ความสัมพันธ์สยาม-กัมพูชา...

ความสมพนธสยาม-กมพชา ในปลายครสตศตวรรษท 19: ภาพสะทอนผานศลปะ และสถาปตยกรรมพระอโบสถ วดด�าเรยซอ เมองพระตะบองอสรชย บรณะอรรจนนกศกษาปรญญาเอก คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร โครงการปรญญาเอกกาญจนาภเษก (คปก.) สำานกงานกองทนสนบสนนการวจย (สกว.)

งานศกษาภายใตชดโครงการวจยเมธวจยอาวโส สกว. ศาสตราจารย ดร. เสมอชย พลสวรรณ (RTA5880010)

ปองพล ยาศร คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร

Siam-Cambodia Relationship in the Late Nineteenth Century: A Reflection from the art and architecture of

Wat Dam-rei-saw’s ordination hall, Battambang

Isarachai BuranautThe Royal Golden Jubilee Ph.D. Program (RGJ), The Thailand Research Fund (TRF),

Faculty of Architecture, Silpakorn University

บทความวารสารสงคมวทยามานษยวทยา 35(2): กรกฎาคม - ธนวาคม 2559

Pongpon YasriFaculty of Architecture, Silpakorn University

บทความนเปนการปรทรรศนประวตศาสตรเมองพระตะบอง ชวงทอยภายใตการปกครองของ

สยามเพอใหเขาใจลกษณะความสมพนธระหวางสยามกบพระตะบอง รวมถงภมหลงความ

เปนมาของพระยาคทาธรธรณนทร (ชม) เจาเมองพระตะบองทานสดทายทแตงตงโดยราช

ส�านกสยาม ซงตองเผชญวกฤตดานหนงจากการทเจาอาณานคมฝรงเศสคกคามเขามา เพอ

หาทางยดพระตะบองกลบไปอยกบกมพชา และอกดานหนงจากการททานถกหวาดระแวงจาก

ฝายสยาม วาอาจเอาใจออกหางไปเขาทางกบฝรงเศส ผเขยนศกษาวเคราะหความหมายทาง

สญลกษณทปรากฏในงานศลปะและสถาปตยกรรมของพระอโบสถวดด�าเรยซอ ทพระยาคทา

ธรธรณนทร (ชม) ไดสรางขนไวเปนศาสนสถานส�าคญประจ�าเมองแหงหนงของพระตะบอง ใน

ชวงทายของการด�ารงต�าแหนงเจาเมอง โดยการวเคราะหเปรยบเทยบรปแบบศลป-

สถาปตยกรรมของพระอโบสถวดด�าเรยซอ แสดงใหเหนวาระบบสญลกษณดงกลาวจงใจสอ

ถงความภกดตอสยามของทานผสรางวด พรอมทงยนยนถงความชอบธรรม ทสยามควรม

อ�านาจการปกครองเหนอทงพระตะบองและกมพชา

ค�ำส�ำคญ สถาปตยกรรมพทธศาสนา, พระตะบอง, พระยาคทาธรธรณนทร (ชม), วดด�าเรยซอ

The authors review the history of Battambang during its Siam hegemony to

understand the relationship between the two states, and the historical background

of Phraya Gadhadhorndoranindara (Chum), the last Siam’s governor of Battambang.

While in charge, this historical figure was simultaneously subject to two opposite

oppressions, one from the French colonialist expansion into the area and the other

from Siam’s suspicion on his loyalty. Provided by the authors is also a symbolic

analysis of the art and architecture of Wat Dam-Rei-Saw’s ordination hall, one of

the most significant religious buildings in Battambang, established by Phraya

Gadhadhorndoranindara (Chum). It is proposed that the temple’s symbolism clearly

elucidates the Governor’s firm loyalty to Siam and the righteousness of the Siam’s

hegemony over both Cambodia and Battambang.

keywords Buddhist architecture, Battambang, Phraya Gadhadhorndoranindara,

Wat Dam-rei-saw

บทคดยอ

abstract

125ภาพสะทอนผานศลปะและสถาปตยกรรมพระอโบสถวดดำาเรยซอ เมองพระตะบอง

เมองพระตะบองภายใตอาณตสยาม

เมองพระตะบองตงอยในภมภาคตะวนตกของประเทศกมพชา ไมหางไกลมากนกจากลมน�า

โตนเลสาบ ซงเปนทตงศนยกลางอารยธรรมเขมร พนทพระตะบองมแมน�าสงแกเปนสายน�า

ส�าคญทหลอเลยงพนท ถอวามความอดมสมบรณดานทรพยากรทงดนและน�าเหมาะสมแก

การเพาะปลก จงเปนแหลงอขาวอน�าทส�าคญมาตงแตโบราณ พระตะบองมความสมพนธ

กบสยามในแงยทธศาสตร นบจากภายหลงเสยกรงศรอยธยาครงทสอง เมอ พ.ศ. 2310 โดย

ขณะนนศนยกลางทางการเมองของสยามในลมแมน�าเจาพระยา ไดยายจากอยธยาลงมา

อยทกรงธนบรและกรงเทพมหานครตามล�าดบ เมองพระตะบองตงอยบนเสนทางคมนาคม

ตดตอระหวางลมน�าเจาพระยาของสยามกบเมองหลวงอดงมชยของกมพชา (พ.ศ. 2162 -

พ.ศ. 2406) จงถอเปนพนทยทธศาสตรส�าคญในแงการเมองและการทหารส�าหรบทงสยาม

และกมพชา และเปนสวนหนงของกรณชวงชงสทธและอ�านาจเหนอพนทระหวางสองขวอ�านาจ

ดงกลาวอยหลายครงในประวตศาสตร

ในสมยตนรตนโกสนทร เมอ พ.ศ. 2337 พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก

มหาราช ทรงโปรดฯ สถาปนาสมเดจพระนารายณรามาธบด (นกองคเอง) ใหเปนกษตรย

ปกครองกรงกมพชา (กรมศลปากร 2546) ทงนโดยมขอตกลงใหกมพชายอมยกเมอง

พระตะบองและเสยมราฐใหกบสยาม หลงจากนนสยามจงแตงตงเจาพระยาอภยภเบศร

(แบน) ใหเปนผส�าเรจราชการเมองพระตะบองทานแรก ขนบงคบโดยตรงกบสยาม (กรม

ศลปากร 2507) การปกครองพระตะบองโดยสยามภายใตระบบเชนนน ด�ารงอยสบเนองมา

อกนานมากกวาหนงศตวรรษ กระทงสยามสญเสยอ�านาจปกครองเมองพระตะบองใหกบเจา

อาณานคมฝรงเศส เมอ พ.ศ. 2449 ในรชสมยของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว

รชกาลท 5 ตรงกบสมยผส�าเรจราชการเมองพระตะบองทานท 8 ไดแก เจาพระยาคทาธร-

ธรณนทร (ชม)

เสถยรภาพทางการเมองของพระตะบอง ในชวงเวลาทสยามเขาปกครองดงกลาว ไม

ถงกบราบรน เนองเพราะราชส�านกกมพชากมความพยายามจะยดพนทพระตะบองคนอย

ตลอดเวลา เหตการณเรมตนจากการทกมพชา สยาม และพระตะบอง สญเสยผปกครองท

เปนเสาหลกของบานเมองในเวลาไมหางกนมากนก ซงสงผลสะเทอนเสถยรภาพการปกครอง

126 อสรชย บรณะอรรจน และ ปองพล ยาศร

ภายใน เรมจากการทวงคตของสมเดจพระนารายณรามาธบด (นกองคเอง) ใน พ.ศ. 2340

ตามดวยการสวรรคตของพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกฯ และการถงแกอสญกรรม

ของเจาพระยาอภยภเบศร (แบน) ในปเดยวกนคอเมอ พ.ศ. 2352 เหตการณประจวบเหมาะ

กบทเวยดนามซงตงราชธานอยทเมองเวขณะนน กมความพยายามจะขยายอทธพลเขามา

ทางตะวนตกอยางตอเนอง ท�าใหดนแดนกมพชาและพระตะบอง ซงตงอยคนกลางระหวาง

ศนยกลางอ�านาจของเวยตและสยามกลายเปนพนทยทธศาสตรส�าคญ ททงสองฝาย

มหาอ�านาจพยายามชวงชง เพอเขาประชดเขตแดนของฝายตรงขามใหไดมากทสดเทาทจะ

ท�าได ขณะเดยวกน ทางราชส�านกกมพชากไดใชความพยายามเกลยกลอมเจาเมอง

พระตะบอง ใหแปรพกตรจากสยามมาเขากบฝายตนอยางตอเนอง แตทงนไมปรากฏวาการ

เกลยกลอมเปนผลเนองจากเจาเมองพระตะบองทสบตระกลจากเจาพระยาอภยภเบศร (แบน)

ยงคงมความจงรกภกดตอราชส�านกสยามอยางมนคง

ภายใตสถานการณความขดแยงระหวางสยามกบเวยดนามทขยายตวมากขน

พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท 3 ไดโปรดเกลาฯ ใหเจาพระยาบดนทรเดชา

(สงห สงหเสน) เปนผบญชาการทพโดยใชเมองพระตะบองเปนฐานทมนหลกในการท�าศก อน

เปนทมาของสงครามครงส�าคญทยดเยอยาวนานมากกวา 14 ป (พ.ศ. 2376 - 2390) ซงเปน

ทรจกกนภายใตชอ “อานามสยามยทธ” (ศานต ภกดค�า 2557) โดยในชวงทายของสงคราม

พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว ทรงโปรดฯ ใหเจาพระยาบดนทรเดชาฯ รงราชการใน

ต�าแหนงเจาเมองพระตะบองดวย นานถง 7 ป จนกระทงสงครามสนสดและเจาพระยา-

บดนทรเดชาฯ ถงแกอสญกรรมใน พ.ศ. 2393 ราชส�านกสยามจงไดแตงตงคนในสายตระกล

ของเจาพระยาอภยภเบศร (แบน) ขนเปนเจาเมองพระตะบองสบตออกครง

ครนถงรชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว (รชกาลท 4) ไดพระราชทาน

เปลยนชอราชทนนามเจาเมองพระตะบองจาก “อภยภเบศร” เปน “คทาธรธรณนทร” เรมจาก

ททรงโปรดเกลาฯ แตงตงพระยาคทาธรธรณนทร (เยย) ใหเปนเจาเมองพระตะบองทานท 7

(ด�ารงต�าแหนงระหวาง พ.ศ. 2403 - 2435) คาบเกยวพอดกบชวงเวลาทฝรงเศสขยายอทธพล

เขามาในพนทแถบอนโดจน จนสามารถบบบงคบใหสมเดจพระนโรดมพรหมบรรกษ กษตรย

ของกมพชาในชวงเวลานน ทรงยนยอมลงพระนามในสญญาใหกมพชาเปนรฐในอารกขาของ


ฝรงเศส เมอ พ.ศ. 2406 (Tauch Chhuong 1994) นอกจากนนฝรงเศสยงพยายามจะขยาย

อทธพลเขามายงเมองพระตะบอง ท�าใหพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ทรงม

พระราชด�ารใหพระยาคทาธรธรณนทร (เยย) เรยบเรยง “พงศาวดารเมองพระตะบอง” เพอ

แสดงล�าดบสกลวงศเจาเมองพระตะบองของทาน สบขนไปจนถงเจาพระยาอภยภเบศร (แบน)

ส�าหรบใชเปนหลกฐานรบรองวา พระตะบองเปนเมองในพระราชอาณาเขตของสยามมานาน

แลว และน�าไปสการท�าสญญาขอตกลงระหวางสยามกบฝรงเศส ใน พ.ศ. 2410 โดยฝรงเศส

ยอมรบรองวาพระตะบองและเสยมราฐอยในอาณาเขตของสยาม ขณะเดยวกนกใหสยาม

รบรองวากมพชาเปนรฐในอารกขาของฝรงเศส (ระยบศร กาญจนะวงศ 2522)

อยางไรกด ภายหลงวกฤตการณ ร.ศ.112 (พ.ศ. 2436) ฝรงเศสสามารถขยายอทธพล

เขามาในเมองพระตะบอง ดวยการสงกองทหารเขาไปประจ�าการและจดตงกงสลประจ�าเมอง

รวมถงยงสรางเสนทางรถไฟเชอมตอจากพนมเปญมาถงพระตะบองดวย (ระยบศร

กาญจนะวงศ 2522) พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 5 ทรงตระหนกถง

ขอจ�ากดของการจดโครงสรางการปกครองแบบเกา (ชวลย ณ ถลาง 2541) จงทรงปฏรป

การปกครองซงสงผลใหเมองพระตะบอง ซงมพระยาคทาธรธรณนทร (ชม) เปนเจาเมอง ได

ถกควบรวมกบอก 3 หวเมอง ไดแก เสยมราฐ พนมศก และศรโสภณ จดตงขนเปน “มณฑล

บรพา” เมอ พ.ศ. 2439 มพระยาศกดาภเดชวรฤทธ (ดน) เปนขาหลวงเทศาภบาลมณฑล ท�า

หนาทปกครองมณฑลโดยขนตรงตอเสนาบดกระทรวงมหาดไทย ทกรงเทพฯ

การปฏรปการปกครองแบบมณฑลเทศาภบาลสงผลใหอ�านาจปกครองของเจาเมอง

พระตะบองลดนอยลง ฝรงเศสเหนชองทางจงพยายามเกลยกลอมพระยาคทาธรธรณนทร (ชม)

ใหมาเขาขางตนเอง ท�าใหขนนางสยามบางสวนกงวลวาพระยาคทาธรฯ จะเอาใจออกหางตาม

ค�าชกจงของฝรงเศส จงเสนอความเหนตอเสนาบดกระทรวงมหาดไทย ใหเรยกตว

พระยาคทาธรฯ เขามาประจ�าการทในกรงเทพฯ อยางไรกด สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ

กรมพระยาด�ารงราชานภาพ เสนาบดกระทรวงมหาดไทยขณะนน กลบทรงมพระวนจฉยใน

ทางตรงขาม เนองดวยรจกอปนสยสวนตวของพระยาคทาธรฯ วาเปนบคคลทคนเคยและ

ซอสตยจงรกภกดตอราชส�านกสยาม จงทรงสงหนงสอไปยงขาหลวงเทศาภบาลมณฑล

บรพา แจงใหทราบพระด�ารดงกลาว เพอจะไดคลายความตงเครยดและหวาดระแวงตอ


พระยาคทาธรฯ นอกจากนน ภายหลงขาหลวงเทศาภบาลมณฑลบรพา ถงแกอนจกรรมใน

พ.ศ. 2446 พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ยงทรงพระกรณาโปรดเกลาแตงตง

พระยาคทาธรธรณนทร (ชม) ใหควบต�าแหนงขาหลวงเทศาภบาลมณฑลบรพาดวยอกต�าแหนง

หนง (ระยบศร กาญจนะวงศ 2522)

อยางไรกด หลงจากนนอกเพยงสามป สยามกตานทานการรกเขามาของฝรงเศสไว

ไมได จนน�าไปสการลงนามในสนธสญญายกมณฑลบรพาใหแกฝรงเศสเมอวนท 23 มนาคม

พ.ศ. 2449 (วระศกด จนทรสงแสง 2557) โดยทางฝายฝรงเศสยงคงพยายามเกลยกลอม

พระยาคทาธรธรณนทร (ชม) ใหรงต�าแหนงเปนเจาเมองพระตะบองตอไป แตทานได

ตดสนใจอพยพเขามาอยในเขตแดนของสยาม โดยสงโทรเลขกราบทลสมเดจฯ กรมพระยา-

ด�ารงราชานภาพ ความตอนหนงวา “แมถงแกชวตกไมยอมเสยความกตญญ ไมยอมใหขน

ชอวาเปนขาสองเจาเปนอนขาด แตการทอยนนตองการขอรบพระราชทานอยทปราจนบร

เพราะเปนทท�าเลจะท�านาหาเลยงชพได....” (หอจดหมายเหตแหงชาต 2449 อางถงใน

ระยบศร กาญจนะวงศ 2522, 252) ในการน พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว จง

ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหเลอนบรรดาศกดทานเปน “เจาพระยาอภยภเบศร” (ระยบศร

กาญจนะวงศ 2522) และไดพ�านกอย ณ เมองปราจนบร จนถงแกอสญกรรมใน พ.ศ. 2465

ผลงานของพระยาคทาธรธรณนทร (ชม): พระอโบสถวดด�าเรยซอ เมองพระตะบอง

ในชวงเวลาทพระยาคทาธรธรณนทร (ชม) ด�ารงต�าแหนงเจาเมองพระตะบอง อนเปนหวง

วกฤตทฝรงเศสก�าลงรกฆาตเพอจะเขายดเมองพระตะบอง และตองการใหทานเขาเปน

พวกดวย ขณะเดยวกนขนนางสยามบางสวนกหวาดระแวงวาทานจะเอาใจออกหาง ทาน

ไดสรางวดส�าคญประจ�าเมองพระตะบองขนแหงหนง บนฝงตะวนตกของแมน�าสงแก ชอวด

“ด�าเรยซอ” เปนภาษาเขมร แปลเปนไทยวาวด “ชางเผอก” ภายในวดมพระอโบสถขนาดสง

ใหญตงเปนประธาน สรางขนภายใตรปแบบศลปะและสถาปตยกรรมทวจตรตามแบบไทย

ผสมทองถนพระตะบอง ซงยงคงอยในสภาพดมาจนถงทกวนน ประเดนอภปรายของบทความ

นพฒนาจากสมมตฐานของการศกษาวาวดด�าเรยซอถกสรางขนเปนวดใหญโต โดยผมอ�านาจ


ทางการเมองในพนท ขณะทบรบทแวดลอมกดดนรอบตวอยในขนวกฤต การสรางวดนจงนา

จะไมปลอดจากนยเชงการเมอง และเราอาจหาทางอานนยซอนเรนทางการเมองนนได ผาน

การวเคราะหสญลกษณ ทปรากฏในงานสถาปตยกรรมและศลปกรรมของวด ดงจะไดอภปราย

ตอไปน

พระอโบสถวดด�าเรยซอตงอยบนแกนตะวนออก-ตะวนตก ซงเปนแกนหลกในผงของวด

โดยหนหนาสทศตะวนออก ถดจากพระอโบสถไปทางตะวนตกเปนทตงของศาลาการเปรยญ

และโรงครวของวด ตวอาคารกออฐถอปนทรงสเหลยมผนผาขนาดยาว 11 หองเสา กวาง 5

หองเสา ตงบนฐานยกพนสงสองชน โดยมเสมานงแทนประจ�าทงแปดทศ ท�าหนาทก�าหนดเขต

พทธสมา ทงหมดนลอมรอบดวยก�าแพงแกว มซมประตเขาออกประจ�ายานกลางของก�าแพง

แกวทง 4 ทศ พนทภายในอาคารพระอโบสถทลอมรอบดวยผนงกออฐ มขนาด 7 หองเสา

พนทนอกผนงกออฐบนชาลายกพนของพระอโบสถ ท�าเปนระเบยงทางเดนโดยรอบดวยการ

ตงเสาขนไปรบชายคาเปนระยะตามจงหวะหองเสา เชอมตอระหวางหองเสาดวยพนกระเบยง

เฉพาะชาลาดานหนาและหลงของอาคารเปนโถงขนาดกวางดานละสองหองเสา ฐานชนลางท

รองรบตวพระอโบสถและระเบยงกบชาลาหนา-หลง ยกพนสงประมาณ 1.50 เมตรจากระดบ

พนดน มบนไดขนลงอยทางดานหนาและหลงดานละสองต�าแหนง โดยรอบฐานพระอโบสถ

ชนลางน ประดบตกแตงดวยลวดลายปนปนอยในกรอบภาพ ท�าเปนรปมหาสมทรและสตวน�า

นานาชนด อยระหวางหองเสา สลบกบรป “สตวหมพานต” บนฐานเสารบชายคาระเบยงพาไล

ฐานชนบนทรองรบพนภายในพระอโบสถ ยกสงขนไปจากระดบพนระเบยงอกประมาณ

1.20 เมตร เชงผนงดานนอกโดยรอบ ท�าเปนยกเกจแบบมบวลกแกวคาด ประดบตกแตง

ระหวางหองเสาระดบใตชองหนาตางลงไป ดวยภาพประตมากรรมนนสง เลาเรองรามเกยรต

ในฉากรบพงตางๆ ระหวางกองทพพระรามกบกองทพทศกณฐ (ภาพ 1) บนผนงดานสกดม

ประตทางเขาดานละสองชอง ตรงกบชองบนไดทางขนบนฐานชาลาพระอโบสถชนลาง บนผนง

ดานสกดระหวางชองประต ประดบดวยซมประตมากรรมปนปนนนสงขนาดใหญ บนผนงดาน

ตะวนออกท�าเปนรปการสประยทธระหวางพระรามกบทศกณฐ (ภาพ 2) สวนบนผนงดาน

ตะวนตกเปนรปพระลกษมณกบอนทรชต (ภาพ 3) เหนอซมประตมากรรมทงสอง ประดบดวย

ลายปนปนท�าเปนตราพระราชลญจกรประจ�าแผนดนสยามสมยรชกาลท 5 พนทภายใน


ภาพ 1 (บน) ภาพปนปนนนต�าบรเวณฐานพระอโบสถชนบน แสดงการสรบระหวางกองทพพระรามกบกองทพทศกณฐ พระอโบสถวดด�าเรยซอ เมองพระตะบอง (ภาพ: อสรชย บรณะอรรจน)

ภาพ 2 (ลางซาย) ภาพปนปนนนสงรปพระรามกบทศกณฐ บรเวณผนงสกดดานทศตะวนออก พระอโบสถวดด�าเรยซอ เมองพระตะบอง (ภาพ: อสรชย บรณะอรรจน)

ภาพ 3 (ลางขวา) ภาพปนปนนนสงรปพระลกษมณกบอนทรชต บรเวณผนงสกดดานทศตะวนตก พระอโบสถวดด�าเรยซอ เมองพระตะบอง (ภาพ: อสรชย บรณะอรรจน)


พระอโบสถปรากฏเสารวมในทกชวงเสา โดยบรเวณกงกลางหองเสาทสองจากทายอาคาร ตง

บษบกเครองไมประดษฐานพระพทธรปประธาน ส�าหรบโครงสรางสวนหลงคาภายในอาคาร

มการตฝาเพดานปดโครงสรางจว บนเพดานประดบตกแตงดวยดาวเพดานไมแกะสลกไม

หลงคาอาคารพระอโบสถ ท�าเปนทรงจวซอนลดสามชน แตละชนประกอบดวยผน

หลงคาซอนกนสตบ สามตบบนคลมพนทสวนภายในอาคาร สวนตบลางสดคลมพนทสวน

ระเบยงดานขางอาคาร พนทชาลาดานหนาและหลงของอาคาร คลมดวยหลงคากนสาดปกนก

โดยรอบ ทกมมสนตะเฆของหลงคาประดบตกแตงดวยปนปนรปพญานาค สวนบรเวณกงกลาง

สนหลงคาบนสดตงเครองยอดมณฑปท�าดวยไมครอบทบไว หนาบนทงสองดานของอาคาร

ประดบตกแตงดวยลวดลายปนปนพรรณพฤกษาลอมรอบรปสญลกษณตรงกลาง ท�าเปน

เทวดาสององคอญเชญพานขนาดใหญ เหนอพานประดษฐานตราพระราชลญจกรแผนดนสมย

รชกาลท 5 ครอบอยเหนอกรอบขอความอกษรเขมรเขยนวา “ខេមរ” ซงเปนการเขยนตาม

รปแบบของภาษาบาล อานวา “เข-มะ-ระ ” หมายถง “ชาวเขมร” หรอ “ดนแดนเขมร” เชน

เดยวกบค�าวา “ខេមែរ” (อานวา “ขะ-แมร ”) แตอาจสอนยความหมายเพมเตมดวยเนองจากใน

ภาษาบาลค�าวา “ខេម” (อานวา “เข-มะ”) แปลวา “ดนแดนอนเกษมสข” (ภาพ 4)

ภาพ 4 ปนปนหนาบนพระอโบสถวดด�าเรยซอ (ภาพลายเสน: สทศน บญขนธ)

อกษรเขมร อานวา “เข-มะ-ระ”

ตราแผนดนสยาม สมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว


ขอเปรยบเทยบกบพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม กรงเทพมหานคร

จากค�าอธบายลกษณะของพระอโบสถวดด�าเรยซอ เมองพระตะบอง ดงกลาวมาขางตน อาจ

กลาวไดวา อาคารแสดงการรบอทธพลดานศลปะและสถาปตยกรรมแบบประเพณจากสยาม

ซงนไมถงกบเปนเรองนาประหลาดใจนก เนองเพราะพระตะบองไดอยภายใตปกครองของ

สยามมาแลวชานาน ตงแตยคกอนหนาการสรางอาคารหลงน โดยผปกครองเมองพระตะบอง

รนตางๆ นบตงแตตนสมยรตนโกสนทรลงมาจนถงสมยของพระยาคทาธรฯ ผสรางวดฯ ลวน

แลวแตจงรกภกดและมความคนเคยกบราชส�านกสยามในกรงเทพฯ เปนอยางดทงสน อยางไร

กด ผเขยนบทความมขอสงเกตดงจะอธบายโดยละเอยดตอไปขางหนาวา อาคารหลงนอาจ

มไดแสดงใหเหนแตเพยงการรบอทธพลจากสยาม อนเปนผลจากการตดตอสมพนธกนทาง

วฒนธรรมตามปกตเทานน แตนาจะเปนความจงใจของทานผสรางทจะสรางพระอโบสถ

หลงน ใหเปนรปจ�าลองอาคารทมฐานานศกดสง และมความส�าคญเชงสญลกษณ เปน

ศนยกลางทางจตวญญาณของราชอาณาจกรสยาม ตงอยในกรงเทพฯ ไดแกพระอโบสถวด

พระศรรตนศาสดาราม ซงเปนสถานทประดษฐานพระพทธมหามณรตนปฏมากร (พระแกว

มรกต)

พระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม (วดพระแกว) สรางขนตงแตครงรชกาลท 1 แหง

กรงรตนโกสนทร เพอเปนอาคารประธานของวดในพระบรมมหาราชวง ในความหมายแบบ

เดยวกนกบวดพระศรสรรเพชญทตงอยในพระราชวงหลวงแหงกรงศรอยธยา การสถาปนาวด

พระศรรตนศาสดารามตงแตครงเรมตงกรงรตนโกสนทร จงอาจนบไดวาเปนหนงในความ

พยายามทจะแสดงสญลกษณการเปนศนยกลางราชอาณาจกรของกรงเทพฯ ในระดบความ

ส�าคญทเทยบเคยงไดกบกรงศรอยธยา ทงนเมอค�านงถงวาพระอโบสถของวดเปนอาคารใน

พทธศาสนา และยงเปนทประดษฐานพระแกวมรกตซงถอวาเปนหลกชยของแผนดน มเฉพาะ

พระมหากษตรยทมากดวยบารมเทานนจงจะสามารถครอบครองได จงถอไดวาพระอโบสถวด

พระศรรตนศาสดาราม เปนอาคารทมฐานานศกดสงสดของแผนดน และเปนสญลกษณ

ศนยกลางอ�านาจของพระราชอาณาจกรดวย และดวยความส�าคญดงกลาวจงไดรบการ

ปฏสงขรณสบเนองมาโดยตลอด โดยในการปฏสงขรณคราวหลงๆ ลงมายงคงเคารพตอ

แบบแผนดงเดมคอนขางเครงครด ท�าใหอาคารยงรกษารปทรงสถาปตยกรรมครงตน


กรงรตนโกสนทรไวไดเปนอยางด อาคารหลงนแสดงเอกลกษณทางสถาปตยกรรมหลาย

ประการ ซงส�าหรบอาคารในสมยรตนโกสนทรรนหลงลงมา จะพบเฉพาะในอาคารหลวงขนาด

ใหญบางหลงเทานน ลกษณะส�าคญในแงผงบรเวณของวดพระศรรตนศาสดารามอกอยางหนง

คอ มการสรางพระระเบยงลอมรอบเขตพทธาวาสทงบรเวณ และพนทภายในพระระเบยงคต

มไดถกใชงานเพอประดษฐานพระพทธรปอนดบประทบนงรายไปโดยรอบ หากใชเปนพนท

เขยนภาพจตรกรรมเลาเรองรามเกยรต ซงปรากฏตลอดความยาวผนงดานในของพระระเบยง

ภาพจตรกรรมเลาเรองรามเกยรตชดน มมาตงแตครงตนกรงรตนโกสนทร แตถกซอมแปลง

หลายครงในยคตอๆ มาจนไมเหลอเคาเดม ภาพทเหนในปจจบนถกเขยนขนมาใหม ตงแต

สมยรชกาลท 7 ลงมา

ตวพระอโบสถเปนอาคารกออฐถอปนขนาดใหญรปสเหลยมผนผา หนหนาสทศ

ตะวนออก ตงอยบนฐานซอนลดสองชน ลอมรอบดวยก�าแพงแกว โดยมซมเสมาตงครอม

ก�าแพงประจ�าอยในทงแปดทศ พระอโบสถมขนาดยาว 15 หองเสา กวาง 5 หองเสา เฉพาะ

พนทภายในอาคารมขนาดยาว 9 หองเสา เหลอเปนพนทโถงชาลาดานหนาและดานหลง ดาน

ละ 2 หองเสา อาคารมเสาตงรบเครองบนเฉพาะดานนอก อยบนฐานปทมยกพนชนแรกของ

อาคาร โดยเปนเสาเรยงรบชายคาดานขางทงสองดานตามระยะของหองเสา และเสารบชายคา

และเครองบนบรเวณชาลาหนาและหลงพระอโบสถ พนทระหวางผนงอาคารกบเสาดานนอก

ท�าเปนระเบยงทางเดนเชอมกบพนทชาลาหนาและหลง บนไดขนสชาลาพระอโบสถดานหนา

และหลงมดานละสามชองทาง คอดานหนากบดานขางทงสองขาง ภายในพระอโบสถไมมเสา

รวมใน มประตเขาออกเฉพาะบนผนงสกดดานละสามชอง สวนผนงขางมชองหนาตางประจ�า

ทกหองเสา ซมประตและหนาตางทงหมด ท�าเปนเครองยอดทรงมณฑป ภายในอาคารคอน

ไปทางดานหลงตงแทนพระเบญจาปดทองขนาดใหญ รองรบบษบกประดษฐานพระแกวมรกต

กบพระพทธรปฉลองพระองค และพระพทธรปส�าคญใหญนอยอกจ�านวนมาก

หลงคาพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม ท�าเปนทรงจวซอนสามชน ประดบชอฟา

ใบระกาหางหงส ตามแบบอยางสถาปตยกรรมไทยประเพณ ผนหลงคาแตละดานมจ�านวน

สตบ ชกกนสาดปกนกคลมระเบยงและชาลาหนา-หลงพระอโบสถโดยรอบ หนาบนอาคาร

ทงดานตะวนออกและตะวนตก จ�าหลกไมเปนลวดลายกานขดออกปลายเทพนม ตรงกลาง


หนาบนประดบดวยรปพระนารายณทรงครฑยดนาคจ�าหลกลอยองค ตรงสนตะเฆของ

หลงคากนสาดคลมชาลาหนา-หลงของอาคาร ประดบดวยเครองล�ายองหางหงส

อาคารหลวงสมยตนรตนโกสนทรหลงอนๆ ทแสดงองคประกอบสถาปตยกรรมพอเทยบ

เคยงไดโดยหลกใหญกบพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม กอยางเชนพระอโบสถวด

สทศนเทพวรารามและพระอโบสถวดพระเชตพนวมลมงคลาราม อาคารทงสองหลงเปนผล

งานชางสมยรชกาลท 3 ถอเปนอาคารทมฐานานศกดสงเชนกน เนองจากสรางขนเปนอาคาร

หลกในวดทรชกาลท 1 ทรงสถาปนาหรอปฏสงขรณใหญดวยกนทงค ถงแมพระอโบสถแหง

หลง จะมมาแลวตงแตสมยรชกาลท 1 แตไมทราบวารปทรงเดมเปนเชนใด เนองจากถกรอ

เพอขยายขนาดในคราวปฏสงขรณใหญสมยรชกาลท 3 อยางไรกด อาคารทงสองหลงนใช

เสาสเหลยมขนาดใหญรบชายคาและหลงคาพาไลดานหนาและหลงอาคาร ตามแบบแผนท

นยมในสมยรชกาลท 3 ท�าใหสนทรยภาพของอาคารโดยรวมดหนกทบ ไมโปรงเบาเหมอน

พระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม

เมอน�ารปแบบสถาปตยกรรมพระอโบสถวดด�าเรยซอ เมองพระตะบอง กบพระอโบสถ

วดพระศรรตนศาสดาราม กรงเทพฯ มาเปรยบเทยบกน (ภาพ 5) กจะพบวาอาคารทง

สองหลงแสดงลกษณะรวมกนหลายประการ ทส�าคญคอขนาดของอาคารทใหญโตเปนพเศษ

เทยบกบอาคารในหนาทเดยวกนตามวดทวๆ ไป ตวอาคารซงเปนศนยกลางของบรเวณ ตง

อยบนยกพนสงถงสองระดบ บนยกพนชนแรก มชาลาหนาหลงคลมดวยชายคาปกนกโดยรอบ

และพนทระเบยงดานขาง เกดจากการตงเสารายขนไปรบชายคาดานขางตามจงหวะชวงเสา

ของอาคาร และเสารบหลงคาพาไลปกนกดานหนาและหลง ชดเสาลอยรบเครองบนอาคาร

ดงกลาว มขนาดไมใหญมากเมอเทยบกบขนาดอาคาร ท�าใหสนทรยภาพโดยรวมของอาคาร

ดมความโปรงเบาแบบเดยวกบพระอโบสถพระศรรตนศาสดาราม ไมดหนกทบเหมอน

พระอโบสถวดสทศนฯ และวดพระเชตพนฯ และท�าใหเราเหนความเปนไปไดวาการสราง

พระอโบสถวดด�าเรยซอ อาจไดตนแบบโดยตรงมาจากพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม

มากกวาอาคารพระอโบสถส�าคญแหงอนในกรงรตนโกสนทร

ลกษณะทนาเปรยบเทยบอกประการหนง ระหวางพระอโบสถวดด�าเรยซอ กบวด

พระศรรตนศาสดาราม คอการแสดงภาพเลาเรองรามเกยรตในบรบทสถาปตยกรรมท


ลอมรอบอาคารประธาน โดยทวดพระศรรตนศาสดารามพบภาพรามเกยรตเขยนเปน

จตรกรรมประดบผนงพระระบยงทลอมรอบบรเวณวด สวนทวดด�าเรยซอซงไมมระเบยงลอม

รอบพระอโบสถแยกออกมาเปนอาคารเอกเทศ ไดแสดงเรองรามเกยรตเปนภาพปนปนนนสง

ประดบบนฐานสวนลางของพระอโบสถ ลกษณะการประดบภาพรามเกยรตแบบทวดด�าเรยซอ

คลายกบการประดบภาพจากเรองเดยวกน ซงท�าเปนแผนศลาจ�าหลกลายนนต�า ประดบพนก

พระระเบยงรอบฐานชนลางของพระอโบสถวดพระเชตพนฯ อนเปนอาคารหลวงอกหลงทม

ความส�าคญในสมยตนรตนโกสนทรดงกลาว

ลกษณะผดเพยนกนซงอาจเปนผลจากรสนยมทองถนและลกษณะการใชงานพนทใน

อาคารทตางกน ระหวางพระอโบสถวดด�าเรยซอ กบวดพระศรรตนศาสดาราม นอกเหนอจาก

การแสดงฝมอปนปนกรณภาพรามเกยรต ซงถอไดวาเปนทกษะความช�านาญพเศษของชาง

ภาพ 5 เปรยบเทยบลกษณะทางสถาปตยกรรมของพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม (ซาย) กบ พระอโบสถวด ด�าเรยซอ (ขวา) (แบบสถาปตยกรรม: ปองพล ยาศร และ อสรชย บรณะอรรจน; ลขสทธเปนของผเขยนบทความ)


เมองพระตะบอง ยงเหนไดจากกรณสดสวนอาคารและ

โครงสรางหลงคาซอนลดชนของอาคาร โดยเราพบวาใน

กรณวดพระแกว โครงสรางสวนหลงคามสดสวนความสง

ประมาณสองเทาของผนงอาคาร ขณะทวดด�าเรยซอ สวน

หลงคากบผนงมสดสวนความสงใกลเคยงกน นอกจากน

วธการแบงสดสวนของผนหลงคาแตละตบของอาคาร

พระอโบสถทงสองหลงกมความแตกตางกน โดยกรณวด

พระศรรตนศาสดาราม พบการลดทอนขนาดความกวาง

ของผนหลงคาจากตบบนสดทมขนาดกวางสด แลวแคบ

ลดหลนกนลงมาตามล�าดบ จนถงแคบสดทหลงคาตบลาง

สด ในขณะทวดด�าเรยซอ หลงคาตบลางสดกลบมขนาด

กวางทสด รองลงมาตามล�าดบคอหลงคาจวตบบนสด และ

หลงคาตบทสองและสามตรงกลางทมขนาดใกลเคยงกน น

อาจเกยวของกบการเนนระเบยงภายนอกอาคาร ใหมพนท

ใชสอยกวางมากขนในกรณพระอโบสถวดด�าเรยซอ โดย

หลงคาตบลางสดคอหลงคาคลมพนทใชสอยสวนดงกลาว

ของอาคาร อกประการหนงทอาจถอไดวาเปนลกษณะพเศษ

ของพระอโบสถวดด�าเรยซอ ไดแกการปรากฏโครงสราง

เครองยอดมณฑปครอบกงกลางสนหลงคาอาคาร ลกษณะ

เชนนซงไมพบในกรณพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม

และไมพบเปนกรณทวไปส�าหรบพระอโบสถหลงอนๆ ใน

เมองพระตะบองดวย นาจะเกยวของกบการยกฐานะอาคาร

พระอโบสถวดด�าเรยซอใหมฐานานศกดสงเปนพเศษ

มากกวาอาคารพระอโบสถหลงอนๆ ในเมองพระตะบอง

(ภาพ 6)

ภาพ 6 เปรยบเทยบลกษณะ ทางสถาปตยกรรมของวหารและ อโบสถตางๆ ในเมองพระตะบอง

(แบบสถาปตยกรรม: ปองพล ยาศร และ อสรชย

บรณะอรรจน; ลขสทธเปนของ ผเขยนบทความ)


“วดด�าเรยซอ”: ความหมายเชงสญลกษณ ภายใตบรบทความสมพนธ “สยาม-กมพชา-ฝรงเศส”

พระอโบสถวดด�าเรยซอ สรางโดยเจาพระยาคทาธรธรณนทร เจาเมองพระตะบองทาน

สดทาย ในระยะทายสดของครสตศตวรรษท 19 กอนทดนแดนพระตะบองจะถกผนวกเขาเปน

สวนหนงของอาณาจกรกมพชาในอารกขาของเจาอาณานคมฝรงเศส การสรางพระอโบสถ

หลงน แมเปนอาคารขนาดใหญประกอบดวยสญลกษณแสดงฐานานศกดสง แตกเกดขน

ภายใตบรรยากาศเขมงเกลยวทางการเมอง ทอวลดวยความไมมนใจของสยามในการจะรกษา

ฐานทมนในเมองพระตะบองไวใหได รวมถงขนนางสยามบางสวนยงหวาดระแวงตวเจาพระยา

คทาธรฯ วาอาจเอาใจออกหางจากสยามไปเขาขางฝรงเศส ในการออกแบบพระอโบสถฯ ซง

หลงคาจวลดชน หลงคาปกนก / หลงคากนสาด

พนทภายในอาคาร พนทสวนระเบยงรอบ


เชอไดวาพระยาคทาธรฯ ผอปถมภการสรางคงมสวนก�าหนดความคดอยไมนอย ไดเลอกสราง

อาคารทางศาสนาใหเปนรปจ�าลองของพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม ศนยกลางความ

ศกดสทธและศนยกลางอ�านาจในกรงเทพมหานคร ทตวทานเองฝกใฝอย

การจ�าลองแบบมใชการเลยนแบบตรงไปตรงมา หากเปนการรกษาอปลกษณทท�าให

ผแลเหนยงคงเทยบเคยงความสมพนธกบอาคารตนแบบได เชนรปทรงและองคประกอบหลกๆ

ของอาคารพระอโบสถ หรอวาการประดบภาพเลาเรองรามเกยรต ในบรบทลอมรอบอาคาร

พระอโบสถ ขณะเดยวกนกไดสอดใสสญลกษณของการสอความในมตอนๆ เพมเตมเขาไป

ในองคประกอบทางสญลกษณของอาคารดวย ทส�าคญเปนอยางยงคอลวดลายประดบบน

หนาบนแสดงภาพเทวดาเทนพานประดษฐานพระราชลญจกรแผนดนของพระบาทสมเดจ

พระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 5 และตราพระราชลญจกรนนปรากฏอยเหนอตวอกษร

“เขมะระ” ซงหมายถงชาวเขมร กรณนไมอาจตความเปนอยางอนไดอก นอกเหนอจากการท

รปสญลกษณพยายามจะสอความอยางตรงไปตรงมาวา ชาวเขมรอยภายใตรมปกครองหรอ

พระบารมของกษตรยแหงสยาม และบทบาทของเทวดาทเทนพานกอาจเทยบไดกบบทบาท

ของพระยาคทาธรธรณนทรเอง ทเปนผปกครองเมองพระตะบองอยในขณะนน

การเลอกใชค�า “เข-มะ-ระ” ซงมความหมายถงคนคอชาวเขมร แทนทจะเปนค�าวา

“พระตะบอง” ทเปนชอเมองหรอหนวยปกครอง ท�าใหค�าแสดงความหมายไดกวางไกลมากกวา

หนวยปกครองดงกลาว โดยอาจหมายถงชาวเขมรทงมวลของอาณาจกรกมพชาและเมอง

พระตะบองรวมกน หรออยางนอยทสดกหมายถงชาวเขมรในมณฑลบรพาทงหมด นยอม

สะทอนจตส�านกของผออกแบบตราสญลกษณ ทพยายามจะยนยนความชอบธรรมของอ�านาจ

ปกครองของสยาม เหนอมณฑลบรพา หรอเหนอทงมณฑลบรพาและอาณาจกรกมพชารวม

กน ทงทในขณะนนสยามไดสญเสยอาณาจกรกมพชาใหกบเจาอาณานคมฝรงเศสไปแลว และ

ยอมเปนการปฏเสธในเชงสญลกษณตออ�านาจครอบครองของเจาอาณานคมดงกลาว อนง

ยากทจะเขาใจไดวาฝรงเศสทเปนผปกครองกมพชาอยในขณะนน และก�าลงหาทางรกคบเขา

ยดพระตะบอง จะสามารถอานระบบคดเชงสญลกษณอนแยบยล ทแฝงอยเบองหลงการสราง

พระอโบสถวดด�าเรยซอ ไดอยางทะลปรโปรงเพยงไหน หรอวาระบบสญลกษณนมประสทธผล

เพยงใดในการยบยงไมใหฝรงเศสเขารกรานพระตะบองได เพราะค�าตอบทเหมาะสมนาจะคอ


“ไม” ในทงสองกรณ แตทงนกมไดท�าใหระบบสญลกษณนไรผลในการสอความ เพราะค

สนทนาแทจรงทระบบสญลกษณตองการจะสอความดวย อาจไมใชเจาอาณานคมฝรงเศส แต

คอ “สยาม” ทก�าลงตงขอหวาดระแวงตอตวเจาพระยาคทาธรธรณนทรเอง ระบบสญลกษณ

จงท�าหนาทประกาศจดยนและอดมการณของพระยาคทาธรฯ ในการทตวทานศรทธาฝกใฝกบ

สยามอยางสมบรณ

อนง ภายหลงจากสมยของพระยาคทาธรธรรนทร แมพบหลกฐานวาสถาปตยกรรมแบบ

ไทยยงคงสงอทธพลตอการสรางอาคารทางศาสนาในเมองพระตะบองอย โดยเฉพาะรปแบบ

อาคารทมหลงคาซอนลดชน และมเสารบชายคาท�าใหเกดระเบยงโดยรอบอาคารดานนอก แต

นนกนาจะเกดจากการรบแบบอยางทสบทอดตอกนมาจากพระอโบสถวดด�าเรยซอ และม

พฒนาการแยกออกไปอกเปนหลายสาย มากกวาจะเปนความพยายามโยงความสมพนธกลบ

มาถงกรงเทพฯ ทส�าคญคอเราไมพบการออกแบบระบบสญลกษณ ทสอความไดตรงไปตรง

มาถงการอางอ�านาจของสยามเหนอเมองพระตะบอง เหมอนกรณพระอโบสถวดด�าเรยซอ ใน

อาคารทางศาสนาในเมองพระตะบองรนหลงลงมา

สรป

พระอโบสถวดด�าเรยซอ สรางขนในสมยของพระยาคทาธรธรณนทร (ช ม) เจาเมอง

พระตะบองคนสดทาย ในชวงเวลาไมกปกอนทสยามจะท�าสญญายกพระตะบองซงเปน

สวนหนงของมณฑลบรพาใหกบฝรงเศส อนเปนชวงเวลาทบรบทความขดแยงทางการเมอง

ระหวางสยามและฝรงเศสมความตงเครยดอยางมาก อยางไรกตาม ดวยความสมพนธอน

แนนแฟนทมมาอยางยาวนานระหวางสายตระกลของเจาเมองพระตะบองกบราชส�านกสยาม

นบตงแตสมยของพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก รชกาลท 1 โดยลกหลานของ

เจาพระยาอภยภเบศร (แบน) เจาเมองพระตะบองคนแรกทไดรบการแตงตงใหเปนเจาเมอง

พระตะบองสบตอมา ลวนแตเคยเขามารบราชการในราชส�านกสยามทกรงเทพมหานคร

รวมทงพระยาคทาธรธรณนทร (ช ม) ทเคยถวายตวเปนมหาดเลกในพระบาทสมเดจ

พระจลจอมเกลาเจาอยหว กอนจะกลบมารบต�าแหนงเจาเมองพระตะบอง


นอกจากหลกฐานเชงลายลกษณอกษรทบอกเลาถงความสมพนธอนแนนแฟนระหวาง

สยามและพระตะบองแลว หลกฐานเชงประจกษอกอยางหนงทสะทอนถงจดยนทางการเมอง

ของพระยาคทาธรธรณนทร (ชม) ไดอยางเปนรปธรรมคอ พระอโบสถวดด�าเรยซอ ซงมทวงท

ในการออกแบบทางสถาปตยกรรมทงในแงของแผนผงและรปทรงหลงคาทแสดงใหเหนถง

ความสมพนธกบแบบแผนของสถาปตยกรรมสยามตนรตนโกสนทร รวมไปถงการประดบ

ตกแตงดวยตราแผนดนสยามในสมยรชกาลท 5 บรเวณองคประกอบส�าคญในสวนหนาบน

แสดงใหเหนบทบาทของงานสถาปตยกรรมในกระบวนการสอสารเชงสญลกษณ สะทอน

เจตนารมณทางการเมองของผสรางทตองการเปนเจาเมองพระตะบองภายใตอาณาเขต

ปกครองของสยาม มากกวาการเปลยนสถานะเปนสวนหนงของดนแดนอาณานคมฝรงเศส

อยางไรกด การปรากฏรองรอยของโครงสรางและงานศลปกรรมตกแตงทสะทอนถง

คณลกษณะของสกลชางแบบทองถน แสดงใหเหนวาวาวดแหงนมไดถกสรางขนโดยยดระเบยบ

แบบแผนจากศนยกลางอยางเครงครด แตในบางกรณ ชางทองถนสามารถเลอกรปแบบใน

การสรางสรรคบนพนฐานของแบบแผนสถาปตยกรรมพทธศาสนาในทองถน บทความนได

พจารณาแบบแผนและรปแบบทางสถาปตยกรรมของพระอโบสถวดด�าเรยซอโดยเชอมโยงกบ

บรบททางสงคม-การเมองในชวงเวลานน และชใหเหนถงอทธพลของสถาปตยกรรม

พทธศาสนาตนรตนโกสนทร ตอวธคดในการก�าหนดโครงสรางสถาปตยกรรมพระอโบสถ

วดด�าเรยซอ ขณะเดยวกน กตระหนกถงประวตศาสตรความสมพนธอนซบซอนระหวาง

ศนยกลางอ�านาจรฐจารตกบดนแดนหวเมอง อนเปนพนฐานของการผสมผสานรปแบบทาง

ศลปสถาปตยกรรมทหยบยมลกษณะนยมของสถาปตยกรรมแบบสยาม กบรปแบบ

ศลปสถาปตยกรรมสกลชางทองถนของเมองพระตะบอง ทหลอมรวมพลวตทางสงคม-

การเมอง และวฒนธรรม ไวในอาคารพระอโบสถวดด�าเรยซอไดอยางลงตวและนาสนใจ


รายการอางอง

เอกสารภาษาไทย

กรมศลปากร. 2507. รวมเรองเกยวกบญวนและเขมรในสมยรตนโกสนทร (รชกาลท 1 ถง

รชกาลท 4). พมพเปนอนสรณในงานฌาปนกจศพ นายโฆสต เวชชาชวะ ณ สสาน

หลวง วดเทพศรนทราวาส วนท 27 เมษายน พ.ศ. 2507.

กรมศลปากร. 2546. พระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร รชกาลท 2, ฉบบสมเดจพระเจา

บรมวงศเธอ กรมพระยาด�ารงราชานภาพ. กรงเทพฯ: กรมศลปากร.

ชวลย ณ ถลาง 2541. ประเทศราชของสยามในรชสมยของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจา

อยหว. กรงเทพฯ: มลนธโครงการต�าราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร.

ระยบศร กาญจนะวงศ. 2522. “บทบาทของเจาเมองพระตะบองในสมยกรงรตนโกสนทร พ.ศ.

2337 - 2449.” วทยานพนธปรญญาอกษรศาสตรมหาบณฑต สาขาประวตศาสตร

เอเชยตะวนออกเฉยงใต, บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร.

วระศกด จนทรสงแสง. 2557. เจาพระยาอภยภเบศร (ชม) เจาเมองพระตะบองคนสดทาย ใต

ปกครองของสยาม. กรงเทพฯ: ยปซ กรป.

ศานต ภกดค�า. 2557. ยทธมรรคา เสนทางเดนทพไทย-เขมร. กรงเทพฯ: มตชน. 2557.

เอกสารภาษาองกฤษ

Tauch Chhuong. 1994. Battambang during the Time of the Lord Governor, translated

by Hin Sithan, Carol A. Mortland and Judy Ledgerwood. Phnom Penh:

Cedoreck.

ความสัมพันธ์สยาม-กัมพูชา...

Documents