดงจะเหนไดชดเจน จากกระทรวงสาธารณสขถายโอนงานของสถานอนามย (รพ.สต) ไปอยภายใตการบรการจดการของ อบต . และไดด าเนนการมาโดยตลอด แตยงไมสามารถด าเนนการไดครอบคลมทกต าบล เนองจากปญหาดานการบหารจดการ และความไมพรอมของหนวยงานทเกยวของ ซงจะยงคงตองพฒนาตอไปจนกระทงในป พ .ศ. 2552 เมอรฐบาลไดยกฐานะสถานอนามยเปนโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพต าบลและเพมขดความสามารถของโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพต าบล (รพ.สต.) ท าใหการหารอการถายโอนงานของสถานอนามย (รพ.สต.) สทองถนลดความสนใจลง

อยางไรกตามในความรบผดชอบของทองถนตอสขภาพของประชาชนในเขตความรบผดชอบนน จะมบรการสขภาพอย 2 ระดบ ไดแก ระดบสาธารณสขมลฐาน ซงประชาชนมสวนรวม และระดบโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพต าบล ซงเปนการใหบรการสขภาพในระดบปฐมภม ดงนนปจจยของทองถนจงมผลกระทบตอบรการสขภาพ และการท างานในชมชนดานสาธารณสขมากยงขน ดงน

ในระดบการสาธารณสขมลฐานซงเนนกระบวนการมสวนรวมของประชาชนนน ทองถนจะเปนผใหการสนบสนนทงงบประมาณ 10,000 บาทตอชมชนหรอหมบานในการสงเสรมการจดท าแผนสขภาพชมชน ซงเปนการถายโอนงานมาจากกระทรวงสาธารณสข โดย อสม . ในแตละหมบานเปนผบรหารจดการ ซงท าใหแผนสขภาพชมชนสามารถเชอมตอกบแผนสขภาพของต าบลได ซงตลอดระยะเวลากวา 10 ปท าให อสม. ไดรบการพฒนาใหเขมแขงและบรการจดการงานสาธารณสขไดมากยงขน เชน การควบคมควบคมและปองกงกนไขเลอดออกในชนบทไดผลด แตยงตองแกไขในชมชนเมอง เพราะการมสวนรวมของประชาชนยงไมมากพอ

ในสวนของโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพต าบล (รพ.สต.) ซงเปนบรการปฐมภมนนทองถนสามารถสนบสนนงบประมาณเพมเตมได แมวาการถายโอนงานยงไมสมบรณกตาม โดยเฉพาะอยางยงเมอ สปสช. โอนเงนสวนหนงผานทองถนเพอไปจดตงกองทนสงเสรมสขภาพต าบลและด าเนนงานรวมกบโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพต าบล อสม. ภาคประชาชนกยงท าใหการบรการสขภาพมคณภาพและมความครอบคลมมากยงขน

แตการท างานในลกษณะดงกลาวน ทองถนจะตองมความเขาใจ ยอมรบหนาทอยางชดเจนจงจะสามารถสรางงานแบบบรณาการได เพราะมหลายภาคสวนเขามาเกยวของ ทงน โดยสวนใหญทองถนมกจะให รพ.สต. หรอเจาหนาทสาธารณสขเปนผด าเนนการ สวนของทองถนจะเปนผสนบสนนเทานน เมอเปนเชนน ความชดเจนหรอความเขมแขงของทองถนจงแสดงออกไดไมชดเจน จนเสมอนขาดความสนใจ และไมตดตามผลการด าเนนงาน แมวา สปสช . จะสนบสนนกลไก กองทนหลกประกนสขภาพเหมอนเชนเดม

144

ในระยะตอไปทองถนจะมบทบาทมากขน ทงในเชงนโยบายและงบประมาณ ตลอดจนดานวชาการทสถาบนการศกษาในภมภาคจะเขาไปรวมในการพฒนาได จงมแนวโนมทปญหาสขภาพของประชาชนด ารงอยมาอยางยาวนานนาจะไดรบการแกไขไดระดบหน ง เพราะปญหาสขภาพของประชาชนอยในชมชน และเมอประชาชนมสขภาพดขนอยางแนนอน เพราะสามารถแกไขปญหาไดดวยตนเอง ดงนน ความส าคญของทองถนทจะสงเสรมดานสขภาพของประชาชนจะยงมความส าคญมากยงขน เมอไดรบงบประมาณ 30% ตามทรฐธรรมนญก าหนดไว แตการพฒนาขดความสามารถของเจาหนาททองถนจะตองไดรบการพฒนาควบคไปดวยเชนกน

3. ปจจยในสวนของภาคประชาชน

นบตงแตกระทรวงสาธารณสขน าการสาธารณสขมลฐานมาเปนกลยทธในการบรรลการมสขภาพดถวนหนา (Health for all by years, 2000: HFA) ท าใหภาคประชาชนไดรบการพฒนาอยางจรงจงในรปแบบของการมสวนรวมของประชาชน ในลกษณะของอาสาสมครสาธารณสขประจ าหมบาน (อสม.) การพงตนเองของประชาชน จนมผลท าใหตลอดระยะเวลากวา 30 ป ทภาคประชาชนมากกวา 1,000,000 คน ไดรบการอบรมและพฒนาจนสามารถท าหนาทเปนผน าการเปลยนแปลง (Change Agent) ในดานสขภาพในระดบชมชน ภายใตการสนบสนนของเจาหนาทสาธารณสขในดานวชาการและงบประมาณจนมผลท าใหปญหาสขภาพจ านวนหนง เชน สภาวะทพโภชนาหรอใหภมคมกนโรคนน ลดความรนแรงลง แตปญหาสขภาพในรปแบบใหมๆ ทเกดจากการพฒนาสงคมกตดตามมาเชนเดยวกน

ในสวนของภาคประชาชน แบงออกได 3 ระดบ ไดแก ระดบบคคล ระดบครอบครวและระดบชมชน จะมลกษณะการท างานแตกตางกนและการจดบรการสขภาพหรอการรบบรการสขภาพกแตกตางกนเชนเดยวกน ซงพอสรปไดดงนคอ

3.1 ระดบบคคล เปนระดบของการพงตนเองดานสขภาพของประชาชน ซงประชาชนมความสามารถในการพงตนเอง โดยเนนอยางนอยจะตองไดรบองคความร ในดานสขภาพระดบหนงจนมศกยภาพในการเปลยนแปลงปรบปรงสขภาพดวยตนเองได ซงองคความรดงกลาว เจาหนาทสาธารณสขจะเปนกลไกหลกในการสงเสรมความรแกประชาชนและรวมมอกบประชาชนในการแกไขปญหาสขภาพ

3.2 ระดบครอบครว เปนสวนส าคญในการแกไขปญหาสขภาพ เพราะในครอบครวประกอบไปดวยบคคลหลายสวน เชน พอ แม พ นอง ป ยา ตา ยาย ลวนแตมบทบาทในการเปลยนแปลงและรบผลจากการเปลยนแปลงสขภาพทงสน ซงจะพบวาในครอบครวนนจะเกยวของกบปญหาสขภาพทงสน ดงค ากลาวทวา ปญหาสขภาพอยทครอบครว และสขภาพทดเรมตนทครอบครวเชนเดยวกน และอยากมสขภาพดตองรวมกนสราง เปนตน

3.3 ระดบชมชน เปนสวนตอหรอภาพรวมของครอบคร ว ซงแตละครอบครวจะมความสมพนธซงกนและกนในพนทเดยวกน (ในชนบทหรอเขตเมอง) ภายใตความสมพนธเหลานจะมผลตอการพฒนาสขภาพของประชาชน คอ จะเหนไดจากรปแบบของอาสาสมครสาธารณสขประจ าหมบาน (อสม.) ทเปนผน าการเปลยนแปลงดานสขภาพในระดบชมชนหรอหมบานทกหมบานใน

145

ประเทศไทย อสม. จงเปนผน าในระดบชมชน ซงจะตองน าไปสการเปลยนแปลงสขภาพโดยการรวมกบประชาชนในการคนหาปญหา วางแผนแกไขปญหาและรวมด าเนนการแกไขปญหาสขภาพ

ดงนน ในระดบชมชน การเปนผน าหรอบทบาทของผน าจงมความส าคญมาก เพราะในชมชนผน าเปนทางการและไมเปนทางการลวนแตจะชวยใหแกไขปญหาสขภาพ มประสทธภาพขนได และทเหนไดชดเจนคอ การบรการสขภาพเบองตน ซงประชาชนสามารถบรหารจดการไดดวยตนเอง ดงค ากลาวทวา “แมเราเปนชาวบาน เรากสามารถดแลสขภาพตวเองได”

อยางไรกตาม ในระดบชมชนการท างานภายใตการท างานแบบเครอขายสขภาพจะชวยใหสามารถแกไขปญหาสขภาพไดอยางมประสทธภาพเพราะการท างานแบบเครอขายจะเปนการเพมพนทรพยากร องคความร งบประมาณ เทคนควธการและความมงมนทท าใหสามารถด าเนนการจนบรรลเปาหมายได ทงน เนองจากปญหาสขภาพ บางปญหา ชมชนหนงๆ อาจจะไมสามารถแกไขปญหาได จ าเปนจะตองสรางความรวมมอระหวางชมชน เชน ปญหาดานสงแวดลอมทเปนปญหาหลายๆ ชมชน หรอหลายๆ ต าบล เปนตน

การมสวนรวมของภาคประชาชนจงมความส าคญตอการจดบรการสขภาพดวยตนเองในระดบปฐมภม และรบบรการสขภาพในระดบปฐมภมหรอทตยภมจากสถานบรการของรฐ ซงการท างานในชมชนของภาครฐจงตองเขาใจบรบทของชมชนเปนอยางดจงจะท าใหการบรการสขภาพมคณภาพมากขนได

4. ปจจยในสวนของภาคการสอสารสาธารณะ การท างานในชมชนสงส าคญทจะท าใหประชาชนมสวนรวมกคอขอมลขาวสาร เพราะจะท า

ใหประชาชนไดเขาใจและรวมในการด าเนนการตางๆ ได ในอดตเจาหนาทสาธารณสขจะเขามาด าเนนงานในชมชนดานสาธารณสขจะแจงใหก านน ผใหญบานไดทราบกอนทจะเขามาด าเนนการ เพราะในขณะนนเครองมอสอสารอนๆยงไมดพอและยงไมมความครอบคลม แตในปจจบนเครองมอสอสารมรปแบบแตกตางกนละมประสทธภาพมากยงขน จงมผลใหการท างานในชมชนดานสาธารณสขเปนไปอยางทวถงและรวดเรว

การสอสารสาธารณะหรอการสอสารในชมชนจงมความส าคญและสามารถจ าแนกออกในวธการตางๆ ดงตอไปน

4.1 การใชสอบคคล สอบคคลยงเปนวธสอสารและสรางความเขาใจกบประชาชนไดดทสดวธหนงเพราะเปนการสอสาร 2 ทาง โดยเจาหนาทสาธารณสขเปนผด าเนนการเอง ซงจะชวยใหประชาชนเขาใจไดมากยงขน แตในปจจบนอาสาสมครสาธารณสขประจ าหมบาน (อสม.) จะเปนผทท าหนาทแทนเจาหนาทสาธารณสขในการน าขาวสารจากเจาหนาทสาธารณสขไปสประชาชน และน าปญหาความตองการดานสาธารณสขมาแจงใหเจาหนาทสาธารณสขไดทราบ ซงนอกจากขาวสารแลว อสม. ยงมบทบาทในการเปนผน าการเปลยนแปลดานสาธารณสขภายในชมชนดวย จงท าใหการบรการสขภาพเปนไปอยางทวถงในรปแบบของการสาธารณสขมลฐาน

4.2 การใชผน าชมชน ผน าชมชนทเปนทางการ ไดแก ก านน ผใหญบาน ซ งเปนจดรวมของขอมลขาวสารจากภาครฐไปสประชาชนเปนประจ าทดเดอน แตจะเปนขอมลขาวสารในทกๆ ดาน โดยเฉพาะอยางยงดานการปกครองหรอการบรหารจดการจากนายอ าเภอหรอผวาราชการจงหวด ซง

146

ประชาชนจะเชอถอและปฏบตตาม หากมความตองการใหประชาชนรวมมอ ประชาชนกจะท าตามไดงาย การท างานชมชนดานสาธารณสขจะตองอาศยก านนผ ใหญดวยเปนส าคญ เพราะเกยวของกบทกๆคนในชมชน เชน การรวมมอในการควบคมและปองกนไขเลอดออก การก าจดขยะมลฝอย น าเสยและรวมมอในดานสงแวดลอม เปนตน ในสวนของผน าชมชนทไมเปนทางการในบางชมชนจะมบทบาทมากเพราะประชาชนใหความเชอถอ เชน ปราชญชาวบาน ขาราชการเกษยณ เปนตน

4.3 การใชเครองมอดานเทคโนโลย หอกระจายขาว เสยงตามสาย เปนเครองมอทใชในการสงขาวสารในชมชน ซงไดผลในระดบหนงและในระยะตอมา วทยชมชนจะเขามามบทบาทเพมขนและบางแหงกทดแทนเสยงตามสายหรอหอกระจายขาวในชมชน ตามการเปลยนแปลงในแตละชมชน เพราะในแตละวธกมจดแขงจดออนแตกตางกน

อยางไรกตาม โทรทศน เคเบลทว ทวผานดาวเทยมหรอผานทางสอออนไลนตางๆ เปนวธหนงทมประสทธภาพและนบวนกยงจะมบทบาท มากยงขนจนบางครงอาจจะไดรบขาวสารทมากเกนไปและอาจท าใหเกดความสบสนได การกลนกรองขาวสารจงมความจ าเปนทจะตองปรบปรง เพราะขอมลดานสขภาพเปนขอมลทมความกระทบกบสขภาพหรอพฤตกรรมสขภาพ หากขาดความเขาใจทถกตองกอาจเปนปญหาสขภาพไดเชนเดยวกน

ความมประสทธภาพของเทคโนโลยดานการสอสารจะมผลตอการบรการสขภาพและการท างานในชมชนดานสาธารณสขอยางชดเจน ซงแตละวธและแตละกลมเปาหมายและแตละเนอหาจะตองมความสอดคลองกนจงจะประสบผลส าเรจในการใหประชาชนมสขภาพดได

4.4 การประชมสมมนาและการศกษาดงาน เปนวธการหนงทภาครฐน ามาใชในการท างานกบประชาชนเพราะในหลายๆ เรองประชาชนมความรความเขาใจและมพฤตกรรมสขภาพทไมถกตอง การอบรมสมมนาจงเปนวธหนงทท าใหประชาชนเขาใจและมความตระหนกในเรองสขภาพ สวนมากจะเปนระยะเวลาสนๆ เพราะประชาชนไมมเวลา เนองจากตองประกอบอาชพและหากนานเกนไปอาจเบอหนายได การอบรมสมมนาในสวนภาคประชาชน เจาหนาทผด าเนนรายการ จะตองมประสบการณในการท าใหผเขาอบรมสมมนามความสนใจและมสวนรวมตลอดเวลา

สวนการศกษาดงานจะชวยใหประชาชนไดรบความรความเขาใจไดมากยงขนจากการศกษาจากทปฏบตจรงแตตองเสยคาใชจายมากจากการเดนทาง คาทพกและคาอาหารตลอดจนคาวทยากร และคาบรหารจดการตางๆ ปจจบนการศกษาดงานเปนทนยมในระดบหมบานและทองถน แตตองปรบปรงเนอหาและวธการเพมเตมเพอมใหสญเสยงบประมาณโดยไมจ าเปน

5. ปจจยในสวนของภาคสงคมวฒนธรรม การมสขภาพดของประชาชนอยทคานยม ความเชอ วถชวตและพฤตกรรมของประชาชน ซง

พฤตกรรมสขภาพทงทางบวกและทางลบลวนแลวแตมผลตอสขภาพของประชาชนทงสน ซงในการท างานในชมชนดานสาธารณสขของผทเกยวของจะตองมความเขาใจในวฒนธรรมของแตละทองถนซงมความแตกตางกน โดยทความแตกตางเหลานจะมผลตอการท างานในชมชนและการจดบรการสขภาพในชมชน

การเปลยนแปลงพฤตกรรมของประชาชนจงเปนเรองทละเอยดออน ตองใชเวลาและความอดทนของทกฝาย จงจะสามารถปรบพฤตกรรมสขภาพทไมถกตองไปสพฤตกรรมทถกตองได การ

147

สงเสรมสขภาพและการควบคมปองกนโรคนน ภาคประชาชนยงคงตองการสนบสนนทางวชาการ เพอสรางกระบวนการเรยนรทเหมาะสมตอไป

ในสวนของสงคมนนมองคกรหรอหนวยงานหลายหนวยงานมบทบาทหรอเกยวของกบการท างานในชมชนและสามารถทจะชวยใหบรการสขภาพครอบคลมไดมากขน โดยสอดแทรกไปกบศลปวฒนธรรม เชน ประเพณตางๆ เปนตน

การเปลยนแปลงทางสงคมทงในเขตเมองและเขตชนบทเปนไปอยางรวดเรวและทวความซบซอนมากยงขน จนท าใหพฤตกรรมของประชาชนเปลยนแปลงไปตามกระแสของการพฒนาโดยเฉพาะพฤตกรรมบรโภค ทเปนสาเหตส าคญของการเกดโรคและปญหาสขภาพของประชาชน เพราะการบรโภคทไมถกตอง น ามาซงปญหาโรคความดนโลหต เบาหวาน โรคหวใจ เปนตน และในปญหาสขภาพของประชาชน ในบางกลมมความสมพนธกบความเชอ คานยม และทศนคต ในการด ารงชวต ซงลวนแตมผลกระทบตอพฤตกรรมสขภาพทงสน

อยางไรกตาม ความไมเปนระเบยบของสงคมไทย ซงเกดจากการทสงคมไมสามารถจะควบคมสมาชกของสงคม ใหปฏบตตามระเบยบ แบบแผนทวางไว และไมปฏบตตามขอตกลง ทไดตกลงกนไว ซงเปนขอตกลงทสงคมยนดปฏบตรวมกน โดยไมไดเกดการใชอ านาจบงคบ ซงสาเหตของความไมเปนระเบยบของสงคมและมผลตอการท างานในชมชนนน มดงน

1. อดมการณของประชาธปไตย ทเนนเสรภาพ ความเสมอภาค ซงหมายถงมนษย มความเทาเทยมกน ในการด ารงตนอยในสงคม โดยไมมการแบงชนวรรณะ ไมมการกดกนระหวางชนชนวรรณะ มนษยทกคนยอมมคามศกดศรแหงความเปนมนษยเทาเทยมกน ซงในปจจบนสงคมไทย อยในระหวางถกเถยงถงความหมายของประชาธปไตยและมความคดทแตกตางกน ท าใหเกดการแบงแยกเปนกลมเปนฝาย จนมแนวโนมทอาจจะเกดความรนแรงได แตเนองจากสงคมไทยมความยดหยนสง ความรนแรงกไมอาจเกดขนได

2. ความลมเหลวในการควบคม พฤตกรรมของสมาชกของสงคมโดยเฉพาะอยางยงสถาบนครอบครว ท พอแมไมม เวลาในการเลยงดลกดวยตนเอง ดวยสภาวะทางเศรษฐกจบบรด สถาบนการศกษากเนนการเรยนการสอนในระบบแขงขน ครอาจารย ขาดความใกลชด นกเรยนจงมความผกพนนอย และสถาบนศาสนา กไมสามารถเสรมสรางคณธรรม จรยธรรมได จงท าใหสงคมไมมระเบยบ และกอเกดปญหามากมาย

3. คานยมใหม เนองจากสงคมไทยออนไหว จงสามารถรบคานยม หรอวฒนธรรมใหมๆ ไดงาย โดยเฉพาะในกลมวยรนซงรบคานยมจากตางประเทศไดงาย ทงการแตงกาย การใชชวตฟมเฟอย การปฏบตตามความตองการโดยไมสนใจขนบธรรมเนยมประเพณ ท าใหเกดปญหาทางเพศมากขน

ความลาหลงทางวฒนธรรมในสวนทเกยวกบการเรยนร ซงเทคโนโลยขาวสารมการพฒนาทรวดเรวมากจนท าใหขาวสาร รปภาพ องคความร พฤตกรรม แพรกระจายไปอยางกวางขวาง และท าใหเกดการลอกเลยนแบบและบางครงตดตามไมทนกบการเปลยนแปลง

ดงนน ผทจะท างานในชมชนจะตองมความเขาใจในสงคมวฒนธรรมของแตละชมชน อยางถกตองจงจะสามารถด าเนนงานดานสขภาพจนประสบความส าเรจได

148

6. ปจจยในสวนของสงแวดลอมและภยธรรมชาต การเปลยนแปลงดานสงแวดลอมและภยธรรมชาตมผลกระทบตอการบรการสขภาพและการ

ท างานในชมชนดานสาธารณสขมาก เพราะการเปลยนแปลงดานสงแวดลอมและภยธรรมชาตกระทบตอสขภาพของประชาชน เชน สภาวะน าทวมทท าใหการบรการสขภาพขาดแคลน การท างานในชมชนตองปรบวธการไปสสภาวะทน าทวม ซงตองเปลยนแปลงทงระบบการใหบรการสขภาพ แตเมอเกดภยแลง ปญหาสขภาพกเปลยนแปลงไป เชน ขาดแคลนน าสะอาดบรโภค ประสบภาวะโรคทองรวง การเจบปวยจากภยแลงตางๆ หรอเมอเกดแผนดนไหว ไฟไหม ลมพายรนแรงลวนแตกระทบตอการใหบรการสขภาพในสภาพปกต แตตองปรบปรงวธท างานใหสอดคลองกบภยพบตหรอปญหาทเกดขน

แนวโนมปญหาดานสงแวดลอมและภยพบตมแนวโนมสงขน การเตรยมพรอมของภาครฐโดยเฉพาะอยางยง กระทรวงสาธารณสขจะตองมความเตรยมพรอม ตงแตการคาดการณ สถานการณและแนวโนมทอาจจะเกดขน การวางแผนดานบคลากร วสดอปกรณ ก าลงคน วธการท างานใหมความเขาใจในเบองตนของเจาหนาทและเมอเกดเหตการณตางๆ ขนจะไดด าเนนการได อยางมประสทธภาพ อยางไรกตามการสรางความรความเขาใจใหกบประชาชนลวงหนาจะท าใหการท างานในชมชนสามารถแกไขปญหาของชมชนไดอยางแนนอน

การเขาชวยเหลอประชาชนยามน าทวม เจาหนาทสาธารณสขตองใชพาหนะทเปนเรอมใชรถยนตปกต แตในยามปกตเรอไมมความจ าเปนตองใชจงไมไดซอเรอไวทโรงพยาบาล หรอแมวาจะหาเรอไดแลวกตาม เจาหนาทสาธารณสขกขบเรอไมเปน เพราะปกตไมไดใชเรอ ตองไปอาศยประชาชนทขบเรอเปน หรอตองจางเรอมาใชบรการ และทส าคญมากกคอ เจาหนาทสาธารณสขไมวาจะเปนแพทย พยาบาล สาธารณสข จะตองวายน าเปนเพราะอาจเกดอนตรายได หากเรอเกดลม แมวาจะมชชพไวแลวกตาม และไมเพยงเจาหนาทสาธารณสขทประสบปญหาและตองเปลยนแปลงวถการท างานในชมชน ประชาชนกเชนเดยวกน ทแตละบานไมมเรอไวเปนพาหนะ และเดกๆ วายน าไมเปนเพมขนกยงท าใหเกดปญหา และอนตรายจากน าทวมได รวมทงอนตรายจากไฟฟาดด สตว เลอยคลาน (ง ตะขาบ) เปนตน นอกจากนยงมภยธรรมชาต พาย แผนดนไหว มแนวโนมทอาจจะเกดขน การเตรยมความพรอมเพอใหเจาหนาทท างานไดอยางมประสทธภาพ จงมความจ าเปนและตองฝกอบรมเจาหนาทอยางตอเนอง พรอมๆ กบใหความรกบประชาชน ในพนทเสยงใหสามารถจดการกบตนเองได ในยามภาวะฉกเฉน ปจจยดานนผทท างานในชมชน จงตองมความเขาใจและเตรยมการดงกลาว

7. ปจจยในสวนของการพฒนายคโลกาภวตน การพฒนายคโลกาภวตนเปนการพฒนาทมการเปลยนแปลงอยางรวดเรวทงการเคลอนยาย

ประชากรและการถายทอดทางเทคโนโลย ซงท าใหเกดการเปลยนแปลงทางวฒนธรรมการทองเทยวและการพฒนาระบบความสมพนธระหวางประเทศ โดยเฉพาะการเคลอนยายประชากรไปมาระหวางประเทศ สงทตดตามมาดวยคอ โรคระบาดทอาจเกดขนได ดงเชน โรคไขหวดนก โรคไขหวดใหญสายพนธใหม เปนตน และเมอเกดระบาดระหวางประเทศขน การจดระบบบรการสขภาพและวธท างานในชมชนกจะตองเปลยนแปลงไปในทนทเพอใหสามารถแกไขปญหาสขภาพทเกดขนได

149

ดงนน มาตรการระหวางประเทศจงเปนสงจ าเปนทนานาประเทศตองยอมรบและใหความชวยเหลอซงกนและกนจงจะระงบหรอจ ากดโรคระบาดได โดยเฉพาะอยางยงประเทศในกลม AEC เมอมการเคลอนยายประชากรในกลมประเทศอาเซยนมความสะดวกรวดเรวและผสมผสานไปกบประชาชนในประเทศไทย โรคและปญหาสขภาพของแตละประเทศยงแตกตางกนกจะเขามาผสมผสานกน การท างานของภาครฐในดานสขภาพจงตองก าหนดวธการทเหมาะสมและรองรบกบปญหาทอาจเกดขนได การท างานในชมชนทมความแตกตางดงกลาว เจาหนาทสาธารณสขจ าท างานยากยงขนเพราะตองมความเขาใจในบรบทของชมชนนนๆ จงจะเกดบรการสขภาพไดอยางเหมาะสม

จากปจจยดงกลาวมาทปจจยทกปจจยลวนแตมความสมพนธในการท างานชมชนและการจดบรการสขภาพทงสน โดยเฉพาะปจจยในสวนของภาครฐ ภาคทองถนและภาคประชาชนจะเปนปจจยหลกทเกยวของกบการท างานในชมชน และการจดบรการสขภาพ สวนปจจยดานการสอสารสาธารณะ สงคมวฒนธรรม สงแวดลอมกบภยธรรมชาตและโลกาภวตนเปนปจจยสนบสนนทเกยวของในแตละสถานการณ ดงนน ผทเกยวของและรบผดชอบการท างานในชมชน เมอมความเขาใจในปจจยตางๆ เหลานกสามารถน าแตละปจจยไปก าหนดวธการท างานในชมชนทเหมาะสมไดและสามารถจดบรการสขภาพทมคณภาพได

8. สรป

ปจจยทมามผลกระทบตอระบบบรการสขภาพและการท างานชมชนดานสาธารณสข ทเปนทงปจจยภายในชมชนและภายนอกชมชน ซงลวนแตมความส าคญทงสนและขนอยกบสถานการณในขณะนน ส าหรบระบบบรการสขภาพจะมปจจยโดยตรงคอ “ภาครฐ” โดยเฉพาะอยางยงกระทรวงสาธารณสขและส านกงานกองทนหลกประกนสขภาพ ซงมผลกระทบทงในเชงนโยบายและการด าเนนงาน รวมทงการสนบสนน ซงรวมถงภาคทองถนดวย ในการท างานในชมชนนนปจจยทส าคญทสดคอ “ภาคประชาชน” ทตองมสวนในการพงตนเองในการสรางการบวนการมสวนรวมและการสอสารสาธารณะเพอใหการท างานในชมชนมประสทธภาพ นอกจากนยงมปจจยความทนสมย การเปลยนแปลงทางสงคม การสอสารสาธารณะในยคโลกาภวตน สงแวดลอมและภยธรรมชาต ทงหมดนลวนแตมผลกระทบตอระบบบรการสขภาพและการท างานในชมชนทงสน

9. ค าถามทบทวน

ใหนกศกษาอธบายปจจยทสงผลกระทบตอระบบบรการสขภาพชมชน และการท างานชมชนดานสาธารณสข จากหนวยดงตอไปน

9.1 สวนของภาครฐ 9.2 สวนของภาคทองถน 9.3 สวนของภาคประชาชน 9.4 สวนของภาคการสอสารสาธารณะ 9.5 สวนของภาคประชาสงคม/วฒนธรรม 9.6 สวนของสงแวดลอมและภยธรรมชาต 9.7 สวนของการพฒนายคโลกาภวตน

เอกสารอางอง กรมการพฒนาชมชน. (2526). คมอการปฏบตงานพฒนาชมชนส าหรบนกพฒนากร. กรงเทพมหานคร

มหานคร: กรมการพฒนาชมชน, กระทรวงมหาดไทย. . (2537). การปกครองทองถนไทย. (พมพครงท 2). กรงเทพมหานคร: โรงพมพพรนตงเซนเตอร กองสนบสนนสขภาพภาคประชาชน. (2551). เสนทางสความส าเรจการพฒนาหมบานจดการสขภาพ,

กรงเทพมหานคร: โรงพมพองคการสงเคราะหทหารผานศก. . (2553). เสนทางสความส าเรจการพฒนาหมบานจดการสขภาพ, กรงเทพมหานคร: โรงพมพ

องคการสงเคราะหทหารผานศก. . (2556). แนวทางการด าเนนงานโครงการสงเสรมอาสาสมครสาธารณสขประจ าหมบาน (อสม.)

เชงรก. กรงเทพมหานคร: โรงพมพชมชนสหกรณการเกษตร แหงประเทศไทย. กตต วฒนกล. (2536). “หลกและกระบวนการจดสาธารณสขในประเทศไทย”. ใน การบรหารสาธารณสข

ทวไป. นนทบร: มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช. กลธน ธนาพงศธร. (2530). ประโยชนและบรการ. เอกสารการสอนชดวชาการบรหารงานบคคล สาขา

วทยาการจดการ. (พมพครงท 7). นนทบร: มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช. โกวทย พวงงาม. (2544). การปกครองทองถนไทย หลกการและมตใหมในอนาคต. (พมพครงท 3).

กรงเทพฯ: วญญชน. . (2555). การปกครองทองถนไทย หลกการและมตใหมในอนาคต. (พมพครงท 8). กรงเทพฯ:

วญญชน. จรส สวรรณเวลา. (2543). มมมองใหมระบบสขภาพ. กรงเทพมหานคร: บรษท ดไซรจ ากด. จ ารญ มขนอน. (2531). รายงานการประเมนผลความกาวหนาในทศวรรษแรกแหงการสาธารณสขมลฐาน

ในประเทศไทย (พ.ศ.2521-2530). กรงเทพมหานคร: ส านกงานคณะกรรมการสาธารณสขมลฐาน กระทรวงสาธารณสข.

จรตม ศรรตนบลล. (2537). คณภาพของการบรการทางการแพทยกนแนวคดทางการตลาด. กรงเทพมหานคร: ส านกพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย.

จรพรรณ กาญจนะจตรา. (2530). การพฒนาชมชน. (พมพครงท 10). กรงเทพมหานคร: มหาวทยาลยรามค าแหง.

ฉตรทพย นาถสภา. (2537). วฒนธรรมไทยกบกระบวนการเปลยนแปลงสงคม. กรงเทพมหานคร: ส านกพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย.

ชยนาท จตตวฒนะ. (2554). สงคมวทยากบสขภาพ. กรงเทพมหานคร: ภาควชาบรหารงานสาธารณสข. ชวงค ฉายาบตร (2536). การปกครองทองถนไทย. (พมพครงท 1). กรงเทพมหานคร: โรงพมพพรนตงเซน

เตอร

152

. (2537). การปกครองทองถนไทย. (พมพครงท 2). กรงเทพมหานคร: โรงพมพพรนตงเซนเตอร ด ารง บญยน. (2538). สขภาพดถวนหนา/เปาหมายของทกคน. วารสารวชาการสาธารณสขพฒนา. ทนงศกด คมไขน าและคณะ. (2534). การพฒนาชมชนเชงปฏบตการ. กรงเทพมหานคร: บพธการพมพ นาถ พนธมนาวน. (2523). สงคมวทยาชนบท. กรงเทพมหานคร: ส านกสงเสรมและสงเสรม

มหาวทยาลยเกษตรศาสตร, (อดส าเนา) บรรยงค โตจนดา. (2542). องคการและการจดการ. กรงเทพมหานครฯ: อมรการพมพ. ประดษฐ มฌชมา. (2522). สงคมวทยาชนบท. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร. ประยทธ แสงสรนทร (บรรณาธการ). (2537). แผนแมบทเขมทศสขภาพดถวนหนา. ขอนแกน: ศนย

ฝกอบรมและพฒนาการสาธารณสขมลฐาน ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ. ประวทย จงวศาล และวจตรา จงวศาล. (2537). คมอการท ากจกรรมกลมผสรางคณภาพ.

กรงเทพมหานคร: ม.ป.ท. พรรณพมล หลอตระกล. (2545). เครยดระดบสรางสรรค. วารสารหมอชาวบาน, 23(274), 9-16. พชราพร ชยศรสวสดสข. (2540). “บทบาทของสมาชกในครอบครวในการดแลผปวยทไดรบการปลกถาย

ไต: ศกษาเฉพาะกรณสมาชกในครอบครวของผปวยโรงพยาบาลรามาธบด.” วทยานพนธมหาบณฑต คณะสงคมสงเคราะหศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

พฒน สจ านงค และคณะ. (2525). การพฒนาชมชนแบบผสมผสานส าหรบประเทศไทย. กรงเทพมหานคร: ไทยวฒนาพานช

พนทเครอขายบรการท 9 เขตนครชยบรนทร. (2556). คมอนกสขภาพครอบครว. เอกสารประกอบการประชม การจดท าคมอนกสขภาพครอบครว. นครราชสมา.

ไพรตน เดชะรนทร. (2544). การบรหารการพฒนาชมชน. กรงเทพมหานคร: ไทยวฒนาพานช. มลลกา มตตโก. (2530). แนวคดและพฒนาการดและสขภาพตนเองในทศนะคตทางสงคมวฒธรรม.

กรงเทพมหานคร: ส านกพมพแสงแดด. เมธ จนทรจารภรณ และคณะ. (2537). จากความฝนสความจรง สขภาพดถวนหนาในภาคกลาง ชลบร

ศนยฝกอบรมและพฒนาการสาธารณสขมลฐาน ภาคกลาง เมธ จนทรจารภรณ และวนสรา เชาวนยม. (มปป). สขภาพดถวนหนา เปาหมายทตองไปใหถง:

ประสบการณ ในการท างานโครงการเรงรด HFA พ.ศ.2536-2540 ศนยฝกอบรมและพฒนาการสาธารณสขมลฐานภาคกลาง. ชลบร:

เมธ จนทรจารภรณ และอทยทพย เครอละมาย. (2539). การประเมนอ าเภอสขภาพดถวนหนา เขต 3 สขภาพดถวนหนา ความปรารถนาของทกคน กรงเทพมหานคร: ส านกงานสาธารณสขเขต 3 และศนยฝกอบรมและพฒนาการสาธารณสขมลฐาน ภาคกลาง

เมธ จนทรจารภรณ. (2539). การศกษาผลการปฏบตงานของอาสาสมครสาธารณสขประจ าหมบานในศนยสาธารณสขมลฐานชมชน ภาคกลาง. กรงเทพมหานคร: ศนยฝกอบรมและพฒนาการสาธารณสขมลฐาน ภาคกลาง

153

ยวฒน วฒเมธ. (2525). การพฒนาชนบท: เอกสารประกอบการบรรยายวชาการพฒนาชมชน. กรงเทพมหานคร: คณะสงคมศาสตร, มหาวทยาลย เกษตรศาสตร.

รชนกร เศรษฐโส. (2522). สงคมวทยาชนบท. กรงเทพมหานคร: คณะสงคมศาสตร: มหาวทยาลยเกษตรศาสตร.

ราชบณฑตยสถาน. (2524). พจนานกรมศพทสงคมวทยา องกฤษ–ไทย ฉบบราชบณฑตยสถาน. กรงเทพมหานคร: ราชบณฑตยสถาน.

รจา ภไพบลย. (2541). การพยาบาลครอบครว. กรงเทพมหานครฯ: คณะแพทยศาสตรโรงพยาบาลรามาธบด มหาวทยาลยมหดล.

ลทธกาล ศรวะรมย. (2543). ธรกจทวไป: ความรเบองตนเกยวกบการประกอบธรกจ. กรงเทพฯ: ธระฟลมและไซแทกซ

วรพงศ เฉลมจรรตน. (2539). คณภาพในงานบรการ. กรงเทพมหานคร: โอเดยน สโตร. ศรวรรณ เสรรตน. (2541). การบรหารการตลาดยคใหม. กรงเทพฯ: ธระฟลมและไซแทกซ. ศภชย ยาวะปราภาษ. (2533). นโยบายสาธารณะ. กรงเทพมหานคร: ส านกพมพจฬาลงกรณ

มหาวทยาลย. ศนยชวยเหลอทางวชาการพฒนาชมชนท 3. (2535). หลกและวธการพฒนาชมชน: เอกสารประกอบการ

ฝกอบรมเจาหนาทพฒนาชมชน. อบลราชธาน: ฝายฝกอบรมศนยชวยเหลอทางวชาการพฒนาชมชนเขตท 3

เสถยร เหลองอราม. (2549). หลกการบรหารงานบคคล. พมพครงท 3. กรงเทพฯ : โพธสามตนการพมพ. สนธยา พงศร. (2535). ทฤษฎและหลกการพฒนาชมชน. กรงเทพมหานคร: โอเดยนสโตร สมใจ วนจกล (2550) อนามยชมชน กระบวนการวนจฉยและการแกปญหา สมนก ปญญาสงห. (2532). การพฒนาชมชน. ขอนแกน: ภาควชาสงคมศาสตร คณะมนษยศาสตรและ

สงคมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน สมศกด ชณหรศม. (2552). รายงานสถานการณผสงอายไทย พ.ศ. 2550. กรงเทพฯ: มลนธสถาบนวจย

และพฒนาผสงอายไทย. สงคม ศภรตนกล และคณะ. (2553). ทนทางสงคมกบความมนคงดานสขภาพของครอบครวในชนบท

อสาน. วารสารพยาบาลศาสตรและสขภาพ, 33(2), 52. สญญา สญญาววฒน. (2526). การพฒนาชมชน. กรงเทพมหานคร: ไทยวฒนาพานช สาโรช ไสยสมบต. (2534). ความพงพอใจในการท างานของครอาจารยโรงเรยนมธยมศกษา สงกดกรม

สามญศกษาจงหวดรอยเอด ศรนครนทรวโรฒ มหาสารคาม. สด กรมะโรหต. (2515). สหกรณทางรอดทางเดยวของไทย. กรงเทพฯ: ส านกพมพเรองศลป. สวทย วบลผลประเสรฐ. (2545). การสาธารณสขไทย พ.ศ. 2542-2543: บรรณาธการ. นนทบร: ส านก

นโยบายและแผนยทธศาสตร กระทรวงสาธารณสข, พมพลกษณ.

154

ส านกงานสาธารณสขจงหวดนครราชสมา. (2550). พฤตกรรมผบรโภค. กรงเทพฯ: ธระฟลมและไซเทกซ.

ส านกงานคณะกรรมการสาธารณสขมลฐาน. (2536). แนวทางการพฒนาสาธารณสขเพอบรรลสขภาพดถวนหนา. กรงเทพมหานคร; กระทรวงสาธารณสข.

. (2536). สรปผลการสมมนาหวหนาฝายพฒนาบคลากรและการสาธารณสขมลฐาน ส านกงานสาธารณสขจงหวด เรองการพฒนางานสาธารณสขมลฐานในแผนพฒนาการฯ ฉบบท 7 กรงเทพมหานคร กระทรวงสาธารณสข

. (2554). สทธหนาทพลเมอง ระบบสขภาพของประชาชน. กรงเทพมหานคร: ม.ป.ท. ส านกนโยบายและแผน. (2538). นโยบายและการวางแผนหลกการและทฤษฎ. กรงเทพมหานครฯ: ม.

ป.ท. สถานะสขภาพคนไทย. (2553). สบคนเมอวนท 22 เมษายน 2559:

http://www.thaihealthreport.com/ ส านกงานหลกประกนสขภาพแหงชาต (2550) สบคนเมอวนท 10 เมษายน 2559:

http://www.nhso.go.th/FrontEnd/index.aspx เสาวภา ธระประทป. (2524). เครองมอวจยทางสงคมศาสตร. กรงเทพมหานคร: กองแผนงานและวจย,

กรมการศกษานอกโรงเรยน, (เอกสารคดส าเนา). อตญาณ ศรเกษตรน และคณะ. (2547). ปจจยทมผลตอพฤตกรรมการสรางเสรมสขภาพและพฤตกรรม

การใชบรการสขภาพของประชาชน ภายใตหลกประกน สขภาพถวนหนา. สถาบนวจยระบบสาธารณสข, นนทบร: ม.ป.ท.

อนวฒน ศภชตกล และจรตม ศรรตนบลล. (2543). คณภาพของระบบสขภาพ. นนทบร: สถาบนวจยระบบสาธารณสข, พมพลกษณ.

อนวฒน ศภชตกล. (2536). การพฒนาคณภาพบรการเพอความอยรอดของบรการสขภาพในภาครฐ. กรงเทพฯ: สรสหการพมพ

อมร นนทสต. (2526). แนวความคด หลกการ และวธการด าเนนงานสาธารณสขมลฐาน (พมพครงท 3). ส านกงานคณะกรรมการสาธารณสขมลฐาน ส านกงานปลดกระทรวงสาธารณสข

. (2536). สรปผลการสมมนาหวหนาฝายพฒนาบคลากรและการสาธารณสขมลฐาน ส านกงานสาธารณสขจงหวด เรองการพฒนางานสาธารณสขมลฐานในแผนพฒนาการฯ ฉบบท 7 กรงเทพมหานคร กระทรวงสาธารณสข

. (2545). เสนทางการสรางสขภาพอยางยงยน. กรงเทพมหานคร: ม.ป.ท. (เอกสารอดส าเนา). Bartol, Kathryn M. (1994). "Pay at risk" as a framing effect: An empirical investigation.

Paper presented at the Eastern Academy of Management Annual Meeting, Albany.

155

Heinz Weihrich, Harold Koontz. (1993-94). Management: A Global Perspective. McGraw-Hill international editions: 10TH Management and organization series, McGraw-Hill.

Rakich, J.S., Longest, B.B. and Darr, K. (1997). Managing Health Services Organizations. 3rd ed. Baltimore: Health Profession Press.

ดชนคนเรอง

หนา

หมวด ก

กลมทฤษฎยคกอนสมยใหม (Pre-Modernization Era) 39 กลมทฤษฎยคสมยใหม (Modernization Era) 40 การแกไขปญหาอนามยชมชน 103 การเขาถงบรการสขภาพ 130 การเขยนโครงการ 104 การจดการการท างานชมชนดานสาธารณสขโดยชมชน 51 การจดการแกไขปญหาและการตดสนใจ 114 การจดการดานทรพยากรมนษยเพอการท างาน 115 การจดบรการสาธารณสข 127 การท างานชมชนดานสาธารณสขโดยเจาหนาทสาธารณสข 60 การท างานชมชนดานสาธารณสขโดยโดยพหภาค 64 การท างานชมชนดานสาธารณสขโดยนกสขภาพครอบครว 62 การปกครองหมบาน 6 การวนจฉยชมชน 85 การศกษาปญหาชมชน 106 การสนบสนนการท างานดานสาธารณสขในชมชนโดยเจาหนาท 58 การใหบรการสขภาพ 128

หมวด ค

ครอบครว 27 ค าถามทบทวน บทท 1 25 ค าถามทบทวน บทท 2 38 ค าถามทบทวน บทท 3 49 ค าถามทบทวน บทท 4 66 ค าถามทบทวน บทท 5 83 ค าถามทบทวน บทท 6 122 ค าถามทบทวน บทท 7 140 ค าถามทบทวน บทท 8 149 คณภาพการบรการ 132 โครงสรางชมชน 18 โครงสรางและองคกรชมชน 76 ความหมายของชมชน 1

208

หนา หมวด ช

ชมชน 30 หมวด ท

ทฤษฎจกรวรรดนยม (Theory of Imperialism) 43

ทฤษฏอนๆ 45 หมวด น

แนวคดการท างานสขภาพในชมชน 31

หมวด บ

บทสรป บทท 1 24 บทสรป บทท 2 38 บทสรป บทท 3 48 บทสรป บทท 4 66 บทสรป บทท 5 83 บทสรป บทท 6 121 บทสรป บทท 7 140 บทสรป บทท 8 149

หมวด ป

ปฏทนชมชน 80 ประวตชวตบคคลทนาสนใจ 72 ประวตศาสตรชมชน 69 ปจจยในสวนของการพฒนายคโลกาภวตน 148 ปจจยในสวนของภาคการสอสารสาธารณะ 145 ปจจยในสวนของภาคทองถน 143 ปจจยในสวนของภาคประชาชน 144 ปจจยในสวนของภาครฐ 141 ปจจยในสวนของภาคสงคมวฒนธรรม 146 ปจจยในสวนของสงแวดลอมและภยธรรมชาต 148

หมวด ผ

ผงเครอญาต 74

แผนทเดนดน 67 หมวด ภ

ภารกจหนาทของชมชน 19 หมวด ร

ระดบของระบบบรการสขภาพ 125 ระบบการศกษาชมชน 12

209

หนา หมวด ร (ตอ)

ระบบตวบงการอนๆ 17 ระบบบรการสขภาพ 123 ระบบพธกรรมความเชอและศาสนา 15 ระบบสขภาพชมชน 82

หมวด ล

ลกษณะของชมชนชนบทและชมชนเมอง 21 ลกษณะความเปนชมชน 3

หมวด ศ

เศรษฐกจชมชน 9 หมวด ส

ส านกงานหลกประกนสขภาพแหงชาต (สปสช.) 136 สขภาพ 33

หมวด ห

หนวยงานทสนบสนนการท างานในชมชน 137 หนวยงานทใหการสนบสนนระบบบรการสขภาพ 135 หนวยงานอนๆ 137