1

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI KIMYO TEXNIKA FAKULTETI

5320400 – Kimyoviy texnologiya (ishlab chiqarish turlari bo’yicha ) (shifri va ta’lim yo’nalishi nomi) bakalavr darajasini olish uchun

Abdusharipova Oybibi Saparbayevnaning

Mavzu: «Turli muxitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli bo’yoqlar olishning laborotoriya tajriba

reglamentini yaratish»

Ilmiy rahbar: prof. Jumaniyazov M. J.

Urganch 2015 yil

2

1-ilova. Bitiruv malakaviy ishining titul varag’i

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

AL-XORAZMIY NOMLI URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI

_____________KIMYO - TEXNIKA_________________________ (fakultet nomi)

______________«KIMYOVIY TEXNOLOGIYALAR»________________

(kafedra nomi)

«Turli muxitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli bo’yoqlar olishning laborotoriya tajriba reglamentini yaratish»

(bitiruv malakaviy ish mavzusining nomi)

Bajaruvchi:____________________ Abdusharipova Oybibi

Rahbar:_______________________ prof. Jumaniyazov M. J.

Urganch shahri 2015 yil

3

2-ilova URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI

__________________KIMYO -TEXNIKA_________________________ (fakultet nomi)

________________KIMYOVIY TEXNOLOGIYALAR________________

(kafedra nomi)

BITIRUV MALAKAVIY ISHNI BAJARISH BO’YICHA

TOPSHIRIQLAR REJASI:

1. Talaba Abdusharipova Oybibi ga Universitet rektorining 2014 yil 20 noyabr 192 T-§ 4- sonli buyrug’i bilan

bitiruv malakaviy ish bajarish uchun «Turli muxitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli bo’yoqlar olishning laborotoriya tajriba reglamentini yaratish» mavzusi tasdiqlangan.

2. Kafedra majlisining qaroriga binoan professor Jumaniyazov M.J. bitiruv malakaviy ishini bajarishga rahbar qilib tayinlangan. 3. Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy tuzilmasi: kirish, tanlangan mavzu

buyicha adabiyotlar sharxi, tadqiqot o’bekti va xom ashyo va tayyor maxsulotlarni analiz qilish usullari, tadqiqot qismi, texnologik sxema tanlash, material balanslarni hisoblash, ekologik masalalar yechimi, iqtisod qism, xulosa va foydalangan adabiyotlardan iborat

4. Bitiruv malakaviy ish uchun ma’lumotlar__ Maxsus ilmiy adabiyotlar, metodik va amaliy qo’llanmalar, Internet ma’lumotlari, mavzuga oid darslik va o`quv qo`llanmalardan ilmiy ishlar, monografiyalardan foydalaniladi.

5. Bitiruv malakaviy ishga texnologik sxemaning prezentatsiyasi_ ilova qilinadi.

4

Bitiruv malakaviy ishni bajarish jadvali

№ Bajarilgan ishning mazmuni Bajarish muddati

1 Maxsus adabiyotlarni o’rganish, metodik va amaliy materiallari yig’ish

05.01.2015

2 Ilmiy adabiyotlar tahlili, potentlar analizi, ilmiy maqolalarda keltirilgan materiallarni o’rganish

02.02.2015

3 Tadqiqot ob’ekti va tadqiqot uslublarini tanlash 02.03.2015

4 Turli muxitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli bo’yoqlar olishning tajriba tadqiqot qismini boshlash, ustanovka yig’ish

17.03.2015

5 Tajriba tavsifini belgilash 22.03.2015

6 Gossipol smolasining suvsizlantirish jarayoninim o’rganish

23.03.2015

7 Gossipol smolasi asosida turli muxitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli bo’yoqlar olish borasida tadqiqotlar olib borish

31.03.2015

8 Texnologik reglamentini yaratish 15.05.2015

9 Texnologik sxema tanlash 30.05.2015

10 Iqtisodiy hisob kitoblar qilish 03.06.2015

11 Xulosa yozish 06.06.2015

Bitiruv malakaviy ish rahbari: prof. Jumaniyozov M. J.

Bajaruvchi talaba: Abdusharipova Oybibi

2014 yil «_27_»__oktabr

Topshiriqlar rejasi va jadvali kafedra majlisida 25 dekabr 2014 yil tasdiqlandi

(№ - 3 sonli bayonnoma)

Kafedra mudiri: t.f.n. Matchanov SH.K. _________________

(imzo)

5

3-ilova

BITIRUV MALAKAVIY ISH BO’YICHA RAHBARINING

MULOHAZALARI

Talaba: Abdusharipova Oybibi Saparboyevna

Bitiruv malakaviy ish mavzusi: «Turli muxitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli bo’yoqlar olishning laborotoriya tajriba

reglamentini yaratish»

Bitiruv malakaviy ish hajmi: 87 sahifadan iborat

Tushuntirish qismi: 75 sahifadan iborat

Ilovalar soni: bitta harakatlanadigan texnologik sxema va 5 ta chizmadan iborat

Mavzuning dolzarbligi: dolzarblik talablar darajasida yoritilgan bo’lib,

undagi masalalar, prezidentimiz Islom Karimov 2010-yil 15-dekabrda qabul

qilingan “2012-2015-yillarda O’zbekiston Respublikasi sanoatini rivojlantirishning

ustuvor yo’nalishlari to’g’risida”gi qarorida ko’rsatilgan ishlab chiqarish

sanoatlariga qaratilgan.

Ma’lumki, ekspluatatsiyadagi barcha metallar havo, suv, kislota, ishqor va va

tuzlarning ta’sirida emiriladi. Ayniqsa harorat yuqori bo‘lsa bu jarayon tez ketadi.

SHuning uchun metallkonstruksiyalar va uskunalarni zanglashdan himoyalash

muhim vazifalardan hisoblanadi.

So‘ngi vaqtlarda korroziyaga qarshi olib borilayotgan ko‘rash usullaridan biri

metall sirtini yuqori polimer moddalardan olingan zangga qarshi qoplamalar bilan

qoplash hisoblanadi. Bu bilan metall yuzalarini elektrolit muhitdan ajratishga

erishiladi.

Korroziyaga qarshi ko‘rashning eng ko‘p qo‘llaniladigan usuli korrozilanishi

mumkin bo‘lgan metallning yuzasiga boshqa materiallar qoplashdir. Bu qoplamlar,

asosan, metall yuzasini elektrolit muhitdan ajratib, mikrogalvanik elementlar hosil

bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydi. SHuning uchun qoplamlar zich bo‘lishi, korroziyadan

saqlanuvchi metall yuzasiga bir tekisda va yaxshi yopishishi kerak. Bir so‘z bilan

aytganda bu murakkab va qimmat usullardan hisoblanadi.

Agar buyumlarni korroziyadan saqlash bilan birga, ularga deqarativ chiroy

6

berish zarur bo‘lganda rangli zangga qarshi qoplamalarga zaruriyat seziladi.

Bugungi kunlarda Respublikamiz sanoat korxonalari uchun zarur bo‘lgan

zangga qarshi qoplamalar asosan valyuta hisobiga chetdan keltiriladi. Demakki

ushbu turdagi qoplamalarni mahalliy xom ashyolar va sanoat chiqindilari asosida

olish borasidagi izlanishlar doimo dolzarb masalalardan hisoblanadi. Ushbu

turdagi koplamalarning rangli turlarini yaratishga erishish, dolzarblikni yanada

oshirib yuboradi.

Bitiruv malakaviy ish rahbari: prof. Jumaniyozov M.J.

2015 yil « 1 » iyun

7

4-ilova

Urganch davlat universiteti Kimyo texnika fakulteti kimyoviy texnologiya (ishlab chiqarish turlari bo’yicha) ta’lim yo’nalishi bo’yicha ta’lim yo’nalishi bitiruvchisi Abdusharipova Oybibi Saparboyevnaning «Turli muxitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli bo’yoqlar olishning laborotoriya tajriba reglamentini yaratish» mavzusidagi bitiruv malakaviy ishiga

T A Q R I Z Malakaviy ishning hajmi 15144 so’zdan iborat

a) tushuntirish qismi varaqlar soni: 75 sahifadan iborat

Bitiruv malakaviy ish mavzusining dolzarbligi va berilgan topshiriqqa mosligi:

Korroziyaga qarshi olib borilayotgan ko‘rash usullaridan eng samaralisi metall

sirtini bitumsimon polimer moddalar bilan qoplash hisoblanadi. Talaba

Abdusharipova Oybibi Saparboyevna bitiruv malakaviy ishida turli muxitda

ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli bo’yoqlar olishning

laborotoriya tajriba reglamentini yaratgan. Respublikamiz sanoat korxonalari uchun zarur bo‘lgan zangga qarshi

qoplamalar asosan valyuta hisobiga chetdan keltirilishini hisobga olsak, mavzuning

dolzarbligi yanada oshishidan dalolat beradi.

Bitiruv malakaviy ishning «Kirish» qismida mavzuga oid ilmiy adabiyotlar,

ilmiy maqolalar va patentlarning tahlili keltirilgan. Malakaviy ishda ilmiy

manbalardan tashqari fan-texnikaning innovatsiya yutuqlari natijalaridan

foydalanilgan. ishda 18 ta ilmiy manbalar, shuningdek foydalanilgan internet

manbalari ham keltirilgan.

Bitiruv malakaviy ish hajmi 87 sahifadan iborat. Tushuntirish qismi: 75 sahifani

tashkil etadi. Ishda texnologik sxemadan tashqari 5 ta chizma keltirilgan, shu bilan

birga 5 ta grafiklar mavjud.

Ilova qilingan materiallarning tarkibi va bajarilish sifati: ishning «Kirish»dan

tortib, barcha keltirilgan ma’lumotlar bitituv malakaviy ishlarga qo’yiladigan

talablar asosida bajarilgan.

Abdusharipova Oybibi Saparboyevna bitiruv malakaviy ishida fan va

texnikaning innovatsion yutuqlaridan, kompyuter texnologiyalaridan foydalangan.

8

Bitiruv malakaviy ishning ilmiy-uslubiy va texnik iqtisodiy jihatdan

asoslanganligi talablar darajasida.

Bitiruv malakaviy ishning ijobiy tomonlari. Berilgan tavsiyalarni ishlab

chiqarishda va ta’lim-tarbiya jarayonida foydalanish imkoniyatlari:

Bitiruv malakaviy ishda turli muxitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy

barqaror rangli bo’yoqlar olishning laborotoriya tajriba reglamenti yaratilgan bo’lib,

ushbu reglamentni ishlab chiqarishda va ta’lim-tarbiya jarayonida foydalanish

imkoniyatlari mavjud. Ijobiy tomonlaridan yana bittasi, birinchi bor rangli

qoplamalar olish borasida ilmiy izlanishlar qilingan.

Bitiruv malakaviy ishda texnologik jarayonlarning kompyuter dasturida

tayyorlangan xarakatdagi dasturi ishlangan.

Bitiruv malakaviy ishidagi kamchiliklar: Ishda ayrim orfografik va imloviy

kamchiliklar mavjud.

Abdusharipova Oybibi Saparboyevnaning «Turli muxitda ishlovchi korxonalar

uchun kimyoviy barqaror rangli bo’yoqlar olishning laborotoriya tajriba

reglamentini yaratish» mavzusidagi bitiruv malakaviy ishi hajmi, ilmiy yangiligi,

amaliy ahamiyati jixatidan, bitiruv malakaviy ishlariga qo’yiladigan talablarga javob

beradi va u muvaffaqiyatli himoyaga tavsiya qilaman.

Taqrizchi: ________ Yusupov X.S. (imzo) «Qo’shko’pir silikat g’isht» MCHJ bosh muhandisi

2015 yil «_6_» __iyun

9

5-ilova

Bitiruv malakaviy ishni DAK tomonidan baholash mezonlari

№ Baholanadigan bo’limlar Eng yuqori ko’rsatkich

ball hisobida 1 BMI ning “Kirish” qismida mavzuning

dolzarbligi, maqsad va vazifalarning yoritilishi 10

2 Ishning asosiy (tushuntirish) qismining Nizom talablariga mos xolda bajarilishi

35

3 “Xulosa” qismida ilmiy-nazariy va amaliy tavsiyalarning mavjudligi

10

4 Ishni bajarishda mavzuga oid manbaalarning tahlili. Chet el adabiyotlaridan va internet materiallaridan foydalanish

10

5 Ishdagi ilovalarning mavzu mazmuniga mosligi 10 6 Ishni bajarishda grammatika qoidalariga amal

qilinganligi 5

7 Himoyaga ish mazmunini bayon qila bilganligi. Savollarga berilgan javoblar darajasi

10

8 BMI mavzusi bo’yicha ilmiy-nazariy seminarlar va konferentsiyalarda ma’ruza (axborot) bilan ishtiroki, maqola (tezis) nashr qilinganligi

10

Eslatma: har bir kafedraning xususiyatlari e’tiborga olingan holda baholash

mezonlariga o’zgartirishlar kiritish maqsadga muvofiq.

10

6-ilova Urganch davlat universiteti Kimyo texnika_fakulteti kimyo-texnologiya

(ishlab chiqarish turlari bo’yicha ) ta’lim yo’nalishi bo’yicha yo’nalishining bitiruvchisi Abdusharipova Oybibi Saparboyevnning «Turli muxitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli bo’yoqlar olishning laborotoriya tajriba reglamentini yaratish» mavzusida bitiruv malakaviy ishi DAKning «____» 2015 yil «______________» dagi majlisida himoya qilinadi.

Davlat attestattsiya komissiyasi bitiruv malakaviy ishga quyidagi o’zlashtirish ko’rsatkichlarini belgilaydi.

№ Baholanadigan bo’limlar Eng yuqori ko’rsatkich

ball hisobida

Komissiya belgilagan foiz

1 BMI ning “Kirish” qismida mavzuning dolzarbligi, maqsad va vazifalarning yoritilishi

10

2 Ishning asosiy (tushuntirish) qismining Nizom talablariga mos xolda bajarilishi

35

3 “Xulosa” qismida ilmiy-nazariy va amaliy tavsiyalarning mavjudligi

10

4 Ishni bajarishda mavzuga oid manbaalarning tahlili. Chet el adabiyotlaridan va internet materiallaridan foydalanish

10

5 Ishdagi ilovalarning mavzu mazmuniga mosligi

10

6 Ishni bajarishda grammatika qoidalariga amal qilinganligi

5

7 Himoyaga ish mazmunini bayon qila bilganligi. Savollarga berilgan javoblar darajasi

10

8 BMI mavzusi bo’yicha ilmiy-nazariy seminarlar va konferentsiyalarda ma’ruza (axborot) bilan ishtiroki, maqola (tezis) nashr qilinganligi

10

Jami:

Davlat attestattsiya komissiyasi majlisining qarori:

1. « Urganch shahrida kaustik soda ishlab chiqarish sexini loyihalash »

mavzusida bajargan bitiruv malakaviy ish uchun ____ lik o’zlashtirish ko’rsatkichi belgilanish va «______» deb baholansin. 2._____________________________________________________________ DAK raisi:_______________________________

A’zolari:___________________________________ 2015 yil «__» ______________

11

7-ilova Urganch davlat universiteti______Kimyo texnika___fakulteti_________

«Kimyoviy texnologiyalar» kafedrasi

Bitiruv malakaviy ish ___________________________sonli tartib raqam bilan

qayd qilindi.

Bitiruv malakaviy ishni bajaruvchining ismi-sharifi: Abdusharipova Oybibi

Saparboyevna

Mavzusi «Turli muxitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli

bo’yoqlar olishning laborotoriya tajriba reglamentini yaratish»

Ilmiy rahbar (maslahatchi) ning ismi-sharifi: prof. Jumaniyozov M.J.

Bitiruv malakaviy ish kafedraning 2015 yil «_____»________da o’tkazilgan

majlisi qaroriga muvofiq DAK majlisida himoya qildi.

Taqrizchi: ________ Yusupov X.S. (imzo) «Qo’shko’pir silikat g’isht» MCHJ bosh muhandisi

Kafedra mudiri: __t.f.n., dots. Matchanov SH. K._____

Kafedraning bitiruv malakaviy ishni DAK majlisida himoya qilish bo’yicha

tavsiyasiga roziman.

Fakultet dekani: dots. Matnazarov A.R._______

12

Urganch davlat universiteti Kimyo –texnika fakulteti «Kimyoviy texnologiyalar» kafedrasi kimyo-texnologiya (ishlab chiqarish turlari bo’yicha) ta’lim yo’nalishi bo’yicha kunduzgi ta’lim bakalavr

«Tasdiqlayman»

_______ fakultet dekani dots. Matnazarov A.R.

“___”__________2015 y.

BITIRUV MALAKAVIY ISH BO’YICHA TOPSHIRIQ Talaba_____________ Abdusharipova Oybibi Saparbayevna

Ishning mavzusi «Turli muxitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli bo’yoqlar olishning laborotoriya tajriba reglamentini yaratish»

«_20_»__noyabr___2014 yil_

2. Ishni topshirish muddati: “6” iyun 2015 y. 3. Mavzu bo’yicha dastlabki ma’lumotlar va adabiyotlar ro’yxati:

1. Эпштейн Я. В., Ахмина Е.И., Раскин М.Н. Рациональные направления

использования лигнина // Ж. Химия древесины. – 1977. – №6. – С. 24 2. Исмаилова Г.Х., Дюсебеков Б.Д., и др. Утилизация лигнина хлопковой

шелухи // Всесоюзный симпозиум биотехнологических и химических методов: Тез.док. – Самарканд, 1988. С. 38-39.

3. Ройзман Б.Б. и др. Переработка хлопковых соапстоков по схеме разложение – расщепление – дистилляция // Ж. Масложир.пром. – 1970. - № 8.- С. 34.

4. Сергеев А.Г., Тавбин И.М. Пути повышения технологического уровня масло - жировой промышленности // Обзорная информация. ЦИИНИТ. Вып. 1 М.: Пищепром. 1961. С. 31.

5. Комплексная переработка семян хлопчатника // Проспект ВДНХ. Под ред. Сергеева А.Г. – М.: 1961. – С.6.

6. Кадыров И. и др. Исследование хлопкового соапстока //Ж. масло – жир. пром. –1971. – № 12. – С. 21.

7. Казакова Н.М. и др. Рациональное использование жирных веществ, извлекаемых из сточных вод //Ж. масло-жир.пром. –1978.– № 11.– С. 43

8. А. С. 1378338 МКИ6 С09Д5/08/ Сорин В. В., Щербаков В. Л., Форостян Ю.Н., Форостян Е.И., Мельников Н. А. Получения модифи-цирующей добавки. В № 3716580/05: Заявл. 29. 3. 84; Опубл. 27. 10. 96. Бюл № 30.

9. Е.И.Дизенко и др. "Противокоррозионная защита трубопроводов и резервуаров", Учебник, М. 1978 год.

10. Никитенко Е.И. и др. "Монтер по защите подземных трубопроводов от коррозии". М.,1981 г.

13

4. Bitiruv malakaviy ishimning asosiy maqsadi Turli muxitda ishlovchi

korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli bo’yoqlar olishning laborotoriya tajriba

reglamentini yaratishdan iborat. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun

quyidagilar vazifa qilib belgilangan:

turli muhitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli

bo’yoqlar olish bo’yicha jahon adabiyotlarining va patentlarining qisqacha

taxlilini qilish;

tadqiqot o’bekti va xom ashyo va tayyor maxsulotlarni analiz qilish

usullarini belgilash;

turli muxitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli

bo’yoqlar olishning tajriba tadqiqot qismida tajriba tavsifi keltirish, gossipol

smolasining suvsizlantirish jarayoninim o’rganish asosidagi burg‘ilash

eritmalarini tayyorlashning laboratoriya texnologik reglamenti ni yaratish,

gossipol smolasi asosida turli muxitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy

barqaror rangli bo’yoqlar olish borasida tadqiqotlar qilish;

texnologik sxema tanlash va uning tavsifini kelyirish;

material balanslarni hisoblash;

xulosa yozishdan iborat.

5. Chizma materiallar ro’yxati: olingan ilmiy natijalar grafiklari,

xaraktlantirilgan texnologik sxema.

14

6. Maslahatchilar

Imzo, sana Bo’limlar Maslahatchi

F.I.SH. Topshiriq berdi Topshiriq qabul qildi

Texnologik qism Jumaniyozov M.J.

Tajriba tadqiqot qismi Jumaniyozov M.J

Iqtisod qismi Ischanov F.A. Taqrizchi: ________ Yusupov X.S. (imzo) «Qo’shko’pir silikat g’isht» MCHJ bosh muhandisi

7. Ilmiy rahbar:_____________________________ prof. Jumaniyozov M.J. BMI bajaruvchi talaba: Abdusharipova Oybibi Saparboyevna . (F.I.SH.) (imzo)

Kafedra mudiri: t.f.n., dots. Matchanov SH.K.___ ___________ (F.I.SH.) (imzo)

15

I

II 2.1

2.2. 2.3. 2.4.

2.5. III

3.1.

3.2. IV

4.1. 4.2. 4.2.1

4.2.2

4.2.3

KIRISH………………………………………………………….. TURLI MUHITDA ISHLOVCHI KORXONALAR UCHUN KIMYOVIY BARQAROR RANGLI BO’YOQLAR OLISH BO’YICHA JAHON ADABIYOTLARINING VA PATENTLARINING QISQACHA TAXLILI..……………… Metall sirtida kuzatiladigan o‘zgarishlar........................................ Korroziya jarayonining mohiyati va tezligi …………………….. Korroziya tezligiga eritma muhiti (pH)ning ta’siri……………… Korroziya jarayoniga suyuqlik oqimi tezligining ta’siri................ Elektroximiyaviy korroziyalanishning termodinamikasi…........... TADQIQOT O’BEKTI VA XOM ASHYO VA TAYYOR MAXSULOTLARNI ANALIZ QILISH USULLARI……….. Xomashyolar va olingan kompozitsiyalarni kimyoviy va fizik- kimyoviy analiz qilish uslublari ……………………………….. Olingan rangli buyoqlarning himoya qobiliyatlarini va ekspluatatsion xossalarini sinash uslublari………………………. TURLI MUXITDA ISHLOVCHI KORXONALAR UCHUN KIMYOVIY BARQAROR RANGLI BO’YOQLAR OLISHNING TAJRIBA TADQIQOT QISMI..……………… Tajriba tavsifi................................................................................

Gossipol smolasi asosida turli muxitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli bo’yoqlar olish borasida tadqiqotlar...................................................................................... Tadqiqod uchun laboratoriya jihozlarini yig‘ish………………… Gossipol smolasini suvsizlantirish jarayoni……………………...

Ishchi parametrlar normasi……………………………………….

17 19 20 22 27 28 31 37 37 38 41 41 43 43 44

54

16

4.3.

4.4.

4.5 4.6

V

VI

VII

Turli muxitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli bo’yoqlar olishning laboratoriya texnologik reglamenti………………………………………………………...

Xom ashyo xarakterisikasi……………………………………… Turli muxitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli bo’yoqlar olishning laboratoriya texnologik reglamenti va material balanslarni hisoblash …………………………………... Texnologik sxema tanlash va uning tavsifi……………………… IQTISOD QISMI………………..………….………………….. UMUMIY XULOSALAR..……………………………............. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR, PATENTLAR RO’YHATI…………………………………………..…………

55 56

62 64 67 82 84

17

I. KIRISH

Mavzuning dolzarbligi: havola qilinayotgan bitiruv malakaviy ish

prezidentimiz Islom Karimov 2010-yil 15-dekabrda qabul qilingan “2012-2015-

yillarda O’zbekiston Respublikasi sanoatini rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlari

to’g’risida”gi qarorida ko’rsatilgan ishlab chiqarish sanoatlariga qaratilgan.

Ma’lumki, ekspluatatsiyadagi barcha metallar havo, suv, kislota, ishqor

va va tuzlarning ta’sirida emiriladi. Ayniqsa harorat yuqori bo‘lsa bu jarayon tez

ketadi. SHuning uchun metallkonstruksiyalar va uskunalarni zanglashdan

himoyalash muhim vazifalardan hisoblanadi.

So‘ngi vaqtlarda korroziyaga qarshi olib borilayotgan ko‘rash usullaridan biri

metall sirtini yuqori polimer moddalardan olingan zangga qarshi qoplamalar bilan

qoplash hisoblanadi. Bu bilan metall yuzalarini elektrolit muhitdan ajratishga

erishiladi.

Korroziyaga qarshi ko‘rashning eng ko‘p qo‘llaniladigan usuli korrozilanishi

mumkin bo‘lgan metallning yuzasiga boshqa materiallar qoplashdir. Bu qoplamlar,

asosan, metall yuzasini elektrolit muhitdan ajratib, mikrogalvanik elementlar hosil

bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydi. SHuning uchun qoplamlar zich bo‘lishi, korroziyadan

saqlanuvchi metall yuzasiga bir tekisda va yaxshi yopishishi kerak. Bir so‘z bilan

aytganda bu murakkab va qimmat usullardan hisoblanadi. Agar buyumlarni

korroziyadan saqlash bilan birga, ularga deqarativ chiroy berish zarur bo‘lganda

rangli zangga qarshi qoplamalarga zaruriyat seziladi.

Bugungi kunlarda Respublikamiz sanoat korxonalari uchun zarur bo‘lgan

zangga qarshi qoplamalar asosan valyuta hisobiga chetdan keltiriladi. Demakki

ushbu turdagi qoplamalarni mahalliy xom ashyolar va sanoat chiqindilari asosida

olish borasidagi izlanishlar doimo dolzarb masalalardan hisoblanadi. Ushbu turdagi

qoplamalarning rangli turlarini yaratishga erishish, tannarxini arzon, tayyorlash

texnologiyasi sodda qilishga erishish dolzarblikni yanada oshirib yuboradi.

Bitiruv malakaviy ishimning asosiy maqsadi «Turli muxitda ishlovchi

korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli bo’yoqlar olishning laborotoriya tajriba

18

reglamentini yaratish» dan iborat. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun

quyidagilar vazifa qilib belgilangan:

Turli muhitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli

bo’yoqlar olish bo’yicha jahon adabiyotlarining va patentlarining qisqacha

taxlilini qilish;

Tadqiqot o’bekti va xom ashyo va tayyor maxsulotlarni analiz qilish

usullarini belgilash;

Turli muxitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli

bo’yoqlar olishning tajriba tadqiqot qismida tajriba tavsifi keltirish, gossipol

smolasining suvsizlantirish jarayonini o’rganish asosidagi eritmalarini

tayyorlashning laboratoriya texnologik reglamenti ni yaratish, gossipol smolasi

asosida turli muxitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli

bo’yoqlar olish borasida tadqiqotlar qilish;

texnologik sxema tanlash va uning tavsifini keltirish;

material balanslarni hisoblash;

ekologik masalalar yechimini ko’rsatish;

xulosa yozishdan iborat.

Bitiruv malakaviy ishim 87 bet kompyuter sahifasidan iborat bo‘lib, unda 6 ta

rasm, 10 ta jadval va 18 ta adabiyotlar ro‘yhati keltirilgan.

19

II. TURLI MUHITDA ISHLOVCHI KORXONALAR UCHUN KIMYOVIY BARQAROR RANGLI BO’YOQLAR OLISH BO’YICHA JAHON ADABIYOTLARINING VA PATENTLARINING QISQACHA

TAXLILI

Metallokonstruksiyalarning zanglashi (korroziyasi) korxona va tashkilotlarda

turli muhitda ishlovchi uskunalariga juda katta zarar etkazadi. Analizlarga

qaraganda, yiliga qora metallarning taxminan 1/9 qismi korroziya oqibatida emirilib

ketadi. Ko‘pincha kichik, lekin muhim qismining korroziyaga uchrashi oqibatida

butun boshliq stanok ishdan chiqadi. Korroziyaga uchragan metall buyurmalarni

almashtarish ancha mablag‘ va mehnat talab qiladi. Korroziyaga bardosh beradigan

materiallarning yo‘qligi, ba’zan, yangi texnalogiya protsesslarini joriy qilishga

halaqit beradi.

Insonyat metallar va ularning qotishmalari asosida yasalgan buyum, jixoz,

uskunalardan foydalanib boshlagandanoq ularning tabiiy muhit ta’sirida

emirilishini sezganlar.

Korroziya jarayoni turli muhitda va sharoitda ro‘y berilganligi sababli

ularni yagona usul bilan turlarga ajratib bulmaydi. SHuning uchun ham

korroziyalanish turli xil bo‘ladi.

Korroziya jarayonlarining mexanizmiga ko‘ra kimyoviy, elektroximiyaviy

kabi turlarga bo‘linadi.

Korroziyaga sabab buluvchi agressiv korrozion muhit turiga qarab

quyidagilarga bo‘linadi:

gaz korroziyasi-yuqori temperaturada gazsimon moddalar ta’sirida

metallarning emirilishi.

noelektrolitlar ta’sirida korroziya - noelektrolit suyuqliklar ta’sirida

korroziyalanish.

atmosfera korroziyasi - xavo atmosferasidagi gazlar va namlik ta’siridagi

emirilish.

elektrolitlar ta’siridagi korroziya.

20

biokorroziya - turli mikroorganizmlar ta’sirida materiallarning emrilish

xodisasi.

er osti korroziyasi - er ostida nam tuprok ta’sirida metallarning

korroziyalanishi.

daydi toklar ta’sirida korroziyalanish - metallarning (relslar, kabellar va

xokazolar) yuqori kuchlanishli tok manbalaridan “chiqqan” toklar ta’sirida

elektroqimyoviy emirilish xodisasi [1].

Metallarning emirilish sharoitlariga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi:

a) kontakt korroziyalanish - elektrolit muhitida o‘zaro tegishib turgan ikki

yoki undan ortiq metal ishtirokida ro‘y beradigan elektroqimyoviy emirilish.

b) yoriq (tirqish)li korroziyalanish - metall (nometallar) ning orasidagi

bo‘shliqlarda yuzaga keladigan emirilish jarayonlari.

v) suyuqlikka qisman botib turgan metall korroziyasi.

d) suyuqlikka to‘lik botib turgan metall korroziyasi.

e) ishqalanish ta’sirida korroziya - mashina va mexanizmlardagi

ishqalanish ta’sirida ro‘y beruvchi ximiyaviy va elektroximiyaviy emirilishi

jarayonlari.

g) doimiy (yoki o‘zgaruvchan) mexanik kuch ta’sirida korroziya

(metallarning toliqish korroziyasi) - turli mexanik kuchlar ta’sirida metallarning

emirilishi tufayli sodir buluvchi yorilish (sinish) xodisalari.

2.1. Metall sirtida kuzatiladigan o‘zgarishlar

Turiga ko‘ra:

yaxlit (to‘lik) korroziyalanishi;

maxalliy korroziya.

YAxlit korroziya o‘z navbatida quyidagi turlarga bulinadi:

1. Tekis korroziya. Metallning sirti korrozion muhit ta’sirida bir xil emirilgan xolat.

2. Notekis korroziya. Metall sirti turli darajada emiriladi.

3. Tanlab korroziyalanish. Bu emirilish qotishmalarida kuzatilib, uning turli tarkibiy

qismi turlicha korroziyalanadi (yoki korroziyalanmaydi).

Maxalliy korroziya quyidagi ko‘rinishlarda sodir bo‘ladi:

21

“dog‘lar” ko‘rinishdagi emirilishilar

“yalliglanish” ko‘rinishidagi korroziya.

“nuqtali” (pitting) korroziyalanish. 0,1-2 mm o’lchamdagi aylanasimon

nuqtalar ko‘rinishida chukurchalar xolidagi emirilish

teshib o‘tilgan korroziyalanish.

kristallararo korroziyalanish. Qotishmalardagi kichik kristall donalari

chegaralarida ro‘y beradigan emirilish jarayonlari.

“sirt osti” korroziyalanish. Metallning sirtida boshlanib keyinchalik metall

sirti ostida kengayib ketadigan emirilish.

“pichoqli” (kesimli) korroziyalanish. Payvandlangan metallar sirtida

(chegarasida) sodir bo‘ladigan emirilish jarayoni.

Ko‘rinib turibdiki, korroziyalanish turlari xilma-xil bo‘lib, ularning barchasi

xalq xo‘jaligi uchun katta zarar keltirilishi bilan umumiylik xossasiga ega.

Korroziyadan keladigan zarar bevosita va bilvosita bo‘lishi mumkin.

Jixoz, asbob uskunalarning korroziya tufayli ishdan chiqishi,

konstruksiyalarning buzilishi, quvurlarning yorilishi, buzilgan jixozlarning

yangisiga almashtirish, korroziyaga chidamli materiallar yaratish, korroziyadagi

himoyalash bilan bog‘liq bo‘lgan barcha mehnat va mablag‘ sarf harajatlari bevosita

zararlarni tashkil etadi [2].

Bilvosita zararlarga :

- ayrim korroziyalangan detallar, uskunalar, jixozlarni almashtirilganda ishlab

chiqarishning tuxtashi;

- korroziyalangan quvur, jixoz, idishlardan gaz va neft mahsulotining tashqi

muhitga chiqishi, tukilishi bilan atrof muhitning ifloslanishi.

- issiqlik almashtirgichlarda kerakli haroratning etishmasligi, isssiklikning

yo‘qolishi.

- korroziya mahsulotlari bilan asosiy ishlab chiqarilgan mahsulotlarning

ifloslanishi kabilardir.

Bularning oqibatida har yili ishlab chiqariladigan metall va qotishmalarning

22

25-35% korroziyalanishi sababli yo‘qoladi. Uning taxminan 10% umuman kayta

tiklanmaydi. Har yillik zarar yuqori rivojlangan mamlakatlarda: AKSHda 70 mlrd

dollar, Germaniyada 30-35 mlrd markani, Rossiyada 140-150 mlrd rublni tashkil

etadi.

Ko‘rinib turibdiki har qanday korroziyalanish zararli bo‘lib, unga qarshi

ko‘rash azaldan fan va texnikaning asosiy vazifalardan biri bo‘lgan va ayni kunda

shunday bo‘lib qolayapti.

Korroziyaga qarshi ko‘rashish uchun:

uning kelib chiqish sabablari;

mexanizmi;

tezligi va unga ta’siri etuvchi omillar;

tashki muhitning tarkibi va tabiati;

ingibitorlar, ularning tarkibi, xossalari

kabi tushuncha va kattaliklar bilan yakindan tanishish birgalikda korroziya

jarayoni ro‘y berishida amal kiladigan asosiy qonuniyatlarni ham bilish

zarur.

2.2. Korroziya jarayonining mohiyati va tezligi

Barcha korroziyalanish jarayonlari metall (kattik fazo) bilan korrozion muhit

(gaz yoki suyuqlik) ning o‘zaro ta’sirlashuvi natijasida sodir bo‘ladigan geterogen

reaksiyadir. Bu reaksiya natijasida metall oksidlanadi:

Me0 - pe- = Me+p

Korrozion muhit tarkibidagi agressiv modda (ning molekula, ion, atomlari)

qaytariladi:

Ox + pe- = Red (Red - qaytarilgan xolat)

Aksariyat xollarda (shu jumladan neft kazib olishda, uning

transportirovkasida, kayta ishlash jarayonlarida) kullaniladigan metall jixozlar,

asbob-uskunalar elektroximiyaviy korroziyaga uchraydi.

Neftni kazib olish, uning quvurlardagi harakati va kayta ishlash jarayonlarida

metall sirti bilan ta’sirlashuvchi oksidlovchilar katoriga “suv - uglevodorod” suv

23

yoki uglevodorod muhitidagi N+, O2, N2O lar kiradi.

Korrozion muhitda N2S, SO2 gazlari eriganligi sababli: N2S=N+ + NS- va

SO2 + N2O = N+ + NSO3 doimo N+ - ionlari mavjud bo‘ladi. Bu muhitdagi N+ -

ionlari metall sirtidagi elektronlarni biriktirib olishi tufayli (2N++2e-=N2)

qaytariladi. Bu xodisaga vodorodli depolyarizatsiya deyiladi.

2) Metallning oksidlanishi tufayli metallda qoldirilgan ortiqcha elektronlar

(ne-) “metall - eritma” sirt chegarasida bir nuqtadan boshqa nuqtaga ko‘chishi

tufayli qo‘sh elektr qavatda potensiallar ayirmasi yuzaga keladi. Uning qiymati har

bir metallning tabiatiga bog‘liq bo‘lib , korroziyalanishning termodinamik

harakteristikasi hisoblanadi.

Korrozion muhitning emiruvchilik kuchiga metallarning qarshi tura olishi

korrozion barkarorlik (korroziyaga bardoshlilik ) deb aytiladi. Uning qiymati sifat

va miqdor tomonidan harakterlanadi.

Sifat tomondan harakterlanishi: metallning sirtini turlicha kuzatuv yoki

mikroskop ostida kurish bilan undagi doglar yoki emirilishlarni aniklashdir.

Amaliy jixatdan miqdoriy harakterlanishi, ya’ni korroziyalanish tezligi

muximdir.

Vaqt birligi ichida metallning yuza birligidan eritmaga utgan miqdori

korroziya tezligi deyiladi.

Jadval 1. Metallar karroziyaga bardoshliligining o‘n balli baholash tizimi bo‘yicha

baholanishi (GOST 13819-68)

Bardoshlilik guruxi Korroziya tezligi (mm/yil) Ball 1. Mutlako bardoshli 0,001 dan kam 1 2. Ancha bardoshli 0,001 dan 0,005 gacha

0,005 dan 0,01 gacha 2 3

3. Bardoshli 0,01 dan 0,05 gacha 0,05 dan 0,1 gacha

4 5

4. Bardoshliligi past 0,1 dan 0,5 gacha 0,5 dan 1,0 gacha

6 7

5. Kam bardoshli 1,0 dan 5,0 gacha 5,0 dan 10,0 gacha

8 9

6. Bardoshsiz 10,0 dan yuqori 10

24

Bu shkalaga asosan har qanday metall yoki qotishmaning bardoshligigi 0,1mm/yildan katta bulmasa, u texnologik jarayonlarda ishlatiladigan kurilma yoki jixozlar tayyorlashga yaroqli hisoblanadi [3].

Korroziya mexanizmi va tezligiga ta’sir etuvchi omillar quyidagi 1-jadvalda keltirilgan.

Jadaval 2. Metallarni korroziyalanishiga olib keluvchi va unga ta’sir etuvchi asosiy

faktorlar

Ta’sir etuvchi faktorlar guruxi

Ta’sir etuvchi faktorlar

Metallning fizik-kimyoviy xususiyatlari va ichki tuzilishi.

Metallning termodinamik barkarorligi. Metallning davriy sistemada joylashgan urni. Metal qotishmasidagi komponentlarning miqdoriy nisbatlari. Metallning kristal panjarasi tuzilishi. Metall sirtining bir jinsliligi (sillik yoki notekisligi). Metallda ichki (mexanik) kuchlanishlar turi va miqdori.

Metall konstruksiya (detallarning konstruksion tuzilishi).

Turli metallarning o‘zaro kontakti. Metallning polimer, yogoch, nometall material bilan o‘zaro kontakti. Metallning boshqa konstruksiya elementlari bilan birikish harakteri Kesim yuzalarining birikkanligi , detallar, jixozlar shakllarining sillikligi va boshqalar. Detallar, jixozlarning o‘zaro joylashuvi va qanday yigilganligi ; Kuchlarning yigilganligi ( tarkokligi ) Sirtki koplamalarni kayta tiklash mumkinligi; Qo‘shimcha himoyalashning imkoniyatlari

Texnologik omillar

Metall va qotishmalarning kimyoviy tarkib, tozalik darajasi. YArim mahsulotlarning texnologik o‘ziga xos xususiyatlari. Kayta ishlashning texnologik o‘ziga xos xususiyatlari. Metallarga qo‘shimcha ishlov berishning o‘ziga xos xususiyatlari. Detallar birikmalarining texnologik xususiyatlari.

Metall jixozlardan

Foydalanish (ekspluatatsion) muddatning davomiyligi.

25

foydalanish (ekspluatatsion) omillar bilan bog‘liq

Temperatura va uning o‘zgarishi Suvli muhit tarkibi, qatlamining kalinligi va uning bir tekisligi. Eritmaning muhiti (rN-i). Atrof muhit ifloslanishining darajasi va xususiyati. Korroziya stimulyatorlari (intibitorlari)ning miqdori, turlari. Muhitning bosimi, uning o‘zgarishi. Kuyosh nuri yoki radiatsiyaning ta’siri. Muhitning harakatchanligi. Agressiv muhit bilan metall (jixoz, detallar)ning o‘zaro kontakt ta’sirlashuv harakteri. Xavo almashuvchanligi.

Korroziya jarayonini to‘liq tasavvur etish uchun shunga e’tibor berish

kerakki, oksidlanib eritmaga utgan metallning gidratlangan ioni korrozion muhitda

ion xolida qolib ketmaydi. Korrozion muhitning tarkibiga ko‘ra bu ion kompleks

birikma, {Me(H2O)x * Any}; yomon eriydigan chukma - Me (OH) x yoki turli

oksid MexOy lar ko‘rinishidagi mahsulotlarni hosil kilib korroziyalanishning

kaytmas jarayon bo‘lishiga olib keladi. Bu jarayonlarda korrozion muhit tarkibida

bo‘lishi mumkin bo‘lgan anionlar ( An = OH-, CO3-2, S-2, CL-, Br-, J-, HS- va

xokazo) ham muxim rol uynaydi. SHu sababli texnologik jarayonlarda ishlatiladigan

turli metall konstruksiyalarini yaratishda va foydalanishda korrozion muhit tarkibida

bo‘lishi mumkin bo‘lgan anionlarning ham ximiyaviy aktivligi va xossalarini

e’tiborga olish kerak.

Lekin ko‘rib o‘tilgan oksidlovchilar ichida eng ko‘p tarkalgani eritmalarda

erigan N+ - ioni, H2S, O2 va CO2 molekulalaridir.

Kislorodning ta’siri

Korrozion muhitdagi kislorod molekulalari katod jarayonlari ishtirokchisi

bo‘lib, korroziya tezligi O2 molekulalarning metall sirtiga etib kelish (diffuziya)

tezligi bilan harakterlanadi. Korroziya tezligiga korrozion muhitda erigan

kislorodning miqdori ta’sir etadi. Suvda erigan kislorodning konsentratsiyasi (98

26

kPa dan yuqori bo‘lmagan bosimda) Genri qonuni bo‘yicha hisoblanadi:

R=E*X. Bunda R - suyuqlik ustidagi gazning porsial bosimi, E - Genri

koeffitsienti, X - suvda erigan gazning molyar qismi.

Korroziya jarayoni borishiga kislorodning miqdori va bosimi turlicha ta’sir

etadi. Rasmlardan ko‘rinib turibdiki, ma’lum miqdorgacha kislorod korroziyani

tezlatib, keyin sekinlashtiradi. Buning sababi (4-5 mg/l miqdorda) kislorod dastlab

katod jarayoni depolyarizatori (oksidlovchi) sifatida korroziyani tezlashtiradi.

Keyinchalik metall sirtida hosil bo‘lgan oksid parda yoki korroziya mahsuloti

“metall-kislorod” ta’siriga to‘sqinlik qilib korroziyani sekinlashuviga sabab bo‘ladi.

SHu sababli aksariyat kislorodli korrozion muhitda uning bosimi yuqori kilinib

(kislorod rejimi) korroziya tezligi sekinlashtiriladi. Harakatlanmaydigan elektrolit

muhitida kislorodning metallga diffo‘ziyalanishi korroziya tezligini belgilab

beruvchi asosiy bosqich bulsa, harakatlanadigan elektrolit muhitida kislorodning

ionlanishi hal qiluvchi bosqich hisoblanadi.

Bunda yopiq sharoitda temperatura ortishi bilan korroziyalanish kuchayib

boradi, ammo ochiq sharoitda 70o S dan yuqorida korroziya tezligi kamayib boradi,

chunki bu temperaturada kislorodning eruvchanligi kamayib, korrozion muhitning

agressivligi kamayishiga olib keladi.

SO2 - ta’siri:

Metallarning korroziyalanishida suvda erigan uglerod (IV) oksidining

miqdori ham xal kiluvchi ahamiyatga ega, chunki, SO2+ N2O=N++ NSO3 -

reaksiyasi tufayli eritmada N+ - ionlari miqdori ortib, (rN=4,5-6,0), “metall-

vodorod-ioni” o‘zaro ta’siri natijasida katodda vodorodli depolyarizatsiya ro‘y

beradi, metall oksidlanadi.

Lekin, N+ ionlari N2 ga aylanishi tufayli metall sirtida hosil bo‘ladigan

korroziya mahsuloti (oksid parda) qavat-qavat xolida ajralishi sababli korroziya

markaziga suvda erigan O2 molekulalarining etib kelishi osonlashadi va korroziya

bir maromda davom etaveradi. Bu jarayon tezligi temperaturaning qiymat oralig‘ida

vodorodli, kislorodli depolyarizatsiya tufayli ortib boradi. YUqori temperaturada

kamayishiga sabab, erigan kislorodning korrozion muhitdan chiqib ketishidir [4].

27

2.3. Korroziya tezligiga eritma muhiti (pH)ning ta’siri

YUqorida keltirilgan ma’lumotlarga asosan korroziya tezligiga pH-ning ta’siri

korrozion muhitning tarkibi bilan uzviy bog‘langan.

Metall sirtida oksid pardasi hosil bo‘lishi bilan boradigan korroziya

jarayonida pH ning ta’siri o‘ziga xos bo‘ladi.

Ayrim metallar temir, marganets, nikel, kobalt oksid pardalarining asoslilik

xossasi yuqoriligi uchun kislotali muhitda bekaror, ishkoriy muhitda barkaror

bo‘ladilar.

Boshqa metallar oksid pardalarining kislotalik xossasi yuqori bo‘lgani

uchun kislotali muhitda bardoshli, ishkoriy muhitda korroziyalanuvchan bo‘ladi

(tantal, molibden, volfram).

Ba’zi xollar (pH<7) da metallarning korroziyalanishiga chidamli bo‘lib

qolishi ularning sirtida tuz pardalari hosil bo‘lishi bilan (PvSO4 , FeSO4 lar sulfat

kislotada, Md F2, plavik kislotada FeRO4 fosfat kislotali muhitda) izohlanadi.

Ko‘pchilik xollarda metallar korroziyalanib, uning mahsulotlari sifatida turli

kompleks birikmalar hosil kiladilar. Kompleks birikmalar hosil bo‘lishi natijasida,

ularning yaxshi eruvchanligi sababli, korroziyalanadigan metall sirtida oksid yoki

tuz pardalari hosil bo‘lishiga yul kuymaydi, metall ionlarining elektrolit

eritmasidagi aktivligini kamaytirida va Nernet tenglamasiga ko‘ra elektrod

potensialini manfiy tomonga siljitib, anod jarayonini osonlashtiradi. M: SN- va

NH4 +

, NO3 - muhitli eritmada Misning korroziyalanishida {Cu (NH3)4}2+

kompleks-ion hosil bo‘lib, kam erituvchan Cu (OH)2 birikma hosil bo‘lishiga

tuskinlik kiladi.

Temperatura ta’siri:

Korroziyalanish jarayoniga temperatura ta’siri ham boshqa faktorlar bilan

birga bog‘liq bo‘lib, asosan quyidagi xollarda o‘z aksini topgan:

temperatura ortishi oksidlovchilarning “qaytarilish uta kuchlanishini”

kamaytiradi. N+ - ioni qaytarilishi bilan boradigan N2S, CO2 + H2O; lar

sharoitidagi korroziyalanish jarayonlari tezligi; K = A*exr (-Eakt / RT) Arrenius

tenglamasi bilan ifodalanadi. Bunda : Eakt - korroziyalanishning effektiv aktivlanish

28

energiyasi; K - korroziya tezligi; A - doimiy son; R - gaz doimiysi, T - absolyut

temperatura.

diffuzion kiyinchiliklar bilan boruvchi korrozion jarayonlarinig tezligi kinetik

kiyinchiliklar bilan boradigan emirilishga nisbatan temperaturaga kamrok bog‘liq

bo‘ladi (ochiq sharoitda), yopik sharoitda kuchli bog‘liq bo‘ladi.

turli metallarning elektroximiyaviy korroziyalanishi temperatura ortishiga

turlicha bog‘liq bo‘ladi. Temperatura ta’sirida nafaqat korroziya tezligi o‘zgarib

qolmasdan, korroziya harakteri ham o‘zgaradi.

M: Ruxlangan po‘lat quvurlarda jixozlar chuchuk suvli muhitda xona

temperaturada ishlatilganda rux qatlami po‘latga nisbatan anod rolini o‘ynaydi.

Ayrim xollarda (teploobmennikda) issiqlik almashinuvchi jixozlarning

devorlari boshqa, ular ichidagi korrozion muhit boshqacharok temperaturaga ega

bo‘lib qoladi. Bunday xollarda korroziya tezligi yuqori bo‘ladi.

Konstruksiya va jixozlarning turli qismlarida turli temperatura bo‘lishi

termogalvanik korroziyalanish ga olib keladi. Bunda yuqori temperaturali qismning

potensiali manfiyrok qiymatli bo‘lib, anod rolini utaydi.

Ayrim xollarda yuqori temperaturali qism yuqori potensialiga ega bo‘lib,

sovuk qismi kichiq potensiali bulsa, sovuk qism anod vazifasini bajaradi. Buni

teskari termogalvanik element deyiladi [5].

2.4 Korroziya jarayoniga suyuqlik oqimi tezligining ta’siri

Suyuqliklar oqimining tezligi korroziyani tezlashtiradi. CHunki oqim

tezligig ortishi bilan metall sirtiga ta’sir etuvchi kislorod miqdori ortadi, oqim kuchi

metall sirtida hosil bo‘lgan korroziya mahsulotini surib ketadi va kislorodning

metall sirtiga diffuziyasi kuchayadi. Oqim tezligining keskin ortishi korrozion

muhitning kislorodga boyishi va metallning passivlanishiga ham olib keladi. Suvli

eritma oqimi tezligi - V bilan korroziya tezligi -K urtasida bog‘lanish grafigida

uchta o‘ziga xos soxani ko‘rish mumkin:

29

(V<1,5:2,0 m/sek) da korroziya keskin kuchayib ketadi, chunki

korroziyalanayotgan metall sirtiga kislorodning etib kelishi juda ko‘p va kuchli

bo‘ladi.

(2<V<10,0 m/sek) korroziya sekinlashadi, chunki kislorod ta’sirida

metallarning passivlanishi ro‘y beradi.

(V>10,0 m/sek) yuqori oqim tezligida korroziya tezligi ortadi. Sababi

korroziya mahsulotining metall sirtidan kuchishi sababli metall sirtining ochilib

qoladi va yangi korroziya markazlari paydo bo‘ladi.

Korroziya tezligiga issiqlik kuchlari (harakati) ham ta’sir etadi. Issiqlik

kuchlari metall sirtidagi oksid pardalarini bo‘zilishi va kuchishiga sabab bo‘ladi.

SHu bilan birgalikda metall sirtida qaytarilgan N2 gazi pufakchalari chiqib ketishini

tezlashtiradi. “Suv-bug‘” aralashmasi korrozion muhitidagi kislorodning

deaeratsiyasi tufayli korroziyalanish sekinlashadi.

Mexanik kuch va korrozion muhitning birgalikda ta’siri tufayli metall

korroziyasi kuchayadi. Mexanik ta’sir tashkaridan, ichkaridan (termik ishlov berish

va deformatsiyalanish sababli) bo‘lishi mumkin. CHunki bu kuchlar: metall

sirtidagi himoya (oksid va tuz) pardani buzadi, plastik deformatsiyalaydi va

metallning termodinamik barkarorligini kamaytiradi.

Doimiy elektr toklari ta’sirida metallda anod va katod emrilishi

(depolyarizatsiya) ro‘y berib, daydi toklar ta’siridagi elektr korroziyalanish sodir

bo‘ladi.

Ultra tovush ham korroziyalanishni tezlashtiradi. Bu ta’sir tufayli metallning

sirtidagi qo‘sh elektr qavatining to‘zilishi o‘zgarishi, (siljishi) ro‘y beradi. Metall

sirtida desorbsiyalanish, maxalliy temperatura ortishi, mexanik kuchlanishlar yuzaga

keladi. Bular tufayli ayrim xollarda korroziya tezlashadi, ayrim xollarda

sekinlashadi.

Radioaktiv nurlanish ta’siri ham yuqoridagi singari bo‘ladi. Uning ta’sirida

metallning kristall to‘zilishi, xossasi o‘zgaradi. Korrozion muhit ionlanishi sababli

uning aktivligi ortadi.

30

Buning oqibatida:

radioximiyaviy effekt sababli oksidlovchilar hosil bo‘lib, katod jarayoni

kuchayadi;

dasturuksion effekt sababli metall sirtining xususiyati o‘zgaradi, oksid

pardaning himoyalovchilik xossasi yo‘qoladi;

fotoradiatsion effekt -katod jarayoni osonlashadi va depolyarizatsiya

kuchayadi.

Keyingi paytda metall konstruksiyalarning tashqi ko‘rinishi, shakli, bir-biriga

nisbatdan joylashuvi ham korroziyalanishda muxim ahamiyatga ega ekanligi

aniklangan.

Ma’lumki, korroziyalanish elektroximiyaviy jarayondir. Elektroxi-miyaviy

reaksiyalarda bir elektrod sistemasi ishtirokida boruvchi tugri va teskari

jarayonlarning tezliklari teng (muvozanat xolatida) bulsa, eritmaning tarkibi va

elektrod (metall)ning massasi o‘zgarmaydi. Boshqacha aytganda, bunday

sistemalarda bir faza (metall)dan ikkinchi faza (eritma)ga modda (metall

ionlari)ning ortiqcha o‘tishi kuzatilmaydi, ya’ni korroziyalanish tezligi

o‘zgarmaydi

Ammo, korroziya jarayonlarida (a,b,v) metall atom-ioni elektronlarini

qoldirib, eritmaga utib ketadi. Uning qolganan elektronlarini boshqa zarracha-

oksidlovchilar biriktirib oladi va teskari jarayonni amalga oshish extimolligi va

tezligi juda kam bo‘ladi.

Bu elektroximiyaviy jarayonda dinamik muvozanat yuzaga kelmaganligi

sababli ular nomuvozanat sistemalar deyiladi. Bunday xolatda yuzaga keladigan

potensiallar nomuvozanat potensiali deyiladi.

Nomuvozanat potensial qiymati Nernct tenglamasiga to‘lik buysinmaydi va

shu sababli uning qiymatini termodinamik kattaliklar asosida hisoblab bulmaydi.

Uning qiymati faqat eksperimental usul bilan aniklanadi.

Tugri va teskari reaksiyalar tezliklari yigndisiga mos kelgan muvozanat

potensiali qiymati statsionar potensial deyiladi [6].

31

2.5. Elektroximiyaviy korroziyalanishning termodinamikasi.

Metallarning elektroximiyaviy emirilishi metallarda metall xolatini

termodinamik noturgunligi sababli sodir bo‘ladi.

Termodinamika kursidan ma’lum ediki, har qanday jarayon, shu jumladan

korroziyalanish (o‘z-o‘zidan), sistema erkin energiyasi (izobar-izotermik potensiali)

ning kamayishi hisobiga sodir bo‘ladi.

Korroziyalanish metallarning elektroximiyaviy emirilish jarayoni ekanligi

sababli, uning termodinamik extimolligi bir tomondan shu metallning elektrod

potensiali qiymati bilan harakterlansa, ikkinchi tomondan korrozion muhit tarkibiga

kiruvchi oksidlovchilar (O2) ning oksidlovchilik kuchi (oksidlanish potensiali) ga

ham bog‘liqdir.

Bu jarayonlar birgalikda boradi, elektroximiyaviy korroziyalanishning

termodinamik extimolligi oksidlovchining qaytarilish potensiali bilan metallning

oksidlinish potensiallari nisbatiga bog‘liqdir. Bu potensiallar farqining qiymati

koroziyalanishning harakterlantiruvchi kuchi bo‘lib, quyidagi shart bajarilganda

elektroximiyaviy korroziya ro‘y beradi.

Buning ma’nosi metallarning qaytarilish potensiali uning oksidlanish

potensialidan katta bo‘lgan (yoki musbatroq) oksidlovchi saklagan korrozion

muhitga tushganda elektroximiyaviy korroziyalanishga uchraydi.

Demak, tabiatda korroziyalanmaydigan metall yuk. Etarlicha oksidlovchilik

xossasiga ega bo‘lgan muhitda xatto oltin ham korroziyalanadi. Buning uchun

korroziyalovchi modda - oksidlovchining potensiali +1,68v dan katta (Masalan, ftor

+2,87 v) bo‘lishi kerak.

Elektroximiyaviy korroziyalanish mexanizmi. Elektroximiyaviy

korroziyalanish nomuvozanat (qaytmas) jarayon bo‘lib, u asosan ikkita birgalikda

boradigan reaksiya; anod jarayoni- metallning oksidlanishi va katod jarayoni -

oksidlovchining qaytarilishidan iboratdir. Ikkala reaksiya baravariga va bir

maromda doimiy amalga oshishi uchun metall bergan elektronlar oksidlovchi

tomonidan to‘lik qabul kilinib turishi kerak. Bu reaksiyalar amalga oshishi uchun

korrozion muhit (odatda suv) asosiy urin tutadi. Metall emirilishida. Suvda turli

32

agressiv moddalar, tuzlar, kislotalar erishi tufayli elektrolit eritmasi hosil bo‘ladi. Bu

elektrolit eritmasida qutbli suv mole- kulalari atom-

ionlardan iborat metall sirti chegarasida tizilishib turadilar. Bu “ion-dipol” ta’sir

tabiatiga ega bo‘lib, ta’sir natijisida hosil bo‘lgan metall ionining suvli birikmasi-

gidratlangan ionlar hosil bo‘lishi energiyasi metallning kristall panjarada

bog‘lanib turish energiyasidan katta (Egidr › Ekr.pan) bo‘lgani uchun metallning sirti

emirila boshlaydi:

{ Men+ • ne- }+mH2O —› Men+ • mH2O+ ne-

Bu jarayonning o‘ziga xosligi shundaki olinayotgan yoki berilayotgan

elektronlar bevosita metall atomi va oksidlovchi atomlari urtasida amalga

oshmasdan metallning sirti orqali ro‘y beradi. Oksidlanish va qaytarilish reaksiyalari

bir joyda “kotib” qolmasdan, “metall-elektrolit” sirti chegarasida bir nuqtadan

boshqasiga kuchib turadi. CHunki metallarning sirti ximiyaviy aktivligi jixatidan

notekis bo‘lib, u metalning kristall to‘zilishi, mexanik kuch ta’siri, bosim,

suyuqlikning harakati, temperaturaga bog‘liq bo‘ladi.

Murakkab tarkibli (turli metallardan iborat) qotishmalarda ayrim-ayrim

nuqtalar ximiyaviy aktivlik namoyon kilib metallarning boshqa qismi oksidlanish -

qaytarilishda faqat elektronlarni o’tqazuvchilik vazifasini bajaradilar. Lekin

shunday bulsada, korroziyaning mexanizmi va moxiyatini to‘liq anglab etish uchun

emirilayotgan metallni yaxlit bir elektrod sifatida tasavvur etib, uning sirtini shartli

ravishda anod va katoddan iborat yagona elektroximiyaviy sistema sifatida qarash

kerak [7].

Elektroximiyaviy korroziyaning kinetikasi.

Yuqoridagi termodinamik tushunchalar asosida korroziyalanishning

termodinamika nuqtai nazaridan amalga oshishi ehtimolligini ko‘rib chiqdik. Ammo

bu korroziya tezligining o’lchovi bo’la olmaydi. CHunki uning katta manfiy

qiymatga ega bo‘lishi har doim bu reaksiya yuqori tezlikda boradi, degani emas. M:

Al metalining kislorod ta’sirida metall xolidan ion xoliga o‘tish extimolligi ( G(Al)

=717,9 kj/mol ) temir atomlarining Fe+2-ionga aylanish extimolligi (G(Fe) =-254

kj/mol)dan ancha katta bulsada, alyuminiy temirga nisbattan korroziyaga kam

33

uchraydi.

Buning sababi shundaki, korroziyalanishning real tezligi faqatgina uning

termodinamik extimolligiga bog‘liq bulmasdan, bu jarayonning kinetik omillariga

(kristal panjara energiyasi, “metall-elektrolit” o‘zaro ta’siri tabiati, korroziya

mahsuloti tarkibi, metall ionning eritmasidagi diffuziyalanishi...) bog‘liqligidir.

Har qanday nomuvozanat jarayoni, shuningdek, korroziyalanishning tezligi

quyidagi munosabat orqali ifodalanadi:

Korroziya tezligi = korroziyani harakatlantiruvchi kuchi jarayon borishiga

qarashlilik kuchi.

Korroziyalanishning harakatlantiruvchi kuchi - muvozanat potensiallarinig

farqi va emirilayotgan metallning ionlashuvi bulsa, qarshilik kuchi - ayrim ketma-

ket va paralel boruvchi bosqichlar amalga oshuvining qiyinligidir. Bular qatoriga:

o‘tish reaksiya (kuchish reaksiya) lari kiradi, ya’ni zaryad tashuvchi

zarrachalar (metall ioni va elektronlar) ning qo‘sh elektr qavatning diffo‘zion

qatlami orqali kattik faza (metall) dan suyuq (yoki gaz) fazaga o‘tishi kiradi. Bunda

zaryadli zarrachaning kuchishi ellektrod potensiali bilan bog‘liq bo‘lgan energetik

to‘siqni engib o‘tishi kerak.

ximiyaviy reaksiyalar: metall ioning erituvchi (suv) molekulalari bilan,

korrozion muhitdagi boshqa ionlar bilan ta’sirlashi gidratlangan ion yoki murrakab

tarkibli kompleks va kam eriydigan gidroksidlar hosil kilish jarayonlari kiradi.

Umuman bu reaksiyalar gomogen (eritmada) va geterogen (metall sirtida) tabiatga

ega bo‘lishi mumkin.

Potensialning korroziya tezligiga ta’siri.Korroziyalanish tezligiga asosiy

ta’sir etuvchi termodinamik kattaliklardan biri metallning elektrod potensialidir.

Potensialning o‘zgarishi elektroximiyaviy jarayonlar muvozanatini siljishiga,

boshqacha aytganda korroziya tezligi o‘zgarishiga olib keladi.

Masalan, metalning muvozanat potensialini musbat potensial tomonga

siljitilsa, metall sirtidan elektronning ajralishi tezlashadi, ya’ni:

{Men+*ne-}+ mH2O= Men+* mH2O+ ne-

muvozanat ungga suriladi. Bu anod jarayoni tezligini (anod toki zichligini) ortishga

34

olib keladi.

Ma’lumki, korroziyalanish bir vaqtda boruvchi anod va katod jarayonlaridan

iboratdir. Bu jarayonlar tezligi ia va ik bilan harakterlanib, Tafel tenglamasiga ko‘ra

ularning potensiao bilan o‘zaro bog‘liqligi quyidagi ko‘rinishga ega:

ia = Ka * exp*( V nF/RT) * va ik = Kk * Ceox* exp*(- nF/RT)* .

bu erda: Ka , Kk - anod va katod jarayonlari tezligi doimiysi;

qo‘sh elektr qavatdan zaryadlar o‘tishining energetik shartiga muvofiq keluvchi

koeffitsientlar ( + =1)

Ceox - oksidlovchining elektrod atrofidagi konsentratsiyasi.

ia - ifodasida metallning konsentratsiyasi ishlatilmagan, chunki Sm = 1 mol/l

(kattik faza)ga teng deb olinadi.

Bu ikkala tenglama korroziya jarayoni uchun asosiy (fundamental) formula

hisoblanib, biror reaksiya potensialining ortishi ikkinchi reaksiya tezligini

kamayishiga olib keladi. Agar potensial musbat qiymat ortishi tomonga siljisa, anod

reaksiyasi tezlashib katod jarayoni sekinlashadi.

Ikkala elektrod jarayonlari tezliklari metall sirt yuzasi birligidan vaqt birligi

ichida ajralib chiquvchi elektronlar soni shu vaqt birligi ichida oksidlovchi qabul

kilib oluvchi elektronlar soniga teng bo‘lganda ia=ik tenglashadi (S nuqta). Bunda

sistemada statsionar (doimiy) potensial yuzaga keladi va korroziyalanish potensiali

deyiladi. Unga to’g’ri keluvchi toq - ikor korroziyalanishi toki zichligi deyiladi (S

nuqta). Bu vaqtda metallning sirti bir xil potensial bilan harakterlanib, potensiallar

farqi yuzaga kelmaydi, ya’ni metall sirtining barcha nuqtalari izopotensial bo‘lib

qoladi, metall bir me’yorda emrila boshlaydi [8].

Har bir jarayon muvozanat potensiali bilan o‘rtasidagi farq

va “o‘ta kuchlanish” deb aytiladi va har bir jarayonning qanchalik qiyinchiligi bilan

borishi (energetik to‘sig‘i)ning miqdoriy harakteristikasi hisoblanadi.

“O‘ta kuchlanish” ning amaliy- ahamiyati shundaki, elektrod jarayoni

tezligini o‘zgartirish uchun (almashinish toki qiymatini biror belgilangan (ikor)

qiymatgacha o‘zgartirish uchun) muvozanat potensialini qanday qiymatga

(o‘zgartirish) siljitish kerakligini ko‘rsatadi [9].

35

Bir necha oksidlovchi ishtirokida boruvchi Korroziya. Ayrim xollarda bir necha

oksidlovchining birgalikdagi ta’siri tufayli korroziya ro‘y beradi. Bunday xollarda

oksidlovchi sifatida N va O2 birgalikda ishtirok etishadi. Bu korroziyalanish asosan

pH < 7 ro‘y beradi.

Bu korroziyalanishda emiruvchi agent sifatida muvozanat potensiali

musbatrok bulgan modda avval reaksiyaga kirishadi, ayni xolda bu O2

molekulasidir. Bu jarayonning asosiy tuskinligi diffo‘ziya xodisasi bulib, uning

natijasida i02cheg - yuzaga keladi. Bu jarayonda diffo‘zion uta kuchlanish kiymati

muvozanat potensiali kichikrok bulgan oksidlovchi kaytarila boshlaguncha oshib

boradi (ya’ni vodorodli uta kuchlanish xodisasi amal kiladi).

Korroziyalanish potensialiga etganda metall sirtida ikkala oksidlovchi xam

kaytarila boshlaydi (O2 va N+). Bunda kislorodning qaytarilishi- diffo‘zion chegara

toki (i02cheg) zichligi bilan, N+ - ning qaytarilishi iH2=ikop - i02

np tok zichligi bilan

xarakterlanadi. Polyarizatsiya diagrammasidan kurinib turibdiki, ikki yoki undan

ortiq oksidlovchilar kaytarilishi bilan boradigan korroziya jarayoni ularning xar

biri alohida ishtirok etgandagidan ancha katta tezligi bilan boradi [10].

Adabiyotlar tahlili bo‘yicha xulosalar

Adabiyotlar, ilmiy maqolalar va patentlar tahlili quyidagilarni ko‘rsatdi:

1. Metallar korroziyasi turli muhitlarda turlicha ketadi, korroziyaga

muhitning konsentratsiyasi, ko‘p tuzlilik, potokning tezligi, ta’sir etuvchilar harorati

kabilar keskin ta’sir etadi.

2. Tahlildan ya’na shular ma’lum bo‘ldiki, ko‘pchilik ishlab

chiqaruvchilarga udum bo‘lgan universial zangga qarshi qoplamalar bo‘lishi

mumkin emas degan xulosaga keldim. CHunki mettallar korroziyasini keltirib

chiqarish turlicha jarayonlarni o‘z ichiga olgani sabab, zangga qarshi

qoplamalarning ham spetsipik, ya’ni har bir xolat uchun alohida turlarini yaratish

maqsadga muvofiq.

3. Adabiyotlar tahlilida rangli zangga qarshi qoplamalar borligi va

ularning ishlatish sohalari to‘g‘risida ma’lumotlarni uchratmadim. SHundan kelib

36

chiqilsa, mening bitiruv malakaviy ishimda qo‘yilgan maqsad va vazifalarning

to‘g‘ri tanlanganidan dalolat beradi.

4. Rangli - deqarativ zangga qarshi qoplamalarning turlarini yaratish

bugungi kunning talablari jumlasiga kiradi. Ularning turli agressiv muhitda

ishlovchi turlarini sintez qili sh, bino va inshoatlar, metallokonstruksiyalarga

qo‘yilgan go‘zallik talablarini qondiribgina qolmay, ularning xizmat muddatlarining

oshishiga olib keladi.

37

III. TADQIQOT O’BEKTI VA XOM ASHYO VA TAYYOR MAXSULOTLARNI ANALIZ QILISH USULLARI

Havola qilinayotgan nazariy va amaliy ishning asosiy obektlari:

Rangli pigmentlar;

Gossipol smolasi yog‘– moy sanoati chiqindisi;

So‘ndirilmagan ohak;

Geksametilentetramin (GMTA)

Karbaksimetilselyuloza

Erituvchilar

Yog‘ kislotalarini distillash 220-230 0C da olib boriladi. Mazkur jarayon

natijasida yog‘ kislotalarining haydalishi bilan bir vaqtda kubda 40-50% miqdorida

kondensatsiya mahsulotlarini tutuvchi gossipol smolasi hosil bo‘ladi. Gossipol

smolasining tarkibi 52-64% xomaki yog‘ kislotalari va ularning hosilalaridan,

qolgan qismi esa gossipolning polimerizatsiya va kondensatsiya mahsulotlari hamda

uning moylarni ajratib olishda hosil bo‘ladigan o‘zgarish mahsulotlaridan tashkil

topgan. Tashqi ko‘rinishi to‘q jigar rangli qovushoq massa, azot saqlovchi moddalar

miqdori 12%, zichligi 0,98 g/sm3 bo‘lgan massadir.

Tadqiqot predmeti yuqoridagi tur mahalliy xom ashyolar va sanoat

chiqindilari asosida yangi turdagi rangli buyoqlar olishga qaratilgan. Tadqiqotlarda

kimyoviy, fizik-kimyoviy uslublardan foydalanildi.

3.1. Xom-ashyolar va olingan kompozitsiyalarni kimyoviy va fizik- kimyoviy analiz qilish uslublari

Tanlangan xomashyo materiallar va mahsulotlarning kimyoviy tahlillarida

analitik kimyoning sifat va miqdoriy analiz usullaridan keng foydalanildi.

Moddalarning element analizlari adabiyotlarda keltirilgan uslublar bo‘yicha

aniqlandi [11-13].

Muhitning vodorod ko‘rsatkichi pH metr 121-V da o‘lchandi.

Kinematik qovushoqlik kapillyar diametri 1,47 mm bo‘lgan VPJ tipidagi

38

viskozimetrda aniqlandi [14].

Solishtirma og‘irlik piknometrik usulda topildi. Bunda 5 sm3 hajmli

kapillyar piknometr ishlatildi. Hajmni aniqlash uchun piknometr bidistillangan suv

bilan termostatda 25 oS haroratda to‘ldirildi va o‘lchandi. Quruq piknometr massasi

va 25 oS haroratdagi suvning zichligini bilgan holda hamda to‘ldirilgan suvning

massasini tortib, uning hajmi aniqlandi. O‘lchovlar 0,00005 aniqlikda olib borildi.

Uchmaydigan moddalar massa ulushini aniqlash GOST 17537-76 ga

muvofiq olib borildi. Namunadan 1,52 g tortib olinib, kosachaga bir xil tekislikda

yoyildi va quritish shkafiga qo‘yildi. Doimiy og‘irlikka etguncha 140-200oS

haroratda ushlandi. Doimiy og‘irlikka etganini aniqlash uchun har 30-minut

oralig‘ida namuna tortib borildi.

3.2. Olingan rangli bo’yoqlarning himoya qobiliyatlarini va ekspluatatsion xossalarini sinash uslublari

Namunalar ekspluatatsion xossalarini sinashga tanlash va ularni tekshirishga

tayyorlash GOST 9980.2 talablari bo‘yicha amalga oshirildi. Namunalar

surkaladigan plastinkalar GOST 8832.3 ga muvofiq tanlandi.

Kompozitsion qoplamalarning fizik-mexanik xossalari 150x70x1,0

o‘lchamli 08KP va 8KS markali po‘lat yuzalarda sinaldi. Kompozitsiyalar

zanglagan va zanglamagan yuzalarga moybuyoqlar yordamida 50-70 mkm

qalainlikda surkaldi va qoplamalarga botirilgan holda tayyorlandi. Zanglagan

yuzalar plastinkani 72 soat maboynida 3 % li NaCI eritmasida saqlagan holda

tayyorlandi.

Zangga qarshi kompozitsiyalar qobiqlari qalinligi ITP-1 tipidagi magnitli

o‘lchagichda aniqlanadi. Asbobning ishlash prinsipi ferromagnit taglikka surkalgan

magnitmas qobiqning tortishish kuchining qobiq qalinligiga bog‘liqligi

nomogrammaga solishtirilib, mikrometrda topiladi.

Qoplamaning egilishga mustahkamligi GOST 6806-78 bo‘yicha

aniqlandi. Bu uslub qoplama surkalgan sterjenning egilishdagi mexanik

bo‘zilmasdan saqlanadigan diametrni aniqlashga asoslangan.

39

Zarbga chidamliligi GOST 4765-78 talablariga asosan o‘lchandi.

O‘lchovlarni U-1A asbobida olib borildi. Bunda 1 kg massali yukning tushishidagi

qoplamani mexanik buzmaydigan balandligi (sm) aniqlandi.

Adgeziyani aniqlash GOST 15140-76 talablari asosida o‘rganildi. Adgeziya

korroziyabardosh qoplamalarda muhim parametr hisoblanib, bu ko‘rsatkichga

metallarni korroziyadan himoyalanish darajasi, qoplamaning uzoq muddat

ekspluatatsiyalanishi kabilar chambarchas bog‘liqdir. Bu ko‘rsatkichni aniqlashda 2

ta uslubdan foydalandik. Birinchi uslubpanjarali kesish bo‘lib, u tekshirilayotgan

ob’ektni olmos yoki skalpel yordamida 5 dan kam bo‘lmagan 1-2 mm oralig‘idagi

perpendikulyar kesishlar qilishga asoslangan. Kesilgan qoplamalar maxsus

cho‘tkalar yordamida tozalanadi va 4 balli shkala bo‘yicha baholanadi.

Ikkinchi uslubda 5 dan kam bo‘lmagan parallel kesishlar qilinadi va kesilgan

qoplamalar yuzasiga yopishqoq 10x10 mm o‘lchamdagi polietilen lenta

yopishtiriladi. Lenta tezlik bilan yulib olinadi va 3 ballik shkalada baholanadi.

Himoya xossalarining barqarorligi 8 ballik shkalada aniqlanadi [15]. Unga ko‘ra

qoplamaning darz ketishi, qobiqlanishi, havo pufaklari hosil bo‘lishi, korroziya

paydo bo‘lishi, maydalanishi kabi turli bo‘zilishlar vizual aniqlandi. YUqori ball 8

bo‘lishi, barcha buzilishlar yo‘qligidan dalolat beradi. O‘rtacha ball 4 bo‘lishi, 25%

gacha bo‘zilishlar borligidan darak beradi. Eng past bal 1 da to‘la

buzilishlarchuqur yoriqlar paydo bo‘lishi, maydalanish, qobiqlanish va 10 % dan

ortiq yuzada korroziya paydo bo‘lishiga mos keladi.

Qoplamalarni suvga chidamliligi namuna distillangan suv to‘ldirilgan

stakanga solinib, suv sathi aniqlandi va shu sath doimiy saqlanadi. Namunalar

1,3,5,10,14 sutka oralig‘ida vizual nazorat qilindi. Suvdan olingan namunalar darhol

ko‘rib chiqildi va 1-2 soat havoda qoldirilib, o‘zgarishlar aniqlandi.

Tuzga chidamlilik 3% li NaCl ning filtrlangan eritmasida belgilangan

muddatlarda saqlash orqali aniqlanadi. Qoplamalarning atmosfera tasiriga

chidamliligi shahar binolari tomlarida 2 yil muddatda saqlab ko‘rildi. Qoplamali

plastinkalar 45o burchakda yuza qismini yuqoriga qilib mustahkamlandi [16].

Bitumsimon kompozitsion materiallarning igna botish chuqurligi GOST

40

11501 talablari asosida penetrometrda aniqlandi. Bunda yuk 100 g, moddaga igna

tushishi 5 sek, namunaning tekshirilayotgandagi harorati 25 oS bo‘lishiga alohida

etibor berildi. Ignaning botish chuqurligi graduslarda ifodalanadi. Penetrometr

diskining har gradusi ignaning 0,1 mm botishini belgilaydi [17,18].

Bitumsimon kompozitsiyalarning cho‘ziluvchanligi GOST 11505-75

bo‘yicha aniqlandi. Bu ko‘rsatkich standart pribor duktilometrda o‘lchandi. Bunda

eritilgan bitumsimon kompozitsiya “sakkizsimon” qolipga quyildi va 30 minut

davomida 25 oS haroratda sovutildi. So‘ng qolipdan chiqib qolgan qismi qizdirilgan

pichoqda tekis kesildi va qolip duktilometrga o‘rnatildi. Duktilometrdagi suv

harorati 25 0,5 oS ga olib kelinib, qurilma ishga tushirildi va namunaning

cho‘zilishi kuzatildi. Namunaning o‘zilish paytidagi cho‘zilish masofasi

cho‘ziluvchanlik deb qaraldi.

Gossipol smolasi asosida turli muxitda ishlovchi korxonalar uchun

Kompozitsion materiallarning yonish haroratini Brenken usulida aniqlandi. Buning

uchun ochiq chinni tigelga namuna eritib solindi va 25 oS gacha sovitildi va

kuydirilgan qumli apparatga qo‘yildi. Tigelning qirg‘oqlaridan 12 mm ichkarida

bo‘lishiga etibor berish zarur. Tigelning ichiga vertikal ravishda termometr

o‘rnatildi. SHundan so‘ng gaz gorelkasida 10 oS/min tezlikda namuna solingan tigel

qizdirilib borildi. Tigel ichidagi namunaning birinchi ko‘k alanga berib yonish

harorati ushbu ko‘rsatkichni aniqladi [7, 8].

41

IV. TURLI MUXITDA ISHLOVCHI KORXONALAR UCHUN KIMYOVIY BARQAROR RANGLI BO’YOQLAR OLISHNING TAJRIBA TADQIQOT

QISMI

4.1. Tajriba tavsifi

Turli muxitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli bo’yoqlar

olish uchun amaldagi me’yoriy hujjatlarning talablariga javob beradigan quyidagi

xom ashyolardan foydalanilishi lozim bo‘lib, ular kirish nazoratidan o‘tishi va

mutanosiblik sertifikatiga ega bo‘lishi zarur:

Jadval 3.

Tajribada ishlatilgan xom ashyolarning GOST talabiga mosligi

Rangli pigmentlar; GOST 6552-80

Gossipol smolasi yog‘– moy sanoati chiqindisi; GOST 10930-74

So‘ndirilmagan ohak; GOST 1387-80

Erituvchilar (nefras) GOST 1981-95

Karbaksimetilselyuloza GOST 1886-79

Geksametilentetramin (GMTA), GOST 1585-88

YUqoridigi xom ashyolar oshqozonga ta’sir qilgandagi zaharlilik

ko‘rsatkichlari bo‘yicha gossipol smolasi asosidagi qurilish bitumlari mo‘‘tadil

zaharsiz modda hisoblanib, GOST 12.1.007-76 bo‘yicha zaharlilikning III toifasiga

mansubdir. Eritilgan vositaning bug‘lari teri, ko‘z va yuqori nafas olish yo‘llarining

shilliq qavatiga mo‘‘tadil yallig‘lantiruvchi ta’sir ko‘rsatadi, kumuyativ xossalar

sust namoyon bo‘ladi. Vositani ishlab chiqarishda, sinashda va qo‘llanishda

GOST 12.3.005-75 bo‘yicha umumiy xavfsizlik talablariga va sanoat sanitariyasi

talablariga rioya qilish lozim.

Mahsulotni sintez qilish va undan foydalanish bilan bog‘liq barcha ishlar

GOST 12.4.021-75 va KMK 2.04.05 bo‘yicha SanPiN № 0046-05ga mos ravishda

amalga oshirishi, bunda ish hududi havosining tozaligini ta’minlab turuvchi

mahalliy va kiritish-chiqarish ventilyasiyasi doimiy ishlab turishi, havodagi zararli

moddalar miqdori GOST 12.1.005-88 bo‘yicha ruxsat berilgan chegaraviy

42

konsentratsiyadan oshmasligi lozim.

Ishlab chiqarish xonalaridagi yong‘in xavfsizligi choralari GOST 12.1.004-91

talablariga javob berishi lozim.

Belgilangan tartibda tasdiqlangan atmosferaga chiqariladigan chiqindilarning

ruxsat berilgan chegaraviy ko‘rsatkichlariga rioya qilish nazorati GOST 17.2.3.02-

78 ga mos ravishda olib borilishi lozim

Filtrlash, asbob-uskunalar va kommunikatsiyalarni yuvish va tozalashdan

so‘ng hosil bo‘ladigan ifloslangan eritmalar ko‘rinishidagi suyuq va qattiq

chiqindilar SanPiN № 0127-02, SanPiN № 0183-05 va SanPiN № 0128-02 ga mos

ravishda utilizatsiya qilinishi lozim.

Namunani sinash ishlari

Sinovlar o‘tkazish uchun har bir partiyaning 3 foizi miqdorida, kichik

partiyalardan esa kamida uchta qadoq namuna olinadi.

Agar organoleptik va fizik-kimyoviy ko‘rsatkichlar nazoratining natijalari

qoniqarli bo‘lsa, qabul qilinadi. Davriy sinovlarning natijalari qoniqarsiz bo‘lsa,

vositaning ikki baravar ko‘p miqdori ustida takroriy sinovlar amalga oshiriladi.

Agar organoleptik va fizik-kimyoviy ko‘rsatkichlardan birortasi bo‘yicha

qoniqarsiz natija olinsa, partiya brak deb topiladi. Takroriy sinovlarning natijalari

yakuniy hisoblanadi.

Sinovlari barcha talablariga rioya qilgan holda o‘tkaziladi.

Vositani nazorat qilish uchun GOST 9980.2-86 bo‘yicha namuna olinadi.

Birlashgan namunaning hajmi – 0,5 l. Vositaning tashqi ko‘rinishi talablarga mos

kelishi bo‘yicha tekshiruv GOST 9.407-84 bo‘yicha vizual ko‘rik yo‘li bilan amalga

oshiriladi.

Vositaning hidi mazkur texnikaviy shartlarning talablariga mos kelishi

bo‘yicha tekshiruv GOST 9.407-84 bo‘yicha (20±2)0S haroratda organoleptik yo‘l

bilan amalga oshiriladi.

GOST 9.402-80 ga ko‘ra sirtni tayyorlash bilan vositani surish oralig‘i 6

soatdan oshmasligi lozim.

Vosita tayyorlangan sirt ustiga havosiz, pnevmatik purkash usuli bilan yoki

43

cho‘tka, valik yordamida amalga oshiriladi. Vizual qaralganda zang qatlamlari

vosita bilan yaxshilab singdirilishi kerak. Vositaning solishtirma sarfi sirtning

holatiga qarab 75-80 g/m2ni tashkil qiladi.

Vosita 4oS dan past va 45oS dan yuqori bo‘lmagan haroratda (optimal harorat

200S dan 300S gacha), 30%-85% nisbiy namlikda, atmosfera yog‘inlari

yog‘mayotgan sharoitda suriladi. Sirtda (agressiv qo‘shimchalik) namlikning

bo‘lishi vositani surishga to‘sqinlik qilmaydi.

Korroziya mahsulotlari sirti vosita surilgandan 5 kun keyin himoyalovchi

antikorrozion qatlamga to‘liq aylanadi.

4.2. Gossipol smolasi asosida turli muxitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli bo’yoqlar olish borasida tadqiqotlar

4.2.1. Tadqiqod uchun laboratoriya jihozlarini yig‘ish

Menga berilgan ilmiy tadqiqod ishlarini bajarishga kirishdan oldin

laboratoriya uskunasini yig‘dim. Quyida tajriba stolinini tayyorlash jarayonining

bayoni keltirilgan:

Tajriba stolida lozim bo’lgan ashyolar: (oq yoki samo rang) probirka, suvli

yuvish moslamasi, spirtovka yoki gaz, gugurt, filtr qog’oz, sochiq, pichoq, shisha

trubkalar. Tajribani boshlashdan oldin, men bir necha marotaba stolda hamma

vositalarni ratsianal qo’yilishi, priborlarni to’plash ketma ketligini aniqladim. Shu

bilan birga estetik jihatlarga ham e’tiborli berdim.

Agar sintez amalga oshmasa, uni takrorladim. Agar materiallar yetarli bo’lsa

va amalga oshoshmaslik asboblari ma’lum bo’lsa tajribani darhol takrorlash kerak.

Agar sabablar ma’lum bo’lmasa yoki tushunarsiz bo’lsa, sintezni tekshiruvlardan

keyin, so’nglik bilan o’tkazdim. Men o’zimning va atrofdagilarning havfsizligini

taminladim. 2014 –yil dekabr oyidan 2015 yil 10-may oyigacha “Xorezim antikorr

invest” korxonasining ilmiy ishlab chiqarish laboratoriyasida Gossipol smolasi

asosida turli muxitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli

bo’yoqlar olish borasida tadqiqotlar olib borish uchun moslama o’rnatdim.

44

Laborotoriya uskunaning sxemasi quyidagi 1-rasmda keltirilgan:

1-Rasm. Rangli zangga qarshi buyoqlar olishning laboratoriya uskunasi. 1- uch bo‘g‘inli kolba; 2- shtativ; 3-termometr; 4- elektromotor; 5- propeller aralashtirgich; 6- yuklov og‘zi; 7- spirtli lampa yoki elektr qizdirgich

Pasti tekiz, uchbo’yinli kolba- reaktorga fosfor kislota qo’yiladi ( hajmi

1000ml(1)), u shtativga mahkamlangan (2), unda suv bilan 1,0:0,34 nisbatida

aralashtiriladi. U reaktorga uchinchi og’zidan (6) qo’yiladi. Fosfor kislotasini suv

bilan aralashtirish propeller aralashtiruvchi (5) vositasida intensive aralashtiriladi

uning elektramotori bor(4). Olingan eritmaga furfural spirit qoshiladi 22%li fosfor

kislotasi va furfural spirit nisbati 1,0:(0,02 – 0,6).

Tayyor eritma fizik kimyoviy analizga yuboriladi.

Sintez mazmuni: gossipol smolasi, so’ndirilmagan oxak- CaO,

karboksimetilselluloza, geksametilentetramin (GMTA), rang beruvchi pigmentlar

va erituvchi NEFRAS.

4.2.2. Gossipol smolasini suvsizlantirish jarayoni

Gossypol smolasidan foydalanishda asosiy kamchiliklaridan biri uni tarkibida

namlik mavjudligi.

Urganch yog’-moy korxonasi tarkibida xosil bo’ladigan gossypol smolasida

45

10-15% ba’zan 20% gacha namlik bo’ladi. OCT 18-114 tarmoq standartiga asosan

gossypol smolasida namlik 4% dan oshmasligi kerak. Gossypol smolasini quvrlar

orqali tashilishini osonlashtirish maqsadida o’tkir bug’ ishlatiladi. Ushbu bug’ni

kondensatsiyalashishi hisobiga gossypol smolasi tarkibidagi namlik oshib ketadi.

Gossypol smolasini qayta ishlatishda gossypol smolasini suvsizlantirish talab

qilinadi. Bu jarayon ko’p mehnat va vaqt talab qiladi. Suvsizlantirish jarayoni

spesifik holatlarni o’rganish maqsadida biz uni suvsizlantirishni ilmiy

tadqiqotimizda ko’rib chiqdik.

Adabiyotlar tahliliga ko’ra [9,10] gossypol smolasini tarkibini yetarlicha

o’rganilgan. Bunga ko’ra gossypol smolasida 12% azot saqlovchi moddalar, 36%

gossypol smolasi o’zgarish mahsulotlari va qolgan qismi yog’ va oksi yog’

kislotalaridan iborat. Ilmiy tadqiqotlarda ishlatilgan yog’-moy korxonasi gossypol

xona xaroratida vaqtni qayt qilgan holatda tadqiqot ishlarini olib bordik. Gossypol

smolasini suvsizlantirish jarayoni 200 gr miqdorda namuna olinib qum hammomida

o’tkaziladi. Urganch yog’-moy gossypol smolasini namunasi A-tarkib,

kattaqo’rg’on yog’-moy korxonasi B-tarkib va yangiyo’l yog’-moy kombinati

tarkibi V-tarkib.

Tadqiqotlarda har 10 daqiqadan haroratni o’zgarishi qayd qilib boriladi. Bunda

A tarkibni harorati 20 daqiqa o’tgandan keyin 50°C ni tashkil qiladi. A tarkibni

suvsizlantirish jarayoni jadvalda keltirilgan va haroratni gossypol smolasini

suvsizlantirish vaqtini namlik yo’qotishga bog’liqligi rasmda keltirilgan. Bunga

dastlabki xona haroratidan 50°C gacha massada kamayish kuzatiladi. Har 10°C

harorat oshganda tarkibni og’irligi o’lchab turiladi. Urganch yog’-moy kombinati

gossipol smolasini suvsizlantirish jarayonining o’rganish natijalari quyida

keltirilgan.

46

Jadval 4. Urganch yog’-moy kombinat gossipol smolasini suvsizlantirishni

o’rganish natijalari

№ Harorat (oC) Yo’qotishlar (%)

Kuzatishlar natijasi

1 50 0,9 Suv bug’larini kuchsiz chiqishi 2 60 1,3 Suv bug’larini boshlang’ich chiqishi 3 70 2,3 Suv bug’larini chiqishi 4 80 3,7 Suv bug’larini chiqishi 5 90 9,6 Suv bug’larini chiqishi 6 100 13,5 Past qaynash 7 110 15,4 Qaynash 8 120 16,3 Bir maromda qaynash 9 130 17 Kuchli qaynash 10 140 17 Kuchli qaynash

2- Rasm . Turli yog’-moy kombinatlari gudronining suvsizlanish jarayoniga xaroratning ta’siri I- Kattaqo’rg’on yog’-moy kombinati gudroni II- Urganch yog’-moy kombinati gudroni III- Yangiyo’l yog’-moy kombinati gudroni

47

dagi massa kamayishi 1,3% ni tashkil qiladi.

1 soat o’tgandan keyin tarkibni harorati 100°C gacha bunda massa 13,5%

tashkil qiladi, suvsizlantirish jarayoni 180 minut davom qiladi. Bunda harorat 140°C

gacha ko’tariladi, massa kamayish 17% ni tashkil qiladi. Tadqiqotlarni huddi

shunday tartibda B,V tarkiblar bilan ham suvsizlantirish jarayoni o’rganildi. Bu

tadqiqot natijalari Kattaqo’rg’on yog’-moy kombinati gossipol smolasini

suvsizlantirish jarayonlari 6-7 jadvallar va 1- rasmda (I,III ko’rinishlari) keltirilgan.

Jadval 5.

Kattaqo’rg’on yog’-moy kombinati gossipol smolasini suvsizlantirishni o’rganish natijalari

№ Xarorat (oC) Yo’qotishlar (%)

Kuzatishlar natijasi

1 50 0,1 Suv bug’larini kuchsiz chiqishi 2 60 1,4 Suv bug’larini boshlang’ich chiqishi 3 70 2,5 Suv bug’larini chiqishi 4 80 4 Suv bug’larini chiqishi 5 90 10 Suv bug’larini chiqishi 6 100 14 Past qaynash 7 110 16 Qaynash 8 120 17 Bir maromda qaynash 9 130 18 Kuchli qaynash 10 140 18 Kuchli qaynash

Jadval 6.

Yangi yo’l yog’-moy kombinati gossipol smolasini suvsizlantirish jarayonini o’rganish natijalari

№ Xarorat (oC) Yo’qotishlar, (%)

Kuzatishlar natijasi

1 50 1,2 Suv bug’larini kuchsiz chiqishi 2 60 2 Suv bug’larini boshlang’ich chiqishi 3 70 3 Suv bug’larini chiqishi 4 80 5 Suv bug’larini chiqishi 5 90 9 Suv bug’larini chiqishi 6 100 13 Past qaynash 7 110 16,8 Qaynash 8 120 19 Bir maromda qaynash 9 130 20 Kuchli qaynash 10 140 20 Kuchli qaynash

48

Shunday qilib Gossipol smolasini suvsizlantirish jarayonini 25°c dan 160°C gacha

intervalda o’rganiladi va bunga asosan smola tarkibida 20% gacha bog’lanmagan

suv bo’lishi kuzatiladi. Suvsizlantirish jarayoni 150 daqiqa davom qilishi aniqlandi.

Sintez jarayonining asosiy bosqichlari:

№ 1-bosqich

Reaktor- kolba ichiga gossipol smolasi suvsizlantirib bo’lgandan keyin

53,5% gossypol smolasiga 2-7%gacha oxak qo’shib ko’rdim. Bunda 2-3% oxak

qo’shganda ozgarish kam bo’lib, quyuqlashmay suyuqlanib turdi. Reaksiya borishi

ham qiyinlashdi. 4,5% oxak qo’shganda reaksiya juda yaxshi sodir bo’ldi

cho’kma ham tushmadi va quyuqligi ham, tez qotib qolmadi. 5% oxak qo’shib

ham tajriba o’tirdim bunda salgina chokma tushdi va ko’pikli xavo pufakchalari

paydo bo’ldi sal yaxshiroq bo’ldi. 6-7% oxak qo’shganimda reaksiya tugamasdan

tez qotib qoldi va cho’kma tushdi. Uni yaltiroqligi ham yo’qolob qoldi. Men

tajribadan ko’rib eng ma’qul bo’lgan 4,5% oxak qo’shib olishni talabga javob

beradigan darajada deb shunda to’xtaldim va menga kerakli mahsulot uchun 4,5%

oxak qo’shish tajribam uchun yaxshi natijadir. Oxak qo’shish jarayonidan oldin

gossipol smolasini suvsizlantirib olganimni yuqoridagi jadval orqali ko’rsatib

beraman. Shundan so’ng 4,5% oxakni juda maydalab kukun holida sekin-sekin

sepalab suvsizlantirilgan gossipol smolasiga qo’shib boshladim, qo’shish

jarayonida tinmay aralashtirib turish kerak to’xtamasdan va oxakni qo’shish

davomida ko’pirib toshib ketmasligi uchun olovni sal pasaytirib va aralashtirib

turiladi reaksiya tugashga yaqinlashganda aralashtirishni to’xtatsa ham bo’ladi.

Reaksiya tugagandan so’ng tiniqlashadi va cho’kma tushmasligi kerak. Shu bilan

oxakni qo’shish jarayoni tugaydi. Bunda sal xarorat tushgandan song ustiga chiqib

qolgan havo pufakchalarini, ko’pikni olib tashladim chunki mahsulot chiqishida

sifatini qochirib tiniqligini kamaytirishi mumkin.

49

3-Rasm. Turli yog’-moy kombinatlari gudronining CaO ta’siridagi qotish

vaqtlari

Jadval 7.

Gudronining qotish vaqtiga CaO ta’sirini o’rganish natijalari

Qotish muddati, soat CaO miqdori,

% Kattaqo’rg’on yog’-moy kombinati

Urganch yog’-moy kombinati

Yangiyo’l yog’-moy kombinati

1

2

3

4

5

6

7

8

24

15,8

11

9

7,30

4,30

4

2,20

-

19,50

13,10

10,50

9,10

7,50

6,10

5,40

-

-

16,0

13,30

11.10

10

8,10

7

50

2-bosqich

Karboksimetilsellulozani qo’shishda ham o’ziga yarasha qiyinchilik tug’dirdi.

Bunda quyidagi jarayon sodir bo’ldi. Xarorat 180oC-190oC ga ko’tarilganda sekin-

sekin solib bordim bunda har xil o’lchamlarda qo’shib ko’rdim,

karboksimetilselluloza 0,5% dan 3%gacha qo’shdim, juda maydalab va quritilgan

holda sekin-sekin sepib qo’shamiz. 0,5% juda kamlik qildi unda

4-Rasm. Turli yog’-moy kombinatlari gudronining karboksimetilselluloza

ta’siridagi adgeziyasi

xech qanday o’zgarish bo’lmadi. 1% qo’shganda ham undagi o’zgarish sezilmadi

salgina qotishi bilan uni yopishqoqligi oshganday bo’ldi lekin menga kerakli

mahsulot talabiga javob bermadi. 1,5% qo’shdim bunda cho’kma hosil bo’lmadi

o’zgarish yaxshi bo’ldi va bo’yoq uchun yopishqoqligini oshirdi unda yaltiroqligi

51

ham kamaymadi yo suyuqlanub ham ketmadi. 2-3% da esa reaksiya tugagach

cho’kma paydo bo’ldi va juda tez quyilb qolib yopishib qotib qoldi. Bundan ma’lum

bo’ldiki menga ma’qul variant deb 1,5% qo’shishni o’zmga ma’qul deb oldim. Bu

bo’yoq uchun yaxshi va sifatli darajasini o’zida saqlash uchun yordam beradi.

Jadval 8.

Turli yog’-moy kombinatlari gudronining karboksimetilselluloza ta’siridagi

adgeziyasi ko’rsatgichlari

Adgeziya Karboksi metilselluloza Urganch yog’-

moy kombinati Kattaqo’rg’on

yog’-moy kombinati

Yangiyo’l yog’-moy kombinati

0,5

1,0

1,5

2,0

2,5

3,0

3,5

4,0

4,5

5,0

-

-

80

90

9,8

100

100

100

100

100

-

40

70

80

80,9

90

90,5

90,5

100

100

-

20

55

70,5

80,3

80,9

80,9

90

100

100

№ 3-bosqich

140oC gacha xaroratni tushirib 0,5% dan 2% gacha geksametilentetramin

(GMTA)ni ham qo’shib ko’rdim. Bunda 0,5% da yaxshi natija berdi cho’kmasiz,

reaksiya yaxshi bordi. Lekin boshqa foizlarda undan yaxshi natijalarga erishish

mumkindir deb o’yladim. Bunda 1% qo’shganimda sal o’zgarish bo’lib yoqimsiz

ko’rinib sal cho’kma tushganday bo’ldi bunda bu foizda olganim menga yoqmadi

52

va 2% da qo’shib ko’rdim bunda ham natija yaxshilanmadi va yanada ko’proq

cho’kma berib umuman boshqacha tusga aylandi. Aralashtirish jarayonida ham

xarorat pasayib tezda suyuqlanib qoldi. Bundan ma’lum bo’ladiki menga ma’qul

ko’rsatgich 0,5% qo’shilgani talabga javob beradigan darajada. GMTA asosan

bo’yoqning korroziyaga chidamlilik darajasini oshirib beradi.

5-Rasm. GMTAning 3 %li NaCl eritmasiga nisbatan ta’sirining kamayishi

53

Jadval 9.

GMTAning 3 %li NaCl eritmasiga nisbatan ta’sirining kamayishi

3 %li NaCl eritmasi ta’sirining kamayishi GMTA, % Urganch yog’-moy

kombinati kombinati

Kattaqo’rg’on yog’-moy

Yangiyo’l yog’-moy kombinati

0,5

0,1

0,15

0,20

0,25

0,30

0,35

0,40

0,45

90

85

80

75

70

65

55

40

15

82

78

72

70

65

55

45

30

-

78

72

68

62

55

45

30

10

-

№ 4-bosqich

Uchinchi bosqichdan keyin xaroratni yana pasaytirib (80oC-70oC) erituvchi

NEFRAS oz-ozdan solib tez-tez aralshtiramiz, ehtiyot bo’lib aralshtirib chunki

erituvchimiz yonish xususiyatiga ega, boshlab tez birdaniga solganda tayyor

bo’layotgan bo’yoqimiz tezda qotib qoldi va uni aralashtirib bo’lmay tashlashga

ham to’g’ri keldi xattoki yonib ketish ehtimoli ham bo’ladi juda ehtiyotkorlikda

ishladim. Erituvchini juda sekin ham solish yaramaydi unda aralashmay bir joyda

o’ralib erituvchimiz esa uchib qolgan vaqtlar ham bo’ldi. Shuning uchun meyorda

aralashtirib 70-80°C da erituvchini solib aralashtirib boshladim, erituvchini

bo’yoqning tayyor bo’layotganligini ham hisobga olib 30-40% da qo’shdim. Bu

jarayondan so’ng rang beruvchi pigmentlardan kerakli rang hosil qilib qo’shib 10-

20% da pigmentlar tayyorlanadi, qora rangni oldin tayyorlab so’ng unga har xil

rangdagi pigmentlardan rang yaratib, yaxshilab aralashtirdim va turli muhitda

54

ishlovchi korxonalar uchun himoyalovchi rangli bo’yoq oldim bunda eng ma’qul

foiz 10% da yaxshi natija berdi.

№ 5-bosqich

Mahsulot olinishi. Tayyor mahsulotni kerakli idishlarga quyib joylaymiz. Idishlarga

qadoqlashda salgina suyuqroq holda joylasak yanada yaxshiroq bo’ladi. Chunki agar

bo’yoqlarimiz sal ko’proq vaqt turib qolsa ham quyilib qolmay mayor darajasida

saqlanib turadi. Qadoqlash vaqtida juda ozadalikka e’tibor qaratish lozim.

Bo’yoqlarimizni saqlash joyi juda issiq ham bo’lmasligi kerak, unda erituvchi

bo’lganligi uchun u yonish hususiyatiga ega ehtiyotkorlik bilan salqin joyda

saqlanishi zarur.

4.2.3. Ishchi parametrlarning normasi

Antikorrozion bo’yoqlarning sintez rejimi normalari:

1. Gossypol smolasi 53,5%;

2. So’ndirilgan oxak (CaO) 4,5%;

3. Karboksimetilselluloza 1,5% 180-190°C;

4. Geksametilentetramin (GMTA) 0,5% solish xarorati 130-140°C;

5. Erituvchi NEFRAS 30%;

6. Yuqoridagini aralashtirish vaqti 10-15min;

7. Oxakni solish vaqti 5-15min, 220°C;

8. Xar rang uchun pigment 5-10 daqiqa, sovuq xolda ham qo’shiladi;

9. GMTA ning kolbaga qo’yilish vaqti 5-10min

10. Oxakni reaksiya davom etishi reactor ichida 15-20 min;

11. Erituvchini aralashtirish vaqti 15-20 daqiqa davom qiladi;

12. Pigmentlarni qo’shish jarayoni (10-20%) 10-20 daqiqa.

55

4.3. Turli muxitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli bo’yoqlar olishning laboratoriya texnologik reglamenti

Bugun nafaqat kopralaqtam, balki butun jahon iqtisodiyoti metal

korroziyasidan haddan tashqari katta zarar ko’ryapti. Bundan kelib chiqadi, bizning

izlanishlarimizga talab nafaqat ichki bozorda balki tashqi bozorda ham katta boladi.

Xozirgi vaqtda mamlaktimiz korxonalarining antikorroziyon materiallariga

bo’lgan ehtiyojlari import hisobiga ishladi. Import materiallarini o’rnini bosuvchi

olmiy asoslarini yaratish mamlakatimiz korxonalari uchun dolzarb savol bo’lib,

uning tabiiy xom ashyolarini va valyuta resurslarini tejashga yordam qiladi.

Yuqorida aytilganlardan kelib chiqib, bu laboratoriya reglamentining maqsadi turli

muhitda ishlovchi korxonalar uchun rangli bo’yoqlar olish (gossypol smolasi, oxak,

erituvchi (NEFRAS), korboksimetil-selluloza, GMTA, mahalliy resurslar, sanoat

chiqqindilari asosida) texnologiyalalarini yangi turlarini ishlab chiqarishdan iborat.

Turli muhitda ishlovchi korxonalar uchun rangli bo’yoqlar olishda yuqoridagi

yurli qo’shimchalardan iborat. Bu vosita zanglagan metallarning yuzasida paydo

bo’ladigan qoldiqlar va turli korroziya mahsulotlaridan kimyoviy tozalash va

himoya qilish uchun mo’ljallangan.

Lekin korroziyadan himoyalovchi bo’yoqlar va antikorrozion qoplamalarni

sintez qilish uchun kimyoviy izlanishlarni bajarish va tayyorlash uchun ularni

mazmunini, kimyoviy reaksiyalar ko’chishining asosiy xususiyatlarini bilish lozim

va kimyoviy experimentni texnikasi boyicha yetarlicha bilmlar va tajribaga ega

bo’lish kerak.

Ushbu laborotoriya reglament uning uchun belgilangan jarayonlarni o’z ichiga

olgan. Reglament mahsulot ishlab chiqrishning optimal metodlarini belgilaydi.

Loborotoriya sharoitlarida stabil chiqishlar bilan texnologik jarayonlarini qayta

ishlanish shartlarini, texnik xavfsizlikni va boshqalarni ta’minlaydi.

56

4.4. Xom ashyo xarakterisikasi

Bu ishning nazariy va amaliy izlanishlar olib borishda asosiy ob’ekt bo’lib

hizmat qilgan: oxak, urotropin (GMTA), karboksimetilselluloza, erituvchi

(NEFRAS) va gossypol smolasi – yog’-moy sanoatini chiqqindilari.

Bu ob’yektlarni fizik kimyoviy xarakteristikalari, tarkibi quyidagilardan

iborat:

Geksametilentetraamin (GMTA) fizik kimyoviy va kimyoviy xarakteristikasi

Geksametilentetraaminning hamma xarakter xususiyatlariga ega, sonsiz tuzlar

paydo bo’lishida, qo’shimcha qo’shiluvchi mahsulotlar, uglerod va azot bir-biriga

barobar(teng) turli komplexslarni tashkil qiladi. Bundan chiqdi GMTA ni asosiy

amin deb bilishimiz lozim. Sof GMTA o’zi bilan rangsiz, hidsiz, sal shirali ta’mga

ega ega kristallik modda. Piozaelektirik xususiyatlarga romb dodokaedr shaklida

oson kristallanadi. Suvda to’yingan eritmani sovutganimizda GMTAni geksagidrati

turida kristallanadi – (CH2)6N4*6H2o 13,5°C gacha o’z holatini saqlaydi.

Formaldegid suv eritmasi va gaz xoldagi NH3 dan GMTAning paydo bo’lish

jaroyani quydagi tenglama orqali ifodalaniladi:

6CH2o+4NH3 → (CH2)6N4 * 6H2o+81 kkal

GMTA yanada farmaldegitni NH4 tuzlarini eritmasi (masalan; ammoniy sulfat)

qo’shilganda paydo boladi: 2(NH4)2SO4+6CH2O→(CH2)6N4+2H2SO4+6H2O

Lekin bo’lak chiqib turgan kislatani neytralizatsiya qilish kerak yoki ajratish

turush kerak.

Gossypol smolasi fizik kimyoviy va kimyoviy xarakteristikasi

Yog’ va moylarni gidroksidlar bilan ishlanishida kimyoviy rafinatsiya jarayonida

neytral moylarda (jir), tuzlar, sovunlar paydo bo’ladi. Ularni suv eritmalari suvli

eritmalari katta zichligi natijasida jirlardan bo’laklanadi. Unday sovun massasini

57

soapstok deyiladi. TU-18-Uz-38-79 markali paxta soapstoki quyidagi

ko’rsatkichlarga ega: rangi- toq jigarrangdan toq sariq rangacha; 20°C da

konsentratsiyasi (quyuq-suyuqligi)- suyuqdan muzlargacha, soapstok massasida

umumiy yog’(jir)ni massa qismi 35% dan baland. Umumiy yog’kislotalarini va

yog’ bo’lmagan moddalarni soapstokdagi qismi 30% dan kammas. Paxta moylarini

va jirlarini neytralizatsiyada paydo bo’lgan soapstoklar umumiy jirlar qismlari,

yonaki moddalar soni bilan ham farqlanadi. Masalan; Toshkent yog’-moy

kambenatini soapstoklari 40,8-61,2 % gacha umumiy jirlarga ega, 16,2 – 22,1%

neytral jirlarga ega. 3,6-6,2% moy bo’lmagan moddalarga, 9,0-30,6 % gacha suvga

ega. Soapstokni o’rtacha jir kislotalarining tarkibi, mass. %: C14-1,3; C16-42,8; C18-

23. O’rtacha molekulyar massasi 276.

Ishda qo’llanilgan gossypol smolasi yog’ kislotalarini distilyatsiyasi 220-230°C

natijasida paydo bo’ladi. U o’z tarkibida 40-50% gacha kondensatsiya va

polimerizatsiya mahsulotlariga ega, gossypol mahsulotlarini bir-biriga ta’sir

ko’rsatishi. Gossypol smolasiga GOST-18-114 talablari:

1. tashqi ko’rinishi - qiyin oquvchan massa

2. toq jigarrangdan qoragacha

3. kislota soni – mg, KOH – 50-100

4. kul (zollar) qismi, massa % sifatida 1,0-1,2

5. suv va uchuvchan moddalar qismi 4% gacha

6. atsetonda eruvchanligi – massa, 70-80%

7. solishtirma og’irlik, gr/sm3 – 0,98-0,99

8. sovunlanish massasi, mg KOH – 80-130

Fizik kimyoviy tahlillarni o’tkazishning eksperimental usuli

Qo’yilgan vazifalarni aniq natijalarni olish ko’pincha axperimentlarni va

izlanish parametrlarni aniqlash metodlarini tanlash va ishlab chiqarishga bog’liq.

Hammaga ma’lum bo’lgan analitik kimyo metodlari: kalsiyni hajm

komplexametrik metodi bilan aniqlaganlar. Uglerod, azot, vadorodni aniqlash

58

elementlik analizi metodika asosida o’tkaziladi.

Kinematik qovushqoqlikni o’lchanishini – VPJ tipidagi viskozametr

yordamida o’tkaziladi. Kapillyar diametri 1,47mm natijalar aniqligi

0,0001 10-1m2/sek.

Izlanayotgan eritmalarning namunalarini solishtirma og’irligi piknometrik

metodi asosida aniqlaganlar. 5sm3 lik hajmli kapillyar piknometr qo’llanilgan.

Hajmni belgilash uchun, piknometr distillirlangan suv bilan yo’ldirilib 25°C da

termastatirlangan va o’lchangan piknometrni quruq massasini bilgan holatda suvni

25°C da zichligini bilib va suv bilan to’ldirilgan piknometrni massasini bilgan

holda, uni hajmini aniqlaganlar. O’lchov aniqligi 0,00005 mg, natijalar aniqligi

0,05kg/m3.

Eritma orasi pH o’lchovi pH metr 121-B da olib borilgan.

Qattoqlik fazalarini identifikatsiyasi kimyoviy va boshqa fizik kimyoviy

metodlar analiz asosida olib borilgan rentgenafaza analiz difroktometr DRON-3,0

da olib borilgan, rentgenafaza analiz filtrlangan to’q nurlanishda – 40kv; elektr to’q

kuchi uzunligi 20mA, hisoblagich aylanalar harakati tezligi 2 grad/min.

Qatlamlararo masofasini qo’llama bilan burchak aksi difraksion chiziqlar

intensivligi stabil shqala bo’yicha baholangan.

IK-spektraskopik izlanishlar brikmani asosiy kompanentlari bir-biriga

ta’sir xarakterini bilish uchun o’tkazilgan. Chostata doirasi 4000-400sm-1

namunalarni KBR bilan preslash asosida tayyorlangan.

Differensial issiqlik analiz kuzatilayotgan brikmalarni Paulik-Edey

sistemasidagi derivatografida olib borilgan, qizdirish tezligi 10-12 grad/min ga

namuna moddalar 150-200 mg, 20-600°C temperature intervalidagi DTA-1/10,

DTG-1/15, TP-200 galvanometrlar sezuvchanlikda olib borilgan. Moddalardan

izolyatsiyalashtirilgan platina-radiy termajuftliklar ishlatilgan. Analizlarni qopqoqi

bor platina – tigellarida olib boriladi, etalon sifatida alyuminiy oksidi kuchli

qizdirilgan.

Qoplama tashkil qiluvchi – antikarrozion qoplamalar sifatida ishlab

chiqarish izlanishlarida uchuvchan moddalarni massa ulushini aniqlash yagona

59

standart bo’yicha olib borilgan. Qoplamalar qilish uchun plastinalar GOST 9832-76

bo’yicha tayyorlangan. Namunalarni tekshirish ending pog’anasiga tayyorganligi

qoplamani tashqi ko’rinishida, uning suvni statik ta’siriga 3% li natriy xlarid

eritmasini qarshilik darajasini aniqlash.

Qoplamani fizik-mehanik xususiyatlarini 08KP va 8KC markali

GOST16523 –78, bo’yicha ishlab chiqilgan po’lat plastinalarda tekshirilgan,

razmeri 150 70 1,0mm. qoplamalarni korroziya mahsulotlari artilmagan va

artilgan plastinalarga shyo’tkalar bilan yoki chimdirib olish metodi qoplamani

qalinligi – 60-80 mkm gacha qilingan. Zangli suniy, plastinani, 3% natriy xlor da 3-

sutka davomida xona xaroratida olib borilgan. Qoplamalarni qurutilishi hona

harorati (22-25 C) 24 soat davomida qilingan.

Tayyorlangan aralashmaning nisbatan (shartli) qovushqoqligini aniqlash.

Laq bo’yoq materiallarining shartli qovushqoqligi deb 20°C temperaturada

viskozometrni kolibrlangan soplasidan belgilangan suyuqlik hajmi oqib chiqqan

vaqtni (sekundlarda) bilamiz. Viskozametrni markasi VZ-4.

Uchmas moddalarning massa qismini GOST-17537-76 bo’yicha olib

borilgan. Naveskani 1,5-2,0g miqdorida chashkaning tagida yoyib, IK lampa

nurlarida yoki qurutish shqafida 140-200°C da, vazni o’zgarmas xolatgacha olib

boriladi.

Birlamchi o’lchov 10minutdan keyin o’tkaziladi (IK lampasida

quritilganda) va 1 soatdan keyin – quritish shkafida ish olib borganda. So’ngi

o’lchovlarni IK lampa tagida xar 3-5 min, quritish shkafida xar 30min dan keyin

olib boriladi. Ikkita o’lchov o’rtasidagi farq 0,01g ko’p bo’lmasligi kerak.

Antikarrozion qoplam plyonkasining qalinligi ITP-1 magnit o’lchovchi

bilan olib boriladi. Uskunaning ishlash prinsipi magnit email plyonkaning

qalinligiga qarab magnitni ferromagnit tortishuv kuchini o’zgartirishga asoslangan.

Tortishuv kuchi harakatlanuv shkalada prujinani uzalish soni bilan o’lchanadi.

Magnitning tortishuv kuchini plyonkaning qalinligiga bog’liqligi nomogrammada

ko’rsatilgan. Nomogrammada shkala ko’rsatgichlarining mikrometrlarga

o’tkazilgan. Qoplamlarni egilishlarda quvvatliligi GOST-6806-78 bo’yicha olib

60

boriladi.

Metodning asosi sterjenni minimal diametrini belgilash (qayrilish, burulishi

qaysi holatda mehanik shikastlarga olib kelishi). Plyonkaning quvvatligi, egilishda,

sterjenning minimal diametrida shikastlanmagani bilan belgilanadi.

Zarbalarga chidamliligi GOST4765-78 bilan aniqlanadi. Y-1A uskunasida.

Uning ishlash prinspi: o’qning plyonkaga tushish balandligi (sm) mehanik shikast

yetkazilmagan darajasi bilan belgilanadi.

Adgeziya GOST15140-76 bilan aniqlanadi. Plyonka qiluvchi va metallic

qism orasidagi adgeziya, antikorrozion qoplamalarda eng asosiy harakteristikadir.

Negaki bu ko’rsatgichga metallarni himoyalanishi va qoplamalarni xizmat qilish

mudattiga bog’liq.

Tajribada uni aniqlashni ikkita usuli mavjud. Birinchisi panjarasimon

kesishlar metodi. Izlanish qoplamaga scalpel bilan 5 dan kam emas lineyka yoki

toblon bilan o’rtasi 1-2mm teng parallel kesishlar va unga teng perpendikulyar

kesmalar qilish kerak. Undan keyin ustini shyotka bilan tozalab 4 ballik shkala

bo’yicha baholanadi. Bu shqalada 1 eng yaxshi adgeziya deb bilinadi. Ikkinchisi –

parallel kesimlar metodi. Qoplama ustiga 5 dan kam emas, o’rtasi 1mm parallel

kesimlar qo’yiladi. U kesimlarga perpendikulyar razmeri 10 10mm bo’lgan

politilen yopishqoq lentalar yopishtoroladi, bir tomoni yopishtirilmaydi. Shu

tomonidan tutib tez harakat bilan, to’g’ri burchakni saqlab, tortib olinadi va 3 ballik

shkala bilan baholanadi.

Turli qo’shimchalar bilan gossypol smolasi bilan qoplangan himoyalovchi

vositalarning turg’unligi 8 ballik shkala bilan baholanadi. Unga binoan visual turli

shikastlar: uvilish, uchish, chortlash, qatlari qopishi, shishlar paydo bo’lishi va

karroziya aniqlanadi. Xech shikast bo’lmasa oily ball 8 bilan baholanadi.

O’rta ball 4 da: o’rtacha uvilish yo’q, uchish yo’q, ust setkalari 25% gacha

korroziyaning alohida nuqtalarida ham kukun uchishlar 35% kam. Eng pas baho 1

ballda uvilish to’liq va chortlash, uchish, ko’pirish va karroziya 10% va baland

bo’ladi.

Bo’yoqlarning suvga qarshilik hususiyati quyidagicha nazorat qilinadi:

61

tajriba qilinayotgan mahsulotni distillangan suv to’ldirilgan stakanga cho’miltiriladi,

suvning sathi belgilanib doimiy saqlanadi. Plastinalarni yuzasi 1,3,5,10,14

sutkalardan keyin ko’rib turiladi. Olingan nushalarni darhol ko’zdan kechiriladi, 1-2

soat ochiq havoda tutib o’zgarishlarni belgilanadi.

Tuzga qarshiligi 3%li natriy xloridda oldindan filtrlab, suvga qarshilik

kabi tekshiriladi.

Atmosfera ta’sirlariga qarshiligining shahar binosining tomida 2 yil

davomida kuzatilgan.

Bitumsimon kompazitsiyalar namunalari, jarayonni optimal sharoitlarda

olib, neftni turli markalaridan quyidagi sharoitlarda olingan bitumlari bilan

solishtirib loyiqligi silalgan.

Bitumsimon kompazotsiyalarga igna tushish chuqrligi penetrometrda,

GOST11501[214,215] ga binoananiqlanilgan. Bir vaqtda sinalayotgan moddaning

temperaturasi, igna tushishda bosim va uzoqligi qayd qilinadi. Ordinar bosim –

100g moddaga igna kirish davomiyligi – 5sek va moddaning aynan shu vaqtda

temperaturasi +25°C.

Ignani kirish chuqrligi graduslarda belgilanadi. Uni penetrometr aylanasidan

bilinadi, har bir gradusi ignani 0,1mm tushurilishini bildiradi.

Bo’shashish temperaturasini GOST11506-73 bo’yicha, shar va doiradan

aniqlanadi. Bitumsimon kompazitsiyaning bo’shashish temperaturasi uning faqat

harakatlanuvchanligini bildiradi, chunki temperaturani balandlashishida modda

bo’shashadi, shu bilan bir vaqtda suyuq va qattiq holatlarning chegarasi

aniqlanmaydi.

Bu metodda bitumsimon kompazitsiya, berilgan o’lcham aylanasimon latum

formaga otiladi, metall shar bosimi natijasida bo’shashadi va aylanasimon

formadan, ma’lum chuqrlikka chiqadi.

Chaqnash haroratini aniqlash Brenken metodi bo’yicha ochiq tigelda olib

boriladi. Analiz uchun tigel 25°C gacha sovitiladi va qizdirilgan qumli tashqi tigelga

qo’yiladi. Qum ichki tigelning chetidan 12mm pas bo’lishi kerak. Analiz qilinuvchi

nusxa ichkari tigelidagi sathi u tigelning chetidan 12mm yiroqda bo’lishi kerak.

62

Termometr ichlari tigelidagi modda ichida aniq vertical holatda bo’lishi kerak.

Analiz vaqtida tashqi tigelni gaz garelkaning olovi bilan shunday qilib

qizdiriladiki, ichidagi moddaning qizdirilish tezligi 10°C/min bo’lishi kerak. Kerakli

chaqnash temperaturaga 10°C qolganida tigel chetidan hotirjamlik bilan olov

yuritiladi. Chaqnash temperaturasi deb analiz qilinuvchi moddaning ust qismida

ko’k olovning birinchi paydo bo’lishini biladilar.

Turli oraliqlarda korroziya tezligining aniqlanishini bir necha metodlari bor.

Eng zamonaviy va aniqligi yetarli darajasidagisi polyarizatsiya qarshilik o’lchovi. U

klassik metodlariga boy bermaydi. Elektrodlarni korroziyasini 3% natriy xlorid

eritmasida o’tkaziladi. Bu eng agressiv ora hisoblanadi. Karroziyaning tezligi vazn

birligida 1b – g/sm2 soatiga; lineyka 1l mm/yiliga; elektr toki 1t- mA/sm2 birliklarda.

Experimental natijalar bo’yicha elektrodlarni polarizatsion qarshilikni vaqt

ichida o’zgarishi grafik nisbatlari tuzilgan va qoplamni qalinligi bo’yicha korroziya

tezligi aniqlangan.

Tajriba oldidan elektrodni nozik nojdok qog’oz bilan artilgan, keyin etil spiriti

bilan moysizlangan va bir necha bor distilyatda yuvilgan. Tajriba qoplamalari sof va

zang elektrodlarga yuritilgan.

4.5. Turli muxitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli bo’yoqlar olishning laboratoriya texnologik reglamenti va

material balanslarini hisoblash

Laborotoriya sintezining material balansi

O’zgartiruvchilar zang modifikatori sintezi moddiy balansining loborotoriya

hisobida quyidagilarga e’tibor berish kerak:

- Kiruvchi oqimlar sxemasining tarkibi;

- Kimyoviy reaksiyalar bo’yicha mahsulotlar chiqish soni;

- Steoxometrik koeffitsiyentlar va nisbatlar;

- Kompanentlar bo’yicha foydalaniladigan koeffitsiyentlari;

- Kompanentlar yo’qotilishlarini amaliy ko’rsatkichlari nol deb qabul qilingan;

- Chiqish oqimlari sxemasi tarkiblar bo’yicha normativlar.

63

Hisoblar 1000gr tayyor mahsulot bilan olib borilgan. Natijalari jadvalda

ko’rsatilgan:

Jadval 10. 100 gr antikorrozion mahsulot sintez jarayonining balansi

Miqdori, kg

Statyalar nomlari

Gossypol smolasi

Oxak Karbok-simetil-selluloza

GMTA Erituv-chi

Pig-ment

Hammasi,

kg

KIRIM: 1). Gossypol

smolas

53,5

-

-

-

-

53,5

2). Oxak - 4,5 - - - 4,5 3). Karbok- simetil- selluloza

- - 1,5 - - 1,5

4). GMTA - - - 0,5 - - 0,5

5). Erituvshi - - - - 30,0 - 30,0

6). Pigment - - - - - 10,0 10,0

Kirim natijasi:

53,5 4,5 1,5 0,5 30,0 10,0 100,00

Chiqim: 100,00

Sintez qilish vaqtidagi talablari 1. Umumiy talablar

Kimyoviy laboratoriyasida ish olib borganda GOST 12.1.007-76 “zararli

moddalar” texnik xavfsizligi talablariga rioya qilishi kerak.

2. O’zgartiruvchi zang modifikator va antikorrozion qoplamalar sintezi ishlarini

olib borishga, havfsizlik choralarini saqlash ko’rsatmalarini o’tgan lobarontlar

qo’yilishi mumkin.

3. Ish staji, lavozimi va ma’lumotiga qaramasdan sintez jarayonida ishtirok

qiluvchilarni hammasi yo’riqnomadan o’tishi shart.

64

4. Yo’riqnomaning hamma turlarini o’tkazilishi jurnalga kiritiladi.

5. Laboratoriyada ishlovchilarning hammasi mahsus kiymlar va individual

himoya vositalari bilan tanishishi shart.

6. Qo’llarni tuzlar, kislotalar, ishqorlardan, erituvchilardan himoyalovchi rezina

qo’lqoplar bo’lishi shart. Ularni ishlatishdan oldin ichiga talk kukuni sepilishi

shart. Ko’zlarini himoyasi himoyasi uchun turli niqoplar va qalqonlar ishlatiladi.

7. Organik erituvchilar,zaxarli moddalar bilan ishlash tortuvchi shkaflarga olib

borilishi lozim.

8. Reaktivlarni pipetkalarga og’iz bilan tortib olish man qilinadi. Bu ishlarni

faqat maxsus uskunalar vositasi bilan qilinadi.

9. Kimyoviy moddalarning xidini bilish uchun extiyotkorlik bilan, parlarni va

gazlarni qo’lning yengil harakati bilan o’z tarafiga yo’naltirish amalida hidlash

lozim.

4.6. Texnologik sxema tanlash va uning tavsifi

Ilmiiy tadqiqotlar asosida korroziyaga qarshi qoplama olishni texnologik

sxemasi yaratildi. Ushbu texnologik sxema tarkibida 25% dan kam bo’lmagan suv

tutgan gossypol smolasini, kalsiy oksidi monoetanolaminli tozalash jarayonidagi

qub qoldig’i, karbamid, karboksimetilselyuloza, geksametilentetraamin va erituvchi

“nefras” dan foydalanilanilib, qayta ishlashga asoslangan.

Texnalogik jarayonlar quyidagi bosqichlardan iborat:

- Gossypol smolasini reaktorga yuklash va suvsizlantirish.

- Gossypol smolasi bilan kalsiy oksidi va geksametilentetraaminni reaksion

mahsulotini olish.

- Sovutish va bitumsimon mahsulotni olish.

- Bitumsimon mahsulotni erituvchida eritish va antikarroziyon material olish.

- Olingan antikarrozion mahsulotlarni idishlarga quyish.

65

6-Rasm. 1-gossipol smolasini saqlash sig’imi, 3,6,11,18-sarf o’lchagichlar orqali asosiy reaktorga tushadi 9,13,15-o’lchov dazotorlari, 19-qadoqlash uskunasi, 2,5,17-MQ nasoslar,4,7-reaktorlar, 8,10,12,14-bunkerlar, 16-erituvchi saqlash sig’imi, 20,23-ventillar.

Antikarroziyon qoplaamani olishda asosan mehanik aralashgichli gaz yoki

bug’ bilan qizdiriladigan laq bo’yoq sanoatida qo’llaniladigan oddiy reaktorlarda

sintez qilinadi.

60-80°C gacha qizdirilgan gossypol smolasi (1) saqlash sig’imi idishidan (2)

nasos yordamida sarf o’lchagich (3) orqali (4) reaktorga haydaladi. (4) reaktorga

gossypol smolasi yuklangandan keyin asta-sekinlik bilan harorat 120-130°C gacha

chiqguncha qizdiriladi. Bunda reaktorda ko’pik hosil bo’lish jarayoni kuzatiladi. Bu

esa gossypol smolasida namlik yuqoriligidan dalolat beradi.

Ko’pikni hosil bo’lishini kamaytirish uchun aralashtirishni intensivligini

oshirish kerak. 60-70 daqiqa mobaynida intensive aralashtirib bo’lgandan keyin,

ko’pik hosil bo’lish jarayoni to’xtaydi. Bu esa tarkibidan 95,5-96% gossypol

smolasidan namlik yo’qolganligidan dalolat beradi.

Olingan 4,0-4,5% namlikli issiq smola nasos (5) yordamida sarf o’lchagich

(6) orqali (7) reaktorga haydaladi. Ushbu (7) reaktorda haroratni 210-220°C gacha

ko’tariladi, (8) bunkerdan ta’minlagich (9) orqali kalsiy oksidi beriladi va 50-60

daqiqa davomida intensive aralashtiriladi. Bunda kompanentlarni to’liq reaksiyaga

kirishishi ta’minlanadi. Reaksiya tugaganligi ko’pik hosil bo’lish tugaganligi orqali

aniqlanadi. Bundan keyin 40-50 daqiqa yana aralashtiriladi. Kompanentlarni

66

aralashtirish 20 daqiqa davom qiladi. Aralashtirish tugagach (11) sarf o’lchagich

(10) bunker orqali geksametilentetraamin va (15) dazatordan (14) bunker orqali

karboksimetilselyuloza reaktorga beriladi. Kompanentlarni aralashtirish kamida 30

daqiqa davom qiladi. Reaktorda ko’pik xosil bo’lish jarayoni tugagani polimer

reaksiyasi oxirigacha tugaganini bildiradi.

Bundan keyin aralashmani 40°C gacha sovutilib (18) sig’im idishidan

MQNasos (16) bilan (17) sarf o’lchagichdan “nefras” erituvchisi beriladi. Bir soat

davomida intensive aralashtirish olib boriladi va tayyor mahsulot omborxonaga

joylashtiriladi.

67

V. IQTISOD QISMI

ЖАДВАЛ - 1

асосий ускуналар ва омортизацион ажратмалар хисоби

№ Ускуна номи Сони Бирлик қиймати

Умумий қиймати

Хизмат муддати

Аммортизацион

ажратма Иншоотлар

1. Асфальт йул 250 10000 2500000 10 250000

2. Сув қувури d=50 мм 150 8000 1200000 25 48000

3 Газ қувури d=100 мм 200 15000 3000000 25 120000

4 Иссиқ сув қувури d=50 мм 150 8000 1200000 25 48000

куч қурилмалари

1 электр двигател 20квт 2 900000 1800000 5 360000

2 электр двигател 5квт 4 600000 2400000 5 480000

узатиш қурилмалар

1 Трансформатор 1 20000000 20000000 25 800000 2 кабел d=100 250 15000 3750000 25 150000

3 Кабел d=50 200 5000 1000000 25 40000 4 Электро шить 6 400000 2400000 25 96000 5 ГТҚ 2 2000000 4000000 25 160000 иш машиналари ва агрегатлари

1. Госсипол смоласи учун сигим 1 15000000 15000000 20 750000

2. Эритувчи учун сигим 1 15000000 15000000 20 750000

3 Реактор 2 100000000 200000000 20 10000000

4 Бункер 6 2000000 12000000 20 600000

68

5 тайёр махсулот учун сигим 1 15000000 15000000 20 750000

9 Насос 4 1500000 6000000 20 300000

10 Редуктор 12 500000 6000000 25 240000

инструментлар

1. Калитлар комплекти 1 250000 250000 5 50000,00

2. Электр пайвандлаш ускунаси 1 1500000 1500000 10 150000

Ўлчов ва ростлов ускуналари

1. Электр хисоблагич 2 1000000 2000000 10 200000

2. Сув хисоблагич 1 500000 500000 10 50000 3. Газ хисоблагич 1 1000000 1000000 10 100000

4 Лаборатория жихозлари комплекти

1 25000000 25000000 10 2500000

Транспорт воситалари

1 сигимли МАН автомобили 1 260000000 260000000 20 13000000

2 Нексия 1 35000000 35000000 20 1750000

Хўжалик буюмлари

1. Телевизор 1 1500000 1500000 10 150000 2. Гилам 3/2 6 150000 900000 20 45000 3. Шкаф 2 175000 350000 20 17500 4 Стол 2 200000 400000 10 40000 5 Стул 8 85000 680000 5 136000 6 Компьютер 1 1700000 1700000 5 340000 7. Люстра 2 100000 200000 20 10000 8 Сейф 1 1000000 1000000 20 50000 9 Белкурак 5 15000 75000 10 7500

69

10 Болга 1 15000 15000 10 1500 11 Ўт ўчиргич 4 150000 600000 10 60000 12 Мевали дарахт 30 5000 150000 10 15000 13 Манзарали дарахт 20 10000 200000 10 20000 ЖАМИ 502316000 645270000 34634500

А= 32263500

Б= 77432400

В= 96790500 ∑= 851756400

70

Бинолар киймати ва аммортизацион ажратмалар

2-жадвал

№ Бинолар тури

Хажми

Бирлик қиймат

и

Умумий қиймати

Хизмат

муддати

Аммортизацион ажратма

1 Маъмурий бино 60 100000 6000000 50 120000

2

Асосий иш-лаб чикариш биноси 100 50000 5000000 50 100000

3 Лаборатория биноси 50 80000 4000000 50 80000

4

Хом ашё ва тайёр махсу-лот омбори 100 80000 8000000 50 160000

5 Устахона 50 80000 4000000 50 80000

6 Трансформа-тор биноси 20 80000 1600000 50 32000

7 Хожатхона 25 80000 2000000 50 40000

8 Ошхона 50 80000 4000000 50 80000

Жами 28600000 572000

А= 85800 Б= 85800 В= 114400 Г= 2860000 ∑= 31746000

71

Бир ишчининг йиллик иш вақти баланси Жадвал - 3

Иш режаси № Номлар

Даврий Доимий

1 Иш вақтининг календар фонди ( Т кал) 365 365

2 Дам олиш кунлари 104 91

3 Байрам кунлари 8 0

4 Иш вақтининг номинал фонди (Т ном) 253 274

5 Режалаштирилган ишга чикмаслик 0 0

а) навбатдаги ва қўшимча мехнат таьтили 24 24

б) касаллик туфайли 1 1

в) давлат ва жамоат ишини бажариш 1 1

д) ўқув таьтили 1 1

е) рухсатли бошка тур ишга чиқмаслик 1 1

6 Иш вақтининг эффектив фонди (Т эф) 225 246

7 Иш вактининг давомийлиги (Т дав) 8 8

8 Бир ишчининг йиллик иш соати 1800 1968 соат

9

Штатдаги ишчи сонидан рўйхатдаги сонига ўтиш коэффиценти

1,12 1,11382

72

Асосий ишлаб чиқариш ишчилари сонини хисоблаш 4-жадвал

Ишчилар сони

№ Касблар номи Хақ тўлаш тури

Таьриф разряди

Смена ишчилар

сони Штат бўйич

а

Рўйхат бўйича

1 Хом ашё омбори ишчиси Соатбай III 1 1 1

2 Буғ қозони ишчиси Соатбай IV 1 1 1

3 Реактор ишчиси Соатбай V 2 2 3

4 насос оператори Соатбай IV 1 1 1

5 насос ишчиси Соатбай IV 1 1 1

6 Тайёр махсулот омбори ишчиси

Соатбай III 1 1 1

Жами 8

73

Ёрдамчи ишчилар хисоби

5-жадвал

Ишчилар сони № Касблар

номи Хақ тўлаш

тури Таьриф разряд

Смена ишчил

ар сони

Штат бўйича

Рўйхат бўйича

1 Электрик вактбай IV 1 1 1

3 Пайвандчи вактбай IV 1 1 1

Жами 2

74

Асосий ишлаб чиқариш ишчиларининг иш хақи фонди хисоби 6-Жадвал

Мукофот

№ Касблар номи

Рўйхат-

даги ишчилар сони

Йил-лик иш соати

Разряд

Соатлик таьриф

ставкаси

Иш хаки тўғри фонди % Сўм

Иш хақи асосий фонди

1

Хом ашё омбори ишчиси

1 1968 III 3000 5904000 10 590400 6494400

2

Буғ қозони ишчиси

1 1968 IV 4000 7872000 10 787200 8659200

3

Реактор ишчиси

3 1968 V 5000 29520000 10 2952000 32472000

4

Насос оператори

1 1968 IV 4000 7872000 10 787200 8659200

8

Тайёр махсулот омбори ишчиси

1 1968 III 3000 5904000 10 590400 6494400

Жами 56284800 А= 56284800 Б= 5628480 Σ= 61913280

75

Ёрдамчи ишчиларининг иш хаки фонди хисоби 7-Жадвал

Мукофотлар

№ Касблар номи

Руйхатдаги

ишчилар

сони

Йиллик иш

соати

Разряд

Соатлик

таьриф ставкас

и

Иш хаки тугри фонди % Сум

Иш хаки асосий фонди

1 Электрик 1 1968 IV 4000 7872000 10 787200 8659200

3 Пайвандловчи 1 1968 IV 4000 7872000 10 787200 8659200

Жами

17318400 А= 17318400 Б= 1731840 Σ= 19050240

76

Цех персоналининг штатлари ва иш хакларини хисоблаш 8 - жадвал Мукофот

№ Касблар номи

Штат

сони

Категория

Ойлик маоши

Иш хакини тугри фонди 10% сум

Иш хаки асосий фонди

1 Директор 1 20 1500000 18000000 10 1800000 19800000 2 технолог 1 19 1400000 16800000 10 1680000 18480000

3 Цех бошлиғи 1 18 120000 1440000 10 144000 1584000

4 Цех мастери 1 16 3000000 36000000 10 3600000 39600000

5 Лаборант 1 12 1000000 12000000 10 1200000 13200000 6 Шафёр 2 10 1000000 12000000 10 1200000 13200000 7 Фаррош 2 10 600000 7200000 10 720000 7920000 8 Хисобчи 1 17 1300000 15600000 10 1560000 17160000

9 Кадрлар булими бошлиги 1 10 600000 7200000 10 720000 7920000

10 Коровул 3 10 600000 7200000 10 720000 7920000

Жами 14 5720000 68640000 6864000 75504000

77

Хом ашё, материаллар,ёкилги ва энергиянинг йиллик сарфини аниклаш 9-жадвал

№ Хом ашё, материаллар,

ёкилги ва энергия номи

Улчов бирлиги

Бир бирлик

махсулотга сарф

нормаси

Йиллик ишлаб

чикариш хажми,

tn

Йиллик хом ашё

материалла-рининг йиллик

микдори, тн

1 госсипол смоласи тн 0,50 500

2 Охак тн 0,045 45

3 Карбоксиметилцелилоза тн 0,015 15

4 Гексаметилентетрамин тн 0,005 5

5 эритувчи (нефраз) тн 0,300 300

6 Пигмент тн 0,100 100

7 Газ М³ 0,01 10

9 Электр энергия Квт/соат 0,16 160

10 Сув М³ 0,30

1000

300

78

Цех устама харажатлари сметаси 10- жадвал

№ Харажатлар босқичлари

Суммаси (минг сум)

Хисоблашлар учун тушунчалар

1 Цех персонали иш хақи 83054400 8-жадвал олинади

2 Ёрдамчи ишчилар иш хаки 19050240 7-жадвалдан

олинади Жами 102104640

3 Ижтимоий суғурта 6126278,4

Цех персонали ва ёрдамчи ишчилар иш хакидан 6,8% олинади

4 Мехнат мухофазаси ва хавфсизлик техника харажатлари

3280358,4 Барча ишчиларнинг иш хакларидан 2% (6+7+8 жад)

5

Ишлаб чиқариш бино ва иншоотларини сақлаш, жорий тамирлаш харажатлари

1904760 Ускуналар кийматларининг 5-7 % (2-жад)

6 Ишлаб чиқариш бино ва иншоотлари аммортизацияси

572000 Аммортизацион ажратма (2-жад)

7 Цехнинг бошқа харажатлари 1426007,616

1-4 боскичлари йигиндисининг 10-15%

Жами 115414044,4

79

Махсулот таннархи калькуляцияси 11-жадвал

Бирлик махсулот таннархи

Йиллик ишлаб чиқариш

харажатлари № Харажатлар босқичлари

Ўлчов бирлиг

и

Бирлик бахо

Норма Сумма Норма Сумма

1 Хом ащё

материаллар

госсипол смоласи Тн 50 0,50 25,0 500 12500

охак Тн 200000 0,045 9000,0 45 405000

карбоксиметилцелилоза Тн 300000 0,015 4500,0 15 67500

гексаметилентетрамин Тн 1000000 0,005 5000,0 5 25000

а) Элетр энергия квт\соат 140 0,16 22,4 10 224

б) Сув М³ 300 0,3 90 160 14400

в) Газ М³ 140 0,01 1,4 300 420

3

Ишлаб чи-қариш ишчи-ларининг

асосий ва қўшимча иш хақлари (6-жад)

56284800 61913280

4

Социал суғурта (6-жад 0,68%) 3827366,4 6126278,4

5

Ишлаб чиқаришни тайёрлаш ва йўлга

қўйиш харажатлари (1-жад 5%)

1731725 42587820

80

6

Цехнинг устама харажатлари 14260,07616 115414044,4

7 Цех таннархи 6185815,1 226566466,8

8

Умум завод устама харажатлари (цех.тан.5%)

309290,7574 11328323,34

9 Корхона таннархи 6495105,905 237894790,2

10

Ишлаб чиқаришдан ташқари

харажатлар (корхона

таннархининг 5%)

3247,552952 11894739,51

6498353,458 249789529,7

81

Лойихаланаётган обьектнинг асосий техник-иқтисодий кўрсаткичлари 12-жадвал

КУРСАТКИЧЛАР Ўлчов бирлиги

Лойиха курсатгичи Эслатма

1 Йиллик махсулот ишлаб чикариш

а) Натура куринишида Тонна 1000 9-жад б) Пул куринишида Сўм 249789529,7 11-жад 2 Ишчилар сони: Киши 20 а) Асосий ишчилар Киши 8 4-жад б) Ёрдамчи ишчилар Киши 2 5-жад

в) ИТР,МОП ва хизматчилар Киши 10 8-жад

3 Капитал харажатлар Сўм 883502400 1+2-жад

4 Бирлик махсулот таннархи (тонна) Сўм 6498353,5 11-жад

5 Бирлик махсулот нархи (тонна) Сўм 6700000,0

6 Йиллик фойда Сўм 201646542,1

7 Рентабеллик даражаси % 42,8

8 Ўз-ўзини қоплаш муддати Йил 2,4

82

VI. UMUMIY XULOSALAR

Bitiruv malakaviy ishimning asosiy maqsadi bo’gan - turli muxitda

ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli bo’yoqlar olishning

laborotoriya tajriba reglamentini yaratish bo’yicha ilmiy ishimni yakunlab,

quyidagi xulosaga keldim dan iborat:

1. turli muhitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli

bo’yoqlar olish bo’yicha jahon adabiyotlarining va patentlarining qisqacha

taxlilini qildim, ___ta adabiyotlarda keltirilgan ma’lumotlarni analis qildim,

tegishli xulosalar qildim;

2. tadqiqot o’bekti va xom ashyo va tayyor maxsulotlarni analiz qilish

usullarini belgiladim;

3. turli muxitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli

bo’yoqlar olishning tajriba tadqiqot qismida tajriba tavsifini keltirdim, gossipol

smolasining suvsizlantirish jarayoninim o’rgandim, chunki gossipol smolasi

tarkibida GOST talablariga binoan 18% gacha suv bo’ladi, tadqiqod natijalariga

ko’ra gossipol smolasini suvsizlantirish xarorati 120-130°C da ekanligini

aniqladim. Suvsizlantirish jarayoni davomiyligida Urganch yog-moy kombinati,

Kattaqo’rg’on yog’-moy kombinati, Yangi-yo’l yog’-moy kombinatlarini

chiqqindisi bo’lgan gossipol smolasini suvsizlantirish jarayonlari olib borildi.

Natijalar batafsil isda keltirildi;

4. GOST talabiga javob beruvchi, turli muxitda ishlovchi korxonalar

uchun rangli bo’yoqlar olish uchun suvsizlantirilgan gossypol smolasiga oxak

(CaO) ta’sirini o’rgandim. CaO buyoqlarning qotish vaqtiga ta’sir qiladi. Ilmiy

natijalar – tadqiqotlar ko’rsatishicha, 4,5 % CaO optimal natijani korsatdi;

5. Turli muxitda ishlovchi bo’yoqlar olish uchun fizik mexanik xossalarini

yanada yaxshilash maqsadida CaO bilan ishlangan gossypol smolasiga

karboksimetilselluloza ta’sirini o’rgandim. Olib borilgan ko’plab tadqiqotlarim

natijaliriga ko’ra, karboksimetilsellulozani tarkibda 1,5% bo’lishi eng yaxshi

natijalarni berdi. Karboksimetilsellulozaning 1,5% dan oz yoki ko’p bo’lishi

83

tarkibni sifatini buzilishiga olib keldi. Tarkibga karboksimetilselluloza 180-

190°C haroratda asta sekinlik bilan qo’shib doimiy ravishda aralashtirilib borildi;

6. Tadqiqotimning keyingi bosqichlarida tarkibga

geksametilentetraminning ta’sirini o’rganildi. Bunga sabab turli muhitda

ishlovchi metallarni zanglashdan himoyalashda geksametilentetraminning o’rni

beqiyosdir. Yaratilayotgan tarkibning kislotali korroziyadan himoyalash

xususiyatini oshirish maqsadida geksametilentetraminning 0-2%gacha bo’lgan

oraliqda ta’sirlari o’rganildi. Tadqiqotlar natijalariga ko’ra GMTAning 0,5%

qo’shilgandagi miqdori optimal deb qabul qilindi. Ushbu miqdor GMTA tutgan

tarkib kislotali muhitda 99,0% gacha himoyalash koeffisiyentiga ega ekanligi

aniqlandi. Jarayoni 140°C da olib borildi;

7. Tadqiqotimning keyingi bosqichida tarkibga rang beruvchi

pigmentlarning ta’sirlari o’rganildi va yetti xildagi qoplamalar olindi. Izlanishlar

shuni ko’rsatdiki, rang beruvchi pigmentlarning minimal miqdori 10%dan kam

bo’lmasligi kerak.

8. Izlanishlarimiz so’ngida tarkibga erituvchilar ta’sirini o’rgandik.

Natijalarga ko’ra umumiy massani 30%igacha erituvchi (NEFRAS) qo’shilganda

ishlatish uchun qulay bo’lgan massa olish imkoniyati aniqlandi.

9. Tadqiqotlar tugagandan so’ng, turli muxitda ishlovchi bo’yoqlar

tayyorlashning laboratoriya texnologik reglamentini yaratdim;

10. keyinchalik texnologik sxema tanladim, material balanslarni

hisobladim, iktisodiy xisoblar qildim.

84

VII. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR, PATENTLAR RO’YHATI 1. Е.И.Дизенко и др. "Противокоррозионная защита трубопроводов и

резервуаров", Учебник, М. 1978 год.

2. Никитенко Е.И. и др. "Монтер по защите подземных трубопроводов от

коррозии". М.,1981 г.

3 Юхневич и др. "Техника борьбы с коррозией".,М.-Л.1981 г.

4 А.М.Зиневич и др. "Защита трубопроводов и резервуаров от коррозии",

М. 1975 год.

5 Х.Усмонов, Х.Рахимов. Физикавий химия. Урта ва Олий мактаб Давлат

нашрёти. Тошкент. 1963 й.

6 Х.Рахимов. Физикавий ва коллоид химия. укитувчи нашрёти. Тошкент-

1978 й.

7 В.М.Глязов. Основы физической химии. Учеб. Для вузов. Изд.

“Высшая школа”. Москва 1981 г.

8 К.И. Евстратова, Н.А.Купина, Е.Е. Малахова. Физическая и коллоидная

химия. Изд. “Высшая школа”. Москва 1990 г.

9 Н.А.Жук. "Курс теории коррозии и защита металлов". Учебник, М.

1976 г.

10 Л.Н.Захаров «Техника безопасности в химических

лабораториях». –Л.: Химия, 1991

11. Эпштейн Я. В., Ахмина Е.И., Раскин М.Н. Рациональные направления

использования гидролизного лигнина // Ж. Химия древесины. – 1977.

– №6. – С. 24

12. Исмаилова Г.Х., Дюсебеков Б.Д., и др. Утилизация лигнина хлопковой

шелухи // Всесоюзный симпозиум биотехнологических и химических

методов охраны окружающей среды: Тез.док. – Самарканд, 1988.

С. 38-39.

85

13. Ройзман Б.Б. и др. Переработка хлопковых соапстоков по схеме

разложение – расщепление – дистилляция // Ж. Масложир.пром. –

1970. - № 8.- С. 34.

14. Сергеев А.Г., Тавбин И.М. Пути повышения технологического уровня

масло - жировой промышленности // Обзорная информация. ЦИИНИТ.

Вып. 1 М.: Пищепром. 1961. С. 31.

15. Комплексная переработка семян хлопчатника // Проспект ВДНХ. Под

ред. Сергеева А.Г. – М.: 1961. – С.6.

16. Кадыров И. и др. Исследование хлопкового соапстока //Ж. масло – жир.

пром. –1971. – № 12. – С. 21.

17. Казакова Н.М. и др. Рациональное использование жирных веществ,

извлекаемых из сточных вод //Ж. масло-жир.пром. –1978.– № 11.– С. 43

18. А. С. 1378338 МКИ6 С09Д5/08/ Сорин В. В., Щербаков В. Л.,

Форостян Ю.Н., Форостян Е.И., Мельников Н. А. Способ получения

модифицирующей добавки на основе гидролизного лигнина для

лакокрасочных материалов ВНИ. Вагона строения № 3716580/05:

Заявл. 29. 3. 84; Опубл. 27. 10. 96. Бюл № 30.