ÇNDEKLER

SUNU10

ÖNSÖZ11

KISALTMALAR14

GR

OUZ TÜRKLER

A. OUZ ADININ KÖKEN15

B. OUZLAR’IN TARH15

C. OUZ – TÜRKMEN LKS18

D. BOYLAR20

E. ANADOLU’DA YERLEM21

I. BÖLÜM

AVAR TÜRKMENLER TARH

A. AVAR ADI, MANASI24

B. ONGUNU, DAMGASI, PROTOKOL YER26

C. ESK KAYNAKLARDA AVARLAR28

D. SLAM DÖNEMDE FAALYETLER - KURDUKLARI DEVLETLER, BEYLKLER, HANEDANLAR32

1. MUSUL ATABEYLER35

2. UMLA VE DEVLET39

3. KARAMAN-OULLARI DEVLET41

a. Alaiye Beylii46

b. Trablusgarp Karamanl Hanedan47

4. GERMYAN-OULLARI49

5. DENZL BÖLGES52

6. KUZEY SURYE, GÜNEY VE GÜNEYDOU ANADOLU BÖLGES54

7. SEVNDK HAN VE AVAR BEYL60

8. RAN AFARLARI61

a. Kara-Koyunlu ve Ak-Koyunlu Devleti’nde Afarlar62

b. Safevi Devleti’nde Afarlar63

9. NADR AH VE RAN’DA AFAR MPARATORLUU71

10. KARABA HANLII76

II. BÖLÜM

OSMANLILAR ZAMANINDA AVAR TÜRKMENLER

A. OSMANLI DEVLET’NN KURULMASI VE GELMES78

B. OSMANLI HAKMYETNDE AVARLARIN TAB OLDUKLARI TÜRKMEN TOPLULUKLARI80

C. OSMANLI SKAN SYASET86

1. SKAN SYASETNN SEBEPLER87

2. SKANIN YAPILMASI89

3. AVARLARIN SKAN EDLD SAHALAR91

D. SON DÖNEM AVARLARIN SKANI (1865 SKANI)94

1. SKAN ÖNCES DURUM98

2. SKAN OLAYI VE SONUÇLARI103

III. BÖLÜM

AVAR OYMAKLARININ TASNF

A. GENEL BLGLER119

B. AFAR OYMAK VE OBALARI121

IV. BÖLÜM

KÜRTLEEN AVAR OBALARI VE AVARLARDA ALEVLK-BEKTALK

A. TÜRKMENLERN KÜRTLEMES OLAYI VE AVAR TÜRKMENLER212

1. KÜRTLERLE LGL GENEL BLGLER213

2. KÜRT OLARAK TANINAN AFARLAR220

B. ALEVLKLE LGL GENEL BLGLER225

1. TÜRK TARHNDE ALEVLK226

2. AVARLARDA ALEVLK KONUSU228

V. BÖLÜM

TÜRKYE DIINDA AFARLAR

A. KIBRIS234

B. SURYE235

C. IRAK235

D. RAN236

E. AZERBAYCAN239

F. ERMENSTAN240

G. ÇERKES CUMHURYETLER241

H. AFGANSTAN242

. BALKANLAR243

SONUÇ245

EKLER247

KAYNAKÇA268

SUNU

Bir ulusu ulus yapan unsurlar dili, kültürü, vatan ve en önemlisi tarihidir. Bugüne kadar yaplan tarih

aratrmalarna sayg duymakla birlikte bu çalmalarn yeterli olmad ortadadr. Büyük Önderin, Kurtulu ava’ndan

hemen sonra inasna balad Cumhuriyetin ve onu kuran Türk Ulusunun tarihinin aratrlmas için balatt

seferberlik unutulamaz. Bu amaç için Türk Tarih Kurumunu kurmu, Türk Tarih Kongrelerine ise bizzat

katlmtr. Atatürk büyük uluslarn güçlerini tarihlerinden aldklarn bilincinde olan bir liderdi. Atatürk ile

birlikte Türk Tarihinin Osmanl ve slam tarihinin çok ötelerine tanmas gayreti de ulusumuzun ve yeni

Cumhuriyetin derin tarihi köklerinin olduunu dünyada kabul ettirme amacna yöneliktir. Dizi izle

Günümüzde ise gerek batl çevrelerde gerekse bu çevrelerden fonlanan dahili odaklarda Türk Ulusunun

yapay olarak, Kemalizmin zorlamasyla yaratld vb.. iddialar seslendirilmektedir. Bu tür çevrelerin ve

amaçlarnn iyi bilinmesinin yannda bu iddalara bilimsel, somut cevaplar vermekte yine bizlere dümektedir.

te ufalayarak, küçülterek yok edilme gayretine girilen Türk Ulusunun önemli parçalarndan Türkmenlerin

(Ouzlarn) ve bir o kadar önemli boyu olan Avarlarn tarihinin gün na çkarlmasnn Türk tarihçiliine katks

olaca kansndaym.

Kitabn içerii ve balklar dikkate alndnda, günümüz Türkiye’sinde bir çok bilinmeyeni aydnlatt görülecektir.

Kitabmz kanmca okura sunulduktan sonra gelen bilgilerle zenginleecek, özellikle Avarlarn Anadolu’da veya

Anadolu dnda bulunduklar alanlar ve kültürel özellikleri açsndan yeniden ele alnmay zorunlu klacaktr.

Dadalolu Dernei’nin amaçlar dorultusunda, ulusal ve boy tarihine katk amacyla yaynlanan kitabmzn ortaya

çkarlnda yazarmzn özverili çalmas, bu çalmasnn derneimiz adna yaynlanmas konusundaki açk yüreklilii

övgüye deerdir.

Türkmenler ve Avarlar konusunda özgün çalmalarn snrll ve kitabevlerinde bulunmamas dikkate alndnda bu

kitabn, konunun merakls çevreler tarafndan çok iyi deerlendirileceine inanyoruz.

Bata yazarmz olmak üzere kitab okuyucu ile buluturan basmevi çalanlarna ve tüm emei geçenlere derneimiz

adna teekkürlerimizi sunmay borç biliyorum. Dizi film izle

Daha nice çalmalarda birlikte olmak dileiyle...

Av. H.brahim YILDIRIM

Dadalolu Dernei Bakan

ÖNSÖZ

Bu aratrma, en önemli Ouz boylarndan biri olan Avar Türkmenleri’ni incelemektedir. Avarlar,

XI.yy’dan itibaren slami dönem Türk tarihinde kesintisiz olarak önemli roller oynayan ve bu sayede adn

günümüze kadar yaatabilen tek boydur. Onlar slam öncesi Türk-Ouz tarihinde de güçlü ve etkin bir boy

olarak kendini göstermektedir. Nitekim eski Ouz rivayetlerinde hükümdar çkaran 5 boydan biri olarak ad

geçer. Anadolu’nun fetih ve iskannda birinci derecede rol oynayan ve Selçuklu Devri’nde faaliyetleri ile

akis yapm 3-4 boydan birisi olan Avarlar, sadece siyasi sahada deil ayn zamanda kültürel yönden de önemli

izler brakm bir Türk boyudur.

Ancak, Türk tarihinde önemli bir mevkide olduuna inandmz Avar Türkmenleri hakkndaki bilgilerin

yeterli ve tatmin edici olmadn ve bu bilgilerin dank olduunu müahede ettik. Avarlar’a dair bir çok konuda da

ilim adamlarmzca zt görüler ortaya atldn gördük. Bu sebeple Avar boyunu konu alan müstakil bir eser

vücuda getirilememitir. Üstelik Avarlar, kendi boy tarihlerini bilmedikleri gibi dar ve ksr bir döneme

(Dadalolu’nun da yaad al-vur devri) taklp kalmlard. Bu durum çocukluumdan beri beni rahatsz etmitir. Bu

yüzden kendi airetim olan Avar Türkmenleri hakknda bilgiler derlemeye baladm. Amacm airetimin elinde

dönüp müracaat edebilecei derli toplu bir boy tarihi oluturmakt. Bu eser bu çabalarn ürünüdür.

Biz bu aratrmamzda genel olarak Avar Türkmenlerinin tarihini sunmaya çaltk. Bunun yannda Avarlarda

görülen baz özel ve önemli konular da (Alevilik, Kürtleme Olay, Türkiye dndaki Avarlar gibi) buraya aldk.

Dier taraftan asl mesleimiz olmad ve derin bilgi ve aratrma gerektirdii için folklor ve etnorafik konular

kitabn dnda tuttuk.

Avarlarn sadece Kayseri ve yöresinde olmadklarn, hemen her ilimizde Avarlara rastlandn biliyorduk.

Bu amaçla saha aratrmas yapmamz gerekmekteydi. Bunun için Kayseri bata olmak üzere Çanakkale’den

Urfa’ya dein bir çok ili, ilçeyi, kasaba ve köyü gezdik. Yüzlerce kiiyle görütük. Bizim için çok faydal olan

bu görümelerde enteresan sonuçlar ortaya çkmtr. Bu gezimizde baz illere arlk verdik. Bunun sebebi bu gibi

illerin barndrd Avar nüfusunun miktaryla ilgilidir. Ancak unu belirtmeliyiz. Avarlarn bulunduu bir çok ile

de gidemedik. Takdir edersiniz ki zaman ve maddiyat sorunlar bizi bu açdan snrlamtr.

Açk yüreklilikle söyleyelim ki bizim bu çalmamz iddial bir çalma deildir. Kaynaklara yeterli derecede

ulaamamamz bilgilerin dank ve görülerin oldukça farkl olmasnn bu çalmay eksik brakt kanaatindeyiz. Gerek

oba adlarnn gerekse yer adlarnn farkl okunmu olmalar bizi hayli zorlad. Buna ramen Avar Türkmenleri’ne

dair düzenli, derli - toplu bir çalma yaptmz inancndayz. Böyle bir çalma yapmakla bundan sonra yaplacak

daha kaliteli ve kapsaml çalmalara bir yol açtmza ve onlara belirli konularda temel tekil edeceimize

inanyorum.

Aratrma alt bölümden olumaktadr. I. Bölümde; Avarlar’n mensup olduu Ouz Türkleri hakknda tantc

bilgi verilmitir. II. Bölümde; Avar boyuna ait özel bilgiler, gerek slam öncesi gerekse slami devirdeki

faaliyetleri ve kurduklar kimi devlet ve beylikler, ksacas Avarlar’n siyasi tarihleri anlatlmaktadr. III.

Bölümde; Osmanl egemenliine giren Avarlarn Osmanlnn uygulad iskan politikas sonucu durumlar ele

alnmaktadr. Bu bölümde Kayseri ve civarna yerleen Avarlar detayl incelenmitir. IV. Bölümde; Avar

Türkmenlerine ait oymak ve oba tasnifi yaplmtr ki bu Avarlara dair yaplan ilk tasnif çalmasdr. V. Bölümde;

Türkiye’de yaanan önemli bir sorun olan Kürt meselesine ksaca temas edilerek, Kürtleen Avar oymak ve

obalarna ilikin bilgiler aktarlmtr. Türk Devletinin bütünlüü açsndan gerekli gördüümüz bu konuda Kürt ad

altnda bizden koparlmaya çallan vatandalarmzn önemli bir bölümünün Türk kökenli olduklar ve bunlarn bir

ksmnn da Avar Türkmeni olduklar gösterilmitir. Dier bir balk ise Alevilik konusudur. Bir Türk Kültür deeri

olan Alevilik hakknda ksa bilgiler verilmi ve Alevi inançl Avarlara deinilmitir. VI. ve son bölümde ise

Türkiye’den baka çevre baz ülkelerde bulunan Avarlarla ilgili bilgiler verilmeye çallmtr. Kitabn sonuna ise

baz belgeler eklenmitir. Uzun bir ura sonucu hazrladmz Avar köy listesini ise baz eksiklikleri

tamamlanamadndan kitaba almay uygun bulmadk. Bu listeyi u an hazrlk aamasnda olan internetteki web

sayfamzda yaynlayacaz.

Burada bir meseleye daha deinmek istiyorum. Avar Türkmenleriyle ilgili yaplan çalmalardan baz

çevreler rahatsz olmaktadr. Ülkemizin mikro milliyetçilikle uratn göz önüne alrsak bu rahatszl bir nebze

anlayabiliriz. Ancak, Kürtleme olay ile Alevilik konusundaki görülerimiz dikkatle okunacak olursa bizim

amacmzn ayn zamanda milli birlii salamak olduu görülecektir. Bir Avar büyüü olan sayn Prof. Dr. Mustafa

Kafal hocamz, Kayseri’de düzenlenen III. Türk Boylar ve Dadalolu Sempozyumunda verdii teblide

“Avarlmz, Türklüümüze bir hüccettir. Yani salam Türk oluumuzun bir delilidir” demiti. Bunun üzerine bir

söz söylemeye gerek yok sanrm. Dizi izle

Bu çalmamda bana destek veren bütün herkese teekkür ediyorum. Özellikle saha aratrmas amacyla

yaptm gezilerde engin hogörüsü ve misafirperverliiyle hiçbir çkar beklemeden bana yardmc olan asil Türk

Milletine ükranlarm sunuyorum. Ayrca basm aamasnda kitab okuyarak yapc eletirilerde bulunan ve baz

noktalar görmemizi salayan Dadalolu Dernei bakan dost insan avukat sayn Halil brahim Yldrm’a ve yer

adlar konusunda ciddi çalmalar olan aratrmac-yazar, tarihçi sevgili arkadam Sefure Deveci’ye minnettarm.

Son olarak bu eserin fikir olarak ortaya çkmasnda ve olgunlamasnda büyük katks olan Frat Ün. letiim Fak.

Öretim Üyesi can dostum Memduh Yamur’a sevgiler yolluyorum. dizi film izle

Adnan Menderes KAYA

Mays 2004, Kayseri

KISALTMALAR

a.g.e.Ad geçen eser

a.g.m.Ad geçen makale

AÜTADAnkara Üniversitesi Tarih Aratrmalar Dergisi

BTTDBelgelerle Türk Tarihi Dergisi

DBDiyanet leri Bakanl

DTCFDDil Tarih Corafya Fakültesi Dergisi

EÜSBEErciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

Aslam Ansiklopedisi

ÜEFTDstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi

KAYTAMKayseri ve Yöresi Tarih Aratrmalar Merkezi

SADSelçuklu Aratrmalar Dergisi

S.Say

s.Sayfa

TDADTürk Dünyas Aratrmalar Dergisi

TDAVTürk Dünyas Aratrmalar Vakf

TDKTürk Dil Kurumu

TDTDTürk Dünyas Tarih Dergisi

TDVTürkiye Diyanet Vakf

TDVATürkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi

TKTürk Kültürü

TKAETürk Kültürünü Aratrma Enstitüsü

TTKTürk Tarih Kurumu

GR

OUZ TÜRKLER

A. Ouz Adnn Kökeni

Eski eserlerde Ouz adnn manas hakknda bilgilere rastlanlmyor. lhanllar zamannda Uygurca yazlm olan

Ouz Kaan Destannda ilk süt anlamna gelen az, oguz biçiminde yazld için Ouz’un bu anlama geldiini

düünenler olmusa da bunun bir imla hatas olduu vurgulanmtr.1 Ayn destanda Ouz Han dünyaya geldikten

sonra konuarak “sarayda doduum için adm Ouz konulsun” demi. Çadrda domakla Ouz arasnda ne gibi bir

iliki olduu üphelidir.

Zamanmzdaki bilginlerin bir çou Ouz’un meneini tespite çalm. J. Marquart Ouz kelimesinin ok(ok) +

uz (adam) ‘dan geldiini ileri sürmütür. Ancak Türkçe’de adam anlamnda (uz) kelimesi yoktur. D. Sinor ise

Ouz’u öküz ile ilgili buluyor. Halbuki Toharca okus/ökes, Türkçe’ye öküz olarak geçmi ve günümüze kadar

gelmitir. L. Bazin Ouz’un tosun manasna geldiini söyler. Türk lehçelerinde tosun anlamnda ouz kelimesi

yoktur.2 J. Hamilton ise kelimeyi Ogu ’tan getiriyor. Fakat Ogu ve Ouz kelimeleri Orhun Kitabelerinde ayn

cümlede geçmektedir. 3

Görüldüü gibi Ouz adnn menei ile ilgili çeitli görüler ileri sürülmüse de Gy. Nemeth tarafndan izah

edilen görü doru olandr. Buna göre Ouz Ok + z ’den türemi bir kelimedir. (Ok) oymak, (z) ise çokluk

ekidir. Ouz kelimesinin Çince’ye “kabileler” diye tercüme edilmesi de bu görüü destekler.4 Böylece Ouz

kelimesinin Ok (ok ve oymak) + z ekinden türediini kabul etmi oluyoruz ki ; Ouz (oymaklar) anlamna

gelmektedir.5

B. Ouzlar’n Tarihi

Ouzlar, Gök Türk Devleti’ne mensup Türk boylarndan biri olup, dokuz boydan oluuyor ve VII ve VIII.

Yy’da Tula rma boylarnda yayorlard. Onlar, devletin dayand önemli boylar arasnda idiler. Orkun

Kitabelerinde yerli-yabanc, göçebe-yerleik bütün siyasi ve kavmi topluluklar için “budun” kelimesi

kullanlmtr. Bu topluluklar ise kaç boydan oluuyorsa o sayyla anlyorlard. Bu yüzden bu dönemlerde Ouzlar,

“Dokuz Ouz budun” adyla tannmlardr. Bu dokuz boydan ikisinin ad biliniyor (Kun ve Tonra).

Gök-Türk devleti yklm (630) ve Türkler 50 yllk bir esaret hayat yaamlard. Geçen bu süre zarfnda

bamszlk için bir çok ayaklanma meydana gelecektir (en mehuru Kür ad syan’dr. H. Nihal Atsz, bu olay

Bozkurtlarn Ölümü ve Bozkurtlar Diriliyor adl romanlarnda ölümsüzletirmitir). En nihayetinde Kutluk

Kaan, baarya ulaarak devleti yeniden kurmutur. l-Teri unvanl Kutluk Kaan, Türk devletini yeniden kurmak

için urarken karsnda en güçlü budun olarak Ouzlar bulmutu. Ötüken merkezli Tula rma boylarnda yaayan

(imdiki Moolistan) ve Kaan unvanl bir hükümdar taarfndan idare olunan Ouzlar ile 5 kez savald ve sonuncu

savata hükümdarlar Baz Kaan yenilerek itaat altna alndlar. Fakat bir çok buduna yapld gibi, balarna

kendilerinden biri geçirilmedi ve dorudan doruya Kaana balandlar. Nitekim Orkun Kitabelerinde “Türk, Ouz

Beyleri, budun iitin” deniliyor. Hatta Bilge Kaan “Dokuz Ouz budunu kendi budunum idi” demek suretiyle

bu balla iaret etmitir. Bu zaferden sonra Ötüken merkez olmak üzere Gök-Türk Kaanl tekrar kurulacaktr

(682).

Kapgan Kaan zamannda bir çok budun gibi Ouzlarn da devlete isyan ettikleri görülüyor (715-16). Bir yl

içinde Ouzlar ile 4 kez savald ise de tam bir netice alnamad. Kapgan Kaan’n 716’da ölümü üzerine çkan taht

kavgalarnda baz boylar yurtlarn terk edip uzak yerlere gittiler. Bilge Kaan i bana geldikten sonra Ouzlar

Çin’e sndlar (717-18). Ancak daha sonra Ouzlar tekrar yurtlarna dönüp Gök-Türk Kaanlna balanacaklardr.

Nitekim Orkun Kitabelerinde “Ouz budun”dan bahsedilmektedir. Bilge Kaan’n ölümünden sonra (734)

balayan iç çekimeler sonucu Gök-Türk devleti çok zayflad. Bunun üzerine Uygur, Karluk ve Basmllar’dan

oluan üçlü ittifak Gök-Türklere saldrd. Yaplan mücadeleler sonras Gök-Türk Kaanl yklp yerine Uygur

Kaanl kuruldu (745). Bu dönemde Ouzlardan baz bölüklerin dier baz boylar gibi Çin’e gittikleri biliniyor.

Uygur devletinin kurulma aamasnda Ouzlarn Uygurlar safnda Gök-Türklere kar savatklarn görüyoruz.

Ancak devletin kurulmasndan ksa bir süre sonra Ouzlar, isyan ederek devlete cephe alacaklardr (749).

Uygur metinlerinde bunlara Sekiz Ouz deniliyor ki bu sadece bir boyun devlete bal olduunu dier sekiz

boyun ise kar çktn gösteriyor. Uygur Kaan Moyun Çor, Ouzlar üzerine seferler düzenleyerek onlar itaat

altna ald. Bu tarihten itibaren Ouzlar, Uygur devletinin aynen Gök-Türkler de olduu gibi en önemli boylar

arasna girdiler. Ancak bu tarihten itibaren onlardan herhangi bir bilgi alamyoruz. Dokuz Ouzlarn sonu ne

oldu bilinmiyor.

Bu Dokuz Ouzlardan ayr olarak bir de Bat Göktürklerinden olan Ouzlar vard ki onlar On Ok’lara

mensup idiler. Seyhun kylarnda yaayan bu Ouzlar baka bir Türk eli kendisiyle mukayese edilemeyecek

derecede dünya tarihinde pek mühim bir rol oynamtr. Onlar Selçuklu ve Osmanl mparatorluklarn kurmular

ve Mool istilasndan sonra kavmin varln, tarihini, hatralarn ve kültürünü korumak bakmndan Türk

Alemi’nin yegane kavmi olmak vasfn tamlardr.

Seyhun Ouzlar Boz-ok ve Üç-ok diye iki kola ayrlyorlard. Yurtlar Hazar Denizinden, Seyhun Irma

boylarndaki Farab ve sficap yörelerine kadar olan yerler ile bu rman kuzeyindeki bozkrlar idi. Balarnda

Yabgu unvanl bir hükümdarlar bulunan Ouz Yabgu Devleti X. Yy ’n birinci yarsnda müstakil ve kudretli

bir devlet idi. Yiit ve savaç olan Ouzlar, hiç bir zaman baka bir devlete tabi olmadlar. Ouzlarn komular ile

ilikileri pek dostça olmamtr. Özellikle batlarnda bulunan Peçenekler ve Hazarlarla devaml surette mücadele

etmilerdir. Bu mücadeleler esnasnda çounlukla yurtlarn brakp kaçan Peçeneklerden az bir grubun Ouz

birliine katlarak onun bir boyunu oluturduunu biliyoruz. Ouzlarn Bulgarlarla ilikileri ise tersine dostçayd.

Ouzlarn güney snrlarnda ise oldukça rahat ve zengin olan Müslümanlar bulunuyordu. Ouzlar, dou komular

Karluklar ile de sürekli savamlardr. Hatta bu savalardan birinde Ouz Yabgusu dahi ölmütü. Ouzlarn kuzey

komular Kpçaklar ile ilikileri ise bazen sava bazen bar eklinde sürüyordu. X. yy ’da gelien iktisadi hayat ve

ticari younluk Ouz yurtlarnda zenginliin artmasna ve buna bal olarak ehir hayatnn gelimesine sebep olmutur.

Böylece yeni ehirler kurulmu ve yüksek bir kültür meydana gelmitir. Yine bu sralardaki ticari münasebetler

vastasyla slamiyet’te hzl bir ekilde Ouzlar arasnda yaylmaya balamtr.

Ouz Devleti’nin ne zaman ve nasl ortadan kalkt bilinmiyor. Ancak iç çekimeler sonucu XI. yy balarnda

ykld tahmin ediliyor (1003’ten az önce). Bu iç çekimelerden dolay baz Ouz boylar yurtlarn terk edip

dalmlardr. Bu dalanlardan birisi Dukak beyin olu Selçuk ve airetidir. ç çekimeler srasnda öldürüleceini

anlayan Ouz Devleti’nin Sü Bas (ordu komutan) Selçuk, airetini alarak Cend ehrine geldi (985). Bunlar, bir

müddet sonra slam dinini kabul etmilerdir. Saman-Oullar devletini diriltmek isteyen El-Muntasr, 1003’te

yardm için Ouzlarn yanna gelmiti. te bu Ouzlar Selçuk Beye bal Ouzlar idi. Bu Ouzlar 1040 ylnda

Dandanakan Savayla Gaznelileri yenip kendi devletlerini kurdular. Selçuklu Devleti’nin kurulmas üzerine

Ouz ülkesinden dalgalar halinde Selçuklu topraklarna göçler balad. Selçuklular, bu nüfusu iyi kullanarak

Bizans snrna uzanan geni bir mparatorluk kurdular. 11. yüzylda slam dini artk Ouzlarn dini haline gelmiti.

Türkmen adyla da anlan Ouzlar, Bizans karsnda savunmasz kalan ve manen çürümü olan slam Alemi’nin

de yeni ve tükenmez kuvvet kayna olmulardr.

slamln etkisiyle çounlukla yerleik hayata geçen Ouzlar, göçebe kavimdalar tarafndan yatuk (tembel)

diye aalanmtr. Göçebe Ouzlarn sürekli yer deitirerek yama yapmalarna karlk, ehirlerde yaayan Ouzlar, Mool

istilas ile birlikte çounlukla yerlerinden kalkarak Horasan ve ran’n baz yerlerine kaçtlar. Moollarn ran’a

gelmesiyle de Anadolu’ya geldiler. Bu göçlerin ilerde Anadolu’nun fethiyle sonuçlanacak ve Osmanl

Devletinin kurulmasna yol açacak önemli olaylara kaynaklk ettiini biliyoruz.

Ouz Yabguluunun dalmasyla bir ksm Ouz boylar ise göç ederek Karadenizin kuzeyine gelmilerdi

(1054). Ruslarn Tork dedikleri bu Ouzlar, 1055 ylnda ise batdaki Dnyeper (Özü) nehrine ulamlard. Ancak

bunlar 1060 ylnda Ruslarla yaptklar sava kaybederek Aa Tuna’ya göç ettiler. Burada da fazla kalmayarak

1065’te Tuna’y geçip Balkanlar’a aknlara baladlar. Bizans kaynaklarnda bunlara Uz (yani Ouz) denilmitir.

Bu Ouzlarn sonu felaketle sonuçland. Eski dümanlar Peçeneklerin saldrlar, souklar, salgn hastalklar ve açlk

yüzünden bir ksm yok oldu. Neticede bir güç olmaktan çktlar ve birliklerini koruyamayarak bazlar Bizans’a

snd, bazlar ise Ruslarn emrine girdi. Bizans kendisine snan Ouzlar özellikle Makedonya’da iskan etti. Bu

Ouzlar, Peçeneklerle beraber Bizans ordusunda görev almlar ve Malazgirt Savana katlmlardr. Sava srasnda

ise babular Tam önderliinde Selçuklu safna geçip sava Selçuklularn kazanmasn saladlar. Bu onlarn

Hristiyan olmalarna ramen Türklüklerini muhafaza ettiklerini gösteriyor. Rus prenslerinin emrine girenler

ise 13. yüzyla kadar varlklarn sürdürdüler. Ama zamanla bunlar Hristiyanlaan dier Türk boylar gibi milli

kimliklerini kaybedip maalesef yerli rklar arasnda erimilerdir.6

C. Ouz – Türkmen likisi

Bilindii gibi Ouz Türklerine kaynaklarda “Türkmen” ad da verilmitir. Ancak, Türkmenler, Ouzlardan

tamamen ayr bir Türk Eli ’dir. Türk adnn gerçek sahibi bu boydur.7 Tevrat’n Yunanca’ya çevrildii

Septuagenta (Yetmiler) nüshasnda ad geçen Togarma’lar (Torg’lar), kuzeyden kalkp gelen bir kavim olarak

anlr. lk slam hadis ravilerinden Vehb b. Münebbih, Türkistan’da Zülkarneyn’in karlat Torgumanllardan

bahseder. El-Beyruni ’de Türkmen sözünün izahnda “Ouzlar, bu ad Türgüman biçiminde telaffuz ederler”

diyor.8 Kagarl Mahmut ise 24 Ouz boyunun Zülkarneyn ’in Türkistan seferi srasnda Türkmen adn aldklarna

dair bir hikaye anlatr.9 M.Ö. 6. asrda (525-522) Msra gelen Akhamenli ordular arasnda Harezm Birlikleri

sfatyla Dargmanlarn bulunduu Elefanti ’de (Msr’da) bulunan papirüs vesikalarnda okunmaktadr. Yine Bat

Hunlar çanda M.Ö. 5. Asrda Aral Gölü bölgesinde ülke ve kavim ad olarak Çin kaynaklarnda Tü-kü-mön ad

geçmektedir.10 Ayrca M.S. 286-330 yllar olaylarn anlatan Romal Agathangelos ’tan M.S. 925 ylnda ölen

Katolikos VI. Ohannes ’e kadar ki bütün kronikçiler imdiki Ermenistan ve çevresini Torkomyan Eli ve

halkn da Torkomyan ve Akenaz rk olarak anarlar.11

slami dönemde nüfuslar az olduundan Türkmenlerden sadece Mukaddesi bahsetmi; sficap ile Balasagun

arasnda yaadklarn, krallarnn Ordu ehrinde oturduunu ve korkudan Müslüman olduklarn yazmtr. Türkmenler

Müslümanl kabul etmi ilk Türk boyudur. slamiyet Orta Asya’da yaylmaya balaynca Ouzlardan da baz

bölümler X. Yy ‘n ilk yarsnda Müslümanl kabul etmeye balad. Ayn yüzyl sonunda artk çounluk slam dinine

girmi idi. Ouzlardan Müslümanl kabul edenlere slam olmam Ouzlardan ayrmak için Mavera Müslümanlar

tarafndan Türkmen deniliyordu. Türkmenler Müslümanl kabul eden ilk Türk topluluu olduu için Türkmen

ad Müslüman anlamna da kullanlyordu. Böylece Ouzlardan Müslüman olanlara Türkmen denmeye baland.

Ouzlar ise kendilerine Türkmen demiyorlard ve bu ad uzun zaman benimsemediler. XIII. yy balarnda ise

artk Türkmen ad her yerde Ouz’un yerini ald.12 Balangçta Ouz etnik, Türkmen ise siyasi bir anlam

tarken13, Türkmen ad zamanla Müslüman konar göçerleri, hem yerleiklerden, hem gayrimüslim Türklerden

ayran bir isim olmutur.14

Türkmen ad eski-yeni birçok bilgini megul etmitir. Bu konuda iki görü vardr : Birincisi Türkmen ad

Türk + man (Farsça manend) ekinden olumu ve Türk’e benzer demektir.15 kinci görüe göre Türkmen Türk

+ iman ‘dan gelir.16 Günümüzde Jean Deny tarafndan ileri sürülen görüe göre sondaki –men eki mübalaa

eki (koca-man, i-man, deir-men, az-man vs..) olup Türkmen ad Öz-Türk anlamna gelmektedir.

D. Boylar

Ouzlar 24 boydan oluan büyük bir topluluktur. Onlar Boz-ok ve Üç-ok olarak iki ana kümeye ayrlmtr.

Daha XI. Yy ’da Seyhun bölgesinde bu tekilatn var olduunu görüyoruz.

Ouz boylarna ait iki ana liste vardr. Bunlar; Kagarl ve Reideddin listeleridir. Dier listeler (H. Müstevfi,

Yazc olu, Neri, Ebulgazi...) Reideddin’den aktarmadr. Yalnzca Ayni Kagarl ’dan faydalanmtr.

Kagarl ’da Ouzlar 24 boy olarak gösterilmitir. O, iki boyu Halaç adyla anp, Ouzlardan saymad gibi

adlarn da vermemitir. Ayrca o listesinde boylar o zamanki öhretlerine göre sralamtr. Kagarl, 24 boyun

Zülkarneyn’in Türkistan seferi srasnda Türkmen adn aldklarna dair bir hikaye anlatr. Ona göre bu boylar bir

çok obadan olumutur ki, Ouzlarn boylarndan hiçbirinin obas kesinlikle bilinmiyor.

Ouz boylarna ait tam liste XIV. yy balarnda Reideddin tarafndan verilmitir. Buna göre Ouzlar 24

boydur ve Boz-Ok, Üç-Ok olarak iki ana kola ayrlmtr. Kagarl ’da ise böyle bir ayrm söz konusu deildir.

Reideddin listesini hazrlarken Ouzlarn eski siyasi ve sosyal mevkilerine sadk kalmtr. Buna göre Ouz Han 6

çocuundan 4’er tane torun sahibi olmutur ki Ouz boylar bu 24 torundan gelmektedir. Boz-ok, Üç-ok ayrm da

iki ayr kadndan geldikleri içindir.

Reideddin’e göre Ouzlarn hakim kolu Boz-oklardr. Bu sebeple Boz-oklarn alameti yay, Üç-oklarn

alameti ise tabilii ifade ettiinden dolay ok idi. Eski Türkler sisteminde ve ordusunda ikili düzen bir kurald.

Sa ve Sol sfatlar ile anlan bu düzende Sa kol daha erefli saylyordu. Böylece Boz-oklar da hakim kol

olduklarndan sa kol saylmlardr. Boz-oklarn hakim kol saylmas, slamiyet’ten önce siyasi üstünlüün bu kolda

olmasna balanyor. Ouz Yabgular Kay, Yazr, Avar, Bedili ve Eymür boyundan çkmtr ki yalnz Eymür boyu

Üç-oklardan idi. Dede Korkut destanlarnda ise üstünlük Üç-oklardadr. slami dönemde de Üç-oklar büyük

bir varlk göstermitir.

Kagarl listesinde olan Çaruklug boyu Reideddin listesinde yoktur. Reideddin listesinde ise Kagarl ’da

olmayan u isimler vardr: Yaparl, Kzk, Karkn. Bunlardan Kzk ve Karkn (Yldz Han Oullar), Kagarl’nn

listesine almad iki boydur. Yaparl ise adnn ne manaya geldii yazlmayan tek boydur. Ayrca ne Yaparl ne de

Çaruklu ’ya ait tarihi bir kayda, bir yer adna veya teekküle rast gelinmitir. Böylece Reideddin deki Yaparl

’nn Kagarl’daki Çaruklu’nun yerini tuttuu görülüyor. Dier taraftan ayr bir Türk eli olan Peçenekler, Ouz

saldrlarna maruz kalm ve bu sebepten batya göç ederek Balkanlara gitmilerdi. Peçeneklerden baz gruplarn

göç etmeyerek Ouzlar arasnda kald ve onlarn bir boyunu tekil ettii anlalyor.

Kagarl ve Reideddin boylara ait damgalarn da göstermilerdir. Bu damgalar hayvanlara vuruluyor,

paralara konuluyor, yaplan eserlere, vesikalara ve hatta bayraklara da ileniyordu. Reideddin de fazla olarak

Ongunlarda görülmektedir. Ongunlar eti yenmeyen avc kulardr ve kutsal kabul edilirler. Yine Reideddin ’in

listesinde, eski zamanlarda boylarn toylarda yiyecei koyun etinin ksmlar da bir kaideye balanmtr. Anlalaca

gibi bu gelenekler boyun kendi eli içindeki siyasi ve sosyal hukukunu tayin etmektedir.17

E. Anadolu’da Yerleim

Ouz Yabgu Devleti’nin yklmas ile Ouzlarn bir ksm Karadeniz Kuzeyine gitmilerdi. Bir bölümü ise

1035’te Horasan’a gelmiti. Gazneliler ’e ait olan bu bölgede Selçuklu idaresi altnda yaayan Ouzlar,

Gazneliler’i uzun süren mücadelelerden sonra yenerek devletlerini kurdular (1040). Ksa zamanda Bizans

snrna kadar topraklarn genilettiler. Seyhun ’daki ana Ouz kitlesinden kopan parçalar da sürekli ran’a geliyor

ve devlete katlyorlard.

slamiyet’i kabul eden bu Ouzlar ayn zamanda slam dünyasnn koruyucular oldular. Böylece slamiyet

yeni ve güçlü bir unsura kavumu oldu. Ouzlar, Bizans karsnda slam’ savunmakla kalmam, onlar geri atarak

Anadolu’yu almlar yeni ve ebedi bir vatan yapmlardr.

Araplarn uzun yllar, muazzam ordular tarafndan fethedemedii Anadolu 1071 Malazgirt Sava’n takiben

8-10 yl gibi bir sürede Türklerin eline geçti. Böylece Anadolu’nun her taraf Ouz kümeleri ile doldu. Bunlar

ran ve Türkistan’dan gelenlerce devaml besleniyor ve nüfuslar artyordu. Fetihten sonra Anadolu ile

Türkistan arasnda bir göç kanal kurulmutu. Bu kanal 13.yy’daki Mool istilas ile daha da hareketlendi.

Anadolu’ya daha kalabalk Ouz gruplar gelmeye balad. Anadolu’nun Türklemesini esasen Mool istilasna

borçluyuz.

Mool stilasndan sonra Anadolu’da be Türkmen topluluu varlk gösteriyordu. Bunlar, Mara-Malatya

bölgesinde Aaç-Eriler, Sinop-Samsun civarnda Çepniler, Malatya’da iken Kütahya’ya gelen Germiyanllar,

Denizli-Uak bölgesindeki Türkmenler ile Ermenek-Mut-Silifke-Anamur’da yaylm olan Karamanllar idi.18

Bu istila sonras (XIII. yy. ortalar) Anadolu’dan Suriye’ye önemli miktarda Türkmen kaçt. Bunlar orada

da Boz-ok, Üç-ok tekilatn muhafaza ettiler. Kuzey Suriye ve Osmanl döneminde Halep Türkmenleri diye

tannan grup ite bunlardr. Bu Türkmenler daha sonra Anadolu ve ran’a büyük ölçüde göçerek yerlemitir.

Anlaldna göre Boz-ok, Üç-ok tekilatn en son tayan Ouz kümesi bunlardr.

Mool basksyla Seyhun boylarnda oturan yerleik Ouzlar da Anadolu’ya aktlar ve Ouzlarn ezici çokluu

Anadolu’da topland. Böylece XI. Yy ’dan XIV. yy sonlarna kadar süren bu göçlerle Anadolu Ouz ülkesi

haline geldi. Ouzlarn bir bölümü ise yerlerinde kald ki bugün Türkmenistanllar onlarn torunudur.

lk fetihlerle gelenler Dou ve güneydou Anadolu’da yerlemiler ve buralarda beylikler kurmulardr. Mool

istilasyla birlikte Ouzlarn önemli ksm ise Bat Anadolu’ya gelmilerdir. Bu tarihlerde Denizli bölgesinde

200.000 çadr Türkmen’in yaamas buna güzel bir örnektir.

Dou ve Güneydou Anadolu corafi ve iklim artlar yüzünden Orta ve Bat Anadolu’nun aksine Türk

yerleimine daha az elverili idi. Buna ramen bu bölgelerde ehir hayatnn gelitiini ve Türklerin bu bölgelere

yerletiini görüyoruz. Bunlar Akkoyunlu ve Karakoyunlular idi. Fakat onlarn çounun ran’a gitmesiyle

buralarn bugünkü kavmi yaps Osmanl döneminde olutu. Ebu Said Bahadr Han’n ölümü üzerine Moollarn iç

mücadeleye girmeleri ile Anadolu’daki Türkmenler tam bir istiklal ve huzura kavutular. Anadolu Beylikleri

bundan sonra Türk birliini kurmak için mücadeleye sarlacaklardr. Selçuklulardan sonra beylikler döneminde

ise Anadolu gerçek bir Türk ülkesi halini ald. Selçuklular zamannda alnamayan yerlerin fethi, Türk nüfus ve

kültürünün bata ehirler olmak üzere her yerde tam hakimiyet kurmas, Türkçe’nin resmi ve edebi dil olarak

kullanlmas ve hakim olunan yerlerin mamur edilmesi, halkn müreffeh yaamas bu devirde gerçekleti.

Osmanllar tarih sahnesine çktnda Anadolu’daki Türkler her eye sahip bir topluluk haline gelmiti.

Osmanllarn yapt i Bursa’dan stanbul’a kadar olan yeri fethetmek oldu. Her ey olgunlamt ve ortam müsaitti.

Osmanllar Anadolu’ya tamamen ancak Kanuni döneminde sahip oldular. Tahrir defterlerine göre yaplan

incelemeler, Ouzlardan 23 boyun Anadolu’ya geldiini kesin olarak ortaya koymutur. Kagarl’nn Alka-bölük,

Reideddin’in Alkaravl (Alka-evli) diye and boya gelince böyle bir yer adna rastlanmamakla beraber baz köy

adlar bununla ilgili gözüküyor. Halka evli, Halka avlu, Halka havlu köy adlar Alka evli’nin deimi ekilleri

olabilir. Hatta Halkal köy adlar dahi bu boyla ilgili olabilir.

Salur, Çavundur, dir, Yazr, Eymür ve Karkn boylar Hazar Ötesi Türkmenlerinin olumasnda birinci

derecede emil olduklar gibi; bunlardan Salur, Eymür ve Karknlar Anadolu’nun iskannda da önemli rol

oynamlardr. Hazar Ötesi Türkmenlerini oluturan Kay, Bayndr ve Bedililer’den Kaylar Anadolu’nun fetih ve

iskannda en önemli rolü oynayan boy olma özelliini tamaktadr. Bayndrlar da önemli ölçüde iskan olmulardr.

Beydililer’den ise göçebe ve yerleik kalabalk teekküllerin yaadklarn görüyoruz. Anadolu’da dier boylara

nazaran daha zayf bir durumda görülen boylar ise, Peçenek, Yva, Bügdüz, Dodurga, Kzk, Alayundlu

boylardr. Eski zamanlardan beri Ouz boylarnn nüfuslar arasnda farklar vard. Baz boylar kalabalk, bazs ise

az nüfuslu idiler.

Afar’a gelince; 16.yy’a ait Ouz boylarnn yer adlar srasnda Kay boyundan (94 yer ad) sonra ikinci srada

gelen (86 yer ad) ve Anadolu’nun Türklemesinde birinci derecede rol oynayan büyük bir boydur. Türkiye

ve ran’da kalabalk oymaklar bulunan Afarlar, hükümdar çkarm 5 boydan birisidir. Afar’dan sonra Knk (81

yer ad) gelmektedir.

Anadolu’nun fethi ve iskannda Kay, Afar, Knk, Bayndr ve Salurlarn birinci derecede rol aldklar

anlalmaktadr.19

I.

BÖLÜM

AVAR TÜRKMENLER TARH

A. Avar Ad, Manas

Avar boyunun ad Kagarl Mahmut (XI. yy) ve Fahrettin Mübarek ah (XIII yy) listelerinde Afar;

Reidüddin (XIV. yy ba) ile ona dayanan Yazc-olu (XV. yy) ve Ebulgazi Bahadr Han (XVII. YY) listelerinde

Avar olarak geçer. Mool istilasndan önceki Vakayinamelerde de Avar eklinde rastlamak mümkündür. XIV

ve XVII. Yy ’larda Anadolu’da her ikisi de görülmekle beraber Avar ad daha çok yaygndr ve telâffuz ekli

zamanmzda ülkenin her yerinde Afar’n yerini almtr. Buna karlk XVI. Yy ’dan beri ran kaynaklarnda Afar

eklinde yazlr ve halen de bu boya mensup oymak ve köylülerce Afar olarak söylenir.20

Kagarl Mahmut kabile olarak dier Ouz boylar ile birlikte 6. srada Afar olarak bahseder.21 Reidüddin’e

göre Avar, hükümdar çkarm 5 boydan (dierleri Kay, Yazr, Bey dili, Eymür. Bunlardan sadece Eymür Üç-

Ok’lardandr) birisidir.22 Manas ise “çevik ve vahi hayvan avna hevesli”dir.23 Yazc olu Ali’de “cüst-ü çalak

ve ava, canavara ve kua hevesli” manasn vermektedir.24 Ebulgazi Bahadr Han’da manasn “iini ldam

(çabuk) ileyici” olarak verir.25

Çada bilginlerden Wambery ise Avar adna bir yerde “toplayc” dier bir yerde ise “zaptiye neferi,

mübair” manasn vermektedir. G. Nemeth’de Avar’n “Av” fiilinden geldiini bunun da Krm-Kazak

Türkçe’sinde “müsaade etmek ve itaat etmek” manasna geldiini, dolaysyla Afar’n “itaatli” manasnda

olduunu söylemektedir.26 Zeki Velidi Togan’da Avar’n “Avc + er” den geldiini söylemekte, Tomaschek’in

“av=kam” demek olduunu ve bunun mümkün olamayacan belirtmektedir.27

Ancak Avar sözünde “ava hevesli” manasndan balarsak, kelimenin kökünü “Av” sözünde aramak

lazmdr. Buna göre av kökünden ( - - ar ) ekleri ile meydana gelmi olmas gerekir. Biz böylece Avar’n “av”

isminden geldiini kabul etmi oluyoruz ki, söyleyi ve anlama bu yöndedir.28

Burada bir hususu belirtmekte fayda vardr. Eski Türkçe’de (f,v) sesleri yoktu ve Türkçe kökenli

kelimelerde bu sesler (p,b) sesleriyle karlanyordu. (eb-ev, bermek-vermek, bar-var, öpke-öfke vb..) Bu

sebeple Afar/Avar ad gerçekte Abar/Apar eklinde olmaldr. Avar adnn kayna olan (av) sözünün asl da

(ab/ap) olmal. Aparmak fiilinin anlam da bu görüü desteklemektedir.29

Bu açdan baknca Afar ismine ilk defa M.Ö. 500’lü yllarda rastlanmaktadr. Artvin’in Hopa lçesi’nin

yerinde bulunan kasaba ve yaknndaki rmak bu dönem yazarlarnca Absaros diye tantlmtr. M.Ö. 508-500

yllarnda kitabn yazan Skylax buradaki kasaba ve rma Apsaros, M.S. 79’da ölen Plinius Absarus, M.S.

131’de bölgeyi gezen Arrianos Apsaros diye tantr. Yunanca’da (c,ç,) sesleri olmadndan dolay ve tekil

belirten “os” son ekini çkarnca bu kelimenin en eskiden Apar diye söylenen Boz ok kolu Avar olduunu

anlyoruz.30

Ayn yllarda çevre yer isimleri arasnda Karkn’et (Karkn boyu), Azgur (Yazgur=Yazr boyu), Tumanis

(Tuman=Duman), Kalarç’et (Kalaç=Halaç boyu), Paçan’k (Peçenek boyu) gibi yer adlarnn bulunmas dikkat

çekicidir.31

Görüldüü üzere Avar adnn manas hakknda çeitli görü ve açklamalar var. Anadolu halk aznda ise Avar

kelimesi deiik anlamlarda kullanlyor.32

Afar : 1. Bir eyin zdd, aksi (Eskipazar - Çankr). 2. Çabuk i gören, çevik (Lice, Hani – Diyarbakr, Sivas,

Ereli, Ilgn, Haremi Yörükleri ve Aziziye – Konya).

Afar / Afar : Bel bça, kama, ucu sivri bçak (Idr köyleri).

Afarsz : Geliigüzel (Bahçeli, Bor - Nide).

Avar: 1. Cuma günü (Çalt-Gelendost - Isparta). 2. Bir Ouz Boyu (Pnarba - Kayseri; Kadirli, Kozan,

Saimbeyli - Adana). 3. Süvari jandarma (Bereketli, Tavas - Denizli, Artova, Dodurga, Zile, Çamlbel ve

köyleri - Tokat, Çakrlar - Konya). 4. Hamarat, becerikli (Cebelibereket - Adana, Gavurda - Gaziantep). 5.

Yular (Gemlik - Bursa). 6. Pekmezin pimeden önce iddetle kaynamas (Konya). 7. Tarhana yaparken piirilen

soan, biber ve yourt karm (Eme civar - Uak).

Avara gelmemek : Memeli hayvann sam güç olmak (Kars ve çevresi).

Avarlan(dr)mak / Avarlamak : Kzdrmak, ii büyütmek, hiddetlenmek (Elmal – Antalya).

Avar samak : Koyunu Avar usulü samak (Kars ve çevresi).

Oyar 33 : ri hayvan memesi (rili-Bayburt, Selim ve Sarkam - Kars).

Oyarramak : Hayvan hzl hzl ara vermeden sama (rili-Bayburt, Selim ve Sarkam - Kars).

Bunun yannda günümüzde Çuva Türkleri arasnda “Yapar” eklinde bir kelime vardr ki; bu Avar ile

ayndr. Bana bir “y” harfi eklendii görülen kelimenin manas da “eli açk ve cömert”tir.34 Kazak Türkçe’sinde

de Apsar kelimesi vardr ve anlam “biraz delimsi,delice,atak”tr.35

B. Ongunu, Damgas, Protokol Yeri

Türklerin, baz hayvanlar ve yrtc kular kutsal sayarak, onlar kendilerine sembol edinmeleri bir inant.

Ouzlarda ise her dört boyun ortak bir yrtc ku (doan kuunun türleri) sembolü vard. Bunlara Ongun denirdi.36

Ancak Ongunlarn Mool tesiriyle olutuunu anlyoruz.37 Çünkü Kagarl’da ongunlar yoktur ve ilk kez

Reideddin bunlardan bahseder.38 Avar boyunun ongunu da (Bey-dili, Kzk, Karkn ile birlikte) Reidüddin ve

Yazcolu’na göre tavancl kuu (kartala benzeyen fakat daha küçük ve kahve renkli bir ku)39, Ebulgazi Bahadr

Han’a göre ise çure-laçin kuudur.40

Ouz boylarnn hepsinin ayn zamanda kendilerine has bir damgalar vardr. Bu damgalar hayvanlara

vurulmakta, hal ve kilim motifi olarak kullanlmakta, a boyas ile evlerin duvarlarna resmedilmekte, nazar

dememesi ve uur getirmesi için baz giyim eyalarna konulmakta, hatta mezar talarna, abidelere, yaplara ve

kayalara kazlmakta, devletlerin bastrd paralarda Boy’un belirtisi olarak kullanlmaktadr.41 Bu damgalar

sayesinde yaplarn, eserlerin hangi boy tarafndan ina edildiini, kimi beylik ve devletlerin hangi boy tarafndan

kurulduunu ve kimi ünlü ailelerin hangi boya mensup olduunu anlyoruz ki tarih açsndan çok büyük bir

öneme sahiptir. Afar Boyu damgasnn ters çevrilmi ekline benzeyen imler, Anadolu’nun çeitli yerlerinde

bereket sembolü olarak kullanlmakta, mezar talarna da ilenmektedir. Afarlarn “kemgöz” için kullandklar

mezarlk imi ise, Altn-Orda payzasna benzemektedir.42

Avar boyunun damgalar ;

Kagarl Mahmut’ta

Reideddin’de

Ebulgazi’de

Yazcolu Ali’de

eklindedir. Ayrca, Avarlar gamal haç eklindeki damgalar da çounlukla kullanmlardr.43

Eski zamanlarda Ouz boylarnn toylarda yiyecei koyun etinin ksmlar da belli bir kaideye balanmtr. Bu

ksmlara sünük (kemik) denir. Ongunlar gibi her dört boyunda müterek sünüü vardr. Yldz Han Oullar’nn

(Afar, Bey-dili, Karkn, Kzk) sünüü de sa umaca yani kalça (sar) kemii ksmdr.

BOY’UN

BABASI

BOY’UN

ADI

Ouz Olan

BALI BOYLAR

(Eti Dorayan)

Ouz Olmayan

BALI BOYLAR (Atlar Tutan)

Kün Han

Kün Han

Ay Han

Ay Han

Yulduz Han

Yulduz Han

Kök Han

Kök Han

Ta Han

Ta Han

Tengiz Han

Tengiz Han

Kay

Alka Evli

Yazr

Dodurga

Avar

Be Dili

Bayndr

Çavuldur

Salur

Ala Yuntlu

Idr

Yva

Bayat

Kara Evli

Ypar

Döer

Kzk

Karkn

Peçenek

Çepni

Eymür

Üreir

Bügdüz

Knk

Sork

Lala

Kum

Murdauy

Torumç

Karaçuk

Kazgurt

Kangl

Kalaç

Teke

Karluk

Kpçak

Ebulgazi Bahadr Han öyle anlatmaktadr. “Altn çadrn ba köesinde Kün Han oturdu. Koyunun ban ve

arkasn, kuyruk sokumunu ve barn önüne koydular. Her kim Hakan olursa pay bu olsun dediler. ç eiinde Irkl

Hoca oturdu, gösünü pay verip vezirlerin pay bu olsun dediler. Sa kolda birinci çadrda Kün Han’n büyük olu

Kay’y oturttular, sa akl ilii pay verdiler, Bayat onu dorad, Sork atlarn tuttu. kinci çadrda Alka-evli’yi

oturttular, sa kol iliini pay verdiler, Kara-evli onu dorad, Lala atlarn tuttu. Üçüncü çadrda Ay Han’n büyük

olu Yazr’ oturttular, sa yanba pay verdiler, Ypar onu dorad, Kum atlarn tuttu. Dördüncü çadrda Dodurga’y

oturttular, sa uyluu pay verdiler, Döer onu dorad, Murdauy atlarn tuttu. Beinci çadrda Yulduz Han’n büyük

olu Avar’ oturttular. Sa uyluu pay olarak verdiler. Kzk onu dorad, Torumç atlarn tuttu vd...” 44

Görüldüü gibi Ouz töresinde protokol bakmndan Avar önde gelen boylardandr. 24 boy arasnda

hükümdar çkarm 5 boydan birisi olmas ve henüz slam öncesi dönemlerde Ouz rivayetlerinde Avarlardan

“El” (devlet kurma gücü) olarak bahsedilmesi onlarn Türk tarihindeki önemini ortaya koymaktadr.

C. Eski Kaynaklarda Avarlar

Afarlar, slamiyet öncesi de varlklarn hissettirebilen büyük ve geni bir boy olarak karmza çkmaktadr. En

eski Ouz rivayetlerinde, Afarlar hakknda u bilgiler vardr :

“Ouz li’nin Hakan Köl Erki’nin bir kz vard. Çok güzel, baba ve anasnn bütün ilerine muktedir. Korkut,

Köl Erki ile Tuman’a söyleyip yedi gece-gündüz düün yapp padiahlara layk esbap ve çeyiz ile Köl Erki’nin

kzn Tuman’a verdi.

Ayn zamanda Ayna Han diye Avar li’nin Han’ vard. Ayna Han bu kz oluna istemiti. Köl Erki’de kabul

edip kz verecek olmutu. Ayna Han kz Tuman’a verdiini iittikten sonra asker çekip Köl Erki’nin üzerine

yürüdü. Köl Erki de büyük bir ordu ile kar varp vuruup Ayna’y malûp etti. Ayna’nn olunu öldürdü ve

Avar’n askerini krd. Ayna’y kovalayp yurduna vard. Yurdunu alp alt ay orada oturdu. Ayna kaçp baka bir

ile gitti. Köl Erki ant içip, Ayna’ya adam gönderip dedi ki; “Bu kötülüü yapan sen deildin, olun idi. O da

cezasn buldu. imdi seninle kardeiz, gel yurduna sahip ol, ben dönüyorum”. Elçi varp bu sözlerin hepsini

söyledi. Ayna inanp gelip, Köl Erki’yi gördü. Köl Erki’de yurdunu teslim edip dönüp kendi yurduna

indi.”45

Bir baka yerde de öyle bir hadise anlatlmaktadr :

“Bura Han evlenmek istemektedir. Beyler “Han’a münasip odur ki evlensinler” deyince Han oluna;

“öyle münasip hatun nereden bulunur ki gelip annenin yerini tutsun” dedi. Kuz Tekin “annem gibi olmazsa

ondan daha aa olsun” dedi. Han “katiyen evlenmem” dedi ama olu Kuz Tekin onun arzusuna brakmad. Avar

ilinde Erençe denilen zatn görülecek iyi, yurtta ün yapm güzel bir kz vard. Onu Han’a alverdi.

O bedbaht kzn gönlüne bu fikir geldi ki: “Kuz Tekin’in bana meyli var. Onun için beni babasna bahane

ile alyor, ta ki kendisi benimle gizlice sevisin. Yoksa ihtiyar adama benim gibi güzellie sahip bir kz niçin

alversin” dedi. Bir gün Kuz Tekin babasn göreyim diye gelince, Han uyumu, kadn oturmutu. Kadn Kuz

Tekin’in yanna gelip yüzünü ve gözünü elleyip okamt. Kocas ile oynarken kadnlar nasl yaparlarsa öyle

yapmaya balad. Kuz Tekin gönlünden bu annem yerinde olup bana muhabbet gösteriyor dedi.

Yine birkaç gün sonra yalnz kalmak frsat bulup Kuz Tekin’e “Hiç benim halimden haberin var m ? Ben

sana am, geceleri uykum ve gündüzleri kararm yok. Benim halime bakmazsan niçin beni ihtiyar adama

alverdin” dedi. Kuz Tekin “sen benim annemsin bu huyunu brakmazsan seni parça parça edip her parçan bir

yere koyarm” dedi. Kadn olanlar kendi karde karlarna dannca onlar “Kuz Tekin bu sözü Han’a, halka

söylemeden önce söylemek gerek. Yoksa ölüme gidersin” diyerek bir kadn gönderdiler. O kadn varp Kuz

Tekin’in evinden çizmesini çalp, Bura Han’n evine geldi, sonra dönüp gidip çizmeyi yerine koydu.

O gece Han evde yoktu, ava gitmiti. Seher vakti kadn barmaya, yüzünü yrtp her yerini kanatmaya balad.

Halk toplanp vard, kadn “Bu gece Kuz Tekin gelip koynuma girdi. Sana am, babama aldm ki gündüz

babamn olursan gece benim olacaksn, yoksa yal babam kadn ne yapsn. Anasna böyle i nerde var diye bardm

o da kaçp gitti” dedi. Dier kadnlar ahitlik ettiler. Gece kar yamt yerde ayak izleri vard. Kuz Tekin’i çarp

ayak izine baktlar, ayn. Bura Han avdan gelince ona da söylediler. Han, beyleri de toplayp Kuz Tekin’i çard.

Bu ne i, gece ne yapmsn ? dediler. Kuz Tekin kadndan görüp iittiklerini anlatt. “Kadn babama ben almtm

utandm ve halk içinde rezil olmayalm dedim kadn önce davrand” dedi. Halk ikiye bölündü. Kimi Kuz

Tekin’e, kimi de kza inanyordu. Han Kuz Tekin’i dinleyip kadnn yannda kalan hizmetçileri iddet kullanp

sktrnca gerçek ortaya çkt. Bura Han bunun üzerine “bu kadn istemiyordum, fitne çkar diye, beni kendi

arzuma brakmadn imdi ne yapacan sen daha iyi bilirsin” dedi. Kuz Tekin be yabani tay getirtip kz iki eli, iki

aya ve boynunu balayarak, parçalayp öldürdü.”46

Bu rivayetlerden anlaldna göre Afarlar, slam öncesinde de Ouz Eli içerisinde büyük ve kuvvetli bir boy

olarak görülmektedir. Çok kalabalk ve müstakil bir yurtlarnn olduu, balarnda da kendi soylarndan bir

hanlarnn bulunduu anlalyor. Afar ili hannn asker çekip, Ouz ili han ile savaabilecek kadar güçlü ve cesaretli

olduklar ve bu gücün bir göstergesi olarak Ouz Han’nn kzn istemesi önemlidir. Burada u hususu da

belirtelim, eski çalarda kz istemek güç gösterisi demekti. Eer kral kzn verirse muhatab bir güç olarak kabul

ediyor, vermiyorsa dikkate almyor anlamna gelirdi. Göktürk Devleti de böyle bir olayla kurulmutur. Bumun

Kaan, emrinde yaad Avar Hakannn kzn istemi vermeyince de savaarak Avarlar ykp, yerine kendi devletini

kurmutu.

Yukarda Avar adna ilk defa miladdan önceki asrlarda Kafkasya civarnda rastlandndan bahsetmitik.

Bunun geliimine baktmzda u bilgilere ulayoruz. M.Ö. 680 ylnda Kimmerler’i yurtlarndan atan Sakalar,

Kafkasya, Dou Anadolu ve Bat ran’a hakim oldular. Fetihlerini genileterek bir ara Msr’a kadar dayanmlarsa

da M.Ö. 624’te Alp Er Tunga’nn haince öldürülmesiyle zayflayarak tekrar Kafkasya’ya çekildiler. Bu fetih

esnasnda Saka Türk birliine dahil bir çok Türk boyu vard ve bunlar buralarda yurt tutarak yerlemilerdir.47

Buralarda yurt tutan boylar arasnda Salur, Döer, Yazr, Karkn, Peçenek, Bügdüz, Afar gibi Ouz boylar

vardr.48

Afarlar da Saka Türk Birlii’ne dahil olarak M.Ö. 680’li yllarda Kafkasya’ya gelerek, Gürcistan,

Azerbaycan ve Van bölgesine yerlemilerdir. Avar ismine ilk defa M.Ö. 500’lü yllarda rastlandn yukarda

belirtmitik. Artvin’in Hopa lçesi’nin yerinde bulunan kasaba ve yakndaki rman bu dönem yazarlarnca

Absaros diye tantldn anlyoruz.

M.Ö. 249 ylnda devlet kuran Ouzlar, Saka Türk Birliine bal boylarla birleerek Arsaklar (Partlar) adyla

ran tahtna geçtiler. Dou Anadolu, Bat ran ve Kafkasya’da hakim oldular. M.Ö. 53 ylnda Harran civarnda

Romallar yenerek, anlan bölgelerde Büyük Arsakllara bal Küçük Arsakllar devletini kuran Val-Arsak,

Kafkaslardan ve Bizans’tan gelecek saldrlara kar perde vazifesi görüyordu.49 M.S. 226 ylnda Sasanl

sülalesinin kurucusu I. Ardeir, Büyük Arsakl Devletini yktktan sonra Azerbaycan ve Dou Anadolu’daki

Küçük Arsakllar’a saldrd. Romallarn yardmyla ancak 60 yl sonra (287’de) ülkelerine tamamen hakim olan

Küçük Arsakllar, III. Tridat zamannda (305-10) resmen Hristiyanl benimsediler. 337’de yine Sasanllarn

istilasna maruz kaldlar. Hz. Ömer’in Sasanllar ykna kadar (642’de) 300 yl ranllar (Sasanl), Gürcüler ve

Bizansllar ile savaan Küçük Arsakllar M.S. 429 ylnda ykld.50 Bu devlet ykldktan sonra 16 beylie ayrld ki

bunlardan birisi de Dede Korkut hikayelerinde geçen Avar Bey (Gence, Cavat bölgesi)51 sülalesinden

Ardzer-uni (Kartal Tama Hanedan - Küçük Arsakllarn kurucusu Val-Arsak (M.Ö. 147-129) tarafndan

devletin avcbal vazifesi verilip Ardviz = Av kartal tama, Uni = Hanedan unvan verildii için böyle anlan)

beyliidir ki topraklar Van-Urmiye aras idi (Bu bölgenin eski ad Vaspurakan’dr. Urmiye ehrinin yeni ad ise

Rzaiye’dir).52

908 tarihinde Abbasilerin Azerbaycan valisi Türk komutan Sac-olu Yusuf, Ardzer-uni Kral Haçik

Gagk’a (908-938) taç giydirerek Melik unvan ile kendisine balamtr.53 Ardzer-uniler, eski Türk sistemi olan

kili Sistemi uyguluyorlard. Ülkenin dousunda Gurgen Haçik, batsnda ise kardei Senekerim hüküm

sürüyordu. Haçik’in 1004’te ölümü üzerine ülkenin tamam Senekerim’in eline geçmiti.54 Van ile Vastan

(Geva) kalelerini çifte bakent (Eski Türk Töresi) olarak kullanan Gagk’n torunu Kral Senekerim Hovhannes

(1003-1021), 1018 ylnda Selçuklu Babuu Çar Beyin aknlarnda55, “uzun saçl” atl kuvvetinin “geni

yaylar”ndan attklar oklarn karsnda klçla bir ey yapamadan iki kez yenilen askerlerinin bozgunluunu

Peygamber Yeua ile Partl Aziz Katolikos Büyük Nerses’in okuyup inand kehanetlerine balam, yurdunu

koruyamayacan anlayp zaten bu bölgeleri ele geçirmek ve hakimiyetini pekitirmek için büyük bir orduyla

yola çkan Bizans Kral II. Basil ile anlaarak 1021’de Van bölgesini Sivas ile deimiti. Ancak bu prenslik,

1080 ylnda Anadolu’yu fetheden Selçuklular tarafndan kesin olarak ortadan kaldrld.56 9. Yy sonu ile 10. Yy

balarnda yaam olan Kuzey Kafkasya’da geziler yapan Ermeni tarihçisi rahip Artsrunili Thomas, bu soydan

gelir.

Arran-Albanya-Avganya bölgesinde Afar Cevanir kabilesinin hakim olduunu görüyoruz ki Gürcistan da

bunlarn snrlar içindeydi. Hatta Müslüman-Arap ordular Gürcistan’ fethe geldiklerinde (642 yl) tahtta

Hristiyanlam bir Türk olan Prens Cevanir vard (681’de öldü- Cevanirler adn bu hükümdardan almtr).57

Yine bu dönemlerde Hazar Kaanl’nn Kafkaslara aknlar yaptn görüyoruz ki bu aknlarda bir çok Kafkas dal

kavmi itaat altna aldktan sonra 683-689-693 senelerinde Gürcistan ve Ermenistan’a saldrmlardr. Gürcü

Krallar Yuvan ve Cevanirler zamannda (718 senesini takiben) Hazar Hakan, Gürcü Kral Cevanir’in hemiresi

Suzan ile evlenmeye talip oldu ancak muvafakat cevab alamaynca Blucan adl ba komutann Kaheti ve

Kartaln mntkasna sevk etti. Civanir, bu saldrlara karlk vermi ancak yenilmi, kz kardei Suzan ile birlikte esir

dümü ve dönerken yolda Daryal’a geldiklerinde Suzan ölmü Prens Cevanir ise 7 yl esaret altnda kalmtr.58

Görüldüü üzere Afar’lar özellikle Arran (Karaba) bölgesini yurt tutarak, Selçuklu fethine kadar burada

kalmlardr. Buradaki Cevanirler, lhanl hükümdar Hülagu Han zamannda Anadolu’ya getirilen ve Timur

zamannda ise Karaba nakledilen Avarlar’la birleerek bölgede güçlü bir konuma yükseleceklerdir. Daha

sonra bu Avarlar, baz Türk boylarna mensup teekkülleri de bünyesine alarak Otuz-ki Cevanir (32 boydan

müteekkil) adn almlardr.59 Osmanl ariv belgelerinde Cevanirlerin bölgedeki varlnn slamiyetten önceki

dönemlere kadar uzand açkça belirtilmektedir.60

Henüz slam öncesi dönemlerde anlan bölgelerde yerleen ve 305-10 yllarnda Aziz Greguvar Lusavoriç

(Dede Korkut) tarafndan Hristiyanln Gregoryen mezhebine dahil edilen bu Türklerin ve tabii olarak bunlar

arasnda bulunan Avarlarn, özellikle Aran (Karaba) civarnda yaadklarn ve Aranyan Ermenileri olarak

tanndklarn ve varlklarn son yllara kadar devam ettirdiklerini görmekteyiz. 1721-30 yllarnda Rus istilasnda,

Ruslara din birliinden dolay yardm eden bu Hristiyan Türkler, Zengezur’da Karaçorlular ve ardndan

Cevanirlerle savatlar. 250 kiilik bir çete ile savaa katlan Papas Avar, bunlardan biriydi. Bu Hristiyanlarn

adlar da Türkçe idi (Avan, Saruhan, Kaplan, Bayndur, Dilençi, ah-kulu olu Bagri, Parsadan, Aslamaz-kulu,

Vardan, Bali, Karagöz, Kc, Turunç, Sar vs..).61

D. slami Dönemde Faaliyetleri - Kurduklar Devletler, Beylikler, Hanedanlar

slamiyet’in çkt ve yayld dönemlerde (570-750) Afarlar, Idr ve Ardahan’a yerlemilerdir.62 Göçten

evvelde Ouz Eli içerisinde kalabalk ve önemli bir boy olan Afar’lar hakknda X. yy gezginlerinden olan El

Makdisi, Türk snrnda Avar isimli bir köyden bahsetmektedir.63 Kagarl Mahmut’ta “Sir-derya bölgesinde ve

bu bölgelerin kuzeyinde yaayan Türkmenlerden, rmak kysnda yerleik hayat süren, çiftçilik ve tüccarlkla

uraan, yatuk (tembel) ad verilen Ouzlardan bir ksm Afarlardandr” demektedir.64

Avar Türkmenleri de, dier Ouz - Türkmen boylaryla birlikte Müslümanl kabul etmiler, XI. yy’ da

Selçuklu mparatorluunun kuruluundan sonra Orta Asya’dan tamamen koparak 1130 ylnda Salurlar ile

birlikte ran, Irak, Suriye ve Anadolu’ya göç ederek yurt tutmulardr. Afarlarn bu göç olay sonucu

Anadolu’da yer ad olarak Kay’dan sonra ikinci srada olmas (86 yer ad) Anadolu’nun fetih ve iskannda en

önemli boylardan biri olduunu gösterir. Nitekim, Erzurum’un güneydousunda bulunan Cunni maarasnda 12

Ouz boyuna ait damgalar bulundu ki bunlardan birisi Afar boyuna aittir.65 Afarlar bu fetih srasnda sadece

askeri deil, dini yönden de mücadele vermiler ve Anadolu’yu bir slam beldesi yapmlardr. Ahmet Yesevi’nin

müritlerinden olan ve Niyazabat’ta (ran) türbesi bulunan Avar Baba 66 isimli Yesevi eyhini tanyoruz ki

Anadolu’da da Afarlara mensup bu dervi-gazilerden bulunduunu kolayca tahmin edebiliriz.

Selçuklular zamannda faaliyetleri ile kaynaklara geçmi 3-4 boy vardr ki birisi Afarlardr. Afarlarn kitle

halinde Ön Asya’ya gelmeleri Aksungur ve olu madeddin Zengi ile XI. yy sonlarna dorudur ve kuzeyde

Suriye ve Irak’ta hakim olmulardr. Dier bir kitle de XII. yy balarnda Arslan ve Kütogan idaresinde ran’n

Huzistan bölgesinde 40 yldan fazla beylik sürmülerdir.67 Harzemahlar zamannda da Afarlarn çok kalabalk

ve zengin bir kabile olduunu ve Hemedan-Ahlat bölgelerinde yaadklarn Celaleddin Harzemah’n bunlardan

yüklü ganimet aldn görüyoruz.68 Adyaman’n Besni ilçesi ve çevresine ilk gelip yerleenler de bu Avarlardan

bir gruptu ki (1200 civar) hala ilçe merkezinde yaayan Afarlar ile çevre baz köylerde yerlemi olan Hüveydi

Aireti bunlarn torunudur.69 Bunun yannda Afarlardan baz gruplarn ise hemen güneydeki Gaziantep’in

Araban ilçesinde yerletiini biliyoruz. Bunlar halen youn olarak Araban’da varlklarn sürdürmektedirler.70

Celaleddin Harzem-ah ile birlikte Anadolu’ya gelen Avarlardan bir boy da Malatya’da yerlemi, sonra

batya göç ederek Kütahya’da Germiyan Beyliini kurmutur. Germiyanllarn henüz Malatya civarnda iken,

Elaz ve Tunceli bölgesine de yerletiklerini anlyoruz. 71 Günümüzde Elaz’a bal Keban, Baskil ve An

ilçelerinde yaplan dil çalmalar da bölgede Afar dil özelliklerinin etkin olduunu göstermektedir.72 Malatya

bölgesinde yaplan dil çalmalar ise Afar dil özelliklerinin birinci srada olduunu ortaya koymutur. Bu bölgede

Dulkadrl Avarlarnn da yerletiini söyleyelim.73 1560’l yllarda Malatya yöresinde baz Avar obalarna ait yer

adlarna tesadüf edilmesi bu açdan önemlidir. Eslemez (Kiçik Hacl), Bahri (Cubas, Muar, Kederbeyt ve

Keysun. Sonuncu köy halen Besni ilçesinde varln sürdürüyor), Avar (Argavun ve Panik), Delüler

(Karahisar), Recep (Panik), Selman- Süfla ve Ulya (Kiçik Hacl).74

Anadolu’da kurulan Danimentli Beylii75 ile Artuklu beyliklerinde de76 Afarlar faaliyet göstermilerdir.

Zengilerin yklmasyla Anadolu’nun güneyine göç eden Afarlar burada Karaman-oullar Devletini kurmu ve

bir ksm Dulkadrl Beylii’nin kuruluuna da destek vermilerdir.77 Giresun’u 1397’de fetheden Bayram Beyin

torunu Süleyman zamannda Ordu yöresine önemli miktarda Avarnda yerletiini görüyoruz.78 Dier taraftan

Afar oymaklar Giresun, Alucra (Giresun), iran (Gümühane), Suehri (Avar ve Akar köyleri ile havalisine ve

Tamzara bölgesine) civarna önemli ölçüde iskan edildi.79 Nitekim, ebinkarahisar’da bulunan Afar Tepe ile

Herek Da adlarn buradan almtr. Giresun türkülerinden biri de Avarl adn tar. Ramazan-oullar Beyliinin

kurucusu Ramazan Bey, Çukurova bölgesindeki Afarlar Uzun yayla ve Rum Nahiyesine yerletirmiti.80

Afarlar, Kara-koyunlu ve Ak-koyunlu Devletleri içerisinde önemli roller oynadlar.81 Akkoyunlularn Frat

havzasna inmesiyle (1350’li yllar) aralarnda bulunan Afarlar, Malatya ve Adyaman’da yerletiler.

Adyaman’n Besni ilçesine yerleenlerin bir ksm basklar sonucu kaçarak Bafra’dan gemilerle Kafkasya’ya

gitmilerdir.

Anadolu Afarlar, Safevi Devleti’nin kurulmasn müteakip kalabalk bir ekilde ran’a gitmi ve büyük bir

güç kazanmlar, neticede bunlardan Nadir ah, Safeviler’in yerine Afar hanedanln kurmutur. 16.yy’da Mu,

Ahlat, Malazgirt, Dou Beyazt hattna da önemli miktarda Afar yerlemitir.82 Denilebilir ki, bu zamanlarda

Anadolu, ran, Kafkasya, Irak-Suriye ve dier bölgelerde Afar Türkmenlerini görmemiz mümkün olduu gibi,

bulunduklar devletlerin siyasi yaplarn da etkilemekteydiler. Avarlarn özellikle Bat Türkleri arasnda bu kadar

etkili olmas Türk müziine de yansmtr. Türk halk müziinde üç büyük tarz vardr. Bunlardan biri kuzey sahasn

içine alan (Krm-Kafkas) Kereyli, dieri dou bölgelerini kapsayan (ran-Azerbaycan-Irak) Bayat iken

Anadolu’da söylenen tarza Avari denilmektedir. Üstelik Anadolu’da halk müzii düzenine Türkmen Düzeni

yada Avar Düzeni denilmektedir.

Avarlar bu bilgilerden anlalaca üzere, rahmetli Faruk Sümer’in ifadesiyle tarihimizde devaml rol oynam

tek Ouz boyudur. Bu bakmdan hiç bir Ouz boyu onunla mukayese edilemez.

Afarlarn Ön Asya’ya yerlemede nüfuslarnn çok ve etkinliinin devaml olduunu görüyoruz. Böyle bir

yapya sahip bir boyun devlet kuramamas düünülemez. te Afarlarda muhtelif zaman ve mekanlarda bir çok

devlet, beylik ve hanedanlklar kurmular, bir çok mühim olaylara karmlar ve adlarn zamanmza kadar

yaatmlardr.

1. Musul Atabeyleri (1127-1262)

Afarlar ilk olarak XI. yy sonlarna doru Aksungur idaresinde Suriye’ye gelmilerdir.83 Aksungur Ouzlarn

Afar boyu beylerinden Alturgan Bey’in oludur.84 Aksungur’un Kpçak asll olabilecei söylenirken85,

kesinlikle Afar olmad da iddia edilmektedir.86 Büyük Selçuklu Sultan Melik-ah’n memluku olan Aksungur,

idaresindeki Afarlarla birlikte önce Alparslan’a ve onun ölümüyle Melik-ah’a bal bulundu. Melik-ah’n

Suriye seferine katld. 1085 ylnda Musul’u ele geçirerek Ukayli Hanedanl’na son verdi. Halep’in fethi

sonucu Kasmü’d-devle unvan ile Halep valiliine getirildi (1087). Melikah Suriye’nin yönetimini kardei

Tutu’a brakarak onu Msrdaki Fatmilere kar seferle görevlendirdi. Aksungur ile Urfa emiri Bozan’n

kuvvetleriyle Tutu’a katlmalarn istedi. Ancak, ordu Trablus-am’a gelince Tutu ile aras açlan Aksungur

ordudan ayrld. Tutu ise seferden vazgeçip geri dönmek zorunda kald. Melik-ah’n ölümüyle (1092) saltanat

mücadelesine atlan Tutu önce Halep üzerine yürüyerek Aksungur’u itaat altna ald. Fakat Tutu’la aras bozuk

olan Aksungur, Bozan ile birlikte Selçuklu tahtnn asl varisi olan Berkyaruk’un tarafna geçti. Tutu,

Berkyaruk ile sava göze alamayp Suriye’ye döndü. Bir müddet sonra Halep’e gelerek kritik bir zamanda

kendisine ihanet ettiini düündüü Aksungur’a sava açt. Berkyaruk’tan yardm göremeyen Aksungur yenilerek

Tutu tarafndan öldürüldü.87

Aksungur’un ölümüyle yerine olu Musul Atabeylii’nin kurucusu olan Zengi’nin geçtiini görüyoruz. Irak

Selçuklu Sultan Mahmut, Zengi’yi 1127’de Musul Valisi ve iki oluna Atabek tayin etti. Zengi bundan sonra

made’d-Din lakabyla anlmaya baland. Zengi Musul’a hakim olunca büyük ve güçlü bir Türk devleti

kurmaya çalt.88 Bu dönemde slam dünyas Haçl Seferleri ile urayordu. Zengi, Haçllar ile tesirli mücadelenin

ancak siyasi birlik ile mümkün olacan idrak eden ilk Türk devlet adamdr.89 Bu sebeple Sincar, Habur ve

çevresini, Nusaybin ve Harran’ ardndan da Halep’i ele geçirdi (1128). 1130’da Hama’y ald. Ayn yl,

Artuklular yenerek Kuzey Suriye ve Güney Dou Anadolu’da hakimiyetini salamlatrd. Daha sonra

Türkmenlerin yaad ehr-i Zor (Kerkük) bölgesini (1139) ve Kürt reislerini yenerek Hakkari civarn egemenlii

altna ald. Günümüzde Irak’n kuzeyinde snrmza yakn olan madiye ehrini o kurmutur.

Artuklular tekrar yenerek Amid’e (Diyarbakr) girdi ve adna hutbe okunmak suretiyle ehri geri verdi

(1141). Akabinde Böri Atabeyliine de hakimiyetini kabul ettirdi. Haçllar ile mücadelesine gelince, 1130’da

Kudüs Kralnn da olduu Haçl kuvvetlerini yenerek Esarib kalesini zaptetti. Savar komutasndaki ordusu

Kudüs Kral Foulque idaresindeki Haçllar ikinci kez malup etti (1137). Ardndan ülkesini ikiye ayran ve

önemli ticaret yollar üzerinde bulunan Urfa Haçl Kontluunu fethetti (24 Aralk 1144). Urfa’nn dümesi II.

Haçl Seferi’nin yaplmasna sebep oldu. Zengi, Selçuklular ve Abbasi halifeleriyle de zaman zaman bozumu

olsa da genelde iyi ilikiler kurmutur.90 Görüldüü gibi o bir taraftan Mezopotamya ve Kuzey Suriye’yi tek

hakimiyet altnda birletirirken, bir taraftan da Haçllara kar baarl savalar yapt. Bu yolda slamln zinde

kuvvetleri olan Türkmenlerden geni ölçüde faydalanmasn bildi. Zengi Ukayliler’in elinde olan Caber

kalesini kuatp teslimini bekledii srada muhafzlardan biri tarafndan öldürüldü (1146).91 Ölümünden sonra

ülkesi ikiye bölündü. Halep merkez olmak üzere Suriye’de Nureddin Mahmut, Musul merkez olmak üzere

El-Cezire de Seyfettin Gazi hükümdar oldular. Ailenin üçüncü bir ubesi ise elli yl kadar Sincar’da hüküm

sürmütür.

Musul Kolu : Zengi’nin ölümüyle olu Seyfeddin Gazi Atabey oldu. Halep’teki kardei Nureddin Mahmut

ile anlaarak gerek iç meselelerde gerekse Haçllar ile mücadelede ortak hareket ettiler. Seyfeddin 1149’da

öldü. Yerine kardei Kutbeddin Mevdud geçti. Bu arada Nureddin Mahmut ile anlamazlk çktysa da Humus

ve Rakka Nureddin’e verilerek sorun çözüldü. Bundan sonra iki karde Haçllarla mücadele ettiler. Nureddin,

Haçllar Harim'de yendiinde (1164) Mevdud yanndayd. Mevdud, 1167’de Haçllar üzerine yürüdü ve

Nureddin’in yardmyla bir çok yeri ele geçirdi. Mevdud’un 1170’te ölümü üzerine (mezar Mardin’in Cizre

ilçesindedir) olu Zengi II yerine geçmek istedi. Ancak Seyfeddin Gazi II karsna çkt. Nureddin Mahmut’un

araya girmesiyle Musul Seyfeddin Gazi II’ye, Sincar ise Zengi II’ye verildi. Nureddin de Nusaybin ve

Habur’u ald. Seyfeddin Gazi II, Nureddin’in Haçllarla yapt seferlere katld. Nureddin’in ölümünden sonra

Selahaddin Eyyubi’nin ne gibi bir tehdit oluturduunu görüp onunla savatysa da yenildi (1176). Çok

geçmeden de öldü. Kardei zzeddin Mesut Atabek oldu. Halep hakimi smail’in ölümüyle buray ald, ancak

Sincar hakimi Zengi II’nin teklifi ile Halep’i Sincar ile deiti. Selahaddin’in Halep’i alma gayretleri ve Urfa,

Humus, Rakka, Suruç ve Nusaybin’i ele geçirmesi, ardndan Musul’u kuatmas, 1182’de Sincar’ almas

üzerine Artuklu ve Ahlat-ah’larla ittifak yapt. Fakat Selahaddin Amid’i (Diyarbakr) ele geçirdi. Halep’e

yürüdü. ehrin hakimi Zengi II, bir anlama yapp, Halep’i Selahaddin’e brakt yerine Sincar ve çevresini ald.

Selahaddin 1185’te Musul’u iki kez daha kuattysa da alamad. zzeddin Mesut, Selahaddin’le ba

edemeyeceini anlayarak onunla anlama yoluna gitti ve ehr-i Zor (Kerkük) ve yukarsn Selahaddin’e brakp

ona tabi oldu. Mesut, 1193’te Selahaddin Eyyubi’nin ölümünden ksa bir süre sonra öldü ve yerine olu

Nureddin Arslan-ah geçti. Arslan-ah, Zengi II’nin Nusaybin çevresini zaptetmesi üzerine onunla ve onun

ölümünden sonra yerine geçen olu Kutbeddin Mehmet ile mücadele etti ve Nusaybin’i ele geçirdi.

Eyyubilerin yardma gelmesiyle ehri terk edip Musul’a döndü (1198). Eyyubi emiri Adil de Mardin’i kuatt.

Arslan-ah, Kutbeddin Mehmet ile Artuklulara yardma geldi ve Eyyubileri yendi (1199). Ardndan Kutbeddin

ile Nusaybin için tekrar savaan Arslan-ah, yenilerek Musul’a çekildi (1204). Arslan-ah, daha sonra bölgede

Türkmen beyleriyle baz olaylara kartysa da 1211’de öldü. Yerine geçen Kahir zamannda önemli olay olmad

gözüküyor. Bu dönemde devlet ilerine Bedreddin Lu’lu’ bakyordu. Kahir’in 1218’de ölmesiyle yerine

Arslan-ah II geçti. 1219’da bir ksm topraklarn ele geçiren Sincar hakimi Zengi III’ü Eyyubilerden Melik

Eref sayesinde yendi ancak ayn yl öldü. Yerine Lu’Lu’ tarafndan üç yandaki kardei Nasreddin Mahmut

getirildi. Bundan sonra Lu’lu’ dümanlarna kar Eyyubi Eref’in yardmlarn ald. Eref, 1220’de Sincar’ alarak

buradaki Zengi hakimiyetine son verdi. Mahmut’un 1222’de ölümüyle Bedreddin Lu’lu’ bölgeye Atabek

olarak atand ve Zengilerin Musul’daki kolu da yok oldu.92

Halep Kolu : Ortaça Türk-slam dünyasnn en parlak simalarndan olan Nureddin Mahmut, Haçllara kar

baarl savalar yapt. O Haçllar ile mücadelesinde Musul hakimi kardei Seyfettin Gazi ve yerine geçen

Mevdud ile birlikte hareket etmi ve Haçllara kar slam cephesini birletirmek için çok çalmlardr. Nureddin,

Haçllarn eline geçen Urfa’y 1146’da tekrar fethetti. Ertesi yl da Artak ve civarn ele geçirdi. II. Haçl

Seferinde kardei Seyfeddin ile birlikte Dmk’ (am) kuatan Haçllar ile savat. Arima kalesini ele geçirdi,

Haçllar Yara’da bozguna uratt. 1149’da Antakya Prensi Raymond’u öldürdü. Daha sonra Famiya kalesini

zaptetti. Börilerin elinden Dmk’ ald.93 Yukar Mezopotamya, Güneydou Anadolu ve Suriye’yi tek hakimiyet

altnda toplayarak sultanln ilan eden (1153) Nureddin Mahmut’un prestiji Selçuklu Hanedan’n gölgede

brakacak kadar artt.94 O Selahaddin Eyyubi’yi Msr’a göndererek Selçuklularn hayali ve slam dünyasnda

ikilie sebep olan Fatmi Halifelii’nin yklmasn salamtr.95 Kudüs Kral III. Baudouin’i yenilgiye uratt (1157).

1158’de Haçllara yenildiyse de onlar Harim’de ar bir bozguna uratt (1164). 1173’te Mara ve Göksun’u

Selçuklulardan ald, ancak II. Klç Arslan ile anlaarak ehirleri geri teslim etti. Nureddin 1174’te Dmk’ta öldü.

Yerine olu smail geçti. Bu dönemde Selahattin Eyyubi ülke topraklarn yava yava ele geçirmeye balad.

Selahaddin ile mücadele eden Zengiler baarl olamad. smail, hastalannca ülkesinin Musul hakimi zzeddin

Mesut’a verilmesini vasiyet etti. 1181’de ölünce Halep kolu sona erdi.96

Musul Atabeylii’nin kurulmas ile Afarlar kitle halinde birleerek bal bana bir güç oluturmulardr. Bu

zamanda Afarlar devletin üst kademelerinde görev almlardr. Halep’te Türkmen Pazarnda saylar 15’i bulan

mescitlerden biri Avar Mescidi adn tar, yine Yaruklu Türkmenlerinden zzeddin Avar’n yaptrd Avariye

Medresesi de bölgede Avar varln gösterir.97 Ayrca Selahaddin Eyyubi gibi bir ahsiyet yetitirerek

kendilerinden sonra da bölgenin Haçllara kar ayakta kalmasn salamlardr. Nureddin Mahmut’un 1173’te

Mara ve Göksun’u almasyla Avarlardan önemli kitlelerin Mara ve Sivas taraflarna yerletiklerini tahmin

ediyoruz ki 1250’li yllarda Mara civarnda yaayan ve ç-El’e doru sarkan Afarlar98 bunlardr. Ayrca

Karamanllarn da önceleri Sivas taraflarnda yaadklarn biliyoruz.99 Mool istilas sonucu buradaki Avarlar,

Anadolu’nun güneyine göç ederek dier Türkmen oymaklarnn da yardmyla Karaman oullar Beylii’ni

kuracaklardr.100 Ayrca Zengilerin, Artuklu Beylii (Mardin merkez olmak üzere Güneydou Anadolu’da

kurulmutur) bünyesinde faaliyet gösterdiklerini de anlyoruz.101

Bugün Dou ve Güneydou Anadolu ile Orta Anadolu kesimlerinde Zengi adn tayan köyler bu Avarlarn

bir hatrasdr.

2. umla ve Devleti (1155-1195)

XI. yy sonlar ile XII. yy balarnda Avarlar, Arslan kumandasnda ran’n Huzistan bölgesine

gelmilerdir.102 Onlar buraya Mool Kara-Htaylarn Türkistan’da egemenlik kurmalar ve bask yapmalar

sonucu Det-i Kpçak’tan (Seyhun boylar) buraya (Salurlar ile beraber) göç etmilerdi. 1135-36 yllarnda

Huzistan’da kalabalk sayda Türkmen yaamakta idi ve içinde büyük bir Avar topluluu vard. Avarlarn banda

Arslan olu Yakup bulunuyordu. Avarlarla birlikte gelmi olan ve Kuh-Giluye’de yaayan Salurlardan Mevdud

olu Sungur 1149’da iraz’ alarak Salgurlu Devletini kurdu.103 Yakup Bey, Sungur’un elinden Fars bölgesini

almak ve O’nu kendisine tabi klmak için bir kaç kez Sungur’un üzerine yürümüse de bozguna uramt. Yakup

Bey’in ölümünden sonra Afarlarn banda umla’y görüyoruz. umla’nn asl ad Ay-Dodu, babas ise Kü-Togan

idi. umla, Yakup Bey zamannda Huzistan ile Luristan’n bir ksmn idare ediyordu.104 Onun zamannda

Afarlar önemli bir güç haline geldi. Öyle ki; ünlü emirlerden, Selçuklu sultan Mesut’un hacibi (beylerbeyi)

Has Be, Azerbaycan’da oldukça güçlü olan Afarlarn desteini alabilmek için, umla ile dostluk kurmu ve

konumunu güçlendirmeye çalmt.105 umla’da O’nun emiri olmutu. Has Be öldürüldüü zaman zekasyla

kendini kurtard ve tekrar Huzistan’a geldi. Ancak, yokluunda Selçuklulardan Melik-ah bölgeyi ele geçirmiti.

Üstelik Abbasi halifesi de buray almak istiyordu. umla hemen harekete geçti. Önce Halife ordusunu yenip

kumandann esir ald. Ardndan Badat’a elçi gönderip özür diledi. Abbasilerle meseleyi hallettikten sonra

Melik-ah’ bölgeden çkararak tek bana egemen oldu.106 umla, Lur denilen Kürtleri (Bu Kürtler kendilerine

Güllü derlerdi. Türkistan’n Lolan kentinden gelmilerdir. Lurlarn içinde Afar, Bedili, Çaatay, Karabal gibi

Türkler de vardr) destekleyerek Kuzey ve Bat Luristan’da küçük bir Atabeyliin (1184-1597) temellerini att

ve bu bölgeyi hakimiyeti altna ald.107

1156’da Selçuklu Sultan Muhammet halifeyle bozuup Badat’ kuatnca, Halifenin çabalaryla Melik-ah

isyan etti ve Hemedan’da bamszln ilan etti. umla, Melik-ah taraftar olarak Hemedan’a geldi. Ertesi yl umla

halifenin emiri Kaymaz’ yenerek tutsak etti ve O’nu Sultan Muhammet’e gönderdi. Bunun üzerine Halife

umla üzerine ordu sevk ettiyse de umla bu orduyla savamad. 1159’da ülkesiz kalan Melik-ah, Huzistan’a

girerek umla’y yendi ve ardndan Fars’a girip Zengi’yi de (Salgurlu) teslim ald. umla ve Zengi Melik-ah’a

balanarak en yakn emirleri oldular. Ayn yl Sultan Muhammet’in ölümüyle tahta çkmak için umla ve Zengi

ile birlikte Isfahan’a gelen Melik-ah, zehirlenerek öldürüldü.

Selçuklu tahtna Arslan-ah geçti umla, Zengi ile birlikte Arslan-ah’ metbu tand ve Melik-ah’n olunun

Atabei oldu. umla’nn yeeni enka-Olu, dünürü olan Basra valisinin halifece öldürtülmesine kzarak Basra ve

Vast’ yamalad (1166). Halifenin Vast valisi Kutlu-Pars enka-Olu’nun üzerine yürüdüyse de yenildi ve

öldürüldü. enka-Olu ertesi yl Basra’y tekrar yamalad. umla da Badat civarna gelip halifeden toprak istedi.

Ancak yeeni Klç’n halife kuvvetlerine yenilip esir olmas üzerine geri döndü. 1169’da Salgurlu Zengi’nin

askerlerine kötü davranmas sebebiyle askerler umla’y ülkeye çardlar. umla Zengi’yi yenip Fars’a sahip

olduysa da halka kötü davranmas ve yeeni enka-Olu’nun ülkeyi yamalamas üzerine tepki çekti ve Fars’ terk

etmek zorunda kald.108

Huzistan ve Ahvaz’a hakim olan umla Nihavend’i de ele geçirmek istiyordu. Selçuklu Atabei l-

Deniz’den para karl buray istedi ancak alamad. 1175’te l-Deniz’in ölümü sonras enka-Olu Nihavend’i

zaptetti. Ertesi yl enka-Olu Badat taraflarnda halife kuvvetlerine yenilip öldürüldü. Ksa bir süre sonra umla

baz Türkmenler üzerine yürüdü. Atabek Pehlivan’dan yardm alan Türkmenler umla’y yenip kardei ve yeeni

ile birlikte esir ettiler. umla birkaç gün sonra ald yaralarn tesiriyle öldü (1176).

umla cesur, zeki ve dirayetli bir ahsiyet idi. O bu meziyetleriyle Huzistan ve komu baz yörelerde

Luristan’n bir ksmn da içine alan bir beylik kurmutu. umla’dan sonra yerine olu erafeddin Emiran geçti.

Selçuklu sultan Arslan-ah’n ölümü üzerine kardei Muhammet, Emiran’n tevikiyle tahta çkmak için

Isfahan’a gitti. Kaymaz olu Kavut ve baz emirler Muhammet’i destekledilerse de Atabek Pehlivan

Muhammet’i yendi. O da Emiran’n yanna kaçt ancak Pehlivan’dan çekinen Emiran O’nu ülkeye almad. Bu

hareketiyle Pehlivan’n memnuniyetini kazand. Onun döneminde uzun bir süre umla oullar ile ilgili bir

bilgiye rastlanmyor. Bu, ülkenin sakin bir bar dönemi yaamas ve siyasi olaylara karmamas ile ilgili

gözüküyor. Emiran’dan sonra baa geçen Su-syan’n ölmesiyle (1194) oullar Ali ve Nasreddin arasnda çkan

taht kavgasnda Ali baa geçti. Kardeinin halifeden yardm istemesi beyliin sonunu getirdi. 1194-95’te Halife

ordusu Huzistan’ igal etti ve umla ailesini toplayp Badat’a götürdü. Böylece bu beylik tarihe kart. Afarlarn

Huzistan ve Luristan’da 42 kaleleri vard. umla oullar’nn para kestirdikleri de biliniyor.109

3. Karaman-Oullar Devleti (1250-1487)

Ouzlarn Afar boyundan olan110 Karaman aireti ve Karaman-Oullar, Orta Anadolu’nun güneyinde

kurulmu olup, Anadolu Türkmen beyliklerinin Osmanllardan sonra en büyüü ve devamlsdr. Karaman taht

beylikten ziyade bir devlet saylmtr. Ana kütlesi Afarlara dayanan devlet, Üç-Oklardan Turgut, Bayburt,

Kusun, Gögüz, Varsak, Salur ve Kaçarlar ile Türklemi Samagar, Çaygazan ve Barmbay gibi Mool

oymaklarn da çevresine toplamt.111

Karaman oymann bir ksmn 12. Asr ortalarnda Maveraü’n-nehir’ de, bir ksmn da Kara-koyunlu obas

olarak Azerbaycan bölgesinde (Arran, Gence, Berdaa) görmekteyiz 112 ve varlklar günümüze kadar

gelmitir.

Dier bir ksm ise Mool istilasndan kaçarak Anadolu’ya gelmi ve Selçuklu sultan Alaaddin Keykubat

tarafndan (1228) Ermenek tarafna yerletirilmitir. Bu srada uçlarda bulunan Türkmenlerin çounluunu

Karamanllar oluturuyordu.113 Karamanllar bundan önce Sivas tarafnda bulunuyorlard.114 Bu srada

Karaman Airetinin reisi olan Sadeddin olu Nureddin (Nure Sofi 1230-55), Babai tarikatna girmi ve

Selçuklular ile savamt. (Selçuklu ve Osmanl tarihçileri düman olduklar Karamanllar kötülemek ve aalamak

maksadyla Nure Sofi’yi Ermenek’te kömürcülük yapan Ermeni dönmesi olarak tantmlardr. Bu iddiay ilk

söyleyen ise Selçuklu tarihçisi bn-i Bibi’dir. Halbuki biz Nure Sofi’yi aristokrat bir Türkmen beyi olarak

tanyoruz.115) Bir Babai eyhi olarak Türkmenler üzerinde nüfuzunu artrm; Hristiyanlardan Ereli’yi alarak

bakent yapm ve Silifke’ye saldrarak tekfurunu öldürmütür.116

Bu tarihlerde (1254) Karamanllara mensup olan Afar Beyi slam Beyin Silifke-Mersin arasndaki Cracca

ehrini (Kz kulesi) yama ettiini onun ölümünden sonra da Sarum Beyin tekrar ehre aknlar düzenlediini

görüyoruz ki117 bu Afarlar, Karamanllara mensup veya 1250 ylnda Mara Dalarnda sakin olan ve ç-El

taraflarna doru yama hareketlerine girien Avarlardan118 olabilirler. (Mara bölgesi Türkmeni olan Aaç-

Eri’lerin de 1258 ylnda Mara’tan ç-El ve Antalya’ya doru akn yaptklarn görüyoruz). Nure Sofi, tahmini

1255’te ölünce yerine Karaman Bey geçmitir. Karaman Bey, Ermenek, Mut, Gülnar ve Silifke’ye saldrd,

Ermenek’i alarak burasn bakent yapt. Karamanllarn etki alanlarnn genilemesi Selçuklu Sultan IV. Klç

Arslan’ rahatsz etti. Onlarla akrabalk kurarak Larende (Karaman) kalesini verdi. Ancak, uç beylerinden

bazlarnn cezalandrlmasndan dolay endieye kaplan Karaman Bey, kardeleri Zeyne’l-hac ve Bunsuz ile

birlikte 20.000 kiilik bir kuvvetle Konya üzerine yürüdü. Muinüddin Pervane komutasndaki Selçuklu ordusu

Karamanllar Gevele kalesi önlerinde yendi. Karaman kaçtysa da kardeleri yakalanp Konya’da idam

edildi.119 Karaman Bey, yaklak 1262’de öldü ve yerine olu Mehmet geçti. Selçuklular ise Karaman ve

Ermenek bölgesine vali olarak Bedrettin Huteni’yi atadlar.

Mehmet Bey, bu esnada isyan eden Hatirolu ile birleerek Selçuklulara kar faaliyete geçti ve üzerlerine

gönderilen Huteni idaresindeki Selçuklu-Mool ordusunu ani basknla Göksu civarnda yendi. Emir-i Sevahil

Hoca Yunus ta Mehmet Bey’e yenilmekten kurtulamad.120 1273 ylnda Baba lyas’n olu Muhlis Paa’ya

destek vererek Konya’y ele geçirmesini salam, Muhlis Paa alt ay hüküm sürdükten sonra hakimiyeti

Karamanllara devretmitir.121

Mehmet Bey, Anadolu’nun Mool igalinden kurtulmas için Memluk Sultan Baybars’ Anadolu’ya çaran

ve onun yannda yer alan beylerden birisiydi.122 Baybars, vezir Pervane’nin iki yüzlü siyasetinden dolay

ülkesine dönünce, Mehmet Bey, Mentee ve Eref-Olu Türkmenleriyle birlikte Konya üzerine yürüdü. 13

Mays 1277’de Konya’y igal ettiinde, yaynlad mehur ferman ile Türkçe’yi resmi dil ilan etmitir. Bu

fermanda ”Bugünden sonra divanda, dergahta, bargahta, mecliste, meydanda, çarda ve pazarda Türkçe’den

baka bir dil konuulmayacak ve kullanlmayacaktr” diyerek, resmi devlet ilerinde kullanlan Arapça ve

Farsça’nn hakimiyetine büyük bir darbe vurmutur. Bu ferman Türk kültür tarihinin en büyük

hadiselerindendir ve her yl 13 Mays günü Karaman’da Dil Bayram olarak kutlanmaktadr. Erol Güngör, bu

fermann Mehmet Beyin milliyetçiliinden deil de cahilliinden kaynaklandn söyler. Ona göre, Mehmet Bey

okur-yazar olmad için eksiklik duymu, Arapça-Farsça konuulan devlet makamlarnda olup biteni anlamak,

tahsilli kesimin etkinliini ortadan kaldrmak için bu yola ba vurmutur.123 Ancak dilin bir milletin hayatndaki

yerini düünürsek bu suçlamann haksz olduunu söyleyebiliriz. Mehmet Bey, akabinde II. Keykavus’un olu

olarak tantt Alaaddin Siyavu’u Selçuklu tahtna çkard ve kendisi de vezir oldu (15 Mays 1277). Ancak

Akehir civarnda aralarnda Germiyanllarn da bulunduu Sahip-Ata Oullar idaresindeki bir orduyu yendikleri

sefer dönüü Konyallar Karamanllar ehre sokmadlar.124 Bunda Siyavu’un kendini bir lider olarak halka

kabul ettirememesi yatar. Bunun üzerine Mehmet Bey, Ermenek’e çekildi. Cüveyni idaresindeki bir Selçuk-

Mool ordusu bölgeye geldi. Mehmet Bey, bu ordu karsnda yenildi ve yakalanarak kardeleri ile beraber

öldürüldü (1277). Bu olay bir süre Karamanllar sindirdi.125

Mehmet bey, Mool igali altnda olan Anadolu’nun kurtulmas için isyan bayra açan ve bu sebeple

Selçuklu ve Mool ordular ile ölene kadar çarpan bir mücadele insandr. Moollarla bir kaç defa savam ve iki

defasnda da yenmitir. Gazan Han’n öyle söyledii rivayet olunur : “u Türkmenler ve Karamanllar olmasa idi,

Mool atllar günein batt yere kadar giderlerdi”.126

Mehmet Bey’den sonra Karamanllarn bana kardei Güneri geçti. Selçuklular arasndaki taht kavgasna

kart ve bir süre sonra Ermenilere ait Tarsus’a sefer yapp buray tahrip etti (1286). Ancak Ermenilere yardma

gelen Moollar karsnda tutunamayp dalara çekildi. Güneri Bey’in 1300’de ölümü üzerine yerine kardei

Necmeddin Mahmut, onunda 1308’de Ermenilerle çarprken ölmesiyle Yahi Bey geçti.

1308’de Anadolu Selçuklularnn çökmesi ile Karaman-Oullar Anadolu’da en kuvvetli beylik olarak

ortaya çkm ve Selçuklularn yerine geçmek için büyük mücadeleler vermitir.127 Yahi Bey’in Konya’y igal

ederek bakent yapmas üzerine Emir Çoban idaresinde bir Mool ordusu Anadolu’ya gelip Konya’y geri ald.

Yahi Bey’in ölümünden sonra Mahmut’un olu brahim Bey oldu. Onun zamannda tekrar Konya ele geçirildi.

1319’da Tarsus Ermenileri üzerine sefer yapt. 1328’de Mool lhanllarn Anadolu valisi Timurta ölünce

Türkmenler rahat bir nefes ald. lhanllarn çökmeye balamas üzerine Karamanllar topraklarn geniletmeye

balad. Beyehir alnd. Gevele kalesine kadar olan yerler ele geçirildi. brahim’in ölümünden sonra yerine

geçen olu Fahreddin Ahmet Moollar ile savarken öldü (1350). Ondan sonra kardeleri Süleyman ve emseddin

ksa süreli hükümdar oldular (1352). Daha sonra Burhaneddin Musa bey oldu. Bu dönemde bakent Mut’a

tand. Musa’nn yerine Seyfeddin Süleyman geçtiyse de öldürüldü (1361). Böylece Karaman tahtna Alaaddin

Ali geçti.

1362’de baa geçen Alaaddin Ali Bey zamannda, ilk Osmanl-Karaman münasebetleri balad. Selçuklu

varisi olarak kendilerini gören her iki tarafn menfaatlerinin kesimesi, Ali Beyi Osmanllara kar Eretna ve dier

Türkmen beyleriyle ittifaka zorlad. Ancak Osmanl sultan I. Murat, bu giriimi engelledi.128 Ali Bey, daha

sonra Kbrsllarn elindeki Gorigos (Kz kulesi) üzerine yürüdüyse de geri çekilmek zorunda kald ve Kbrs Krall

ile antlama yapt (1367). Çevredeki beyliklerin topraklarndan baz yerler zaptetti ve Kayseri’ye baskn yaparak

Eretnallardan Ali’yi Sivas’a kaçrtt. (1375). Ancak, Kad Burhanettin, Ali Beyi geri çekilmeye mecbur brakt

(1376). Bu srada Osmanllar ile Karamanllar ilk kez kar karya geldi (1381). Ali Bey, Kaynbabas Murat I.’in

Rumeli’de olmasndan yararlanarak Beyehir’i ald. Murat I., Karamanllar üzerine yürüyerek Ali Beyi yendi.

Aldklar yerleri geri vererek sulh yapld (1387). Murat I.’in Kosova’da ehit dümesiyle antlamay bozarak

Osmanl’ya saldrd (1389). Ancak Bayezid I., Konya’y muhasara etti ve Çaramba Suyu snr olmak üzere

tekrar anlama yapld (1390). Timur’un Dou Anadolu’da görünmesiyle Ali Bey, ona tabi oldu (1394).

1396’da Kad Burhanettin ile uraan Ali Bey, Bayezid I.’in Rumeli’de bulunmasn frsat bilerek Osmanl

topraklarna girdi. Bunun üzerine Bayezid I., Karaman Seferine çkarak Akçay’da Ali Beyi yendi. Sonra

Konya’y alarak Ali Beyi öldürttü, oullar Ali ve Mehmet Beyleri de Bursa’ya gönderdi. Böylece Karaman

Devleti ortadan kalkm oldu (1397).

Bayezid I., Timur ile yapt Ankara Sava’n kaybedince, Ali ve Mehmet Beyler Bursa’da hapisten

çkartldlar. Timur, onlara Karaman ülkesini ve Alaehir’i vererek beylii tekrar diriltti (1403). Mehmet Bey

tahta çkarken, Ali Bey, Nide emiri oldu. Mehmet Bey, Fetret Devri’nde Osmanllarn arasndaki taht

kavgasndan yararlanarak Afyon ve Kütahya’ya girdi (1411).129 Germiyanllara saldrp Bursa’y tahrip etti

(1413). Bunun üzerine Çelebi Mehmet Karamanllar üzerine yürüyerek onlar Konya önünde yendi (1414).

Tekrar savalmasna ramen 1415’te sulh yapld.

Mehmet Bey, 1417’de Memluk Sultan eyh adna kestirdii paralarla Kahire’ye gelerek Memluklere

itaatini bildirdi. Ancak, Mehmet Bey, Ramazan-Oullaryla birlikte Memluk topra olan Tarsus’a saldrnca

Memluklerle aras açld. eyh, Türkmenlere gözda vermek ve onlar itaat altna almak için Divrii’ye kadar

uzanan Suriye Seferine çkt. Tarsus ele geçirildi. Ardndan Darende’de dütü. Esirler arasnda Mehmet Beyin

olu Davut’ta vard. 6 ay sonra Mehmet Bey, Ramazan-Olu brahim ile birlikte Tarsus’u kuatt ancak alamad

(1418). Bir müddet sonra Tarsuslular Memluk valisi ahin’den memnun olmadklar için Karamanllar davet

ettiler ve ehri teslim ettiler. Bunun üzerine eyh, Karaman üzerine ordu gönderdi. Bu ordu Nide, Ereli,

Larende’yi ald (1419). Karaman Beylii ise Ali Bey’e verildi. Mehmet Bey, Kahire’ye gönderildi.

Osmanllarn yardmyla Mehmet Bey’in olu brahim Karaman tahtna geçti. Ali Bey, Nide’ye çekildi. Bunun

üzerine Memlukler Mehmet Beyi serbest braktlar. Mehmet Bey, tekrar Karaman tahtna çkt. 130 Hamid-

Oullar ile birlikte Osmanl topra olan Antalya’y kuatt srada öldü (1423). Yerine brahim II. geçti. brahim Bey,

Memluk nüfuzuna son verdi. Osmanl aleyhine Srp ve Macarlarla ittifak yapt. 1433’te Macarlar Osmanl’ya

saldrnca brahim Bey de Beyehir’i ald. Osmanllar Macarlar yenince Karamanllar üzerine yürüyüp Konya’ya

kadar ilerledi. Bir daha Osmanl aleyhinde çalmamak kouluyla sulh yapld (1435). Ardndan Kayseri’yi ald ve

tekrar Osmanl’ya saldrd. Macarlarla tekrar ittifak yapt. Karaman kuvvetlerinin Osmanl topraklarnda yapt

zararlar yüzünden Murat II., slam alimlerinden Karamanllar aleyhine fetva ald ve Macarlarla Segedin

Antlamasn imzaladktan sonra (1444) Karaman Seferine çkt. Çaresiz kalan brahim Bey, ar artlar altnda

anlama yapt. II. Kosova Savanda (1448) Osmanl’ya yardm gönderdi. Ayn yl Kbrsllardan Gorigos’u ald.

Osmanl tahtna Fatih’in geçmesiyle ümitlenen brahim Bey, stanbul Muhasarasnda Venedik ile bir anlama

yapt. 1456’da Tarsus, Adana ve Gülek’i almak istediyse de Memlukler Karaman ülkesini tahrip ettiler.

Fatih’in Kastamonu ve Trabzon Seferlerine yardm için ordu gönderdi (1461). sfendiyar-oullarn ortadan

kaldrmasyla Osmanllarn son büyük rakibi olarak Karamanllar kald. brahim Beyin ölümünden sonra oullar

Pir Ahmet ve shak taht kavgasna tutuunca Osmanl, Memluk ve Ak koyunlular iç ilerine kartlar. Pir Ahmet

Osmanllarn yardmyla tahta geçince onlara Akehir, Beyehir ve Ilgn’ verdi (1465). Bu arada bakenti tekrar

Konya’ya tad. Ancak, Pir Ahmet Akkoyunlu ve Venediklilerle anlama yapnca Karaman seferine çkan Fatih

Konya ve Karaman’ alarak, olu Mustafa’y Karaman Beylerbeyi yapt. Pir Ahmet Tarsus’a kaçt. Akkoyunlu,

Venedik ve Türkmenler uzun mücadeleler verdiler. Osmanlnn Akkoyunlular 1473’te Otlukbelinde yenmesi

üzerine Gedik Ahmet Paa önce Ermenek sonra Mennan Kalesini ald (1474). Pir Ahmet Bayburt’ta öldü.

Yerine geçen Kasm Bey, Fatih’in ölümüyle birlikte Beyazt -Cem ihtilafnda ortaya çkarak, Cem’i destekledi

ve Karaman Beylii’ne tekrar egemen oldu. Cem, Rodos övalyelerine snnca II. Beyazt’tan aman diledi.

Osmanl himayesinde küçük bir beylik halinde bakenti Silifke olmak üzere ç-El’de hüküm sürmesine izin

verildi.131 Kasm Bey ölünce (1483) Karamanllarn en önemli yardmclar olan Turgutlu airetinden Mahmut

Bey baa geçti. Ancak Mahmut Bey Osmanl Memluk savanda Memluklar tutunca beylie son verildi (1487).

Arab tarihçisi bn-i Fazlillah, 1332 senesine ait Anadolu ile ilgili bilgilerinde Karaman-Oullar’nn, 750

bin nüfusa sahip olduunu belirtmiti. Karaman oullar en geni ekliyle Karaman, Konya, Nide, Kayseri,

Ankara, Nevehir, Krehir, çel illerinin tamam ile Antalya’nn dousu (bu topraklar, 146.000 km2’dir) ve zaman

zaman Antalya’nn bats, Isparta ve Afyon bölgelerinde hüküm sürmütür. Bu bölgelerde o zamanlar, 2 milyon

nüfus olduunu tahmin edebiliriz.132

Türklük tarihi için çok önemli olan Karaman sahas, gerek Karaman-Oullar devrinde, gerekse

Karamanllarn çöküünden sonra Osmanl devrinde ve Kurtulu Sava srasnda hemen her alanda çok deerli

ahsiyetler yetitirerek Türklüe hizmete devam etmitir. Büyük Türk velisi ve airi Yunus Emre, Osmanllarn

manevi kurucusu eyh Ede Bal, Dursun Fakih, Osmanllarn mehur Kaptan- Deryas Kemal Reis ve onun yeeni

ünlü Türk denizcisi Piri Reis, Kurtulu Savann Dou Cephesi komutan büyük insan Kazm Karabekir Paa,

Redd-i lhak Cemiyetinin lideri Hacim Muhittin Çarkl bunlardan sadece bir kaçdr.133

a. Alaiye Beylii (1293-1471)

Alaiye (Alanya) 1223 ylnda Türkiye Selçuklu sultan I. Alaaddin Keykubat tarafndan zapt edilmiti.

Türkiye Selçuklularn son yllarnda Alaiye, Karaman oullar Beyi Mecdeddin Mahmut’un eline geçti (1293).

Bundan sonra ad geçen ehirde ve yöresinde Karaman oullarna bal beyler hakim olmutur. Alaiye Beyleri

burada önce Karaman oullarnn bir kolu olarak, daha sonra da Memluklu Devleti’nin hakimiyeti altnda

hüküm sürmülerdir. Kbrs Krall 1366’da ehri almak istedi ise de Karamanllarn yardma gelmesi ehrin kaybn

önledi.134

Alaiye’nin deniz ve kara ticareti için çok müsait bir yerde bulunmas sebebiyle Memluklular ve Kbrs

Krall burayla yakndan ilgileniyorlard. Bazen dostça ve bazen dümanca gelien ilikiler sebebiyle Alaiye

Beylii bu gibi devletlerle sk bir iliki içerisine girmilerdir. Memluklularn Kbrs’ almak için sefere çktklarnda

(1426) Kbrs ordusunda ücretli Karamanllar görmemiz bunun bir sonucu olsa gerek.135

Alaiye Beyi Karaman b. Savc 1427 ylnda ehri be bin altn karlnda Memluk Devleti’ne satt. Bundan

sonra Alaiye ehrinde, Memluk hakimiyeti altnda Karaman olu Mahmut Bey’in torunlar hüküm sürdüler.

Bunlardan Klç Arslan zamannda Gedik Ahmet Paa Alaiye’yi alarak Osmanl Devleti’ne katt (1471). Böylece

Alaiye Beylii ve buradaki Karamanl hakimiyeti sona erdi.136

b. Trablusgarp Karamanl Hanedan (1711-1835)

Osmanl Devletinin Trablusgarp Eyaletini idaresi altnda bulunduran Karaman asll bir aile. Karaman’da

özellikle Ermenek’te bu ailenin kendileriyle akraba olduunu, hatta Msr ve Libya’da dedelerinden kalma

tapulu arazilerinin olduunu söyleyen bir çok aileye rastladk. Bu ailenin kurucusu Ahmet Bey’dir. Babas

veya dedesinin Trablusgarp Ocanda hizmet etmek için bu bölgeye geldii tahmin ediliyor. Baz tarihçiler,

atalarndan birinin Osmanl denizcisi Turgut Reis ile buraya geldiini ileri sürerler. Ahmet Bey’in çada

Trablusgarpl tarihçi bn Galbun, onun soyunu öyle sralar. Ahmet b. Yusuf b. Muhammet b. Mustafa.

1710’da Müniye ve sahil bölgesinin amili olan ve halkn sevgisini kazanan Ahmet Bey, Yeniçeriler ve

Kuloullar ile Arap ileri gelenleri arasndaki rekabetten doan karkla son vermek için Trablusgarp ehrine

müdahaleye karar verdi. Kuloullar’na kar Araplarn desteini alarak Trablusgarp eyaletinin yönetimini ele

geçirdi (29 Temmuz 1711). Bir süre sonra Padiah tarafndan gönderilen Halil Paa’y ve çok sayda Türk

askerini öldürttü. Ardndan stanbul’a bu davranlarn hakl göstermek için elçi gönderdi. Padiah III. Ahmet ise

onu beylerbeyi unvanyla Trablusgarp eyaletinin valisi olarak tand.137 Paa unvann 1722’de alan Ahmet Bey,

Yeniçerilere güvenmedii için yerli halktan bir milis kuvvet oluturdu ve korsanlar himaye altna ald. 1713-23

yllar arasnda Bingazi ve Fizan’da çkan isyanlar zor kullanarak bastrd. Bu arada baz devlet adamlar, ileri

gelenleri ve dönemin tarihçisi bn Galbun’u öldürttü, böylece hakimiyetini bütün ülkeye yayd. ngiltere ve

Fransa bata olmak üzere batl devletlerle iyi geçindi, onlarla bar ve ticaret anlamalar yapt. 16 Mays 1733’te

Padiah tarafndan görevi yenilendi. Trablusgarbn surlarn onartt cami ve medrese yaptrd. Ahmet Paa 60 yanda

(1 Kasm 1745) öldü.

Yerine geçen olu Mehmet, I. Mahmut tarafndan vali olarak tannd. Zamannda bar devam etti. Yaplan

anlamalar yenilendi. Ancak korsan faaliyetlerinin artmas Venedik ve Napoli ile anlamazlklar çkmasna sebep

oldu. Mehmet Paa 1754’te öldü.

Onun yerine olu Ali Bey geçti. 1754-93 yllar arasnda valilik yapan Ali Paa, ilk yllarnda Müniye ve

Sahil bölgelerinde çkan isyanlarla urat. 1758’den sonraki yllar genellikle sakin geçtiyse de son yllarnda

ciddi ayaklanmalar çkt. Oullarndan Hasan öldürüldü (1790), Ahmet ise Bey olduysa da Araplarn desteini

alan kardei Yusuf yüzünden idareyi tam olarak ele geçiremedi. Durumun ciddiyeti üzerine ileri gelen eraf

stanbul’dan yeni bir vali istediler. Yusuf kendisini 1793’te vali tayin ettirerek Trablusgarb kuatt. O srada

Cezayir’den çkan Ali Bulgur, Padiah tarafndan kendisinin vali olduunu ileri sürerek Trablusgarba girince,

Karamanl ailesi Tunus’taki Hammudi Paaya snd. Hammudi Paann sayesinde Karamanllar tekrar

Trablusgarba sahip oldular. Ali Paa olu Ahmet lehine valilikten çekildi (1795). Ancak, Yusuf ertesi yl

Trablusgarb zaptederek valiliini ilan etti. Ahmet Paa ise Malta’ya kaçt. III. Selim, Yusuf'’un valiliini

onaylad.

Yusuf Paa iç karklklara son verirken, korsanlar himaye etti. ehrin surlarn salamlatrd. Napolyon

Bonapart’n Msr’ igali srasnda ngilizlerin ve Osmanl’nn basksna ramen Fransa ile ilikilerini kesmemi hatta

1799’da bir antlama bile imzalamt. 1800 ylnda ABD’den daha fazla vergi isteyince iki devletin aras açld ve

ABD’ye (tarihte ilk kez) sava ilan etti. Amerikallar, Malta’dan Ahmet Bey’i getirip vali yapmak istedilerse

de Yusuf Paa ngilizlerin destei ile Ahmet Bey’i Msr’a kaçrtt. ABD geri adm atarak 1805’te Trablusgarpla

dostluk, ticaret ve seyr-i sefain antlamas yapt. 1810’da Gedamis bölgesi Trablusgarba baland. 1813’te

Fizan’ tekrar ald. 1819’da Fransz-ngiliz donanmas Trablusgarp limann ablukaya alp Hristiyan esirlerin

serbest braklmasn salad. 1823-26 yllarnda Mora Savalarna Trablusgarp donanmas da katld. Trablusgarptaki

ngiliz-Fransz çekimesi üzerine 1830’da Franszlarla yeni bir antlama imzalad. 1832’de Müniye ve Sahil

halkna ar vergiler konunca isyan çkt ve Yusuf Paann yerine olu Mehmet’i vali ilan ettiler. Yusuf Paa ise dier

olu Ali lehine valilikten feragat etti. Padiah meseleyi halletmesi için merkezden Mehmet akir Efendiyi

bölgeye gönderdi. Ancak bir uzlama salanamad. akir Efendi 1834’te Ali Bey’in valiliini gösteren bir ferman

getirdiyse de ngilizler ve isyanclar bunu tanmad. Franszlarn Karamanllar üzerindeki arl ve Cezayir’deki

igalleri sebebiyle Osmanl bölgede kesin egemenlik kurmak istiyordu. Yerli ahalinin de Karamanllardan

ikayetçi olmas üzerine 1835’te Mustafa Necip Paa komutasndaki donanma ve birlikler bölgeye geldi ve Ali

Bey dahil bir çok kiiyi tutuklatt, kendisi de vali oldu. Karamanllardan Mehmet Bey intihar ederken kardei

Ahmet Malta’ya kaçt. Dier fertler ise stanbul’a gönderildi. Yusuf Paa çok yal olduu için Trablusgarpta

kalmasna izin verildi. Yusuf Paa 1838’de öldü. Böylece Trablusgarptaki Karamanl Hanedan sona erdi.

Osmanl Devleti muhtaç duruma dümemeleri için aileye maa balad ve maddi sknt içinde olmasna ramen

Karamanllarn ngiliz ve Fransz tüccarlara borcunu ödedi. Bu hanedan Tunus’taki Türk asll Hüseyni hanedan

gibi olmamakla beraber milli bir özellik gösterememi ve mahalli bir görünüm sergilemitir.138

4. Germiyan-Oullar (1260-1429)

Germiyanllar, Ouzlarn Avar Boyu’na mensuptur. 139 Her ne kadar Germiyanllarn kökenleri ile ilgili

farkl görüler ortaya atlmsa da 140 bölgede yaplan dil çalmalar, Avar dil özelliklerinin 2. srada olduunu (1.

srada Knk) ve Avar tezinin daha makul olduunu göstermektedir.141

Germiyanllar, Anadolu’ya Celalettin Harzemah maiyetinde142 Fars ve Kirman dolaylarndan Malatya

yöresine gelerek yerlemilerdir.143 Yerletikleri Pütürge-iro bölgesinin o dönemlerde Germiyan olarak

adlandrld ve bu Türkmen topluluunun adn buradan aldklar tahmin edilmektedir.144 unu da belirtelim,

Türkistan’da Germ ehri145 vardr ki Germiyanllarn buradan geldikleri için bu ad aldklar ve yerletikleri

bölgeye (Pütürge-iro) Germ ehrinden mülhem Germiyan adn verdikleri de düünülebilir. Yine

Afganistan’daki Özbek Türklerinin Belh civarndaki uruu Möyten’in Germisili oymann bulunmas146 da

ilginçtir. Çünkü Germiyanllarn Elaz, Tunceli ve Çemikezek taraflarnda da yerletiklerini yer adlarndan

anlyoruz147 ki, Çemikezek’e bal Germili, Germikar ve Germisik adl köyler vardr.

Germiyanllar ile ilgili ilk bilgilere Baba shak syan (1240) srasnda rastlyoruz. II. Gyasettin Keyhüsrev

zamannda Selçuklularn Malatya subas olan Ali-ir olu Muzafferüddin, Kürt ve Germiyanllardan toplad

askerlerle Babailere kar harekete geçmise de iki kez yenilerek Malatya’ya çekilmitir.148 Bir müddet sonra

Germiyanllar, 1243 Köseda Sava (bu savatan sonra Selçuklular Mool egemenliine girdiler) sonras balayan

Mool istilas ve basks sebebiyle Muzafferüddin’in olu Kerimüddin Ali-ir bakanlnda batya gelmi olmaldrlar

(1258-60’ta).149 IV. Klç Arlan zamannda Selçuklu veziri Muinüddin Pervane, zzeddin Keykavus taraftar

olan Selçuklu emirlerini Konya’da toptan öldürtmütü (1264’de). Bunlar arasnda Kerimüddin Ali-ir’de

vard.150 Bu olaydan sonra Germiyanllar artk Bat Anadolu’da (Kütahya, Afyon, Denizli) görünmekte ve

Selçuklularn Bat Uç Beylerbeyliini yapan Sahip-Ata Oullarnn emrinde bulunmaktadrlar (1276’dan hemen

önce). Memluk Sultan Baybars’n Moollar yendii Elbistan Savanda (1277) esirler arasnda Emir ihabüddin

Gazi Ali-ir’de vard.151 Yine Konya’da Sadreddin Konevi’nin müdavimleri arasnda Seyfeddin Ali-ir

bulunmaktayd.152

Karaman-Olu Mehmet Bey, II. zzeddin Keykavus’un olu olarak tantt Alaaddin Siyavu’u (Cimri)

Selçuklu tahtna çkarmak ve etkinliini artrmak istemiti. Bu sebeple meydana gelen Selçuklu (Mool destekli) -

Karaman çekimesinde Germiyanllar, Selçuklu hizmetinde aktif rol aldlar. Bu hadiseler esnasnda Cimri’yi

yakalayp Selçuklu Sultan III. Gyaseddin Keyhüsrev’e teslim eden (1279’da) Germiyan-Olu Hüsameddin

Ali-ir idi.153 Germiyanllara bu hizmetlerinin karl olarak Kütahya ve civar ikta olarak verilmi ve Bat Uç

Beylerbeyliine getirilmilerdir. Bundan sonra Bat Anadolu’daki en güçlü beylik haline gelmeye

balamlardr.154

Germiyanllarn daha sonra II. Gyaseddin Mesut ve Moollara kar savatklarn (bu savalarda Germiyanllarn

komutan Bozku Bahadr idi. Biz Uak bölgesinde büyük bir oymak olan Boz-Ku’larn varln biliyoruz) ancak

yenildiklerini ve kzlar tarafndan akrabalar Bedreddin Murat’n öldürüldüünü görüyoruz. Ayrca Selçuklu

veziri Sahip-Ata ile Denizli için savamlar ve buray ellerinde tutmulard. 1289 ylna kadar devam eden bu

mücadelelerde Germiyanllarn banda Hüsameddin Ali-ir vardr. 1299’a gelindiinde hakimiyetlerini Ankara’ya

kadar yaymlard.

Germiyanllarn ilk müstakil beyleri Yakup Bey’dir. Onun dönemi Germiyanllarn en güçlü dönemidir.

1300’de bamsz olan beylik (Bakent Kütahya), ayrca XIV. Yy ’n ilk çeyreinde Bat Anadolu beyliklerini de

(Aydn, Mentee, Saruhan, Karas ve Denizli Beylikleri) itaati altnda bulunduruyordu.155 Ayrca Bizans her yl

muayyen bir vergi ve hediyeler gönderiyordu.

Yakup Bey, II. Gyaseddin Mesut’a tabi olmayarak lhanllarn hakimiyetini tand. Aydnolu Mehmet

kumandasnda gönderdii ordu ile Selçuk ve Birgi’yi ele geçirdi. Daha sonra Tripolis ve Simav’ zaptetti.

Alaehir muhasarasnda (1304) Bizans’a yardma gelen Katalanlar karsnda geri çekildiyse de 1314’te Alaehir’i

vergiye balad. Yerine geçen olu Mehmet Bey, Kula ile Simav çevresindeki yerleri ald. Mehmet Beyden

sonra Süleyman-ah Germiyan tahtna oturdu.

Süleyman-ah’n Karamanllara kar Hamidoullarna yardm etmesi, Karamanllarla arasn açt. Karamanllarn

tehdidi üzerine beyliinin muhafazas için, Osmanllarla anlamak istedi. Bu maksatla kzn I. Murat’n olu

Beyazt’a verip akrabalk kurdu ve çeyiz olarak da Kütahya, Simav, Erigöz (Emet) ve Tavanl’y Osmanllara

verdi (1381). Kütahya gibi merkezin verilmesi Osmanl nüfusunun tesisi açsndan ilk ciddi adm kabul edilir.

Süleyman-ah’n ölümüyle tahta çkan II. Yakup Bey, I. Murat’n Kosova Savanda (1389) ehit dümesi üzerine

Osmanllara braklan yerleri geri almak için Osmanllara kar savatysa da, Yldrm onu yenerek hapsetti ve bütün

ülkesini topraklarna katt (1390). Hapisten kaçarak Timur’un yanna giden Yakup Bey, Ankara Sava’ndan

(1402) sonra topraklarna tekrar sahip oldu. Fetret Dönemi’nde yeeni Çelebi Mehmet’i destekleyen Yakup

Bey, Karamanllara kar da tahta çkan Çelebi Mehmet ile ibirlii yapmtr. Çelebi Mehmet’ten sonra bir ara II.

Murat’a kar tavr almsa da tekrar Osmanlyla dost olmutur. Yakup Bey, ya sekseni am olduu halde Edirne’de

II. Murat ile görümü, erkek çocuu olmad ve devletini kz kardelerinin çocuklarna brakmak istemedii için

ölümünden sonra Beyliinin Osmanllara geçmesini vasiyet etmitir. 1429’da vefat ettikten sonra Germiyan

Beylii Osmanl idaresine girerek sona ermitir.156

Arab tarihçisi bn-i Fazlillah, 1332 senesine ait Anadolu ile ilgili bilgilerinde Germiyan-Oullar’nn, 800

bin nüfusa sahip olduunu belirtmiti. En geni ekliyle Beylik, Kütahya, Uak, Afyon, Denizli illerinin tamam

ile Manisa’nn dousunu kaplyordu (bu topraklar, 44.000 km2’dir).157

Germiyan sülalesi bu tarihten sonra Osmanl hizmetinde bulunmu ve soylar günümüze kadar gelmitir. II.

Abdülhamit devrinin ünlü veziri Nureddin Abdurrahman Paa ve yine padiahn damad Arif Hikmet Paa

bunlardan bir kaçdr. Mevlevilik tarihinde de Germiyanllarn önemi büyüktür. Bal Mehmet Çelebi ve Bal

Sultan olarak ta tannan Abapui Veli (ölümü 1485), Mevleviliin Konya’dan ikinci büyük merkezi saylan

Afyonkarahisar dergahnn eyhiydi.158 Yerine brakt olu Divane Mehmet Çelebi ise Mevlevilikte

Mevlana’dan sonra ikinci Pir saylmtr.159

5. Denizli Bölgesi

Malazgirt Zaferi sonras Anadolu’ya dalga dalga gelen Türkmen oymaklarnn önemli bir ksm Denizli

civarna gelip yerlemiti. Bu Türkmenlerin Avarlarn önderliinde faaliyette bulunduklar ve l. Mesut döneminde

(1116-55) Selçuklularca Gölhisar diye adlandrlan Karaaaç Ovasnda (Acpayam) yerletikleri anlalyor. II. Haçl

Seferini karlayp yenenler de bunlard. Selçuklularn çöküüne sebep olan Mool istilas esnasnda Moollarn

önünden kaçarak Denizli bölgesine oldukça önemli miktarda Türkmen gelip yerleecektir. Bu Türkmenlerin

de banda Avar boyundan Karaaaç Baba bulunuyordu.160 Bu Avarlarn mücadelelerine dair hatralar

günümüze kadar gelmitir.161

Denizli, Honaz ve Dalaman bölgesine gelen bu Türkmenler tarafndan nanç-Oullar Beylii kuruldu.

Balarnda uç gazisi Avar boyundan Mehmet Bey, kardei lyas ve damad Ali Bey bulunuyordu.162 Balangçta

bu beylii kuranlarn Germiyan soyundan olduu zannedilmiti. Mehmet Bey, Hülagu’nun yardmyla Denizli’ye

hakim olmutu. Ancak damad Ali Bey’in ihaneti sonucu öldürüldü. Ali Bey Türkmenlerin bana geçerek

beyliini kurdu ve Selçuklulara baland. 1277’de Cimri olaynda Selçuklulara sadakatsizlik gösterdiinden bir

Mool – Selçuklu ordusu Denizli’ye gelerek Ali Bey’i (1278) bertaraf etti. Ali Bey, hapsolunduu Afyon

kalesinde üzüntü ve korkudan öldü.163 Denizli ve çevresinin hakimiyeti ise Sahip Ata ailesine verildi.

Ancak, Germiyanl Yakup Bey 1289’da bölgeyi ele geçirerek Ali Bey’in olu nanç Bey’e vermitir. Bu sebeple

beylik nanç Bey’in adyla anla gelmitir. nanç Bey de Emir Çoban’a balln arz etmitir. Yakup Bey’in

ölümünden sonra Germiyan hükümeti ile ban kesmi veya gevetmitir (1322). nanç Bey, 1334’te vefat edince

olu Murat Aslan, ondan sonra da olu shak Bey Ladik Emiri olmutur. 1402 tarihinde Timur tarafndan II.

Yakup Bey’e memleketleri iade edildii zaman Ladik (Denizli) eskisi gibi kendisine verilmitir.164

Denizli yöresinde bilhassa Asi-Karaaaç (Acpayam) mntkasnda youn bir Türkmen yerlemesi

görülmektedir. 1333 ylnda buradan geçen bn-i Battuta, Karaaaç Ovasnn Türkmenlerle meskun olduunu

söylemektedir. Hayli kalabalk olan bu Türkmen nüfusu bu yörede Anadolu’nun en kesif Ouz boylarnn yer

isimlerini yadigar olarak brakmtr. Halen mevcut köy isimlerinden anlalaca üzere bu Türkmenler, Afar

ulusuna ve aralarnda baz Üç-oklu boylar bulunmakla beraber daha çok Boz-oklara mensuptular. Türkmenler

XIII. yy ’da henüz kabilelerin isimlerini tayan beylerin idaresindeydiler. Yva ve Salur gibi beyler, Gölhisar

taraflarna hakim olduu zikredilen Yva-oullar üphesiz daha çok ayn isimli Ouz boyundandr. Bu Türkmen

mntkasnn dousunda Afar Bey ’in idaresindeki Afarlar; daha batda ise baka bir Afar Beyi bulunmaktayd.

Germiyan ve Afar uluslar arasnda Denizli tarafnda cereyan eden mücadele önemlidir. Bu mücadeleye

dair bn-i Battuta’nn kayd ilginçtir ve Germiyanllar hakknda sert ifadeler kullanmas da bu mücadelenin çok

çetin olduunu göstermektedir. Gölhisar’dan Denizli’ye gitmek üzere Karaaaç Ovasndan geçen seyyaha,

Germiyanl ekyasndan korunmak üzere Gölhisar Sultan tarafndan süvariler katlmtr.165

Buradaki mücadelenin taraflarna baktmz zaman her ikisinin de Afar boyuna mensup olmas ilginçtir.

Bununla birlikte o devirde Anadolu’da siyasi kargaa srasnda kabilelerin ve hatta ailelerin hakimiyet

mücadelesine giritii düünülürse bu mücadele daha iyi anlalabilir. O zamanlardan kalan ve hala Denizli,

Burdur ve Isparta’nn en sevilen türküsü olarak söylenen “Afar Beyleri”, Avar beyleri ile Germiyanllar

arasndaki mücadeleyi anlatmaktadr.

Adn sevdiim Afar Beyleri, Afar beyi derler bize ezelden,

Size bir vezirlik yakp durur. Bülbül yuva yapm gazelden,

Topla dizginini, tan kendini, Sar topraklar gitmesin tez elden,

Karnda Germiyan bakp durur. Çarpalm der Afar Beyleri.

Denizli Avarlar, çok erken tarihte yerleik hayata geçmelerine ramen boy uurunu unutmayp halen

bölgede varln sürdürmektedir ve kültürel olarak ta yörede çok derin izler brakmlardr.166 Bölgedeki

Avarlarn kültürleriyle ilgili özellikle atlar konusunda rahmetli Tahir Kutsi Makal’n yazlar bulunmaktadr.167

6. Kuzey Suriye, Güney ve Güneydou Anadolu Bölgesi

Moollarn Köseda Savanda (1243) Selçuklular yenip egemenlii altna almas üzerine Anadolu’da bir

çöküntü balad. Moollar 1277’de Anadolu’nun önemli bir ksmna hakim olunca kendilerine kar Anadolu’yu

savunan tek unsur olan Türkmenleri hedef alp bunlara kar giritii saldr ve katliamla bu gücü yok etmeye

balad. Bunun sonucunda Memluk müverrihi bn-i eddad’n kaydettiine göre Anadolu’dan Suriye’ye

(Gazze’den Antakya ve Diyarbakr’a kadar uzanan saha ile Suriye sahillerine) 40.000 çadr Türkmen göç

ederek Memluklere snd.168 Bu Türkmenler burada da Boz-ok ve Üç-ok tekilatlarn yaattlar. Bozoklar’n

banda ise Afarlar görüyoruz. Bu Afarlar ileride Anadolu ve ran’da adndan söz ettirecek ana kol

Avarlar’dr.169

Suriye’de (Güney ve Güneydou Anadolu dahil) yaayan Türkmenler unlard :

Kutbei-Oullar (Halep), Gündüz-Oullar (Amik), Köpek-Oullar (Antep), Bozcal (Sivas), Doanc-Oullar

(Amik), Döer (Halep’in dousu), nallu (Kuzey Suriye), Özer (Halep-Akdeniz aras), Sakalsz-Oullar (Halep’in

bats), Savc (Halep’in bats), Varsak (Tarsus ve Toroslar).170

Görüldüü gibi Halep, Antep ve Antakya bölgelerinde yaayan Kuzey Suriye Afarlar, 13-15. asrlarda

balca üç aile tarafndan (Köpek-Oullar, Gündüz-Oullar, Kutbei-Oullar) idare olunmutur. 171 Bunlardan

Afarlar (Kutbei-Oullar), 15. Yy’da balca Halep civarnda yayorlard. Beyleri Kutbekli Muhammet idi.

Gündüz-Oullar, Amik Ovasnda bulunuyorlard. Balar olan Gündüz Bey, Doanc-Olu Faris’in ölümüyle,

buradaki bütün Türkmenlerin ba olmutu. Bu obann ilk tannan ve en ünlü ahsiyeti Gördü Bey’dir ve bir çok

baarlar vardr. Köpek-Oullarna gelince, onlar Antep bölgesinde bulunuyor ve Frat bölgesinde 1440-45 yllar

arasnda oldukça faal görünüyorlard. Beyleri Hüseyin, Malatya hakimi idi. Köpekliler, Memluklerin yardmc

kuvveti idi. Ayrca Köpek ailesinden olan Sakalsz-Oullar adl oba, Halep’in batsnda yayordu ve onlar da

Memluklerin yardmc kuvvetiydi.172

Köpek-Oullarna adn veren Köpek hakknda bir bilgiye sahip deiliz. Çok etkin ve nüfusu fazla olan

Köpeklilerin daha eskilerde var olan bir oyman kalnts ve devam olduu akla geliyor. Gerçekten de Orta

Asya’da eskiden büyük bir oymak olan Köpekoullar’nn yaad bilinmektedir.173 Bunun yannda Köpekli

Avarlarnn yerletii Kuzey Suriye’nin Arap hakimiyeti devrinde iken (slam öncesi ve sonras) en güçlü

kabilesi Beni Kelb (Köpek-oullar) idi ki, ilginç bir tesadüftür. Hatta Emevi Saltanatn kuran Muaviye, Hz.

Ali’ye kar destek bulmak için bu kabileden evlenmiti. unu da belirtelim, Kuzey Suriye Araplarna asl Araplar

Arab- Müsta’ribe (Aslen Arap olmayan sonradan Araplam Arap) demektedirler.

Bu Avarlar, 14 ve 15. Asrlarda bölgede Osmanl-Akkoyunlu-Memluk devletleri arasndaki çekimelerde

ve 1337 ylnda Mara ve Elbistan bölgesinde kurulan Dulkadr Beylii ile (Dulkadr Türkmenleri Ouzlarn Bozok

kolundan ve çou Bayat, Afar ve Beydili boyundan idi. Dulkadr Beylerinin bu boylardan hangisinden olduu

bilinmiyor, ama Bayat boyu ihtimali daha yüksek gözüküyor.174) 1352 ylnda Çukurova bölgesinde (Adana,

Tarsus, Misis, Ayas ve Sis) hakim olan Ramazan-Oullar (Ouzlarn Yüreil boyundan) bünyesinde youn olarak

faaliyet göstermitir.

Ramazan-oullar Beyliinin kurucusu Ramazan Bey, Çukurova bölgesinde dalm bulunan Türkmen

airetlerini etrafnda toplayarak yaylak-klak hayatna sahip olmalarn salamt. Böylece bu Türkmenler, yaylak-

klak arasnda göç ederek belli bir vatan içinde oturma ve az-çok göçebelikten kurtulma olanana kavumulard.

Ramazan Bey, Afarlara ise Uzun Yayla, Rum Nahiyesi (Develi ile Yahyal’nn Tufanbeyli’ye snr olduu ve

Eepnar, Çataloluk, Kiske, Kale, hl, Yeniköy, Afar, Karaköy ile çevre köyleri içine alan sahadr. Günümüzde

harabe halde olan Avar adl köy, Ermeni köyü idi.) ile Maris Bölgesini yaylak olarak tahsis etmiti.175

Ramazanllar, bölgedeki Türkmenleri itaatine alarak büyük bir nüfuz elde etti. Çukurova’nn ve

Suriye’nin belli bal ticaret ve hac yolu üzerinde bulunmas Memluklularn bölgeyle ilgilenmesi ve dolaysyla

Ramazanllarla mücadele etmesine sebep oldu. Ramazanllar destekleyen Türkmenler ve özellikle de Afarlar

ve Kutbekli Avarlar Memluklularca iddetle cezalandrldlar.176

Ramazan-oullar Çukurova’daki Türkmenlerle birleip Karamanllarn da destei ile Memluklular

Çukurova’dan atmlard. Ancak Memlukler kendilerini destekleyen bir ksm Afarlar sayesinde Ayas ve Sis

bölgesinde tutunmaya çalmlar ve 15.yy Ramazanllarn Memluklulardan bölgeyi kurtarmaya çalmasyla

geçmitir. Karaman-Oullar bölgeyle ilgilenmilerse de Fatih Sultan Mehmet bu giriimi engellemitir.177

Memluklularn Çukurova’ya aknlar ve Sis’i fetihleri zamannda (1375) Kuzey Suriye Avarlarnn bir

bölümü Çukurova’ya göç ederek Sis yöresine yerleti ki bunlara Sis Afarlar denir.178

Afarlar, Akkoyunlular ile dostça münasebetlerini devam ettirdiler. Bunlardan Mansur Bey’in

(Gündüzlü’den) Uzun Hasan’n yakn arkada olduunu ve onu desteklemek için emrindeki Avarlarla beraber

ran’a gittiini biliyoruz. XI. asrdan balayarak XII. asrda Suriye ve Halep’e bir çok Türkmen aireti yerlemitir.

Bölgedeki Afar obalarnn faaliyetlerine gelince ;

1401’de Köpekliler Timur’un am dönüü srasnda (1401) Frat kysnda Çaatay ordusuyla savam ve

yenilerek kaçmlardr.179 1402’de Bu olaydan birkaç yl sonra Köpek-Olu Hüseyin Bey Ankara Sava’na

müteakip (1402) karklktan istifade ile Tokat bölgesini yamalam, ancak Çelebi Mehmet’e yenilerek bölgeden

ayrlmtr. 1404’de Bunun üzerine güneye sarkarak; Memluk hakimiyetinde olan Malatya’y ele geçirmitir

(1404). 180

XV. yy balarnda Kutbekli Afarlar, Memluk emirleri arasndaki mücadeleden Bayat ve nalllarla birlikte

faydalanarak yamaclk yaptklarndan bu emirlerden Çekim onlara kar iddetle harekete geçmiti. Hatta bu

sebeple onlardan bir ksm Ak koyunlu Kara Yülük’e snmlard. 1407’de Çekim’in öldürülmesini müteakip

tekrar yurtlarna döndüler ve Memluk iç mücadelelerine katldlar. Nevruz ile eyh arasndaki mücadelede ise

(1407) Köpek ailesinden olan Sakalsz-Olu Türkmenleri eyhi desteklediler.181

1408’de Memluk emirlerinden Halep valisi Temür Boa, Halep bölgesindeki Türkmenleri itaat altna

almak için Amik ovas hakimi Gördü üzerine yürüdü ise de ar bir yenilgi ald (1408). 1409’da Memluklularn

Halep valisi Demirta, asi Emir Nevruz’un üzerine yürüdüünde emrindeki Türkmen kuvvetleri arasnda

Köpekolu Aydomu ile Gündüzolu Gördü Bey de vard (1409). Köpekli Avarlarnn Demirta’n öncü kuvveti

olduunu ve Nevruz’un öncülerini yendiklerini ve bunun sonucu olarak Nevruz’un da yenilerek Antakya’ya

çekildiini görüyoruz.182

1410’da Nevruz, Memluk Sultan tarafndan affedilip am Valiliine atannca bu sefer selefi emir eyh

(sonradan Memluk Sultan) isyan etti. eyh, etrafna toplad Afarlar, Doancoullar, Köpek-Oullar, Döerler ile

Nevruz’u Hama’da kuatt. Nevruz’un yardmna Halep naibi Demir-Ta geldi. Yannda Dulkadrl, Bozcal,

Köpekli Avar ve Gündüz-Olu Gördü vard. Yaplan savata (1410) her iki tarafta da Afarlar görüyoruz. eyh

safnda Köpekliler ve Avarllardan bir bölük bulunmasna karn Kutbeili Muhammet, Gündüzolu Gördü ve

Köpekli Afarlar Nevruz’un yannda idiler. Ancak Nevruz, safndaki Afarlarn çou (Köpekliler) eyh tarafna

geçince yenildi. Kutbeili Muhammet esir edilenler arasndayd. Gördü Bey’in ise Nevruz’la beraber Hama’ya

kaçtn görüyoruz. Köpek-Olu Ay-Domu, eyh tarafndan Halep’e gönderildi. Ay-Domu Halep’i ele geçirdi.183

Bu srada Halep valisi olarak atanan Korkmaz, Dulkadrllarn üzerine yürüdü (1410). O, Köpekli ve

Gündüzlüleri Dulkadrllardan Bian ailesinin yönettii Dokuz cemaatine kar yardma çarmt. Savan sonuna doru

Köpekli Aydomu ve Hüseyin Bey geldilerse de; Aydomu, Korkmaz’n yüzüne ok att. Bu sebeple seferden

geriye dönerken Antep’te Hüseyin Bey ve adamlar Korkmaz’n emri ile tutuklandlarsa da yolda baskn yapan

Afarlar liderlerini kurtardlar.184

1411’de Bu arada (1411) Gündüzolu Gördü Bey Antakya’y Özerolu’nun elinden alarak bölgenin tek

hakimi konumuna yükseldi.185 1411’de eyh, Memluk Sultan Ferec’in üzerine yürüyeceini anlaynca Halep’e

geldi ve kendisine ba kaldran Gündüz olu Ömer’i esir ald.186 1412’de ise Hüseyin Bey’in tekrar Malatya’y

ele geçirdiini görüyoruz. Ayn yl eyh, Memluk Sultan oldu. Bu dönemde Nevruz ile Demirta birbiriyle

mücadele halindeydi. Demirta’n yannda Gündüz olu Gördü, kardei Ömer, ve Özeroullar vard. Demirta,

Nevruza dayanamayp geri çekildi.187

1414’de eyh 1414’te Dulkadrllardan Antep ve Darende’yi, Köpek-Oullarnn elinden ise Malatya’y ald.

Hüseyin Bey ise kaçt. 1413-15 yllarnda eyh Nevruzu yenerek Elbistan’a kadar uzand. Amac Türkmenlere

gözda vermekti. Bu sefer esnasnda Malatya’ya gelmi, orann hakimi Köpek olu Hüseyin ise kaçmt. eyh

seferden dönerken nal’ Halep valisi tayin etti. nal, Amik’te bozgunculuk yapan Gündüz olu Gördü üzerine

yürüdü. Gördü Dulkadrolu Ali Beye snd. 1415’de Bu arada Halep valisinin Gündüzlülerin bozgunculuk

yapmalaryla, onlarn üzerine yürüdüünü Gördü Bey’in ise Gavur dalarna kaçtn görüyoruz(1415). Vali nal,

Gündüzlülerin elinde olan Derbsak (Gündüzlü) kalesini ele geçirdi. Gördü ve yaknlar Mara’a kaçt.

Gündüzlü Avar ise Gündüz’ün torunu Demirhanolu Faris’in etrafnda toplandlar. 1417’de Memluk sultan

eyh’in Msra dönmesiyle Dulkadrl Mehmet Darende’yi geri ald gibi Besni’yi de ülkesine katt. Karaman-Olu

Mehmet bey de Ramazanllardan Tarsus’u alrken, Köpek-Olu Hüseyin Bey de Malatya’y tekrar ele geçirdi.

Buna oldukça kzan Memluk Sultan eyh, Türkmenleri tam bir itaat altna almak ve topraklarna el koymak için

Anadolu’ya sefere çkt (1417). Demirhanolu Faris etrafnda toplanan Gündüzlüler de, Memluk saflarna

katlacaklardr. Halep’e geldiinde Hama naibi Car Kutlu içinde Afar ve nallu’larn da bulunduu bir ordu ile

eyh’in huzuruna geldi. eyh bu orduyu Hüseyin Bey’i Malatya’dan çkarmak için üzerine gönderdi. Hüseyin

Bey Malatya’y ykp ie yarar nüfusu da alarak Divrii bölgesine, oradan da Osmanl topraklarna gitti. Bu sefer

esnasnda Gündüz olu Gördü, Dulkadrl Ali ve Köpekli ailesinden Sakalsz olu Turul’un, eyh’e affedilmelerini

isteyen ve itaatlerini bildiren mektuplar gönderdiklerini ve böylece kurtulduklarn görüyoruz. 188

1418’de eyh Msr’a döndüünde Hüseyin Bey tekrar Malatya’ya gelip ehri kuatt ise de kuatma srasnda

kendisine snan bir memluklu tarafndan gece uyurken öldürüldü (1418). Cesur, atak ve iyi bir savaç olan

Hüseyin Bey, Malatya bölgesinde bir beylik kurmaya çalyordu. Bundan sonra Köpeklilerin bana Hüseyin

Bey’in kardei Eslemez geçmitir.189

1418’de Kutbekli Afarlar, daha sonra Bayat ve nalllarla birlikte yine Akkoyunlu Kara Yülük’ün

müttefiki olarak Kara koyunlu Kara Yusuf’a tabi Mardin bölgesinde yama ve tahriplerde bulundular. Bunun

üzerine Kara Yusuf, Amid’e saldrd, yenilen Kara Yülük ise Memluklerin elindeki Halep’e snd. Kara

Yusuf’un 1418’de Antep’e ardndan Halep’e gelmesiyle Kutbekli Afarlar yurtlarn brakp Trablus

bölgesindeki Safita’ya gittiler. Burada da yamaclk hareketlerinde bulunduklarndan Trablus valisi Barsbay

onlarn bu hareketlerini önlemeye çalt gibi; Kara Yusuf’un ülkesine döndüünü söyleyerek yurtlarna

dönmeleri hususunda ikna etmeye çalt. Avarlarn göçe hazrlandklar bir srada Barsbay davarlarna göz dikip

üzerlerine yürüdüyse de ar bir bozguna urad.190

Gördü Bey’e gelince; eyh’in ölümüyle baa geçen Tatar hakimiyetini salamlatrmak için am ve Halep

Bölgesi’ni tedibe gelmi ve burada Türkmen beyleri katna gelmilerdi. Dier Türkmen beyleri iltifat gördüü

halde Gördü Bey, Tatar’n emri ile srf Temür Boann eski malubiyetinin intikamn almak için öldürüldü

(1421). Gördü Bey büyük bir emir idi ve onun zamannda Suriye’den geçen hac ve ticaret yolunun emin

olduunu biliyoruz. Gördü’den sonra yerine kimin geçtii bilinmiyor. 191

1435’te Karamanllar kaptrdklar Kayseri’yi geri almak için Dulkadrllar üzerine yürüdüünde emrinde

Ramazanllar, Özerliler, Varsaklar ve Gündüz-Oullar da vard (1435). Memluklerin el altndan destekledii

Karamanllarn, Dulkadrllar yenerek Kayseri’yi almas Osmanllarn houna gitmemiti. Bu yüzden Barsbay ile

yapt taht kavgasn kaybedip sonradan kendilerine snan Memluk emirlerinden Canbek Sufi’yi Memluklere

kar kullanmak istediler. Canbek Sufi Memluk topra olan Divrii’yi alp ardndan Köpekli Eslemez ve Kutbeili

Mehmet ile birleerek Malatya’y kuatt (1435-36). Eslemez az sonra Canbek Sufi’den ayrlp Memluk sultannn

katna çkarak itaatini bildirmi ve iltifatna nail olmutur.192

1457 ylnda Kutbeililer’in, Ak-Koyunlu Uzun Hasan ile Kara-Koyunlu Cihan ah’n kumandan Tarkan

Olu Rüstem arasnda yaplan savata Ak koyunlu ordusunda yer aldklarn görüyoruz. Mansur Bey Afar da Ak-

Koyunlu safnda idi. 193 Esasen Kutbeililer’in 1407 ylnda Ak koyunlu birliine katldklarn ve az sonra da

büyük bir ksmnn Huzistan’a göçtüklerini biliyoruz. Fakat onlar daha sonra Suriye’ye tekrar gelerek buradaki

olaylara karmlarsa da Ak koyunlu birliinden bir daha ayrlmamlardr. Kutbeklilerden bu tarihten sonra bilgi

edinemiyoruz. Bu onlarn ran’a göçmeleri ve yerleik hayata geçmeleriyle ilgili olsa gerek.

1467’de Dulkadr tahtna çkan ehsuvar Bey, Osmanl yandal güdüyordu. Bu ise Memluk sultan

Hokadem’in tepkisine sebep oldu. Hokadem, ehsuvar’a kar onun amcas Rüstem’i kkrtt. ehsuvar’n

Memluklara ait Birecik, Besni, Gerger ve Rumkaleyi almas üzerine Memluk ordusu Dulkadr seferine çkt.

Köpekli Eslemezolu Memluk ordusu gelinceye kadar Dulkadr kuvvetlerine saldrarak ypratmaya çalyordu.

Ancak yenilerek kaçt ve Karaman olu Pir Ahmet’e snd. Yaplan sava Dulkadrllar kazand (1467).194

Memluk emiri Yebek, Ramazanl topraklarn igal edip güneyde Memluk topraklarna sarkan Dulkadirolu

ehsuvar Bey’le savamak için Halep’e geldiinde (1471); Dulkadrllarn yurtlarndan att Türkmen Beyleri katna

çkmlard ki, aralarnda Eslemez olu Mehmet ve yine Köpekli ailesinden Sakalsz olu Mahmud’da vard. Bu

srada Gündüzlü Afarlarnn banda Ömer Bey vardr ve Amik Ovasnda yaamaktadr. Yebek, Ömer Bey’i Amik

bölgesine gönderip buralarda tedbir almasn salad.195

Gündüzlüler, 1482’de Mehmet Bey’in bakanlnda idi. Bu tarihte Osmanllar Çukurova’y istila etti.

Osmanl hakimiyetini kabul etmeyen Türkmenler ve Afarlar yaplan savata yenildi. Gündüz olu Mehmet Bey

savata ölenler arasndayd.196 Bundan sonra Gündüzlülerin çounluu ran’a gitmitir.

Köpeklilere gelince Osmanl hakimiyetinin ilk yllarnda bu ailenin banda Turak Bey, sonra Turak Beyin

olu Emenlik bulunuyordu. Bundan sonra bu ailenin sonu hakknda bilgiye sahip deiliz. Ya ran’a göç etmiler

veya alt obalarnn dalmas ile farkl oba isimleri altnda varln sürdürmü ve yeni obalarn teekkülünde yer alarak

ana boy ad unutulmutur. Nitekim Recepli Afarlarnn çounlukla Köpekli’den çktn biliyoruz.

7. Sevindik Han ve Avar Beylii (1482 ?-1534)

Akkoyunlu Devleti’nin, Osmanllardan ald darbeler sonucu zayflad ve eyh Cüneyd’in haleflerinin devlet

kurmak için faaliyete giritii dönemlerde iki ülke arasnda bulunan topraklarda kontrol kaybedilmiti. Bu

esnada ortaya çkan Afar Boyu’na mensup Sevindük Han, bu mücadelelerden istifade etmesini bilmi ve ana

kitlesi Afarlara dayanan göçebe bir beylik kurmaya muvaffak olmutur.

Douda Elegez Da’ndan batda Kop Da’na varncaya kadar yaylan beylik, Erzurum merkez olmak üzere

Çobanköprüsü, Bayburt, Kars ve üregel (Gümrü ile Arpaçay’n Kzlçakçak ve Bagedikler Buca) bölgelerini

içine alyordu.197 Beyliin kurulu tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte; evvelce Safevi nüfuzuna tabi iken

Yavuz Selim’in Trabzon valilii srasna tesadüf eden 1508-10 tarihinde Osmanl nüfuzuna girdiini düünürsek

(Yavuz 1508’de Gürcistan Seferi dönüü ran topraklarna girerek Safeviler’i yenmiti. Afarlar, bu savata

Safevi ordusunda çarptlar198), beyliin henüz II. Beyazt’n ilk devirlerinde kurulduunu tahmin edebiliriz.

Sevindük Han, Kzlba olduu için gerçekte bir Safevi taraftaryd. Henüz ah smail devletini kurmadan önce

Gilan’da iken onun yanndayd. Bu sebeple Gilan sofularndan kabul edilirdi.199 Yavuz, ah smail’i yendii

Çaldran Sava sonras (1514) Sevindik Han’a bir mektup göndererek rsen (atadan) ve iktisaben (kendi

gayretiyle) Osmanl’ya bal olduunu hatrlatm ve Tebriz dönüü Afar topraklarndan geçerken (üregel,

Çobanköprüsü ve Erzurum üzerinden) ordusu için satlk erzak istemitir. Sevindik Han ise bu mektuba politik

bir cevap göndererek Osmanl’ya bal olduunu bildirmi ancak hiçbir yardmda bulunmamtr. Buna ramen

Yavuz Çaldran Zaferi sonras Safevi ve Atabek (Ortodoks-Kpçak Türk’ü) Devletinden bir çok yeri ald halde

Sevindik’in topraklarna dokunmad.200 Bu bize Sevindik Han’n bölgedeki gücünü göstermektedir. Ertesi yl

(1515) Kemah’ alan Osmanllar, Kemah Sancan kurdular ve Afar Beyliiyle komu oldular.201

Sevindük Han, Yavuz’un ölümüyle birlikte tekrar Safeviler’e yönelmitir. 1521’de Horasan’da Serahs

hakimi idi. Kanuni’nin ran üzerine yürüdüü Irakeyn Seferi’nde, veziriazam Maktul brahim Paa Erzurum’a

gelmi ve burasn fethederek bu Afar Beylii’ni ortadan kaldrmtr (1534). 202 Burada bir Erzurum Beylerbeylii

oluturularak, Dulkadr-olu Mehmet Bey, Beylerbeyi tayin edildi.

Beyliin ortadan kalkmas üzerine Sevindük Han’ Safevi emirleri arasnda görüyoruz. Safevi ordusunda ve

idari kadrosunda çok özel bir yeri olan Sevindük Han Korucubalk (Ordu kumandan) görevine kadar

yükselmi, ölene kadar önemli bir çok olaya girmitir. Güçlü bir emir olan Sevindük Han, 1562’de 90 yanda

ölmütür. Olu Hüseyin Bey de Horasan’da Afar emirlerindendi.

8. ran Afarlar

ran tarihin en eski devirlerinden beri Türklerin yaad bir bölgedir. M.Ö. VII. asrda Sakalarn

Kafkaslardan inerek ran’a aknlar yaptklar ve bir ksmnn Azerbaycan’da yerletikleri bilinmektedir. Daha

sonra bölgeye Hunlar, Ouzlar, Kpçaklar, Peçenekler, Hazarlar, Sabirler gibi Türk boylar gelip yerlemitir.

Bununla birlikte ran’a bugünkü çehresini veren Türk göçleri slamiyet'in kabulü sonras olmutur. Abbasiler

zamannda balayan Türk arl Gazneli ve Selçuklular ile artm, Mool istilas sonras ise bu yerlerin demografik

yaps Türklük lehine deimitir. Bu durum 1925 ylna kadar sürmü, Fars asll Pehlevilerin iktidara gelmesi ile

Türk egemenlii sona ermitir. Buna ramen ran’da hiç olmazsa nüfusun % 35’ini hala Türkler oluturmaktadr.

ran gerek tarihteki konumu ve gerek siyasi münasebetleri yönünden oldukça önemli bir bölgedir. Buras

Fars kültürü etkisi youn olmakla birlikte, Türk boylarnn hakimiyet mücadelesinin geçtii ve kyasya vurutuu

bir saha olarak karmza çkmaktadr. Böyle bir ortamda hakimiyeti ele geçirip ran tahtna oturmak elbette kolay

i deildir.

a. Kara-Koyunlu ve Ak-Koyunlu Devleti’nde Afarlar

Daha XII. asrda ran’n Huzistan Eyaletindeki Avarlar, umla idaresinde bir beylik kurmulard. 14. Yy’da

ise Bat ran’da yaayan Türkmenlerin banda bulunan Celaleddin Tayyib ahn Avar olduu tahmin ediliyor. Bu

devirlerde Avarlar yalnzca Huzistan ve Fars eyaletlerinde kalmayarak orta ve bat ran’n muhtelif yerlerine

dalmlard. Dou ve Güneydou Anadolu ile ran ve Azerbaycan bölgelerinde iki ayr güç olarak ortaya çkan

Kara-Koyunlu ve özellikle Ak-Koyunlu Devletlerinde de Avarlarn faaliyette bulunduunu görüyoruz. lhanllar

ve Celayirliler devrinde Türkmenlerin mühim rolleri olmad halde; Karakoyunlular ile Akkoyunlular’da

Afarlarn mühim bir mevkii vard.203 Kara-Koyunlular’da Anadolu’dan gelen Afarlar ile Gence ve Berdaa

bölgesindeki Karamanllar204 sayabiliriz.

Ak-Koyunlular’da ise Afarlar daha etkindir. Bunlar, Halep Afarlar’dr. Kuzey Suriye Afarlarndan

Kutbeililer’in henüz 1407 ylnda Ak-Koyunlu birliine katldklarn biliyoruz ki onlarn hemen tamam bir

müddet sonra Huzistan’a göçeceklerdir.205 XV. asr sonlarna doru bu ülkede yeniden Afarlara rastlanr ki;

bunlar Akkoyunlu fethi neticesi Anadolu’dan gelmi Afarlardr. Uzun Hasan Bey ’in henüz Ak-koyunlu

hükümdar olmasndan önce, onun yakn adamlarndan birisi olan Mansur Bey, Kuzey Suriye Afarlarna

mensuptu ve kalabalk bir Afar gurubuna sahipti. Uzun Hasan’n ran’ fethi üzerine emrindeki Avarlarla bu

ülkeye gelmi, kendisi Huzistan’n güneyindeki Kuh-Giluye valiliine getirilmiti.206

1457 ylnda Ak-Koyunlu Uzun Hasan ile Kara-Koyunlu Cihan ah’n kumandan Tarkan Olu Rüstem

arasnda yaplan savata Ak koyunlu ordusunda Kutbeililer ve Gündüzlü’den Mansur Bey’de vard.207 Uzun

Hasan’n Fatih ile yapt Otluk-Beli Savanda da Afarlar, Ak-Koyunlu safnda savatlar. 208 Uzun Hasan’n olu

Fars valisi Halil Mirza’nn 1476’da yaptrd resmi geçitte Mansur Beyde vard. 1497’de taht ele geçirmek

isteyen Muhammedi Mirza, iraz’ Pürnek Kasm Bey’den alp Mansur Beye vermiti. Pürnekler ile Afarlar

arasnda yaplan savalar Afarlar kazanmlard. Muhammedi Mirza ile Sultan Murat arasnda yaplan bir savata

Avarlardan Piri Bey ölmütü. Mansur Bey daha sonra Akkoyunlu Sultan Murat ve Ebu’l-Feth Beyin

hizmetinde bulunmutur. Akkoyunlularn yklmas üzerine Mansur Bey Safevi hizmetine girecektir.209

b. Safevi Devleti’nde Afarlar

ah smail Devri (1501-24) : Safevi devletinin kurucusu smail, ran Erdebil’de bulunan Safevi Oca eyhi

Cüneyd’in torunudur.210 ah smail, Safevi Devletini kurarken yannda Ustacalu, amlu, Rumlu, Tekelü,

Dulkadr, Afar (Urmiye-Van gölleri arasndan gelen), Kaçar, Varsak Türkmenleri ile Karacada sofular

bulunuyordu. smail’in yannda bulunan bu Afarlar, müfrit ia akidesini benimsemilerdi. Fakat dier Afar

oymaklar henüz Sünni inançlarn koruyorlard. Bunlar ancak ah smail ve haleflerinin mamiye iiliini resmi din

olarak kabul etmelerinden sonra iilemilerdir. 211

Safevi Devleti’nin kuruluundan sonra ran’a yeni Afar oymaklar gelmitir. ran’daki büyük Afar varln da

Anadolu’dan gelen bu Afar oymaklar meydana getirmitir. 212

ah smail, 1501’de irvanllar ve akabinde Akkoyunlular yendi ve devletini kurdu. 1503’te Akkoyunlular

tekrar yenerek ortadan kaldrd ve Irak, Fars, Kirman’ ele geçirdi. Uzun Hasan’n en yakn adamlarndan olan

ve Akkoyunlularn kurulu, yükseli ve yklna ahit olan Mansur Bey, dier baz Akkoyunlu beyleri gibi ah

smail’e itaatini arz ederek Kzlba tacn giydi ve iraz valiliine getirildi. Bir müddet sonra Fars valisi (1505)

oldu. Mansur Bey ailesi ah Abbas devrine kadar Kuh-Giluye vilayetini idare etmilerdir. Ferah valisi Ahmet

Be Sultan, Özbek hükümdar eybek Han üzerine yaplan Horasan Seferine (1511) katlan Dana Muhammet Be

(savata öldü), 1513’teki ikinci Horasan Seferinde ad geçen ahruh ve Osmanl ile yaplan Çaldran Savanda

(1514) “ah benim” diyerek kendisini feda eden ve ah smail’in öldürülmesini önleyen Sultan Ali Mirza, ah

smail devrindeki dier Afar emirleridir.213

Tahmasb Devri (1524-76) : smail’in ölümünden sonra olu Tahmasb baa geçti. Tahmasb devrinde

Avarlar, Kuh-Giluye ve Huzistan’da yayorlard. Bu dönemde boylar arasnda kyasya iktidar kavgas

yaanyordu. Mücadelelerden Tekelilere kar birleen ve ah’n desteini alan Ustacalu, Dulkadrl, Rumlu ve

Afarlar galip çktlar.214 Tekelü ve amllar gözden düerken, Kaçar ve Afarlarn itibar artt ve yükselerek en

önemli boylar arasna girdiler. Avarlarn Kuh-Giluye ve Huzistan gibi merkezden uzak yerlerde yaamalar

daha mühim rol oynamalarn engellemise de çabuk ypranmalarn de önledi.215

Bu devir Afar emirlerine gelince ; en önemli emir, Tahmasb’n en muteber merkez emiri olan Sevindik

Han’dr. Sevindik Han, henüz ah smail devletini kurmaya çalrken onun yanndayd.216 1538’de Tahmasb’n

irvan Fethi’ne katld. irvan’n bana Tahmasb, kardei Alkas Mirza’y getirmiti. Ancak Alkas Mirza bamszlk

için bakaldrdnda (1546) onu iknaya giden Sevindük Han’d. (Alkas Mirza daha sonra Osmanl’ya snd ve

Safevilere kar savat. 1548’de irvan’ ele geçirerek Afar Mehmet Beyi yenmi ve Kum ehrini zaptetmiti. Alkas

Mirza’nn yakn adam Muhammet Be de Avar idi. Bugün Malatya’da Alkasolu adnda bir köy vardr.) 1548’de

Sevindük’ün eki üzerine yürüdüünü görüyoruz. 1551’de Ki kalesini fethe gönderildi. 1552-3’te Sevindük

Han, idaresindeki ordu ile Erci’i aldktan sonra Gevar bölgesini yamalad. Osmanl ile Safeviler arasnda

Amasya Bar (1555) yaplaca srada Osmanl veziriazamnn mektup yazd Tahmasb’n önde gelen 4 kiisinden

birisiydi.217

Safevilerin Horasan emirlerinden Mustafa Sultan, Firuz-Kuh’ta Özbekler tarafndan öldürüldü (1527-8).

Sincap Sultan (1550) ile Dana Be olu Allah Kulu Be’de (1556) Horasan’da dirliklere sahiptiler. Sevindik

Beyin olu Hüseyin Bey, Horasan’n muhtelif sancaklarnda valiliklerde bulunuyordu (1562’den sonra). 1532-

3’te Mansur Bein soyundan Halil Han’n kardei Gazi Han, iraz valisi idi (1539-40’da öldü).218 Kuh-Giluye

valisi Mansur Be olu Elvend Han, Osmanllarn Irakeyn Seferinde (1534) Tebriz’i almalar üzerine ehri

kurtarmaya geldiyse de yenildi. 219 Ertesi yl itaatsizlik gösterdii için öldürüldü (1535) ve yerine ahruh

unvan ile Mansur Bein torunu ve Hasan Sultan’n olu Muhammedi Be getirildi. ahruh Sultan (1542) ve

Mahmut Han’dan (1548) sonra Kuh-Giluye valisi Mansur Be ailesinden Mehmet Han idi (1548-9). 1550

olaylarnda ad geçen Rüstem Be’de 1557’de Kuh-Giluye valisidir (1558’de Aba üzerine gönderildi ve savata

öldürüldü).220

1536-7’de Kirman valiliinde ahkulu Sultan’ görüyoruz (1564-5’te hala görevde).221 1548’de Osmanl

snrna saldrlar düzenlenmi, ahkulu da Van Gölü kuzeyi ve Murat nehri boyuna (Boz-Ulus ve Kara-Ulus

üzerine) yamaya gönderilmiti. Bunlar Ahlat’ yamalayp 5 bin at, 100 bin koyun, 50 bin sr getirdiler. ahkulu,

1552’de Osmanl’ya kar yaplan harekatta Irak bölgesini yamalam, 1553-4’te Van, Vastan, Erci ve Adilcevaz’

yamalad. 1554’te ise Dav-Eli’ni yamaya gönderilmiti.222 1569-70’te Kirman valisi Yakup Be’dir.

1539-40’ta Huzistan’da Avarlarn ba olan Kan Kara lakapl Çulu Be olu Mehdi Kulu Sultan, uter hakimi

idi Ayn yl itaatsizlik ettii için üzerine Afar Haydar Kulu Sultan gönderilmi, ah’n emri ile kardei Sevindik Be

tarafndan öldürülmütür. Sevindik Be uter’e hakim olduysa da 1541-2’de Huzistan valilii Haydar Kulu

Sultan’a verildi. Daha sonra uter ve Dizful valilii Ebu’l-Feth Sultan’a verildi.223 Ebu’l-Feth Sultan, 1554’te

Osmanl’nn Nahçvan’ yakp yktktan sonra, Tebriz’i vurmas üzerine Osmanl’ya saldrd ancak yenilerek geri

çekildi.224 uter’deki dier Afar hakimleri ise Keçel Afar, Hasan Bey, Seyyid Bey, Rüstem Sultan Aralu, Seyf

Bey, Muhammet Sultan, ahverdi Sultan, Ali Sultan, Ahmet Sultan, Hüsrev Sultan, ahverdi Han

Gündüzlü’dür.225

1546’da merkezde bulunan Dulkadrllar ile Afarlar arasnda çatma çkm ve Afarlardan Sevindik Be,

ahkulu Sultan, Mahmut Han olay yattrmt.226 1550 olaylarnda Pir Kulu Be (airdi) ve Muhammet Be’in ad

geçiyor. Aralu Avarnn ba olan Aslan Be, 1567-8’de Lala Sultan Ahmet Mirza ile Gilan Seferine katld. Ayn

sefere katlan skender Be’e Gilan’da dirlik verildi. Tahmasb öldüü srada Afar emirleri unlard : Aslan Sultan

Aralu, Kuh-Giluye’de 10.000 çadr Avarn ba Mansur Be ailesinden Halil Han, Save valisi Mahmut Sultan,

Kirman valisi Yakup’un kardei Yusuf, Hezarcerib valisi skender Be (Mansur Be ailesinden olup sonradan

Kuh-Giluye valisi oldu), Horasan’daki Ferah ve Esfuzar valisi Yeen Sultan ile yine Horasan’da bir yerin

valisi Hüsrev Sultan Körolu.227

smail II. (1576-77) ve Muhammet Devri (1577-87) : Tahmasb ölünce, Türkmen, Rumlu ve Afarlar

smail Mirza’y desteklediler. Haydar ile yapt taht kavgasn Aslan Sultan Aralu’nun da destekledii smail

(1576-77) kazand.228 Bunun üzerine Haydar’ desteklemi olan Ustacalulara kar kym balad. Ferah valisi

Sevindik Be olu Hüseyin Sultan'da Ustacalu ahkulu’yu öldürdü. Bu dönemde Avarlarn büyük emiri Halil

Han da merkezde bulunuyordu.229

smail’in ölümü üzerine bacs Perihan Begüm, Afar Kulu Be’in de bulunduu 8 kiilik bir heyetin yardmyla

ülkeyi 2,5 ay idare etti.230 Sonunda büyük emirler toplanarak Muhammet’i (1577) ah ilan ettiler. Halil

Han’n teklifi ile boylar arasndaki rekabetin önlenmesi kararlatrld. Boylar liderlerini seçip açkladlar. Afar’n

ba Korucuba Kulu Be seçildi. Veli Han, Kirman; Halil Han’da Kuh-Giluye valisi oldu. Osmanl’nn irvan’a

saldrmas üzerine yaplan baarsz savalarda (1578) Kulu Be de vard. Bu srada tekrar hortlayan boy ihtilaf Kulu

Be tarafndan yattrld.231

1580’de Kuh-Giluye’de Kalender adl bir kii, kendisinin ah II. smail olduunu ileri sürüp Lurlardan

kalabalk bir kitle toplad ve bölgenin hakimi Afarlar üzerine yürüdü. Halil Han’n olu Rüstem Be’i öldürerek

Afar’ perian ettiler. Merkezde bulunan Halil Han, hemen bölgeye geldiyse de öldürüldü ve Afarlar çok zor

duruma dütü. Halil Han’n yeeni skender Be, bölgeye vali atand ve Dulkadrllarn yardmyla Düzmece smail

yakalanp öldürüldü.232 Bu olaydan sonra Avarn bir ksm Halil Han’n olu ah Kulu’nun etrafnda topland. ah

Kulu, skender Be’i öldürdü ve bölgeye hakim olduysa da karsna akrabas Abdullatif Be olu Hasan Be çkt.

Uzun süre mücadele ettiler.

Düzmece smail’in dördüncüsü Gurlular arasnda çkt ve Ferah valisi Hüseyin Sultan ile kardei Ali Han

Sultan’ öldürerek Horasan Avarn perian ettiler. Ferah valiliine atanan Yeen Sultan, sefere hazrlanrken

Düzmece kendi adamlar tarafndan öldürüldü.233

ah’a kar taht kavgasna girien Abbas Mirza’y destekleyenlere kar Horasan seferine Kirman valisi Veli

Han memur edildi (1583). Ancak, ah’a isyan edenler Kulu Be sayesinde ceza almadlar. Üstelik

cezalandrlmalarn isteyen vezir Selman, Kulu Be tarafndan öldürüldü.234 syanclara arka çkt için Kulu Be,

Sebzevar valiliinden azledildi. 1585’te Osmanl’nn Tebriz’e girmesi üzerine yaplan sava esnasnda

öldürüleceini anlayan Kulu Be, kardei Cabbar Kulu ile Osmanl’ya snd.235

Hamza Mirza ile Tahmasb Mirza arasndaki taht mücadelesinde Keçel Mustafa, Hamza’ya isyan etti.

Kazvin’de oturan Usalu ve Eberlü Afarlar Tahmasb’a kar geldilerse de üzerlerine ordu gönderilip tedip

edildiler. Hamza Mirza öldürülünce Kirman valisi Veli Han, olu Yezd hakimi Bekta Han, Isfahan’daki

Aralu Avar, Türkmen ve Dulkadrllarn da destei ile Abbas Mirza’y hükümdar ilan ettiler. Daha sonra

aralarnda Alplu Avarnn lideri smail Han’n da bulunduu emirler Abbas’ tahta çkardlar. Bu dönemde

Avarlarn yurtlar ran’n güneyi idi ve batdan douya doru bir erit gibi uzanyordu (Kuh-Giluye, Isfahan,

Kirman, Ferah, Esfuzar). ah Muhammet öldüünde Aralu’nun bir ksm ile Usalular Kazvin civarnda

oturuyordu. Kirman, Veli Han’n, Yezd, Bekta Han’n, Eberkuh (Yezd’in güneyindedir), Kulu Be olu Yusuf

Han’n idaresindeydi. Kuh-Giluye’de ise ahkulu ile Hasan Han arasndaki rekabet devam ediyordu. Yine

Kuh-Giluye’de Aralularn ba Aslan Sultan’n olu Tahmasb Kulu Han vard.236

Abbas Devri (1587-1628) : ah Abbas Türkmen boylar arasndaki rekabet ve devletteki etkinlikleri

yüzünden bu unsuru itaat altna almak zaruretini gördü. Bu yüzden tahta çkmasnn hemen sonras Afar

Korucuba Yusuf Han’da dahil Türkmen beylerin çounu öldürttü. Daha sonra Afar, Dulkadr, Kaçar, Bayat ve

dier boylarnn eski yerlerinde kalabalk yaamalarna son verip onlar ran içinde datt. Böylece Kuh-Giluye bir

Afar yurdu olma özelliini kaybetti. Ardndan Osmanl gibi devirme sistemi kurup Türk olmayanlar devletin

üst kademelerine ve hatta bir ksmn Türk boylarnn bana getirtti (Mesela Gürcü Cemit Sultan, Abiverd’deki

Eberlü Avar’nn; Nevruz Sultan, Karaba’daki Cevanirler’in ba idi).237

Bu dönemde Afar emirlerine gelince; Yusuf Han, Abbas tarafndan Korucubala getirildi. Ancak Mürid

Sultan’a suikast düzenleyince hapse atld. Korucubalk ise skender Be’in kardei Bedir Han’a verildi. Bedir

Han, Esterabat valisi oldu (1589) ve korucubalk Veli Han’a verildi. Veli Han’dan boalan Kirman valilii de

olu Yezd hakimi Bekta Han’a verildi. Veli Han’n çabalar sonucu Yusuf Han hapisten kurtulup tekrar

Eberkuh valiliine gönderildi. 1590’da Aralularn ba Aslan Sultan olu Tahmasb Kulu, Hemedan valisi oldu ve

Nihavend’i Osmanllardan geri almak için sefer yaptysa da baar elde edemedi. 1591’de itaatsizlik ettii için

öldürüldü. Bir müddet sonra olu güçlü emirlerden Zehr-i Mar Sultan’da öldürüldü. Bekta Han büyük

hayaller peinde kounca bertaraf edilip Kirman önce Yusuf Han’a sonra tekrar Veli Han’a verildi. Bu

civardaki bir kasaba da Alplu’dan smail Sultan’a verildi. Bu ikisi 1593’te Özbeklerle yaplan savaa

katldlar.238 smail Sultan, Kazerun valisi Emir Han Kuh-Giluye’ye atannca (1595) onun yerine Kazerun

valisi oldu. Bundan sonra 1835 ylna kadar Kazerun han olan Avarlarn Alplu obasndan olduu söyleyelim.239

Kuh-Giluye’de hakimiyet kavgas veren Abdullatif Be olu Hasan Han ile Halil Han olu ah Kulu, ah Abbas’n

huzuruna geldiler. Abbas’n tahriki ile Hasan Han, ah Kulu’yu öldürdü ise de 1595’te kendisi de

öldürüldü.240 Kazerun hakimi Emir Han, Kuh-Giluye valisi atand. Bunun üzerine Gündüzlü ve Aralular

Ramhurmuz’da toplanarak Ebu’l-Feth Bei kendilerine han seçtiler ve Lurlar ile Huvayza Araplarnn katlmyla

isyan ettiler (1597) ancak Fars valisi Allahverdi tarafndan iddetle bastrld. Balarna devirme biri atand.

Avarlarn buradaki hakimiyetlerine son verilip bir müddet sonra yurtlarndan çkarldlar. Bir bölümü

Horasan’a, bir bölümü de Urmiye’ye gitti. Yerlerinde kalanlar ise Araplarn devaml basklar sonucu baka

yerlere daldlar. 1840 ylnda geriye kalanlar Doruk’tan çkarlarak Kengaver, Esed-abat, Urmiye taraflarna

gittiler. Bunlardan küçük bir ksm uter ve Dizful’da kald. Bugün uter civarnda yaayan Gündüzlü Afarlar, bu

Kuh-Giluye Afarlarnn torunlardr. 241

Bu devirde Luristan, Kuh-Giluye’de Aralu, uter’de Gündüzlü, Yezd, Kirmanah, Musul, Urmiye’de

nallu (manlu), Horasan’da Alplu, Köse Ahmetlü, Krklu’lar yayordu. ah Abbas devrine kadar kuvvetli Afar

kabileleri en çok Huzistan, Fars, Luristan, Kuh-Giluye, Kazerun, Kirman, sfahan, Yezd, Save ve Horasan

taraflarnda yayor; Afar reisleri Safevi Devleti tarafndan çok defa mahalli idarelerin bana geçiriliyor, Özbek

ve Osmanllara kar da Safevilerin balca kuvvet kaynan tekil ediyorlard. Abbas, Afar kuvvetlerini krp,

merkezi idareyi kuvvetlendirdikten sonra Afar emirlerinin ehemmiyeti de azalmtr. 242

Nitekim Abbas öldüünde Afar’dan sadece üç emir vard. Bunlar, Urmiye hakimi Kasm Sultan olu Kelb-i

Ali Sultan (manl’dan), Ferah ve Esfuzar hakimi Er-Dodu Han (Alplu’dan), Kaverud hakimi mam Kulu

Sultan (Usalu’dan) idi.243

Abbas devrinde Afar oymaklar unlard :

a. Gündüzlü : Bunlar Halep Türkmenleri arasndaki Gündüzlü Avarnn koludur. Kuh-Giluye ve

Huzistan’da yayorlar. Mansur Be ile gelenler bunlardr. Mansur Be de Gündüzlü Avarndan idi. Bir ksm

Horasan’da Abiverd tarafna, bir ksm da Araludan bir bölük ile beraber Urmiye’ye gönderildi.244

b. Aralu : Aralu’nun bir yer adyla ilgili olduu görülüyor. Nitekim irvan’da Ara adl bir kasaba vardr.245

Kuh-Giluye’de yaayan Arallar, Mansur Be Avarlarndandr. 1584-87’de Usalular ile birlikte Isfahan’da

yayordu. Balar önce Aslan Sultan sonra olu Tahmasb Kulu idi. Bir ara Hac Mehdi Kulu Aralu’nun bana

geçtiyse de Tahmasb Kulu’nun olu Zehr-i Mar Sultan baa geçti. Abbas bu kiiyi öldürüp, Aralular Huwar,

Rey, Simnan taraflarna sürdü. Bir ksm da Gündüzlü ile beraber Urmiye’ye gitti.246

c. Usalu : Isfahan’da yayorlard. Daha sonra Kaverud’a geldiler. Kaverud hakimi mam Kulu Sultan bu

obadan idi.247

ç. Eberlü : 248 Kazvin’de oturuyorlard. Sonra Abiverd’e gönderildiler ve balarna devirme Gürcü Cemid

atand. Nadir ah Abiverd’e gönderilen bu Eberlilerdendi. 18.yy’da Eberlüler’in bir ksm Tarum ve Halhal’da

yayorlard. Bu Afarlarn Tarumi ve Halhali nispetini tadklar anlalyor. Nadir ahn ölümü srasndaki beylerden

Musa Be de bu obadand. 249

d. Alplu : Halep Türkmenleri arasndaki Köpekli Avar’nn obalarndan olan Alplu Avarnn bir kolu.

Alplu’nun Gündüzlü ve manl Avar kadar kalabalk olmad anlalyor. Bu obadan smail Han, 1590’da

Kirman’da bir kasabann hakimi 1594-5’te Kazerun valisi idi. ah Abbas’n ölümü srasnda görevde olan üç

Afar beyinden biri ve Sistan’daki Ferah ve Esfuzar hakimi yine Alplu’dan Er-Dodu Han idi. Sonradan smail

Han, Er-Dodu Han yerine Ferah valiliine atand (1602-05).250

e. manlu : 251 Mara’taki Dulkadrl Eli’nin oymaklarndan manlu Avarnn bir kolu. ran’a Abbas devrinde

geldiler. Bilinen ilk emirleri Kasm Sultan’n ad 1593-4’te geçiyor. Bu srada Hemedan valisi idi. Kasm

Sultan, Kirmanah’ta Osmanl’lara kar emrindeki manllarla beraber snrlar korumu ve yaplan savata Uzun

Ahmet Paa’y Lurlarn hakimi ile beraber esir almt (1603-4). 1623’te Musul’un fethine katlm ve ehrin

valiliine getirilmiti. Ertesi yl ehir veba salgn dolays ile boaltlm ve tekrar Osmanl’ya geçmiti. Kasm Sultan’n

buradan gelip Urmiye, Saynkale ve Sulduz’a yerletiini görüyoruz. 1625’te ehri yeniden almak için

gönderilen emirler arasnda Kasm Sultan’n olu Kelb-i Ali Sultan vard. Bundan Musul’u terk ettii için Kasm

Sultan’n azledildii veya öldürüldüünü anlyoruz. Kelb-i Ali Sultan 1627’de Urmiye valisi oldu. Bundan sonra

Urmiye’de gördüümüz Avarlarn önemli bir ksm manlu’dan, valileri ise bu Kasm Sultan’n soyundandr. 252

Bunlardan Hudadad Be Kasml ilk kez Beylerbeyi unvann ald. Bunlar o civardaki Kürt airetleri ile daima

mücadele etmi ve Sünni Osmanllara kar, ii Safevilerin snr bekçiliini yapmlardr.253

f. Çoban-Olu ve Kör-Olu : Bunlardan baka Avarlarn Çoban-Olu ve Kör-Olu obalarnn da varln

görüyoruz. Ancak bunlarla ilgili bilgiler oldukça azdr. Kör-Olu obasndan Horasan’da bir yerin valisi olan

Hüsrev Sultan’ tanyoruz. Hüsrev Sultan, Herat’ta bulunan Afar Hüseyin Sultan ile birleerek ah’a isyan etmi

olan Horasan Beler-beisi Ustacalu ah Kulu Sultan’ öldürmütü.254 Çoban-Olu obasndan ise 1588-89’da

Horasan Seferine katlmas emredilen Mehdi Kulu Han’n ad geçiyor.255

Nadir ah ’n siyasi sahnede görünmek olduu srada (18. Yy ‘n ilk yars) ran’da Afarlarn dal öyleydi :

Urmiye Afarlar : Urmiye Gölü bats Selmas ve Uniye aras, Urmiye ehri ve bölgesi ; manlu Afarlar,

Kasml (manlu‘nun kolu, manlu Afarlarnn beyi Kasm Sultan’dan), Gündüzlü ve Aralu (Kuh-Giluye’den

gelme) oymaklar, Mahmutlu Oyma (Aralu’nun kolu).

Hamse Afarlar : Kazvin ile Zencan aras, Zencan ehri merkezdir. Kazvin’in güneybatsndan balar (Bura

hala Afar adn tar) Afar Saynkale ve Sultaniye’ye kadar. Kuzeyde Aa ve Yukar Tarum ile Halhal ‘da yaarlar.

Buradaki Afar beyleri Hamseli, Tarumi, Halhali nispetiyle anlrlard (18. Yy kaynaklar). Çou Eberlü oyma,

Kutulu Afar (Eberlü’den).

Kirman Afarlar : Kirman ehri ve bölgesi. ah Tahmasb (16. Yy) devrinden beri yaamaktadrlar, fakat

hangi obalar olduu bilinmemektedir.

Horasan Afarlar : Herat’n güneyinde Esfuzar bölgesi ve Siistan’n Ferah bölgesi (Bugün bu bölgeler

Afganistan topraklar içinde). Baz obalar bilinmiyor. Gündüzlü ve Aralu oymaklar (ah Abbas’n Kuh-

Giluye’den Abiverd’e sürdüü Afarlar).

Bunun yannda Afarlar, Huzistan (Gündüzlü), Kuh-Giluye (Gündüzlü ve Aralu), Fars ve Kazerun ’da da

yayorlard.256

9. Nadir ah ve ran’da Afar mparatorluu (1736-1804)

ran’da büyük bir hanedanlk kuran Nadir ah; sadece Afarlarn deil, Türk tarihinin de en büyük ahsiyetleri

arasndadr. M.Ö. VII. Yy’da Alp Er Tunga ile balayan Türk cihangirliinin son temsilcisisidir. Nadir ah, 22

Ocak 1688 ylnda Horasan’n Abiverd bölgesinde Deregez vilayetinin Destgird ehrinde dodu. Afarlarn Eberlü

boyuna bal olan Krkl obasndan idi. (Krkllar, daha 16. Yy’n balarnda Horasan’da yayorlard) Babasnn ad

mam Kulu’dur. Soyluluk geleneklerine bal göçebe topluluklarda yükselmek zor olduu halde Nadir,

balangçta bir çete reisi iken zekas, yüksek meziyetleri ve saysz mücadeleleri sonucu Horasan’n tannm

emirlerinden birisi oldu (1725).257

I. Abbas’n (1587-1628) ölümünden sonra Safevi devleti gerilemeye balamt. Safevi hükümdar Hüseyin

Mirza zamannda, Afganllar (Abdaliler ve Kalaç Türkleri) ran’a saldrp, ülkenin dou bölgelerini (Kandahar,

Kirman, Isfahan) aldlar. Hüseyin Mirza’y da tahttan indirip yerine geçtiler (1718-22). ran’daki karkl frsat

bilen Ruslar, Derbent ve Bakü’yü igal ettiler (1723). Bir müddet sonra Osmanllarda ülkenin bat ksmlarn igal

ederek, ran Kürdistan’, Azerbaycan, Karaba ve Gürcistan’ ele geçirdiler (1727).258

Safevi hanedann tekrar ihya etmek için orduya girerek Tahmasb’n yannda yer alp, Feth Ali Han’n

maiyetine giren Nadir, bir süre sonra Feth Ali’nin yerine geçti. 1725’te Mehed’i Abdalilerden ald. 1727’de

Abdaliler arasndaki sürtümelere katlarak kendi istedii kiiyi balarna getirdi ve onlar egemenlii altna ald.

Bunun üzerine kendisine saldran Afgan lideri Mir Eref’i Mihmandost’ta yenerek (bu zaferden sonra

Tahmasb Kulu unvann ald) bakent Isfahan’ kurtard ve Afganlar ülkeden kovdu (1730). 259 Tahmasb’ da

Isfahan’da tahta çkard. Afgan askerlerinin geriye kalanlarn ordusuna katp Kzlba askerlerinin zaafa dümesini

önledi. Ardndan Osmanllarla savat ve Kuzeybat eyaletlerini kurtard (1730). Horasan’da çkan bir problemi

halletmek için buraya gitti ve duruma hakim oldu. Bu esnada Osmanl ran’ yenip baz yerleri geri alm (1731)

ve ah bir antlama yapmt (1732). II. Tahmasb’n kendisinin fikrini almadan Osmanllarla yapt bar antlamasn

ülke çkarlarna aykr bulduu için tanmad ve Tahmasb’ azledip Horasan’a sürdü. ahn yedi aylk olunu III.

Abbas adyla ah ilan ederek, kendisi de vezir ve ordu komutan oldu (1732).260 Nadir Han, savaa devam etti

ve Osmanllar 1735’te Arpaçay Savanda büyük bir yenilgiye uratarak Safevilerin kaybettii bütün eski

topraklarn geri ald (Antlama, Kasr-irin Antlamas-1639 esas olmak üzere 1736’da imzaland).261 Ayn ekilde

Ruslarla da baarl savalar yaparak Gence Antlamas (1735) ile Derbent ve Bakü’yü geri ald.262

Ayn yl eyalet valilerini ve ileri gelenleri Mugan’da toplayarak hizmetinin bittiini ve Horasan’a dönmek

istediini söyleyince, toplantya katlanlar onun ah olmasn ve yeni bir hanedan kurmasn istediler. Nadir Han’n

mensubu bulunduu aireti ve çevresinde toplad Türk boylar hep Sünni olmasndan dolay; müfrit ia

akidelerinden vazgeçmeleri ve Ebubekir, Ömer, Osman ve Aie’ye sebbolunmasnn (sövme) yasaklanmas art

ile kabul edeceini söyledi. ran halk bunun üzerine mam Cafer Sadk’a (Hanefi mezhebinin kurucusu mam-

Azam’n hocas) balanan Caferiye mezhebini kabul etti ve Nadir Han’n ahlk töreni yapld (8 Mart 1736).263

Böylece fiilen 1722’de çökmü olan Safevi Devleti son buldu ve ran’da Afar hakimiyeti balad.

Rusya’nn, Avusturya ile ittifak kurup Osmanl’ya saldrmalar üzerine batsnn güvende olduunu görüp

douya yönelmi ve 1737 ylnda mehur Hindistan Seferine çkmtr. 1738’de Kandahar’ alr ve yaknnda

Nadirabad kentini kurdurur. Çevredeki Beluçistan, Zemindaver ve Belh bölgelerini de ele geçirerek

Buhara’ya da hakimiyetini kabul ettirir. Daha sonra Gazne ve Kabil’i fetheder. Celalabad ve Peaver’den

sonra Lahor kenti de Nadir’in eline geçer. Nadir ah Lahor’dan Hint-Türk hükümdar Babürlü Muhammet

ah’a gönderdii mektupta kendisinin bir Türkmen olduunu ve aralarnda “il nispeti” bulunduunu söyleyerek

savamadan egemenliini tanmasn ister. Ancak olumlu yant alamaz. Nihayet 1739’da Karnal Sava’nda Hint-

Türk devleti devrin en ünlü komutan olan Nadir ah’a ve en iyi yetitirilmi ordusu olan Afar ordusuna yenilir.

Nadir ah, bakent Delhi’ye girer ve 10 Mart 1739’da adna hutbe okunarak, Hindistan padiah ilan edilir,

paralar onun adna bastrlr. Nadir ah bu seferden büyük ganimetlerle dönmü (200 milyon rupi deerinde) ve

ran’n üç yllk vergisini balamtr.264 Bu seferi sonunda Kemir ve Tibet snrndan Sind rmana kadar olan bütün

Hint topraklar, Afganistan ile Buhara ve Hiva bölgesini ele geçirmi bulunuyordu.

Türk rknn yetitirdii son cihangir olan Nadir ah, Hindistan dönüü Türkistan’a yönelerek Harezm

bölgesini itaati altna ald (1740). Bakenti Isfahan’dan Mehed’e tad. 1741-2’de Kafkasya üzerine yürüdü ve

Dastan’a kadar geldi, burada kendisine bir suikast düzenlendi. Ayrca Harezm ve Belh’te isyanlar çkt. Asayii

saladktan sonra tekrar Osmanl ile savaa balad (1742-46). Badat ve çevresini yamalayarak (1743) Kerkük ve

Erbil’i ele geçirdi, Musul’u kuattysa da almay baaramad. 1744-5’te Kars’a saldrd ve Osmanl ile çetin

savalar oldu. Sonunda bar yapld (1746).265

Nadir ah’n ran tarihindeki rolü; ran’ Rus, Afgan ve Osmanl Devletlerinin eline geçmekten kurtarmasdr.

Bununla birlikte sert ve acmasz tutumu ile halkn yoksulluk içerisine düürmütü. En yaknlar olan oul ve

yeenlerini bile korku ve dehet içerisinde brakmt. Bunda kendisine yaplan suikastlarn etkisi vard. Üstelik

ömrünün son yllarnda delilik belirtileri görülüyordu. Nadir ah, aleyhindeki bu korku ve nefret havasnn

farkndayd ve son zamanlarda ülkenin bir çok yerinde ayaklanmalar ba göstermiti. Bunlarn birinin banda

yeeni Ali Kulu Han bizzat bulunuyordu. Nadir ah, bu ayaklanmalardan birini bastrmaya giderken

Fethabad’da bir gece çadrnda uyurken emirleri tarafndan öldürüldü (20 Haziran 1747).266 Ölümüyle

birlikte ran’da çok büyük karmaalar balam ve devletinin bat ksm Kaçarlar, dou ksm ise Afganlarn eline

geçmitir (Afganistan devleti’nin temeli).267

Nadir ah’n ölümü sonras bir ksm Afar obalarnn Anadolu’ya göçtüklerini biliyoruz. Bunlardan Mara

bölgesine iskan edilen Nadirli Airetini sayabiliriz.

Türklük uuru son derece kuvvetli olan Nadir ah, Osmanl hanedanna, kavminin en asil ve erefli hanedan

gözüyle bakyor, Hindistan hükümdar Muhammet ah’ kendisi gibi Türkmen olduu için mevkiinde braktn

söylüyordu. Özbek Hanlarn, soyunun en büyük hanedanlarndan birinin mensuplar olduunu ifade ediyordu.

Nadir ah, tad bu milli uurunun tesiri ile oullarndan birisine Cengiz Han ismini koyduu gibi, torunlar arasnda

Ouz Han, Yldz Han, Oktay Han, Timur Han adl ehzadeler görülmektedir.268

Nadir ah, Türklüün eski kültür içinde yetitirmi olduu birinci snf devlet adam ve komutanlarnn

sonuncusudur. O, bata Osmanl ve Hint-Türk devleti olmak üzere hemen herkesle münasebetlerinde hep

Türkçe konumu ve Türklük davas gütmütür (Hint-Türk Devleti’nin önde gelen adamlarndan Çin Klç Han,

Hint-Türk hükümdar Muhammet ah’a, Nadir ah ile Türkçe konumasn tavsiye etmesi bu bakmdan

önemlidir). Türklüü açktan aça ve bir dini kisve kullanmadan bayrak yapm ilk büyük Türk hükümdardr.

Türklerin mezhep ayrlna dümelerini önlemek, Sünni-ia ayrln ortadan kaldrarak Türk birliini kolaylatrmak

yolundaki uralar ne ran ne de Osmanllar tarafndan takdir ve kabul görmemitir. O, Osmanllarla yapt bar

görümelerinde bir ilim heyeti göndermi Caferiliin beinci mezhep olarak kabulü ve Kabe’de onlara ibadet

yeri tahsis edilmesi gibi hususlarda çok srar etmi, fakat baaramamtr.269

Abbas devrinde etkinliklerini yitirdiini gördüümüz Afarlar, Nadir ah sayesinde tekrar eski önem ve

güçlerine kavumulardr. Huzistan’da Tayyib Han Afar (1742) ve Muhammet Rza Han Krkl (1745) valilik

yaptlar. Fars valisi Emir Han Krkl, Fars serdar Kelb-i Ali Han, Feth Ali Han Aralu (1748-9), Saru Han,

Allah Verdi Be Krkl ile Kasm Han Krkl önemli beylerdi. Nadir ah’ öldürenler arasnda Krkl, Gündüzlü,

Eberlü gibi Afar oymaklarna mensup kiilerin olmas bununla açklanabilir. Nadir ah’n ordusunu oluturan

unsurlarn banda Afarlar gelmekteydi. Nadir’in ölümünden sonraki kark dönemlerde etkin olan Afar

Beylerinden Fars vali ve serdar Feth Ali Han Aralu Urmiye’ye yerleerek Tebriz ve Meraga’ya hakim oldu

(1764-5 öldürüldü). Oullar Cihangir Han ve Muhammet Reid Be Isfahan’da hakimdiler. Kardei Masum Ali

Han ise Fars serdar idi. Ayrca Isfahan hakimi Emir Gune Han Eberlü, Hamse hakimi Zülfikar Han’

sayabiliriz. Mihrali Han olu smail Be de Huzistan’daki Avarlarn bana geçmiti.270

Nadir ah’n ölümünden sonra yerine yeeni Ali Kulu Han, Adil ah unvanyla tahta geçti (1747). Adil ah,

Nadir soyundan bütün erkekleri öldürtüp yalnz torunu ahruh’u soy sönmesin diye sa brakt. Adil ah, Nadir

ah’n hazinesine el koyup emir ve askerlerine datt. Nadir’in Horasan’a sürdüü Bahtiyari, Zend ve dier baz

olmaklarn ülkelerine dönmesine izin verdi. Zend’lerin dönmesi Kerim Han’n ortaya çkmas ve Zend

devleti’nin kurulmasna sebep oldu. Adil ah, kardei brahim’i Irak valiliine gönderdi. Ancak bir müddet sonra

brahim kendisine kar isyan etti. Yaplan savata Adil ah yenildi ve brahim tahta geçti (1748). brahim’in

kazanmasn salayan Nadir ah’n halas olu ve Azerbaycan valisi Aslan Han idi. brahim, Aslan Han’a

güvenmedii için O’nu ve kardei Saruhan’ öldürttü. Bunun üzerine Horasan emirleri Nadir’in hayattaki tek

torunu on dört yandaki ahruh’u tahta çkardlar (1748). brahim, ahruh üzerine yürüdü ise de yakalanp

öldürüldü.271

Anne tarafndan Safevi sülalesine mensup Mar’ai eyhi ve Mehed’deki mukaddes yerlerin mütevellisi

Seyyid Muhammet, halk ve askerler tarafndan sevildii için ahruh rakip görerek onu öldürmek istedi. Ancak,

emirler Seyyid’i ah Süleyman unvan ile tahta çkardlar (1750). ahruh kör edilip hapse atldysa da, ahruh’un

komutan Yusuf Ali, ah Süleyman’ öldürdü (hükümdarl krk gün sürdü) ve ahruh’u tekrar tahta çkard. Ancak,

Kürt Cafer Han ve Arap Mir Alem Han, Yusuf Ali’yi öldürüp ahruh’u tekrar hapsettilerse de birbirlerine

dütüler (1751-53). Afgan beyi Ahmet ah Abdali bu karklklardan yararlanarak bu iki kiiyi bertaraf etti (1749)

ve ahruh’u kendisine bal klarak tekrar tahta çkard. Horasan’a hakim oldu (1753-55).272 ç karklklardan

yararlanan Kerim Han ahruh’u kendine balayarak Zend Hanedann kurdu (1760-79). Ahmet ah, tekrar ran’a

geldiyse de ahruh’un olu Nasrullah Mirza baarl müdafaa yapt ve antlama yapld. Ahmet ah, ran’ ele

geçirmenin kolay olmadn fark edip bu politikasndan vazgeçip ülkesine döndü (1770). Nasrullah Mirza

yetenekli deildi ve kendisini saydramad. Kerim Han’a snd. Alt yl sonra Mehed’e gelip ehri 1784’e kadar

idare etti. ehre Nasrullah’tan sonra kardei Nadir hakim oldu.273

Bu arada ülke oldukça küçülmütü. Nadir’in hükümdarl, Mehed’de 1796 ylna kadar sürdü. Babas ahruh

hayatta idi. Zendlerden sonra ran’n büyük bir ksmn ele geçiren Kaçar Aa Muhammet ah Mehed’e geldi

(1796) ve ahruh tarafndan karlanarak ehir teslim edildi. Aa Muhammet, ahruh’a ailesiyle birlikte

Mazenderan’da oturma izni verdi. Bu srada ahruh öldü. Nadir ise Herat’a snmt. Aa Muhammet’in ölümüyle

tekrar Mehed’e hakim olduysa da (1797) Kaçar ordusu tarafndan yakalanp oullar Abbas ve brahim ile

beraber öldürüldü (1804). Tahmasb Mirza, Muhibb-i Ali Mirza, Halik Virdi Mirza kör edildiler. Rza Kulu

Mirza, Mustafa Kulu Mirza Fars’ta ikamete mecbur edildiler. Böylece Afar hanedan son buldu.274 Avarlarn

bu ackl sonunu kendilerinin hazrlad malumdur. Nadir ah’tan sonra yetenekli kimse çkmad için Avarlarn

ran’daki baarlar Nadir ah’a münhasr kalmtr. Nadir ah ile yeenleri Adil ve brahim ahlar ve torunu ahruh para

bastrmlardr.

Afarlar, Kaçarlar zamannda devlete kar sadakat ve ballk göstermiler, Kaçar ordusunun önemli bir

unsuru olarak iç isyanlarn bastrlmasnda ve d dümanlar ile savalmasnda önemli görevler görmülerdir.275

10. Karaba Hanl (1748-1828)

Karaba, Azerbaycan’da Kür ve Aras rmaklar ile Gökçe Göl arasnda bulunan ve Arran diye anlan

bölgenin Türkçe addr. Bu bölge tarihi boyunca Türk topluluklarnn gelip yerletii ve yurt tuttuu bir yerdir.

Azerbaycan sahasnda yaayan Azeriler; XI. yy. balarndan XIV.yy.’a kadar bu bölgeye gelip yurt tutmu

Ouz Türklerinden olumaktadr ve bunlarn çounluu da Yvalar ve Afarlar tarafndan tekil edilmektedir.276 Sav

Tekin yönetimindeki Türkler, Müneccimba’nn ifadesiyle, Arran (Karaba) ülkesinin bütün ova, nahiye, da ve

kalelerine yerletiler. Nasavi, Arran ve Mugan’daki Türkmenlerin younluunu anlatmak için “karnca gibi

kalabalk” ifadesini kullanmtr. Harzemahlar döneminde ise Arran vilayetine “Türkmen Yna”

denilmektedir.277

Azerbaycan 1076 tarihinde kesin olarak Türk topra haline gelmitir. Melikah’n ölümünden sonra

Azerbaycan, Irak Selçuklular’nn eyaleti olarak önemli bir askeri güç haline gelmitir. Bu bölgeden devletin

kaderini etkileyecek olan büyük emirler çkmtr. Bunlarn en büyüü Hasbe diye anlan Be Arslan’dr. Has Be,

Azerbaycan’daki çok büyük nüfusa sahip olan Afarlarn desteini alabilmek için yakn ilikilere girmi ve

Huzistan hakimi Afar Beyi umla ile çok sk dostluklar kurmutur. 278

Daha sonralar Kara koyunlular, Ak koyunlular ve Safeviler devrinde buradaki Türkmen kitlesi varln

korumu ve hatta Anadolu’dan; Azerbaycan ve ran’a büyük Türkmen göçleri olmutur. Bu göçler srasnda

Anadolu Afarlarnn büyük bir ksm bu bölgelere gelmi; Kara koyunlular, Ak koyunlular ve Safeviler’in

kuruluunda büyük rol oynamlardr. 279

te Azerbaycan’da ve özellikle Karaba bölgesinde youn olarak yerleen Afarlar tarafndan Karaba Hanl

kurulmutur. Ebulgazi Bahadr Han’a göre; Karaba, Ouz Han’n üçüncü büyük olu olan Yldz’n büyük olu

Afar’n torunlarndan Cevanir Kabilesinin Sarcal sülalesine aittir. Bu Türk sülalesinin Karaba’daki köklerinin

slamlktan öncelere kadar gittii de bilinmektedir.280 Arran (Karaba) hakimi ve Gürcistan hükümdarlar olan

Cevanirler, Hülagu Han’n Anadolu’ya getirdii ve Azerbaycan’a yerletirdii, Timur’un ise Anadolu’dan

Karaba’a naklettii Afarlar ile birleerek Otuz ki Cevanir (32 boydan müteekkil) adn almlardr.281 Bu birlik

içinde baka boydan Türklerde bulunuyordu. Bunlardan 8 boy Kpçaklara mensuptu.

III. Murat devrinde (1574-95) Safevilerden Osmanl hakimiyetine geçen Karaba, Nadir ah zamannda

1735 ylnda Osmanllardan geri alnmtr. Fakat Karaba’daki Cevanir Afar Türkmenlerinin Reisi Sarcal Ali

Bey, Nadir ah’a boyun emediinden dolay Horasan’a sürülmütür. Daha sonra buradan firar eden Ali Bey,

Karaba Dalarna gelerek ran’ a kar savaa devam etmitir ve Karaba Hanl’nn da kuruluu bu zamanlara

rastlamaktadr. Merkezi ua olan Hanlk, kuzeyde Kür rma ve Gence Hanl, güneyde Aras nehri, batda

Nahcivan, douda ise Kür ve Aras nehirleri arasndayd. Penah unvann alan Ali Bey, ua’ya müstahkem bir kale

yaptrm ve bu kale ran saldrlarna kar çok güçlü bir engel olmutur.

Penah Han, Gürcistan Krall, Gence Hanl ve Kaçarlardan Aa Muhammet ah ile savamtr. Daha sonralar

yerini olu brahim Halil’e brakarak kendisi iraz’a gitmitir. Güçlü bir kiilik olan brahim Halil Han, 1789’da

Ermeniler tarafndan çkarlan bir isyan bastrm ve Sünni bir Türk olan Molla Penah Vakf’ ba vezir yapmtr.

Molla Penah Vakf, Rus yaylmacl karsnda komu Türk Hanlklar ile bir birlik oluturmaya çalyor ve ayn

zamanda Osmanl Devleti ile de iyi ilikiler kurmak istiyordu. Ancak ran’la münasebetleri iyi olmadndan

dolay; 1795 ylnda Gürcistan’ cezalandrmaya giden ran ah Aa Muhammet Han’n saldrsna maruz kalmlard.

Karaba’dan geçerken büyük bir direnile karlaan Aa Muhammet, ua’y almaya muvaffak olamamtr. 1797’de

ua’y tekrar kuatan ah, Hanln herhangi bir yardm alamamas üzerine Karaba’ ele geçirerek büyük katliamlar

yapmtr. Ilsu Hanlna snan brahim Halil Han, iki ay sonra Karaba’ tekrar ele geçirmi ve hzla gelimekte olan

Rus tehlikesine kar tedbirler almaya balamtr. Osmanl Devletinden bekledii yardm alamayan Halil Han, ran’a

yaklam, ancak Aa Muhammet’in Ruslar karsnda gerilemesi, 1801’de Gürcistan’n, 1804’te Gence Hanlnn

Rus igaline uramas üzerine Ruslarla anlamak zorunda kalmtr. Bu anlamaya göre Ruslar, ua’da bir garnizon

bulunduracak, hanlk Ruslara vergi ödeyecekti. Fakat 1806 ylnda çkan kargaadan yararlanarak bu durumdan

kurtulmak isteyen brahim Halil Han, Ruslar tarafndan katledildi.

Yerine olu Mehdi Kulu Han geçmitir. Rusya ise 1813 ylndan itibaren Karaba’a yerlemek için çalmalara

balamtr. 1828 ylna kadar Rusya ve ran çekimesine sahne olan Karaba, Türkmen-çay Anlamasndan sonra

tamamen Ruslarn eline geçmitir.282

Cevanirlerin bir ksm Osmanl topraklarna göç edip Anadolu’da yerlemilerdir.

II. BÖLÜM

OSMANLILAR ZAMANINDA AVAR TÜRKMENLER

A. Osmanl Devleti’nin Kurulmas ve Gelimesi

1071 Malazgirt Meydan Savandan sonra Büyük Selçuklu Devleti tarafndan birçok Türk aireti

Anadolu’nun çeitli bölgelerine sevk edilmiti. Anadolu ilk olarak ite bu airetler vastasyla fethedildi. Nitekim

bunun bir sonucu olarak Mengücük, Artuk ve Saltuk Beylikleri kuruldu. Bunlar ise daha sonra Anadolu

Selçuklu Devletinin esasn meydana getirdiler. Bu devletin parçalanmasyla Anadolu Türk Beylikleri ortaya

çkt. Bu beyliklerden biri daha sonra Anadolu Türk birliini salayacak olan Osmanl Beylii idi.

Osmanllar, aralarndaki ba çok üpheli ve zayf olmasna ramen283 Ouzlarn Boz-Ok koluna mensup Kay

boyundan kabul edilmitir. Anadolu’ya gelmelerinden sonra Kaylarn bir bölümü Anadolu Selçuklu Sultan

Alaaddin Keykubat I. zamannda (1219-36) Ankara’nn batsndaki Karacada taraflarna yerletirilmi, bunlardan

400 çadrlk bir ksm daha sonra Söüt ve Domaniç yöresini ele geçirerek bu bölgede yurt tutmulard. Bu srada

balarnda bulunan Erturul Bey 1236 ylndan önce Karahisar, sonra Söüt’ü zaptederek Bilecik tekfurunu

vergiye balamt. Böylece Anadolu’da yeni bir beylik domaya balamt.

Erturul Beyin ölümünden sonra yerine olu Osman Bey geçti. Bizans’n kark durumundan faydalanarak

beyliin topraklarn geniletmeye balayan Osman Bey, 1289 ylnda nönü ve Eskiehir’i aldktan sonra uç beyi

olduunu ilan etti. Bu srada Anadolu’da önemli bir siyasi güce sahip Ahilerle temasa geçildi. Osman Bey,

Ahi eyhlerinden Ede Bal’nn kz Mal Hatun ile evlendi. Böylece onlarn nüfuzundan da faydalanlarak Anadolu

Türk Birlii için önemli bir adm atld. Osmanl Beylii bundan sonra Bizans aleyhine genilemeye balad.

Yarhisar, Bilecik, negöl, Köprühisar ele geçirildi ve 1301’de Köprühisar civarnda Yeniehir adyla bir Türk

ehri kuruldu.

Osman Beyin faaliyetlerinden telaa düen Bizans ile yaplan Koyulhisar Savann (1302) kazanlmasndan

sonra Kitehisar ve Ulubat Gölündeki Alyos Adas ele geçirildi. 1326’da Bursa’nn kuatlmasna kadar Lefke

(Osmaneli), Akhisar, Geyve, Gölpazar gibi yerler fethedildi.

Osmanl Beyliinin dier beyliklerden daha tehlikeli olduunu gören Bizans mparatoru Andronikos III.,

znik’i tehdit eden Osmanl kuvvetlerine kar harekete geçtiyse de Maltepe (Palekanon) Savan kaybetti. znik’i

fetheden Osmanl buray bakent yapt (1331). 1334’te Gemlik, 1337’de zmit alnarak Kocaeli Yarmadasnn

fethi tamamland. 1345 ylnda Çanakkale ve Balkesir bölgesindeki Karas-Oullar ilhak edilerek Osmanl snrlar

Edremit Körfezine kadar uzand. 1354’te ise Ankara alnd. 1353’ten itibaren Rumeli fetihlerine baland. Bu ise

bölgeye önemli ölçüde Türk nüfus naklini gerektirdi. Böylece Rumeli skanlar balad.

Osmanllarn bu gelimesi onlar Anadolu Selçuklularn varisi olarak tantt. Nitekim ehzade Bayezid’in

(Yldrm) Germiyan Beyi Süleyman-ah’n kz ile evlenmesi, savasz olarak Kütahya, Tavanl, Erigöz (Emet) ve

Simav’n (çeyiz karl olarak) Osmanl topraklarna katlmasna yol açt. Öte yandan Hamid-Oullarndan 80.000

altna Akehir, Yalvaç, Beyehir, Seydiehir ve Karaaaç’n satn alnmas ile Anadolu Türk birliini kurmak için

uraan ve kendilerini Selçuklu varisi gören Karaman-Oullar ile komu olundu. Bu yüzden iki devlet arasnda

balayan rekabet Fatih Sultan Mehmet dönemine kadar devam etti ve Fatih tarafndan bu devlete son verildi.

Yldrm Bayezid zamannda Anadolu’nun bir idare altnda toplanmas hususunda önemli admlar atld.

Karaman-Oullar ile ittifak yapan Germiyan, Aydn, Saruhan ve Mentee beylikleri Osmanl topraklarna ilhak

edildi. Bu topraklarda merkezi Kütahya olan Anadolu Eyaleti kuruldu. Daha sonra Hamid-Oullar topraklar

ile Teke-Oullarna ait Antalya ele geçirildi. Candar-Oullar Beylii ise 1392’de ilhak edildi. Kad Burhanettin

Devletinden de Merzifon ve Amasya alnd.

Bizans’n iç ilerine müdahale eden Bayezid I., 1396’da Nibolu önlerinde Haçl ordusuna kar büyük bir

zafer kazandktan sonra stanbul’da bir cami yaplmasn ve bir Müslüman mahallesi kurulmasn salad. 1398’de

Osmanl’ya saldran Kad Burhanettin ile savaan Bayezid I., Sivas, Tokat, Aksaray ve Kayseri’yi ele geçirdii

gibi Taceddin-Oullar, Taan-Oullar ve Giresun Emirliine de hakimiyetini tantt. Bayezid bu srada Memluk

Sultan Berkuk’un ölümünü frsat bilip Malatya, Kahta, Divrii, Besni, Darende ve Elbistan’ ald. Böylece

Anadolu Türk Birliini büyük ölçüde salayan Bayezid, Tuna’dan Frat’a kadar uzanan bir devlet meydana

getirdi. Ancak Türkistan ve ran’da büyük bir devlet kurmu olan Timur ile 1402 ylnda yaplan Ankara Sava

bu birliin parçalanmasna yol açt. Bu sava sonras Bayezid’in oullar Süleyman, sa, Musa ve Mehmet arasnda

saltanat mücadelesi balad. Fetret Devri denilen bu mücadele 1413’te Mehmet’in kardelerini bertaraf

etmesiyle son buldu. Fakat Ankara Savandan sonra tekrar kurulan Anadolu Beyliklerinin yeniden Osmanl

idaresine alnmas çabas Murat II. ve Fatih dönemlerinde devam etti. Nitekim Fatih stanbul’un fethinden

sonra önce Cenevizlilere tabi Amasra’y (1460), ertesi yl Trabzon Rum mparatorluunu (1461) topraklarna

katt. Ardndan Karaman-Oullar bata olmak üzere Anadolu Türkmen beyliklerini ortadan kaldrd. Bu arada

Dou ve Güneydou Anadolu’da güçlü bir devlet kurmu olan Akkoyunlu hükümdar Uzun Hasan Bey’i Otluk-

Beli Sava’nda yenerek (1473) Frat’a kadar olan bölgeyi ele geçirdi. Böylece Anadolu Türk Birlii

Bayezid’den sonra ikinci kez saland.

Dou Anadolu’nun bütünüyle ele geçirilmesi Selim I. ve Kanuni dönemlerinde gerçekletirildi. Selim I.,

Safevi hükümdar ah smail ile yapt Çaldran Sava’n kazanarak (1514) Bayburt, Kemah, Erzincan ve Ki

taraflarn elde etti. Ertesi yl Diyarbakr, Mardin ve Mara bölgesindeki Dulkadr-Oullar da Turnada Sava

(1515) ile ortadan kaldrld. Öte yandan Memluk Devleti üzerine yaplan seferler srasnda (Merc-i Dabk –

1516, Ridaniye – 1517) Adana ve Çukurova’da hüküm süren Ramazan-Oullar Beylii itaat altna alnd. Kanuni

döneminde ise Irakeyn Seferi (1534) ile Adilcevaz, Erci, Ahlat, Tortum, Akçakale, Van ve dier ehirler

Osmanl topraklarna girdi. Böylece bütün Anadolu Osmanl idaresinde birletirilmi oldu.284

Afarlara gelince onlar da ran sahas hariç olmak üzere (Irak, Suriye ve Anadolu) tamamen Osmanl

emrine girdiler. Bu Avarlarn Osmanl idaresinde iskan ve sürgün yoluyla mparatorluk snrlar içinde datldn

göreceiz.

B. Osmanl Hakimiyetinde Avarlarn Tabi Olduklar

Türkmen Topluluklar

Osmanl hakimiyeti altnda Afarlar u Türkmen gruplar arasnda görüyoruz.

1- Halep Türkmenleri : Ak-Koyunlu ve Safevilerin, Osmanl ve Memluklerin aksine Türk göçebe

unsurlarna dayanmas ve onlara deer vermesi sebebiyle Kuzey Suriye, Güney ve Güneydou Anadolu’daki

Türk topluluklarnn ran’a göçlerine ve bölgedeki Türk nüfusunun azalmasna sebep olmutur. ran’a gidenler

arasnda Afarlardan da önemli gruplar vard. Bu yüzden Osmanl egemenlii zamannda bölgedeki Avarlarn

nüfusu dier boylardan daha azdr. Kanuni devrinde Halep Türkmenleri arasnda Afarlar, Köpekli, Gündüzlü

ve Beylikli Avar olmak üzere üç koldan olumaktadr.

Halep Sanca ilk tahrirlerine göre Köpekli Avarnn banda 1520 ylnda Turak Bey bulunuyordu. 1526 ve

1536 tahrirlerinde ise ailenin reisi Turak Beyin olu Emenlik Bey idi. Ancak 1550 ylndan itibaren bu aileden

artk söz edilmiyor. Halep Sanca tahrir defterlerine göre Köpekli Avar, 1520’de 9, 1526’da 15, 1536’da 19,

1550’de ise 6 cemaatten oluuyordu. Köpekli Avar obalar unlard.285

1- Alaba 2- Alpl Avar (dier ad Kad-Olu) 3- Alpl 4- Aydomu Beli 5- Balabanl 6- Bederli 7- Çoban-Beli

8- Delüler 9- Doymu Olu 10- Duyuranl 11- Gökçeli 12- Haraçl 13- Keçilü 14- Kuyumculu 15- Kürt smail

16- Orduy- Emenlik Bey b. Turak 17- Papucu Yeni Yer 18- Sekiz 19- Sulu (Sülü) Beli.

Bu saylan obalar arasnda en önemlileri Ay-Domu Beli, Sekiz, Alpl ve Deliler obasdr. Aydomulu’nun ad

Köpek-Oullarndan Ay-Domu Bey’den gelmektedir. Sekiz, 16. Yy’da Urfa’nn Suruç ilçesinde yerleti. Bu

yüzden bu obaya Suruç Avar da denir. Alpl, çounlukla ran’a göç etti. Deliler ise Halep’te günümüze kadar

varln korudu.286 Ayrca günümüzde Kayseri bata olmak üzere bir çok ilimizde Deliler Avarnn kurduu

köyler bulunmaktadr.

Gündüzlü Avar, Haleb’in Osmanl egemenliine girmesinden sonra yaplan ilk tahrire göre 1520 ylnda

Gündüz Olu brahim Bey yönetiminde bulunuyordu. 1526’da Derbsak nahiyesinde oturan Gündüzlü’nün iki

bey ailesi vard. Biri yukarda ad geçen brahim Bey, dieri Hasan Bey olu Mustafa Bey idi. 1536 ve 1550

tahrirlerinde ise bu ailenin banda Gündüz-Olu Murat Bey vard. Gündüzlü Avarnn, 1526’da 8, 1536’da 7,

1550’de ise 6 obas vard. Gündüzlü Avar obalar unlard.287

1- Avar 2- Pekmezli 3- Boynu Ksal 4- Çorapolu 5- Döneklili 6- Gündüzlü 7- Hemenli 8- Ulaml 9-

Yvacklar.

Halep Avarlar arasndaki son grup olan Beylikli Avar ise 1520 tarihli Türkmen defterinde “Yörükan-

Belik Avar” diye geçmektedir. Bu taife, 1536 ve 1550 yl tahrirlerinde ise “Taife-i Beliklü” olarak anlyor.

1550 ve 1570 yllarnda Bayat boyuna tabi olan Beylikli Avarnn bey ailesi yoktu. 1520’de 6, 1526’da 5, 1536

ve 1550’de 6 cemaatten oluan Beylikli Avarnn obalar aada verilmitir. Bu obalardan kethüda adn tayanlar

sadece 1550 tahririnde yer almlardr.288

1- Avar Kethüda 2- Beylikli 3- Çunkerli 4- Habilli 5- slaml 6- Karaba Kethüda 7- Maksut Kethüda 8-

Nazar Kethüda 9- Oruçlu 10- Tohtemür Kethüda 11- Üçlü.

Burada bir de müstakil Avar oyma bulunuyordu. 1550’de 145 nefer olan bu oymak vergiden muaft.

Tahrirlerde bunlardan öyle bahsediliyor. “mezkurlarn baz Çerakise zamannda dirlik tasarruf idüp ve baz

dirlik tasarruf idenlerden evlad ve akrabas olup feth-i hakaniden beru bu vilayette vaki olan lgarlarda atlanup

bile bulunup hizmetleri mukabelesinde ziraat ittikleri yerde sahib-i arzna hukuk-u arzyla resm-i çiftin eda

eyledikten sonra avarz- divaniyeden ve tekalif-i örfiyeden muaf ve mütesellim olgelmein ala haletihi ibka

olundu”. Ayrca bu bölgede Sakalszl adnda bir cemaat vard ki bunlar, Köpekli soyundan gelen Sakalsz-

Oullarnn bakiyesidir. Bu cemaat, 1526’da eyzer nahiyesinde iki ube halindeydi. Bölgedeki Ekrad taifesi

arasnda zzeddinli’ye tabi üç cemaatten biri Çobi adn tayor.289 Bu Çobi cemaati, Boz-Ulus arasnda

gördüümüz Çobu (Çöpü) cemaatinden gelmektedir. Bilindii gibi Çobu cemaati, Çöplü Avarnn akrabasdr.

Halep Avarlarnn Kilis kazas ve köylerinde de youn olarak yerletiklerini yaplan çalmalardan

anlyoruz.290 Dier taraftan Halep Türkmenlerine bal baz cemaatler, kuzeye doru çekilerek burada Boz-Ulus

ile yakn diyaloa girmilerdi. Bunlar arasnda bulunan Avarlar, II. Selim devrinde çeitli kollara ayrlmt.

Bunlardan Mehmet Kethüda’ya tabi oba, 804 vergi nüfuslu kalabalk bir teekküldü. Kazkl Avar 130, Kara

Mahmut Kethüda’ya bal oba 131, Hac Kethüda’nn emrindeki oba 57 ve Duymu Kethüda’ya bal olan ise 41

vergi nüfusluydu. Ayrca, biri 367, dieri 109 vergi nüfuslu Köpekli Avarna ait iki oba bulunmaktayd. 291

Müstakil Avar oymana gelince, bu oymak 16. Yy’n 2. Yarsnda 158 vergi evden ibaretti. Yukarda

bahsedildii gibi Memlukler zamannda dirlik tasarruf eden bu oymak, Osmanllar zamannda da bu dirliini

korumutur. Nüfusu artan Avar oymann bandaki bey aileleri dier bütün boylarda olduu gibi ortadan kalkm ve

yerlerini obalar idare eden kethüdalar almtr. te bunlarn banda 1579-80 ylnda Recep, Bahri ve Küçük Minnet

adl kethüdalar bulunmaktayd. Bunlardan Recep ve oullar öyle kudretli idi ki 17. Yy’da Afarlar, çou zaman

Osmanl belgelerinde Recepli Avarlar diye tannmlardr. Bunlar, Zamant bölgesinde yaylaya çkyorlard.292

Afarlar, Receplilerin liderliinde 1687 ylnda Avusturya’ya yaplan sefere çarldklar gibi 1690 ylnda yaplan

sefere de 200 atl ile katldlar. 293

Avar oymann obalar unlard : 1- Recepli Avar (Alt kollar Akça Ali, Be-Denizli, Dodurlu/Doduryan, Sar-

Hacl, Saru-Hanl, Sar-Sindli/Sar-Seydili, Ta-Olu/Tal-Ua, Kara-Budak, Hobal/Obal, Mahmud-Olu/Sofular),

2- Bahrili 3- Kara Gündüzlü (Alt kolu Aanl’dr).

2- Boz-Ulus Türkmenleri : Boz-Ulus, iki kümeden oluan bir topluluktu. Bunlar, asl Boz-Ulus olarak

bilinen ve Ak-Koyunlu kalnts olan Diyarbakr Türkmenleri ile Dulkadrl Türkmenleridir. Ayrca Halep

Türkmenlerinden olan baz cemaatler de bu topluluun asl Boz-Ulus grubu içerisinde yer almtr. Halep

Türkmeni cemaatlerinin henüz erken devirlerde Ak-Koyunlu devletinin emrine girerek bölgede yaayan ve

siyasi faaliyetlere katlan gruplar olduklar görülüyor.294

1588’de Boz-Ulus ileri gelenlerine ve bunlardan Avarlarn banda bulunan Cihan ah Kethüda’ya

gönderilen bir hükümde, akilik yapan eski Deyr ve Rahbe beyi Abdurrahman’a kanlmamas ve onun

yakalanmas için gayret gösterilmesi istenmektedir.295 Bu ifadeden Avarlarn Boz-Ulus içinde ve bölgede

etkin bir konumda olduklar anlalyor.

Avarlarn asl Boz-Ulus içindeki varl zayft. Nüfusun büyük çounluu Dulkadrl grubundayd. Üstelik

Avarlar, ana boy adn tayanlarn yannda çeitli obalar tarafndan da temsil edilmitir. Boz-Ulus’taki Avar obalar

unlard296 :

1- Avar 2- Alpl 3- Burhanl 4- Çeçeliler 5- Çobu 6- Toyran 7- Gündüzlü 8- Karamanl 9- Kut-Beili 10-

Köçekli 11- Musacal 12- Tecirli 13- Bab- Altun.

Avarlarn her iki kümesindeki gruplarndan bazlar Boz-Ulus’un 17. yy balarnda Orta Anadolu’ya göç

eden teekkülleri arasnda bulunmu ve çounlukla Karaman’da yurt tutmulardr.297 Yerlerinde kalanlar ise

genellikle Halep Türkmenlerine mensup olanlard. Bunlara Boz-Ulus Mandesi ad verilir. Bunlar 1691 ylnda

Yeni-l’deki Avarlarla beraber Rakka’ya iskan edildilerse de bir ksm Bat Anadolu’ya kaçtlar. 1716’da

Balkesir’in Mihalç kazasnda görülen Köpekli Avarlar bunlardandr. Geriye kalanlarn önemli bir ksm ise ah

Abbas devrinde ran’a gitmitir.298

3- Dulkadrl Eli : Dulkadr sahasnda bulunan Avarlar, aslnda Kuzey Suriye Avarlarnn bir koludur.

Dulkadrl Avarlar, Mara civarna çkp Bayat ve Beydili boylar ile birlikte Dulkadr Beylii’ni kurmulardr.299

Bunlar, Mara, Kozan, Kadirli, Yeni-l ve ksmen Krehir ve Boz-Ok’ta yaylmlard. Bunlarn en önemlisi Mara

bölgesindeki manl Avar idi. manllar, 16. Yy’n birinci yarsnda 27 obadan oluuyordu ve genellikle obalar

idare eden kethüdalarn adyla anlyorlard.

Mara tahrirlerinde Avar olduklar kaydedilmi olan obalar unlard : Afar- Bedin, Alemli, Aliirli, Anzmanl,

Avar Çakal, Avar Yörüü, Avar, Aydomulu, Bahrili, Bahayl, Balaban, Beylikli Avar, Bostanc, Bucak,

Burhanl, Çidemli, Çöplü, Deliler, Derzilü, Eri Hacl, Elsüz Olanlar, Faydal, Gündüzlü, Hoca Fakihli, brahim

Fakihli (Kayseri Pnarbann Büyük Kuyuluca mezrasnda. Mara Tahrir Defteri II, s.695), man Olu, manl, sal,

vaz Hacl, Kara Halilli, Kara Musal, Karamanl, Kemall, Kzl Sultan Olu, Kozanl, Köpekli, Köseli, Ku Kran,

Kutlubeyli, Kürtül, Kütüklü, Nacakl, Obal, Okçu Karacal, Pekmezli, Sadaka Demircili, Salmanl, Sar

Fakihli, Sar Hacl, Saruhanl, Sofuolu, Söylemezli, Süleymanl, uaybl, Terkeli, Tur Ali Hacl, Usanl, Yahihanl,

Zekeriyal.

Burada u hususu da belirtelim. Mara tahrirlerinde ad geçen cemaatlerin çounluu Karamanl, Salmanl,

Kemall, manl ve az da olsa dier Avar oymaklarna mensup obalardan olumaktadr ki bu bize eski Dulkadr

sahasnn büyük bir bölümünün Avar kökenli olduunu gösteriyor. Üstelik günümüzde Mara civarnda yaplm

olan kültür aratrmalarnda bölgede söylenen atlarn “Avar Atlar” olarak adlandrlmas bu hususu teyid

etmektedir.300

manl’nn Bedil Afar ve bir çok obalar Suriye çölünde klayp, Mara civarnda yaylamaktaydlar. Dier bir

ksm ise Çukurova’da Knk ve Özer bölgesi ile Lazkiye civarnda bulunuyordu. manl’dan bir ksm obalarn da

Diyarbakr’da bulunduu görülüyor. manl’dan baz obalar 16. Yy’n ikinci yarsnda bulunduklar yerlerde yerleik

hayata geçmitir. 1563-64 tarihli bir defterde onlardan bir bölüün Antep ehri dolaylarnda baz köylerde iskan

olduklarn öreniyoruz. manl’dan önemli bir bölüm ise ran’a gitmitir. Kadirli’deki Afarlar ise iki küçük

obadan oluuyordu. Biri 41 vergi evlik Afar obas Andrn’da klyor ve çiftçilik yapyor, 41 evlik dier Afar obas

ise Geçlik adl bir gruba bal bulunuyordu. Boz-Ok bölgesine gelince, tahrirleri yand için buradaki Avarlarn

16. Yy’daki durumlar tam olarak bilinmiyor. Sadece birkaç oba görülüyor.301

4- Yeni-l Türkmenleri : Halep ve Dulkadrl Avarlarnn birlemesi sonucu olumutur. Yeni-l’deki

Boynuksal Gündüzlü’nün, Deliler ve Sekiz, Köpekli Avarnn; Bedil, Taif ve Kzl Süleymanl manl Avarnn

obalardr. Bunlardan kalabalk olan Bedil Avar, Yeni-l’in dalmas üzerine göç edip Ankara’nn Bala kazasnda

yurt tutmutur. Yeni-l’e bal Afar oymaklar, 1691 ylnda Boz-Ulus Mandesi Avarlaryla birlikte Rakka’ya

iskana gönderildiler. Boz-Ulus’a bal olanlar batya kaçmalarna ramen Yeni-l’e bal Afar ve Torunlar oyma

Rakka bölgesindeki Tel ammar ve Tel Zivan çevresinde yerleti. Bu bölge (Sacur suyunun Frat’a döküldüü

yere kadar uzanan ova) hala Afar Buca adn tar.302

5- Sis : Bunlar da aslnda Kuzey Suriye Avarlarnn bir koludur. Memluklerin Sis bölgesini fethi sonras

(1375) buraya gelip yerlemilerdir. Bunlar, Osmanl-Memluk ve Ramazanl-Memluk çekimelerinde Memluk

tarafnda yer almlar ve Memluklerin, Çukurova’da uzun zaman tutunmalarna sebep olmulardr. 1519 ylnda 28

obaya ayrlm olan Sis Avarlar, muhtelif ekinliklerde çiftçilik yapyorlard.303 Sis Avarlarnn önemli bir

bölümü zamanla yurtlarn terk ederek Anadolu’nun çeitli yerlerine dalmlardr.

Sis Avarlarnn obalar unlard : 1- Alembeyli, 2- Aydomulu (alt kollar Alp Al Olu, Bahayl, Canbaz,

Çandk ve Kara Mehmetli’dir), 3- Aydomulu Olanlar, 4- Bay Temürlü, 5- Bostanc, 6- Doyranl (alt kolu

Harikli’dir), 7- Elsüz Olanlar, 8- Garib ahl, 9- sal, 10- Paal, 11- Saitli, 12- Süphanl, 13- Tur Ali Hacl, 14-

Uzun sa Olu, 15- Yahi Hanl, 16- Yemlihal, 17- Zekeriyal.304

6- Danimendlü Türkmenleri : Danimentli Beyliinin bakiyeleri olduu düünülen Danimentli aireti Asl

Boz-Ulus (Ak-Koyunlu bakiyesi) cemaatlerindendi. Bu cemaat, Aydn, Karaman ve Ankara civarnda yaylmt.

17. Yy balarnda Osmanllar, Danimentli topluluuna Halep ve Dulkadr Türkmenlerinden baz gruplar da

katarak Danimentli-Eli’ni oluturmulard. Bu topluluun içinde asl Danimentli grubundan baz Afar obalarna

(Civanir, Gölegir vs..) rastlanld gibi, sonradan baz Afar obalar da (Köseli, Avar vs..) bu toplulua dahil

edilmiti. Krehir, Ankara, Kütahya ve Aydn bölgesinde göçebe olarak hayatn sürdüren Danimentli

Türkmenlerinin bir bölümü Kütahya – Afyon civarna iskan edildiler. Bunlar arasnda Civanir, Salmanl,

Gölegir, Karalar, Köseli ve Avar oymaklar bulunuyordu.

Danimentli Beyliinin atalar, Bizansl müverrih Khonyatis tarafndan Aran bölgesindeki Arsakllardan

gösterilmitir. Aran bölgesi halk olan Civanirler ile yine Aran bölgesindeki Gökçegöl civarnda yaayan

Gölegirlerin Anadolu’ya göç eden ksmlarnn Danimentli topluluu içine dahil edilmesi bir rastlant deil, onlarn

kökenlerinin Osmanllarca bilinmesiyle ilgilidir.305 Danimentlilerin tabi olduu Boz-Ulus’un Akkoyunlu

bakiyesi olduunu biliyoruz. Akkoyunlularn atas Bayndr Han ve airetinin Aran ve Gökçegöl civarnda yaad ve

bir ara Hristiyanl benimsediklerini bn-i Bibi bize haber vermektedir ki tarihi bilgilerimize uygundur.306

7- Uak : Bu bölgede 16. Yy’da oldukça önemli bir Yörük topluluu vard. II. Selim devrinde bu topluluk

arasnda büyük bir Afar oyma bulunuyordu. Bu oymak, Hoca Fakihli, Öksüzler, Musacalu, Afar ve Afar

olmak üzere 5 obaya ayrlyordu.307

Uak’taki Avar obalarnn genellikle Güneydou bölgesinde faaliyet gösteren (Mara, Antep, Kilis, Rakka)

Avarlardan olduklarn görüyoruz.

8- Aydn : Aydn’n Bozdoan kazasnda Çullular oyma arasnda 28 vergi nüfuslu Afar obas bulunduu gibi,

Birgi’de de yine 28 vergi nüfuslu Avarlu ve Balabanlu adl bir oymak vard. Bunlardan baka Ankara’nn

güneybatsnda yaayan Haymana topluluuna mensup Sanlu (Sivrihisar’da bulunuyordu) oymann obalar

arasnda 35 vergi nüfuslu Afar adl bir oba gözükmektedir.308

C. Osmanl skan Siyaseti

skan, topluluklarn belli bir toprak parçasna balanarak devaml bir yerleik hayat kurmasdr. Ancak baz

airetler topraa yerleememi ve bu yüzden yerleime bal üretim ekline alamamlardr. Böyle topluluklarda temel

geçim kayna ise hayvanclk olmutur. Dolaysyla göçebelikten yerleiklie geçi çok uzun ve güç bir sosyal evrim

eklini almtr. skan politikas uygulayan devletler böylece büyük bir sorunla mücadele etmek zorunda kalmtr.

Osmanl devleti, kurulu, genileme, duraklama, gerileme ve çökü devirlerinde siyasi, ekonomik ve sosyal

deiimlere bal olarak iskan politikasnda farkl ekillerde hareket etmitir. Kurulu ve genileme dönemlerinde

önce Anadolu sonra Rumeli’de yeni fethedilen topraklara konar göçer Türk boy ve oymaklarndan bir ksmn

yerletirerek buralarn Türkletirilmesini ve enlendirilmesini salamtr. Belirli bir politikaya uygun iskan

metodlarna göre yaplan bu yerletirme hareketleri, mali ve idari bakmdan müstakil bir kurum olan arazi

vakflarna dayanlarak yürütülmütür. Böylece vakflar ve temlikler sayesinde sosyal ve ekonomik hayat

canlanm, bataklk ve ssz yerler kullanlr hale gelmitir. Sistemli yaplan iskan metodlarndan biri de sürgünlerdi.

Devlet gerekli gördüü zaman halk snrlar içinde baka yerde iskana tabi tutmutur. skanda dikkat edilen

hususlar ise unlard. Bir kere iskanlarda gönderilenler arasnda tüccar, esnaf, sanatkar gibi mesleklerden

olanlara dikkat edilmitir. Ayrca her köy ve kasabadan belirli haneler alnarak baka yerlerde karma olarak

yerletirilmitir. Bu gibi haneler belirlenirken aralarnda dümanlk olanlar ve toprak sknts çekenler tercih

edilmitir. Böylece devlet iskan politikas uygularken olaya sadece siyasi olarak yaklamam, ekonomik ve

sosyal olarak ta düzeni salamaya çalmtr.

Ancak 16. Yy sonlarnda balayp 17 (duraklama) ve 18. Yüzyllarda (gerileme) devam eden uzun harpler

dolaysyla iç karklklar artm ve devlet için büyük mesele halini almt. Harplerin getirdii mali külfet, halka

yüklenen ar vergilerle kapatlmaya çallm, devletin otoritesindeki zayflk sebebiyle de meydana gelen ekyalk

hareketleri sonucu, yerleik halk güvenli gördüü yerlere göç etmeye balam ve böylece bir çok yer harap

duruma dümütü. Üstelik göçebe airetler sürekli yer deitiriyor ve bu esnada yerleik halka da zarar

veriyorlard. Böylece devlet, tarm üretiminin artrlmas amacyla harap ve sahipsiz yerlere oymaklarn

yerletirilmesini öngören bir iskan politikas uygulamak zorunda kalmtr. Bu amaçla konar-göçerleri buralara

yerletirmek istedii gibi, iç göç yüzünden yerlerini terk eden ahaliyi de yerletirmek durumunda kalmtr.

Devletin çökü dönemlerinde ise büyük oranda toprak kayplarnn gündeme gelmesiyle kaybedilen

topraklardan gelen göçmenlerin yerletirilmesi büyük bir sorun tekil etmitir. Dier taraftan devletin zayfl

sebebiyle ortaya çkm olan derebey aileleri ve bunlara bal airetlerin iskan da gündeme gelmitir. Devlet bütün

bu sorunlar amak için Muhacirin Komisyonu kurmu ve iskan sistemli olarak yürütmeye çalmtr.

Görüldüü gibi Osmanl devleti kurulu ve yükselme dönemlerinde da dönük bir iskan siyaseti uygularken,

gerileme ve çökü dönemlerinde içe dönük bir iskan siyasetine arlk vermitir. Bizim burada göreceimiz iskan

siyaseti içe dönük olan iskan siyasetidir.

1. skan Siyasetinin Sebepleri

Yukarda görüldüü gibi Osmanl’nn iç iskan siyasetini oluturan “Göç yüzünden boalan yerler ve konar-

göçerlerin yerletirilmesini” gerektiren sebepler, dört grupta toplanabilir.309

a) Uzun savalar sebebiyle meydana gelen iktisadi buhranlar (vergilerin artrlmas, yeni vergilerin

konmas) : 17. Yüzyl sonlarnda Avusturya, Lehistan, Rusya ve Venedik ile yaplan ve 16 yl süren savalarn

kaybedilmesi ve sonunda imzalanan Karlofça Antlamasyla büyük toprak kayplarnn yaanmas, Osmanl

devletini idari, ekonomik, hukuki ve sosyal bakmlardan zora sokmutu. Felaketle sonuçlanan bu olaydan

sonra Anadolu’da huzursuzluk çkm ve yer yer ayaklanmalar ba göstermitir. Devlet bu karklklar önlemek

için uzun bir mücadeleye girimi, ancak bu mücadelede mali olarak büyük skntya dümütür. Gerek bu çabalar

esnasnda gerek savalarn getirdii ekonomik yük yüzünden vergiler artrlmtr. Bu olay Anadolu’nun baz

yerlerinde nüfus hareketlerine yol açm ve halkn önemli bir ksm yerini terk ederek ehirlere göç etmitir.

Devlet, göçe sebep olan artlar ortadan kaldrmak yerine onlar tekrar eski yurtlarna döndürmeye çalmtr.

Ancak devlet bu çabalarnda baarl olamayacaktr.310

b) syanlar ve ekyalk hareketleri gibi iç karklklarn ortaya çkard durum : Osmanl tarihinde Celali syanlar

adyla anlan bu karklklar, devletin yaad göç hareketlerinin belli bal sebepleri arasnda yer alr. 1596 ylnda

balayan ve 1775 ylna kadar devam eden bu isyanlar, halkn büyük bir çounlukla yerini terk etmesine yol

açmtr. Öyleki Anadolu’nun baz yerlerinde bir kazadaki köylerin genellikle % 90’ boalmtr. Uzun savalarn

ylgnl ve arlaan vergilere birde ekyalarn basklar eklenince halkn göç etmesi kolaylamtr. Böylece halkn bir

ksm baka sancaklara giderek büyük ehirlere yerlemitir. Celaliler, meydana getirdikleri bu asayisizlik

yannda, bir çok isyan da çkarmlardr. Gerek vergi adaletsizlii, gerek merkezi otoritenin zaaf neticesi çkan bu

isyanlar devleti büyük zararlara uratmtr. Bu dönemdeki en önemli sorunlardan biri de konar göçer airetlerin

göç esnasnda yerleik ahaliye verdikleri zararlardr. Bu göçebeler hayvanlarn otlatmak için yerleik halkn

ekinlerine zarar verdikleri gibi ekyalk hareketlerine kaplarak soygunculuk ta yapmlardr. Devlet bu gruplar

zararlarn önlemek amacyla iskana tabi tutmutur.311

c) Devlete yeni gelir kaynaklar elde etmek için bo ve harap yerlerin tarma açlmas : Yukarda belirtildii

gibi halkn önemli bir ksm yerlerini terk etmi durumdayd. Bu durum, bir çok köy ve kasabann harap olmasna

yol açt gibi bir çok ekili alann da kullanlamaz hale gelmesine sebep olmutur. Bilindii gibi Osmanl’nn en

önemli gelir kayna tarmd. Tarmda istihdam edilen nüfus ise Türk’tü. Dolaysyla boalan yerlerin Türklerin

yaad yerler olmas yani Tmar ve Zeamet topraklar olmas devletin tarm üretimine büyük darbe vurmutur. Bu

sebeple Osmanl devleti halk tekrar toprana döndürmek için sert tedbirler almtr. Bunun yannda konar göçer

Türk topluluklarn da tarma elverili yerlere yerletirmeye dikkat etmitir. Böylece kaçan ahalinin yerine

döndürülmesiyle harap yerler tekrar enlendirilirken göçebe airetlerin iskanyla yeni bir çok köy ve kasaba da

kurulmutur.312

d) Yaplan savalar sebebiyle dardan gelen göçler : Osmanl’nn kurulu ve genileme döneminde Rumeli’de

fethedilen topraklara bölgeyi Türkletirmek amacyla Anadolu’dan Türk topluluklar gönderilerek buralarda

iskan edilmilerdi. Ancak 17. Yüzyldan itibaren Osmanl’nn Avrupa’da toprak kaybetmeye balamas,

buralarda yerlemi olan Türk nüfusun ve Müslüman milletlerin katliamdan kaçarak içe doru göç etmesine yol

açmtr. Bu göç dalgalar zamanla daha büyük bir orana ulam ve devleti skntya sokmutur. Devlet bu gruplar

mparatorluun geri kalan topraklarnda yerletirmek için ura verecektir.313 Osmanl topraklarna göç eden bu

gruplarn geldii iki bölge vardr. Bunlar, Güneydou Avrupa ile Krm ve Kafkasya bölgesidir. Bilindii gibi

Kafkasya’dan gelen göçler, Avar Türkmenlerini çok yakndan ilgilendirmektedir.

2. skann Yaplmas

a) Konar-göçerlerin terkedilmi bo ve harap yerlere yerletirilmesi : 17. yy’dan itibaren merkezi idarenin

zayflamas, göçebe airetlerin çevredeki yerleik halka zarar vermelerine sebep olmutur. Göçebeler, yaylak ve

klak arasnda gidip gelirken, yollar üzerinde bulunan halkn ekinlerine, mallarna ve hatta canlarna zarar

vermilerdir. Bu ise yerleik halkn büyük oranda yerlerini terk ederek daha güvenli gördükleri yerlere göç

etmelerine sebep olmu, böylece pek çok yer harap olmu ve boalmtr. Ayrca bu göç hareketleri ülkede kargaa

çkard gibi ekonomisi tarma dayal olan devleti de zor durumda brakmtr. Bu sebeplerden dolay devlet bir

takm tedbirler alarak göçebeleri bo ve harap yerlere yerletirmek istemitir. Böylece bo ve harap yerler

enlenecek, tarma açld için de devlete ekonomik getiri salayacakt. Üstelik ekyalk hareketleri de son

bulacandan asayi temin edilmi olacakt. Dier bir husus ise bu iskan metoduyla önemli geçit ve stratejik

mevkiler korunmu olacak, yerlerini terk etmi olan ahali ise tekrar yerlerine dönecekti. Böylece iç göç

önlenmi olacakt. Ancak unu belirtelim, bütün bu tedbirler göçebe airetlerin taknlklarn bir anda bitirememi,

sorun uzun zaman devam etmitir.

Babo konar-göçerlerin taknlklarn ve halka zararlarn önlemek : Göçebelerin taknlk sebebi - Savalarn

getirdii yeni vergiler ve bu vergilerin toplanmas esnasnda yaplan yolsuzluklar. Devlet tarafndan gösterilen

yaylak ve klaklarn yeterli ot ve suya sahip olmamas, böylece yerleik ahalinin tarla ve meralarn igal, mallarn

gasp ve kar koyanlar katletmiler. Bu hareketler srasnda birbirleriyle de mücadele etmiler. Vergilerini

vermemiler. Devlet göçebeleri bo ve harap yerlere yerletirmek istiyor, kar çkanlar Rakka ve Kbrs’a sürmü.

Bazlarn ise nezre balam. Ayrca ekyal brakmalar ve yerlemeleri durumunda bazlarn vergiden muaf tutmu.

Bu gruptaki Avar obalar, erefli, Çöplü, Köseli, Karagündüzlü, Deliler, aml, Zekeriyal, Sofular, Selmanl,

Haymeli Arab, Recepli Avar ve ona bal obalard.

Bo ve harap yerleri imar edip tarma açmak : 17 ve 18. Yy’larda devlette meydana gelen iç sorunlar

sebebiyle bir çok yer boalm ve harap olmutu. Ekili alanlarn boalmas devlete ekonomik olarak büyük zarar

veriyordu. Hazinenin boalmas siyaseten de sknt çkaryor, savalarda para sknts sebebiyle malubiyetler alnyor.

Bu yüzden devlet ekonomik açdan da göçebelerin yerletirilmesine dikkat ediyordu. unu söyleyelim halk

sadece göçebelerin taknlklarndan deil, sava alan olan memleketlerinden göç ederek canlarn kurtarmak için

daha emin yerlere gitmitir.

erefli, Salmanl, Gölegir, Cevanir, Karal, Tal, Çöplü, Karamanl, Hüseyinhacl, Afarkaramanl, Köpekli,

Recepli, manl, Köçekli, Silsüpür ve Burhanl bunlar arasnda saylabilir.

Yeni kurulan yerlere yaplan iskanlar : Göçebelerin bo ve harap yerlere yerletirilmesi esnasnda bir takm

yeni yerleim merkezleri de kurulmutur. Devlet bu yolla hem göçebeleri yerletirerek asayii salyor, hem de

yeni köy, derbent, han ve kasabalar kurarak ülkeyi mamur hale getiriyordu. Baz göçebelerin iskan

edilmesiyle düzenin ksmen salanmas, göçebelii sürdürenlerin devlete ba vurarak yerlemek istemelerine

sebep olmutur.

Selmanl, Sindel, Musacal, erefli, Herikli, Kütüklü, Deliler, Hüseyinhacl, Karahalilli, Çeçeli bu grupta

yer almaktadr.314

b) Yerlerini terk eden halkn eski yerlerine yerletirilmesi : Konunun banda belirttiimiz gibi 16. Yy

sonlarnda balayp 17 ve 18. Yüzyllarda devam eden uzun harpler ve buna bal cereyan eden iç karklklar

sebebiyle yerleik halk güvenli gördüü yerlere göç etmi ve böylece bir çok yer bo ve harap duruma dümütü.

Devlet, tarm üretiminin artrlmas amacyla bir taraftan konar-göçerleri harap ve sahipsiz yerlere yerletirmek

için çabalarken, dier taraftan iç göç yüzünden yerlerini terk eden ahaliyi de tekrar eski yerlerine yerletirmeye

çalmtr. Bu hususta takip edilen kanuna göre (bazen delinse bile) bir yerde 10 yldan fazla kalmam olanlar

eski yerine tekrar gönderiliyordu.315

Bu grupta yer alan Avar obalar ise unlardr. Afar ve ona tabi olan Bab- Altun, Çeçeli ile Silsüpür, Aanl,

Alemli, Bahrili, Bozkoyunlu, Burhanl, Cevanir, Hac vaz, Hac Mustafa, Hüseyinhacl, mam Kulu, Karahalilli,

Karal, Karaeyhli, Koyunolu, Köçekli, Kucur, Kütüklü, Musacal, Pekmezli, Recepli, Salmanl, Sindel,

Sofular, aml, erefli, Tacirli, Zekeriyal.

c) Konar-göçerlerin yaylak ve klaklarna iskan : Konar-göçerlerin taknlklarn önlemek isteyen devlet

onlar yerletirirken güvenlik salamalar ve ziraat yapmalar yannda bulunduklar bölgeyi enlendirmelerini de

istemitir. Böylece konar-göçerlerin yaylak ve klaklarnda da iskan edildikleri görülüyordu.316

Bunlar arasnda Recepli, Tacirli, Köçekli ve Silsüpür bulunuyordu.

d) Sürgün yoluyla yaplan iskanlar : Osmanl devleti, kuruluundan itibaren yeni fethedilen topraklara

merkezi idareyi kuvvetlendirmek amacyla Türk nüfusu gönderdii bilinmektedir. Ancak ilerleyen dönemlerde

bir iç iskan metodu olarak kullanlan bu sevk etmeler, devletin zayflamas ve ekyalk hareketlerinin artmas

üzerine sürgün politikas haline dönümütür. Airetlerin cezalandrlmasn hedefleyen bu sürgünlerde yer olarak

bir mahrumiyet bölgesi kabul edilen Rakka ve Kbrs adas seçilmitir. Rakka’ya yaplan sürgünlerde ise

bölgedeki saldrgan göçebe Arap kabilelerine kar bu Türkmenler bir güvenlik unsuru olarak ta

kullanlmtr.317

Avar ve tabi Bab- Altun, Çeçelü, Silsüpür, Çöpü, Genceli Avar, Horzum, mam Fakih Uaklar, Kara

Avar, Koyunolu, Köçekli, Musacal, Recepli, Sendil, aml, erefli, Taif, Tecirli bu gruptandr.

e) Konar-göçerlerin kendiliinden yerlemesi : Taknlklarndan dolay Rakka’ya sürülen cemaatlerden

bazlar bölgeden kaçp baka yerlere yerlemilerdi. Ancak devletin sk takibi sonucu af isteyip gösterilen yerlere

kendi rzalaryla yerletiler. Dier taraftan ekya basksndan kurtulmak isteyen ve topraklarnn yetersizlii

sebebiyle bulunduu yeri terk etmek zorunda kalan halk, kendi istekleriyle devlete verdikleri taahhüde uymay

vaat ederek yerleik hayata geçmilerdir.318

Bunlar arasnda Hac Halil, Karaman Ua, Karalar ve sal obalar bulunuyordu.

3. Avarlarn skan Edildii Sahalar

Afarlar, Anadolu’da ilk defa M.Ö. 500’lü tarihlerde Artvin’de görülmektedir. Daha sonra da 429 ylnda

Küçük Arsakl Devletinin yklyla birlikte kurulan Ardzeruni Beylii Afarlar olarak Van bölgesinde

görülmektedir.

Selçuklular zamannda Anadolu’ya yaplan Türkmen aknlar ile daha sonra Malazgirt Zaferini müteakip

(1071’den itibaren) Anadolu’ya gelen Türkmen göçleri arasnda Afarlar büyük bir yekun tutuyordu.

Aksungur idaresinde Musul’a ve sonra Halep’e gelen Afarlar bu dönemlerde ve sonra kurulan Eyyubi ve

Memluk devletlerinde askeri hizmette bulunmular, Haçllar, Kbrs ve Ermeni Krallklar ile Moollara kar

savamlardr. Avarlardan bir ksm, Nureddin Mahmut Zengi’nin II. Klçarslan karsnda kazand baarlar sonucu

Sivas ve dolaylarn almasyla (1173) bu bölgeye geldiler. Zengilerin Musul ve Halep’te hakimiyeti

yitirmesiyle Avarlarn önemli bölümü Anadolu’nun güneyine göçtü ve burada dier baz boylarnda yardmyla

Karaman-Oullar Devletini kurdular. Yine 13. asrda Halep, Antep ve Amik ovasnda yaayan ve yaylaa Sivas

ve Uzunyayla’ya çkan Kuzey Suriye Türkmenleri içerisinde de kalabalk bir Afar topluluu vard (Bunlar

Osmanl döneminde Halep ve Yeni-l gibi isimler aldlar). Ayrca Germiyanllar’n (önce Malatya ve civar,

sonra Kütahya ve çevresi) devletletiini görüyoruz. Bütün bunlar Anadolu’da önemli bir Afar varlnn

meydana gelmesine ve güç oluturmasna sebep oldu. Osmanl bu gücün ran’daki gibi devletleme sürecine

girip bela olmasn önlemek için onlar mparatorluk snrlar içinde datmaya özen göstermitir.

Afarlar 1691’de Rakka’ya iskan kararlatrlan Türkmenler arasnda görüyoruz. Boz-Ulus’un eski

yerlerinde kalanlarna (Boz-Ulus Mandesi) tabi Afarlar ile Yeni-l Türkmenlerini tabi Afarlar Rakka, Urfa,

Halep civarna yerletirerek Suriye üzerinden Anadolu’ya saldrda bulunan Urban, Aneze, Tayy gibi Arap

göçebe airetlerine kar Türkmenlerden bir set kurma çabas olumlu sonuç vermemitir. Boz-Ulus Mandesi

Afarlarnn yerlemeyerek kaçtklarn görüyoruz. Ancak Yeni-l’e bal olanlar, bugün hala Afar Buca denilen yere

(Sacur suyunun Frat’a döküldüü yere kadar uzayan bölge) yerletirilmitir ki bu bölgenin büyük bir ksm

snrlarmzn dnda kalmtr. 1692 ylnda ise Afar obalarndan bazlarnn Gaziantep’e göç ederek yerletiklerini

görüyoruz. Ayrca Bahri, Gündüz ve mamkulu obalar da Rakka iskanndan kaçarak 1695’te Çukurova

bölgesine (Kadirli) geldiler.

Osmanl’nn vergi vermemek ve isyan etmekle suçlad Afarlar, Anadolu’dan uzaklatrp Suriye çöllerine

yerletirmek istemesi, bir bakma Afarlarn mecburi iskana tabi tutularak cezalandrlmasdr. Ayrca ticaret

yollarnn güvenlii için derbendci kaydedilenlerden Kara Avar ve Eymir Avar, Genceli Avar Hama-Humus

bölgesine (1693) yerletirilmiti. Fakat bunlar Arap basksyla bölgeden ayrlmlardr. 1712’de tekrar Halep’teki

Murat Paa köprüsüne derbendci olarak gönderildiler. Yine bu yllarda Köseli ve erefli Avar Misis derbendine

1705 ylnda Adana’da Berendi kazasna tabi Kurt-kula derbendine Cuylu-Çidemli, Afar Karamanl obalar

yerletirildi. Böylece hem göçebeler yerletiriliyor hem de bölgenin güvenlii salanyordu.

1842’de airetlerin yaylak ve klaklarna gitmeyip yerlerinde yerletirilmeleri kararlatrld. Bunlar, Yeni-l,

Rivan, Reyhanl ve Afar (Amasya, Sivas, Konya, Karas) airetleriydi. Rivan ve Afar kalabalk olduu için dank

yerletirilmesine dikkat edildi. Afarlar yaylak ve klaklarnda yerletirildi. Nadirli Aireti Mara’ta 1866’da

tamamen iskan oldu. Karas bölgesindeki Burhanl 1864’ten itibaren yerleti.

Aada bahsedilen iskanlar 18. yy ait iskanlardr. Bu bölgelerde iskan edilen cemaatler anlatlrken sadece

Avar obalar dikkate alnmtr. Yoksa iskan edilen cemaat says oldukça fazladr. Son iskan ise ayr bir balk

altnda incelenmitir.

a) Anadolu : Kütahya-Aydn : Özellikle Keçiborlu, Geyikli, Sandkl ve Çölabat kazalar ile Aydn tarafna

yaplan iskanlar önemlidir. Anlan bölgelere 1701 ylndan itibaren Danimentli Türkmenleri iskan edilmitir.

Bunlar arasnda Halep-Adana arasnda bulunan Cevanir, Büyük ve Küçük Salmanl, Sivas bölgesindeki

Herekli, Sarcal ve erefli ile Gölegir, Köseli ve Afar obalarn sayabiliriz.

Konya-Karaman : Bu bölgedeki iskan çalmalar, Anadolu’nun sa kolunu meydana getiren yollar

üzerindeki geçit noktalarna ahali yerletirerek canlandrlmas düüncesiyle yaplmtr. Yollar üzerinde Arkd Han,

Kadn Han, Dokuz Han, Mara Han, Çavular Derbendi, Horti Han, Atlant, Belenli Burun Derbendi, smil

Derbendi gibi önemli noktalar bulunmaktayd. Bu civara Kara Halilli cemaatinin yerletirildiini görüyoruz.

çel-Teke : Silifke’den Antalya’ya kadar olan sahada ç-El Yörükleri yerletirilmeye çallmtr. Göçebelerin

tesiriyle yerlerini terk eden halk ta iskan edilmi, iskan srasnda devlete kar koyan kimi cemaatlerde Rakka ve

özellikle Kbrs’a sürülmütür. Bunlar arasnda Zekeriyallar ve onlara tabi olan Kara Hacl obas, Kütüklü,

Sindel, aml ve Burhanllar vard. Bunlardan Kara Hacl, aml, Sindel cemaatleri Kbrs’a sürülmütür.

Ankara-Nevehir : Buras yeni kurulan Nevehir kasabasndan dolay 18. yy’da önemli bir iskan bölgesi

olmutur. Nevehir ve çevresine Musacal, erefli, Herikli, Kütüklü ve Deliler cemaatleri yerleti. Ankara’nn

Haymana kazasnn Toyca mevkine de Hüseyin Hacl, Krehir’in Çiçekda civarna ise Köçekli ve Silsüpür iskan

oldu. Ayrca Kütahya civarndaki iskan yerlerinden kaçan Civanir cemaati de Nide, Kayseri ve Develi

yöresine gelip yerleti. Boz-Ok bölgesindeki iskanda da Selman Fakl Akda altndaki Emlak kazasna yerleti.

Sivas : Kangal ile Hasançelebi arasnda yol üzerinde tüccar ile halkn emniyetini salamak açsndan önemli

bir yerde bulunan Alaca Hann yeniden imar srasnda buraya ve yaknlardaki Ula civarna ba bo bir takm

cemaatlerin iskan kararlatrlmt. Bu amaçla 1728-29 ylnda bölgeye Sofular cemaati ile Darende civarna

Salmanl yerletirilmitir.

Çukurova : Çukurova bölgesinde iskan olan cemaatler ise unlard. Afar Karamanl, Çidemli, Çöplü,

Durabeyli, Hüseyin Hacl, mam Kulu, sal, Kara Gündüzlü, Kara Halilli, Karahasanl Ceridi’ne tabi Afar,

Karamanl, Köpekli, Köseli, Pekmezli, Recepli, erefli, Tacirli, Tal.319

Diyarbakr-Malatya : Bu bölgede özellikle Mardin, Malatya civarnda Kucur ile Kucurlardan Koyun-Olu

cemaati ve Kilis bölgesinde Öksüzler cemaati bulunuyordu.320

b) Rakka-Halep : Rakka, genellikle ekyalk yapan airetlerin yerletirildii ve devlet tarafndan sürgün yeri

olarak kullanlan bir bölgeydi. Ayn zamanda airetler buraya göçebe Arap airetlerinin kuzeye doru basksn

önlemek için bir set olarak ta yerletriliyordu. Ayrca Halep ve çevresindeki Hama, Humus, Belih Nehri,

Harran ve Menbiç te iskan mahalliydi. Buralara yerletirilen obalar ise unlard. Afar ve ona tabi Bab- Altun,

Çeçeli, Dokuz ve Silsüpür, Recepli ve ona tabi Süleymanl, Kara eyhli, Sar Seydili, Hovadl, Akça Ali,

Saruhanl, Hedilli, Burkalemli, Sar Fakl, Tal Ua, Kara Budakl, Yeni Tekeli, Sofular, Tohmadanan,

Perakende-i Mara ve Recep Safi Uaklar ile mam Fakih Uaklar, Musacalu, Afar torunlar, Köçekli, Çöpü,

Kara Afar, erefli, Genceli Avar, Karahalilli, Köpekli Avar, Tacirli, Koyunoullar, Süphanl, Taif Afarndan Ali

Kethüda.321

c) Kbrs : Rakka’da olduu gibi airetlerin sürgün yeri olarak kullanlan adaya genelde ç-El Yörükleri

gönderilmitir. Bunlar arasnda Zekeriyallarn obas Kara Hacl ile aml, Sindel, Horzum ve Deliler

saylabilir.322 Kayseri ve civarnda bulunan Avarlardan da önemli miktarda nüfus Kbrs’a sürülmütür.

D. Son Dönem Avarlarn skan (1865 skan)

Bu bölüm altnda incelenen Avarlar, Kuzey Suriye Avarlarndan olup yazn Uzunyayla’ya çkan ve klar

önce Suriye’de sonra Çukurova’da geçiren müstakil Avar Oymann mensuplardr (Bilindii gibi bu bölgede

Köpekli, Gündüzlü ve Beylikli Avarlar da yayordu). Bu Avarlar uzun uralardan sonra çounlukla Kayseri ve

çevresine iskan olmulardr. Ancak Kayseri ve civarnda Avarlarn daha önce yerlemedikleri ve etkin

olmadklar gibi bir yanlgya düülmemelidir. Aksine Kayseri ve çevresinde öteden beri güçlü bir Avar varl

duyula gelmitir. Bu konuya ksaca temas edelim.

14. Yy’n sonlarna doru Sivas ve Kayseri bölgesinde egemen olan Kad Burhanettin’in damad Avar

boyundan olan Burhanettin idi. Burhanettin, o dönemde Osmanl’y bir savata yener ve Timur’a da kar çkar.

323 Bu hadiselere bakarak Avarlarn bölgede önemli bir güç olduklarna ve üst düzey görevlere

getirildiklerine hükmedebiliriz. Dolaysyla Avarlardan bazlarnn daha o zamanlar göçebelii terk ederek

Kayseri ve civarnda yerleik hayata geçmi olmalar gerekir. Nitekim 16. Yy ve sonrasnda Osmanl sicillerinde

Kayseri mahalleleri arasnda baz Avar obalarna ait isimlere rastlanmaktadr (Hac vaz, Salmanl gibi). Dier

taraftan, Evliya Çelebi, Kayseri ile ilgili bilgi verirken halkn bir ksmnn “bre, hadi bre, yürü bre” eklinde

konutuunu bildirir ki günümüzde bile bu tip konuma Avarlara has bir söyleyitir. Bu da Kayseri halk arasnda

Avar aslllarn varln bize göstermektedir.

17. Yy ve sonrasnda da bölge ve özellikle Erciyes Da, Ali Da ve Talas ilçesi Avarlarn bulunduu,

sürülerini otlatt yerlerdi. Bu husus Karacaolan’n bir iirinde de geçer.

Ali Da, Erciyes’in etei

Yiitler yata, sümbül bitei

Yüce tepelerin Avar yata

Burcu burcu kokar gülün Erciyes

Erciyes Da ve çevresi, sonraki asrlarda da kimi Avar obalarna yurtluk olmutur. Bu civarlarda Avar

basks uzun sürmütür. Sözgelimi, imdi ilçe olan Haclar, eskiden ovada kurulu idi. Haclar halk 1726 ylnda

Avar basknlar sonucu Dört Kuyular mevkiini brakp imdiki yerine yerleerek 324 srtn daa vermi ve böylece

basknlardan kurtulmutu. Bugün bile Kayseri’de “Ne kaçyorsun arkandan Avar atls m geliyor” sözü hala

söylenir.

Ayrca 1831 ylnda yaplan ilk nüfus saymnda 325 Kayseri köylerinde sülale adlarndan yola çkarak

yaptmz incelemede Kayseri’nin merkez köylerinde de kimi Avar obalarnn yerletiini tespit etmi bulunuyoruz.

Ancak bu Afarlar köylere dank halde yerletikleri için aznlkta kalmlar, oba isimlerini muhafaza etmelerine

ramen ana boy adn unuttuklar için Avar olduklarn unutmulardr.326 Bunlarn köylerdeki nüfuslar deiiklik arz

etmektedir. Kimi köylerde birkaç hane iken (Yamurbey, Yazr, Argnck, Hasanarpa, Havran gibi) baz

köylerde hatr saylr bir nüfuslar vardr (Kzk, Mardin gibi). Baz obalar sadece bir iki köyde ve az olduklar

halde (Muncusun’da Talolu, Zirve ve Obruk’ta Vezirli, Gesi, Kzk ve Viranck’ta Köse Ahmetli gibi) bazlar

bir çok köyde bazen fazlaca görülüyor (Recepli, Mahmudolu, Sofular, Hallolu, Köseli gibi). Dier bir husus

köylerde bazen birden çok Afar obas bulunurken (Erkilet, Gesi, Bürüngüz, Kzk gibi) kimi köylerde de

özellikle bir obann yerletiini görüyoruz. (Höbek’te sadece Köseliler, Obruk’ta sadece Vezirolu, Germir’de

sadece Ali Aalar gibi).

Avarlarn Kayseri’deki varl bununla snrl deil. Bir çok Avar obas farkl zamanlarda yöreye gelerek

faaliyette bulunmu ve iskan olmutur. Bu obalar unlardr. Afar-l (-Türkmeni, -Yörüü) Akçaali, Alembeyli,

Aliarl, Bahrili, Beydenizli, Bostanc, Civanir, Çöplü, Deliler, Dodurlu, Gökçe, Hac Mustafal, Hac vazl,

Herekli, Hobal, Hüseyin Hacl, mam Kulu, manl, sal (-Hacl), Kara, Karabudak, Karamanl, Karasu,

Karaeyhli, Kozanl, Köçekli, Köseli, Mahmudolu, Musacal (-Kürdü), Mutuklu, Paal, Recepli, Sarfakl,

Sarsintli, Saruhanl, Selmanl (Süleymanl), Silsüpür, Söylemez, erefli, Taolu, Tecirli, Tirkein, Torun,

Yahihanl.327

Ancak bu Avarlarn önemli bir ksm önceden yerleik hayata geçtikleri ve oba isimlerini muhafaza edip

ana boy adn unuttuklar, hatta çou zaman oba adlarn bile terk ettikleri için Avar olduklarn bilmemektedirler.

Üstelik bu durum Avar obalarnn takibini de güçletirmektedir. Oba adn muhafaza edebilenleri zor da olsa

günümüzde aratrarak ortaya çkarabiliyoruz. Bir örnek vermek gerekirse, Sis Avarlarndan olan Paallar, henüz

16. Yy’da Kayseri’ye göç ederek merkeze bal köylere yerlemilerdi. Bu köyler Eyimli ve Yüreil olup halen

Paal adn sürdürmektedirler.

1722-23 yllarnda Suriye’nin Avar Buca bölgesinden gelen Avarlar, Sarolan civarnda yerlemiler ve

günümüze kadar varlklarn korumulardr. 7 Bucak Avar denilen bu köyler, Burunören, deli, Kale, Karpnar,

Körkuyu ve Yelliburun olmak üzere 6 köydür. Bir köyün nerede olduu bilinmiyor. Bir ihtimal bu köy hemen

yaknlarndaki Ebülhayr köyüdür. Çünkü bölgede Ebülhayr’dan baka Bucak Avarlar gibi Halep ve

çevresinden gelen baka köy yoktur. Körkuyu ve Yelliburun birleerek günümüzde Yerlikuyu adn almtr.328

Yine Sarolan’n Sofumahmut köyü de aslen Avar olup Mahmutolu (dier ad Sofular) obasndandr.329 Bunlar,

Avar olduklarn bildikleri halde bizim dier Avar köylüleri tarafndan bilinmezler. Çünkü klasik ve yanl bir

anlayla Avarlar yalnz Pnarba, Sarz ve Tomarza’da yaarlar.

Yahyal’da da Avarlarn yerletiini görüyoruz. Nitekim Yahyal’da dokunmu bir kilimin Avarlar tarafndan

dokunduu tespit edilmitir.330 Ancak malum olduu üzere günümüzde Yahyal’da Avar olduu bilinmez ve

kabul edilmez.

Bünyan ilçesi de Avarlarn faaliyette bulunduu bir yerdi. Bilindii gibi Avarlarn yerleim yerlerinden biri

olan Zamant kazas Bünyan’dadr. Günümüzde ilçe merkezinde henüz 16. Yy’da yerlemi olan Karamanl

Avarlar ile Vezirli obas ve Mantcoullar sülalesi yaamaktadr. Vezirli obas Yünören ve Kösehacl köylerinde

de bulunuyorlar. Cevanirler de Karacaören köyündedirler. Bunun yannda Girveli, Taçn ve Daard Avar’dr.

Bürüngüz köyünde de Recepliler bulunuyor.

Develi’de ise Avar obalar youn olarak yerleti. Sindel Avar Sindelhöyük, Köseli Avar Köseler, Hac vaz

Avar ise Ayvazhac köyünü kurdu.331 Cevanirler Millidere, Kozanllar da ksmen Çöten’de yaamaktadr.

Ayrca Sarayck ta bir Avar köyüdür. Deliler ve Hac Mustafallarn uzun süre Develi’de etkinlik gösterdiklerini

ve yerletiklerini biliyoruz.

ncesu’da Avarlarn youn olduu bir bölgeydi. Hac vazllarn ncesu taraflarndan gelip Kayseri merkeze

yerletiklerini biliyoruz. Garip-ah Avar Garipçe köyünü kurarken, Receplilerden bir ksm Sarkürklü köyüne

yerleti. Tecirli Avar ise Viranehir’de iskan oldu. Sivas’tan gelen Avarlar ise az miktarda Süksün’de

yayorlar.

Yeilhisar ilçesinde Avarlar, ksmen Doanl (Nide merkeze bal Gölcük kasabasndan gelmeler. Bunlar

Gölcük’te hala Avar adn yaatyorlar) ve Sindel obasnn kurduu Sindel (Koval) köyündedir.

Tomarza’da Mara’tan gelenlerin kurduu köyler manl Avarndan olmaldr. Avar olduklarn bilmeyen bu

köylülerin Aksaray’da bulunan akrabalar orada Avar olarak tannyorlar. Bu köyler Trafn (yeni ad ncili. Afn’a

bal Telafn köyünden gelme), Köpekli (yeni ad Turanl. Köpekli köyü buraya Çörümek’ten gelmitir ki Mara

defterlerinde Çörümek nahiyesinde dier ad Girgin olan Köpekli adnda bir köy vardr. Bu köye ait bir ferman

elimizde mevcuttur), Mardin (yeni ad Ekinci. Göksun’un Tecirli airetine mensup Yeniyapan köylüleri

köylerinde yaayan Avarlarn göç ederek Mardin’e gittiklerini söylüyorlard. Bu Avarlarn adlar, Klllar,

Apklar, Sarolanlar ve Sararslanlar idi.), Gülveren ve Karaören’dir. Ayrca Çiraz köyünde az miktarda

mamkulu köyünden gelen Avarlar var.

Yemlihal Avar da Kocasinan ilçesine bal Yemliha kasabasn kurmutur. Haclar ilçesinde de Avarlar

yerlemitir. Bir sülale Avarlar adyla anlrken baz sülalelerin de Avar kökenli olduklar (Mutlular ve

Kuruköprülüler) bilinmektedir. Ayrca Haclar da “Avar Yeri” diye bir mevki bulunuyordu.

Bu bilgilerden anlald gibi Kayseri ve yöresi eskiden beri Avarlarn yurt tuttuu bir bölgedir. imdi asl

konumuza dönelim.

1. skan Öncesi Durum

16.yy balarnda Osmanllarn Memlüklüler’i ykp Msr ve Suriye’yi fethetmesi sonucu Kuzey Suriye’deki

Türkmenler Osmanl hakimiyetine girmi oldu. Bölgedeki airetler Osmanl hakimiyetini kabul etmeyip

savatlar, ancak ar bir yenilgi aldlar. Bunun üzerine dier Türkmen gruplar gibi Afarlar da kendilerine orduda

subaylk veren, vergi muafiyeti tanyan ve itibar gösteren Safevilerin hizmetine girmek için çounlukla ran’a

göçtüler. manl ve Alpl Avarlarnn bu srada ran’a geldiklerini biliyoruz. Bu yüzden bu asrda nüfuslarnn dier

Türkmenlerden az olduu görülüyor.

Osmanl hakimiyetinde kalan bölgedeki Türkmenler ise Halep Türkmenleri ve Yeni-il Türkmenleri

adyla bölgede varlklarn sürdürdüler.332 Afarlar, Halep Türkmenleri içinde Köpekli, Gündüzlü ve Beylikli

Avar olmak üzere üç oymak tarafndan temsil ediliyordu. Ayrca bölgede bir de müstakil Avar oyma

bulunuyordu.

Bunlardan Avar oyma, 16. Yy’n ikinci yarsnda 158 vergi evinden ibaretti. Memluklular zamannda dirlik

tasarruf eden bu oymak Osmanl döneminde de bu dirliini korumutur. Türkiye’de oturan yerleik ve göçebe

halk arasndaki nüfus artna uygun olarak bu Afarlarn da nüfusu artmtr.333 XVI. yy’n ikinci yarsnda

Türkmenlerin bandaki Boy beyi aileleri yok olmu, yerlerini obalar idare eden Kethüdalar almtr. Bu bey

ailelerin ne olduu bilinmiyorsa da büyük ihtimalle ran’a gitmi olmaldrlar. te Halep Avarlar arasnda

gördüümüz bu Afar oymann banda da kethüdalar görüyoruz. 1579-80 ylnda onlar Recep, Bahri ve Küçük

Minnet kethüdann idaresindeydiler. Bunlardan Recep ve oullar öyle ün salmlard ki 17.yy’da Afarlar çok

defa Recepli Avar adyla tannmlardr. Onlar ayn yüzyln son yarsnda Zamant bölgesine yaylaya çkyorlard.334

1624 ylnda Abaza Mehmet Paa’nn II. Osman’n (Genç) intikamn almak için Sadrazam Çerkez Mehmet

Paa’ya kar ayaklandnda, Orta Anadolu’dan toplayp Kayseri’deki Boazköprü’ye kadar getirdii 40.000 kiilik

ordusunda Afarlar (Recepli, Çöplü, Kozanl), Srkntllar, Mamallar, (Cerid’den) ve Pehlivanllar (Bayat’tan)

vard.335

Afarlar, Recep-Oullar’nn bakanlnda 1687 ylnda Avusturya’ya yaplan sefere katlmlar, 1690’da yaplan

sefere de çarlmlardr. Bu son sefere Afarlar u beylerin idaresinde 200 atl ile katldlar : Recep-Olu Halil Bey,

Recep-Olu Dana Murat Bey, Çerkez-Olu Hac Mustafa Bey, Çerkez-Olu Ömer Bey, Deli Seyf-Olu Mire

Muammer Bey, Bahri-Olu Himmet Bey, Kara Gündüz-Olu Kara Halil Kethüda, Kara Gündüz-Olu Selim

Bey, Kara Gündüz-Olu Murat Bey, Hac vaz-Olu Dokuz brahim Bey, Hac vaz-Olu Abaza Bey, Kör Ali Olu

Gündüz Kethüda. 336

Bu isimlerden anlalaca üzere Afarlar balca be ailenin idaresindeydiler (Recep, Çerkez, Bahri, Kara

Gündüz, Hac vaz). Bilindii gibi bunlardan bazlar Afar obalarnn ismini tamaktadr. Kayseri ve civarna yerleen

Afarlar ite bu Afar oyma ile Köpeklilerden gelmektedir. Afar’lar özellikle Sis yöresinde oldukça

kuvvetliydiler. 1691’de Sis Sancak beyi Recep-Olu Halil Bey idi.337

Avar oymann obalar unlardr.

1- Recepli Avar a) Akça-Ali b) Be-Denizli c) Dodurlu / Doduryan ç) Sar-Hacl d) Saru-Hanl e) Sar-

Sindli / Sar-Seydili f) Ta-Olu / Tal-Ua g) Kara-Budak ) Hobal / Obal h) Mahmut-Olu / Sofular. Ayrca

Recep-Olu Halil Beyin soyundan gelen Halilolu obas.

2- Kara Recepli a) Arap Hasanl b)Hac vaz olu Dokuz brahim Beyin soyundan gelen brahim Beyli c)

Çerkez olu Hac Mustafa Beyin soyundan gelen Hac Mustafal.

3- Bahrili

4- Kara Gündüzlü.

Avar oyma ilk bata Rakka’ya sürülme cezas almadlar. Çünkü devleti yaylaklar olan Zamant bölgesinde

yerleeceklerine inandrmlard. Onlar 18.yy’dan itibaren artk klamak için Halep’e deil Çukurova’ya iniyorlard.

Ancak yerlemeye yanamadklar gibi komu oymak ve köylere saldrp hayvanlarn götürüyorlar, tüccar

kafilelerini soyuyorlard. Bu artk o hale geldi ki; sonunda 1703’ten az önce Rakka’ya sürüldüler.338 Fakat

fazla kalmayp kaçtlar ve daldlar. Yine soygun ve kovgun yaptklarndan 1712’de tekrar Rakka’ya sürdülerse

de geri döndüler. Devleti yaylaklarna yerleeceklerine ikna ederek 1730’da Zamant kysnda 66 köy kurdular.

Afarlarn yerli halk üzerindeki basks büyüktü. Yaylaya çktklar zamanlar çevre köylere baskn yapp ne varsa

alp götürüyorlard. Onlar soygun ve kavgadan geri durmadklar gibi, bu ii o kadar ileri götürdüler ki Kayserili

tüccar ve komu oymaklarn ikayetleri sonucu Afarlarn ekavetine dair Sivas kadsna bir ferman çkarlarak 1730

ylnda Rakka’ya sürüldüler ve sürgünden kaçnca ileri gelenlerinin çounun idamna karar verildi (1742).339

1753’te Recepli, mam-Kulu ile Lek ve Krntl airetleri, Zamant ve Çörümek’ten firar edip Kayseri,

Boazlyan, Develi, Palas, Nevehir, Turgut, Akda, ncesu, Boz-Ok kazalarn istila etmi yol kesip adam öldürmü

ve harabeye çevirmiti. Bu olay Mara, Krehir ve Sivas bölgesini de etkilemiti.340

1754 ylnda Tecirliler ile birlikte Zeynepli ve Bozdoanllara saldrp 80.000 kuruluk davar at ve develerini

yamalayp ileri gelenlerinden Karanebiolu ve 15 kiiyi öldürdüler.341

1761’de Afarlarn bu hareketini önlemek için Zenneciolu Mehmet Aann teklifinde Seyit Mahmut Aa ve

mahkemeden Seyit Ahmet bin Süleyman Kaynar köyüne varp Avarlarn Miri airet beyleri olan Halit bey ibni

Hasan ve kardeleri Mustafa ile Hüseyin, Recepli’den Hasan bey bin brahim ve Süleyman bey bin Ömer ve

Ömer bey bin Hüseyin ve Ebubekir bey ibni Mustafa ve kardeleri Ali, Osman ve Kaküllüolu Osman ve

Dana Muratolu Murat (soyu Kesir köyünde) ve Sangolu ve Enbiya, Torun’dan Terkeliolu Halil, Mucukolu

Hasan ve Mehdiolu Mustafa ve Barncolu Ebubekir ve Ütük Ali ve Cavlak Hasan Salmanl’dan Ömer

kethüda bin Ferhat ve Emirolu Veli ve Halilolu Hasan ve Emir Küçük Ahmet ve Öksüz Yusuf bin Ebubekir

ve Battal bin Hüseyin ve Toal bin Vahap ve Solakolu Ebu Zeyd ve Hüseyin bin Mehmet ve Halilolu brahim

ve Taslakolu Çerkez ve Deli Halil ve Derviolu Ömer Sar Fakl’dan Halil brahim ile konuup “Airetimiz

ahalisi konar göçer olup kn Çukurova, yazn Zamant’nn Çörümek nahiyesinde Pnarba’nda Zamant’nn sa ve

solunda ikamet edip sebep olduumuz ekavetten vaz geçip ziraat ve hrasetle mukayyet olup çevreye zarar

vermemek için ba muhasebeye kayd olup hilafnda hareket olursa 7.500 kuru kesim cezasn icra ederiz.” deyi

tatlya baland. Afarlar bulunduklar yerleri talan edip sözlerini tutmadlar. 1764’te Mara beylerbeyi Rivan-

Zade Süleyman’a gönderilen fermanda “Recepli Avar, mam-Kulu ve Lekvanik Ekrad ekyasnn bölgeye

verdii zarardan dolay Adana beylerbeyi Salih ile birlikte tedip edin” denilmi. 1765’te Rakka iskanndan

kaçan airetlerin daldklar (Karaman Aydn Diyarbakr Adana Sivas Mara) yerlerden kaldrlp müfredat defterine

yazdrlmalar ve Rakka’ya iskanlar bölge valilerine emredilmi.342

Daha önce birkaç kez Rakka’ya iskan edilen Recepliler, kethüdalar olan Topal-Zade Ahmet tarafndan

1764-65 ylnda Rakka’dan Zamant’ya getirilip akilie balad. Airetin devlete ödemesi gereken 5.890 kuruu

ödemeyip 500 adam ile yol kesip soygun yapan Topal-Zade Ahmet, Bürüngüz köyünden olup kendisi de bir

ekya idi ve hakknda ölüm karar çkmt.343 Günümüzde Bürüngüz köyünde Recepli sülalesi halen

yaamaktadr. Ayrca Pnarba’nn Karamkl köyünde de Topal soyadl aileler mevcuttur.

1771’de Zamant’da Soanl ve Kara eyhli mahallesinde oturan Erdoulu, Halilolu, Deniz, Kara Budakl,

Kaleli, Hac Mehmetli, Hac Yakublu, Ebu Bekirli, Çalgz ve Cingöz-Olu Afar obalar ile Torunlar ve Miri

airet bey, kethüda ve ileri gelenlerinden Abdullah bin Çerkez, Ali bin Ahmet, Halit bin Battal, Sar Ali Aa

bin Abdurrahman, Kaküllü-Olu Süleyman Aa, Emirolu Veli, Salmanl Avar kethüdas Karaman olu smail Aa

ve Osman bin Ömer, Halil bin Yakup, Mustafa kethüda bin Halil, Ahmet Çelebi bin Abdulvahap, Mehmet

Ali olu Ali, Murtazaolu, Alicanolu Ahmet (soyu Pnarba’nn Tokmak köyündedir), Tayan Ali olu Mehmet,

Taslakolu Çerkez, Torun ihtiyarlarndan Mucukolu Hasan, Türkistanolu Asaf, Cemal ve Süleyman, ahbereli

olu Nezir, Kekeçolu (Kska) Murat olu Halil, Hac brahim, Malkoçolu smail, Cingözolu Mehmet, Çalk Hasan

(soyu Pnarba’nn Toybuk köyündedir), Süleyman bin Mehmet, Mestani Süleyman ve Halil Paa Olu Ali

Bey’den ehir ve köylere zarar vermemeleri hususunda söz alnd ve ahitlerini bozarlarsa Soanl, Kara eyhli,

Torunlar, Halil Paallar ve brahim Beyliler 6.000’er kuru, Çalklar (Çalkr / Çalgz) ve Cingözler 2.000 kuru

nezri Matbaa-i Amireye vereceklerdi.344

Afarlar son iskana kadar (1865) Rakka, Belih ve Hama-Humus gibi yerlere sürgün gitmekle birlikte Boz

ok ve Krehir taraflarna da sürgün edilmilerdir.

18.yy’n 2. yarsnda çkan harpler ve baka etkenler sonucu Osmanl Devleti’nin Anadolu’daki idaresi zayf

ve gevek duruma düünce Afarlarn rahat bir göçebe hayatna devam ettiklerini görüyoruz. Devlet takibinin

kalkt bu günlerde Afarlar daha da daha da güçlenmekte, komu airetlerin çekindii “Nargile takm gümü

maal”, “Sabahacak kandilleri yanan”, “Hizmetkarlar frl frl dönen”, “Yoksullara yardm eden” zengin ve hatrl

bir airet haline gelmektedir.345

Kayseri-Elbistan-Malatya yolu yazlar onlarn kontrolü altndayd. 1838’de Afarlar Posta Tatarlarna

saldrmlar, yolcular soyarak, bir de köy basmlard. Afarlar bu hareketleriyle öyle korku salmlard ki,

Malatya’ya gitmek isteyen Alman Mareal Moltke’ye, yolun Afarlar yüzünden kuvvetli bir muhafz birlii

olmadan geçilemeyecek durumda emniyetsiz olduu söylenmitir. Fakat Tomarza’daki Ermeni Piskopos’unun

Moltke’ye dedii gibi Afarlar batan baa haydutlardan meydana gelen bir oymak deildi. Aralarnda ipsiz-

sapszlar kendi halknn da düman idi ve kendi aireti tarafndan da takip olunuyorlard. Daha sonra Moltke,

Afarlar öyle nitelendirecekti: “Bu Türkmenler benim çok houma gitti. Tabi nezaketleri iyi niyetlerinden

doma, bizimki ise terbiye ile elde edilme.” 346 Moltke’nin ifadelerinden de anlalaca üzere onlar bolluk ve

bereket içinde yaamalarna ramen bir ksm saldr, kavga ve soygundan da vazgeçmiyorlard.

Ayrca devlet idaresinin zayfl sebebiyle irili ufakl derebeyi aileleri türemiti. Afarlar Gökveliolu, Kozan

olu, Küçükaliolu gibi derebeyleri idaresinde onlarn mücadelelerine katlyorlar, dier Türkmen oymaklar ile

savap kavgalarna devam ediyorlard.

Afar bünyesinden çkan bu kovgun gruplar yerleik köylerin yerinden oynamasna ve zirai alanlarn tahrip

olup azalmasna sebep oluyorlard. 1846-49 yllarnda Lek, Kuzu-Güdenli ve Krntl airet atllar ile beraber

Kayseri, Nide, Krehir taraflarna kovguna gidiyorlard. Afar elebalar arasnda smail Bey, Avan Hasanolu

(Akkla’nn Ganieyh kasabasnn eski ad Avanolu’dur. Bilindii gibi Akkla civarna da Avarlar yerlemitir.),

Sarveliolu, Mustafa Bey, Kamber ve brahim Kethüda, Halilolu, Duman Bey, Kadriaaolu, ahrumanl Mehmet,

Hasan Hüseyinolu, Byklolu (soyu Sarz’n Yalak Köyünde), Torun Ali, Vezirolu, Crrkolu, atrolu

(Uzunyayla’nn Sivas tarafnda bulunuyorlard. arkla’nn Sivrialan köyünden olan büyük ozan Ak Veysel de

atroullarndand.), Memilicik, Çuhadarolu, atmolu (soyu Tomarza’nn Tahtakemer köyünde), Terkeliolu,

Kocaali, Çerkes Bey, Askerolu, Kara Yusuf, Mucukolu, Köseolu (Pnarba’nn Kavlak köyünde), Deli Halil,

Paa Bey, Topalolu (Pnarba’nn Karamuklu köyünde), Muhazimolu, Kuçuolu, Serçe Hasan, Mirza,

brahimolu, Berçenekolu Cansz Osman, Kuyucuolu, Hasanali, Deli Hösük (Sarz’n Çürük köyünde),

Osmanckolu, Kolukrk Seyfali’nin adlar geçiyor. Afarlarn 1825 ylnda 3.000 hane ile Çukurova-Uzun yayla

arasnda göçlerini sürdürdüü airetin 40.000 koyun, 40.000 inek, 9.000 deve ve 3.000 keçiye sahip olduu

bilinmektedir.347

Burada bir yanlgya düülmemesi için unu belirtelim. Yukarda isimleri saylan bir çok Avar beyinin

maiyetiyle birlikte tamamen Kayseri ve yöresinde yerletikleri sanlmamaldr. Tersine Avarlar bu dönemlerde

Adana, Hatay, Svas, Mara gibi illerimizde sürekli dolayorlard. Bu ailelerden bazlarnn oralarda kalp

yerletikleri tahmin olunabilir.

Afarlar sürgünde bulunduklar Bozok’ta Pehlivanl oyma ile de savamlar ve bir defasnda da beyleri

Abidin Beyi öldürmülerdi. 1852’de Boz-Doanlar ile savaa tutumulard. Afarlar 1856 ylnda tekrar

yerletirilmeye çalld ise de baarszla urad. O zaman balarnda Çerkez Bey ile smail Bey bulunuyordu. Afarlar

devlet tarafndan yaylak yurtlarna iskan teebbüsüne direnmekle ellerindeki son frsat kaçrm oldular.348

Burada bir noktaya deinmek istiyorum. Yukarda görüldüü gibi airet hayatnda baskn, talan ve soygunlar

önemli yer tutmaktadr. Bunun sebebini Osmanl’nn bu asrlarda içine dütüü siyasi, sosyal ve ekonomik

çkmazda aramak lazmdr. Tarm üretiminin yok olduu, lonca sisteminin çöktüü ve savalarn Türk halkn

kemirdii bu dönemlerde sefaletle uraan topluluklarn bu fiillere yönelmesi normaldir. Ancak bunun sadece

Avarlarda olduunu düünmekte yanltr. Ayn skntlar yaayan gruplar genelde ayn tavrlar sergilemitir. Bu

yüzden Çukurova bölgesi 200 yla yakn bölgedeki airetlerin birbirileriyle kavgasna sahne olmutur. Nitekim

Çerkezlerin Uzunyayla’ya gelmeleri sonras onlarn hrszlk yaptklar ve at çaldklar da tesbit edilmitir.349

Cevdet Paa Avar ve Srkntllar kastederek “bunlarda dahi hrszlk adeti var ise de Kürtlere nispetle pek ehven

ve ehl-i rz ademlerdir” demektedir.350 unu da belirtelim Avarlarda hrszlktan (gizlice alnan) ziyade talan

(zorla alnan) söz konusudur. Prof. Mustafa Kafal, Dadalolu Sempozyumunda verdii teblide bu konuya da

deinmi ve küçükken babasna neden Avarlarn kavgac tanndklarn ve sevilmediklerini sorduunu, babasnn da

“Olum sefalet, asaleti bozar” dediini anlatmt. Bu yüzden yaplan bu fiillerden dolay ne Avarlar, ne Çerkezleri

ne de baka bir grubu suçlamak o dönemin artlar dikkate alndnda doru olmaz kanaatindeyiz.

2. skan Olay ve Sonuçlar

Osmanl Devleti Çukurova’da asrlardr devam eden bunalm sona erdirerek Türkmenleri yerleik hayata

geçirmek, Ermeni meselesini halletmek ve burada önemli güç haline gelen derebeylerini ve özellikle

Avarlarn güç verdii Kozan oullarn ykp merkezi idareye balamak, yüzyllardr bo ve harap olan uçsuz-bucaksz

ova ve araziyi tarma açp, bölgeyi enlendirmek için Frka-i slahiye adyla bir birlik kurmutur. Banda askeri

harekat bakan Dervi Paa, idari iler bakan A. Cevdet Paa’dr ve asl yetki de Cevdet Paadadr.351

Frka-i slahiye’nin kurulu sebebi, 1853 Krm Harbi’ne kadar dayanr. Bu sava esnasnda çekilen asker

sknts, Gavur ve Kozan dalar bölgesinden asker istenmesine yol açar. Ancak bu istek bana buyruk hareket

eden airetlerce ho karlanmaz. ngilizlerin ba tercüman Pizani’nin “Eer teminat verirseniz biz Kozan-Olunu

muharebeye sevk ederiz” diyerek bölgeyi Osmanl idaresine sokma teklifi de Sadrazam Reit Paa tarafndan

yabanc eli girer ve karklk çkar endiesiyle reddedilir. Reit Paa “Kozan bir müddet daha devlete isyanda

devam ederse, oraya ecnebi eli girer ve Kozan’da imtiyazl bir hükümet meydana gelir, bamza bela olur. imdi

sras deil fakat ilerde Kozan’ slah etmeliyiz” diyerek endiesini dile getirmitir.352 Görüldüü gibi Airetlerin

devlete kar tutumundan yararlanmak isteyen ngilizlerin bölgeye sokulma çabas vardr. Böylece ileri bir tarihe

ertelenen bu iskan ii artlarn da elvermesiyle 1865’te Osmanl ordusunun Çukurova’ya gelmesiyle balam

oldu. Sümer, Frka’nn asl amacnn Çukurova’da daha iyi hayat artlar salamaktan ziyade çekilen asker skntsn

telafi etmek ve bölgeye yabanc eli girmesini engellemek için olduunu söyler.353

Frka-i slahiye’nin amac, skenderun’dan, Mara ve Elbistan’la Kilis’ten Nide ve Kayseri’ye Adana

Eyaletinden Sivas Eyaleti hududuna kadar olan bölgeleri itaat altna almakt. Ancak bundan ilki yani

skenderun’dan Mara ve Elbistan’a kadar olan sahann iskan yaplabilmi, dier ksmnn iskan ise daha sonra

güçlükle ve çatmalarla salanabilmitir. Padiah Abdülaziz (1861-1876) döneminde kurulan bu ordu yedi

Balkan taburu, I tabur Girit askeri ile Hassa ikinci süvari alayndan oluuyordu. Harekata katlan dier gruplarla

birlikte on be piyade, iki alay süvari ve 500-600 Çerkez-Gürcü atllardan müteekkildi. 354

Bütün bu bölgelerde says 26’y bulan (5’i aile) bir airet ve aile topluluu vard. Bunlar, Afar, Varsak,

Reyhanl, Srkntl, Tecirli, Cerid, Oruçlu, Karacalar, Ya-basan, Boz-doan, Ulal, Kapulu, Delikanlu, Çelikanlu,

Krntl, Lek, Haclar, Karafakl, eyhler, Okçu zzeddinli ve Amiki airetleriyle, Kozan-Oullar (Kozan, Türkçe’de

tavan demektir.), Küçük Ali-Oullar, Kökülü-Oullar, Menemenci-Oullar ve Karsant-Oullar aileleri idiler.355

Çukurova’nn en büyük airetlerinden biri olan Srknt aireti batl seyyahlar tarafndan Afarlara mensup bir

oymak olarak gösterilmitir.356 Srkntllar ile ilgili en eski bilgi 1730 tarihine aittir. Bu tarihte Srknt-Olu

Mehmet, Karsant-Olu, Karanebi-Olu ve Kerim-Olu ile birlikte Rakka’ya iskan emredilen Recepli Avar’nn

kaçmasn önlemee memur edilmiti.357 Bunlardan Ya-Basan aireti de Avar olmaldr. Çünkü Pnarba’nn abanl

köyünde oturan Körcüklü sülalesi Çukurova’dan gelmedir. Körcüklülerde anlatlan airet geleneinde

Körcüklüler ile Ya-Basan aireti iki kardeten türemedir. Kendilerinin göç ederek bu bölgeye geldiklerine, Ya-

Basan’n ise yerinde kaldna inanlyor.358 Ayrca Kadirli’nin Arapl köyü Avardr ve Yabasan sülalesi

yaamaktadr. 31 cemaatten oluan Afarlar Çukurova’nn en büyük aireti idi. Kozan ehri ile Ceyhan nehri

arasnda klarlar, yazn ise Uzun Yayla’ya çkarlard.359

Bu ailelerden, Antep’ten gelme ve üçyüz hanelik Arkl obasndan olan Kozan-Oullar en kuvvetlileri olup

Çukurova’da her zaman arlklar hissedilmitir. Afarlar büyük ölçüde Kozan-Oullar’na destek vermiler ve

onlara bal bulunmulardr. Yabanc seyyahlar Kozan-Oullar’n Afar Beyleri olarak göstermilerse de, 1719

tarihli bir hükümde Osmanllarca Varsak Türklerinden olduklar belirtilmitir.360 Faruk Sümer de Kozan-

Oullar’nn Varsak olduklar görüündedir.361 Ancak Kozan oullarnn Antep’ten geldikleri ve bu bölgenin Boz-

Oklara mensup olduu düünülürse362 onlarn Boz-Oklardan olduu ve Afar olma ihtimallerinin yüksek olduu

anlalr. Üstelik 1690 ylnda Avusturya Seferine çarlan Kozan-Olu ve Varsaklar ayr birer cemaat olarak

zikredilmitir.363 Günümüzde baz Afar köylerinde soyu Kozan-Oullar’ndan inen bir ksm aileler de Afar

olduklarn söylemektedir.

Kozan ve havalisini ellerine geçirmi bulunan Kozan-Oullar, bölgedeki airetleri de (Afar, Srknt, Varsak,

Tecirli, Cerid) kendilerine balayarak özellikle de Afarlara dayanarak devlete kar geliyorlard. Kozanllar

sindirmek için gönderilen kuvvetler ise baar elde edemediler. Kozan-Olu Büyük Yusuf Aa’nn, Yozgat’taki

Çapan-Oullar’ndan Cabbar-zadeler Kozan’a saldrnca onlar büyük bir bozguna uratmas ünlerinin yaylmasn

salad.364 1832 ylnda Msrl brahim Paann Adana’y ele geçirip, Kozan’a yürüdüü srada onu da yenmesi

üzerine öhretleri artt. Öyle ki, padiah emirleri geldiinde gönderdii cevapta “Ammimolu bunca memaliki

havza-i tasarrufuna geçirmi, bir avuç Kozan dalarn dahi bana çok görmemelidir.” diyecektir.365 Kbrsl

Mehmet Paa’nn, üzerlerine gönderdii bir frkay da Kadirli civarnda yenmeleri üzerine366 tamamen serbest

kalmlar ve bölgenin tek hakimi durumuna gelmilerdir. Kozan-Oullar kime güvense üzerine airetlerden birini

musallat ettiinden Adana Meclis-i Kebiri’nde bile alenen Kozan olu aleyhine söz söylemez idi.

Kozanolu’nun izni olmadan hiç kimse Kozan’a giremez, Kozan hududundan çkamazd. Kozan oullar

idaresinde Kozan iki ksma ayrlyordu. Garbi (Bat) Kozan: Kozan olu Ahmet Aa yönetiminde Kozan’dan

Adana’ya kadar Çukurova. arki (Dou) Kozan. Kozan olu Yusuf Aa yönetiminde Kozan’dan Uzunyayla’ya

kadar olan yerler.

28 Mays 1865 tarihinde gök renk ordu skenderun’da karaya çkarak padiah fermannn daha açk izah olan

beyannameyi beylere göndermeye baladlar. Fermana kar gelenlerin kahrolacaklar, snanlarn ise korunacaklar

beyan edildi. Fermanda Çukurova halkna hitaben öyle deniliyordu :

“...sizler servet imar edilirse ülkenin en verimli yerlerinin halk olup, sizin dahi her gün saadet haline

kavumanz, buralarn emniyet ve huzurunun istenilen olgunlua gelmesi istenir ve arzu olunurken, naslsa

durumunuzla ilgilenilmediinden ve içinize uygunsuzluk girdiinden bir müddetten beridir bu dalarda zarar

verecek bir takm hareket vuku bulmakta ve bu ise halkn beylerini zor kullanma yolunda ve eski derebeyliin

özellii olduundan ve halkn bireylerinin dahi bir ksm cahil ve kötü maksatllarn ‹slamiyet ve insaniyete kar

olarak bölgede serkelik ve kötülük yoluna gittiklerinden, bütün halk töhmet altnda brakp vatannz fitne oca

ve hrsz yata eklinde göstermekte olduklar” belirtilerek “...bir elde balama berat ve dier bir elde eriatn adalet

klc olarak gelindi. ahane askerlerin üzerinde dalgalanan sancak herkes için snlacak güvenli bir yer

olduundan snanlarn korunaca, askerin süngüsüne kar gelenler dahi kahrolup yok olacaklardr”. 367

Padiah ferman airetler arasnda büyük bir panik meydana getirmitir. Dadalolu bunu öyle söylüyor:

“Belimizde klcmz kirmani,

Ta deler mzramn temreni

Hakkmzda devlet etmi ferman,

Ferman padiahn, dalar bizimdir.”

Önce Gavur ve Kürt dalar ile Amik ve Dumdum ovasnda slahat yapld ve buradaki airetler baaryla

yerletirildi. Yeni kasaba ve köyler kuruldu. Buradan geçilerek Osmaniye ve Hemite kalesi bölgesi iskan

edildi. O dönemde Çukurova’nn bombo, ssz ve tarma kapal olduu unutulmamaldr. Bataklk ve sivrisinein bol

olduu bu yerde stma da kol geziyordu. Gavur ve Kürt Dalar’nn iskan yapldktan sonra Çukurova tarafna

geçildi. Burada Dulkadrl’larn eski hükümet merkezi olan ve harap bir halde bulunan Kars- Zülkadriye,

yeniden imar edilerek çevredeki airetlerden bir bölüm buraya yerletirildi. Böylece Tatarl, Sunbas ve Savrun

nahiyelerinden kurulu Kadirli Kazas oluturuldu. Frka-i slahiye buradan Kozan’a (Sis) doru yol alr.368

Frka gelinceye kadar Kozan’a devlet kuvvetleri girmemiti. Ermeniler, Frkay neeyle karladklar halde

Kozan oullar ve Afarlar karlamaya gelmediler. Bu srada halk zaten yaylada idi ve Kozan’da birkaç bekçiden

baka kimse yoktu.

Dervi ve Cevdet Paa önce Ahmet Aa ile anlat. Derhal padiahtan irade çkarlp Ahmet Aa, Paa yapld ve

Kütahya mutasarrflna tayin edildi. Yusuf Aa ise 2500 kuru aylkla Mara’ta ikamete raz edildi. On üç yandaki

olu Ali ise Mekteb-i Harbiye’de okutulacakt. Kozan-Oullar’ndan öteki kiiler de birer miktar maala baka

illere gönderildi. Ancak Yusuf Aa Sivas’a giderken yolda Avarlar tarafndan karlanr ve savamas için ikna

edilir. Bunun üzerine Avarlarn desteini alan Yusuf Aa Frka-i slahiye’ye kar sava açt. Çou Avarlardan kurulu

kuvvetleri ile Haçn, Feke bölgelerini ele geçirdi. Çukurova’ya beyannameler datmaya balad.

Oysa ki, Dervi Paa’nn e-hane toplar, mavzerleri karsnda; Türkmenlerin klc, gürzü, mzra, filintas tesir

etmeyecekti. Islah ordusu Afar topraklarna yaklanca herkesi bir korku ald. Sava olacak, kan akacak, ksaca

Türk Türk’ü kracakt.369

Dier oymaklarn kolayca iskan edilmelerine kar Afarlar direnmiler ve neticede ordunun sert tedbirler

almasna yol açmtr. Dadalolu, bu günleri “Hiç gitmiyor airetin belas” diye anlatmaktadr. Beladan kast ise iki

eydir. Biri Avarlarn “geceba” dedikleri stma hastal, dieri ise Osmanl’dr. Frka ile Yusuf Aa arasnda iddetli

çarpmalar oldu. Paalar yöre halkn Kozan oullar aleyhine ayaklandrmaya çalt ise de baaramad. Bu arada

Gürleen Köyünden (Feke’ye bal) Misli Hasan Kahya hile ile Yusuf Aay yakalar ve Frkaya teslim eder.

Yusuf Aa kaçsa da askerler tarafndan vurulur ve yaral yaral idam edilir.370 Dadalolu bir iirinde Yusuf Aa’y

öyle anlatyor.

“Aadan Yusuf Paam geliyor

Dümanna kar koyan mert olur

ahin kocasa da vermez avn

Asl kurt yavrusu gene kurt olur”

Bu çarpmalarda büyük zayiatlar verilmi, “boynu uzun atlar mezata gitmi, çadrlar sökülmü, kavgaya

girenler sa çkmamtr”.

Kozan oullar, itaat altna alndktan sonra stanbul, am, Trablusam, Yozgat ve Sivas taraflarna sürüldüler

(Sözgelimi stanbul’da oturmasna izin verilen Kozan-Olu Ahmet Bey, hasret ve ac dolu bir mektubu II.

Abdulhamit’in selamlk arabasnn içerisine atnca bu olay haber alan padiah “bana kat atan her eyi atar”

diyerek Ahmet Bey ve arkadalarn Trablusgarb’a sürdü). Kozan ve çevresi üç kazaya bölündü (Sis,

Belenköy, Haçn). Kadirli’de bunlara eklenerek 4 kazadan oluan bir sancak oluturuldu ve kaymakamlna

Mirliva Hüsnü Paa getirildi. Merkez olarak ta Sis kasabas uygun görüldü.371 Bu arada, daha ordu Sis’te

iken halk arasnda kolera hastal yaylr ve Frka-i slahiye askerlerine de sçrar. Çok sayda ölenler olur. Hastalk

yüzünden frka daha ileri gidemedi. Feke’de bir miktar asker braklp geri çekildi. skan dier yerlerde baarl

olmuken Kozan’da yarm kald. Bu savalar sonunda Afarlarn ileri gelenlerinden bir ksm tutuklanarak

stanbul’a gönderildi. Halit Bey Diyarbakr’a sürüldü (Pnarba’nn Halitbeyöreni köyü, Avarlarn miri reisi olan

Halit Beyin yaad yerdi.). Hac Bey ise obasn alarak Bozok’a gitti.372 Neticede Afarlar Frka-i slahiye ile

anlamaya varabilmilerdir. Onlar yaylaklar olan Uzunyayla’da yerlemeye raz olmulardr.

Avarlarn iskan kabul ettii bu sralarda ise balarna yeni bir felaket gelecektir. Rus istilas sonucu

memleketlerini terk ederek mparatorluk Türkiye’sine snan Kafkas muhacirlere yer arayan devlet, iskan

siyasetinin en hatal iini yapyor ve bula bula yerlemeyi kabul eden Afarlarn yurtlarn ve yaylalarn bularak bu

muhacirlere veriyordu. Basiretli bir iskan siyaseti, bu Çerkez muhacirlerin bo yerlere iskan olunmasn

gerektirirdi. Halbuki vatandalk insan ve mülkiyet haklar çinenerek iptidai bir usulle yllardr bu topraklarn

sahibi Afarlar sürülüp, yurtlar muhacirlere verilecektir.373 Uzunyayla’nn Çerkezlere verilmesini bizzat

Abdülaziz ve o dönemin hükümeti emretmitir. Bunda herhalde Abdülaziz’in annesinin Çerkez olmasnn

yannda Rus istilas sonucu Osmanl’ya Çerkezlerin göçü balaynca, padiah saray ile büyük konaklarn Çerkez

cariyeler ile dolmu olmasnn büyük rolü vardr. Son zamanlarda kadn efendiler ile Valide Sultanlar da Çerkez

kadnlar arasndan çkmtr.374

Avarlar kendi yaylaklar olan Uzunyayla’ya Çerkezlerin yerlemesini önlemek istemiler ve bunun

sonucunda iki taraf arasnda çatmalar patlak vermitir. Bu tarihlerde hükümet göçebelere kar göçmenleri daha

fazla koruyordu. Çünkü Afarlar kontrol altna almak için Çerkezlerden yararlanmaya çalmaktayd. Ayrca

Afarlarn Uzunyayla ile Çukurova arasnda gidi gelileri srasnda çiftçi halkn tarla, ba ve bahçelerine zarar

vermeleri yüzünden bu halkta hükümete Afarlardan olan ikayetlerinin iletmilerdir. Bu da hükümeti Afarlarn

aleyhine daha çok döndürmütür. Devlet, Çerkezleri Uzunyayla'nn giri ve çklarn kontrol ederek Afarlar

buraya girmekten men edecek geçitleri koruma görevini yerine getirebilecekleri yerlerde yerletirildi. Bunun

üzerine Afarlar, Çerkezlere saldrarak zayiat verdirmiler, sonuçta iki taraf arasnda çetin çatmalar olmutur

(1861. Bu çatmalar genelde Halitbeyöreni, Kaynar ve Yahyabey köyleri arasndaki sahada gerçekleti). Sivas

Valisi olay yerine gelerek iki taraf bartrm ve Afarlarn öldürdükleri Çerkezler için diyet olarak bir miktar

para vermeleri ile olaylar yattrmtr. Ancak ertesi yl aralarnda yine çatma çknca, hem Çerkezlere hem de yerli

halka kar tehdit oluturduklar gerekçesiyle devlet Afarlar üzerine asker gönderdi. Bu savalarda Çerkezlerinde

destekledii Osmanl ordusu Avarlar krarak itaat altna ald. Devlete olan birikmi vergi borçlarn da ödemeye

zorlam ve bir ksmn Harput ve Kastamonu gibi uzak yerlere iskan etmitir. Ayrca elebalarnn bazlarn kur'a

neferi olarak askere alm, bazlarn da Ergani Madeni'ne sevk etmitir. 1863’te Afarlarn hükümetin otoritesi

altna alnmalar ve bilhassa 1865’de zorla topraa balanmalar ile Çerkezlerin Uzunyayla'ya yerletirilmesi

kolaylamtr. 375

Ayrca bazlar devlet tarafndan Artvin bölgesine yerletirilerek snrda görevlendirilmitir.376

skan srasnda Afar boy beyi Çerkez-Olu Hac Bey’dir. Zamanla Çerkezlerle Afarlar arasnda sükunet olur

ve Pnarba ilçesi Potuklu köyü snr kabul edilir. Böylece devlet destei ve beylerin de göz yummas ile

Razamazan-oullarndan bu yana Afarlarn yurdu olan Uzun yayla Çerkezlere terk edilir.377

Afar Beyi Hac Bey Frka-i slahiye’ye gelerek Uzunyayla’nn elden çkmas ve yerlemekte devlet emri

olduundan Sarz havalisine aireti ile yerlemek istediini belirtir.378 Böylece Afarlar Kayseri yöresinde Sarz,

Pnarba ve Tomarza ilçeleri, Adana’nn Tufanbeyli, Kozan, Kadirli ilçelerinde yerletirilir. Yeni köyler,

kasabalar kurulur. Nüfus kütüklerine geçerek ilk defa resmen Osmanl vatanda olurlar. Arazi tapular ise

bundan sonra verilmeye baland.

Srknt airetine gelince, onlar Çukurova’da klar, nderesi’nde yaylaya çkarlard. Srkntllar, henüz 1859’da

Kozan-Oullarnn idaresi altnda zulüm gördükleri için ziraatla uramak istediklerini bildirerek iskanlarn

istemilerdi. Frka onlar klaklarna iskan etmi ve bir çok köyler kurmulard.379 Srkntllar, Sarçam ile Ceyhan

nehri arasnda 18 köyde yaamaktadrlar ve Tepecikören köyü bey köyüdür.

Frka-i slahiye ile Türkmenlerin son sava 1877’de Kilken Çay ile Akdeirmen (Kozan Baraj kuzeyi)

tarafnda oldu. Türkmenler 75 ölü ve 200 yaral verirken Frka görevlisi Akif Paann tek ölmü adam yoktur.380

Frka-i slahiye’nin bu iskan hareketi baz zararlar dourmasna ramen baarl olmu ve devir için faydal

hizmetler görmütür. Bölgedeki airetlerin çou zorluklarla karlalsa da baaryla yerletirilmi, kimi airetler de

kazanlarak iskana kolaylk göstermelerine sebep olmutur. Üstelik, daha önce yerleik hayata geçen baz

airetlerin hayat seviyelerini yükselmesi airetlerin bir ksmn iskana yönlendirmi ve Frka’nn gelmesinden çok

önce yerlemek için ba vuranlar da (Krntl ve Srkntllar) olmutur. Böylece yerleilen bölgeler enlenmi, ziraat

gelimi ve kargaa sona ermitir. Kurulan kasabalar zamanla gelierek günümüzde önemli merkezler haline

gelmitir. Islahatn baz hatalar yüzünden bölgeyi terk eden (genellikle Halep ve çevresine kaçmlardr) airetler

de olmutur. skan srasnda konar göçerlerin hayvan otlatmalarna baklarak iskan sahasnda mera bulmalarna

dikkat edilmi, kendi istedikleri yerlere yerlemelerine rza gösterilmitir.381 Ancak frkann bu ho görünüü

Afarlardan esirgediini görüyoruz. Onlar nüfus bakmndan dier Türkmenlere nazaran daha kalabalk olmalarna

ramen, dalk, dar ve verimsiz bölgelere yerlemek mecburiyetinde kalmlardr. Toplu olarak ise Kayseri’nin

Pnarba, Sarz ve Tomarza ilçeleri ile bunlara bal yüz civarnda köye yerlemilerdir. Yayla yöresine yerleenlere

Çukurova’ya inmek; Çukurova’ya yerleenlerin ise yayla yörelerine gitmeleri yasaklanmtr.

Prof. Besim Atalay bu konuda unlar söylüyor.

“Kuru iskan imha demektir. Asrlardan beri allan bir hayat tarz birden bire deitirilemez. Bunlar derece

derece iskan ve slah edilmeleri gerekirken bu yaplmad. Üzerlerine asker çekildi. Ordu sevk edildi. Topa

tutuldu. Obalar, yaylalar, klaklar yakld, ykld, beyler kuruna dizildi. Kadn ve çocuklar öldürüldü. Gelinler

esir edildi. Neticede Türklük datld. Türklüü üç büyük ktada hakim klan bu sevimli babayiitlerle beraber

ocaklar, koyunlar, hayvanlar mahvolup gitti.” 382

Ünlü ozan Dadalolu da bu olay öyle anlatyor :

“Dervi Paa, yakt ykt elleri

Soldu bütün yurdumuzun gülleri

Karalar giydik te attk allar

Altnmz geçmez akça tunç oldu”

19.yy’da Anadolu’yu gezen Avrupal gezginler yoksul fakat asil ruhlu ve namuslu Türk milletinin fena

idareciler elinde mahvolduklarn söylüyorlard.

200 yla varan iskan siyaseti sonucu Afarlar, en son Kayseri’ye yerlemilerdir.383 skanda Adana’da iki

Afar köyü kurulmutur. Amber Aa, obas ile Frkaya gelerek yerlemek istemi böylece Amberin-ark köyü

kurulmutur. Dieri ise Azapl köyüdür. Uzunyayla’ya gelince burada sadece bir tek Afar köyü yerlemitir.

arkla’ya bal Kapaklpnar köyü. Afarlarn geri kalan bakiyeleri ise Adana’nn Tufanbeyli, Kozan ve Kadirli

ilçelerinde yerlemi, bir ksm Mara ve Sivas dolaylarna bir ksm da slahiye bölgesinde ve Hatay’da

yerlemilerdir. Onlar bu son iskandan önce sürüldükleri Yozgat ve Krehir’de kalarak köyler kurmulardr.

Ankara ve Krkkale çevresinde de Avarlar önemli izler brakmlardr.384

Afarlar, Anadolu Türkmenleri içerisinde en geç yerlemeye raz olduklarndan, Toros Dalar’nn verimsiz

topraklarnda, dier yerleik nüfusa nispeten fakir dümülerdir. Reform ordusu, Afar airet ruhunu silmek,

göçebelik döneminin kötü hatralarn yok etmek için; yerleik hayatta köylü olarak sulh içinde üretim hayatna

geçmelerini uygun görmütür. Dier yanda Sivas, Mara havalisinde Ermenilerin çounlukta bulunduu yerleim

merkezlerinin arasnda; Saimbeyli’den öte Kayseri-Sarz arasnda; Afar ismiyle deil, Afar oba ve aile

isimlerine göre köylerde oturmalarna, dolaysyla kümelenip il tutmalarna izin verilerek Ermeni isyanlarna

kar bir güvenlik unsuru olmalar düünülmütür.385

Devlet, Afarlara hesap yapmadan, el iaretiyle sadece bölge göstererek onlara yerlemelerini istemitir. O

sebepten iskann ilk 10-15 yl oldukça kark geçmitir. Akraba olanlar, ayn obadan olanlar, aralarnda özel

dostluklar bulunanlar ayn köye veya birbirlerine yakn köylere yerletirilmilerdir. Yeni kurulan köylerin

isimleri de bu zamanlarda verilmeye balanmtr. Fakat devlet tarafndan airet ismiyle anlan köy ve mahalle

kurmalar yasaklanmtr. Bunun en büyük amac ise, göçerliklerini, yani Afar Türkmeni olduklarn

unutturmaktr.386

“Yabanlu Pazar” adl çalmasn yaparken Avarlarn yaad köyleri gezen rahmetli Prof. Faruk Sümer aynen

unlar yazmt. “Ne Afarlar uradklar hakszlklar Cumhuriyetten önceki hükümetlere anlatabilmiler, ne de

hükümetler onlarn meselelerini anlayabilmilerdir. Bu yüzden Avarlarn madur durumlar bugüne kadar sürüp

gelmitir. Bey aileleri de boydalar gibi yoksul bir duruma dütükleri için töre korunamam ve eski bir söz ile

–her ev bir Kara Han- gibi olmu yani töreleri çineyerek bana buyruk hareketler balamtr. Bunun sonucunda

kendi aralarnda sk sk çkan üzüntü verici hadiseler bugüne kadar sürüp gelmitir. Komularndan onlar hakknda

menfi sözler iitilmesinin sebeplerinden biri de herhalde budur. Ancak Afarlar küçümseyen marur komular

onlarn evlerini gece yarsnda bile gelen en yoksul yolculara açtklarn ve yoksul ev sahiplerinin yarm

ekmeklerini bir daha karlamayacaklar konuklarna yedirdiklerini itiraf etmilerdir. Böyle bir hareket yüksek

bir insanlk duygusuna sahip olmakla ilgili deil midir ? ” 387

Bu kark dönemin ardndan Afarlar yaylada ilk klarn geçirmeye balamlar; ilk birkaç yl içinde hastalktan

souktan ölenler ve telef olan hayvan sürüleri oldukça çoktur. Duvar ustas, demirci, kalayc gibi zanaatkarlar

Saimbeyli Ermenilerinden salamlardr. Sabanla çift sürmeyi, ekin biçmeyi, trmk çekmeyi ve bostan ekmesini

ise 93 muhacirlerinden örenmilerdir.388

skandan sonra 1877-78 Türk-Rus savana (93 Harbi) katldklarn ve çok sayda ehit verdiklerini görüyoruz.

Türk stiklal Harbi esnasnda Afar vatanseverlerinin, Toros Dalar’nda kümelenmelerinden dolay ortaya

koyduklar kahramanlk hareketleri milli iradenin esiz örnekleri arasndadr. Onlar Enver Paa komutasnda

Sarkam harekatna katldklar gibi güney cephesinde de Osman Tufan Paa’ya yardmc olmulardr. Tufan Paa

“Afar aireti temiz bir Türk kabilesi olup Aziziye mntkasnda ziraatçlk yapar, silahn iyi kullanr, kuvvetli bir

airetti.” diyor. Afarlar, Toroslarda Ermeni ve Franszlara kar Gizik Duran emrinde de savamlardr.389 Onlar

bu savalarda bütün varlarn-yoklarn harcayarak tamamen fakir dümülerdir. Milli Mücadele yllarnda merkeze

yazlan bir raporda ; “Aziziye Kazasnn 70 köyünü halis Türk olan Afarlar’n tekil ettii, bunlarn Kozan

hududunu oluturan Sarz nahiyesi ile Toklar ve Pazar-viran‘da sakin olduklar, son harpte varlarn yoklarn

verdikleri ve bundan dolay tam manasyla fakir dütükleri, koyunculuk ve ziraatçlkla uratklar, hayvanlarn en

yakn çk yeri olan Çukurova’ya indirerek satmak zaruretinde olduklar” belirtilerek, devamla öyle

denmektedir : “Bu bölgenin ticaret ve geliri Adana ve Mara Pazarlarna dayand için ve buralar igal altnda

olduundan, her ne kadar Gürün, Aziziye, Darende, Malatya, Kayseri halk tamamen halis Türk’te olsa,

menfaatlerini Devletin gözetmesi lazmdr, yoksa bölge halknn devlete ball sözde kalr”. 390 Afarlarn bu

derece Kuva-y Milliye hizmetinde bulunmalar; onlarn ecaatinin yerleik hayata geçite, mili kahramanla

dönümesi olarak görülebilir.391

skandan sonra günümüze dein geçen süre zarfnda köylerde tarm ve hayvanclkla geçinmeye çalan Afar

Türkmenleri, da köylüleri olarak ihmal edilmi ve yoksullua terkedilmilerdir. 2500 yldr Türk isminin ulat her

yere giderek devletler ve hanedanlklar kuran, Türk’ün adaletini Sirderya ve Msr arasndaki bütün bölgelere

götüren, Anadolu’yu Türk ve slamlatrmada en büyük gayreti gösteren airet sanki bunlar deil. Bin yl evvel

Orta Asya’da nasllarsa, Anadolu’da da ayn kalmlar, geleneklerini ve kültürlerini çok iyi ekilde muhafaza

etmiler, taklit ve yozlua sapmayarak Türkmenliklerini, Yörüklüklerini korumulardr. Bunun en güzel

örnekleri Avarlarda yaayan ve Orta Asya’ya ballklarn gösteren bir takm atasözleridir. Tomarza’nn Taf (imdi

Dadalolu kasabas) köyünden Beir Önder’den derlenen bu sözlerde Türkistan’da yaayan baz Türk boy ve yer

adlarnn geçmesi dikkate ayandr. Bu atasözlerinin bazlar halen köylerde hatrlanmaktadr. Bir misal olmas

bakmndan bu atasözlerini buraya alyoruz.

“Hunlu ettin, ünlü ettin (Hun Türklerine iaret ediliyor). Ouzluyam, yavuzluyam. Ouzlardanm (Soy

uuru). Yasa pese (emre itaat). Ereimde Gökbüre (Gökbörü, eski Türkçe’de Bozkurt demektir). Ergonem var,

erginem var (anlam durak yerlerim, delikanllarm var. Ergenekon adyla benzerliine dikkat edin). Otakl, ötekli

(Oturacak yeri, söz söyleyecek insan var. Ota, hükümdar çadrna denirdi). Gonca güllüyüm, Bedilliyim. oru

Beydilli, boyu bozkurt (or – söz). Bedilli, dili ball (bilindii gibi Beydililer, Yldz Han soyundan olup Avarn

küçük kardeidir). Dili ball bozkurt. Hayc Nogayc (Yaygarac insanlara denir). Özbek özbek (Pek arzu

sahibi). Knkl, konuklu (Misafir seven insan için söylenir). All ol, kayl ol (yi giyin demektir. Kay boyu

kastediliyor). Soylu Kayl (asil kii). Aral’dan Tural’a (Her yere yol gider). Baykal’da su arar (olmayacak iin

peinden gidenlere denir). Harzem’de hazinem (fakirliine bakmayp söz edene denir). Çin ba bir akça (deersiz

i için söylenir). Yolumuz Tibet’e (zor ve kötü i, kötü insana i düünce söylenir). Hazer’den kaçar, bezere

gider (iini bilmeyen akn). Havran enii, gökbörüü (Avarlarda eskiden nineler torunlarnn saçlarn böyle

söyleyerek okar ve severlermi). Karde gibi yaren Turan gibi yayla olmaz.392

Ancak, 1923’te yeni Türk Devleti’nin kurulmasyla birlikte Türk Milleti’nin her alanda gelimesi için

youn bir program uygulanmaya baland. Bu programlardan birisi de Avar Türkmenlerini yakndan

ilgilendiren Köy Enstitüleridir. Çünkü bu enstitülerden biri Kayseri’nin Pnarba ilçesine bal Pazarören

kasabasnda açlmt. Enstitü, Avar Türkmenlerinin sosyal, ekonomik, kültürel ve eitsel alanda gelimesine

zemin hazrlamtr. Burada ksa da olsa Köy Enstitüleri ile ilgili bilgi vermek yerinde olacaktr.

Avrupa feodal yap içinde kvranrken Osmanl gelitirdii özgün toprak düzeni sayesinde çann en ileri

ekonomik ve toplumsal düzenini yayordu. Tmar adyla bildiimiz toprak sisteminde elde edilen gelir halka

tmarl sipahi tarafndan datlyordu. Üstelik devlet bu döner sermaye sayesinde ordusunu da finanse ediyordu.

Ancak, Avrupa yeni artlarn getirdii olgular sayesinde Feodalizmden uzaklap uluslamaya ve sanayilemeye

baladnda Osmanl hala geleneksel kurumlaryla ayakta kalmaya çalyordu. Avrupa’daki gelimeler karsnda

direnemeyip sonunda pes eden Osmanl geleneksel düzeni, merkezi otoritenin gücünü yitirmesine yol açm ve

böylece tmar topraklarnda feodal özellikler tayan aa, ayan, eraf gibi yerel güçlerin ortaya çkmasna zemin

hazrlamtr. 1808 ylnda imzalanan “Sened-i ttifak” ile devlet, mültezim ve mukataa gibi devletten aldklar

resmi unvanlarla halk üzerinde gerçek bir güç haline gelen ve devlet topraklarn ele geçiren bu kiilerin feodal

haklarn ve özerkliklerini tanm oluyordu. Bu olay, Osmanl’nn sanayilemesini ve millilemesini

engellemitir.393 Osmanl Devleti’nin dine dayal “Millet Sistemi”ni uygulam olmas da millet olma yolunda

büyük bir engel tekil etmitir ki Kurtulu Sava yllarnda yüce önder Atatürk ve arkadalar bunun sanclarn çok

çekmilerdi. Yakup Kadri’nin Yaban adl romannda anlatt aadaki olay bu açdan önemlidir.

“-Biliyorum beyim, sen de onlardansn emme…

-Onlar kim?

-Aha, Kemal Paa’dan yana olanlar.

-nsan Türk olur da, nasl Kemal Paa’dan yana olmaz?

-Biz Türk deiliz ki, beyim.

-Ya nesiniz?

-Biz slamz Elhamdülillah…O senin dediklerin Haymana’da yaarlar.”394

Türk köylüsü aas nerede ise orada bulunmu, böylece Milli Mücadele yllarnda ve cumhuriyet devrinde

bir çok iç isyan çkmtr ki günümüzde Kürt isyanlarnn temelinde de dounun bu feodal düzeni yatmaktadr.

Cumhuriyeti kuran kadro, bu gerçein farkndayd. Bu yüzden milletlemek ve sanayilemek için Türk

toplumunun eitilerek aa, eyh, ayan, eraf, airet reisi, din adam gibi halk üzerinde bask kuran unsurlardan yani

feodal yapdan kurtulmasn amaçlamlardr. Ancak yüzyllardr, kendi kendini yönetmesini bilmeyen halk

kitlelerinin bir anda hayatla yüzyüze kalmalarnn douraca sosyal, ekonomik, siyasi skntlar ve karmaalar

olacakt. Köy Enstitüleri ve buradan yetien elemanlar, Türk köylüsünün karlaaca teknik konular ve

iletmecilikteki eksikliklerini giderebilirler ve aaln tasfiyesi sonucu toprak reformu için deney kazanm

gerekli eitim kadrosunu yetitirebilirlerdi. Ayrca toplumun sosyal ve kültürel geliimine de büyük katkda

bulunabilirlerdi.395

te Köy Enstitüleri bu fikirler dorultusunda kurulmu eitim yuvalaryd. Buralarda eitim görmü 17.000

öretmen ve bunlarn yetitirmi olduu yüzbinlerce köy çocuu ülkemizin geliimine katkda bulunmutur. Bu

sayede belki hiç okuma ans bulamayacak olan binlerce akademisyen, bürokrat, iadam, ozan, yazar… yetiti

(Enstitülerin daha sonra siyasete bulaarak amacndan saptn ve kapatldn biliyoruz. Bu husus konumuz dnda

olduu için burada bahsetmeyi yararl görmüyoruz). 1937 ylnda Köy Öretmen Okullar adyla kurulan ve 17

Nisan 1940 ylndaki yasayla ad Köy Enstitülerine çevrilen bu yerlerden birisi de Kayseri’nin Pazarören

kasabasnda 1940’ta açlan Pazarören Köy Enstitüsü’dür. Enstitülerin kurulu yerlerinin seçilmesinde bölgenin

toplumsal, ekonomik, kültürel özellikleri önemli rol oynamtr. Buradan çkaracamz sonuç udur. Enstitünün

Avar muhiti olan Pazarören’de açlmas bölgedeki Avarlarn toplumsal ve kültürel geçmileri ve

büyüklükleriyle ilgilidir. Ekonomik açdan bakldnda ise bölgenin ve bölgenin en önemli unsuru olan Avar

Türkmenleri’nin Osmanl’dan bu tarafa ihmal edildiinin ve yoksullua terk edildiinin de en belirgin

göstergesidir.

Köy Enstitülerinin açlmasnda büyük emei olan smail Hakk Tonguç, Pazarören ile ilgili izlenimlerinde

unlar söylüyordu.

“Okulu, köyü ve civar gezdik. Sular bol, ufuklar çok geni ve etraf Toroslarn temadisi karl dalarla

örtülü… Uzun yayla sular bol, çayrlar çok, topra cömert ve dünyann en güzel atlarn yetitiren bir muhit olduu

halde burada yaayan insanlar bu kadar yoksul düüren sebepler nelerdir? Köylülerin durumlar, Avarlarn

adetleri, köy okullarna kar gösterilen alakann sebepleri, bu mevkiin k ve yaz aylarndaki hususiyetleri,

vergiler, aarn kaldrlmas, davarclk, atçlk gibi mevzular didikledik… Muhiti iyi tanyan arkadalarla toplandk.

Araziyi, sular, iklim artlarn, yollar, münakale ve muhabere, iae bakmndan irtibat meselelerini teker teker

mahalli realitelerle temas ede ede inceledik. Hava iyi, su çok bol ve ileride elektrik istihsaline imkan verecek

mahiyette idi. Yol Orta Anadolu’yu Mara üzerinden cenubi Anadolu’ya balayacak esasl oselerden biri

olacakt. Onun için buray her bakmdan Orta Anadolu’da açlacak enstitülerden birisi için en münasip yer

olarak seçtik.”396

Pazarören Köy Enstitüsünde yetien bir çok Avar genci, içinden çkt toplumu kalkndrmak ve gelitirmek

için mücadele etmi ve hizmetlerde bulunmutur. Ancak Köy Enstitülerinin uzun ömürlü olmamas bu geliimi

akamete uratacaktr. Uzun süren bir dönemin ardndan Avar Türkmenlerini ekonomik olarak rahatlatacak yeni

bir gelime olmutur. Bu, 1960’larn sonunda balayan Avrupa’ya içi göçüdür.

Özellikle 1970’li yllarda çok sayda insanmz Avrupa’ya içi olarak gitmi ve bu sayede iktisadi durumlar

da eskiye nazaran hissedilir ölçüde düzelmitir. Gerek Avrupa’da tannan teknik gelimilik, gerekse ekonomik

rahatlama kültürel, siyasi ve eitsel olarak kendini göstermi, yüksek tahsil yapanlarn çoalmasna ve

bürokraside de varlklarn hissettirmelerine yol açmtr. Bu satrlarn yazar da Hollanda’ya gitmi bir içi ailesinin

çocuudur. Ancak, burada bir sorunla da kar karyayz. Milli bir politika gütmeyen hükümetlerin içi ailelerini

ihmal etmesi, kültürel olarak desteklememesi ve onlar sadece ülkeye döviz getiren kiiler olarak alglamas,

Avrupa’da doup büyüyen yeni kuaklarn önemli bir ksmnn dini ve milli olarak özüne yabanclamasna ve

kültürel olarak asimile olmalarna yol açmtr ve açmaktadr. Umarz bundan sonra bu mesele hakknda ciddi

tedbirler alnr.

Dier taraftan ülkemizi büyük bir kaosa ve neredeyse iç savaa sürükleyen, 1970’lerde balayp iddetini

artrarak 1980’e kadar süren terör döneminde ykc ve bölücü akmlarn saflklarndan dolay çok az da olsa kimi

gençlerimizi kandrd olmusa da; hangi görü ve partiden olursa olsun Avar Türkmenleri hiçbir vakit milli

ruhlarndan ve Türklüklerinden taviz vermemilerdir. Bu açdan dier Türk boylarna da örnek olmulardr.

Rahmetli Prof. Dr. Faruk Sümer; Avar Türkmenleri’ne hayranln her frsatta dile getiriyordu ve Türkmen

boylar arasnda boy uuruna sahip tek Ouz – Türkmen boyu olarak da Afarlar gösteriyordu.

Fakat bilhassa son 10 yl içerisinde Türkiye’de meydana gelen büyük deime ve yozlama Avar

Türkmenlerini de tehdit etmektedir. Bilhassa özentiyle balayan bu kültür yozlamas, Avar kocalarnn tedbirler

almamas durumunda büyük bir çöküntüye doru gidebilir. Fakat her eye ramen Türklüklerinden ve törelerine

olan ballklarndan taviz vermesinin de beklenmeyeceine inanmaktayz.

Günümüzde en youn olarak bulunduklar Kayseri’de çok büyük bir güç halinde arlklarn koymulardr.

Kayseri’de Dadalolu Vakf ve Dadalolu Dernei, konferanslar, sempozyumlar ve dier kültürel faaliyetlerde

bulunarak Afar Türkmenleri arasnda birlik ve beraberlii oluturmaya çalmaktadrlar. Dadalolu Vakf’nn

sempozyumlar artk milletleraras seviyede yaplmaktadr ve yurdumuzun seçkin ilim adamlarnn yannda Türk

dünyasnn da önde gelen isimleri de bu sempozyumlara katlmaktadr. Her yl Eylül aynn ilk haftasnda

Tomarza lçesi Dadalolu (Özlüce, Taf) Kasabas’nda ve Aslanta köyü civarnda bulunan Berçin yaylasnda

Dadalolu enlikleri düzenlenmektedir. Aynen eski zamanlarda yaadklar gibi ve halen Orta Asya’da yaatlan

gelenekler gibi Türkiye’nin bir çok yerinden Afar Türkmenleri buraya akn edip birbirleriyle kaynama imkan

bulmaktadrlar. Yine Adana’da bulunan Avar Kültürünü Aratrma Dernei de (AKAD) yörede faaliyetlerde

bulunmaktadr.

Günümüzde Kayseri, Sivas ve Mara bölgesinde yaayan Avarlarn, alt obalar unlardr397 :

Beyler 398Bozlar 399

1. Toplular1. Halloullar

2. Kara Recepler2. Kara eyhli

a) Arap Hasanlar3. Koca Nall

b) brahim Beyler4. Klllar

c) Hac Mustafalar5. Karabudak

6. Deller (Ak ve Kara)

III.

BÖLÜM

AVAR OYMAKLARININ TASNF

A. Genel Bilgiler

Önceden Memluk hakimiyetinde yaayan Afarlar Osmanl egemenliinde onlara tamamen bal kalmadlar.

Bunun muhtelif sebepleri vardr. Bir kere Türkmenlere rabet eden ve Osmanllarn aksine onlara itibar

gösteren Safeviler’e katlmak için ran’a gitmeleri bir yana; Afarlarn güç verdii Dulkadrllarn Osmanl

egemenliine girmesiyle devlet Afarlarn nüfusunu eritmek istemi, bu amaçla onlara bask yapm ve ran’a

gitmelerine sebep olmutur. Ayrca bölgenin önemli ticaret yolu üzerinde olmas ve hac kafililerinin buradan

geçmesi sebebiyle, Osmanllar burada nüfusu fazla olan Türkmenleri topraa balayarak itaat altna almak

istemitir. Halbuki konar-göçer için bir yere balanmak ekip biçmek söz konusu olamazd. Onlar hayvanlarna

bakmak için yazn yaylalara kn ise souktan etkilenmeyecekleri yerlere göçmek zorundaydlar.

Uzun süre onlarn bu hayatna ses çkarlmamsa da Osmanl Devleti’nin artk bir imparatorluk haline

gelmesiyle; yeni fethedilen yerlerin Türkletirilmesi, bo arazilerin tarma açlmas ve özellikle Celali isyanlar

sonucu harap olan Anadolu’nun bir çok yerinin mamur edilmesi gerekiyordu. Yine ticaret yollarnn ve

yerleim yerlerinin güvenlii; halkn mal ve can güvenliinin garanti altna alnmas da icap ediyordu.

Dier bir husus da vergi meselesiydi. Göçerler köylü ve çiftçi snfna girmedii için vergi açsndan devlet

nüfusuna kaytl deildi, kaytl olanlar ise sürekli yer deitirdiklerinden takibi güçleiyordu. Buna karlk devlet

Celalilerin açt yaray kapatmaya çalyor, hem de savalara giriyordu. Celali isyanlar srasnda devlet

yönetiminden honut olmayan köylü ve çiftçiler de isyana katlarak üretici olmaktan çkyorlard ki bu olay

devlet gelirine büyük darbe vuruyordu. Savalar dolaysyla çekilen asker sknts da iin baka bir yönüydü.

Bunun yannda Afarlarn nüfusunun fazlal ve tarihte önemli roller oynam olmasnn gelecekte bir tehlike

arz edebilecei; toplu halde bulunmalarnn avantaj ile güç birlii kurarak Suriye ve ran’da gözlendii gibi

devletleme eilimine girebilecei endiesi ile yerletirilmesi ve imparatorluk snrlar içinde datlmalar

hedeflenmitir. Böylece Osmanl Devleti’nin kuruluundan beri iskan konusuna dikkat edilmise de özellikle 16

ve 17.yy’da bu ie dikkatle eilmi ve sonraki yüzyllarda ise daha sert davranarak kanl tedbirlere dahi

bavurmutur. Ancak bu gibi iskan yerleri (özellikle Rakka) suyu kt olduu için zamanla Türkmen oymaklar

için bir sürgün yeri olarak kullanlm ve airetlerin tehdit edildii bölge olarak kullanlmtr. Bu da iskann

isabetsizliini gösterir.

Bu iskan siyaseti sonucu Afarlar durmadan bölünerek küçük topluluklar halinde çok geni corafya içinde

yerletirilmiler ve baka Türkmen gruplarna dahil edilmilerdir. Bu parçalanmann sonucu artk 16.yy son

yarsnda dier boylarda görüldüü gibi Afarlarn banda eski boy beyi aileleri yok olmu, yerlerini obalar idare

eden aa unvanl kethüda aileleri almtr. Bu Kethüda idaresindeki Afarlar, zamanla çoalp eskiden bal olduklar

oymak adlarn atarak kendi adlarn veriyorlard. Böylece yeni obalar teekkül ederken bal olduklar büyük Afar

oymaklarnn takibi de zorlamaktayd. Ayrca Afarlara ait bir çok yer ad da böylece silinmitir. Bunun yannda

yeni oluan obalarn adlarnda baz yer adlarna rastlanmaktadr.

Dier bir husus bu bölünmeler sonucu Afarlarn arasna baka boylardan Türkmenler kart gibi, kimi Avar

obalar da dier Türkmen topluluklar arasna karp eriyordu. Afarlarn bandaki boy beyi ailelerinin ortadan

kalkmasyla bu ailelerin torunlar olduklarn savunan topluluklar ortaya çkmtr. Neticede bu bölünmeler

sonucu Afarlar bir çok oba ile temsil edilmilerdir.

Burada bir mesele de obalarn nüfuslaryla alakaldr. Bir kere obalarn nüfuslar arasnda denge yoktu, tam

tersine nüfuslar birbirinden farkllk arzediyordu. Kimi obalar çok küçük nüfusa sahipken, baz obalar bal bana

bir airet haline gelmitir. Nüfusla ilgili dier bir husus ise, aada baz obalarda görülecei gibi ani nüfus art veya

azalmasdr. Bunun sebebi, gerek göçler, gerek sürgünler yoluyla bir obann baka yöredeki akrabalarnn yanna

gitmesidir. Bu bir bölgedeki obann nüfusunu oldukça azaltrken, baka yörede yaayan obann nüfusunu ani

olarak artryordu. Ayrca bu obalardan kopan gruplardan bazlarnn baka Türk topluluklar arasna kart da

oluyordu.

Aada baz obalarn hane saylar verilmitir. Hanelerin bünyesinde ne kadar kii barndrd bir sorun tekil

etmektedir. Bu konuda yaplan aratrmalarda her zaman için salkl bir netice vermese de hanelerin genel olarak

5 kii saylmas kabul edilmitir.400 Bu sayede aada hane saylar verilmi olan baz obalarn nüfuslar okuyucu

tarafndan hesaplanabilir. Ancak tekrar edelim bu tahmini bir saydr, kesin deildir. Elde edilen rakamlar çok

fazla gözükmeyebilir. Ancak yüzlerce yl önce dünyann ve dolaysyla Osmanl’nn nüfusu dikkate alnrsa (16.

yy ortalarnda Osmanl’nn nüfusu 28 milyon civarndayd ve Avrupa’nn en büyük devletiydi. Avrupa’da

nüfusu 200 bini geçen sadece 5 ehir vard) bu nüfusun o dönemler için azmsanamayacak olduu anlalr.

Afar oymak ve obalarna ait bu listeyi hazrlarken, kaynaklarda geçen isimler ile bizzat gezip görerek

yaptmz çalmalarda tespit ettiimiz isimler de bulunmaktadr. Bu cemaatlerin bir ksm günümüzde Afar

olduklarn bilmemektedir. Bunlar ya oba adlaryla anlyorlar yada kendilerini genel bir isim olan Türkmen ve

Yörük diye tanmlyorlar. Afar oymak ve obalarnn yukarda bahsettiimizden daha fazla olduklar muhakkaktr.

Ancak konunun banda belirttiimiz sebeplerden dolay bu gruplarn tamamn tespit etmek imkanszdr. Ayrca

günümüzde böyle bir çalmay yapmak zaman ve maddiyat açsndan kii imkanlarn geçmektedir. yi bir ekip

çalmasyla airetlerle ilgili daha teferruatl ve düzenli bilgilere ulalabilir. Böylece varsa dier Afar obalar da

ortaya çkacaktr.

Oymak ve obalara ait bilgi verilirken, konunun sonunda yerletikleri yerlerin isimleri de verilmitir. Bu

isimlerin bazlar yerleim birimlerinin eski adlardr. Bu gibi yerleim birimlerinin günümüzdeki adlar ekler

ksmnda verilmitir. Burada bir meseleye daha deinerek konuyu kapatalm. Oymak ve oba tasnifi yaparken

aratrma esnasnda yeni bir Avar obasn tesbit ettiimizde bu obann daha önce görüp incelediimiz veya

ulaamadmz kaynaklarda geçip geçmediini tekrar kontrol etmemiz gerekir. Ancak bir çok kaynaa zaten

zorluklarla ulatmz yada belki u an için ulaamayacmzdan bu bilgiler istenilen düzeyde olmamtr. Umarz baka

aratrmac arkadalar bu konuda daha gayretli ve ciddi çalrlar ve bu aç kapatrlar.

Tespit edebildiimiz kadaryla Avar oymak ve obalar unlardr.

B. Afar Oymak ve Obalar

Afar-l (Avar-l Türkmeni) : Osmanl vesikalarnda herhangi bir boy ad zikredilmeden Avarlardan

bahsedilir. Bunlar Avarlardan bir bölüktür, yoksa bütün Afarlar ifade etmemektedir. Biz bu bilgileri bu balk

altnda toplamay uygun gördük.

Hatay bölgesinde yaayan Gündüzlü Avar’nn bir obas, Avar adn tayordu. Amik ovas civarnda bulunan

bu oba 1520’de 55 hane, 1550’de ise biri 33, dieri 16 hane olmak üzere iki bölüktü. Ayrca yine bu bölgede

yaayan Beylikli Avar’nn Avar Kethüda adnda bir obas bulunuyordu. Bu oba ise 1550’de 48 hane nüfusa

sahipti.401

Boz-Ulus içinde de Avar cemaatine rastlanmaktayd. Avar cemaati, Diyarbakr Türkmenleri yani asl Boz-

Ulus’ta 2, Dulkadrllar içinde 12 olmak üzere toplam 15 cemaatte 296 hane ve 40 mücerret ile en kalabalk

topluluklardan birini oluturuyordu. II. Selim devrinde ise 6 cemaatte toplam 1305 hane ve 321 mücerret

nüfusa ulamt. Orta Anadolu’ya gelen Boz-Ulus’un Ankara sakinleri içinde yer alan Avarlar, büyük nüfus

kaybna uramt. 1653 ylnda 130 haneye kadar dütüü görülüyor.402 Bu obalarn 8’i Yusuf Kethüda

idaresindeydi ve 157 hane, 23 mücerret, 174 nefer nüfusa sahipti. Seyit Ahmet Kethüda idaresindeki grup,

59 hane, 13 mücerret, 72 nefer, Çalapverdi Kethüda idaresindeki grup, 53 hane 3 mücerret, 56 nefer, Avar

Beyli adn tayan ve Piri Kethüda idaresindeki grup, 6 hane, 5 mücerret, 11 nefer ve Murad Olu

yönetimindeki grup ise 5 hane, 5 nefer nüfusa sahipti. Ayrca herhangi bir kethüda idaresinde görünmeyen

bir oba da 10 hane, 1 mücerret ve 11 nefer nüfusa sahipti.403

1555 ve 1674-80 tarihlerinde Afar oymann bir bölümünün Antep’e gelerek yerletiini görüyoruz.404 Bu

tarihlerde Mara’ta da Avar cemaati faaliyette bulunup Kara Hayt nahiyesine bal decik köyü ile Güvercinlik

kazasnn Altntop ve Tumtuma köylerinde yerlemilerdir.405 Dier taraftan Afarlardan bir bölük ise 1573 ylnda

Ankara’da Haymana civarnda bulunuyordu. 1613’te Halep ve Yeni-l Türkmenleri arasndaki Avar cemaati,

kendi yaylak ve klaklar yerine Karaman civarnda yaylyordu.406

Boz-Ulus’un Orta Anadolu’ya göçüne katlan Avarlarn Ankara civarna yerletiklerini yukarda söylemitik.

Boz-Ulus’un bir obas olan Tabanl cemaati, Ankara civarnda bulunan Türkmenleri bünyesinde toplayarak

önce “Tabanl Mukataas" sonra ise “Tabanl kazas” veya “Boz-Ulus nam- dier Tabanl” eklinde anld. Ankara

civarndaki Afarlar, bu topluluun içinde oldukça önemli bir nüfusla yer aldlar. Boz-Ulus’un göç etmeyip

yerinde kalan (Boz-Ulus Mandesi deniliyordu) obalar arasndaki Avarlar ise Diyarbakr civarnda

bulunuyordu.407

Hama, Humus, Halep ve Rakka bölgesinde güneyden gelen Araplara kar set kurmak için 1692’de iskan

edilen oymaklar arasnda Boz-Ulus Mandesi’nden olan Afar oyma ile Yeni-l’e tabi Afar ve Torunlar oyma

da bulunuyordu. Bunlar, dier iskanclarla birlikte kaçtlarsa da Belih nehri dousundaki 9 adet nehir boyuna,

Sçanehri, Telammar ve Telzivan nehri havalisine iskan edildiler.408 Rakka’da iskan olan Afarlar, 1695’te

Kars ve Zülkadriye’ye saldrmlard. 1700 ylnda ise Sorkun ve havalisinde Köçekli ve Bab- Altun ile birlikte

akilikle meguldü.409

Afyon’da Geyikler kazasnn Pnarba mevkiindeki Mirve (Mürün ?) ve Velial köyüne yerletirilen

Avarlardan baz bölükler ise Kara Hasanl Ceridi’ne katlp Adana civarnda ekyalk hareketlerine katlmt.410

Rakka’ya iskan edilen Afar ve ona tabi olan Bab- Altun, Çeçeli, Dokuz ve Silsüpür Avar kaçp Mara,

Pazarck ovas, Kilis, Soku da ve Çoban olu Da’na geldiler. 1703’te Rakka beylerbeyi El-hac Mehmet’e

yerletirilmeleri için hüküm gönderildi.411 Dier taraftan Havran nahiyesi cemaatleri iskandan kaçnca,

yerlerine 1720 ylnda Hama, Humus ve Belih nehri civarnda bulunan Afar ve dier cemaatler yerletirilmek

istendiyse de baarl olmad.412 Ayn yl Harran ovasna bir çok airet yerletirildi. Diyarbakr’da bulunan Afar

oymandan buraya 50 hane iskan oldu.413

1728 ylnda Rakka iskanndan kaçan cemaat, Ankara’nn Haymana ve Konya’nn Turgut kazalar civarna

gelmiti. Tekrar Rakka’ya gönderilmesi emredilen cemaat, Musacalu airetine tâbiiydi. Bir müddet sonra

Rakka’dan ifraz edilip Zamant’da bo ve harap köylere yerlemelerine müsaade edildiyse de onlar ekavetle

uramaktan vazgeçmediler.414 Ertesi yl Kangal ile Hasançelebi arasnda bulunan Alaca Han ve Ula mevkiine

bölgenin güvenliini salamak için yerletirilen Sofular cemaatine Afarlar, Klçl, Bekta, Doanl ve Atmallar ile

birlikte saldrda bulunmulard. Bunlarn zararlarn önlemek ve ayrca Ergani ve Keban’da çkarlan altn

bunlardan korumak için tedbirler alnacaktr.415 1733’te Rakka iskanndan kaçp akilere yardm eden airet

mensuplarnn önlenmesi için airet beylerine emir gönderildi. Ertesi yl Boz-Ok bölgesinde ekavet eden

Afarlara rastlyoruz.416

Anadolu’da bir çok yeri gezen Seyyah Niebuhr’un listesinde (1764 tarihli) Sivas-Ankara arasnda

bulunan Avarlarn 500 çadr olduu belirtilmitir.417 1767’de Karaman’da sakin olan cemaatten baz bölükler,

ba bo ekyay himaye etmemeleri için devlet tarafndan uyarlacaktr.418

Ayrca Adana civarnda yerleen Afarlar kaynaklarda Bedili Türkmenlerinden bir grup olarak gösterilir.

Bunun sebebi Osmanlnn tahrir yaparken bu Afar Oyman kaytlara Beydili olarak geçirmesidir. Bunlarn

yerletikleri yerler uralardr : Adana, Aksaray, Ankara, Asi Kara Aaç, Aydn, Balya, Bor, Boz-Ok, Çankr,

Dinek Keskini, Dulkadr, Elbistan, Erzurum, negöl – Aydn, Kadirli, Karahisar- arki, Karaman, Kars, Ka,

Kayseri, Krehir, Kütahya, Mara, Rakka, Sis, Sivas, Sorkun, am, Tarsus, Tokat, Zamant.419

Afar Karamanl : fraza tabi Dulkadr Türkmenlerindendir. Devlet otoritesinin sarslmas sonucu Adana,

Demirkap ve Misis arasnda yerletirilmi olan fraz cemaatleri ekyala balamt. Afar Karamanl cemaati de, 14

fraz cemaatiyle birlikte (aralarnda Karamanl adn tayan baka obalarda var) Payas’a kadar uzanan bölgede

ekyalk hareketlerinde bulunmu, çevre köyleri yerlerinden edip Kurt-Kula derbendini de harabeye çevirince

takibata uramtr. Nide Sanca mutasarrf Polat-Zade smail Bey, bütün bu cemaatleri bölgeyi enlendirmek ve

ziraata açmak için Kurtkula derbendine 1705 ylnda derbentçi olarak yerletirdi. Bunlardan bir ksm iskan

yerini terk etse de tekrar döndürüldüler (1725).420

Aanl : Yeni-l Türkmenlerinden Kara Gündüzlü Avarnn bir obas. Suriye’de Azez’e iskana gönderilen

Aanl Avar, iskan yerine gitmeyip dalarak Dervian kazas ve Baros’a gitmiti. Sonunda 1702 ylnda Kadirli’ye

iskan olundu.421 Cemaatten bazlar ise Dinek Keskini bölgesinde yerleik hayata geçmitir.422

Akçaali : Recepli Avarlarnn bir kolu. 1703 ylndan itibaren dier Recepli Avar obalaryla birlikte Belih

nehri boylar ve Rakka’ya iskan edildi. Ancak bir müddet sonra bir ksm iskandan kaçp etrafa dalarak Kars ve

Çldr taraflarna gittiler. Rakka’ya iskan olan Recepli obalarnn 1729 ylndaki tahririnde Akça Ali obas 16 hane

ve 8 mücerret nüfusa sahipti.423 Ankara’nn Elmada ilçesine bal Akçaali köyü bu obadan kalmadr.

Belgelerde Rakka, Karaman, Krehir, Kadirli, Sis, Zamant, Kars- Mara ve Kayseri’de yerletii görülüyor.424

Akdaml : Mersin bölgesinde yaamaktadrlar. Bunlar, Azerbaycan’n Akdam ilinden geldikleri için bu ad

almlardr. Nitekim ç-El bölgesinde Azerbaycan’n Gence Vilayetinden geldii için Genceli Avar adl bir oba da

bulunmaktadr. Bu cemaatin bir ksm ç-El’de bulunan Burhanl Afarlar ile birlikte 1800’lerde Mersin’den göç

edip Karaman’a gelerek merkeze bal Burhan köyünü kurmulardr.425

Alaba : Köpekli Avar obalarndandr. Halep bölgesinde ilk tahrirlerde adna rastlanmayan oba, 1536’da 7

hane, 1550 tahririnde ise 8 hane nüfusa sahip küçük bir teekküldü.426 Günümüzde Kayseri’nin Felahiye

ilçesinde bir köy Alaba adn tamaktadr.

Alembeyli : Sis Avarlarndandr. Sis bölgesinde 1519 tarihli defterde adna rastlanmyor. 1523-4 tarihli

tahrirde 8 hane, 1 mücerret nüfus ve 590 akça hasl olan cemaat defter harici kaydedilmi ve Karata

mezrasnda ziraat yapyor. 1525-6’da Feke’ye tabi olan cemaatin 6 hane, 5 mücerret nüfus, 270 akça hasl

vard. 1536-7’de ise 4 hane, 2 mücerret nüfus ve 182 akça hasl var. Malkoç adl birisinin tmarna

tâbiiydiler.427

1613 tarihinde Çankr bölgesinde devletin emirlerine kar geldikleri için kadya hüküm gönderilmi ve

doru yola getirilmeleri emredilmi airetlerden birisi de Alembeyli’lerdi.428 Ayrca Rum ve Anadolu

Eyaleti’nin yöneticilerine gönderilen emirlerde de bu bölgelerdeki (Çankr civar) Alembeyli’lerden

bahsedilmektedir.429 Çorum Sungurlu, Yozgat Sarkaya, Ordu-Merkez ve Mara-Elbistan’da bulunan

Alembey adndaki köyler onlardan kalmadr.

16. Yüzylda Mara yöresinde görülen Alemli cemaati de bu gruptandr. Kurtkulana baz boylarla birlikte

1725 ylnda iskan olan Alemli cemaati, Karaman, Kütahya, Bursa, çel, Aydn ve Saruhan taraflarna gitmi

ancak tekrar Çukurova’ya nakilleri için emir çkarlmtr. 430

Alembeyli Avar, Boz-Ok’un Budak-Özü ve Akda, Dulkadr (Mara), Ordu, Karahisar- arki ve buraya bal

Bayraml kazas ile Kayseri’ye de yerlemitir. 431

Alp-Al Olu : Aydomulu Avarndandr. 1519’da 7 hane, 1 mücerret nüfusu olan cemaat göçer-evler idi.

1523-4’de 24 hane, 4 mücerret nüfus, 1525-6’da Otur mezrasnda ziraat ediyorlar ve 28 hane, 4 mücerret

nüfus, 1536-7’de Hac Güvendik’in tmarna dahil olup Dünür-Tepesi mezrasnda sakin olup, 43 hane, 6

mücerret ve 2 kürekçi nüfusa sahipti.432

Alpl : 16.yy balarnda Osmanllarn Memlüklüler’i ykp Msr ve Suriye’yi fethetmesi sonucu Kuzey

Suriye’deki Türkmenler Osmanl hakimiyetine girmi oldu. Bu bölgedeki Türkmenler ise Halep Türkmenleri

ve Yeni-il Türkmenleri adyla bölgede varlklarn sürdürdüler.433 Afarlar, Halep Türkmenleri içinde Köpekli,

Gündüzlü ve Beylikli Avar olmak üzere üç oymak tarafndan temsil ediliyordu. Köpekliler bu dönemde bir

çok obaya ayrlmt ki bu obalardan biri de Alpl Avar idi. Alpllar, Köpekliler içinde iki ksma ayrlmt.

Bunlardan biri Kad-Olu adyla da tannyordu ve 1536 ylnda 19 hane nüfusa sahip olup Haleb’in dousunda

yayordu. Dier grup ise iki ubeye ayrlmt. ubelerden biri 1526’da 14 hane olup Halep dousundayd. 1536’da

ise Maksut b. Dalm Kethüda idaresindeydi ve 15 hane nüfusa sahipti. Dier ube ise 1526’da 8 hane, 1536’da

Sadullah Kethüda idaresinde 14 hane idi.434

Alpllardan baz gruplarn Boz-Ulus içinde yer aldklar da görülüyor. Bunlar 1540 tarihinde 41 hane ve 41

nefer nüfusa sahip olup Hasan kethüda idaresindeydiler.435

Osmanl egemenliini benimsemeyen bir çok Türkmen boylarnn ise kendilerine itibar gösteren

Safevilerin hizmetine girmek için çounlukla ran’a göçtüklerini biliyoruz. Alpl Avar da büyük ölçüde ran’a

gitmitir. ran’a giden Alpllarn, Gündüzlü ve manl Avar kadar kalabalk olmad anlalyor. Bu obadan smail Han,

1590’da Kirman’da bir kasabann hakimi, 1594-5’te ise Kazerun valisi idi. ah Abbas’n ölümü srasnda

görevde olan üç Afar beyinden biri ve Sistan’daki Ferah ve Esfuzar hakimi yine Alpl’dan Er-Dodu Han idi.

Sonradan smail Han, Er-Dodu Han’n yerine Ferah valiliine atand (1602-05).436

Arap Hasanl : Kara Recepli olarak bilinen 3 obadan (dierleri Hac Mustafal ve brahim Beyli) biri. Halep

Afarlar arasndaki Avar Oyma, 18. Yy’dan itibaren klamak için Halep’i brakarak Çukurova’ya inmeye

balamt. Önceleri Rakka’ya sürülme cezas almayan bu Avarlar, yaptklar kovgunlar sebebiyle 1691 ylndaki

iskana tabi tutuldular. 1712 ylnda stanbul’a gelip airetinin iskan konusunda sarayla görüme yapan Recepli

Avar boy beyi Bekir Bey, bu obadand. Son dönem Afar yöneticileri de bu obadan çkmtr. 1856 ylnda

baarszlkla sonuçlanan son yerletirme çabalarnda Avarlarn banda Arap Hasanl’dan Çerkez Bey vard. Frka-i

Islahiye’nin geldii tarihlerde (1865) ise Avarlarn reisi Çerkez Beyin olu Hac Beydi.437

Kayseri’nin Pnarba ilçesi’ne bal Pazarören kasabas ile Tomarza ilçesine bal Karamkl, Karakilise

(cadiye) ve Tahtakemer köyleri bu obadandr. Ayrca az sayda Zelhin (Üçkonak) köyünde de varlar. Adana ve

Kara sal ilçesinde de yerletiklerini anlyoruz.438 Suriye’de Membiç iline bal bir köyün ad da Büyük Arap

Hasan’dr. Bu köy Avarlarn topluca yerletii ve halen Afar Buca adn tayan bölgede yer alr.

Aral : ran Avarlarndandr. Aralu’nun bir yer adyla ilgili olduu görülüyor. Nitekim Azerbaycan’da irvan

iline bal Ara adl bir kasaba vardr.439 Aralular, Kuh-Giluye’de yayorlard. Bunlar, Osmanl hakimiyetini

kabul etmeyip Gündüzlü Avar gibi Mansur Bey bakanlnda Kuzey Suriye’den ran’a giden Avarlardandr.

1584-87’de Usalular ile birlikte Isfahan’da yayordu. Balar önce Aslan Sultan sonra olu Tahmasb Kulu idi.

Bir ara Hac Mehdi Kulu, Aralu’nun bana geçtiyse de Tahmasb Kulu’nun olu Zehr-i Mar Sultan baa geçti.

Ancak ah Abbas bu kiiyi öldürüp, Aralular Huwar, Rey, Simnan taraflarna sürdü. Bir ksm da Gündüzlü ile

beraber Urmiye’ye gitti.440 Urmiye’de Urmiye ehri ve bölgesi ile Urmiye Gölü batsndaki Selmas ve Uniye

arasnda bulunuyorlard.

19. yy’n balarnda A. Dupre’nin ran’daki airetlerle ilgili hazrlad listede Urmiye yöresinde bulunan

Afarlarn Kasml ve Aralu adlaryla iki kola ayrld ve bir çok obadan olutuu belirtilmitir.441 Yalnz bu obalarn

salkl hazrlanmad anlalyor. Çünkü Usalllar da bu alt obalar arasnda saylm. Halbuki Usalllar Aralu gibi ayr

bir Afar cemaatidir. Bu obalardan hangilerinin Aralu’ya ait olduunu bilmiyoruz. Günümüzde Azerbaycan’n

Kuba ehrinde de Aral Afarlar bulunmaktadr.442

Burada Aralulardan yeni bir oba türemitir ki ad Mahmutlu’dur. 19. Yy ortalarnda ran’da bulunan Lady

Shell, Azerbaycan oymaklar arasnda Mahmutlular da sayarak Meraga’da yaadklarn ve 2.500 evden

olutuklarn belirtmitir.443 Bu obann bölgede yaayan ve baz kaynaklarca Kürt, baz kaynaklarca Türk olduu

belirtilen, Osmanl belgelerinde ise Türkman Ekrad (Türkmen Kürdü) eklinde kaydedilen Mahmudi’ler ile

ilgisi var m bilemiyoruz. Horasan civarnda ise Aralular, Herat’n güneyinde Esfuzar bölgesi ve Siistan’n

Ferah bölgesindeydiler (Bugün bu bölgeler Afganistan topraklar içindedir).444

Avar Delek : Kaynaklarda Halep ve Rakka’da iskan edildii belirtilen Avar Delek obas ile ilgili fazla bir

bilgiye ulaamadk. Ancak, bu obann kaynaklarda Eldelek eklinde kaydedilen oba olmas muhtemeldir.

Nitekim Eldelek soyadl baz kimselerin Afar boyundan olduunu biliyoruz. Eldelek Ortaoba adl bir cemaat

Krehir bölgesinde yerlemitir ki445 günümüzde Krkkale’nin Delice ilçesine bal Eldelek köyüdür. Ayrca

Mara ili Elbistan ilçesinde de Eldelek isimli bir köy bulunmaktadr.

Avarck : Belgelere göre Yeni-l’de yerletii anlalan446 oba, günümüzde Sivas ili Divrii ilçesine bal

Avarck köyüdür. Bu köy halk çevredeki dier Avarlar gibi Alevidir.

Aydomu-lu Beyli : Halep bölgesindeki Köpekli Avar’nn en önemli obalarndan biri. Ad, 15. Yy balarnda

Kuzey Suriye’de yaayan Köpekli Avarlar’nn beylerinden Ay-Domu’tan gelmektedir.447 Aydomulular, daha

sonra Sis Avarlarnn obalarndan birini meydana getirmilerdir. Halep bölgesindeki Aydomu Beli Avar, 1526

ylnda 49 hane nüfusa sahip olup Haleb’in dousunda bulunuyordu.448

Sis bölgesindeki Aydomulular ise 1519’da 91 hane, 7 mücerret, 1523-4 tahririnde 81 hane, 39 mücerret

nüfusa sahip bulunuyordu. 1525-6’da ise 86 hane, 25 mücerret nüfusu vard. Göçer-evler olarak kaydedilen

cemaat, Adana Sancanda yerleik olmakla birlikte rüsum-u örfiyelerini Sis Sancak beyine veriyorlard. 1536-

7’de nüfuslar 86 hane ve 36 mücerret idi. Aydomulu Olanlar adn tayan dier oba ise 1519’da 17 hane, 1523-4

tahririnde 25 hane, 10 mücerret, 1525-6’da 25 hane, 11 mücerret, 1536-7 tahririnde ise 39 hane, 10 mücerret

nüfusa sahip olup Bürücek mezrasnda oturuyordu.449

Aydomulular Adana ve Sis’ten baka Aksaray, Dulkadr, Mara ve Söüt’te de yerlemilerdir. Aydomu Hacl

ve Aydomu Musa adn tayan kollar ise Mara bölgesinde görülüyor.450 Aydomu Hacllar, Güvercinlik

nahiyesinin Çnarck köyü ve Kastal mezrasnda yerleiktiler.451

Sis bölgesi Aydomulular u obalara ayrlmt : Alp-Al-Olu, Bahayl, Canbaz, Çandk, Kara Mehmet. Bu

obalar hakknda bilgi için balklara baknz.

Dier Sis Afar obalar gibi bunlarda göç edip dalmlardr. Bunlardan bir kolun batya gittiklerini yer

adlarndan takip edebiliyoruz. Isparta’da Keçiborlu ilçesinde bulunan Aydomu Dalarna ve Aydomu köyüne

bunlarn isim verdii biliniyor.452 Ayrca Konya’nn Dinek, Krehir’in Mucur, Ankara’nn Nallhan ve Afyon’un

Çay ilçelerinde de Aydomu adl köyler bunlarn hatrasdr. Sivas’n Merkez, Tokat’n Niksar ve Karabük’ün

Kurucaile ilçelerindeki Aydomu adl köyler onlardan baz bölüklerin buralarda da yerletiini gösteriyor.

Bab- Altun : Bu adda Cerit Türkmenlerinden de bir oba vardr. Belki Ceritlerden bir oba Afarlara tabi

olup bu isimle anlm veya Avarlardan bir bölük onlar arasna karm olabilir.

Dulkadr Türkmenlerinden olan cemaat, Boz-Ulus içinde 1540 tarihinde 68 hane ve 4 mücerret, II. Selim

devrinde 66 hane ve 40 mücerret nüfusa sahipti. Cemaat, Boz-Ulus’un Orta Anadolu’ya göçüne katld ve

Keskin bölgesinde yerleti. Ekyalk hareketlerinde bulunduundan bir ksm Rakka’ya sürgün edilerek Ömer

Kethüda idaresinde Belih nehri boylarna iskan edildi.453

1699 ylnda Sorgun kazasnda iskan olan cemaatten bazlarnn ekavete kartn görüyoruz.454 Bunun üzerine

Rakka’ya sürülmütür. 1703 ylnda Belih nehri ve Rakka dolaylarna yerletirilen airetlerin nizam bozulmu ve

etrafa dalmt. Bunlardan Afar ve ona bal Bab- Altun Afar’ kaçp Mara, Pazarck ovas, Kilis, Soku da ve Çoban

olu Da’na geldiler Rakka beylerbeyi Elhac Mehmet’e yerlerine nakli için hüküm gönderildi. 1708 ylnda

Bab- Altun, Sivas – Karaman taraflarnda idi. Bu oymaklarn yerlerine iskan için 1730 ylnda emir çkarld.455

Bu oba Adana, Aydn, Boz-Ok, Çiçekda, Diyarbakr, Halep, Karaman, Keskin, Krehir, Mara, Rakka,

Sivas, Sorkun, am ve Zile’de yerlemitir. 456

Bahrili : 16. Yy’da Halep bölgesinde müstakil bir Avar oyma bulunuyordu. Avar oyma 1579-80

yllarnda üç kethüdann idaresindeydi. Recep, Bahri ve Küçük Minnet. te bu oba adn bu Bahri Kethüdadan

almtr. 1581 ylnda Danimentli ve Lekvanik cemaatinden bir ksm ekyann Avarlarn mallarn gasp etmeleri

üzerine Bahri Kethüda, Recep ve Küçük Minnet ile birlikte devlete ikayet etmilerdi.457 Dier taraftan Mara

yöresinde de Bahrililere rastlanyor. 1690 ylndaki Avusturya Seferine katlan Afar beylerinden Bahri-Olu

Himmet Beyin ad geçiyor.458 1695 ylnda Rakka’da sakin iken kaçan Bahrili cemaati, Kara Gündüz ve mam

Kulu cemaati ile beraber Kadirli’ye gelmi ve çevreye zarar verdikleri için Rakka Beylerbeyine emir

gönderilmiti.459 Rakka’ya iskan olunanlardan bir ksm yerlerini terk etti. Bahrili Avar Adana eyaletinde

dolayordu. Bunlarn iskan yerlerine gitmeleri için 1748-67 yllarnda kapsaml bir çalma yaplmtr.460

Bahrili Avar Adana ve Rakka’dan baka Boz-Ok, Develi, Karaman, Kayseri, Mara, Misis, abanözü,

Tarsus ve Yeni-l ile Halep’te yerlemitir. Bir ksm ise Balkanlara göçürülerek Çirmen sancanda bulunan Akça

Kzanlk’ta iskan olmutur.461

Osmaniye Merkez, Adyaman Besni, Elaz Maden (Bahrobiaran), Malatya Merkez, Malatya Akçada,

Urfa Merkez, Diyarbakr Ergani (Bahriyiulya, Bahriyibiaran) ve Diyarbakr Dicle’de (Bahresüfla) ayn adda

köyler görülmektedir ki onlarn yaylyla ilgili bize bir fikir verebilir.

Bahayl : Sis Avarlarndan Aydomulu’ya tabidir. Sis yöresindeki Bahayllar, 1519’da 21 hane, 1523-4’de

36 hane, 13 mücerret, 1525-6’da 39 hane, 15 mücerret nüfusa sahip olup Ylanlu mezrasnda ziraat ediyor,

1536-7’de ise 38 hane, 24 mücerret nüfusla Yaylaluca mezrasnda ziraat yapyordu.462 Bunlardan baz

bölüklerin Mara bölgesinde manl Avar’nn bir kolunu oluturduklarn görüyoruz.

Bahayllarn küçük bir ksmnn ç-El’e doru yayldn söyleyebiliriz. Tarsus yöresindeki Varsaklar arasnda

bulunan Bahayl cemaati, Ula obalarndan Yortan taifesine bal olup 1519’da 5 hane nüfusa sahipti.463

Karaman’da sakin Atçeken oymaklar arasnda da Bahayllar bulunmaktayd. Bahayl cemaati Adana, Sis,

Mara, Yeni-l ve Halep’te yerlemi, bir ksm da Balkanlara gönderilerek Nigbolu’ya bal Hezargrad’da iskan

olmutur.464

Günümüzde Güney bölgelerimizde göçebe olarak varln sürdüren Bah Yörüklerinin gerek isim benzerlii

ve gerekse yaadklar bölgelerin ayn olmas sebebiyle Bahayllarla bir ilgisi olduunu düünüyoruz. Belgelere

göre Bahl Yörükleri ç-El, Anamur, Tarsus, Adana, Sis, Alanya ve Selinti’de bulunmaktadr.465 Adana ve Sis

cemaati olan Bahaylardan baz bölüklerin ç-El taraflarna sarkarak yayldn biliyoruz. Ayrca Sis Avarlarndan

bir çok oba Güney yolunu izleyerek Bat Anadolu’ya gitmitir. Hoca Bah adn tayan dier bir grup ise zmir’in

Tire ilçesinde görülüyor. stanbul’un Çatalca ilçesinde Bahay adl bir köy vardr.

Balabanl : Köpekli Avar obalarndandr. Halep bölgesinde 1526 ylnda 35 hane olan Balabanl Avar,

1536’da üç ubeye bölünmütü. Bunlardan ilki 61 hane olup Birecik’in Tel-Köy köyünde sakindi. kincisi 10

nefer, üçüncüsü ise Kara Yusuf Kethüda idaresinde Hama’da yayordu ve 28 neferdi. Balabanllar, 1550

tahririnde tek ube olup 56 haneydi.466 Balabanllardan baz gruplarn bu sralarda Mara ve çevresinde

bulunduklar anlalyor. Yine bunlardan bir grup Bat Anadolu’ya göç etmitir. Nitekim zmir’de Birgi kazasnda

28 vergi nüfuslu Avarl ve Balabanl adl bir oymak vard. 467 Bunlar günümüzde Aydn’n Seferihisar ve

Doanbey yörelerinde yaamaktadr.

Balabanllar, 1691-92 yllarnda Belih Nehri ve Rakka civarlarna iskan edilen airetler arasnda

bulunuyordu. Ancak bu bölgedeki iskan nizam 1727’de tamamen ortadan kalknca airetlerde etrafa dalmt.

Balabanllar bu sralarda Svas ve Karaman eyaletlerinde görüyoruz.468 1730 ylndaki bir fermanla bu

airetlerin tekrar eski yerlerine nakilleri emredilmitir.

Balabanllar, günümüzde Tunceli ilimizde bulunuyor ve Zazalarn Dersimli koluna mensup olarak

yayorlar. Bu airet, Yavuz - ah smail mücadeleleri sonras Osmanl tarafndan bu bölgeye getirilip yerletirilen

Türk boylarndand.469 Halen airet arasnda Türk olduklar unutulmamtr. Balabanl aireti, Pülümür ilçesinin

Krmee, Dayolu, Dereköy, Ünveren, Elmal, Yeniköy, Küllüce ve Bardakç köyleri ile bu köylere bal

mezralarda yaamaktadr.

Bay (Ba) Afar : Belgelerde Beyehir’e bal Göçü Kazasnda yerletii belirtilen470 cemaat, günümüzde

Beyehir ilçesine bal Bayavar köyüdür.

Bay Temürlü (-Hacl) : Sis Avar obalarndandr. 1519’da 8 hane, 560 akça hasl bulunan cemaat göçer-

evler olduu halde Adana Sancanda mütemekkin olup rüsum-u örfiyesini Sis Sancak beyine veriyordu. 1523-

4 tahririnde 12 hane, 870 akça hasl vard. Defter harici kaydedilen dier bir grubu ise 3 hane, 5 mücerret ve

670 akça hasla sahipti. 1536-7’de padiah haslarna dahil edilmi Tarsus Sanca Çoban mezrasnda sakin olup 13

hane, 9 mücerret, 510 akça hasl vard.471

Cemaat Adana ve Sis’ten baka Tarsus, Krehir, Boz-Ok, Ürgüp, Yeni-l, Hamit, Halep, Manisa, Eridir ve

Hüdavendigar’a bal Adranos kazasnda yerlemitir.472

Bederli : Köpekli Avarndandr. Köpekli’nin en önemli obalarndan olan Alpl Avarna tabiydiler.

Bederliler, Halep bölgesinde 1536 ylnda 16 hane nüfusa sahip gözüküyorlard.473

Bedil (Bedin) : manl Avarnn en önemli kolu. 16. Yy’n ilk yarsnda Mara bölgesinde yaayan bu oba

Suriye çölünde klamaktayd. Ayrca Mara’n Güvercinlik kazasnn Til Duman köyünde yaamaktaydlar.474 Bu

obadan baz bölükler dier baz Afar obalaryla birleerek Yeni-l’deki Afar topluluunu da meydana getirmiti.

1690 ylndaki Avusturya Seferine katlan fraz- Dulkadr Türkmenlerinden Bedil Olu Hasan Bey 475, bu

obadan idi.

Yeni-l’deki bu Bedil obasnn baz önemli kollar Ankara’nn Bala ilçesinde yerlemitir. Burada Mugan

Gölü yaknndaki bir yer bu obann adn tar.476 Bir ksm Eskiehir’e doru gitmi ve yine baz ksmlar Bat

Karadeniz civarna göç etmitir. Eskiehir’in Sivrihisar ilçesinde Bedil adl bir köy bulunduu gibi, Çankr’nn

Çerke ilçesi Bedil, Bartn’da biri merkez dieri Eflani ilçesinde Bedil adl 2 köy, Sakarya’nn Akyaz ilçesinde

ise Bedil Kadribey ve Bedil Tahirbey köyleri vardr. Nitekim bu bölgelerin halk edebiyatnda Avarlarn

izlerine rastlanmaktadr.477 Bedil Avarnn bazlar ise dier manl Avar obalar gibi Mara, Diyarbakr ve Antep’te

yerlemitir.

Begeli : ran’n Mamasani bölgesinde yaayan bir Afar obas.478 Bu obann bir ksm kollar Anadolu’ya göç

ederek Ordu, Mara ve Bigadiç’te yerlemitir.479 Mara yöresindeki Begeliler, Kemer nahiyesinin Binek

köyünde ve Güvercinlik nahiyesinin Til Bellut köyü ile Kurt Ziyareti mezrasnda oturuyorlard.480

Antalya’nn Korkuteli ilçesindeki Begeli köyü de bu obadandr.

Bedenizli : Recepli Avar obas. Rakka, Karaman, Kadirli, Krehir, Sis, Zamant, Kayseri ve Kars- Mara’ta

yerlemitir.481

Beylikli Avar : Osmanl hakimiyeti devrinde (16. Yy) Kuzey Suriye Avarlar 3 airetten oluuyordu.

Bunlardan biri Beylikli Avar idi (dierleri Köpekli ve Gündüzlü). Bu Beylikli Avarnn Kut-Bei Avarnn devam

olduu akla geliyor. Çünkü, Memlukler devrinde bu bölgedeki Avarlar, Köpekli, Gündüzlü ve Kut-Bei

Avarndan müteekkildi. Köpekli ve Gündüzlü’nün varln sürdürmesine karn Kut-Bei Avarnn ortadan kalkmas

biraz garip görünüyor. Ama ayn bölgede Kut-Bei ile benzer ismi tayan (Bey kelimesi) bir topluluun ortaya

çkmas bunu mantkl göstermektedir. Nitekim Kut-Bei Oullarnn da asl yurtlar Halep ve civaryd.

Beylikli Avar, Halep ve civarnda 1520’de 6, 1526’da 5, 1536 ve 1550’de ise 6 cemaaten oluuyordu.

Bunlar, Avar Kethüda, Beylikli, Çönkerli, Habilli, slaml, Karaba Kethüda, Maksut Kethüda, Nazar Kethüda,

Oruçlu, Tohtemür Kethüda ve Üçlü cemaatleri idi. Ana cemaatin adn tayan Beylikli obas, 1526’da 12

haneydi. 1536’da iki ube olup ilki 169 hane, Cihanl ve Pir Ali Kethüda idaresindeki ikincisi ise 3 hane

idi.482 Beylikli Avarndan baz bölüklere bu yüzylda Mara kazalarndan Elbistan’n Sarsab nahiyesi civarnda

am Yörüü olarak ta rastlanmaktadr.483 Mara civarndaki Beylikli Avarnn Köpekli Avaryla birlikte

Malatya’da köyler kurduklarn da biliyoruz.

Beylikli cemaatinden önemli bir grubun ise Bat Anadolu’ya göç ettii görülüyor. Onlar, burada baz

Türkmen cemaatleriyle beraber Afyon’a bal Sandkl kazas ve köylerine baskn yapmlard. Bu cemaatlerin

buradan kaldrlarak bölgede münasip bir yere yerletirilmesi için 1703 ylnda emir gönderilecektir.484

Bostanc-l-yan : Sis Avar obalarndandr. 1519’da 12 hane, 1 mücerret nüfusu olup Srmayemun

mezrasnda ziraat yapyordu. 1523-4 tahririnde 10 hane, 1525-6’da ise 11 hane, 2 mücerret nüfusu vard.

1536-7’de padiah haslarna dahil edilmi 5 hane, 3 mücerretti ve Çakr-suyu üstünde sakindi.485 Mara

yöresinde ise Yörük taifesi arasnda zikredilen cemaat, Elbistan’n Ahsendere nahiyesinin Haclar mezras ile

Hurman nahiyesinin Kengerliceviran (Erisöüt) mezrasnda bulunuyordu.486

Bostanc cemaati belgelere göre Manisa, Saruhan, Adana, Sis, Mara, Sarçam – Adana, K. Sahip, Ordu,

Nide, Tokat, Boz-Ok, Karahisar- arki, Edirne, Dulkadr, Krk Kilise – Vize, Seferihisar, Günyüzü –

Hüdavendigar ve Kayseri’de görülüyor.487

Boynu Ksal : Gündüzlü Avar obalarndandr. Önemli obalardan biri olan Boynu Ksallar, 1536 ylnda

am’da yayorlard ve 23 hane nüfusa sahiptiler. 1550’de ise 22 hane gözüküyorlar.488 Aradan geçen zaman

içinde nüfuslarnn artmamas onlarn baka yerlere göç etmi olduklarn gösteriyor. Nitekim kuzeye yönelen

cemaat burada Boz-Ulus’a tabi olmu ve Nide’de yerlemitir.489

Boz-koyunlu Avar : Antep civarndaki Beydili boyuna mensup Bozkoyunlu cemaatinin arasna karm bir

Afar obas. Bu Afarlar 1675-6 ylnda Antep bölgesine gelip yerletiler.490 1703 ylnda Belih nehri ve Rakka

dolaylarna yerletirilen airetlerin nizam bozulmu ve etrafa dalmt. Bunlardan Bozkoyunlu, 1711 ylnda

Diyarbakr – Mardin taraflarnda idi. Bu oymaklarn yerlerine iskan için 1730 ylnda emir çkarld.491

Bucak Avar : Anadolu’ya göçler esnasnda Avarlardan baz bölükler Rakka’da bulunan Tel-ammar ve

Tel-Zivan yörelerine yerletiler. Bu yöreler daha sonra Osmanl iskan politikasna sahne olan en önemli yerler

arasnda bulunacaktr. Bu iskanlar zamannda Avarlardan önemli kollarn zaman zaman Rakka’ya sürüldükleri

malum. Çounlukla Afarlar tarafndan yurt tutulan Tel-ammar ve Tel-Zivan daha sonra Afar Buca adyla

anlacaktr. Bucak kelimesi Türkmen aznda yer, yurt anlamna gelmektedir. Yani bu yöre Afar yurdudur.

Ancak bölgenin iklim artlarnn elverili olmamas, üstelik sürekli Arap basklar sebebiyle güvensiz bir yer

haline gelmesi, dier Türkmen boylar gibi Afarlarn da çounlukla yurtlarn brakp Anadolu’nun iç kesimlerine

kaçmalarna sebep olmutur. Bu kaçanlara, geldikleri yerin adndan dolay Bucak Afarlar denilecektir.

Anlald kadaryla bunlar tek bir obadan olumuyorlard. Ancak bunlarn bulunduklar yer itibariyle genelde

manl Avarlarndan olduklarn tahmin edebiliriz. Bunlardan bir grup o dönemlerde Alanya’ya göç edip orada

Bucak köyünü (48 vergi nüfuslu) kurmutur. Airetin asl bölümü ise Gaziantep, Mara ve Elbistan taraflarna

gidecektir. Nitekim Antep sicillerinde Bucak Avarlarnn 1676-78 tarihlerinde Antep bölgesine gelip yerletii

belirtilmektedir.492 16. Yüzylda Mara civarnda varlna rastladmz Bucakllar, özellikle Elbistan ve

yöresindeydiler ve Andrn nahiyesinde Bucak köyünü de kuracaklardr. Ayrca Yeni-il bölgesinde de bunlarn

iskan edildiklerini belgelerden takip edebiliyoruz.493 En son olarak Mara ve Gaziantep yörelerinde yerlemi

olan Bucakllar, buralarda da rahat edemeyerek bir müddet sonra çounlukla yerlerini terk etmiler ve Kayseri,

Nide, Çorum gibi illere göç ederek nihayetinde buralarda yerlemilerdir.

Bucakllarn youn olarak bulunduklar yerlere Afar Alan ad verildii de görülüyor. Bilindii gibi Yozgat’n

Çayralan ilçesinde bir köy halen bu ad tayor. Kayseri’ye gelen Bucakllar, günümüzde Sarolan ilçesine bal

Burunören, Kale, deli, Karpnar, Körkuyu ve Yerliburun (Körkuyu ve Yerliburun 1957 ylnda birleerek

Yerlikuyu adn almtr) köylerinde yaamaktadrlar ve halen 7 Bucak Afarlar diye anlyorlar. Tokat, Çorum,

Nide gibi illere giden dier Bucakllarn izlerini ise takip edemiyoruz. Ancak Sarolan’daki Bucakllarn Alevi

olmas bu yörelerdeki Alevilerin bir ksmnn Afar kökenli olmas gerektiini düündürüyor. Nitekim Krkkale

Delice’ye bal Alevi Avarlarn hemen yaknlarndaki Çorum Sungurlu’daki Alevilerle balarnn olmas, Nide

Çamard’ndaki Alevilerin Afar olduklarn söylemesi, onlarn Bucakllarla bir bann olmasn gerektiriyor.

Adana Kozan ve Karaisal, zmir Ödemi, Antalya Alanya ve Serik, Aydn Kuyucak ve Çine, Sinop Gerze,

Denizli Çivril ilçelerinde Bucak adl köyler bulunmaktadr.

Osmanl belgelerinde Bucakllar, Adana, Anamur, Ka, Kocaeli, Koçhisar, Kuban nehri boyu, Kütahya,

Mara ve Siverek’te yerlemi gözüküyor.494 Bunlardan Siverek’te bulunan Bucakllar bilindii gibi Zaza

Türkmenidir.

Burhanl (Abdulahadolu) : manl Avarnn bir kolu. Bu oba manl Avarnn dier kollar gibi Dou ve

Güneydou Anadolu’da yerlemi, önemli kollar da Anadolu’nun muhtelif yerlerine dalmtr. Gaziantep

merkezde Burhan ve Sivas Gemerek’te Burhan köyünü kurmulardr. Bu cemaatin bir ksm Boz-Ulus

Türkmenlerine dahil olmutur.

Boz-Ulus’a tabi Burhanllar, II. Selim devrinde 144 hane ve 41 mücerret nüfusa sahipti. Urfa yaknndaki

Bozabat’a bal Mustafal ve Acaviran (ikisi günümüzde Yukar Akören köyü) ile Resülayn’a bal Külefli

(günümüzde Külafl köyü) köylerine yerlemilerdir. Bu cemaat, Orta Anadolu’ya gelmeyerek yerleim

yerlerinde kalmtr.495 Erzurum Hns’ta Burhan köyünü bunlar kurmu olmaldr.

Batya doru göç eden ksmlar ise özellikle çel’de yerlemitir. Nitekim Tarsus yöresinde Varsaklar arasnda

Erdene Be Dodurgas taifesine tabi Burhanl cemaati bulunmaktadr. 1519’da 7 hane, 1526’da 9, 1536’da 10,

1543’te 12, 1572’de 11 hane nüfusu olan Burhanllar, Yumru Kilise’de klayp Sar’da yaylyorlard.496 Adana

Ceyhan’da Burhanl ve çel merkezde Burhanl köyünü kuran Burhanl cemaatinin bir ksm yine çel’de bulunan

Akdaml Avarlaryla birlikte Karaman’a göç ederek merkezde bulunan Burhan köyünü kurmutur.497

Karaman valisi Vezir Ali Paa tarafndan Ermenek’te Bey-çayr bölgesine yerletirilen ç-el yörükleri dalm,

Teke, Hamit ve Aydn bölgesine gelmiti. 1708 ylnda bu cemaatlerin eski yerlerine iskanlar istendi. Burhanl,

ç-El’de Gülnar ilçesine bal Ovack köyüne yerleti. 1775 ylnda ise ç-El’de Gülnar ilçesi Kayaba mevkiine

iskan oldu. 498

Daha batya giden bölükler ise Saruhan’da ekyalk hareketlerinde bulunmu ve çevre illerde iskana tabi

tutulmutur. Karas bölgesindeki Burhanllar, 1864’ten itibaren kesin olarak yerleti.499 Özellikle Balkesir’de

yerleen Burhanllar, merkez Bayndr civar ile Gönen’in Sarköy, Balya’nn Kadköy, Savatepe’nin Kenise ve

Danimendalan köylerinde yerlemitir. 19. Yy’n ikinci yarsnda Bat Anadolu’da bulunan ve bölgedeki Türk

boylar ile ilgili bir çalma yapan Rum asll Dr. Çakrolu’nun listesinde Burhanllarn Bursa vilayetinde yaadklar

belirtilmitir.500 Ayrca Kastamonu merkezde Burhanl, Manisa Salihli, Kütahya Tavanl ve Çanakkale

Gelibolu’da Burhan, Zonguldak Devrek’te Burhanolu köyleri Burhanllarn yayl ile ilgili bilgi vermektedir.

Bu cemaat Adala – Saruhan, Adana, Aksaray, Alanya, Alaehir, Anamur, Ayasulu, Aydn, Biga, Denizli,

Ermenek, Eme, Gülnar, Günyüzü, Güzelhisar – Aydn, Hamit, Hasanda yayla, çel, shakl – Akehir, zmir,

Karaman, Karta ve Sinanl – ç-El, Ka, Kzlhisar – Sla, Konya, Kula, Kütahya, Mara, Mut, Nevehir, Saruhan,

Seferihisar, Selinti, Silifke, Siverek, Tarsus, Teke ve Uak’ta yerlemitir.501

Burkalemli : Recepli Avarlarnn bir kolu. 1703 ylndan itibaren dier Recepli Avar obalaryla birlikte Belih

nehri boylar ve Rakka’ya iskan edildi. Ancak bir müddet sonra bir ksm iskandan kaçp etrafa dalarak Kars ve

Çldr taraflarna gittiler. Rakka’ya iskan olan Recepli obalarnn 1729 ylndaki tahririnde 12 hane ve 9 mücerret

nüfusa sahipti.502

Büyük ve Küçük Avar : Osmanl belgelerinde Dinek Keskini ve Balya’da yerlemi bir oba olarak

geçiyor.503 Bugün bunlar Krkkale Delice ilçesine bal Büyük Afar ve Küçük Afar köyleri (bu köyler

Alevi’dir) ile Balkesir Merkeze bal Koca Afar ve Balya ilçesine bal Çam Afar adl köylerdir.

Canbaz (-l, -olu) : Aydomulu Avarndan bir oba. Adana’da Çatal adl yerde klayp, Sis’te Ak-kuzuluk adl

mevkide yazlamaktayd. Rüsum-u örfiyesini Sis Sancak beyine veren cemaat, 1519’da 5 hane, 2 mücerret,

1120 akça hasl, 1523-4’te 25 hane, 4 mücerret, 1 imam, 1890 akça hasl, 1525-6’da ise 27 hane, 6 mücerret,

1 imam, 1 mecnun ve 1846 akça hasla sahipti. 1536-7’de 34 hane, 22 mücerret, 2890 akça hasl vard ve

padiah haslarna dahil edilmiti.504 Göçer-evler kaydedilen ve Adana Sancanda mütemekkin olup rüsum-u

örfiyesini Sis Sancak beyine veren dier bir grup ise 1519’da 38 hane, 3160 akça hasl, 1523-4’te 16 hane, 8

mücerret, 1300 akça hasla sahipti.505 Canbazllar Adana ve Sis’ten baka zmir’in Tire ilçesi ile Bat

Trakya’da bulunan Dimetoka’da da yerlemitir.506

Celayirli : Celayirliler, aslen Moolistan’da yaayan bir topluluktu. Bunlarn, Moolca konuan ama asl

Mool saylmayan bir boy olduunu görüyoruz.507 Cengiz Han’n ortaya çkmasyla ona tabi oldular. Balangçta

Çaatay Ulusuna mensup olan Celayirlerin bir ksm, lhanl Devletinin kurulmasyla ran, Irak ve Anadolu’ya

geldiler. lhanl Devletinin dayand iki büyük boydan (dieri Sulduz) birisiydi ve büyük emirler genelde bu

boylar arasndan çkard.508 lhanl hükümdar Ebu Said Bahadr Han’n ölümüyle balayan iç karklk esnasnda

Orta Anadolu’daki Celayirler ran’a göç ettiler (1336).509 Celayirli eyh Hasan durumdan faydalanarak

1340’ta bir devlet kurdu. (Kuzey Irak, Azerbaycan ve ran’n bats-1431’de ykld)510

Safeviler döneminde Horasan’da yaayan bu oba Yaka Türkmenlerine mensuptu.511 Bunlarn ran’da

Afarlar içine kartn biliyoruz. Çünkü ran Afarlar’nn obalarndan biri Celayir adn tayor.512 Seyyah A. Dupre

ve L. Shell’in listesine göre 19. Yy’da Horasan’n Kelat bölgesinde yayor ve 1500 evden oluuyorlard.513

Türkay, eserinde Celayirleri Afar olarak niteliyor ve erefli Koçhisar bölgesinde yerletiklerini haber

veriyor ki514 Celayirlerin ran’a gitmeden önce Orta Anadolu’da yaadklarn söylemitik. Bu bölge ise

Avarlarn youn olduu yerlerden biriydi. Belki burada da Afarlar arasna kartlar.

Cihan-ahl (Cihan-ah Beyli) : Boz-Ulus Afarlar’nn önde gelen beylerinden Cihan-ah Kethüday tanyoruz.

Bu kiiye 1588 ylnda gönderilen bir hükümde eski Deyr ve Rahbe beyi olan ve ekyalk yapan Abdurrahman’a

meyletmemesi ikaz edilmi ve yakalanmas için devlete yardmc olmas istenmitir.515 Biz bu yllarda Afarlarn

banda olan kethüdalardan dolay sonradan onlarn adyla anlan yeni obalarn türediini biliyoruz. Bu obalar da

adn Cihan-ah Kethüdadan alm olmal.

Boz-Ulus Afarlar’nn büyük çounluunun Orta Anadolu’ya yerletiklerini ve iskana tabi oymaklar arasnda

olduklarn biliyoruz. Bu obalardan Cihanahl, Civanir Avarlarnn arasna kararak onun bir obasn oluturmu ve

Afyon’da Çöl-Abat kazas ile Kütahya, Hamit, Aydn bölgesinde yerlemitir. Bunun yannda cemaatin

Balkanlarda da önemli ölçüde iskan edildiini ve Silistre’ye bal Kili, Akkirman ve smail Geçidi’nde, Paa

Sancanda Siroz, Zara ve Yenice-i Karasu’da yerletiini görüyoruz. Cihanahbey adn tayan dier oba ise Adana

ve Uzeyr’de 516 bulunmaktadr.

Cingöz : Bir Afar obas. Hatralarda Cingöz-Olu lakapl, 19. Yy sonlarnda kervan soygunculuu yapan air

bir hayduttan bahsedilir. Hatta bu kii Mara valisi Abdurrahman Paa’nn elinden airlii sayesinde kurtulmutu.

Bu oba onun soyundan gelmektedir.517 Kayseri’nin Pnarba ilçesi Sindel ve Çördüklü köyleri ile Tomarza

ilçesi Akin köyü bu obadandr. Bu obadan baz ailelerin Adana’da kald anlalyor. Feke’nin Bahçecik köyü (bu

köy Varsak köyü olarak biliniyor) aslen Avar olup bu köyde Cingöz-Oullar bulunmaktadr.

Civanir Avar : Arran hükümdar Çevanir’den adn alan Civanirler, Arran (Karaba)-Albanya-Avganya

bölgesinde hakim bir Türk boyu idi ve Gürcistan’da bunlarn snrlar içindeydi. Müslüman-Arap ordular

Gürcistan’ fethe geldiklerinde (642 yl) tahtta Hristiyanlam bir Türk olan Prens Cevanir bulunuyordu.518

Yine bu dönemlerde Hazar Devleti’nin Kafkaslara aknlar yaptn görüyoruz (683-689-693 senelerinde).

Hazarlarn Gürcistan ve Ermenistan’a saldrmalar üzerine Gürcü Krallar Cevanirler bu saldrlara karlk vermi

ancak yenilmi, Prens Cevanir ise 7 yl esaret altnda kalmtr.519

Daha sonra bölgeye Selçuklu fethiyle youn Türkmen yerlemitir. Buradaki Afar’lar, Hülagu Han

zamannda Anadolu’ya getirilen ancak Timur tarafndan Karaba nakledilen Avarlarla birleerek Otuz-ki

Cevanir (32 boydan müteekkil) adn almlardr.520 Otuz-ki boyu ekle

Ebülgazi Bahadr Han’a göre Arran (Karaba), Ouz Han’n üçüncü büyük olu olan Yldz’n büyük olu

Afar’n torunlarndan Cevanir Kabilesinin Sarcal Sülalesine aittir. Bu Türk sülalesinin Karaba’daki köklerinin

slamlktan öncelere kadar gittii de bilinmektedir.521

Azerbaycan’daki Osmanl-Safevi çekimesi yüzünden Cevanirler (Karamanl, Kazak, emseddinli ile

birlikte) Arasbar’a göç ettiler. Karaba, Osmanllarca fethedilince tekrar yurtlarna döndüler (ki bunlara Dönük

denildi) ve Osmanlya ballk bildirdiler. Cevanirlerin reisi Hüseyin Mirza da bunlar arasndayd. Ancak Safevi

Hükümdar Abbas’n Azerbaycan’ geri almas üzerine Safevilere itaat ettiler. Hüseyin Mirza kardei Ali Han

ile hakimiyet kavgasna giriince ikisi de öldürülmü (1612) ve Cevanirlerin bana kul takmndan Nevruz Sultan

getirilmitir. Bu olaylardan sonra Cevanirlerin bir ksmnn Osmanl topraklarna göçtüünü anlyoruz.522

Osmanl-ran arasnda sürekli el deitiren Karaba, Nadir ah tarafndan (1735) Osmanllardan geri alnmtr.

Fakat Karaba’daki Cevanir Türkmenleri’nin Reisi Sarcal Ali Bey, Nadir ah’a boyun emediinden dolay

Horasan’a sürülmütür. Daha sonra buradan firar eden Ali Bey, Karaba Dalarna gelerek ran’ a kar savaa

devam etmi ve Nadir ah’n ölümünden sonra (1748) Karaba Hanl’n kurmutur. Merkezi ua olan Hanlk,

kuzeyde Kür rma ve Gence Hanl, güneyde Aras nehri, batda Nahcivan, douda ise Kür ve Aras nehirleri

arasndayd. Karaba Hanl uzun yllar Gürcistan Krall, Gence Hanl ve ran’daki Kaçarlar ile savamtr.523

Bu mücadelelerden dolay bölgedeki Türk Hanlklarnn oldukça ypranmas üzerine Rusya 1813 ylndan

itibaren Karaba’a yerlemek için çalmalara balamtr. 1828 ylna kadar Rusya ve ran çekimesine sahne olan

Karaba, Türkmen-çay (1828) Anlamasndan sonra tamamen Ruslarn eline geçmitir.524 18. Yy ortalarnda

yaam olan tarihçi-yazar Mirza Cemal Kalebei, bu oymaktand. Tarih-i Ümera-y Karaba adl bir eseri vardr.

19. yy balarnda ran’da bulunduu srada buradaki Türk oymaklarnn bir listesini hazrlayan A. Dupre,

Civanirlerin cesur bir oymak olduunu, Azerbaycan’da ua yöresinde yaadklarn ve nüfuslarnn 6-8.000 kii

olduunu belirtmitir.525

Osmanl topraklarna göçen Cevanirlere gelince, bunlarla ilgili en eski belge 1691-92 tarihlidir. Buna

göre Cevanirler, Musa, vaz ve Küçük Yusuf Kethüdann yönetiminde Danimentli Türkmen topluluuna bal

bulunmakta ve Aydn Sancanda yaamaktadrlar. Üstelik çevre köylere zarar vermektedirler ve haklarnda emir

çkarlmtr.526

1701 tarihinde ise Danimentli Türkmenlerine bal dier boylar gibi Cevanirlerin de Keçiborlu, Geyikler,

Sandkl ve Çölabat’a iskan emredilmitir. Bu zamanda Cevanirler, u obalara ayrlmt : Cihanahlu, Çörekli, Hacl

ve Ocakl. Önce mera ve tarlalar yetersiz diye iskana itiraz ettiler. Bunun üzerine tahrir yapld ve buna göre

iskan için Hamit, Karahisar Sahip sancaklar mutasarrflarna ve Kütahya mollas ile mütesellimine, Denizli,

Geyikler, Kemerihamid, Urla, eyhli, Çaranba, Lazkiye, Uluborlu, Burdur, Homa, Çölabat, Uak, Baklan,

Sandkl ve Honaz kadlarna 1702 de emir gönderildi. Sonunda iskan yapld ve anlan bölgelerde yerletiler.

Fakat ertesi yl (1703) Cevanirlerin bir ksm (dier boylarla beraber) iskan terk edip zulme balad. 1708 ylna

kadar süren devlet takibi sonucu bunlar sonunda kesin olarak yerletiler.

Yerletikleri köyler unlardr : Horu (Akpnarl), Niir, Ayakl, Babalar, Kolanck (Çölabat), Özçayr

(Geyikler), Ortakça, Kzk ve Kzanck köyleri (Urla). Ayrca Çörüklü obas Hallaçlu köyüne (Çöl-Abat), Hacl

obas Okçular, Haydarl ve Kadlar (Çöl-Abat) ile Yayalar, Bambol ve Sayyad köylerine, Cihan-ahl obas Cudi,

Beir ve Berzii köylerine (Çöl-Abat), Ocakl obas ise eyhkadn, Tokmakl ve Kzlca köylerine (Çöl-Abat)

yerlemitir.527

Bu esnada (1708) ekavete devam edip bölgeden kaçan bir grup Cevanir’in (Kakç cemaatiyle birlikte),

Nide ve Kayseri civarna geldikleri anlalyor. Onlar buralarda u köylere de yerletiler : Öyük, Yarlk, Koçak

(Nide’de), Çakral, Karacaören (Kayseri - Bünyan’da), Millidere (Kayseri – Develi’de) köyleri.528

Türkay, eserinde yerletikleri yerleri öyle göstermektedir. Adana, Aydn, Çöl-Abat, Danimentli-i Kebir –

Ankara, Dazkr, Develi, Geyikler, Halep, Isparta, zmir, Karaman Eyaleti, Keçiborlu, Kili ve Akkerman,

Konya, Kütahya, Mara Sanca, Sandkl, Saruhan, Teke, Yeniehir – Aydn.529

Cunkerli : Beylikli Avar obas. Halep bölgesinde 1526’da 20 hane, 1536’da 7 hane idi.530 1550 ylnda

Bayat Türkmenlerine balanan Cunkerli obas bu tarihte 5 hane ve 4 mücerret nüfusluydu. Nüfustaki bu

azalma cemaatin baka yörelere göç ettiini gösteriyor.

Cuylu Avar : Osmanl devleti ticaret yollarnn güvenlii için derbentler oluturarak buralara bir takm

Türkmen topluluklarn derbentçi olarak yerletirmitir. Böylece hem göçebeler yerletiriliyor hem de bölgenin

güvenlii salanyordu. Bunlardan biri olan Cuylu Avar (Çidemli obas ile birlikte ad geçiyor) 1705 ylnda

Adana’da Berendi kazasna tabi Kurt-kula derbendine yerletirildi.531 Cuylu Avarnn ayrca Kars- Dulkadr,

Mara ve Misis’te de yerlemi olduklarn görüyoruz.532

Çandk : Aydomulu Avarndan bir oba. Sis bölgesinde 1519 tarihli defterde üç ayr Çandk cemaati

kaydedilmi olup ilki, Bürücek mezrasnda ziraat eden 14 hane, 1 mücerret, ikincisi, Ergin mezrasnda klayp 9

hane, 2 mücerret, üçüncüsü ise göçer-evler olup, 10 hane idi. 1523-4’te 50 hane, 19 mücerret, Ergin

mezrasnda klayan dier kolu ise 23 hane, 2 mücerret nüfusa sahipti. 1525-6’da Kuyrukdöen mezrasnda ziraat

yapan cemaatin, 76 hane, 23 mücerret nüfusu vard. 1536-7’de Mirliva haslarna kaydedilmi olup nüfusu 89

hane, 57 mücerretti.533

Çandk cemaati, dier Sis Avar obalar gibi bulunduklar bölgeden ayrlp baka yerlere göç etmi olmaldr.

Bunlardan bir grubun Kayseri’ye geldii anlalyor. Bir dönemin ünlü Kayseri’li politikacs Mehmet Yazar,

Avar kökenli olup Çandk sülalesindendi.

Çandk cemaatinin bir ksm bakiyeleri ise Tarsus bölgesinde Ula kazasna iskan edilmitir.534

Çeçeli (Ceceli) Avar : Afar obalarndan biri. 16. yüzylda Halep bölgesindeki Bayat Türkmenleri arasnda

da bu adda bir oba mevcut. Ancak bu obann Bayatlar arasna sonradan kartn biliyoruz. Çeçelilerden baz

bölüklerin Beydili Türkmenleri arasnda bulunduu da malumdur. Dulkadr Türkmenlerine mensup olan

Çeçelinin baz kollar Halep, Yeni-l ve Boz-Ulus Türkmenleri içinde bulunmaktayd. Boz-Ulus’a tabi cemaat,

1540 tarihinde 4 obaya ayrlmt. Bunlar, Mirza Kethüda idaresinde 49 hane, 15 mücerret, 64 nefer, Hac

brahim Kethüda idaresinde, 9 hane, 1 mücerret, 10 nefer, Mahmut Kethüda idaresinde, 6 hane, 6 nefer ve

Hac brahim idaresinde, 4 hane, 4 nefer nüfusa sahip obalard.535 1540 tarihinden sonra adna rastlanmamas

onlarn Dulkadr ve Yeni-l arasndaki Çeçelilere kartn ve baka yörelere göç ettiini gösteriyor.

Tarsus yöresinde bulunan Varsaklar arasnda da Çeçeliler bulunmaktayd. Kusun taifesine tabi olan

Çeçeliler, 1519’da 16 hane, 1526’da 28, 1536’da 22, 1543’te 59, 1572’de 52 hane nüfusa sahipti.536

Yeni-l arasndaki Çeçeliler, 1691 ylnda Rakka bölgesinde iskana tabi tutulmutur. skan olduu mahaller

Belih nehri dousunda kalan 9 nehir boyundan Cedid nehri ile Kabasakal ve Sçanehri nehri dolaylardr. Bir

ksm ise Hama nahiyesinde Kubab ve Mercüddar köylerine yerleti.537

1703 ylnda Belih nehri ve Rakka dolaylarna yerletirilen airetlerin nizam bozulmu ve etrafa dalmt.

Bunlardan Afar ve Afarlara tabi Çeçeli, Bab- Altun, Dokuz ve Silsüpür, kaçp Mara, Pazarck ovas, Kilis,

Soku da ve Çoban olu Da’na geldiler. 1703’te Rakka Beylerbeyi El-hac Mehmet’e yerlerine nakli için

hüküm gönderildi. Buna ramen Çeçelü’den bir bölük 1708 ylnda Tacirli, Köçekli, Bab- Altun, erefli ile

birlikte Sivas – Karaman taraflarnda bulunuyordu. Bu oymaklarn yerlerine iskan için 1730 ylnda tekrar emir

çkarld.538 Bu tarihte Çeçeli’den bazlar ise Nevehir merkeze iskan edildi.539 Rakka’ya iskan olunanlardan

bir ksm sonradan yerlerini terk etti. Bunlardan Çeçeli ve Tacirli Reyhanl airetinin içinde bulunuyordu.

Dalanlarn yerlerine yerletirilmeleri için 1748-67 yllarnda kapsaml bir çalma yaplmtr.540

1764 ylnda Anadolu’da bulunduu srada Türk topluluklarnn bir listesini veren Seyyah Niebuhr, Boz-

Ulus’un Dulkadrl koluna mensup olan Çeçelilerin Antep bölgesinde 1.000 çadr nüfusa sahip olduklarn

kaydetmitir.541

Çeçeli’ler, Adana, Aksaray, Ankara, Antakya, Aya, Çankr, Çorum, Eyüpeli, Gülnar, Halep, skilip, Katar

– Çorum, Nevehir, Nide, Rakka, Sivas ve Yeni-l’de 542, Kara Ceceli adl oba, Aksaray, Boz-Ok, Çorum,

Halep, skilip, Kalecik, Karaman, Krehir, Mara, Rakka, Sivas ve abanözü’nde 543, Yamurolu Ceceli adn

tayan dier oba da, Karaman, Rakka ve Sivas’ta 544 yerlemitir. Adana’nn Karaisal ilçesinin eski ad da

Çeçeli’dir.

Çidem-li : Dulkadr Türkmenlerinden olan Çidemliler, 16. Yüzylda Mara bölgesinde bulunuyorlard.

Boz-Ulus’un Orta Anadolu’ya gelmesiyle onlarn arasna kararak ekyalk yapan cemaatlerden545 biri olan

Çidemliler, 1689 ylna gelindiinde Anadolu’da isyan eden Gedik adl kiinin yok edilmesine memur edilen

Türkmenler arasndayd. Ertesi yl yaplan Avusturya Seferine (1690) ise Çidemolu Osman, Çidemolu Köse

Yusuf Kethüda ve Çidemolu Balaban Bey idaresinde 100 atl ile katlacaklardr. 546 Osmanl devleti ticaret

yollarnn güvenlii için derbentler oluturarak buralara bir takm Türkmen topluluklarn derbentçi olarak

yerletirmitir. Böylece hem göçebeler yerletiriliyor hem de bölgenin güvenlii salanyordu. Bunlardan biri olan

Çidemliler (Cuylu Avar ile birlikte ad geçiyor) 1705 ylnda Adana’da Berendi kazasna tabi Kurt-kula

derbendine yerletirildi.547 Savalar ve asayisizlik sebebiyle cemaatlerin yerlerini terk ettii dönemlerde

(1753) Çidemliler halen Adana topranda bulunuyordu.548 Çidemliler Adana, Alanya, Diyarbakr, Halep, ç-

El, Mara, Nide, Rakka, Sis, Teke, Yeni-l ve Yüreir’de de yerlemitir.549

Çoban-Beli : Köpekli Avar obas. Önceki defterlerde adna rastlanlmayan bu cemaat, Halep bölgesinde

1550 tahririne göre 5 hanelik küçük bir cemaatti.550 Günümüzde Antep’in Ouzeli ilçesine bal Çobanbeyli

köyü bu cemaattendir.

Çoban-olu : Biz bu adda 16. Yy’da ran Avarlarnn bir obasn tanyoruz. 1588-9’da Safevilerin Horasan

Seferine katlan Mehdi Kulu Han bu obadan idi.551 Bunun yannda Kilis, Mara, Nide, Edirne, Rakka, am’da

Havran ovas ve Beypazar’nda yerlemi olan Çoban-Olu cemaati’nin552 bizim Afar obasyla bir ilgisi var m

bilmiyoruz.

Çorapolu : Gündüzlü Avar obas. 1536’da Halep’in dousunda yaayan ve Çorap olu Süleyman kethüda

idaresinde bulunan cemaat, 28 haneydi.553

Çöplü Avar : 16. Yüzylda Mara bölgesinde bulunan Çöplüler, Dulkadr Türkmenlerindendi. Bunlardan

baz gruplar, bölgeden ayrlarak baka yerlere göç etmilerdir. Nitekim Kayseri bölgesinde (1500-84 yllarnda)

Dulkadrl Türkmenlerinden olan Çöplü cemaati bulunuyordu. Bu cemaatin alt kollar ise Evlad- Srl (1500’de

hayatta olan Budak veled-i Srl’dan adn alm. 1518 ve 22’de 18 hane, 1543’te 62 hane, 1584’te 76 hane),

Karalar (Karalu-Canbek / Canikli, 1518 ve 22’de 55 hane, 1543’te, 73 hane, 1584’te baz köylerde 116

hane), Sülü (1522’de 64 nefer, 1543’te 62 hane, 1584’te 91 hane), Evlad- Yaban (1522’de 37 nefer, 1543’te

11 hane), Evlad- Tacir (1522’de 10 nefer, 1543’te 194 hane) idi.554 Günümüzde Kayseri merkezde

Çöplüoullar sülalesi bulunmaktadr. 1568-70 tarihlerinde Çöplülerden bir grubun Antep’e gelerek yerletiini

görüyoruz.555

Boz-Ulus Türkmenleri içinde Asl Boz-Ulus’a mensup olan bir Çobu (Çöpü) cemaati var. Çobularn,

Dulkadr Türkmenlerinden Çöplü Avaryla akraba olduunu anlyoruz. Cemaat, 1540 tarihinde 29 hane ve 5

mücerret nüfusa sahipti. Bu cemaatten bir grup Diyarbakr’da kendi adlar ile bir köy kurarak tarm yapmaya

balamt. Boz-Ulus’un ikinci tahririnde adna rastlanmyor. Çobu cemaati, Orta Anadolu’ya gitmeyip

Diyarbakr’da kalan ve Boz-Ulus Mandesi diye adlandrlan grubun içinde bulunuyordu.556 Çobu cemaatinin

baz bölüklerine Halep civarnda da rastlyoruz. Bölgedeki Ekrad taifesi olan zzeddinli’nin üç cemaatinden biri

Çobi adn tayor. Çobi cemaati ise 48 hane Heen’anl ve 135 hane eyh Yusuflu adl iki obadan oluuyordu.557

Boz-Ulus Mandesi Türkmenleri, güneyden gelen Arap saldrlarna kar set kurmak için 1692 ylnda Hama,

Humus, Halep ve Rakka bölgesinde iskan edildiler. Çobular da Rakka’da Belih nehri boylarna

yerletirildi.558

1624 ylnda Abaza Mehmet Paann II. Osman’n (Genç) intikamn almak için Sadrazam Çerkez Mehmet

Paaya kar ayaklandnda, Orta Anadolu’dan toplayp Kayseri’deki Boazköprü’ye kadar getirdii 40.000 kiilik

ordusunda Çöplüler de vard.559

Adana’nn Misis derbendine derbentçi kaydedilmi olan Danimentli Türkmenleri’nden Çöplü, erefli ve

Köseli Avar ile Yeni-il Türkmenlerinden Kara-Gündüzlü ve Çöplü Avar, iskan mahalline gitmeyip

Kayseri’ye gelerek Yahyal kazas köylerine zarar vermilerdi (1700). Bu cemaatler, hac yolunu korumalar

karl vergiden muaf tutulunca, Danimentli’den Köseli ve erefliler itaat etmi ancak Çöplüler kar çkarak

taknlklarna devam etmilerdi.560 Bunun üzerine Erciyes Danda saklanan Çöplüler üzerine itaatlerini salamak

için gönderilen kuvvetler, Çöplüleri datm ve bata reisleri Miramolu Ömer ile Deli Mehmet olmak üzere ileri

gelenlerini klçtan geçirmi, cemaatler de Konya-Adana arasna iskan edilmilerdi.561

fraz- Dulkadr’a tabi baz cemaatler (14 cemaat) ekyalk yaparak çevre köyleri yerlerinden ettiler.

Demirkap, Misis, Kurtkula bölgesi ve Nide sanca mutasarrf Polatzade smail bey bunlar Kurtkula bölgesine

yerletirmek için emir ald (1705 yl). Aralarnda Çöplü Avarnn da bulunduu bu cemaatler bölgede derbentçi

olarak yerleti.562

Çöplü Avar belgelere göre, Adana, Dulkadr, Düenbe – Adana, Halep, Hüseyin Abat – Sivas, Kayseri,

Mara, Sivas ve Yeni-l’de yerlemitir. 563

Dadal (Tatal) : 16. Yy’da Tarsus Türkmenleri olarak anlan Varsaklar arasnda Kutlu Hanl taifesine bal

Dadal adnda bir oba bulunmaktadr. Bu oba 1543 tarihinde teekkül etmitir. 1543’te 13 hane, 1572’de yine 13

hane nüfusa sahipti.564 Bugün Tarsus’ta Dadal adl bir köy vardr ve halk köye sonradan iskan olan

airetlerdendir. Varsaklarn, bir çok boyun birlemesinden oluan bir topluluk olduunu biliyoruz. Bunlar arasnda

Afar obalar da mevcuttur. Sözgelimi, Afar obalarndan Kara Musallar, Varsaklar arasnda da bulunuyor.

Bolu’nun Akçakoca ilçesinde de Dadal adl bir köy var. Adana’nn Pozant ilçesine bal Arnaa (Yeni

Konack) köyünde Dadalolu soyadn tayan eski bir aile mevcuttur. Dier yandan 250 yl önce Kozan’dan göç

ederek Aksaray’n Gülaaç ilçesinde 9 köye yerleen (Akmezar vs..) bir Avar topluluu bulunmaktadr ve

kendilerinin Dadalolu soyundan geldiini söylüyorlar. Baz köylülerin soyadlar da Dadalolu’dur.

Dadalolu’nun bu Dadal obasndan olduunu ve Dadaloullarnn anlan köylere yerletiini düünebiliriz. Dadal

obas belgelere göre Adana, Halep, Rakka ve Urfa’da yerlemi gözüküyor.565

Deliler Avar : Halep bölgesi aireti olan Köpekli Avarnn en önemli kollarndan biridir. Deliler Avarnn,

Halep bölgesinde 1526’da 13 hane, 1536’da ise 18 hane nüfusu vard. 566 Hala Halep’te varln koruyan

Deliler’in önemli ksm Anadolu’da yaylmtr. Nitekim 16. Yy’da Mara Türkmenleri arasnda Deliler cemaatine

tesadüf edilmektedir. Ayrca ayn yüzylda Karaman’da sakin Atçeken oymaklar arasnda Turgut kazas

Türkmenlerinden Deliler cemaati bulunmaktadr.567 1645-6 tarihinde Deliler obasnn bir ksm Antep’e

yerlemitir.568

1699’da Rakka’ya iskanlar emredildii halde gitmeyip Develi’de yaayan cemaat, Güngördü ve Krntl

cemaatleriyle birlikte Nide, Bor, Ürgüp, Ulukla, Anduu (Kaymakl) ve Ereli kazalarnda harman vakti yama

yapp adam öldürüyorlard. Bölge yöneticilerinin istekleri üzerine Mara beylerbeyi Rivanolu Halil’e

gönderilen emirle 1702’de, bu cemaatler Kbrs’a sürgüne gönderilmitir.569

Dier taraftan Kayseri’deki Zamant bölgesinden getirilen Deliler, Herikli ve Kütüklü Avarlaryla beraber

1728 ylnda Nevehir merkezde 29 hane olarak yerletirildi. 570

Günümüzde Kayseri’nin Pnarba ilçesine bal deli, Kzldere, Emeil, Bahçecik, Gürleyen, Tahtal, Klçkla ve

Kökerli köylerinde yaamaktadrlar. Ayrca Malatya’nn Hekimhan lçesinin Delihdr ve Delibaba köyleri

(yakndaki Basak köyünde de az varlar) 571 ile Giresun’un Kelkit ilçesi Deliler köyü de bu obadandr.

Osmanl belgelerinde bu obann yerletii sahalar unlardr. Abri – Gelibolu, Adana, Akkerman ve Kili,

Aksaray, Anamur, Ankara, Arapsun, Aydn, Boz-Ulus – Konya, Daniment – Afyon, Ermenek, Günyüzü-

Krehir, Hacbekta, Halep, zmir, Karaman, Karta, Kayseri, Kelkit, Kete, Kreli – Beyehir, Krehir, Kütahya,

Mara, Mihalç, Nevehir Kazas, Nide, Rakka, Rumkale, Tercan. 572

Dodurlu (Doduryan) : Recepli Avarnn obas. Eruh, Rakka, Karaman, Krehir, Kulb, Kadirli, Sis, Zamant,

Kayseri ve Kars- Mara bölgelerinde yaylmlardr.573 Mara’n Elbistan ilçesi Geçit köyü bu obadandr. Dier

taraftan Boz-Ulus arasnda görülen Dodur adl bir oba vardr. Bu obann bizim Dodurlu obasyla ilgili olduunu

düünüyoruz. Her ne kadar Faruk Sümer bu obann Dodurga olmas gerektiini söylemise de Boz-Ulus obalar

arasnda Dodur ile Dodurga ayr olarak yazlmtr. Dodurlar, lald Kethüda idaresindeydiler ve 35 hane, 7

mücerret, 42 nefer nüfusa sahiptiler.574

Doymu Olu : Köpekli Avar obas. 1526 ylnda Halep’in dousunda yayordu ve 12 hane nüfusu vard.575

Doyranl (Toyran-l / Doyuran-l) : Köpekli Avarnn bir obasdr. 1526’da Halep’in dousunda bulunan oba,

53 hane idi. 1536’da ise nüfusu oldukça artm ve 99 haneye ulamt.576 Doyranllar, daha sonra Sis Avarlarnn

bir obasn tekil etmilerdir. Bunlar, Çukurova’da üç ayr kol halinde bulunuyordu. Birinci kol, 1519’da 12

hane, 3 mücerret nüfusla Gendonos mezrasnda ziraat yapyor, ikinci ve üçüncü kol göçer-evler olup Adana

Sancanda yerleik olup rüsum-u örfiyelerini Sis Sancak beyine veriyorlard. kinci kol, 1519’da 45 hane,

üçüncü kol ise 11 hane idi. 1523-4’te birincisi 12 hane, 4 mücerret, ikincisi 22 hane, 5 mücerret, üçüncüsü

47 hane, 10 mücerret nüfusa sahipti. 1525-6’da birinci kol, 25 hane, 7 mücerret, ikinci kol, 38 hane, 17

mücerret, üçüncü kol, 19 hane, 3 mücerret idi. 1536-7’de birinci kol, 15 hane, 10 mücerret, ikinci kol, 40

hane, 20 mücerret, üçüncü kol, 36 hane, 11 mücerretti.577

Boz-Ulus Türkmenleri arasnda da bir Doyran cemaati bulunmaktadr. Bir bölümü Kanuni devrinde

Harran’da Mehmet Bilal (Dier ad Evim Küre Bey) köyüne yerlemiti. II. Selim devrinde ise 297 hane ve 75

mücerret nüfusa sahipti. Boz-Ulus’un Orta Anadolu’ya göçüne katlmayan cemaat, Dou ve Güneydou

Anadolu’da yerleik hayata geçmitir.578

Osmanl belgelerinde Adana ve Sis’te yaadklar belirtilen cemaat Anadolu’da muhtelif yerlere

yaylmtr.579 Malatya’nn Hekimhan – Arguvan ilçeleri snrnda Mollaibrahim köyünde Doyuran adl bir tepe

var (1516 m.). Adyaman Merkez, Antalya Merkez, Edirne Merkez, Çankr Alaçam, zmir Tire ve Tekirda

Vezirköprü ilçelerinde Doyran adnda köyler bunlardan kalmadr. Doyranl cemaatinin Herikli adyla bir obas

bulunmaktadr. Bu oba ile ilgili bilgi için bala baknz.

Döneklili : Gündüzlü Avar obasdr. Halep bölgesinde yalnzca 1526 tahririnde adna rastlanan

Döneklililer, 35 hane idiler.580 Bu husus onlarn bölgeden ayrldn gösteriyor. Dulkadrllar arasnda bir

Dönekli Eli cemaati vardr ki581 bunlarn bakiyesi olmaldr. Bunlar, Adana’da Ayas, Berendi ve Knk civarna

iskana uralan cemaatler arasndayd.

Eberlü 582 : ran Avarlarndandr. ah Abbas devrinde Hamse bölgesinde bulunan Kazvin’de oturuyorlard.

Sonra Horasan’da bulunan Abiverd’e gönderildiler ve balarna devirme Gürcü Cemid atand. 18.yy’da ise

Eberlüler’in bir ksm yine Hamse bölgesindeki Tarum ve Halhal’da yayorlard. Buradaki Afar beylerinin

Hamseli, Tarumi ve Halhali nispetini tadklar anlalyor. Nadir ahn ölümü srasndaki beylerden Musa Bey de

bu obadand. Burada Kutulu Avar adyla ortaya çkan yeni oluum ise Eberlü Avarnn bir koludur. 583 Mehur

ran mparatoru Nadir ah ta Eberli boyunun Krkl kolundan idi.

Eberlülerden baz gruplarn Osmanl topraklarnda da yaadklarn anlyoruz. Henüz 15. yy’n ortalarnda Ordu

yöresinde oba ve köy ad olarak bulunan cemaat Ebercili adn tamaktadr.584 Ebercililer, Osmanl belgelerine

göre Adana, Yüreil ve Kars- Mara’ta iskan olmutur.585 Ayrca Afyon’un Çay ilçesinde bir köy Eber adn

tayor.

Ekber Avar : Ekber Fakihli, Ekber Hacl ve Ekberceli diye de anlan cemaat, Adana, Anamur, Antakya,

Arsuz – Halep, Dulkadr, Halep, Kars- Mara, Konya, Kusun, Mara, Tarsus, Trablusam, Yeni-l ve Yüreir’de

yerlemitir.586

Elsüz Olanlar (Elsüzler) : Sis Avarlarndandr. Sis bölgesinde üç ayr kol halinde idiler. Birincisi 1519’da

16 hane olup pka-burç mezrasnda ziraat yapyordu. kincisi 5 hane, 3 mücerret, üçüncüsü 4 hane idi. 1523-

4’te birincisi, 26 hane, 12 mücerret olup pka-burç mezrasnda ziraat yapyordu. kincisi 9 hane, 9 mücerretti.

1525-6’da birincisi 21 hane, 10 mücerret, ikincisi 14 hane, 1 mücerret, 1536-7’de Mustafa b. Mehmet

tmarna dahil olan birinci kol, 30 hane, 31 mücerret, ikinci kol, 14 hane, 6 mücerret nüfusa sahipti.587 Ayn

yüzylda Elsüz Olanlar cemaatine Mara yöresinde de rastlyoruz ki bu onlardan baz bölüklerin Sis’ten buraya

göç ettiini gösteriyor.

Cemaat Adana, Tarsus, Sis, Dulkadr ve Yüreir’de yerlemi gözüküyor. 588

Faydal Avar : 16. Yüzylda Mara ve çevresinde bulunan cemaat, Yörük tayfasndand. Buradan yaylan

Faydallar, Adana ve civar ile Halep, Konya, Larende ve Yeni-l’de yerlemitir.589 Onlardan bir bölüün ise

Dou Karadeniz’e giderek Giresun’da yerletiklerini ve halen varlklarn devam ettirdiklerini biliyoruz.

Garib-ah (Garib-ah Olanlar) : Sis Avarlarndandr. 1519’da 27 hane, 7 mücerret, 1960 akça hasl bulunan

cemaat Kamlören ve ehlahayr mezralarnda ziraat yapyordu. Garipah Olanlar adn tayan dier bir grup ise 36

hane, 7 mücerret, 2450 akça hasla sahipti. 1523-4Te ikisi bir arada kaydedilmi olup 67 hane, 54 mücerret, 1

imam, 1 ma’lul, 5730 akça hasl, 1525-6’da ise 81 hane, 44 mücerret, 2 imam, 3 pir-i fani, 1 sipahi-zade,

3694 akça hasl vard. 1536-7’de 99 hane, 33 mücerret, 3677 akça hasla sahip cemaat, Kaml mezrasnda ziraat

yapyordu.590 Adana ve Sis’te bulunan 591 Garip-ah cemaatinin Kayseri bölgesinde de yerletiini görüyoruz.

Günümüzde ncesu’nun Garipçe köyü bunlardan kalmadr. Garipah adnda bir köy ise Kastamonu’nun

Taköprü ilçesinde bulunuyor.

Kayseri’de, Hüseyin Hacl ve Süleyman Kethüda cemaatleri de Garip-ah Yörüü olarak anlmaktadr. Bu

cemaatler için balklara baknz.

Genceli Avar : Azerbaycan’n Gence vilayetinden gelen Avarlardr. ran ve Azerbaycan’dan Anadolu’ya

gelen baz Afar obalarn biliyoruz. Genceliler, 16. yüzylda Halep bölgesinde görülüyor. Onlar bir ara (1536)

Bayat Türkmenlerine tabi oldular. Bu tarihte 12 hane ve 7 mücerret nüfusu vard.592 Daha sonra Bayatlardan

ayrlacaklardr ama bölgede varlklar devam edecektir.

1695-96’da ekavetten dolay Halep’e bal olan Humus’a iskan edildi. Burada ç-El Türkmenlerinden

Eymür’e bal olan (9 cemaat balyd) Genceli Avar (Humus’ta Timar’a bal Kifr-i Abdi, emsin, umeriyye, Tel-

Honus, Süveydem ve Kemun köylerinde iskan oldu), Kara Avarl ve dierleriyle beraber Arap basksyla

yerlerini terk etmiti. Bu cemaatler Murat Paa köprüsü ve Saylak mevkiine (Antakya’da) iskan edildiler.

Genceli Avar’ 102 nefer ve 70 çift olarak iskan edildi. 1713 ylnda bir fermanla da Halep’ten ifraz edilip

Trablus-am iltizamna dahil edildi. 593

Bu Afar obasndan baz bölükler göç edip Gemlik, Karahisar- arki ve Kocaeli’de de yerlemitir. Klçl

Genceli adn tayan dier bir oba da Adana ve Tarsus’ta görülüyor.594 Ayrca Aydn’n Kuyucak kazasndaki

Gencelli ve Gencellidere köyleri de bu obann oraya göçmesiyle kurulmutur. 595

Germiyanl : Germiyanllar, Celalettin Harzemah maiyetinde ran’n Fars ve Kirman dolaylarndan Malatya

yöresine gelerek yerlemi bir Türk boyudur. Bunlar, henüz Malatya civarnda iken çevre illere de yaylmlard.

Tunceli merkezde Germili, Mazgirt ilçesinde Germikar (Bulgurcular), Çemikezek ilçesinde Germili

(Gedikler) ve Germisi (Yünbüken), Erzincan merkezde Germili ve Elaz merkezde Germili (Yedigöze)

köyleri onlardan kalmadr. Germiyanllar, Bat Anadolu’ya göç ederek Kütahya merkezli bir beylik kurdular

ve oldukça etkinlik gösterdiler. Beyliin yklmasndan sonra geriye kalan bakiyelerinin Bolvadin, Turgutlu ve

Kütahya’da Germiyanl ve Germiyan Yahili adyla varln sürdürdüklerini, daha sonra Rumeli’nin fethinde ve

Türkletirilmesinde de önemli rol oynayarak bir ksmnn Silistre’ye iskan edildiklerini görüyoruz.596

Günümüzde Bulgaristan’n Filibe ve Tatarpazarc illeri halknn da çounlukla oraya göçürülen Germiyanllardan

geldiini söyleyelim. Aydn’n Germencik ilçesi eskiden köy olup ad Germiyanck idi ve Germiyanl cemaati

kurmutu. Mula Milas’taki Germeyani (Badamlar) ile zmir Çeme’deki Germiyan köylerini de Germiyanllar

kurmutur.597 Samsun Kavak ilçesi Germiyan köyü ile stanbul’da Germiyan (Deirmen) köyü onlarn göçüyle

ilgili bize fikir verebilir.

Germiyan ailesi, Osmanl hizmetinde de önemli görevler ifa etmitir. Bunlardan Abdulhamit döneminin

ünlü veziri Nureddin Abdurrahman Paa ile damat Arif Hikmet Paay tanyoruz. Ayrca Mevlevi dergahnn

Kütahya postniini de Germiyan-Olu Süleyman Paann olu Divane Mehmet Çelebidir.

Dier taraftan Germiyan-Oullarnn atas Ali-ir Beyden geldii anlalan Aliirli / Aliarl (olanlar) adnda bir

cemaat bulunmaktadr. Germiyanllarn, artan Mool basks karsnda Malatya civarndaki yurtlarn brakp 1258-60

tarihlerinde Bat Anadolu’da Kütahya bölgesine gelerek yerletiklerini görmütük. Bu göç esnasnda Amasya,

Zile, arki Karahisar, Terme, Çaramba, Malatya ve Besni’de Ali-ir isimli köyler kurdular.598 Bu grup daha

sonra ana boydan kopup dalm ve muhtelif yerlere yerlemitir. Nitekim, 16. Yy’da Boz-Ok bölgesinde Kzl

Kocallarn balca oyma Aliarlu adn tarken 599 Sis yöresinde Savc-Hacl taifesine mensup Aliarl adl bir oba ile

600 Tarsus civarnda bulunan Varsaklarn Kusun boyuna bal Aliarl obas da 601 bulunmaktadr. Aliarllardan

baz bölükler ise Mara’n Elbistan kazas Nergile nahiyesinin Yalnzkoz, Çayrl ve Demirlik köyleri ile Ballk ve

Panbucak mezralar, Ahsendere nahiyesinin Çöpölçen köyü ve Çörümek nahiyesinin Ortaviran köyünde

yayordu.602 Türkay, bu cemaatin yerleme bölgelerini öyle gösterir : Aksaray’n Eyüpeli kazas, Aydn’n

Seferihisar kazas, Beyehir’in Göçü kazas, Hsn-mansur, Hüdavendigar’n Günyüzü ve Tarhala kazalar,

Karahisar- arki, Kusun, Mara, Ordu, Sis ve Zamant.603

Gökçe-li (Gökçe Oba) Avar : Köpekli Avarnn bir obas. Halep bölgesinde 1526’da 34 hane, 1536’da 32

hane, 1550’de ise 31 hane nüfusa sahipti.604 1520 ylnda Bayatlar arasnda da Gökçelilere rastlanyor. Bu

tarihte nüfuslar 35 hane ve 5 mücerretti. Sonradan bu taifeden ayrlmlardr. Kaynaklarda Halep, Kayseri,

Mardin, Musul-Nusaybin aras ile Yeni-l’de yerletii belirtiliyor.605 Bu obadan baz bölüklerin Sis yöresine

geldii anlalyor. Gökçeliler, 16. Yy’n ilk yarsnda Sis Yöresinde Elen Olu taifesinin Ayr Daml koluna mensup

idi. Sadece 1536-7’de adna rastlanan cemaat, Hasan b. Mansur’un tmarna dahil olup 30 hane, 15 mücerret

nüfusa sahip olup Dulkadr Sancanda Kesik mezrasnda ziraat yapmaktayd.606 Bu oba Adana, Boz-Ok,

Mersin, Karaman, Aydn, Zile, Ula, Gökçeli, Toyran – Köstendil, Keçiborlu, Sandkl, Çölabat, Geyikler ve

Bergama’da yerlemi gözüküyor.607

Gölegir : Bu cemaatin Civanirlerle birlikte Azerbaycan’dan geldiini görüyoruz. Nitekim Azerbaycan’da

Loru / Borçal kesiminde Gölegiren cemaati var.608 Anadolu’ya geldikten sonra Danimentli Türkmenlerine

dahil edilen cemaat, Sümer’e göre de Civanir, Salmanl, Kakç, Sermayeli, Karal ve Harmandal oymaklaryla

birlikte ran’dan gelmi olmaldr.609 Anlan airetlerle birlikte 1701 ylnda Afyon civarnda iskana tabi tutulan

cemaat, önce mera ve tarlalar yetersiz diye itiraz ettiyse de tahrir yapld ve ertesi yl çevre yöneticilerine

emirler gönderilerek iskan yapld. Bir ksm sonradan iskan terk edip zulme baladysa da (1703 ve 1708’de)

eski yerlerine tekrar yerletiler.610 Gölegir cemaati Sandkl’ya bal Çavubeyli, Kazanpnar, Cad ve Yenice

köyleri ile Urla’ya bal Okçular ve Deliler köylerine yerleti. Bu cemaatin yöneticileri arasnda Avar olu

Abdurrahman adl birisinin bulunmas611 bu cemaatin Avar kökenli olduunu gösteriyor. Burada unu da

belirtelim Afyon ve çevresinde yerleen Türkmenler genellikle Afar obalardr.

Gündüzlü Avar : Moollarn Köseda Savandan sonra (1243) Selçuklular yenip ardndan 1277’de

Anadolu’nun önemli bir ksmna hakim olmalar üzerine, Moollara kar Anadolu’yu savunan tek unsur

Türkmenlerden bir ksm, Mool basklarna dayanamayp Suriye’ye (Gazze’den Antakya ve Diyarbakr’a kadar

uzanan saha ile Suriye sahillerine) 40.000 çadr nüfusla göç ederek Memlukler’e snd.612 Bu Türkmenler

burada da Boz-ok ve Üç-ok tekilatlarn yaattlar. Bozoklar’n banda ise Afarlar vard. 613 Onlar, üç obaya

ayrlyordu ve bunlardan biri de (dierleri Halep’te Kutbei-Oullar idaresindeki Afarlar ve Antep’te Köpek-

Oullar idi) Amik ovasnda bulunan Gündüz-Oullar idi. Balar olan Gündüz Bey, Doanc-Olu Faris’in

ölümüyle, buradaki bütün Türkmenlerin ba olmutu. Bu obann ilk tannan ve en ünlü ahsiyeti Gördü Bey’dir

ve bir çok baarlar vardr. 614

Gündüzlüler, dier Türkmen boylaryla beraber 14 ve 15. Asrlarda bölgede Osmanl-Akkoyunlu-Memluk

devletleri arasndaki çekimelerde ve Dulkadr Beylii ile Ramazan-Oullar bünyesinde youn olarak faaliyet

göstermitir. Gündüzlüler, 1482’de Mehmet Bey’in bakanlnda idi. Bu tarihte Osmanllar Çukurova’y istila

etti. Osmanl hakimiyetini kabul etmeyen Türkmenler ve Afarlar yaplan savata yenildi. Gündüz olu Mehmet

Bey savata ölenler arasndayd.615 Bundan sonra Gündüzlülerin çounluu liderleri Mansur Bey Afar

idaresinde ran’a gitmitir. Yerinde kalanlar ise Antakya’dan Konya’ya kadar uzanan sahada yaylmtr. ran’daki

Gündüzlüler, Kuh-Giluye ve Huzistan’da yayorlard. Sonradan bir ksm Horasan’da Abiverd tarafna (Bunlar

daha sonra Köse Ahmedli adn almlardr), bir ksm da Aralu’dan bir bölük ile beraber Urmiye’ye

gönderildi.616

Antakya’da kalan Gündüzlüler ise 1526’da 8, 1536’da 7, 1550’de ise 6 cemaatten oluuyordu. Bu

cemaatler, Avar, Pekmezli, Boynu Ksal, Çorap-Olu, Döneklili, Gündüzlü, Hemenli, Ulaml ve Yvacklar

cemaatleri idi. Ana cemaatin adn tayan Gündüzlü obas, 1526’da biri 35 hane, Halep’in dousunda olan dieri 4

hane olmak üzere 39 haneydi. 1550’de ise tek ube olup 27 hane nüfusu vard.617 Bu grup daha sonra

Anadolu’da faaliyetlerde bulunmu ve devlet tarafndan iskana tabi tutulmutur.

Boz-Ulus Türkmenleri arasnda da Gündüzlü Avar bulunmaktadr. Bunlar, Osmanl hakimiyetini kabul

etmeyip Ak-Koyunlu birliine katlanlarn kalntsdr. Gündüzlüler, Boz-Ulus içinde 1540 tarihinde Uurlu

Kethüda idaresindeydiler ve 23 hane, 5 mücerret ve 28 neferden oluuyordu.618 II. Selim döneminde ise 21

hane ve 15 mücerret nüfusa sahipti. Gündüzlüler, daha sonra Yeni-l Türkmenleri içine karp buradaki

Gündüz Avar’n oluturmutur.619 Yeni-l’deki Gündüzlü cemaatinden baz bölükler ise Kayseri’de faaliyette

bulunmutur. Dulkadrl Türkmeni olarak bilinen bu cemaat, 1584’te Kzlca n’de oturuyordu ve 12 hane nüfusa

sahipti.620

ç-El’den kalkp Alaiye’ye gelerek halka zarar veren Türkmenleri tedip için Alaiye Sancak mutasarrf

Musa Paa harekete geçmi, ancak Saruhan Sancandaki Atala kazasna geldiinde (1699 yl) bir ksm Türkmen

cemaatlerinin hücumuna uramt ki bu cemaatlerden birisi de Gündüz-Oullar idi.621 Bu bilgiden Gündüzlü

Avarndan baz gruplarn Bat Anadolu’ya doru yayldn anlyoruz.

Malatya’nn Gündüzbey kasabas ile Pütürge’nin Gündüz köyü de bu obadandr. Bu cemaatin Osmanl

topraklarnda yerleme sahas u ekildedir. Adana, Alanya, Antakya, Aydn, Çorlu, Dulkadr, Edirne, Halep, ç-

El, znik, Karahisar- arki, Kars- Mara, Kean, Koçhisar, Kütahya, Mara, Marmara – Saruhan, Saruhan, Sinop,

Söüt, Tarsus ve Yeni-l. Ayrca Gündüz Fakihli obas Yeni-l ve Halep’te Gündüz Hacl obas ise Boz-Ok ve

Mara’ta görülüyor.622

Habilli : Beylikli Avar obasdr. Halep bölgesinde 1526’da 12 hane, 1536’da 13 hane nüfusu vard.623

Cemaatin kuzeye çekilerek Dulkadr Türkmenlerine dahil olup Zamant civarnda iskan olduklar anlalyor.

Hac Avarl : Osmanl belgelerinde Nide’de yerletii belirtilen bir oba.624

Hac vazl Avar : Bu cemaatin ad, Hac Ayvaz (Ayvadolu), vaz (Ayvad) Hacl, Ayvadl (vazl) eklinde de

geçer. Kayseri’de Karata (ncesu) Yörüklerinden olan Mehmet veled-i Ramazan’a tabi vaz Hacl cemaati,

1500’de 40 hane, 1518’de 47 hane, 1522’de 49 hane, 1543’te 60 hane ve 1584’te 34 hane idi. Cemaatin baz

neferlerinin Kayseri ehir merkezine yerletikleri anlalyor ki Hac vaz mahallesini bunlar kurmutur.

Kayseri’de bulunan ve Hac vaz cemaatinden olduu anlalan Ali Bölüü adl oba da Karata (ncesu)

Yörüklerindendir. 1500 ylnda bölgeye yeni gelmi olan cemaatin 1584’te 67 hane nüfusu vard. vaz Hacl’dan

olan Gözübal obas ise 1483’ten itibaren Kayseri’de gözüküyor. 1518’de 12 hane, 1522’de 13 hane, 1543’te

13 hane nüfusa sahipti.625 vaz Hacl’dan baz bölüklerin bu yüzylda Dulkadr sahasnda da bulunduklarn

görüyoruz.

1690 ylndaki Avusturya Seferine katlan Afar beylerinden Hac vaz-Olu Dokuz brahim Bey ile Hac vaz-

Olu Abaza Bey’in adlar geçiyor. 626 Bunlardan brahim Beyin soyu günümüzde brahim Beyli Avar olarak

yayor. Hac vazl Avar’nn, ad geçen bu Hac vaz’dan geldiini biliyoruz.

Devlet tarafndan 1691-92 ylnda Rakka’ya iskanlar emredilince, ot bitmeyen ve artlar oldukça kötü olan

bu yere gitmek istemeyen ve Membiç’te yerlemek isteyen Hac vaz Oullar, Membiç’e iskana izin çkmasna

ramen devlete kar gelip iskana uymadlar. Azez, Antep ve Halep civarnda ekyalk yapp 4-5 köyü de talan

ettiler. Bunun üzerine devlet, lbeyli, Koyunolu brahim ve Çobanolu vs.. cemaatlerinden de yardm alp

harekete geçince aman dileyip 1697 ylnda Rakka’ya iskan kabul ettiler.627 Kayseri’nin Develi ilçesi

Ayvazhac köyü bu obadandr. Ayrca, Adana, Antakya, Birecik, Boz-Ok, Edirne, Gavurda, Halep, Kars-

Mara, Kayseri, Kete, Krk Kilise – Özi, Küçük Salmanl, Manavgat, Mara, Rakka, Sarçam ve Yeni-l’de de

yerlemilerdir.628

Boz-Ulus Türkmenleri arasnda da bir vaz cemaati bulunmaktadr. Bu cemaat, Ak-Koyunlu emirlerinden

Hac vaz’dan geliyor. Burada u hususu belirtmeden geçmeyelim. Afar obalar ile Ak-Koyunlu yöneticileri

arasnda isim benzerlikleri oldukça dikkat çekicidir (Tur Ali Bey – Tur Ali Hacl Avar, Kutlu Bey – Kutbeyli

/ Kutlubey Avar gibi). Biz Avarlarn önemli ölçüde Ak-Koyunlulara destek verdiini biliyoruz. Böyle bir ba

kurulabilir.

Hac Mustafal : Kara Recepli diye bilinen 3 obadan (dierleri Arap Hasanl ve brahim Beyli) birisidir.

1690 ylndaki Avusturya Seferine katlan Afar beylerinden Çerkez-Olu Hac Mustafa Bey’in629 soyundan

geliyor.

1691-92 ylnda Rakka’ya iskanlar emredilince, ot bitmeyen ve artlar oldukça kötü olan Rakka’ya gitmek

istemeyen ve Membiç’te yerlemek isteyen Hac Mustafallar, Membiç’e iskana izin çkmasna ramen devlete

kar gelip (Hac vaz Avaryla birlikte) iskana uymadlar. Azez, Antep ve Halep civarnda ekyalk yapp 4-5 köyü

de talan ettiler. Devlet, lbeyli, Koyunolu brahim ve Çobanolu vs.. cemaatlerinden de yardm alp harekete

geçince aman dileyip 1697’de Rakka’ya iskan kabul ettiler.630 Hac Mustafallar, Lek, Afar ve Tacir

cemaatiyle birlikte bask yaparak 1712’de Rakka’ya iskan istenen Recepli Avar’n iskana göndermemitir.631

Bu onlarn iskan bölgesinden kaçtklarn gösteriyor.

Bu cemaat Malatya Sanca, Gördes, Kzlhisar – Sla, Yeni-l, Halep ve Rakka’da yerlemitir. Kayseri’de bu

oba Mustafabeyli olarak ta adlandrlr. Bu adda bir oba ise Rakka ve Barçn’da bulunuyor.632 Kayseri’nin

Pnarba ilçesi Hassa ve Tözgün köyleri de bu obadandr.

Halil Paa-l (Olu) : Kayseri’nin Tomarza ilçesi Güzelce, Melikviran ve Aliaalar köylerinde oturan Afar

obas. Bu obadan baz bölükler Teke bölgesinde Kaakl’da iskan olmutur.633

Halil-Olu : 1690 ylndaki Avusturya Seferine Afarlar, Recep-Olu Halil Bey önderliinde 200 atl ile

katlmlard.634 Halil Bey, 1691 ylnda ise Sis Sancak beyi idi.635 Bu obann Halil Beyin soyundan geldiini

anlyoruz. Kayseri’nin Pnarba ilçesi B. Karamanl, K. Karamanl, Kadl, Çamlca, Kzlören, Demircili, Hasrc,

Akpnar, B. Kömarmut ve Pulpnar köyleri bu obadandr. Kayseri merkez Kzk köyünde de bir miktar Halilolu

var. Türkay, bu obann yerleme yerlerini u ekilde veriyor. ç-El, Alanya, Manavgat, Karahisar- Nall –

Hüdavendigar, Mara, Dulkadr ve Halep.636

Haraçl : Köpekli Avar obas. Halep bölgesinde yalnzca 1536 tahririnde adna rastlanlan küçük bir oba.

Bu tarihte 6 hane nüfusu vard.637

Harikli : Herek Oullar, Herek Ua, Hörki, Harikan, Herecli, Herekli, Herikli, Hereke, Hareke, Heriki,

Herekyan adlaryla da tannr. Sis Avarlarndan Doyranl’ya mensuptur. Cemaatin 1519 tahririnde ad geçmiyor.

1523-4’te 51 hane, 12 mücerret, 3350 akça hasl olan cemaat defter harici kaydedilmi ve Altunini mezrasnda

ziraat yapyordu. 1525-6’da 75 hane, 18 mücerret, 1 sipahi-zade, 3350 akça hasl, 1536-7’de ise 77 hane, 29

mücerret, 3648 akça hasl vard ve Dulkadr Sancanda Yumruktepesi mezrasnda ziraat yapyordu.638

Günümüzde Adana’nn Ceyhan ilçesinde Herekli adnda bir köy bulunmaktadr.

Sis bölgesinden dalan Herikliler, 1688-89 yllarnda Kara eyhli Avar, Beydili ve dier baz boylarla birlikte

Hsn- Mansur (Adyaman) kasabasnda ekili yerleri ve köyleri tahrip edip bir çok kiiyi öldürdüler. Göçebe

airetler devlet tarafndan takip edilmelerine ramen sürekli ayaklanyorlard.639 1691 ylnda Bat Anadolu’ya

yerletirilen ve ikayet üzere tanzimlerine karar verilen Danimentli Türkmenlerinden ve Rum li (Sivas) sakini

olan cemaatlerden biri de Bekta Kethüda, Kara Ömer Kethüda ve Hac Olu Ahmet’e tabi Hereklilerdi.640

Bat Anadolu’daki Heriklilerden önemli kollar burada yerleip kalmtr. zmir’in Seferihisar ilçesinde Hereke

(Düzce), Bursa’nn Keles ilçesinde Hereke (Çayören), Tekirda’n Malkara ilçesinde Hereke (Yürük) köyleri

ile Rodos adasnda Hereke adl bir yer bunlardan hatradr. Kocaeli’nin Hereke ilçesini de hatrlatalm. Sivas

civarnda bulunan Heriklilerin bazlarnn da bu bölgede iskan olduklarn söyleyebiliriz. Sivas merkeze bal

Herekli (Bedirli) ile Gümühane Torul’a bal Herek köylerinin yannda Tokat’n Erbaa ilçesinin de eski adnn

Herek olmas onlarn yerleimiyle ilgili bize bilgi vermektedir. Ayrca Ordu ilinin Mesudiye ilçesinde Herközü

köyü de bu obayla ilgilidir.

Ardndan Heriklileri, Nevehir’e iskan edilen Boynu-inceli Türkmenleri arasnda görüyoruz. Bunlardan

durumu iyi olanlar kasabaya dierleri ise Eyup-li'ne (1727 yl) yerletirildi. Herikliler, Nevehir merkezde 79

hane ile iskan oldular (1727-30).641 Ayrca çevrede 16 köy kurdular. Bu köyler, Hacbekta ilçesine bal

Karaburna, Karaburç, Krkl (ahinler), Kzkl (Yeilli), Köekta, Kzlal, Kayaalt, Caak (Hacbekta lçesinde),

Kozakl ilçesine bal Kalecik, Abdi, Karayanalak (Boaziçi), Gerce (Kozakl lçesinde), mran (ksmen) Ayl

(ksmen) Halaka (ksmen. Yeni ad Dörtyol) Gülehir ilçesine bal Karahöyük, Haclar, Srl, Yüksekli (Gülehir

lçesinde) köyleridir.642 Onlardan bir ksmnn bu iskan srasnda çevre illerde de yayldklarn tahmin edebiliriz.

Krkkale’nin Delice ilçesine bal Herikli köyünü bu dalanlar kurmu olmaldr.

Nevehir’de yerleen bu Heriklilerin buraya Sis bölgesinden göç ederek geldiklerini anlyoruz. Bölgede

yaptmz çalmada Herikli büyüklerinden Ali Bey, bundan 250 yl önce Kozan’dan geldiklerini dedelerinden

duyduunu söylemiti. Dier Herikliler de bu düünceye katlyorlar. Böylece Nevehir’de iskan edilen Heriklilerin

Sis’ten alnp Boynu-ncelilere dahil edildiini anlyoruz.

Sicillerde Kayseri yöresinde de Heriklilere rastlanmaktadr. Bunlardan baz bölüklerin burada yerletii

tahmin olunabilir. Nitekim Mara tahrirlerinden Heriklilerin, Pnarba’nn Gökçeköy ve Kösin köylerinde

yerletikleri anlalyor.643 Günümüzde Sarz’n Esirik köyünde oturan Avarlar, Herekçiolu adyla anlyor. Ayrca

Kuçu köyünde de ksmen varlar. Bunlarn lakaplar Kll’dr. Dadalolu bir iirinde “Oyman Kll” diyor. Boz

Avarlarn bir kolu Kll adn tayor. Bunlarn yörede genel adlar ise Türkmenliler’dir.

Heriklilerin douya da göç ettiklerini biliyoruz. Nitekim, Diyarbakr Lice’de Herak, Çermik’te Herekli,

Hakkari emdinli’nin Herki (Meelik) gibi köy adlar onlardan kalmadr. Günümüzde Hakkari’nin emdinli

lçesinin büyük çounluunu Herikliler (bölgede Herki deniliyor) oluturmaktadr. Bu Herikliler asl nüfusun

küçük bir ksmn oluturuyor. Airetin büyük bir çounluu snrlarmza yakn Irak ve ran topraklarnda

yaamaktadrlar. Kuzey Iraktaki en büyük airetlerden biri de bu Heriklilerdir. II. Abdulhamit tarafndan

Hakkari bölgesinde yaptrlan bir saymda 4.500 hane Nesturi ile 12 hane Ermeni’ye karn 30.500 hane

Müslüman nüfus vard. Bu Müslüman nüfus arasnda 500 hanesi emdinli Nahiyesinde yerleik, 3.000 hanesi

göçebe olmak üzere 3.500 hane Heriki aireti bulunuyordu. Rus ve ngilizlerin Hakkari’deki Nesturi ve

Ermenileri kullanarak iç isyan çkarma çabalarna kar 1890’dan sonra kurulmas kararlatrlan Hamidiye

Alaylar’nn 17, 18, 19, 20, 26 ve 39. Alaylarna bu Heriklilerin dahil edildiini görüyoruz.644 Heriklilerin bir

bölümü Mardin’in Silopi ve Cizre lçesinde yerlemi (Herikan) ve günümüze kadar varln korumutur.645 Bu

Herikliler eyh Sait syan (1925) bata olmak üzere Cumhuriyet Devrindeki isyanlara katlmtr.646

Osmanl belgelerinde bu cemaatin Adana, Aksaray, Aydn, Barçnl, Boz-Ok, Daniment – Afyon, Eyüpeli,

Hacbekta, Halep, zmir, Karaman, Kayseri, Kean, Krehir, Konya, Kütahya, Malatya, Mara, Mardin, Musul,

Nevehir, Rumeli, Sis, Sivas, Tekfurda – Çirmen, Tokat, Van, Yeni-l ve Yeniehir – Aydn bölgelerinde

yerletii görülmektedir.647

Harzem / Horzum : Harzem-ahlar Devleti’nin hükümdar Celalettin Harzem-ah, Cengiz Han’n önünden

kaçarak Dou Anadolu’ya gelmiti. Burada Anadolu Selçuklu sultan Alaeddin Keykubat ile bozumu ve 1230

ylnda Yass-Çemen Sava’nda yenilerek snd dalarda yerli halk tarafndan öldürülmütü. Onun ölümü üzerine

maiyetinde bulunan komutanlar, askerler ve halk Selçuklu hizmetine girmiti ki bunlara Harzemli / Horzemli

deniliyordu. te bu cemaat onlarn bakiyesidir. Bu cemaatin genellikle Anadolu’nun batsnda bulunmas

Germiyan-Oullar sebebiyledir. Harzem-ahlarn maiyetinden olan Germiyanllarn içinde de Harzem airetleri

vard. Germiyanllarn Bat Anadolu’ya göçünde bu cemaat onlarla birlikte batya gelmitir. Nitekim,

Kütahya’da Horzum Aireti Ovack, zmir Ödemi’te Horzum, Manisa Alaehir’de Horzum Alakaya, Horzum

Embelli, Horzum Keserler, Horzum Sazdere köyleri ile Ege bölgesinde Horzum adl oymaklarn varl bununla

ilgilidir.648 19. Yy’n ikinci yarsnda Bat Anadolu’daki Türkmen cemaatlerinin bir listesini veren Rum asll

Dr. Çakrolu, Horzumlularn Aydn ve Bursa’da bulunduklarn belirtmitir.649

Bu cemaatin Avarlarla ilikisine gelince, Afyon Dinar’da 23 köyde yaayan Horzumlulara ayn zamanda

Afar denilmektedir (Doç. Müjdat Kayayerli’nin verdii bilgi). Ayrca Yörük dernei olan Yör-Türk’ün yapt

çalmada da Horzumlar bir Afar obas olarak kabul edilmektedir. Horzumlarda Afar kimliinin bulunmas

onlarn Germiyanllarla yaknlklarnda aranmaldr.

Güney bölgemizde ise ç-El Yörüklerinden olup rahat durmadklar ve çevreye zarar verdikleri için Kbrs’a

sürülen (1714-41) cemaatler arasnda Horzumlular da vard.650

Belgelere göre Horzum cemaati Adala – Saruhan, Alanya, Denizli, Güzelhisar – Aydn, Hamit, ç-El,

shakl – Akehir, Konya, Kütahya, Mentee, Teke, Ula ve Yalvaç’ta görülüyor.651

Hedilli : Recepli Avarlarnn bir kolu. 1703 ylndan itibaren dier Recepli Avar obalaryla birlikte Belih

nehri boylar ve Rakka’ya iskan edildi. Ancak bir müddet sonra bir ksm iskandan kaçp etrafa dalarak Kars ve

Çldr taraflarna gittiler. Rakka’ya iskan olan Recepli obalarnn 1729 ylndaki tahririnde 31 hane ve 12

mücerret nüfusa sahipti.652

Hemenli : Gündüzlü Avar obasdr. Halep bölgesinde 1526’da biri 22, dieri 32 hane olan iki bölüktü.

1536’da ise tek ube olup 44 haneydi.653

Hobal(l) / Obal : 16. Yüzylda Mara civarnda görülen Obal cemaati, daha sonra Recepli Avarnn bir

obasn tekil etmitir. Oballar, Yeni-l, Rakka, Karaman, Krehir, Sis, Kayseri, Adana, Mara, Kadirli ve

Zamant’da yerlemitir.654

Hoca Fakihli Avar : 16. Yy’da Uak bölgesinde bulunan kalabalk yörük topluluu arasnda II. Selim

devrinde büyük bir Afar oyma bulunuyordu. Bu Afar oyma 5 obaya ayrlyordu (Afar adl 2 oba ile Musacalu

ve Öksüzler) ki bunlardan biri 54 vergi nüfuslu Hoca Fakihli Avar idi.655 Bu obann bölgedeki dier Afar

obalar (Musacalu ve Öksüzler) gibi doudan geldiini görüyoruz. Çünkü bütün bu obalarn Mara ve çevre

bölgelerde faaliyet gösterdiini biliyoruz. Nitekim Hoca Fakihli Avar da Osmanl belgelerinde Mara ve

Dulkadr bölgesinde bulunan bir oba olarak zikredilir.656 Mara’taki cemaat, Göynük nahiyesinin Hil Ab

köyünde bulunuyordu.657

Hovadl : Recepli Avarlarnn bir kolu. 1703 ylndan itibaren dier Recepli Avar obalaryla birlikte Belih

nehri boylar ve Rakka’ya iskan edildi. Ancak bir müddet sonra bir ksm iskandan kaçp etrafa dalarak Kars ve

Çldr taraflarna gittiler. Rakka’ya iskan olan Recepli obalarnn 1729 ylndaki tahririnde 10 hane ve 6 mücerret

nüfusa sahipti.658

Hüseyin Hacl : Garip-ah Avarndandr. 1500 ylnda hayatta olan Hüseyin veled-i Sülü’den adn alan

cemaat, 1518 ylna kadar Hüseyin Kethüda diye anlm, bu tarihten sonra Hüseyin Hacl adn almtr. 1584

ylndan itibaren Süleyman Kethüda cemaatiyle birlikte Garip-ah Yörüü olarak tannmtr. 1543’te 90 hane,

1584’te 69 hane nüfusu vard.659 Bu cemaatin Anadolu’da oldukça geni bir alanda faaliyet gösterdiini

anlyoruz. Kayseri’den baka Adana, Aydn, Çukurova, Diyarbakr, Dulkadr, Halep, Mara ve Yeni-l’de

yerlemilerdir.660 Mara tahrirlerine göre Hüseyin Hacl’dan bir grubun Kayseri’nin Pnarba civarnda Koyrn

ve Sarueyh mezralarnda yerletikleri görülüyor.661

fraz- Dulkadrl’dan baz cemaatler (14 cemaat) ekyalk yaparak çevre köyleri yerlerinden etti. Demirkap,

Misis, Kurtkula bölgesi, Nide sanca mutasarrf Polatzade smail bey bunlar Kurtkula bölgesine yerletirmek

için 1705 ylnda emir ald. Hüseyin Hacl’nn da dahil olduu bu cemaatler, bu bölgede derbentçi olarak

yerletirildi. Ancak, Hüseyinhacllar baz obalarla iskan terk edip Karaman, Kütahya, Bursa, çel, Aydn ve

Saruhan’a gittilerse de 1725 ylnda tekrar çukurovaya nakilleri saland. 662

Hüveydi Aireti : Anadolu’ya ilk Türkmen göçleri esnasnda Afarlardan bir grup 1200’lerde Adyaman

civarna gelip yerletiler. Adyaman’n Besni ilçesi ve çevresine gelip ilk yerleenler de bu Avarlardan bir

bölüktü. Ardndan 1350 ylna girildiinde Akkoyunlular Kafkasya ve ran’dan Frat ve havzasna gelirler.

Bunlarla birlikte gelen Afarlar daha önce gelip yerlemi olan boydalarnn yanna yani Besni ve Keysun Ovasna

yerleirler. Böylece Besni civarnda önemli bir Afar nüfusu oluur. Bunlarn bir ksm bölgedeki siyasi olaylar ve

basklar sonucu Kafkasya’ya gitmilerdir. Günümüzde Kafkasya’da Besni adl yerleim birimleri ve Besni boyu

vardr. Ayrca Arnavutluk’taki Besni ilçesinin ad da oraya göç eden Avarlardan kalmadr. Günümüzde ilçe

merkezinde yaayan Afarlarn bir bölümü ile Eskiköy, Mamadikli (Kurugöl), Kiti (Karagüveç), Saryaprak,

Köseceli, Tetirli, Birime (Toklu) ve Kevcali (Çaykaya) köyleri ile Boncuk mezrasnda (Toklu’ya bal)

yerlemi olan Hüveydi Aireti (Hüveyda, Hüveydanl da denir.)663 bunlarn torunudur. Bu köyler civarda

Hevedik köyleri diye de tannyor. Hüveydilerin bir ksmnn Kilis ve civarna gelip yerletiini belirtelim.

Kurtulu Sava’nda bu Avarlarn önemli hizmetleri olmutur. Bunlardan Besnili Hasan Bey, önemli bir

ahsiyettir. Franszlarn Antep ve Mara igalleri Besni’de geni yanklar uyandrr. Besni igale uramamasna ramen

silah, cephane ve yiyecek toplanarak Antep ve Maraa gönderilir. Hüveydi airetinin ileri gelenlerinden h

Mehmet Aa’nn torunu ve Vakkas Aa’nn olu Hasan Bey, civarda Kuvay- Milliye lideri haline gelerek

düzenli bir birlik kurar. Antep ve Mara savunmalarnda çok önemli hizmetler görür. Hasan Bey kuvvetleri

Antep’te 11 ay çarpr. Yaptklar gece basknlaryla Franszlarn korkulu rüyas haline gelir. Hasan Bey ve

kuvvetleri bu mücadelelerinden dolay Atatürk’ten tebrik ve taltif alr. Elcezire Komutanlnn Ankara’ya

gönderdii raporda da Besni’deki Türkmenlerden bahsedilir. Hasan Bey’in amca kz olan Senem Aye’de

bölgede Kuvay- Milliyece olarak adn duyurmutur. Senem Aye, Hasan Bey’e katlarak Senem adl bölüün

bana geçmi, Mara ardndan Antep savunmasna katlmtr. Alt kurun yaras alan ve sakatlanan Senem Aye 1954

ylnda ölümüne kadar çevresinde Gazi Nine olarak sayg görmütür.

Ak ükrü, Hasan Bey için unlar yazmtr. 664

Milli akn erlerindenHasan Beyi metheylemek

Besni Beyi Hasan BeydirLayktr Hakk demek

Ate saçan gözlerindenKonanda türlü yemek

Besni Beyi Hasan BeydirSofra kuran Hasan Beydir

Gazi Yurtlu yoldalarlaHasan Bey, güzel huylu

Harp eyleyen gardalarlaYakkl orta boylu

Yüz krk erle atelerleHalk içinde parlak soylu

Göüs geren Hasan BeydirBelli duran Hasan Beydir

Hüveydilerden Reit Aa (1870-1935) ise Atatürk’ün daveti üzerine Erzurum ve Sivas Kongrelerine

Malatya temsilcisi olarak katlm, 1. ve 2. dönem Malatya, 3, 4 ve 5. dönem Antep’ten milletvekillii yapmtr.

Ayrca Sait Aar ve Halil Aar’da milletvekili olmutur.665

Yukarda Hüveydilerin bir bölümünün Kilis ve civarna gelip yerletiklerini söylemitik. Bölgeye gelen

Hüveydiler (kendilerine Hevedi/Hevidi diyorlar) kaynaklarda “Kilis Kürtleri” diye adlandrlan grup arasna

girmi ve zamanla onlarn bir parçasn tekil etmitir. Bu sebeple onlar günümüzde kendilerini kürt olarak

tantyorlar. Buna ramen köklerinin Türk olduunu ispatlayan önemli bir hatray da unutmamlardr. Kilis

Hüveydileri atalarnn Orta Asya’dan gelmi olduunu hala söylemektedirler. Adyaman’n Besni ilçesinin Kiti

(Karagüveç) köyünden geldiklerini söyleyen Hüveydiler Musabeyli ilçesinin Hapsino (Güneli) Pertikli

(Çalkaya) ve ksmen Merdanl (Kocabeyli) köylerinde yaamaktadr. Bununla birlikte dier Kürt köylerinde de

Hüveydi ailelere rastlanr.

brahim Beyli : Kara Recepli olarak tannan 3 obadan (dierleri Arap Hasanl ve Hac Mustafal) biri. 1690

ylndaki Avusturya Seferine katlan Afar beylerinden Hac vaz-Olu Dokuz brahim Bey’in666 soyundan

gelmektedir. Buradaki “Dokuz” lakab, bu obann Fettahl Dokuzu cemaatine tabi olmasndan kaynaklanyor.

Bu seferden ksa bir süre sonra (1702) bu oba, Urfa’da Belih Nehri ve Akça Kale civarna bölgedeki Arap ve

Türkmen ekyalarna kar bir güvenlik unsuru olarak iskan edilecektir.667 Ayrca bir ksm mensuplarnn Yeni-l

ve Halep’te de iskan edildiini gördüümüz 668 bu oba, günümüzde Kayseri’nin Pnarba ilçesi Avarsöütlü

köyü ile Tomarza ilçesi Toklar, Taf (Özlüce – sonra Dadalolu), Madrasan ve Kesir köylerinde (bu köylerin

hepsinde ksmen varlar) yaamaktadrlar.

mam Kulu Avar : Bu oyman adna bakarak onlarn ran’dan Anadolu’ya geldiine veya ran’daki Türk

Devleti olan ia mezhepli Safevi taraftar olabileceine hükmedilebilir. Ancak ran’da bu adda bir oymaa

rastlanmyor. Fakat bu oymakla ilgili bilgilere 1691-92 iskannda rastlanmas onlarn ran’dan gelmi olmasn

mümkün klyor. Çünkü 1620’lerden sonra Safevilerin Türkmenlerin nüfuzunu krp onlar sürmesiyle ran’dan

Anadolu’ya bir Türkmen akn olduunu biliyoruz. Bu Türkmenler, 1691 ylndaki iskana tabi tutulmulard.

mam-Kulu Avar’da bu dönemlerde gelmi olabilir. Nitekim ran Türk mparatoru Nadir ah Afar’n babasnn ad

da mam Kulu’dur. Üstelik bu tarz isimler ran sahasna aittir (ia’da imamlk oldukça önemli bir kurumdur. Kul

deyimi de yine oraya aittir. ah-Kulu gibi). Kayseri’nin Tomarza ilçesine bal mam-Kulu köyündeki Avarlarda

da ran’dan geldiklerine dair bir hikaye anlatlmaktadr. mam-Kulu köyü ile çevredeki baz köylerde eskiden

“Mulla” ad yaygnd ki bu da ran etkisini göstermektedir.

Bu cemaatle ilgili bilgilire gelince; 1691-92 ylnda Rakka’da iskan edilmi olan mam Kulu cemaati 1695

ylnda Bahrili ve Kara Gündüzlü cemaati ile beraber çevreye zarar verdikleri için Rakka Beylerbeyine emir

gönderilmiti.669 Bunlar bu tarihte Kadirli ilçesine gelip yerletiler. 1707’de Ceyhan nehri boyunca

Haremeyn vakf reayas olup izinsiz burada oturan mam Kulu Avar (Tacirli Avar ile) ekyalk yapyordu. Bu

yüzden eski yerletikleri yer olan Mara’ta Güvercinlik mevkiine iskanlar istendi. Recepli Avarna tabi olan

mam Kulu Uaklar ise dier baz oymaklarla Arap airetlerinin basksn önlemek için Havran nahiyesine iskan

edilmek istendiyse de baarl olmad. 670 1727 ylnda mam Kulu cemaati, Bahrili ve Leklerle birlikte

Pozant’da klyor, Nide üzerinden Erciyes’e gelip burada yaylyorlard. Bu geli gidiler srasnda Köstere,

Harmanck, Develi Karahisar ve ncesu’da halka zarar veriyorlard. Develiolu Seyid Mustafa bunlar yenip

bölgeden uzaklatrmt.671

Belgelerde mam-Kulu Avarnn Adana, Boz-Ok, Develi, Halep, Kars- Dulkadr, Kayseri, Mara, Misis,

Pozant, Rakka, Yeni-l ve Zamant’da bulunduklarn görüyoruz..672

manca : manl-Olu, manl Yürüü, Afar manl, fraz- manl, Kara Gündüzlü, Afar Yörüü gibi adlarla da

anlyor. manca cemaati, Boz-Ulus’a balyd. “fraz- manl” adna bakarak bu cemaatin manl Avar’ndan ayrlarak

baka bir oluum içine girdiini anlyoruz. Ayrca Kara Gündüzlü adn da tamalar, Kara Gündüz Avar’nn

manl’dan koptuunu akla getiriyor. Kara Gündüzlüler, Yeni-l Türkmenlerindendir. Belgelerde bu cemaatin

yerleme sahalarndan biri de Yeni-l’dir. manl Avar ise Mara bölgesi Türkmenidir. Bu iki saha birbirine

oldukça yakndr. Mara’taki manl’dan ifraz olan baz bölükler, Yeni-l’de Kara Gündüzlü adyla varln devam

ettirmi olabilir. Nitekim manl’nn baz kollar Yeni-l Türkmenleri arasnda bulunmaktadr. Ayrca 16. Yüzylda

Mara civarnda Avar Yörüü cemaatinin varl görülüyor.

Bu cemaatin Boz-Ulus’a katlarak Ankara civarna geldiini görüyoruz. Çünkü Boz-Ulus

Türkmenlerinden Tabanl cemaatinin, Orta Anadolu’ya gelerek Ankara civarnda yurt tuttuunu ve bu

bölgedeki Türkmenleri bünyesine alarak Tabanl Mukataas oluturduunu biliyoruz. Bu oluumun içinde

Avarlar kalabalk bir nüfusla yer aldlar. Tabanl’nn alt obalar arasnda manl ve fraz- manl adl obalar da

bulunmaktayd.673 Bu obalarn daha batya gidenleri Afar Yürüü olarak tanndlar. Çünkü Bat Anadolu’da

Yörüklük canl bir ekilde yaamaktadr. Afar Yörüklerinin Denizli-Çivril’de674 ve Afyon-Bolvadin’e bal

Özburun Kasabasnda675 yaadklarn biliyoruz. Bilindii gibi Yörüklük bir boy ad deil, bir yaam tarzdr ve

göçebe olan tüm boylar kapsamaktadr. Afarlarda Bat Anadolu Yörükleri gibi en son yerletirilen gruplardan

olduu için göçebe bir topluluktu. Bu sebeple Yörük olarak adlandrlmalar normaldir. Ancak unu belirtelim

Bat Anadolu’da Manav (yerli Türk), Türkmen (Boz-Ulus kalnts), Yörük (son dönem iskan olanlar) ve

Muhacir (Balkanlardan gelenler) farkl zamanlarda yaplan yerleimleri gösterdii için birer boy olarak telakki

edilir.

Cemaat Adana (sahil bölgesinde), Amasya, Ankara, Pnarba, Balya, Bor, Boz-Ok, Çankr, Çarsancak,

Çöl-Abat, Dinek Keskini, Diyarbakr, Dulkadr, Erzurum, Gördes, Halep, Haymana, Isparta, Karahisar- arki,

Kadirli, Karaman, Ka, Kayseri, Krehir, Mara, Nide, Rakka, Sis, Sivas, Sorkun, Tarsus, Teke, Tokat, Yeni-l

ve Zamant’da yerlemi gözüküyor.676

manl Avar : Kuzey Suriye Avarlarndan bir kol, Mara civarna çkp Bayat ve Beydili boylar ile birlikte

Dulkadr Beylii’ni kurmulardr (1337).677 Dulkadrllarn Osmanl egemenliine girmesiyle (1515) bölgedeki

Türkmenler, Dulkadrl Türkmenleri diye tanndlar. Bu Türkmenler Mara, Kadirli, Yeni-l ve bir ksm da Boz-

Ok’ta yaylmlard. Bunlarn en önemlisi Mara bölgesindeki manl Avar idi. manllar, 16. Yy’n birinci yarsnda

27 obadan oluuyor ve genellikle obalar idare eden kethüdalarn adyla anlyorlard. manl’nn bir çok obalar

Suriye çölünde klayp, Mara civarnda yaylamaktaydlar. Dier bir ksm ise Çukurova’da Knk ve Özer bölgesi

ile Lazkiye civarnda bulunuyordu. Bunlardan baz obalar 16. Yy’n ikinci yarsnda bulunduklar yerlerde

yerleik hayata geçmitir.678 Bunlardan tesbit edilenler Elbistan’n Ahsendere nahiyesine bal Kzlkandil,

Dereaz ve Tavanalan köyleridir.679 manl’dan bir ksm obalarn da Diyarbakr’da ve 1563-64 tarihinde Antep

ehri dolaylarnda baz köylerde yerletiklerini öreniyoruz. manl’dan baz kollar (Bedil, Taif ve Kzl Süleyman),

Yeni-l Türkmenleri arasnda bulunmutur. 680 manl’nn Suriye’ye inenlerinden bazlar burada ksa bir süre

(1550’de) Bayatlar arasnda bulundular. Bunlar ayn tarihte 19 hane ve 19 mücerret nüfusa sahipti.681

Avarlar, Mara yöresinde oldukça büyük bir nüfusa sahiptiler ve etkinlikleri fazlayd. Galiba bu hususu

en açk bir biçimde

Bir komogenim ben dikbal ve marur

Bin kez bakaldrdm Dou Roma’ya

Sonra Türkmen oldum Afar boyundan

Mool önünden kaçtm

Kaçtm Mara’a dütüm.

diyen Gülten Akn dile getirmitir.

manl Avar obalarndan bazlar unlardr. Bedil, Taif, Turyan (Taif’e bal), Kzl Süleyman, Anzmanl,

Bahaylu, Burhanlu, Derzilü, Eri Hacl, man-Olu, manl, Kzl Sultan-Olu, Ku Kran, Sadaka Demircili, Sar Hacl

682

Boz-Ulus Türkmeninden olup Karaman’da bulunan ve 1720 ylnda Ulukla ile Ereli arasndaki Çavular

köyüne yerletirilen manlucyan cemaatinin bu manl’dan olmas gerekir.683 Çünkü, Orta Anadolu’da bulunan

Boz-Ulus bakiyesi Türkmenlerinden Tabanl cemaatinin, Ankara civarndaki kalabalk nüfuslu Afarlar,

bünyesinde topladn biliyoruz. Tabanl’nn alt obalar arasnda manl ve fraz- manl adl obalar bulunmaktadr.

manl Avar, Bilecik ilinin Söüt ilçesi ve Yunanistan’da Serez ilinin Timurhisar kazasna da iskan olmutur.

684

ran’daki manllara gelince, Osmanl hakimiyetini kabul etmeyen manllar büyük bir nüfusla Mara

bölgesinden çkarak Safevi hükümdar ah Abbas devrinde (1587-28) ran’a gittiler. Bilinen ilk emirleri 1593-

94’te Hemedan valisi olan Kasm Sultan’dr. Kasm Sultan, Osmanl’lara kar savaarak Safevilerin snrlarn

korumu ve Osmanl topraklarna aknlarda bulunmutur. Kasm Sultan’n manllarla birlikte Urmiye, Saynkale ve

Sulduz’a yerletiini görüyoruz. Kasm Sultan’dan sonra yerine geçen olu Kelb-i Ali Sultan 1627’de Urmiye

valisi oldu. Bundan sonra Urmiye’de gördüümüz Avarlarn önemli bir ksm manlu’dan, valileri ise bu Kasm

Sultan’n soyundandr. 685 Bunlar o civardaki Kürt airetleri ile daima mücadele etmi ve Sünni Osmanllara

kar, ii Safevilerin snr bekçiliini yapmlardr.686 manl Avar ve onun bir kolu olan Kasml Avar, Urmiye ehri ve

bölgesi ile Urmiye Gölü bats, Selmas ve Uniye arasnda bulunuyordu. 687

19. yy balarnda ran’da bulunduu srada buradaki Türk oymaklar ile ilgili bir liste hazrlayan A. Dupre,

nallularn Isfahan’n Fereyden bölgesinde yaadklarn ve 4-5.000 kii olduklarn belirtmitir. Ayn yüzyln

ortalarnda bölgede bulunan ve bir liste yaynlayan Lady Shell ise Fars oymaklar arasnda nanlulardan

bahsederek Darab ve Fesa’da bulunduklarn nüfuslarnn 4.800 çadr ve evden müteekkil olduunu aktarr.688

nanllardan baz gruplarn Osmanl topraklarna göçtüüne hükmedebiliriz. Çünkü nanl adnda bir oba Eyüpeli,

ncesu, Çankr ve Malatya 689 civarnda iskan olmutur.

salu : Sis Avarlarndandr. Sis bölgesinde 1519’da 6 hane, 3 mücerret, dier bir grubu ise 11 hane idi.

1523-4’te 37 hane, 12 mücerret, 1525-6’da 35 hane, 23 mücerret, 1536-7’de 39 hane, 19 mücerret nüfusu

bulunmaktayd ve Padiah haslarna dahildi.690

sal cemaatinin baz bölükleri ayn yüzylda Dulkadr Türkmenleri arasnda da bulunuyordu. 1706’da, 10

yldr ekyalk yapan Tacirli cemaati civardaki airetleri rahatsz ederek yerlerinden kaçrmt. Bunlardan biri olan

sal cemaati ikayetçi olup durumlarnn bir nizama balanmasn istedi. fraz- Dulkadr ‘a tabi olup daha önce

Hama ve Humus’a iskan olunan cemaatten bazlar (10 hane) 1707’de Adana Knk’ta yerlemitir. 691 Adana ve

Sis bölgesinde bulunan cemaat, dalarak Kayseri, Mara, Halep, Edirne, Yeni-l ve Dulkadr’a gitmi, bir ksm da

Edirne ve daha ilerde Gümülcine ve Selanik’te yerlemitir. 692

slaml : Beylikli Avar obalarndandr. 1536 ylnda Halep’in dousunda yayordu ve 24 hane nüfusu vard. Bu

arada 5 hanelik Elsüz Fak adnda bir cemaat te slaml’ya balyd.693 slaml cemaatinin Dulkadr sahasnda da

bulunduklar görülüyor. Burada Kemall Avaryla birlikte ona tabi olarak faaliyet gösteren cemaat, Kadirli

yöresindeydi.

Ayrca Kayseri ve civarnda faaliyet gösteren önemli bir Türkmen topluluu da slaml adn tayordu. 1483’te

cemaatin gelirlerini cemaate adn verdii düünülen slam Bey diye birinin oullar tasarruf ediyordu.694 slaml

cemaatinin çiftlii “Avar Kla” adn tayordu ki bu onlarn Avar olan slaml cemaatiyle balarnn olduunu

gösteriyor. slamllar, Felahiye, Özvatan, Sarolan ve bugünkü Kocasinan ilçelerini içerisine alan bölgede

(Kenar- Irmak nahiyesi) yayorlard. slamlu Yörüklerine bal oymaklar unlard: Ahmet bin Bostanc (Bostanlu),

nalhanlu (Veled-i nalhan), Hacbayram veled-i Seydi (Ebiç), Ahmet Fakih Veled-i Hasan Hac (Ahmet

Fakih), Aydomu Kethüda Veled-i Toklu, Alp, Yusuf bin Ömer (Ömerlü), Hzr bin Yemliha (Yemliha),

Aydomu veled-i Halil, aban Veled-i Alembe (Alembelü), Evlad- slamlu, Veled-i Savc (Savc), Ahmed bin

Kömür (Kömürolu), Dada (Dadau), eyhler, Biligi (Bilüge), Demircilü, nal (Evlad- Eref), Avc, Ammlar

(Emmiler), Kzl Hasanl ve Muzaffer Fakihli Oyma.

Kara Afar : 1691-92 ylnda Hama ve Humus bölgesine iskan emredilen airetlerden biri de Halep

Türkmenlerinden Hamidi Kethüdaya tabi Kara Afar cemaati idi.695 Kara Avarllar, Humus’ta Urla köyü ile

Heykel ve Hudeyde mezralarna yerletiler.696 Bu cemaatten baz bölükler, 1695-96’da ekavetten dolay

Humus’a iskan olan ç-El Türkmenlerinden Eymür’e bal 9 cemaat arasnda bulunuyordu. Arap basksyla

yerlerini terk eden bu cemaatler, Murat Paa köprüsü ve Saylak mevkiine (Antakya’da) iskan edildiler.

Bunlardan Kara Avarl 30 nefer ve 20 çift idi. Ancak bu karar tatbik edilemedii içn eski yerlerine

gönderildiler. 1713 fermanyla Halep’ten ifraz edilip Trablus-am iltizamna dahil edildi.697

Karaba Kethüda : Beylikli Avar obas. Baz Beylikli obalar gibi bu oba da kethüdasnn adyla anlyordu.

Cemaatin, 1550’de 17 hane nüfusu vard.698 Sonraki devirlerde adna artk rastlanmyor. Bu onlarn baka

yerlere göç ederek yerletiini gösteriyor.

Günümüzde Milan airet topluluuna bal olan Karaba cemaati, Bingöl’ün Ki, Erzurum’un Hns, Karayaz

ve Tatos ilçelerinde bulunmaktadr.699 Ki ilçesindeki Karaba cemaati, Akta, Adakl, Ayvadüzü, Doankaya,

Mercan, Kamgölü, Sank, Kaynakdüzü, Danatepe köyleri ile Zabuk, Çorsan, kiz, Feruz, Karakoç, Kala,

Kantar, Haraba, Karaan, Navru, Mendelli mezralarnda yaamaktadr.700

Kara Budakl : Recepli Avarlarnn bir kolu. 16 ve 17. Yy’larda Karaman’da sakin Atçeken oymaklar

arasnda Turgut kazas Türkmenlerinden Kara Budak cemaati bulunmaktadr.701 1703 ylndan itibaren dier

Recepli Avar obalaryla birlikte Belih nehri boylar ve Rakka’ya iskan edildi. Ancak bir müddet sonra bir ksm

iskandan kaçp etrafa dalarak Kars ve Çldr taraflarna gittiler. Rakka’ya iskan olan Recepli obalarnn 1729

ylndaki tahririnde Kara Budakllar 32 hane ve 18 mücerret nüfusa sahipti.702

Türkay’n eserinde Recepli Avar’nn bir obas olarak Rakka, Karaman, Krehir, Sis, Kayseri, Kars- Mara,

Erzurum (Hns ilçesinde Karabudak köyü var), Kadirli ve Zamant’da yerletii belirtilen Kara Bulak obas703

Kara Budak’tr. Kara Budakllardan Kayseri ve civarna yerleenler günümüzde Kayseri’nin Pnarba ilçesine bal

Karabudakl (Kurttepe), Hörgücük (Kurtlar), Paal ve Cabe (Ayvack) köylerinde yaamaktadrlar.704

Kara Gündüzlü Avar : Yeni-l Türkmenlerindendir. Kara Gündüzlüler, 1522 ylnda Hatay’da bulunan

Bagras’ta (imdi Ötençay) Recepli’den Dokuz cemaati ile birlikte yerlemiti.705 1690 ylndaki Avusturya

Seferine katlan Afar beylerinden Kara Gündüz-Olu Kara Halil Kethüda, Kara Gündüz-Olu Selim Bey ve

Kara Gündüz-Olu Murat Beylerin ad geçiyor. Cemaat adn bu Kara Gündüz Bey’den almtr.706

Rakka’da iskan edilen Kara Gündüzlü cemaati 1695 ylnda Bahrili ve mam Kulu cemaati ile beraber

çevreye zarar verdikleri için Rakka Beylerbeyine emir gönderilmiti.707 1700 ylnda erefli, Çöplü ve Köseli

Avaryla birlikte Yahyal kazas köylerine zarar veren Kara Gündüzlüler, Adana’nn Misis derbendine

derbentçi kaydedilmi ve hac yolunu korumalar karl vergiden muaf tutulmular. tiraz eden cemaatin itaatini

salamak için Adana beylerbeyi Mehmet Paa’ya emir gönderilmitir.708 Cemaatin, buraya yerlemeyi kabul

etiini anlyoruz. Nitekim, Kara Gündüzlü’nün 1753 ylnda Adana bölgesinde bulunduu görülüyor.709 Kara

Gündüzlüler, Rakka ile Adana ve çevresinden baka, Uzeyr, Yüreil, Yeni-l, Tarsus, Mara ve Boz-Ok’ta da

yerlemilerdir. 710 Kara Gündüzlülerin bir obas Aanl Avar adn tar. Bu oba için ilgili bala baknz.

Karaman-l-lar Avar : Karaman aireti Ouzlarn Afar boyundan idi.711 Karamanllar esas olarak 3 bölgede

görmekteyiz. Mavera’ün-Nehr, Azerbaycan ve Orta Anadolu. Bunlardan sonuncular, Orta Anadolu’nun

güneyinde Anadolu Türkmen beyliklerinin Osmanllardan sonra en büyüü ve devamls olan Karaman-Oullar

devletini (1250-1487) kurmulardr. Ana kütlesi Afarlara dayanan devlet, Üç-Ok Türkmenleri ile Türklemi

Mool oymaklarn da çevresine toplamt.712 Fatih bu devlete darbeler vurarak Konya-Karaman’ ele geçirdi ve

büyük oranda varlna son verdi. Karamanllar ise Balkanlar ile Trabzon civarnda yerletirdi. Karaman-Oullar,

ç-El’de küçük bir beylik olarak varln sürdürdü. Ancak rahat durmadklar için II. Bayezid tarafndan 1487

ylnda tamamen ortadan kaldrlnca Karaman aireti ve ona bal oymaklar peyderpey Anadolu, Kbrs ve

Balkanlarda bir çok yere sürgüne gönderildiler. Böylece devlet hem yeni fethedilen yerleri Türkletiriyor,

hem de bu boylar datarak tehlike olmaktan çkaryordu (Mesela Fatih, Trabzon Rum mparatorluunu ele

geçirince Karamanllarn önemli bir ksmn bölgeyi Türkletirmek için buraya göndermiti). Bursa’da kaldm

yllarda burada yaayan Bulgaristan’dan gelen Türk göçmenleriyle yaptm görümelerde halen canl bir ekilde

Karamanl ruhunun yaadna bizzat ahit oldum.

Ayrca Kbrs’a sürülen oymaklarn çounlukla ç-El Türkmenleri olduunu biliyoruz. Bunlardan baz ksmlar

ise Burdur tarafna giderek 15. Yy’da Hamid ilinde yurt tuttu. 16. Yy’da burada hala Bölük-i Karamanlu

cemaati varln sürdüyordu. 1593 tarihli bir fermanda ise Aksaray-Ankara arasnda bulunan Karamanllardan

bahsedilir. 1555 ylnda Karamanllarn bir bölümünün Antep’e gelerek yerletiklerini görüyoruz.713 Ayn

yllarda Mara’ta da Karamanllara rastlanmaktadr. Kemer nahiyesinin Karaöyük köyü, Keferdiz nahiyesinin

Doksanviran köyü, Aladinek nahiyesinin Arap ve Nurman mezralar, Zeytun nahiyesinin Mincekli köyü ve

Yusufhac mezras ile Tiyek nahiyesinin Krmtalan mezras bunlar tarafndan iskan olunmutur. Ayrca

Kayseri’nin Pnarba nahiyesinin Göllüce mezras da Karamanl idi.714 19. Yy’n ikinci yarsnda Bat

Anadolu’daki Türkmen topluluklar ile ilgili bilgiler derleyen Rum asll Dr. Çakrolu, Nazilli’den Isparta’ya

kadar olan yerlerde Karamanllarn yaadn belirtmitir.715

Karaman oymann dier bölümlerine gelince, onlarn bir ksm 12. Asr ortalarnda Maveraü’n-nehir’de, bir

ksm da Kara-koyunlu obas olarak Azerbaycan bölgesinde (Arran, Gence, Berdaa) yaamaktayd.716 Bunlarn

varl günümüze kadar gelmitir. Halen bu bölgelerde Karamanl diye yer adlar var. Astarabat, Gürgen, Herat,

Meruçek, Andhoy ve Akçay civarlarnda Karaman adl topluluklar bulunuyor. Serahs civarnda da Karaman

kabilesi var. ahsevenlerin bir obas da Karamanbelidir. Suriye’de Bayr ve Bucak Türkleri yer adlarndan Aa

Karamanl, Karamanl, Yukar Karamanl köyleri bulunmaktadr.717 Faruk Sümer, Kara-Koyunlular arasndaki

Karaman oymann adn Gence ve Berdaa hakimi Emir Karaman’dan (Bu ahs Kara Yusuf’un belerbeisiydi)

alm olabileceini söyler. Bu yüzden bu obann Karaman-Oullar ile ilgisini üpheyle karlar. (Ancak, Karaman-

Oullarnn kurucusu da Karaman adn tar. Biz Karaman’n Türklerde ahs ad olarak sk kullanldn biliyoruz.).

Kara-Koyunlularn yklmas üzerine bunlarn bir bölümü Ak-Koyunlu hizmetine girmi, ancak fazla itibar

görmedii için çounlukla Safevilere katlmlar ve kuruluunda yer almlardr. 718

Karamanllara Boz-Ulus içinde de rastlyoruz. Boz-Ulus’un ilk tahririnde adlarna rastlanmyor. Ama Orta

Anadolu’ya göç eden Boz-Ulus airetleri arasnda bulunmaktadrlar. Bunlar, Dulkadr Türkmenleri arasndaki

Karamanllarn bir kolu olmaldr. Ayrca Boz-Ulus’tan Oulbeyli cemaati de Orta Anadolu’ya geldikten sonra

(Karaman civar) baz obalara ayrlmt ki birisi de Karamanl obas idi. Anlalan Karamanllar, bu cemaatin içine

dahil olmulardr. Bunun yanda Boz-Ulus cemaatlerinden Tabanl, Ankara civarndaki airetleri toplayarak

Tabanl Mukataas diye örgütlenmiti. Bunlar arasnda da Karamanllar var. Bunlarn bu bölgede ekyalk

hareketlerine katld da anlalyor.719

Dulkadrl’dan Karamanl ve Dedeli Karamanl oyma 1692 ylnda Adana’da Ayas, Berendi ve Knk’ta iskan

oldu. Danimentli Türkmenlerinden Karamanl Mocan cemaati ise 1701 ylnda Geyikler kazasnn Avdan ve

uhutlu köylerine iskan oldu.720

fraz- Dulkadr’dan olan Karaman-Beceli (dier ad Aa Paal, Adana), Karaman-Depesi (Adana, Kara sal),

Karaman-Hacl (Adana), Alcl Karamanl, Karaman-Ua (Çorum, Dulkadr, Samsun, Kete, Gördük) ve Küçük

Karamanl (negöl, Daniment-Afyon) obalar da721 Kurtkula bölgesine 1705 ylnda derbentçi olarak yerletirdi.

Bunlardan bir ksm iskan yerini terk etse de tekrar döndürüldüler (1725). Ayrca dier baz ifraz cemaatleriyle

beraber Karaman-Ua da 1707’de Adanaya getirildi ve Anavarza – Knk bölgesine iskan edildi. Bunlar Andrn

Danda bulunuyordu.722

Belgelerde Karamanllar, Biga, Babada – Silistre, Adana, Kars- Mara, Teke, Hamit, Karaman, Çorum,

Ankara, Sivas, Alanya, Halep, Tarsus, Sis, ç-El, Rumeli, Isparta, Samsun, Haymana, Karamürsel, Mihalç,

Çatalca, Eridir, Aziziye ve Yeni-l, Kadnhan, Siroz-u Hamit, Karahisar- Teke, Amanos, Babada – Silistre,

Boz-Ulus – Afyon, Ahsen Abat – Gence’de yerlemi gözüküyor.723

Burdur’un Tefenni ilçesindeki Karamanl kasabas (ilçe oldu) bu oyman yerlemesiyle kurulmutur. Ayrca

Denizli’nin Çivril ilçesi Karamanl köyü ile zmir’in Kiraz ilçesi Karaman köyü de724 bu cemaattendir.

Kayseri’nin Bünyan ilçesine bal Gergeme köyü de Karamanldr.725

Günümüzde Bursa’da Uluda eteklerindeki köylerde yaayan Kzlkeçili aireti de Karamanl soyundandr.

Kara Mehmet-li (Mihmad-lu) : Sis Avarlarndan Aydomulu’ya mensuptur. Sis bölgesinde 1519’da 6

hane, 1 mücerret, 480 akça hasl, 1523-4’te 10 hane, 1300 akça hasl, 1525-6’da 16 hane, 689 akça hasl,

1536-7’de padiah haslarna dahil olup, 18 hane, 8 mücerret, 666 akça hasl vard.726 Adana ve Sis’ten baka

Antep ve Tekirda’n Çorlu ilçesinde de yerlemitir.727

Kara Musa-l-lar (Musacal) : Kusun, Mara, Çermik, Ankara, Karas, Yeni-l, Biga, Teke ve Kzlkaya –

Teke’de yerlemi olan 728 bir Afar obas. Kara Musallarn Urfa Siverek’ten daldklarn sanyoruz. Çünkü airette

böyle bir hikayi anlatlmaktadr. Nitekim halen Siverek’te Kara Musallar bulunmaktadr. Ayrca Siverek’te ve

Diyarbakr’n Çermik ilçesinde Karamusa adl köyler vardr.

16. Yüzylda Dulkadr Türkmenleri arasnda görülen ve Andrn’da yerlemi olan Kara Musallar, gurbet

taifesi olarak adlandrlyor ki bu onlarn bölgeye baka yerden geldiini gösteriyor. Bu husus yukardaki ifadeyi

doruluyor.

Dier taraftan ayn yüzylda Tarsus Sancanda Varsaklarn Kusun boyuna bal bir Kara Musal obas

bulunmaktayd. 1519’da 15 hane 1523’te 17 hane ve 5 mücerret, 1526’da 10 hane 2 mücerret, 1536’da 13

hane 8 mücerret, 1543’te 15 hane, 1572’de 12 hane 2 mücerret nüfusu vard. Bu dönemlerde Deirmenlüce /

Kzlca köyde ziraatle urayorlard. Kara Musal adn tayan dier bir oba ise Ali Beli boyuna bal olup nüfusu

oldukça küçüktü. 1519’da 3 hane, 1523’te 4 hane ve 1 mücerret, 1526’da 4 hane 1 mücerret, 1536’da 2 hane

nüfusu vard. Bu dönemlerde Balçkl mezrasnda ziraat yapan cemaate sonraki tahrirlerde rastlanlmamas Ali

Beli ile birletiini akla getiriyor.729 1587 ylnda Antep’e gelerek yerleen Afarlar arasnda Karamusallar da

vard.730

Kara Musallar, günümüzde Kayseri’nin Tomarza ilçesine bal mam Kulu köyünde yaamaktadr. Bu

köyden dalan Kara Musallardan baz bölükler, Nide’nin Bor ilçesi Porsuk köyü ile Nevehir’in Avanos ilçesi

Kalaba kasabasnda (az varlar) yerlemitir. Ayrca Kars’n Sarkam ilçesinde de buraya göç edip yerleen Kara

Musallar bulunmaktadr ve mam Kulu köyündekilerle akraba olduklarn biliyorlar. Bu obadan kalabalk

gruplar deiik yerlere göç etmitir. Mesela, Balkesir’in Kepsut ilçesi Maden köyünü bunlar kurmutur (Kesir

cemaati ile birlikte. Tomarza’da mam Kulu köyünün hemen bitiiindeki dier bir Afar köyü de Kesir adn tar ki

ilginçtir). Bunun yannda bu obann adn tayan köyler onlarn göçüyle ilgili bize bir fikir vermektedir. Bunlar,

Zonguldak Çaycuma ilçesi Karamusa, Burdur Tefenni ilçesi Karamusa, Çanakkale Lapseki ilçesi

Karamusalar, Çankr abanözü ilçesi Karamusa ve Sinop Boyabat ilçesi Karamusal köyleridir. Ayrca

Azerbaycan’da Gence ilinde Karamusal adnda bir köy vardr.

Ayrca yalnzca Kayseri’de yerletii görülen Karasu cemaatinin731 Kara Musallarn alt kolu olmas gerekir.

Çünkü Kayseri ve civar ile (mam Kulu ve Kalaba) Sarkam’taki Kara Musallarn soyadlar Karasu’dur.

Kara eyhli : Recepli Avarlarnn bir kolu. 1541 ylnda Antep’e gelen Afar obalar arasnda Karaeyhliler de

bulunuyordu.732 Bu grubun daha sonra Antep civarndaki Beydili Türkmenlerinin arasna karp onun bir

obasn tekil ettiklerini görüyoruz. Bedili arasndaki Kara eyhliler, 1550’de 58 hane ve 62 mücerret nüfusa

sahipti. Ayrca bu tarihte 38 hane ve 23 mücerret nüfusu ise “müteferrik” olarak kaytl idi.733 1688-89

yllarnda Herikli Avar, Beydili ve dier baz boylarla Hsn- Mansur (Adyaman) kasabasnda ekili yerleri ve

köyleri tahrip edip bir çok kiiyi öldürdüler. Devlet tarafndan takip edilmelerine ramen sürekli

ayaklanyorlard. Badad kervann vurmu ve Darende kasabasnda halkn mallarn gasp etmitiler.734

Beydili Türkmenleri arasndaki Kara eyhliler, Cumdanl (Ankara, Çankr, Rakka), Durabeyli (Ankara,

Çankr, Rakka) ve Yadigarl (Adana, Ankara, Çankr, Rakka) adl kollara ayrlmt. 1690 ylndaki Avusturya

Seferine katlan Beydililerin arasnda Kara eyhlilerden Kzl dris Olu Musa Bey ile Elis Oullarndan Kenan ve

Kesal Beylerin adlar geçiyor. 1691 ylnda Halep bölgesi sakini olup Rakka bölgesinde Belih nehri civarnda

iskan edilen Topal Olu Asaf Kethüda’ya bal cemaat dier Türkmenlerle birlikte ekavete balayarak

Anadolu’ya dalm ve tedipleri için Rakka, Mara ve Halep yöneticilerine emir gönderilmitir. Asaf Kethüdann

itaatsizliinden dolay 1700’de gönderilen emirde son bir ikaz yaplm ve iskan bölgelerine yerlemeleri

istenmitir. Ancak Kzl dris Olu Musa’ya tabi Kara eyhli, Takn-Oullar’na tabi Cumdanl Kara eyhli, Alkaa’ya

? tabi Yadigar Kara eyhli, Kura’ya ? tabi Durabeyli Kara eyhli cemaatlerinin 1729 ylnda Rakka’dan kaçp

Ankara ve Çankr taraflarna daldklarn ve tekrar Rakka’ya gönderilmeleri için emir çkarldn görüyoruz.735

1703 ylndan itibaren dier Recepli Avar obalaryla birlikte Belih nehri boylar ve Rakka’ya iskan edilen

cemaatin bir ksm iskandan kaçp etrafa dalarak Kars ve Çldr taraflarna gittiler. Rakka’ya iskan olan Recepli

obalarnn 1729 ylndaki tahririnde Kara eyhliler 44 hane ve 12 mücerret nüfusa sahipti.736 Tekrar Rakka’ya

iskan edilen Yadigar ve Durabeyli Kara-eyhli cemaatlerinin dier boylarla birlikte yerlerini terk edip Selçuk,

Kütahya, Aydn, Saruhan, Karaman taraflarna ve Halep, Hama, Humus’a kaçtn görüyoruz. Bu cemaatlerin

iskan yerlerine gelmesi için 1748-67 yllarnda kapsaml bir çalma yaplmtr.737 Cumdanllarn ise Mara ve

çevresinde kaldklar anlalyor. Onlar, Yenicekale nahiyesinin Haramisekisi mezras ve Cevni köyünde

yerlemilerdi.738

Kayseri’nin Pnarba ilçesi Han, Gültepe, Kaman, abanl, Alagazili, Arslanbeyli ve Cinliyurt köyleri bu

obadandr. Kepez köyünde de bir miktar Kara eyhli var. Günümüzde Gazi Antep ve civarnda yerleen Beydili

Türkmenlerinin bey sülalesi bu Kara eyhlilerdir.

Osmanl belgelerinde bu cemaatin yerleme yerleri ise u bölgelerdir. Ankara, Arapkir, Aydn, Çankr,

Divrii, Diyarbakr, Halep, Hama, Hsn- Mansur, Humus, Karaman, Kilis, Kütahya, Malatya, Mara, Nide,

Rakka, Saruhan, Selmanl – Krehir, Sivas, iran, Yeni-l. 739

Kasml-lar : ran’daki manl Avarnn bir kolu. Osmanl hakimiyetini kabul etmeyen manl Avarnn büyük bir

nüfusla ran’a gittiini biliyoruz. manllarn bilinen ilk emirleri 1593-94’te Hemedan valisi olan Kasm Sultan

idi. Kasm Sultan, manllar Urmiye, Saynkale ve Sulduz’a yerletirmiti. Bundan sonra özellikle Urmiye’de

gördüümüz Avarlarn önemli bir ksm manl Avarndan idi. 740 te bu oba manl Avarnn büyük emiri Kasm

Sultan’n maiyetinden gelmektedir. Bu oba, manl gibi, Urmiye ehri ve bölgesi ile Urmiye Gölü bats, Selmas

ve Uniye arasnda bulunuyordu. 741

19. yy balarnda ran’da bulunduu srada bölgedeki Türk topluluklar ile ilgili bir liste hazrlayan A. Dupre,

Azerbaycan’da özellikle Urmiye yöresinde oturmakta olan Afarlar Kasmlu ve Aralu adlaryla iki kola

ayrmaktayd. 25.000 kii olduunu söyledii Afarlarn alt obalarn ise u ekilde veriyordu : Karaçlu, maml,

Davudlu, Haydarl, Yorganl, Usallu, Klçl, Ganibeyli, Hasansalu, Kilelu, Yeberla, Tutmaklu, Adaklu,

Kuhgiluyeli, Karahasanl, Alibekli, Terzili ve ahburanl. Bunlardan hangileri Kasml’ya ait bilmiyoruz. Ayn

yüzyln ortalarnda ran’daki Türklere ait bir baka liste ise Lady Shell tarafndan hazrlanmtr. Buna göre

Azerbaycan oymaklar arasnda 7.000 ev halinde Urmiye’de yerleik Afarlardan bahsedilir.742 Bunlarn

çounluunun Kasmllar olduunu kolayca tahmin edebiliriz.

Osmanl topraklarnda da Rakka, Halep, Alacahan, Karg ve Saruhan’da da743 Kasmllara rastlyoruz ki bu

onlardan baz bölüklerin Anadolu’ya geldiklerini gösteriyor.

Bunun yannda Kasmolu (Farsça “Küresinli” diye de tannr) adyla bir oba daha vardr. Urmiye’nin Hoy

ehri ve civarndan gelen bu Türkmen aireti, ran’n zorla iiletirme politikalarna kar çkm ve cezalandrlmamak

için yurtlarn brakarak Van iline göç etmitir. Bu bölgede yaklak 120.000 nüfuslar olduunu söyleyen cemaat,

Van’n Özalp lçesi (büyük çounluunu oluturuyorlar), Küresin, Kasmolu, Yumrutepe, Alaköy, Kara Gündüz,

Köprüler, Beyüzümü, Kavunlu, Kçanos, Lemizgirt (Kratl), skele, Kilimli, Saray, Zeranos ve Lim (Karakoç)

köylerinde yaamaktadrlar. Türklük uuru oldukça kuvvetli olan bu airet Kürtleme tehlikesiyle de kar

karyadr.744 Osmanl belgelerinde de bu cemaatin Van bölgesinde yaad belirtilir.745 Biz bu cemaatin Kasml

Avarlaryla ayn olduu görüündeyiz. Aralarnda mezhebi fark olmas onlar birbirlerinden uzaklatrm olmaldr.

Türk tarihinde ayn kökten olmasna ramen farkl düünce ve mezhebe inand için birbirinden ayrlan hatta

düman olan kabile, oba ve ailelere rastlyoruz.

Kazkl Avar : Halep Türkmenlerinden baz gruplar kuzeye doru gidip burada Boz-Ulus ile irtibata

geçmiler ve onlarla beraber bulunmaya balamlard. Bunlar arasnda mühim bir Avar topluluu vard. Bunlar, II.

Selim devrinde çeitli kollara ayrlmt. Bunlardan Kazkl Avar 130 vergi nüfuslu idi.746 Kazkllardan baz

obalar bulunduklar yerden göç ederek çeitli bölgelere dalmlardr. Mara civarnda bulunan Kazkllar, Nurhak

nahiyesinin Kuyucak ve Takaynatan mezralarnda yerlemilerdi.747 Adana bölgesinde yurt tutan bir grup, 18.

yy’da Kozan Da ile Kayseri’nin Develi civarndaki yaylalarda konaklamaya balam ve yerleik ahaliye zarar

vermilerdir.

Günümüzde Malatya’nn Hekimhan ilçesine bal Akmaara köyü halknn bir ksm Kazkllardandr.748

Kazkl Avar Rakka, Hama, Humus, Rumkale, Yeni-l, Boz-Ok, Mara, Tarsus, Adana, Siverek, Ankara,

Kocaeli, Daard – Kütahya, Yüreil ve Kete’de yerlemitir.749

Keçilü : Köpekli Avar obas. 1526’da iki ube olan cemaatin ilki Halep’in dousundayd ve 14 hane, dieri

ise 11 haneydi. 1536’da üç ubeye ayrlan cemaatin ilki 30, Halep’in dousunda yaayan ve Çobanolu’nun

uhdesinde bulunan ikincisi 8, sonuncu ise 5 hane idi.750

Kemall (Kelelili) Avar : Dulkadr Türkmenlerinden olan Kemall cemaati, Mara Sancanda Kara Hayt

nahiyesinin Karatut ve Arpaalan köyleri ile Bertiz nahiyesinin Koalca, Karatut, Döeralan, Kemall köyleri ve

Göl mezrasnda yerleikti.751

Kemall cemaatinin bir ksm ise göçebe olup 16. Yy’n ilk yarsnda Savc Hacl taifesine bal olarak

Kadirli’de yaylyordu. Bu yüzden bir süreliine Sis Sanca’nda kaytl gözüken Kemalllar, 15 hane, 6 mücerret

nüfusa sahipti. Defter harici kaydedilmi olan cemaate, sadece 1523-4 tarihli tahrirde rastlanmtr.752

Kral (Karal) Afar : Bu Afar obas Rakka’da iskan edilmitir.753 Ancak dier bütün Türkmen boylar gibi

onlarn da burada durmayarak kaçtklarn tahmin edebiliriz. Ancak Kral adn belgelerde takip edemiyoruz. Bu

yüzden Kral Avarnn belgelerde ad geçen Karal yada dier adyla Karalar cemaatiyle ayn olduu zann

uyanmaktadr. Çünkü Kral Avarnn dier ad Karal’dr.

Karalar adyla da tannan Karal cemaati aslen fraz- Zülkadriyye Türkmenlerinden olup, sonradan

Danimentliye balanmtr. Bunlardan bir grubun bu dönemlerde Kayseri’nin Pnarba yöresinde Kalecik

mezrasnda yerlemi olduklar biliniyor.754 1691 ylnda Danimentli Türkmenlerinden olup Bat Anadolu’da

(Kütahya-Afyon civar) iskan edilen Altparmak Olu Hüseyin’e tabi Karallar ikayette bulunmular ardndan

Danimentli’ye tabi dier boylarla birlikte 1701 ylnda Afyon civarnda iskanlarna balanmtr. Önce mera ve

tarlalar yetersiz diye itiraz ettilerse de tahrir yapld ve buna göre iskan için bölge yöneticilerine 1702 de emir

gönderildi. Böylece ertesi yl iskan yapld. 1708 ve 1719’da yerlerini terk etmelerine ramen tekrar eski

yerlerine yerletirilmilerdir. Karalar cemaati u köylere yerleti. Urla’nn Yenice, Çardak, Yvakla ve Engerek

(Karal ve Karahalilli obas) ile Okçular köyleri, Geyikler’in Alaçayr köyü, Ayrca Çöl-Abat’n Ergenli

(Karalar obas), Göçerli (Çatl obas), manl (Derviolu obas), Ayakl (Musa Çavu obas) ve Tokmakl köyleri.

Ayrca Kakç cemaatiyle birlikte Merkebçi ve Yamanl köyüne de yerletiler. 1729’da bölgede ekavete kartklar

görülüyor.

Ayrca 1707’de Karalar cemaatinin fraz’a tabi olan bir baka grubu da önce Hama ve Humus’a iskan

olmu ardndan Adana Knk’ta yerletirilmitir.755 Nevehir merkez’de bulunan Karalar köyü de bu oba

tarafndan kurulmu olmal.756 Çünkü bu köy Danimentlilerce kurulmu. Karalar da Danimentli’ye tabiydi.

Denizli Çivril Karalar köyü de bu cemaat tarafndan kuruldu.757 Bunlarn Kilis, Mara, ç-El ve Anamur’da da

yerletikleri anlalyor.758

Karallar, önemli miktarda Boz-Ok bölgesinde de iskan oldular. skan’da Çayralan’a ve buraya bal

Menkeer (Karakütük), Kozakhisar, Yasshöyük, Köseolu, Akçakla, Sarmbeyklas, Kayapnar, Tunuscuk,

Okçuolu, Kozcakla, Göynükkla (Yolboa), Avc, Sevindik (Bayat), Anbarl, Çayrkla, Zakirolu, Mehedi, Cura,

Kozlu, Boranderesi, Mansurabdal, Yünlüviran, Fakihli (Akçaviran), Bedili, Ortakla, Kilisecik, sabeyli,

Çobanhac ve Akviran köylerinde yerletiler.

Koca Nall Avar : Sonradan oluan obalardan biri. Kayseri’nin Pnarba ilçesine bal Solaklar, Halevik

(Çaklkaya) ve Sradan (Ouzlar) köyleri, Tomarza ilçesi Emirua, Karapnar, Kokarkuyu (Aslanta) ve

Çanakpnar köyleri ile Sarz ilçesi Yalak (Yeilkent) kasabas, Kemer, Kzlpnar, Kuçu, Karayurt, Olakkaya,

Ayranlk, Mollahüseyinler, Altsöüt, Dayoluk, mirzeaa, Çörekdere ve ncemaara köylerinde yaamaktadrlar.

Koçgiri Aireti : Zaza gruplarndan biri olan bu airet, 1375’ten sonra Sis bölgesinden göç ederek Sivas-

Dersim arasna yerleen Sis Afarlar’nn bakiyeleridir.759 Nitekim Sivas’a bal Suehri ilçesinin bir köyünün ad

Sis’tir. Sivas’tan Erzincan’a uzanan bölgede Koçhisar, Zara, mranl, Suehri, Refahiye, Kangal ve çevre

köylerde yaayan Koçgiriler, Alevi inançl olup, Sivas ve Dersim’den yaylarak Kemah’a yerlemi, daha sonra

Boz-Ok bölgesine ve Rumeli’ye de iskan olmulardr.760 Baz yabanc seyyahlarn Türk olduklar halde kastl

olarak Kürt olduklar propagandasn yaptklar boylardan biri de ite bu Dersim-Sivas arasnda yaayan

Avarlardr.761

Kurtulu Sava srasnda Koçgiriler, Mustafa Paa’nn oullar mranl Bucak müdürü Haydar ile Alian’n

liderliinde isyan ederek (Ekim 1920-Haziran 1921) sorunlar çkarmlardr.762 Ancak, bunlarn tamamnn asi

olduunu düünmek yanl olur. Airetin bir ksm, Diyap Aa önderliinde Atatürk’e destek vermilerdir. Dier

taraftan Cumhuriyet döneminde Ar (1930) ve Dersim syanlarnda (1937) Koçgirilerin aktif rol aldklarn

görüyoruz.763 Bu sebeple Koçgirilerin bir ksm datlarak muhtelif yerlere zorunlu iskana gönderilmitir.

Kayseri’nin Sarz ilçesindeki baz köyler ile Develi ve Adana Tufanbeyli’deki Koçgiriler bunlardandr.

Kozanl : Kozan-Olu, Kozanlolu Murtaza ve Ruen adyla da kaytldr. Yabanc seyyahlar tarafndan Afar

Beyleri olarak gösterilen Kozan-Oullar’nn Afar yada Farsak olduklar konusunda tartma vardr. Onlarn

Antep’ten geldikleri ve 300 hanelik Arkl obasndan olduklar söyleniyor. 1719 tarihli bir hükümde ise

Osmanllarca Kozan-Olu cemaatleri diye Varsak Türkleri anlatlmak istenmitir. Ancak buradaki ifade çok

mulaktr. Faruk Sümer de Kozan-Oullar’nn Varsak olduklar görüündedir.764 Ancak Kozan oullarnn

Antep’ten geldikleri ve bu bölgenin Boz-Oklara mensup olduu düünülürse765 onlarn Boz-Oklardan olduu

ve Afar olma ihtimallerinin yüksek olduu anlalr. Günümüzde baz Afar köylerinde soyu Kozan-Oullar’ndan

inen bir ksm aileler de Afar olduklarn söylemektedir.

16. yy ve sonrasnda Mara bölgesinde Kozanllara tesadüf edilmektedir ki Güvercinlik kazasnn Tennur ve

Karapnar mezralarnda bulunuyorlard.766 Yine ayn yüzylda am bölgesinde Harbendeli tayfasna mensup bir

Kozanl cemaati vardr. !526’da 23 hane, 10 mücerret, 1536’da 64 hane, 19 mücerret, 1550’de ise 66 hane ve

47 mücerret nüfusa sahipti.767 Mara civarnda görülen Kozanllar, bunlarn uzantsdr.

1624 ylnda Abaza Mehmet Paa’nn II. Osman’n (Genç) intikamn almak için Sadrazam Çerkez Mehmet

Paa’ya kar ayaklandnda, Orta Anadolu’dan toplayp Kayseri’deki Boazköprü’ye kadar getirdii 40.000 kiilik

ordusunda Kozanllar da vard. Kozanl cemaatinden bir bölük bu olaydan sonra 1650 ylnda Antep’e gelerek

yerlemitir.768 Kozan-Olu, 1690 ylndaki Avusturya Seferine çarld gibi Rakka iskanna gitmeyen baz

airetlerin Kbrsa sürülmesi esnasnda da (1702) devlet tarafndan yardma çarlmt.769 Kozan-Olu, 1706 ylnda

Lek cemaatiyle birlikte Kurt Kula adl yerde smail Paaya saldrp soymular ve tedipleri için üzerlerine

Karaman valisi Hasan Paa gönderilmi, dier akiler yakaland halde Kozan-Olu kaçm, yakalanmas için emir

gönderilmitir. Ertesi yl Kozan-Olu Adana Beylerbeyi Abdulgafur Paa tarafndan yakalanarak Nide kalesine

hapsedilmitir.770

19. yy’a gelindiinde Çukurova bölgesinde says 26’y bulan (5’i aile) bir airet ve aile topluluu vard. Bu

ailelerden Kozan ve havalisinin hakimi olan Kozan-Oullar bölgedeki airetleri de (Afar, Srknt, Varsak,

Tecirli, Cerid) kendilerine balayarak büyük bir güç elde etmiler ve Çukurova’da nüfuz sahibi olmulard.

Afarlar, büyük ölçüde Kozan-Oullar’na destek vermiler ve onlara bal bulunmulardr. Kozanllar sindirmek

için üzerlerine gönderilen devlet kuvvetleri baar elde edemediler. Bunun üzerine bölgenin tek hakimi

durumuna gelmilerdir. 1857 ylnda D.V.Langlois’in Çukurova’da bulunan oymaklarla ilgili listesinde Kozan-

Oullar 500 ev, 7.000 koyun, 5.500 keçi, 2.500 sr ve 50 deveye sahip gözükmektedir.771

Osmanl Devleti Çukurova’da asrlardr devam eden bunalm sona erdirmek için bölgeye Frka-i slahiye

adyla bir ordu gönderdi. Frka, Çukurova’da bir çok yeri düzene koyduktan sonra Kozan’a yöneldi. Kozan-

Oullaryla anlama yapld ve Kozanllar itaat altna alnd. Ancak Kozan-Olu Yusuf Aa çou Avarlardan kurulu

kuvvetleriyle Frka-i slahiye’ye kar sava açt. Frka ile Yusuf Aa arasnda iddetli çarpmalar oldu. Yusuf Aa’nn

yakalanp idam edilmesiyle mesele kapand. Bu çarpmalarda Afarlar büyük zayiatlar vermilerdir. Kozan-

Oullar, itaat altna alndktan sonra stanbul, am, Trablusam, Yozgat ve Sivas taraflarna sürüldüler.772

Kozanllarn yayldklar yerler uralardr. Adana, Bergama ve Tarhala, Denizli, Dulkadr, Halep, Haruniye,

Kars- Mara, Kayseri, Kilis, Kütahya, Mara, Nevehir, Nide, Sis, Tarsus ve Yüreir. 773 Manisa Soma’nn

Kozanl köyü ile Selendi’nin Karakozan köyü Kozanllarn iskanyla kurulmutur.774 Yunanistan’n Bat Trakya

kesiminde de Kozan-Oullarna rastlamaktayz.

Köçekli (Küçüklü) : Köpekli Avar obalarndandr. Köçeklilerin balangçta küçük bir oba iken zamanla

nüfuslarnn arttn ve müstakil bir oymak haline geldiini görüyoruz. Daha sonra Boz-Ulus Türkmenlerinin

Dulkadrl koluna dahil olan Köçekli obas, Diyarbakr ve civarnda bulunuyordu. 1540 tarihinde Kulu Kethüda

idaresinde 80 hane, 3 mücerret ve 83 neferdi.775 II. Selim devrinde ise yedi kol halinde 264 hane ve 87

mücerret nüfusa sahipti. Bu art, baka bölgelerdeki Köçeklilerin bu gruba katlmasyla olmutur. Ancak Boz-

Ulus’un Orta Anadolu’ya göçüne katlan cemaatin nüfusu azalmtr. Orta Anadolu’ya gelenler ise Keskin

civarnda iskana tabi tutulmutur. 1580 ylnda Köçeklilere Çapakçur’daki olaylarda rastlyoruz.776 Bu bölgede

yaylak ve klak arasnda giderken çevre halka zarar vermi ve kendi klaklarna çkmalar ve baka yerlere tecavüz

etmemeleri hakknda 1613 ylnda emir çkarlmtr. 1689 ylnda ise isyan eden Gedik adl kiinin yok edilmesine

memur edilenler arasnda Köçekliler de vardr.777

Keskin’de sakin olanlar ile Boz-Ulus Mandesi arasnda bulunan Köçekliler ekyalk yapp çevreye zarar

verdikleri için 1691-92 ylnda hem zararlarn önlemek hemde güneyden gelen Arap saldrlarna kar set kurmak

için Rakka’da Belih nehri civarna sürülerek iskan edilmitir. Önce kaçtlarsa da tekrar bu bölgeye

yerletirildiler.778 1700 ylnda Sorkun ve havalisinde akilik yapan cemaatin tedibi için Mamal cemaati

memur edilmiti. 1706’da ise tekrar Rakka bölgesine iskanlar emredildi.779 1708 ylnda dier oymaklarla

birlikte yerlerinden ayrlan Köçekli, Sivas – Karaman taraflarnda, Köçekli’den baz gruplar ise Erzurum, Kars

ve Çldr taraflarnda idi. 1720 ylnda ise Harran ovasna Köçekli’den 150 hane iskan edildi. Burada Aktepe,

Kazkl ve Zenbur (Sincanl) köylerine yerletiler. Sonradan Rakka iskanlarndan vazgeçilen Köçekli, Silsüpür

ve bunlara tabi oymaklar, Çiçekda civarnda harabe köylere yerletirildi. Ancak 1732’de Köçekli’den bir ksm,

Recepli ile birlikte Rakka’ya iskan edildi. 780 Köçekliler, burada Colab rma kylar ile Harran, Bozabad ve

Urfa’nn güneybatsnda yerletiler. Seyyah Niebuhr’un Anadolu’da yapt geziler srasnda derleyip yaynlad

Türkmenlere ait listesine göre Köçekliler, Sivas-Ankara arasnda oturuyor ve 10.000 çadr nüfusa sahip

bulunuyordu.781

Köçekliler belgelerde Kayseri, Mara, Kilis, Sivas, Rakka, Çankr, Krehir, Manavgat, Hamit, Sis, Boz-

Ok, Erzurum, Kars, Çldr, Nide, Malatya, Adana, Keskin, Hacbekta, Sorkun, Anamur, Karaman, Aydn ve

Kütahya’da yerlemi gözüküyor.782

Dier ad Genceli Bayad yada Çanakl olan bir Küçüklü cemaati daha vardr. Bunun Köçekli ile bir ba

olduunu düünüyoruz. Seferler yüzünden perian olup öteye beriye dalan airetlerin nizam altna alnmas için

1753 ylnda çkarlan emirde Küçüklü cemaati, Adana’nn Yüreir kazasnda sakin bulunuyordu.783

Köpekli Avar : Moollarn Köseda Savandan sonra (1243) Selçuklular yenip ardndan 1277’de

Anadolu’nun önemli bir ksmna hakim olmalar üzerine, Moollara kar Anadolu’yu savunan tek unsur

Türkmenlerden bir ksm, Mool basklarna dayanamayp Suriye’ye (Gazze’den Antakya ve Diyarbakr’a kadar

uzanan saha ile Suriye sahillerine) 40.000 çadr nüfusla göç ederek Memlukler’e snd.784 Bu Türkmenler

burada da Boz-ok ve Üç-ok tekilatlarn yaattlar. Bozoklar’n banda ise Afarlar vard. 785 Afarlar, üç obaya

ayrlyordu ve en büyükleri ve önemlileri Antep bölgesinde bulunan Köpek-Oullar idi. Köpekliler, Frat

bölgesinde 1440-45 yllar arasnda oldukça faal görünüyorlard. Beyleri Hüseyin, Malatya hakimi idi.

Köpekliler, Memluklerin yardmc kuvveti idi. Ayrca Köpek ailesinden olan Sakalsz-Oullar adl oba, Halep’in

batsnda yayordu ve onlar da Memluklerin yardmc kuvvetiydi.786

Köpek-Oullarna adn veren Köpek hakknda bir bilgiye sahip deiliz. Çok etkin ve nüfusu fazla olan

Köpeklilerin daha eskilerde var olan bir oyman kalnts ve devam olduu akla geliyor. Gerçekten de Orta

Asya’da eskiden büyük bir oymak olan Köpek-Oullar’nn yaad bilinmektedir.787

Köpekliler, dier Türkmen boylaryla beraber 14 ve 15. asrlarda bölgede Osmanl-Akkoyunlu-Memluk

devletleri arasndaki çekimelerde ve Dulkadr Beylii ile Ramazan-Oullar bünyesinde youn olarak faaliyet

göstermitir. Osmanllar, 1482’de Çukurovay istila ettiler. Ardndan 1517’de Memluk devletinin yklmasyla

bölge tamamen Osmanl egemenliine girdi. Kanuni devrinde Halep Türkmenleri arasnda Afarlar, Köpekli,

Gündüzlü ve Beylikli olmak üzere üç koldan olumaktadr.788 Bunlardan Köpekli Avar, 1520’de 9, 1526’da

15, 1536’da 19, 1550’de ise 6 cemaatten oluuyordu. Bunlar, Alaba, Alpl, Aydomu Beyli, Balabanl, Bederli,

Çoban Beli, Delüler, Doymu Olu, Duyuranl, Gökçeli, Haraçl, Keçili, Kuyumculu, Kürt smail, Papucu Yeni

Yer, Sekiz ve Sülü Beli cemaatleridir. 1520 ylnda airetin banda Turak Bey vard. 1526 ve 1536 tahrirlerinde

ise aireti Turak Bey olu Emenlik yönetiyordu. Bunlara belgelerde Orduy- Emenlik Bey b. Turak

denilmektedir ki bunlar Köpekli Avarnn bey ailesiydi. Bu aile, 1526’da 71 hane nüfusa sahip kalabalk bir

topluluktu. Ayrca 1536’da 90 nefer genç nüfusu vard. 1550 ve sonrasnda bu aileden artk bahsedilmiyor.789

Ayrca bölgede tahrir esnasnda bulunduu için kaydedilen cemaatler arasnda Sakalszl adnda bir cemaat

vard ki bunlar, Köpekli Avar ailesinden gelen Sakalsz-Oullarnn bakiyesidir. Bu cemaat, 1526’da eyzer

nahiyesinde iki ube halindeydi. ubelerden ilki cemaatin “ordu”su yani bey ailesi olup 72 hane, dieri ise 4

hane idi.790

Köpeklilerin yurtlarndan göç ederek baka yörelere gittiini belgelerden takip ediyoruz. Dulkadrl

Türkmenlerinden Kavurgal taifesine mensup olan Köpek-Olu cemaati Köpekli Avarlarnn Sis bölgesindeki

bir koludur. 1519’da, 15 hane, 5 mücerret, 1523-4’te 18 hane, 7 mücerret, 1525-6’da 14 hane, 6 mücerret,

1536-7’de 21 hane, 4 mücerret nüfusu vard ve Mescitli mezrasnda ziraat yapyordu.791 Mara bölgesindeki

Köpekliler ise Pazarck’n Derbentaz köyü ile Kayseri’nin Çörümek nahiyesine bal Hunu Viran köyünde

yerlemiti. Üstelik Çörümek’te dier ad Girgin olan Köpekli adnda bir köy vard.792 Bu köy daha sonra

Tomarza’ya göç ederek imdiki Köpekli (yeni ad Turanl) köyünü kurmutur.

Köpeklilerin, Boz-Ulus ve baz obalarnn (Boynu-Ksal, Deliler, Sekiz) Yeni-l Türkmenleri arasnda

bulunduklar anlalyor. Boz-Ulus’un am Türkmenleri grubunun arasnda bulunan Köpekliler, II. Selim

devrinde biri 367, dieri 109 vergi nüfuslu iki obaya ayrlmt. Diyarbakr’daki Boz-Ulus Mandesi kesiminin

içindeki Köpekliler ise 1691 ylnda Yeni-l’deki Avarlarla beraber Rakka’ya iskan edildilerse de bir ksm Bat

Anadolu’ya kaçt. 1716 ylnda Balkesir’in Mihalç kazasnda görülen Köpekli Afarlar bunlardandr.793

1708 ylnda Adana’da Danimentli Türkmenlerinden konar-göçer bir halde yaayan Köpekliler

bulunduklar bölgeden daldlar, ancak tekrar Anavarza’ya iskanlar yapld. Fakat Köpeklilerin rahat durmadklar

anlalyor, çünkü 1710 ylnda Rakka muhafazasna gönderilen bir emirle Hama’ya iskanlar gerçekleti. Arap

kabilelerinin basklar sebebiyle yerlerini brakp am, Halep ve Trablus-am bölgelerine gitseler de tekrar

iskanlar için 1720’de emirler gönderildi.794

Günümüzde Malatya Hekimhan’a bal Baknk ve Çulhal köyleri ile Bahçeler mezras (Çulhal’dan gelen

Kocalar sülalesi kurmu) Köpekli Avarndandr.795 Afyon’un Çay ilçesi ve çevresinde de Köpekliler

bulunmaktadr. Recepli Avarlarnn da çounlukla Köpekli’den çktn biliyoruz.

Osmanl belgelerine göre Adana’nn Kara sal, Kadirli ve Kozan’da, Silifke, Yeni-l ve Karahisar- arki’de

görülen Köpekliler, Aydn ve Kütahya’nn Emet ilçesinde de yerlemiler ve daha batya giderek Gelibolu’nun

Meri kazas ve Vize ile Köstendil’in tip ve Silistre’nin Prevadi bölgesinde de iskan olmulardr.796

Köpekli Avar’nn baz obalar unlard. Alaba, Alpl, Aydomu Beli, Balabanl, Bederli, Çoban-Beli, Delüler,

Doymu Olu, Duyuranl, Gökçeli, Haraçl, Keçilü, Kuyumculu, Kürt smail, Papucu Yeni Yer, Sekiz, Sülü

Beli.

Kör-Olu : ran Avarlarndandr. Kör-Olu obasndan Horasan’da bir yerin valisi olan Hüsrev Sultan’

tanyoruz. Hüsrev Sultan Kör-Olu, Herat’ta bulunan Afar Hüseyin Sultan ile birleerek ah’a isyan etmi olan

Horasan Beler-beisi Ustacalu ah Kulu Sultan’ öldürmütü.797

Köse Ahmetli Avar : ran’daki Gündüzlü Avarnn bir kolu. Gündüzlülerin, 1482’den sonra Osmanl

hakimiyetini kabul etmeyerek çounlukla ran’a gittiklerini ve Kuh-Giluye ile Huzistan bölgesinde

yerletiklerini biliyoruz. Sonradan Gündüzlülerin bir ksm Horasan’da Abiverd tarafna, bir ksm da Aralu’dan

bir bölük ile beraber Urmiye’ye gönderildi.798 te Horasan’a gönderilen bu Gündüzlüler, ilerde Köse

Ahmetli adn almlardr. Bu isim deiiklii Gündüzlülerin bu bölgede liderliini yapm olan ve iz brakan Ahmet

isimli ahstan almas kuvvetle muhtemeldir. Bu obadan baz bölükler 17. Yy ortalarna doru ran’dan

Anadolu’ya yaplan Türkmen göçüne katlmtr. Nitekim onlar Aksaray’n Saryahi ilçesini kuran boylardan biri

olarak görüyoruz.799 Köse Ahmetlilerden bir bölük Osmanllar tarafndan Balkanlara gönderilerek

Nibolu’nun Hezargrat kazasnda iskan edilmitir.800

Köse Davut Avar : Belgelerde Yeni-l ve Halep’te varln gördüümüz bir oba.801 Adn obann banda

bulunan ahstan almtr.

Köse-li Avar : Adana ve Misis bölgesi sakini olup ç-El taraflarna doru sarkarak yaylan ve burada Boz-

Doan cemaatine tabi olan Köselilerden baz gruplar Kbrs’n fethi (1571) üzerine bölgeyi Türkletirme

politikas dorultusunda 1576 ylnda Kbrs’a sürülmütür.802 Köselilerin küçük bir bölümünün bu devirde

Tarsus civarnda yerletii anlalyor. Tarsus Türkmenleri olan Varsaklar arasnda Kusun taifesine bal bulunan

Köseliler, 1519’da 13 hane, 1526’da 6, 1536’da 6, 1543’te 5, 1572’de 7 hane nüfusa sahipti.803

Köselilerden baz gruplarn ise Mara civarna geldiklerini biliyoruz. Onlar, Salmanllara tabi olup Camustil

nahiyesine bal Sarsrt köyüne yerlemilerdi.804 Karaman’da sakin Atçeken oymaklar arasnda da Eskil kazas

Türkmenlerinden Köseler cemaati bulunmaktadr.805 Köseli’den baz gruplar ise Antep’e göç ederek 1661-2

ylnda bu yöreye yerlemitir.806

Boz-Ulus’un Orta Anadolu’ya gelmesiyle (1624’ten sonra) Ankara civarnda bulunan Köseli Avar, bu

bölgedeki cemaatleri bünyesinde toplayarak bir birlik oluturan Boz-Ulus cemaatlerinden Tabanl’ya tabi

olmutu. Köseli’den bir grup ta Boz-Ulus’a tabi Karamanl cemaati içinde bulunuyordu. 19. Yy’n ikinci

yarsnda Tabanl obalar bütünüyle Ankara civarna yerletiler.807 Örnek olarak Bala’nn Köseli köyü bu oba

tarafndan kuruldu. 1691-92 ylnda Rakka’ya iskana gönderilen Halep Türkmeninden Köse-Olu erefli,

Humus’ta Deyr Hamla’ya Durdu Kethüda idaresinde yerleti. Yine Boz-Ulus’a tabi Danimentli Türkmenleri

içinde bulunan Köseli Avar da 1694’te Afyon’da Geyikler kazas Kzlca köye iskan edildi.808

1700 ylnda Yahyal kazas köylerine zarar veren Danimentli’den Adana’nn Misis derbendine derbentçi

kaydedilen Köseli Avar, erefli ve Çöplü ile Yeni-ilden Karagündüzlü ve Çöplü Avar hac yolunu korumalar

karl vergiden muaf tutulmular. Danimentliden Köseli’nin erefli ile itaat ederek bölgeye yerletiini

görüyoruz.809

19. yy’n ikinci yarsnda Bat Anadolu’daki Türkmenlerin bir listesini veren Rum asll Dr. Çakrolu,

Köseler cemaatinin Nazilli’de yaadn belirtmitir.810 Bu cemaat, Danimentli’ye tabi Köseler cemaatidir.

Köseli, Köseler, Kösebey ve Kösecili eklinde anlan cemaat Adana, Alanya, Ankara, Avunya – Biga,

Aydn, Balkesir, Balya, Boz-Ok, Bursa, Daard – Kütahya, Dulkadr, Ermenek, Gönen, Gördük – Saruhan,

Halep, Hamit, Harmanck, ç-El, ncesu, znikmid – Kocaeli, Karahisar- arki, Karaman, Kars- Dulkadr, Kemah,

Konya, Manavgat, Mara, Mihalç, Misis, Ordu, Payas, Saruhan, Selmanl – Boz-Ok, Sla, Silifke, Sis,

Sultanhisar – Aydn, Tarsus, Teke, Turgut, Yeni-l ve Yüreir bölgesinde yaylm, cemaatten baz gruplar iskan

politikas sebebiyle Balkanlara göçürülerek Florine, Gümülcine, Filibe, Köstendil’in Radovite ve Nibolu’nun

Hezargrat kazasnda yerletirilmitir.811

Kucur / Koçur Avar : Mardin ve Diyarbakr’da yerleen bir Afar oyma. Kucurlar bu bölgenin büyük

airetlerinden olan Milli Kebir (Türkmen’dir) airetine tabi olmulardr (Milli airetine mensup kiiler arasnda ad

Avar olan ahslara rastlanmas bunlarn varlyla alakaldr). Cihanbeyli airetine bal Koyun-Olu adl Kürt obalar

da bu Avarlardan gelmedir. Koçur-Zade diye anlan (yani Kucur soyundan) Koyun-Olu brahim, Arapkir ve

Çemikezek’te, Koyun-Olu (Uaklar) ise Antakya, Arapkir, Çemikezek, Diyarbakr, Harput ve Kzlçayr,

Karaman, Keban, Konya, Malatya, Mara, Rakka ve Sivas’ta yerlemitir.812

Kucur Avar, Rakka ve Belih nehri boylarnda iskana tabi tutulan airetlerdendi. 1703 ylnda Belih nehri ve

Rakka dolaylarna yerletirilen airetlerin nizam bozulmu ve etrafa dalmt. Bunlardan Kucur Avar 1711 ylnda

Diyarbakr ve Mardin taraflarnda idi 813 Kucurlar, Mardin ve köyleri ile Diyarbakr topraklarnda yerleik

hayata geçmitir. Ancak, bunlardan baz bölükler, yerlerini terkedip batya doru gittiler.814 Nitekim,

belgelerde bu oyman Malatya, Adana ve Kütahya’da iskan olduunu görüyoruz. Onlardan baz ksmlarn

Rakka’da kald anlalyor.815

Kucurlardan Koyun-Olu cemaatine gelince, bunlar Arapgir köylerine zarar verdii için 1710’da

Rakka’ya sürülmüler, ancak bölgeye yerlemeyip Arapkir, Divrii ve Malatya civarna gelmi ve köyleri basp

halk öldürmülerdi. 1712’de tekrar iskanlar için emir gönderildi. 1720’de ise Harran ovasna yerletirilmek için

bir çok cemaat gönderildi. Bunlardan Malatya’da bulunan Koyun-Olu cemaatlerinden baz hanelerde vard.

Bu oymaklardan bazlar 1730 ylnda tekrar eski yerlerine gönderildiler.816

Kutbeili (Kutbeyli, Kutlubeyli) Avar : Moollarn Köseda Savanda (1243) Selçuklular yenip egemenlii

altna almas üzerine Türkmenler Moollara kar Anadolu’yu savunmaya baladlar. Ancak artan Mool basks

karsnda bu Türkmenlerden önemli bir nüfus (40.000 çadr) Anadolu’dan Suriye’ye (Gazze’den Antakya ve

Diyarbakr’a kadar uzanan saha ile Suriye sahillerine) göç ederek Memlukler’e snd.817 Bu Türkmenler

burada da Boz-ok ve Üç-ok tekilatlarn yaattlar. Bozoklar’n banda ise Afarlar vard. 818 Onlar, üç obaya

ayrlyordu ve bunlardan biri Kutbei-Oullarnn idaresindeki Afarlar idi. Bunlar, 15. Yy’da balca Halep

civarnda yayorlard. Beyleri Muhammet idi. 819

Kutbei-Oullar, dier Türkmen boylar gibi bölgede 14 ve 15. asrlarda Osmanl-Akkoyunlu-Memluk

devletleri arasndaki çekimelerde ve Dulkadrl ve Ramazan-Oullar Beylii bünyesinde youn olarak faaliyet

göstermitir. Esasen Kutbeililer, 1407 ylnda Ak-Koyunlu birliine katlarak büyük oranda Huzistan’a göçmüler

ve bir daha bu birlikten ayrlmamlardr. Nitekim onlarn, 1457 ylnda Ak-Koyunlu Uzun Hasan ile Kara-

Koyunlu Cihan ah’n kumandan Tarkan Olu Rüstem arasnda yaplan savata Ak-Koyunlu ordusunda yer

aldklarn görüyoruz. 820 Kutbeklilerden bu tarihten sonra bilgi edinemiyoruz. Bu onlarn ran’a göçmeleri ve

yerleik hayata geçmeleriyle ilgili olsa gerek.

Ak-Koyunlu devleti çöktükten sonra Ak-Koyunlu bakiyesi olan Boz-Ulus Türkmenleri içinde

Kutbeklilere tekrar rastlyoruz. 1540 tarihinde 66 hane ve 1 mücerret nüfusa sahip olan cemaat erken tarihte

yerleik hayata geçmi ve Suruç’un Drava (Dorular), Aba Mori (Aa Karncalar) ve Zeki (?) köylerinde

yerlemitir. Konar göçerlii devam ettirenleri ise dier Avar topluluklar arasna karmtr.821 Cemaatin bir ksmna

ise Mara yöresinde rastlyoruz.

Cemaatin batya gelen bölükleri ise (Kutlubeyli-Hacl), Adana, Sis, Kars- Mara, Gülnar ve Bolu’da

yerlemi, bir ksm ise Silistre’nin Kozluca’da iskan olmutur. Yerlerinde kalanlar ise (Kutluluca) Ordu,

Karahisar- arki ve Erzurum’un Elmal’da yerlemitir. 822

Kuyumculu : Köpekli Avarndandr. 1526’da 12 hane olan cemaat, 1536’da Halep’in kazas Azez’in

kidam köyünde (günümüzde Kilis’e bal) sakin olup 13 nefer nüfusa sahipti.823 Kuyumculu cemaatinin baz

ksmlarnn Orta Anadolu’ya göç ettiine hükmedebiliriz. Çorum’un Sarmbey köyünden olan ünlü halk ozan

Deli Boran, bu obadand. Sarmbey köyü halk buraya Elbistan’dan gelmitir ki 16. Yüzylda Dulkadr

Türkmenleri arasnda Sarmbeyli obas bulunmaktayd.

Kürt smail : Köpekli Avar obas. Halep’in dousunda bulunan bu oba 1536’da 8 hanelik bir teekküldü. Bu

cemaatin Kürt adn tamas Türkmenlerle Kürtler arasnda etnik bir farkn olmadn gösterir.824

Kürtül (Körtül) : Osmanl belgelerinde Yörük tayfas olarak geçen Kürtül cemaati Mara

Türkmenlerindendir.825 Belgelere göre Mara’ta Elbistan’n Nergile nahiyesinin Karacaviran, Sapalan,

Almack, Gömmece Kilise ve Dönekkuzu mezralarnda yerleikti.826 16. Yy’da Karaman’da sakin Atçeken

oymaklar arasnda Eskil kazas Türkmenlerinden Kurtul cemaati bulunmaktadr.827 Bu cemaatin Kürtül adyla

benzerlii aikardr. Günümüzde Mara merkeze bal Kürtül adl bir köy vardr. Cemaatten baz gruplarn

yerlerinde kalmayarak göç ettiklerini anlyoruz. zmir’in Tire ilçesine bal Kürdüllü köyü ile Tekirda’n

Malkara ilçesindeki Kürtüllü köyünü bu oba kurmutur. Kayseri’nin Pnarba ilçesi abanl köyünde de

Kürtüllüler hala yaamaktadr.

Kütüklü (Kütünlü) Avar : Danimentli Türkmenlerindendir. Karaman valisi Ali Paa tarafndan

Ermenek’teki Bey-çayr bölgesine yerletirilen ç-El yörükleri dalm, Teke, Hamit ve Aydn bölgesine gelmiti.

Bu cemaatler 1708’de eski yerlerine iskan edildi. Gedavlar adyla da tannan Kütüklüler, Selinti’nin Gedavlar

köyüne yerleti.828 1728-30’da ise Kütüklüler, Nevehir merkezde 35 hane ile iskan edildi. Ayrca çevre

köylerde de yerletiler.829

Dier taraftan 16. yüzylda Kayseri’nin Pnarba nahiyesine bal Sarueyh mezrasnda da Kütüklüler iskan

olmutur.830

Kütüklü Avar Adana, Alanya, Beyehir, Boz-Ok, Daniment – Afyon, Halep, Hamit, Haymana, Kars-

Mara, Krehir, Konya, Mara, Rakka, Sis, Tarsus, Teke ve Yeni-l’de de yerlemi, Balkanlar’da ise Dimetoka,

Nibolu’ya bal Hezargrat ve Çirmen’e bal Uzuncaabathasköy’de iskan edilmitir. 831

Mahmud-Olu (Sofular) : Recepli Avarlarnn bir obas. 1699 ylnda ç-El Yörükleri arasnda bulunan Sofulu

cemaati 832 dierleriyle birlikte 1701’de Yahyal köylerini talan etmiti. Bu durum üzerine Mara beylerbeyi

Rivanolu Halil ve Adana beylerbeyi Mustafa’ya gönderilen emirle cezalandrlmalar istendi. Ancak ertesi yl

ekavete devam edip batya yönelmeleri üzerine Aydn muhassl Nasuh Paa ald emir üzerine bunlar ç-El’e geri

gönderdi.833

1703 ylndan itibaren dier Recepli Avar obalaryla birlikte Belih nehri boylar ve Rakka’ya iskan edildi.

Ancak bir müddet sonra bir ksm iskandan kaçp etrafa dalarak Kars ve Çldr taraflarna gittiler. Rakka’ya

iskan olan Recepli obalarnn 1729 ylndaki tahririnde Mahmudolu obas, 11 hane ve 9 mücerret nüfusa

sahipti.834 Yine 1729 ylnda Kangal ile Hasançelebi arasnda bulunan Alaca Han ve Ula mevkiine Sofularn

75 hane ile iskan edildiini görüyoruz.835 Ünlü seyyah Niebuhr’un 1764 ylnda Anadolu’daki Türkmenlere

ait hazrlad listede de Sofular cemaati 500 çadr nüfusla Sivas bölgesinde görülmektedir.836

Kayseri’nin Sarolan ilçesi Sofumahmut köyü bu obadandr. Cemaat Adana, Halep, Kangal, Sungurlu,

Rakka, Karaman, Krehir, Sis, Kayseri, Kadirli ve Zamant’da yerlemitir. Sofu-lar-lu (Kerimli) adyla kaytl

dier grup ise Adana, Sis, Kars- Mara, Tarhala, Sivas, Krehir, Karahisar- arki, Karaman, Aydn, Saruhan,

Konya, ç-El, Alanya, Diyarbakr, Edirne, Gümülcine, Tatarpazar, Dimetoka, Akçakzanlk, Düenbe,

Manavgat, Emirda, Gülnar, orba – Ankara, Darende, Tire, Zile, Söüt, umnu, Dedeaaç, Göynük, Eridir ve

Yalvaç’ta bulunuyordu.837

Maksut Kethüda : Beylikli Avar obas. Adn obay yöneten kethüdasndan almtr. Halep yöresinde yaayan

cemaatin, 1550’de 34 hane nüfusu vard.838 Sonraki tahrirlerde adna rastlanmamas, baka bölgelere göç

ettiini gösteriyor.

Günümüzde Tunceli’de Maksut Ua ve Bingöl’de Maksudanl cemaati, bunlarn bakiyesi olmaldr. Maksut

Uaklar, Tunceli’nin merkez ilçesine bal Aktulak, Kopuzlar, Ovack ilçesi ile bu ilçeye bal Yoncal, Buzlutepe,

Çalba, Karayonca, Büyükköy, Aslandomu, Yeilyaz ve Ziyaret köyleri, Çemikezek ilçesine bal Akirek,

Paack ve Anl köyleri, Hozat ilçesine bal Çalarca, Kalecik, Altnçevre köylerinde839, Maksudanl aireti ise

Bingöl’ün Ki ilçesinin Kakç, Çatma, Krkpnar, Yiitler, Karlca, Kozanl, Kurtdüzü, Kümbet, Ortaköy,

Viranehir, Aa Yamurlu, Yukar Yamurlu, Mezrack, Hollan, Kozlu, Çatak köylerinde yaamaktadr.840 Yörede

Karaba, Balabanl cemaatleri de bulunuyor ki, Halep Avarlar arasnda ayn adda obalar bulunuyordu.

Maksutlar, Zazalarn eyh Hasanl kolunun Seydanl ubesine mensupturlar. Seydanl ubesi içinde am Uaklar,

Süleyman Uaklar, Topuz Uaklar gibi Avarlarda sk kullanlan isimlere rastlamaktayz. Kurtulu Sava yllarnda,

Atatürk’e destek veren ünlü Diyap Aa da Maksut Ua cemaatindendi.

Musacal : Kaynaklarda ad Musulcal ve Muslucal eklinde de geçer. Bu ismin Musa Hac’dan bozma

olduu akla gelebilir ancak Musul civarndan gelen bir Türk aireti olduu için bu ad alm olmaldr. Nitekim

Musul henüz 11. Yy’n sonlarnda yine Afarlar tarafndan bir Türk yurdu haline getirilmiti. Burdan çkan Türk

boylarnn Anadolu’da daldklarn biliyoruz.

Dulkadr Türkmenlerinden olan Musacallar, Boz-Ulus içinde 1540 tarihinde biri Gündomu Kethüda

idaresinde 7 hane, 7 nefer, dieri Mahmut Kethüda idaresinde 5 hane, 5 nefer olmak üzere iki kola ayrlmt.841

II. Selim devrinde ise 3 kol halinde 74 hane idi. Bu tarihten sonra adna rastlanlmyor. Bu onlarn Orta

Anadolu’ya geldiini gösteriyor.842 Bunlardan önemli kollarn erken dönemlerde Bat Anadolu’ya geldiine de

hükmedebiliriz. Nitekim Uak ve çevresinde 16. Yy’da oldukça önemli bir yörük topluluu vard. II. Selim

devrinde bu topluluk arasnda büyük bir Afar oyma bulunuyordu. Bu oymak 5 obaya ayrlmt. Bunlardan biri

de 56 vergi nüfuslu Musacal obasyd (dierleri Hoca Fakihli, Öksüzler, Afar ve Afar).843 Musacallarn önemli

ölçüde Bat Anadolu’da yerletiini biliyoruz. Emirda ilçesinin eski ad da Musacal idi.

1691 ylnda Rakka’ya iskan edilen airetler arasnda Musacallar da vard. 1703 ylnda Belih nehri ve Rakka

dolaylarna yerletirilen airetlerin nizam bozulmu ve etrafa dalmt. Bunlardan Musacallar, 1708 ylnda Saruhan,

Aydn ve Hüsrevpaa han taraflarnda idi. Havran nahiyesindeki cemaatler kaçnca yerlerine bu dalan gruplarn

yerletirilmesi planland (1720) ancak baarl olmad. Musacallarn da olduu bu grup tekrar eski yerlerine

gönderildi (1730).844 Bu sralarda Musacallardan bir grubun Harran ovasna (1720. Belih nehrinin

dousundaki 9 adet nehir boyuna Huneyze nehri sonuna kadar)845, dier bir grubun ise Nevehir ve çevre

köylere iskan edildiini anlyoruz (1727). 846 Kilis’in Tanbural köyü de Musacallar tarafndan kurulmutur.

Musacal (Musulcal – Muslucal) cemaati, Adana, Aksaray, Akehir, Arapsun, Aydn, Aziziye – Afyon,

Barçn, Bergama, Beypazar, Beyehir, Bor, Boz-Ok, Cebeli Ilgaz – Çankr, Çldr, Diyarbakr, Emirda, Erzurum,

Eskiehir, Evree, Halep, Haymana, Hüsrevpaahan, ç-El, Karahisar- arki, Karaman, Kars, Kavak, Kayseri,

Kepsut, Krehir, Mihalç, Nevehir, Ordu, Rakka, Saruhan, am, ücaeddin ve Yeni-l’de yerlemi, bir bölümü de

Balkanlarda Çirmen’e bal Uzuncaabathasköy’de iskan olmutur.847

Mutuklu : Kayseri’nin Sarz ilçesine bal Çavdar ve Kzlpnar köylerinde yaayan bir Afar topluluudur. Bu

cemaatten baz bölüklerin Nide ve Nevehir’de yerletiini, dier baz gruplarn ise Yunanistan’da bulunan Siroz’a

bal Timurhisar’da iskan edildiini görüyoruz.848 Osmanl kaynaklarnda bu cemaat Kürt Yörüü olarak

adlandrlmtr.

Nacak Avar : Yozgat’n Sorkun ilçesinde yerlemi bir oba. Nacakllardan baz gruplar göçebe ve yerleik

olarak iki ksma ayrlmt. Bunlardan göçebe olan Nacakl Yürüü’nün bir ksm Mara’ta bir ksm ise Nide’de

iskan olmutu. Oturak Nacakls ise Nide’de yerlemitir. 849

Nadirli : Nadir ah’n öldürülmesi üzerine ran’dan Anadolu’ya göç eden Avarlardandr. Bu Avarlarn

bazlar göç yollar üzerinde köyler kurarak yerlemitir. Ar’nn Tutak ilçesindeki Nadirah köyü bunlardandr. Bu

grup daha sonra Mara civarna gelmitir. Nadirli Aireti Mara’ta 1866’da tamamen iskan oldu.850 Günümüzde

Mara’n Afn (Nadir) ve Göksun (Nadirli) ilçeleriyle, Sivas’n Merkez (Nadir) ve Gürün (Nadirolu) ilçelerinde

Nadir adl köyler bulunmaktadr. Nadirli’den baz obalar Mara’tan baka Boz-ok’ta da yerlemi, bir ksm ise

Balkanlarda iskan siyaseti uyarnca Silistre ilinin Aydos kazasnda iskan edilmitir.851

Nazar Kethüda : Beylikli Avar obas. Yalnzca 1526 tahririnde ad geçiyor. Bu tarihte 48 haneydi.852

Bunlardan baz bölüklerin Mara civarnda bulunduklar anlalyor.

Ouz-Hanl : Günümüzde toplu olarak Alanya ile Anamur arasnda varln sürdüren airet, Karaman-

Oullar’nn kurucusu Karaman Beyin kardei olan Alanya emiri Ouz-Han Beyin soyundan gelir. Bilindii gibi

Mersin ve civar Karamanllarn en youn ve etkin olduu bir bölgeydi. Atçeken Oymaklar arasnda da

Ouzhanllar vard.

Belgelere göre, ç-El bölgesinde Anamur, Gülnar, Mut ve Silifke’de obalar bulunan airetin yaylarak

Krkkale ve Kütahya taraflarna yerletiini görüyoruz. Ayrca baz kollar Balkanlarn Türkletirilmesi esnasnda

bulunduklar yerden göçürülerek Bulgaristan’da bulunan Filibe’de iskan edilmitir.853

Oruçlu : Beylikli Avar obas. Bu cemaate de yalnzca 1536 tahririnde rastlanyor. Anlan tarihte 52 hane

nüfusu vard.854

Öksüz-lü-ler : 16 Yy’da Uak ve çevresinde oldukça önemli bir yörük topluluu vard. II. Selim devrinde

bu topluluk arasnda büyük bir Afar oyma bulunuyordu. Bu oymak 5 obaya ayrlmt. Bunlardan Öksüzler Avar

102 vergi nüfusla en büyük obayd (dierleri Hoca Fakihli, Musacal, Afar ve Afar).855

Ayn yüzylda Tarsus yöresinde de Öksüzlü cemaati bulunmaktadr. Kaplanc taifesine tabi olan

Öksüzlüler, 1519’da 19 hane, 1526’da 27, 1536’da 45, 1543’te 47, 1572’de 107 hane nüfusa sahipti.856

Dier taraftan bu cemaatin baz bölüklerine Kilis civarnda rastlamaktayz. Bölgede ekyalk hareketlerinde

bulunan Öksüzlerden 18 hane Rakka’ya sürgüne gönderilmitir. 1729 ylnda ise Rakka’ya iskan emredilen

Recepli Avarn, iskandan vaz geçirip aralarna alan ve ekyalk yapan cemaatlerden biri olan Öksüzlülerin,

Kbrs adasna sürülmesi için ferman çkarlacaktr.857 Burada dikkati çeken bir husus ise Güneydou

Anadolu’da yaayan Barçikanl, Keleçorlu ve Kürtler airetleri, Öksüz-Ua adyla anlmaktadr.

Kilis, Antep, Halep, Eyübeli – Aksaray, Hasköy – Çirmen (s.133, Kürt) Kilis, Kars- Mara, Ula,

Dulkadr, Dimetoka, Edirne, Daard – Kütahya, Uak, Timurcu – Saruhan, Saray, Vize, Çorlu (s.619) Öksüz

Ua : Rakka, Ebu Tahir – Diyarbakr (s.133, Kürt)

Papucu Yeni Yer : Köpekli Avarnn obas. Yalnzca 1526’da adndan bahsedilen cemaat, Halep’in

dousunda bulunuyordu ve 33 hane idi.858

Paa-Olu (Paal) : Sis Avar obalarndandr. Sis bölgesinde 1519’da 22 hane, 1540 akça hasl, 1523-4’te 15

hane, 6 mücerret, 16 kürekçi, 2 sipahi, 1160 akça hasl, 1525-6’da 25 hane, 6 mücerret, 1034 akça hasl,

1536-7’de padiah haslarna dahil edilmi ve 22 hane, 14 mücerret, 13 kürekçi, 1006 akça hasl olup

Alnavermez mezrasnda ziraat yapyordu. Paal adn tayan dier kolu da Ahugöz mezrasnda ziraat yapyor ve

1519’da 8 hane, 560 akça hasla sahip bulunuyordu. 1523-4’te 10 hane, 720 akça hasl, 1525-6’da 8 hane, 318

akça hasl, 1536-7’de ise 9 hane, 3 mücerret, 500 akça hasl vard.859 Sis bölgesindeki Paallardan baz

bölükler Kastamonu’nun Azdavay’da yerlemi, bir ksm Balkanlar’a gönderilerek Nibolu’nun Hezargrat

kazasnda iskan edilmitir.860

Paallardan bir baka bölük ise 1500’lerde Sis’ten göç edip Kayseri’ye gelmitir. 1522’de 20 nefer, 1543’te

12 hane, 1584’te ise Bedili köyünde 11 hane 10 mücerret, Yüreir köyünde 15 hane 16 mücerret, Kozluca’da

16 hane 4 mücerret, Eyimli’de 11 hane 8 mücerret olmak üzere 53 hane 38 mücerret nüfusa sahip idi. Katr

ve Canbaz klaklarn tasarruf ediyorlard.861 Eyimli ve Yüreil halen Kayseri’nin merkez köylerinden olup

Paal cemaatinden olduklarn bilmektedirler.

Pekmezli Avar : Gündüzlü Avar obasdr. 1520’de 7 hane, 1526’da 10 hane olan Pekmezliler, 1536’da

iki ubeye ayrlm olup Halep’in dousunda bulunan bölümü 6 nefer, am’da bulunan dieri ise 10 neferdi.862

Pekmezlilerin, kuzeye doru göç ettikleri anlalyor. Nitekim Mara Yörükleri arasnda ad geçiyor. Sonradan

fraz- Dulkadr Türkmenleri arasnda görülen Pekmezli Avar, 1725 ylnda bir takm cemaatlerle Adana’da

bulunan Kurtkula’na iskan edildi. Onlar, iskandan kaçp Karaman, Kütahya, Bursa, ç-El, Aydn ve Saruhan

taraflarna gittilerse de tekrar Çukurova’ya getirildiler.863 Bat Anadolu’da kalan bölükleri ise Salmanl

Avar’nn bir obasn oluturarak 1700’lerin banda Afyon ve civarna yerletirildi. Pekmezli Avar belgelere göre

Ankara, Aydn, Biga, Bolu, Bursa, Çankr, Hamid, ç-El, K. Sahip, Karaman, Karas, Kütahya, Mara, Mula,

Saruhan ve Teke’de yerlemitir.864

Perakende-i Mara : Recepli Avarlarnn bir kolu. Bu obann Mara bölgesindeki Afar obalarnn

bakiyelerinin bir araya gelerek oluturduu bir karm olduunu anlyoruz. Mara’ta Zeytun nahiyesinin (imdi

merkeze bal Süleymanl kasabas) Kamalak mezras (dier ad Bakuyu) bu obadand.865 1703 ylndan itibaren

dier Recepli Avar obalaryla birlikte Belih nehri boylar ve Rakka’ya iskan edildi. Ancak bir müddet sonra bir

ksm iskandan kaçp etrafa dalarak Kars ve Çldr taraflarna gittiler. Rakka’ya iskan olan Recepli obalarnn

1729 ylndaki tahririnde 25 hane nüfusu vard.866

Puhurcu : Bat Anadolu’da yakn zamanlara kadar göçebe yaayan 40-50 çadrlk bir Afar topluluu.

Bunlarla ilgili Rahmetli Beir Önder’de bilgiler vard ki elimizdedir. Yaar Kemal’in romanna konu olan nce

Memet’in atnda da Puhurculardan bahsedilir.

At öyledir.

Puhurcular bölük bölük geldilerPuhurcular atar atar vuramaz

Bak göksümü delik delik deldilernce Memet dumanndan duramaz

Ak kat üstüne resmim aldlarKalk gidelim bura bize yaramaz

Kahpe felek deirmenin döndümüKahpe felek deirmenin döndümü

Döne döne sran bize geldi miDöne döne sran bize geldi mi

ç-El, Teke, Alanya ve Aydn’da ise Puhurlu adnda bir cemaat vardr ki ayn obadr. Ayrca Mara’ta

Buurcuklu adl bir oba gözüküyor.867

Pusucal Afar : 1616 ylnda Yeni-l’de yaadn biliyoruz.868

Recepli Avar : Mool istilas üzerine Suriye’ye 40.000 çadr Türkmen kaçm ve Memluklere snmt. Burada

Boz-Ok ve Üç-Ok tekilatn devam ettirmilerdi. Boz-Oklarn banda ise Afarlar bulunuyordu. Bunlara Halep

Afarlar denir.869 Bu Afarlar 16. Yy’n ilk yarsnda Köpekli, Gündüzlü ve Avar adl üç obaya ayrlmt. Avar

obas, 58 vergi evden ibaretti. Memlukler devrinde dirlik tasarruf eden bu oba, Osmanl’da da bu dirliini

korumutu.

16. Yy’n sonlarnda (1579-80) obalarn bandaki bey aileleri ortadan kalkm ve yerlerini obalar idare eden

kethüdalar (=kahya, Avarlarda “ka”) almt. Bu obalardan Avar obasnn banda ise üç kethüda bulunuyordu.

Recep, Bahri, Küçük Minnet kethüda. 1581 ylnda Danimentli ve Lekvanik cemaatinden bir ksm ekyann

Avarlarn mallarn gasp etmeleri üzerine Recep Kethüda, Bahri ve Küçük Minnet ile birlikte devlete ikayet

etmilerdi.870 Recepli Afarlar adn bu Recep Kethüdadan almtr. Recep ve oullar öyle ün salmt ki (Recepliler

Köpekli Avarndan çkmtr) 17. Yy’da Afarlar çounlukla Recepli Avar diye anldlar. Bu Afarlar bu yüzyllarda

Zamant’ya yaylaya çkyorlard.871 Receplilerin, Mara’ta da faaliyette bulunduklar anlalyor.872

1624 ylnda Abaza Mehmet Paa’nn II. Osman’n (Genç) intikamn almak için Sadrazam Çerkez Mehmet

Paa’ya kar ayaklandnda, Orta Anadolu’dan toplayp Kayseri’deki Boazköprü’ye kadar getirdii 40.000 kiilik

ordusunda Recepli Afarlar da vard.873

Recepliler, 1689’da Anadolu’da isyan eden Gedik adl kiinin yok edilmesine memur edilen Türkmenler

arasndayd. Ertesi yl yaplan Avusturya Seferine (1690) Afarlar, Recep-Olu Halil Bey önderliinde 200 atl ile

katlmlard. Ayn seferde Recep-Olu Dana Murat Beyin de ad geçiyor.874 Recep-Olu Halil Bey, 1691 ylnda

Sis Sancak beyi idi.875

Osmanl’nn 1691-92 ylnda balad iskan siyaseti srasnda göçebe airetleri kendi yaylak ve klaklarnda

yerletirme teebbüsü sonucu Recepliler Zamant ve Pnarba topraklarna 1693’te iskan edildiler. Balangçta

iskana uydular, hatta Rakka iskanna gitmeyen baz airetlerin Kbrsa sürülmesi esnasnda (1702) Adana’da

klayan airet devlete yardmc olmutu. Ancak bir süre sonra nizamsz davranlar yüzünden 1703’te Rakka ve

Belih nehri boylarna sürüldüler. Recepli Avar iskandan kaçarak Kars ve Çldr taraflarna gitti.876

Recepli’den bir grup ekya ise Antakya’ya Gavur Dalarnda sakin Çobanolu’na gelip Nestan, Haclar ve

Küreci köylerine yerleti ve akilie balad. Ancak 1703’te iskan yerlerine geri gönderildiler. Dier bir bölük ise

1704’te Okçu zzeddinli, Klçl, Tacirli ve Alc cemaatleriyle birlikte Mara’ yamalam ve 150 köy harap

olmutu.877

Bu arada güneyden gelen Arap saldrlarna kar 1710’da Rakka’ya yeni boylar gönderildi. Bu boylar

arasnda Kayseri, Mara, Zamant ve Çukurova’da ekyalk yapan Recepliler de vard.878 Rakka’ya gönderilen

Recepliler, 1712’de iskandan kaçp Lekvaniklerle birleip Kayseri ve Zamant’da ekavete baladlar. Recepliler,

Rum tarafnda 500 hane Pehlivanl torunlar yannda, 500 hane Tabanl yannda, bir ksm da Yüzde

türkmenlerinden Salar yannda idi. Halep ve Rakka valisi Yusuf Paa’ya tekrar Rakka’ya iskanlar

emredildiyse de dier Türkmen (Afar, Hac Mustafa oullar ve Tacir) ve Leklerin (Lek ve buna bal Krntl,

Haclar) basksyla baarsz oldu. Boybeyi Bekir, iskandan kurtulmak için stanbul’a gitti ve Zamant kazasnn bo

ve harap yerlerine yerlemesi karar alnd.879 Bunun üzerine 1713’te bo ve harap Zamant kazas köylerine

iskanlar kararlatrld. Bazlar ise Harran ovasna yerletirilmek için 1720 ylnda bölgeye gönderildi.880 Recepli

ile ona bal olan mam Kulu Uaklar, 1720 ylnda Havran nahiyesindeki cemaatler kaçnca yerlerine

yerletirilmek istendi, ancak baarl olunamad ve eski yerlerine gönderildiler. Zamant’ya gelenler ise 1730’da

burada 66 köy kurdular.881

Receplilerin 1729 ylnda nüfus durumu öyleydi. (lk rakamlar bennak yani hane, ikinci rakamlar nefer

yani mücerret) Süleymanl – 108/60, Karaeyhli – 44/12, Sar seydili – 21/12, Hovadl – 10/6, Akçaali – 16/8,

Saruhanl – 8/6, Hedilli – 31/12, Burkalemli – 12/9, Sar fakihli – 14/6, Tal ua – 8/3, Kara budakl – 32/18,

Yeni tekeli– 16/6, okunamam – 9/7, Sofular (Mahmudolu) – 11/9, Tohmadanan (torunluk iddia edenler) –

0/80, Perakende-i Mara – 25/0, Recep safi uaklar – 0/29. Ancak Zamant’da rahat durmadklar için 1731’de

tekrar Rakka’ya sürüldüler. Recepliler, içine giren Kilis ekyasndan Kemalolu Veli, Kösebekirolu Ali,

Ekintili, Öksüzlü, Okçu zzeddinli ve Çobanolunun tecavüzleriyle Rakka’ya gitmeyip Antep’e geldi. Adana

valisi Vezir Ahmet Paaya emirle Recepli Rakkaya dier cemaatler ise Kbrs’a sürgün edildi (1732).882

Devletin ald tüm tedbirlere ramen taknlktan vazgeçmeyen Recepli beylerinin çounun 1742 ylnda idam

ferman çkarlmtr. 1754 ylnda ise Rakka’dan kaçan Recepliler, Sis bölgesinde Kll cemaatine saldrm ve

liderlerine öldürmülerdi.883 Krkkale’nin Keskin ilçesi ve civar özellikle Receplilerin yerletii bölgeydi.884

Osmanl belgelerinde Recepli Avarlarndan bazen Ekrad (Kürt) taifesi diye bahsedilir. Bu ifade onun yaam

tarzyla ilgilidir.

Cemaat Adana, Develi, Halep, Hsn- Keyf, ncesu, Kadirli, Karaman, Kars, Kars- Mara, Kayseri, Krehir,

Kilis, Kozanda, Mara, Rakka, Sis, Yahyal, Yeni-l ve Zamant’da bulunuyordu.885

Recepli Avar obalar unlardr : Akçaali, Bedenizli, Dodurlu (Doduryan), Hobal(l) / Obal, Karabulak,

Mahmudolu / Sofular, Sarfakihli, Sarhacl, Sarhanl, Sar Sindili (Sendil) / Sar Seydili, Taolu / Talua,

Süleymanl, Kara eyhli, Hovadl, Hedilli, Burkalemli, Kara Budakl, Yeni Tekeli, Tohmadanan, Perakende-i

Mara, Recep Safi Uaklar, mam Fakih Uaklar, mam Kulu Uaklar, Çepni ve Dokuz (Bu son ikisi Afar deildir).

Bu obalar hakknda bilgi için balklara baknz.

Recep Safi Uaklar : Recepli Avarlarnn bir kolu. 1703 ylndan itibaren dier Recepli Avar obalaryla

birlikte Belih nehri boylar ve Rakka’ya iskan edildi. Ancak bir müddet sonra bir ksm iskandan kaçp etrafa

dalarak Kars ve Çldr taraflarna gittiler. Rakka’ya iskan olan Recepli obalarnn 1729 ylndaki tahririnde 29

mücerret nüfusu vard.886

Sait : Sis Avar obalarndandr. Sis bölgesinde 1519’da adna rastlanmyor. 1523-4’te 32 hane, 4 mücerret,

2430 akça hasl, 1525-6’da 35 hane, 10 mücerret, 1 imam, 1520 akça hasl olup Bulan mezrasnda ziraat

yapyordu. 1536-7’de ise 51 hane, 26 mücerret, 2082 akça hasl vard ve Sarmut mezrasnda ziraat

yapyordu.887 Sait obasndan baz bölüklerin Konya’nn Sahra kesiminde yerletiini görüyoruz. Saitlilerin

Kilis’te bulunanlar ise belgelerde Kürt olarak adlandrlmtr. Bu grubun bir ksm Trakya’da Paa sanca’na bal

Tatarpazar’nda iskan edilmi.888

Salmanl Avar : Salmanllarn ad Süleymanl eklinde de geçer. Bu ikisi ayn topluluktur. 16. yy’da

Kadirli’de bulunan 5-6 boydan birisi de Salmanllard. Zamant bölgesinde ise henüz erken devirlerde

Salmanllara rastlyoruz. Onlar bu bölgede Kalelice Pirselik ve Kalecik (Alibeyli) köylerinde

bulunuyordu.889 Daha sonra Salmanllardan önemli bölüklerin daldklarn görüyoruz. 1613 ylnda Çankr

bölgesindeki Türkmenler arasnda Büyük ve Küçük Salmanl olarak ad geçiyor. Bunlarn daha sonra Bat

Anadolu’ya doru yayldklarn görüyoruz. 1691 ylnda Köse brahim, Bal ve Kubad Kethüdalarn emrindeki

Büyük Salmanllar ile Ali ve Keti Olu Bekir Kethüdalarn emrindeki Küçük Salmanllar, Bat Anadolu’da

çevre köylere zarar vermekteydiler. Bu tarihlerde Büyük Salmanllar, Köse Musa (Dier ad Köse Köselisi),

Pekmezli, Karahaliloullar, Fakihli, Güllüce, Keleolu, Emmiolu, Karahac Ebubekir, Hacemir amolu, Hac

Yusuf, Abdullaholu, Abdiolu, Katipolu ve Ceridolu, Küçük Salmanllar ise Ali Kethüda, Hac Kasm-Olu,

Kara Bayram ve Kara Bayrak adl obalara ayrlmt.890

Bunlardan Köse Musa obas, Sandkl’da iskan edildi.891 Kara Halil Oullar ise 1691’de Hama ve

Humus’a iskan edilen oymaklar arasndadr (Hama’da Barin nahiyesinde Akrep ve Rubah köyleri ile Saguna

mezrasna). Dier ksmlar da 1730’da Karaman’da bulunan Atlant’ya iskan edildi.892 Bazlar Mara’ta

Güvercinlik kazasnn Gercayin ve Emre (Gökçetepe) köylerinde yerleti.893 Kara Halilli cemaatinin fraz’a

dahil edilen bölükleri ise 1725’te Adana’da Kurtkula’na yerletrildi. Bunlar, Karaman, Kütahya, Bursa, çel,

Aydn ve Saruhan taraflarna kaçtysa da tekrar Çukurova’ya nakledildiler.894

Danimentli Türkmenleri arasnda görülen Salmanllarn, 1691 ylnda balayan iskanlar 1701’de Keçi Borlu,

Geyikler, Sandkl ve Çölabat kazalarna iskan ile tamamland. Önce mera ve tarlalar yetersiz diye itiraz ettiler.

Bunun üzerine tahrir yapld ve bölge yöneticilerine emir gönderilerek buna göre iskanlar gerçekleti (1702).

Ancak ertesi yl bir ksm iskan terk edip zulme balad (1703). Uzun uralardan sonra (1708) bunlar tekrar eski

yerlerine yerletiler.

Büyük Salmanllar, Geyikler kazasnn Yorgalar, Akça, Yüreil, Gökçeli, Alacaatl, Yarmca, Dombay,

Eskiköy, Engürük, Yenice, Yeregiren, Seyidli, Budakl, Karabedirli, Eldere ve Porsama, Sandkl’nn Kötüal,

Urla’nn Okçular köylerine, Kara Halilli obas ise Sandkl’nn Karakuyu, Karahalilli ve Saidli köylerine;

Küçük Salmanllar, Geyikler kazasnn Mayal, Çapal, Eldere, Kulu ve Torumlu köylerine, Küçük Salmanllarn

Hac Kasmolu obas ise Kuyuköy, Bahay, Haceröyük ve Tulu köylerine yerleti. Ancak çevreye zararlar

önlenemedii için 1720’de Rakka’ya iskanlar emredildiyse de bundan vazgeçilerek 1728’de airetin miri

yöneticilerine gönderilen emirle itaatleri saland. Böylece buralara kesin yerlemi oldular.895 Günümüzde

Afyon il merkezi ile Sülümenli, Çobanlar ve Iklar kasabalar bu cemaattendir.896

Çankr bölgesindeki Salmanllardan baz gruplarn Yozgat tarafna geçtiklerini anlyoruz. Nitekim Boz-

Ok’ta sakin Selmanl ve Dede Sülü cemaatine tabi dier Selmanl cemaati, içlerinden çkan ekya sebebiyle

vergilerine zam yaplmak suretiyle cezalandrlmlar ve Yeni-l’e dahil edilerek iskanlar emredilmitir

(1714).897 Bunlardan bir bölük, Davudeli ve Elmahacl köyüne yerleti.898 Onlar, Mara’ta Gündeli airetine

tabi bulunmaktaydlar. Bu Salmanllar, Kangal ile Hasançelebi arasnda bulunan Alaca Han ve Ula mevkine

dier cemaatlerle 1723-29 da kendi rzalar ile iskan edilmiti. Ancak bir takm cemaatlerin taarruzlar sonucu

1733’te devlete yaptklar ikayet sonucu Sofular hariç dierleri iskandan affedilmitir.899

Salmanllar Adana, Aksaray, Alanya, Amasya, Ankara, Antep, Aydn, Bigadiç, Bor, Boyabat, Boz-Ok

(Kocal kazas), Çankr, Çorlu, Çorum, Çöl-Abat, Çukurova, Danimentli, Dazkr, Diyarbakr, Edirne, Eyüpeli,

Geyikler, Göksün, Gördük ve Timurcu – Saruhan, Gülnar, Halep, Hamit, Isparta, zmir, K. Sahip, Karahisar-

arki, Kangal, Kars- Mara, Kastamonu, Ka, Kayseri, Keçiborlu, Keskin, Krehir, Kilis, Kirmast, Konya,

Kozan, Kütahya, Malatya, Mara, Nide, Rakka, Sandkl, Sivas, Sungurlu, Tarsus, Teke, Tire, Yeni-l,

Yeniehir – Aydn, Zamant ve Zeyne – ç-El’de ve Balkanlarda Kili ve Akkerman, Selanik, Krcali, Çirmen’de

yerlemitir.900

Sancak Avar : 1679-80 tarihinde Antep’e gelip yerleen bir oba.901 Günümüzde Güney bölgelerimizde

yaayan Yörükler arasnda Sancakllar da bulunmaktadr. Burada bir hususu belirtelim, Yörük adyla anlan

boylardan bazlar Afar obalarnn bakiyesidir. Afarlar da eskiden göçebe yaayan bir topluluktu. Ege ve Güney

bölgelerimizde yaayan Yörüklerle ilgili bilgi veren kimi kaynaklarda Yörüklerin alt obalar arasnda

Avarlardan da bahsedilir. Sancakl obas, Akehir, Saruhan, Tarsus, Adana, Sis, ç-El, Karahisar- arki ve Ordu

bölgesinde yerlemitir.902

Sar Fakihli : Recepli Avarndandr. 16. Yy’n ilk yarsnda Sis yöresinde bulunan cemaat, Savc-Hacl’ya

tabi gözüküyor ve 1519’da 11 hane, 2 mücerret, 840 akça hasl, 1523-4’te ise 16 hane, 9 mücerret, 1270 akça

hasla sahip olup Körpe mezrasnda ziraat ediyordu. Dier defterlerde adna rastlanmamtr.903 Bu onlarn baka

yerlere gittiini gösteriyor. Nitekim belgelerde cemaatin Kayseri, Adana, Kars- Mara, Göksün ve Nide’de

bulunduu anlalyor.904 Mara yöresindeki Sar Fakihliler, Akça Kuyuluk köyünde iskan olmutu.905 Baz

bölüklerinin ise Tomarza ve Kadirli’de bulunduklar anlalyor. Ayrca Tarsus yöresinde 1543’te ortaya çkan

Arpaçlu taifesine bal 4 hanelik küçük bir Sar Fakihli obas bulunmaktadr.906 Bu husus göç srasnda cemaatin

bazlarnn buraya geldiini gösteriyor. 1703 ylndan itibaren dier Recepli Avar obalaryla birlikte Belih nehri

boylar ve Rakka’ya iskan edildi. Ancak bir müddet sonra bir ksm iskandan kaçp etrafa dalarak Kars ve Çldr

taraflarna gittiler. Rakka’ya iskan olan Recepli obalarnn 1729 ylndaki tahririnde 14 hane ve 6 mücerret

nüfusa sahipti.907

Sar-Hacl : manl Avar’nn bir obasdr. 16. Yüzylda Mara ve yöresinde bulunan cemaat, daha sonra

Recepli Avarnn bir obasn oluturmutur. Mara’tan baka Yozgat, Kadirli, Alanya, ebinkarahisar ve Sivas’ta

yerlemitir.908

Saruhanl : Recepli Avarlarnn bir kolu. 16. Yüzylda Mara Türkmenleri arasnda görülen Saruhanllar,

Salmanllara tabi idiler. Ayrca ayn yüzylda Karaman’da sakin Atçeken oymaklar arasnda Bayburt kazas

Türkmenlerinden Saruhanl (dier ad Türkmenli) cemaati bulunmaktadr.909 Bu onlardan baz gruplarn bu

bölgeye göç ettiini gösteriyor. lerleyen dönemlerde Receplilere tabi olan cemaat, 1703 ylndan itibaren dier

Recepli Avar obalaryla birlikte Belih nehri boylar ve Rakka’ya iskan edildi. Ancak Saruhanllar, dier baz

obalarla beraber iskandan kaçarak Kars ve Çldr taraflarna gitmiti. Rakka’ya iskan olan Recepli obalarnn

1729 ylndaki tahririnde 8 hane ve 6 mücerret nüfusa sahipti.910

Cemaat Anamur, Ankara, Diyarbakr, Kadirli, Kara sal, Karaman, Kayseri, Krehir, Konya, Mardin,

Rakka, Sis, Tavanl, Tire ve Yalova’da yerlemi, Bir ksm Trakya’da Edirne ve Sultanyeri’ne ve daha ilerde

Balkanlarda Yenice-i Kzlaaç – Paa, Filibe, Gümülcine, Kzanlk – Çirmen, Serfice – Manastr ve

Tatarpazar’nda iskan edilmitir.911

Sar Sindili (Sendil) / Sar Seydili : Recepli Avarnn bir obas. Sendil eklinde de okunmas bu cemaatin

Sindel Avaryla ayn oba olmalarn akla getiriyor. 1703 ylndan itibaren dier Recepli Avar obalaryla birlikte

Belih nehri boylar ve Rakka’ya iskan edildi. Ancak bir müddet sonra bir ksm iskandan kaçp etrafa dalarak

Kars ve Çldr taraflarna gittiler. Rakka’ya iskan olan Recepli obalarnn 1729 ylndaki tahririnde 21 hane ve 12

mücerret nüfusa sahipti.912 Bu oba Kadirli, Karaman, Kars- Mara, Kayseri, Krehir, Rakka, Sis ve Zamant

bölgesinde yerlemitir.913

Sarveli-ler : Osmanl belgelerine göre Balkanlar’a gönderilerek Silistre ilinin Rosikasr’nda iskan edilen

bir obadr.914 Kayseri’de 1846-49 yllarnda Lek, Kuzu-Güdenli ve Krntl airet atllar ile beraber Kayseri, Nide

ve Krehir taraflarna kovguna giden Afar elebalar arasnda Sarveli-Olu diye bir kiinin ad geçiyor.915 Bu

kiinin soyu günümüzde Sarz civarnda yerleen Torun Avarlarnn obalarndan birini oluturuyor. Bunlar, Sarz

ilçesi Damzlk köyünde (soyad Kaygusuz olan aileler) yaamaktadr. Bu obann Karaman’da bulunan Sarveli

kasabas ile ilgisi olduunu düünüyoruz. Üniversitede okurken deerli hocam Azerbaycanl Prof. Dr. Refik

Kurbanov, kendilerinin Karaman’dan sürgün gelen Avarlardan olduunu söylemiti. Beraber yaptmz

aratrmada Karaman civarndaki köy adlar ile hocann doduu bölgedeki köy adlar aynyd. Hoca,

Sarvelilerdendi. Babas ünlü Azeri air Osman Servelli (Sarvelili) idi. Karaman’da da Ermenek ilçesine bal

Sarveli kasabas (ilçe oldu) bulunuyor. çel’in Mut ilçesinde ve daha ilerde Tarsus’ta da Sarveli adnda köyler

vardr. Anlalan Karaman bölgesinden yola çkan oba Mut üzerinden Tarsus’a ve oradan Kayseri’ye gelmi,

Kayseri’de rahat durmayp ekyalk hareketlerinde bulunduklarndan bir ksm Kafkasya bölgesine sürülmütür.

Nitekim Erzurum’un Hns ilçesinde Sarveli adnda bir köyün bulunmas bu göç yolunu bize göstermektedir.

Sekiz Avar : Kanuni devrinde Halep Türkmenleri arasnda Afarlar, Köpekli, Gündüzlü ve Beylikli

olmak üzere üç koldan olumaktayd. Bunlardan Köpek-Oullar bir çok obaya ayrlmt ki bu obalardan biri

Sekiz adn tayordu. Halep bölgesinde 1526’da 61 hane olan Sekiz Avar, 1536’da 37 hane, 1550’de ise 26

hane idi. Bu nüfus azalmasnn sebebi Sekiz cemaatinin erken tarihte yerleik hayata geçmesiyle ilgilidir.916

Nitekim bunlardan bir grup 16. Yy ortalarnda Urfa’nn Suruç ilçesi eyhçoban köyünde yerleti. Bunlara Suruç

Avar da denir. Sekiz Avarndan baz bölükler ise Yeni-l Türkmenleri arasnda bulunuyordu. Yeni-l’e bal Afar

oymaklar 1691 ylnda Boz-Ulus Mandesi Avarlaryla birlikte Rakka’ya iskan edildi.917

Senir Avar : Nide’de yerletii anlalan Senirlilerin bir bölümü de Adana ve Tarsus civarnda bulunuyordu.

Bu cemaatin Halep, Mara, Ki, Alanya, Yeni-l ve Düenbe – Senir’de iskan olanlar Kürt olarak

adlandrlyor.918 Bugün Senir ve Karasenir adl köylerin bu obadan kaldn sanyoruz. Çünkü bu köylerde Afar

gelenei hala hatrlanyor. Buna Nevehir’in Kozakl ilçesi Karasenir köyü ile bu köyün geldii yer olan

Konya’nn Karapnar ilçesindeki Karasenir adl köyleri örnek verebiliriz.

Srkntl : Çukurova’nn en büyük airetlerinden biri olan Srknt aireti batl seyyahlar tarafndan Afarlara

mensup bir oymak olarak gösterilmitir.919 1624 ylnda Abaza Mehmet Paa’nn II. Osman’n (Genç) intikamn

almak için Sadrazam Çerkez Mehmet Paa’ya kar ayaklandnda, Orta Anadolu’dan toplayp Kayseri’deki

Boazköprü’ye kadar getirdii 40.000 kiilik ordusunda Srkntllar bulunuyordu.920 1730 tarihinde Srknt-Olu

Mehmet, Karsant-Olu, Karanebi-Olu ve Kerim-Olu ile birlikte Rakka’ya iskan emredilen Recepli Avar’nn

kaçmasn önlemee memur edilmiti.921

D.V.Langlois’in 1857 tarihli Çukurova’da bulunan oymaklara ait listesinde Srkntllar, 800 çadr nüfus,

30.000 koyun, 5.000 keçi, 1.800 sr ve 1.000 deveye sahipti.922

Silsüpür Avar : Ceritlerin mehur bir obas da bu ad tar. Rakkaya iskan edilen Afar obalar arasnda

bulunan (Bab- Altun, Çeçeli, Dokuz gibi) Silsüpür Avar, dierleriyle beraber iskandan kaçp Mara,

Pazarckovas, Kilis, Sokuda ve Çobanolu dana gelerek halka zarar vermeye baladlar. Bunlarn iskan yerine

gitmesi için 1703 ylnda Rakka beylerbeyine hüküm gönderildi.923 Ancak airetleri kendi yaylak ve

klaklarnda yerletirme teebbüsü dorultusunda bunlarn Rakka’ya iskanlarndan vaz geçilmitir. Neticede

Silsüpür Avar, Köçekli ile birlikte 1729 ylnda Çiçekda civarna harabe köylere yerletiler.924 Bunun yannda

bir ksmnn Boz-Ok, Çankr, Diyarbakr, Kayseri ve Nevehir’de kald anlalyor.925

Sindel Avar : Bir Afar obas. Osmanl belgelerinde bu cemaatin ad Sindeli, Sendeli, Sendil, Sandal,

Senedli gibi deiik tarzda okunmaktadr. Kayseri bölgesinde bulunan bu obann Zamant bölgesinden çkarak

güneye ve batya göç ettiini anlyoruz. Nitekim Kayseri’nin Pnarba ilçesinde Sindel köyü vardr. Batya doru

gidildikçe Sindellilerin izini bulmaktayz. Develi ilçesinde Sindelhöyük, Yeilhisar ilçesinde de Sindel

(Koval) köyleri vardr. Daha batda Nevehir’in Avanos ilçesi Topakl kasabas Avardr ve yars Sindelliler diye

tannr. Ayrca Osmanl belgelerinde Saruhan bölgesinde ekiyalk hareketlerinde bulunan Türkmenler arasnda

Sindel cemaati de yer almaktadr.926 Manisa’nn Akhisar ilçesi Sindelli, Salihli ilçesi Sindel ve zmir’in

Bergama ilçesi Sindel köyleri bu cemaat tarafndan kuruldu.927

Sindellilerin önemli bir bölümü de Mersin civarnda bulunuyordu. Karaman valisi Vezir Ali Paa

tarafndan Ermenek’teki Beyçayr bölgesine yerletirilen ç-El yörükleri dalm, Teke, Hamit ve Aydn bölgesine

gelmiti. Bunlar 1708 ylndaki bir emirle eski yerlerine gönderildiler. Sindel (dier ad Menteeli), Gülnar’n

Sendil köyüne yerleti. Ancak Sindellilerin de bulunduu bu cemaatler rahat durmayp ahaliye zarar verince

1714 ylnda (sürgün, 1741’e kadar sürdü) Kbrs’a sürüldüler.928 Nitekim Kbrs’taki Sinde köyü bu oba ile

alakaldr.929 Cemaatten bir grup ise Aydn sancanda bulunan Kzlca Burgos derbendine derbentçi olarak

iskan edilmitir (1743).930

Sindelliler, belgelere göre Adana, Alanya, Aydn, Balkesir, Biga’nn Çatalbirgos kazas, Birgi,

Gelibolu’nun Abri ve Firecik, Hamit, ç-El, Karaaaç, Kbrs, Kütahya, Mentee, Saruhan, Saruhan’n Adala

kazas, Sndrg, Sis, am, Tarsus ve Teke bölgesinde yerlemi, bir bölümü de Balkanlarda Eribucak, Cumapazar

ve Gümülcine’de iskan olmutur.931

Sis Afarlar : Moollar, Köseda Savanda (1243) Selçuklular yenip egemenlii altna ald, 1277’de ise

Anadolu’nun bats hariç tamamna hakim oldular. Karaman-Oullar bata olmak üzere Türkmenler

Anadolu’nun istiklali için mücadeleye baladlar. Moollar, kendilerine kar Anadolu’yu savunan tek unsur olan

Türkmenleri hedef alp bunlara kar giritii saldr ve katliamla bu gücü yok etmeye balad. Bunun sonucunda

Memluk müverrihi bn-i eddad’n kaydettiine göre Anadolu’dan Suriye’ye (Gazze’den Antakya ve

Diyarbakr’a kadar uzanan saha ile Suriye sahillerinde) 40.000 çadr Türkmen göç ederek Memluklere

snd.932 Bu Türkmenler burada da Boz-ok ve Üç-ok tekilatlarn yaattlar. Bozoklar’n banda ise Afarlar

görüyoruz.933 Bunlara Kuzey Suriye Afarlar deniyordu.

14.yy’n ikinci yarsndan itibaren Çukurova bölgesinde (Adana, Tarsus, Misis, Ayas ve Sis) Ramazan-

oullar hakim oldu. Çukurova’nn ve Suriye’nin belli bal ticaret ve hac yolu üzerinde bulunmas Memluklerin

bölgeyle ilgilenmesi ve dolaysyla Ramazanllarla mücadele etmesine sebep oldu.934 Memluklerin

Çukurova’ya aknlar ve Sis’i (Kozan) fetihleri zamannda (1375) Kuzey Suriye Avarlarnn bir bölümü

Çukurova’ya göç ederek Sis yöresine yerleti ki bunlara Sis Afarlar denir.935 Osmanllar devrinde de Adana

ve Kars- Zülkadr’da (Kadirli) bulunan bu grup 936 16. Yy’n ilk yarsnda oldukça kalabalk idi.

Daha sonraki zamanlarda bu Afarlarn önemli bir ksm Çukurova’daki hakimiyet mücadelelerinden

kaçarak Anadolu’nun muhtelif yerlerine dalmlardr. Bunlardan bir grup Sivas-Dersim arasna göç ederek

yerletiler ve burada zaman içerisinde benliklerini kaybettiler. Günümüzde bu bölgede yaayan Koçgiri aireti

bu Avarlarn torunudur.937 Ayrca Dersim’e yerleen Sis Afarlarndan bir bölük te Zazalar arasnda kalp

Dersim oymaklarndan Sisanl Airetini oluturmutur.938 Sisanllarn bir ksm Erzurum’un Hns ilçesine göç edip

burada da baz köyler kurmulardr (Mirseyit, Mirgezer, Salam, Halefan gibi).939 Baz yabanc seyyahlarn Türk

olduklar halde kastl olarak Kürt olduklar propagandasn yaptklar boylardan biri de ite bu Dersim-Sivas

arasnda yaayan Avarlardr.940

Sis Afarlar obalar unlard : 1.Alembeyli 2.Aydomulu a.Alp-Al-olu b.Bahaylu c.Canbaz (-l, -olu) ç.Çandk

d.Kara Mehmet (Kara Mihmadlu) 3.Aydomu Olanlar 4.Bay Temürlü (-Hacl) 5.Bostanc-l-yan 6.Doyranlu

(Toyran-l / Doyuran-l) a.Hariklü 7.Elsüz Olanlar (Elsüzler) 8.Garib-ah (Garib-ah Olanlar) a. Hüseyin Hacl

b. Süleyman Kethüda 9.salu 10.Paa-Olu (Paal) 11.Sait 12.Sübhan 13.Tur Ali (Durali) Hacl 14.Uzun sa Olu

15.Yahi-Hanlu 16.Zekeriyyalu 17.Yemliha(n)lu. Bu cemaatlerle ilgili balklara baknz.

Sübhan : Sis Avarlarndandr. Sis bölgesinde 1519’da 17 hane, 3 mücerret, 1270 akça hasl bulunan

cemaat göçer-evler idi ve Yurdan mezrasnda klamaktayd. Dier defterlerde adna rastlanmamtr.941 Bu onlarn

baka bölgelere göç etmi olabileceini gösteriyor. Nitekim 1713 ylnda Hama ve Humus bölgesine iskanlar

emredilen Halep Türkmenlerinden birisi de Süphanl cemaati idi. Hamza Kethüda’ya tabi olan cemaat, Amik

ovas civarndaki Murat Paa köprüsü ve Saylak mevkiine yerlemitir.942 Günümüzde Ar’da Sübhanl aireti

yaamaktadr. Bu airet 1930 ylnda devlete kar yaplan Ar syanlarna katlmtr.943

Süleyman Kethüda : Garip-ah Avarndandr. Sis’ten Kayseri’ye gelip yerleen Garip-ahllarn 2 obasndan

birisidir. 1500 ylnda hayatta olan skender veled-i Süleyman’dan adn almtr. 1500’de 43 hane, 1518’de 21

hane, 1522’de 21 hane, 1543’te 39 hane, 1584’te 38 hane nüfusu vardr.944 1500’den sonra nüfusunun yar

yarya azalmas onlarn baka yerlere göç ettiini gösteriyor. Nitekim cemaat, Kayseri’den baka Badad’n Ana

Sanca ile Krehir ve Nevehir’de de yerlemitir.945 Ayrca Tarsus civarnda bu dönemlerde Süleymanl cemaati

görülmektedir. 1519’da 15 hane, 1526’da 29, 1536’da 25, 1543’te 33, 1572’de 26 hane nüfusu olup Koçi

köyde oturuyordu.946

Süleymanl : Recepli Avar obasdr. Bu obann Salmanl Avaryla ayn olduunu sanyoruz. Çünkü günümüzde

bu obann ad halk arasnda Salmanl diye de geçer. htimal, Salmanllarn Danimentlilere tabi olup Afyon ve

civarna iskannda geride kalan ksmdr. Dier bir düünce ise Süleyman Kethüda cemaatinin bakiyeleri olabilir.

Çünkü bu cemaat, erken dönemde Kayseri yöresine gelip yerlemitir. Nitekim Çörümek nahiyesinin Güney,

Kozcuaz, Dölücek, Bacalucaviran ve Zerezek köyleri Süleymanllarca iskan edilmiti.947 Zerezek,

günümüzde Bünyan ilçesine bal Akmescit köyüdür ve Süleymanl cemaatindendir.

Süleymanllar, 1703 ylndan itibaren dier Recepli Avar obalaryla birlikte Belih nehri boylar ve Rakka’ya

iskan edildi. Ancak bir müddet sonra bir ksm iskandan kaçp etrafa dalarak Kars ve Çldr taraflarna gittiler.

Rakka’ya iskan olan Recepli obalarnn 1729 ylndaki tahririnde cemaat, 108 hane ve 60 mücerret nüfusu ile

en kalabalk oba konumundadr.948 Süleymanllar Hüdavendigar, ç-El’in Zeyne Kazas, Krehir, Saruhan’n

Marmara Kazas, Yeni-l ve Rakka yerlemitir.949

Yörükan- Süleymanl adyla kaytl bir dier oba da 16. Yy’da Kayseri’de bulunuyordu.950 1522’de 5

nefer, 1543’te 19 hane, 1584’te ise Seyidler köyünde olup 17 hane idi.951

Sülü (Sulu) Beli : Köpekli Avar obalarndandr. Halep bölgesinde bulunan cemaat, yalnzca 1526

tahririnde görülüyor. Bu onlarn baka yerlere gitmi olduunu gösteriyor. Bu tarihte 33 haneydi.952 Sülü Beli

cemaati, Adana, Adilcevaz, Aksaray, Alanya, Ankara, Antakya, Antep, Aydn, Aydos – Silistre, Birunabat –

zmir, Bor, Diyarbakr, Dulkadr, Ereli, Ergani, Halep, Hamit, Haymana ve Çukurcak, ç-El, Kandra,

Karahisar- arki, Karaman, Kayseri, Kbrs, Krehir, Kilis, Kocaeli, Konya, Kütahya, Manisa, Mara, Menemen,

Mentee, Nevehir, Rakka, Safranbolu, Saruhan, Selinti, Sla, Simav, Sis, Süleymanl – Krehir, Tarsus, Teke,

Tire, Uzeyr, Ünye, Üsküdar ve Yüreir’de yerlemitir.953

ahsevenler : Osmanl belgelerinde Tebriz bölgesinde yaadklar belirtilen ahsevenler954 aslnda bir boy ad

olmayp, siyasi bir terimdir. Safevi devletinde ah Tahmasb’n (1524-1576) ölümü üzerine onun yerine kimin

geçecei konusunda çkan ihtilafta (smail Mirza ile Haydar arasnda) Haydar’n ahlna kar gelen çeitli Türk

boylarnn kendilerini ah seven olarak adlandrmalar üzerine oluan bir gruptur. Bu grubun içerisinde Avarlarn

da yer aldn biliyoruz.955 19. Yy’n ortalarnda ran’da bulunduu sralarda ran’daki airetlerle ilgili bilgiler

toplayan Lady Shell’in listesine göre Hamse bölgesi oymaklarndan olan Afar ah-Sevenleri, 2.500 çadr

nüfusa sahipti.956 Günümüzde ahseven Türklerinin bir boyunu oluturan Amir Afari’ler, halen Hastrud’un

güneyinde Hamse bölgesinde yaamaktadrlar.957

aml Avar (Eski Yörük) : Adndan da anlald gbi Kuzey Suriye yada dier adyla Halep Avarlarndan

gelmektedirler. ran’da özellikle Safeviler devrinde etkinliini gördüümüz amllar ise Halep Türkmenlerinden

olup baka boylara mensuptu. Ancak, günümüzde ran’daki Avarlarn obalarndan biri aml adn tayor. Anlalan

bu amllar, zamanla Afarlar arasna girip onun bir obasn tekil etmitir. 16. Yy’da Karaman Eyaletinde bulunan

Atçeken oymaklar arasnda Eskil kazasnda sakin bir amlular (dier ad Baagiren) cemaati bulunmaktadr.958

Bu amlularn bir bölümü de ayn yüzylda Tarsus yöresinde bulunuyordu. Kutlu Hanl taifesine bal olan bu

cemaat, 1543’te ortaya çkmtr. Bu tarihte 29 hane olan amllar, 1572’de 40 hane idi.959 amlular, 1613 ylnda

Yeni-l’de lbeylilerle yayla ihtilafna dümülerdi.960

amllarn önemli bir bölümü ise Mersin civarnda bulunuyordu. 1701 ylnda Yahyal kazas köylerini talan

ettii için cezalandrlmalar istenen ç-El yörükleri arasnda amlular da vard. Ertesi yl, ekavete devam edip Bat

Anadolu’ya yönelmeleri üzerine bunlar Aydn muhassl Nasuh Paa tarafndan tekrar ç-El’e nakledildiler.961

Karaman valisi Vezir Ali Paann Ermenek’teki Beyçayr bölgesine yerletirdii çel yörükleri dalm ve Teke,

Hamit, Aydn bölgesine gelmiti. Bu cemaatler eski yerlerine iskan edildiler (1708). amllar (dier ad

Eskiyörük), asl vatanlar olan Anamur’un Çukuraml köyüne iskan edildi. Ancak rahat durmayp halka zarar

vermeleri üzerine Kbrs’a sürgün edildi (1713). Bu sürgünler 1741 ylna kadar sürmütür.962

Boz-Ulus’un Aydn bölgesinde bulunan cemaatleri arasnda yeni oluan bir aml obas var. Bu obann bizim

amllardan ayr olmadn görüyoruz Çünkü 19. Yy’n 2. Yarsnda Bat Anadolu’daki Türkmenlerle ilgili bir liste

hazrlayan Dr. Çakrolu, Eskiyörük adyla amllardan bahsetmitir.963

amllar, Alanya, Anamur, Aydn, Beyehir, Denizli, Düenbe, Edirne, Eflani, Eridir, Gülnar, Güzelhisar –

Aydn, Hamit, ç-El, Karaman, Kbrs, Kütahya, Lazkiye – Kütahya, Manavgat, Manisa, Mentee, Rakka,

Sarçam, Saruhan, Tarsus, Teke, Yalvaç ve Zara – Kastamonu bölgesinde yerlemitir. Ayrca Dersim’de

bulunan ve Kürt olarak nitelenen bir am Ua cemaati bulunmaktadr. Bu cemaat, Küçükler, Diker Ua ve

Zekeriya adl üç obaya ayrlmaktadr.964 Bu obalardan Küçükler ve Zekeriya bilindii gibi Avar oba

isimleridir. Bu da am Ua cemaatinin, aml Avarnn Dersim’deki uzants olduunu gösteriyor. am Ua,

Tunceli’nin Ovack ilçe merkezi ile Hozat ilçesinin Kurukaymak köyünde yaamaktadr.

erefli Avar : erefliler, büyük bir Afar oymadr. Anadolu’nun bir çok bölgesinde ve Türkmen topluluklar

arasnda faaliyette bulunmulardr. 1691-92 ylndaki Rakka iskanna tabi tutulan cemaatler arasnda Köse

Kethüdaya tabi (Köse-Olu) erefli cemaati de bulunuyordu.965 Osmanl devleti, ekyalkla megul olan airetleri

bundan vaz geçirmek için baz kolaylklar salyordu. Nitekim Danimentli’ye tabi erefliler, Çöplü, Köseli ve

Kara Gündüzlü ile beraber Yahyal kazas köylerine zarar veriyorlard. Devlet, bunlar Adana’da Misis

derbendine derbentçi kaydederek hac yolunu korumalar karl vergiden muaf tuttu (1701). Bunun üzerine

erefliler ve Köseliler itaat ederek anlan yere yerlemilerdir.966

Danimentli’ye tabi ereflilerin Rum (Sivas) ilinde bulunan bölükleri ise 1701’de Afyon’a yerletirilmek

istendi, ancak gelmeyince Rakka’ye sürülmesine karar verildi. erefliler bu esnada Arapl 967, Büke, Ceberlü

968, Kayaslu, Hac Bayndrl, Davudlu ve Yusuflu, Haymeli Arab (1714 ylnda erefli ile beraber Aksaray’da

Ali Aa malikanesine dahildi. Nüfuslarnn artnca ödemeleri gereken miri mallarn vermemeleri üzerine

vergilerine zam yaplmt. Halaçolu, skan Siyaseti, s.53) adl obalara ayrlyordu. erefliler sonunda iskan kabul

ederek 1718-19 ylnda Afyon’da Çöl-Abat kazasna tabi köylerde yerletiler. Arapl obas 30 hane Akhüseyin ve

Bambol, 20 hane Ayrk, 24 hane smailöyüü ve 10 hane Yayalar köylerine, Büke obas 35 hane Doanl, 5 ev

Karalar ve 6 hane Recepli köylerine, Ceberlü obas 25 hane Göçerli köyüne, Kayasl obas 35 hane Göçerli

Akçin köyüne, Hac Bayndrl obas 30 hane Kamall ve Kzkapan köylerine, Davutlu ve Yusuflu obalar da 15

hane Salihler köyüne, toplam 235 hane yerletiler.969 Ancak erefliler, bir müddet sonra ekyala balayp

Kayseri, Nide, Aksaray ve Krehir taraflarnda ahalinin ekinlerini talan edince 206 hanesi Rakka’da Gelgen

(Kelkik) nahiyesine sürüldü (1726). skandan kaçp Krehir ve Aksaray’da bulunan Sofulu cemaatini de yanna

alan cemaat, Krehir köylerini talan ettiler. Ayrca Krkkale’nin Konur kazasnda da ekavet hareketlerinde

bulunduklar anlalyor (1728). Bunun üzerine tekrar Rakka’ya gönderildiler. Bunlar, iskan nizamnn bozulmas

üzerine dier cemaatler gibi iskan yerini terk ederek Sivas – Karaman taraflarna gitmiti (1708).970

Bu srada Boynu-nceli Türkmenleri arasna girip iskandan saklanan baz erefliler ise 1727’de Nevehir’de

(85 hane olarak, buras imdi Sadkl mahallesidir) ve buraya bal Eyüp-li’nde yerleti. Karasilahtar Sadrazam

Seyit Mehmet, doduu köy Arapsun’u 1779’da Gülehir adyla imar ederek buraya bir ksm Türkmenleri

yerletirdi. Bunlar arasnda Yeni-l’den erefliler de bulunuyordu.971

Boz-Ok sancanda bo ve harabe köylere yerletirilmek istenen Mamalu Türkmenleri içindeki erefliler,

seyyidlik iddiasyla buna kar çkm ve iskan reddetmiti (1701). erefliler, dier Mamalu cemaatleriyle birlikte

Kayseri, Çankr, Krehir ve Sivas eyaletinde halka zulüm yapyordu. Cezalandrlmalar ve iskanlar için

müteaddid defalar (1702, 1706) Sivas valisi ve Tokat, Boz-Ok kadlarna emir gönderilmitir.972

Dier yandan Ankara’nn Koçhisar kazasnda sakin erefliler, taknlklarndan dolay buradan alnp Rakka’ya

sürüldüler (1716). Bir süre sonra piman olup tekrar eski yurtlarna gelmek istediler, ancak yerlerine baka

boylar yerletirilmitir.973 Bu grubun orada kald anlalyor. Çünkü Seyyah Niebuhr’un Türkmenlere dair

hazrlad 1764 tarihli listesinde Boz-Ulus’a tabi gözüken erefli cemaati, 500 çadr nüfusa sahip olup Suriye’de

am bölgesinde bulunuyordu.974 1767 ylnda Karaman’da yerleik olan cemaat mensuplar, ba bo ekyay

himaye etmemeleri için uyarlacaktr.975 Bu onlarn taknlktan henüz vaz geçmediini gösteriyor.

erefli cemaati Adana’nn Misis, Afyon’un Çöl Abat, Çürüksu, Geyikler, Danimentli ve Dazkr, Aksaray,

Ankara’nn Haymana ve Koçhisar, Aydn, Balkesir’in Susurluk, Bayburt, Boz-Ok, Diyarbakr, Dulkadr,

Halep, Humus, zmir’in Ayasulu, Karaman, Kayseri, Krklareli’nin Pnarhisar, Krehir, Konya’nn Akehir ve

Beyehir, Kütahya’nn Soma, Mara, Nevehir’in Arapsun ve Ürgüp, Nide, Rakka, Sivas ve Yeni-l bölgelerinde

yerlemitir.976 Belgelerde ereflilerin bir bölümü erefli Türkmen Kürdü diye anlmaktadr.

Taif Avar : Kars- Mara bölgesinde yerlemi bir oba.977 Arap Ali Kethüda idaresindeki obann Yeni-l

haslar reayasna dahil edildiini ve kendisine bal Turyan Avar ile birlikte 1702 ylnda Rakka’da Belih nehri ve

Akça-Kale mevkine iskan için emir çkarldn görüyoruz.978

Tapk / Tayg Avar : Yeni-l ve Halep’te yerlemi bir oba.979

Ta-Olu / Tal-Ua : Recepli Avarnn bir kolu. Tal adl bir cemaat 16. Yy’n ilk yarsnda Sis yöresinde

görülüyor ve Elenolu taifesine mensup bulunuyordu. 1519 tahririnde adna rastlanmayan cemaat, 1523-4’te

17 hane olup defter harici kaydedilmitir. 1525-6’da 19 hane, 1536-7’de ise 26 hane nüfusu görülüyor. Çavu

Cafer’in timarnda olan cemaat Dulkadr Sancanda Talca mezrasnda ziraat yapyordu.980 Bu grubun Dulkadr

Türkmenlerine dahil edildiini anlyoruz. Çünkü fraz- Dulkadr’a dahil olup ekavet yaparak çevre köylere

zarar veren cemaatler arasnda (14 cemaat) Tal cemaati de vard. Bu cemaatler, Kurtkula bölgesine derbentçi

olarak yerletirildiler (1705).981

Recepli Avar arasnda bulunan Tallar ise, 1703 ylndan itibaren dier Recepli obalaryla birlikte Rakka’da

Belih nehri boylarna iskan edildi. Ancak bir müddet sonra iskandan kaçp Kars ve Çldr taraflarna gittiler.

Rakka’ya iskan olan Recepli obalarnn 1729 ylndaki tahririnde Tal-Ua obasnn 8 hane ve 3 mücerret nüfusu

vard.982

Kayseri’nin Pnarba ilçesi Talolu köyü bu obadandr. Talas’ta da Tal-Olu sülalesi bulunmaktadr. Ayrca

Tunceli’nin Ovack ilçesinde de Taolu adl bir köy vardr. Ta-Olu cemaati Rakka, Karaman, Krehir, Sis,

Kayseri, Kars- Mara, Kadirli ve Zamant’da yerlemitir. Tal adyla kaytl bulunan ksm ise Mara, Adana, Sis,

Rakka, Dulkadr, Edirne, Gümülcine, Yüreir, Kütahya’da Daard ve Yeni-l’de gözüküyor.983

Tecirli Avar : Rakka ve Adana bölgesinde yerlemi984 olan bir Afar obas. Dulkadrl Türkmenlerinden

olan Tecirliler, Boz-Ulus’un Orta Anadolu’ya göçmesiyle onlarn arasna karm ve Keskin’de yerlemitir.

skandan kaçan baz bölükleri ise Çldr ve Erzurum taraflarna kaçtlar.985 Tecirli Avar, 1707 ylnda mam-Kulu

Avar ile birlikte Ceyhan nehri boyunca uzanan Haremeyn vakf topraklar reayas olup, izinsiz burada

oturuyorlar ve ekyalk yapyorlard. Bu yüzden eski yerletikleri yer olan Mara’n Güvercinlik mevkiine

iskanlar için ferman çkarld.986

Osmanl devletinin güneyden gelen Arap saldrlarna kar Rakka’ya zaman zaman Türkmen boylarn iskan

ettii biliniyor. Bu boylar genellikle ekyalk yapan gruplardan seçiliyordu. Bölgedeki Türkmen nüfusunu

desteklemek için 1710 ylnda bir fermanla bölgeye yeni boylar gönderildi. Bunlar arasnda ekyadan olup

Kayseri, Mara, Zamant ve Çukurova’da klayan Tecirli Avar Torunlar da bulunuyordu.987 Bunlar

Çarmelik’te (Urfa merkez köylerini içine alan bölgedir) Kümbet, Kireçta, Mülkkuyu, Melk, Younburç ve

Tuzluca köylerini kurmulard.

Terkeli-Olu : Torun Avarndandr. Bu oba belgelerde Tirkein/Tirkesin-li, Türkein-li ve Türke-Oullar

eklinde geçiyor. Bunlardan Tirkesinliler Zamant’da, Türkeinliler Ilca-i Bergama’da, Türke-Oullar ise Boz-

Ok ve Sivas’ta yerlemi gözüküyor.988 Mara’ta Zeytun nahiyesinin Anabat köyü ile Almaldibek mezras bu

oba tarafndan iskan olmutur.989 Van’n Geva ilçesine bal bir köy Tirkein, Çorum Sungurlu ilçesinde bir köy

de Tirke adn tar. Bu husus onlarn bu bölgelerde de yerletiklerini gösteriyor.

1846-49 yllarnda Lek, Kuzu-Güdenli ve Krntl airet atllar ile beraber Kayseri, Nide ve Krehir taraflarna

kovguna giden Afar elebalar arasnda Terkeli-Olu’nun ad geçiyor.990 Terkeliler, günümüzde Kayseri’nin

Sarz ilçesine bal Detiye ve Karapnar, Pnarba’nn Krgeçit köyleri ile Osmaniye’nin Kadirli ilçesi Azapl

köyünde oturuyorlar. Sarz’n Olakkaya köyünde de Terkeliler bulunmaktadr.

Tohtemür Kethüda : Beylikli Avarndandr. ahs ad tayan dier Beylikli Avar obalar gibi bunun adna da

1550 tahririnde rastlanyor. Daha önceki tahrirlerde ahs ad tayan obalar kaydedilmemitir. Halep bölgesinde

bulunan cemaat, biri 40, dieri 12 hane olmak üzere iki ubeye ayrlmt.991 Günümüzde Antep merkeze bal

Tokdemir köyü, bu cemaat tarafndan kurulmutur.

Topracl Avar : Rakka’da iskan edilmi bir Afar obas.992

Torun Avar : Güneydou Anadolu’da bulunan Musacal airetine balyd. Kayseri yöresindeki gelenee göre

Avarlarn en yiit boyu kabul edilir. 1703 ylndan itibaren dier Recepli Avar obalaryla birlikte Belih nehri

boylar ve Rakka’ya iskan edilen bir Tohmadanan cemaati bulunuyor. Bu cemaat Torunluk iddia ediyordu.

Bunlarn Torun obasyla nasl bir ilgisi var bilemiyoruz. Cemaatten baz gruplar dier Recepli obalaryla beraber

iskandan kaçp etrafa dalarak Kars ve Çldr taraflarna gitmiti. Rakka’ya iskan olan Recepli obalarnn 1729

ylndaki tahririnde 80 mücerret nüfusa sahipti.993

Günümüzde Kayseri’nin Sarz ilçesi Damzlk, Detiye, B. Söbeçimen, Çavdar, Yedioluk, Kskaçl, Çürük

ve Karapnar köyleri ile Pnarba ilçesi Avarpotuklu, Altparmak, Yeregeçen, Oruçolu ve Karamkl köyleri

Torun obasndandr. Kayseri’deki Torun Avar’nn Sarveli-Olu, Terkeli-Olu, ahmetli-Olu, Mucuk-Olu,

Muhazim-Olu ve Hösük-Olu adl alt sülaleleri bulunmaktadr. Bu sülalelerin, 1846-49 yllarnda Kayseri, Nide

ve Krehir taraflarna kovguna giden Afar elebalarndan Sarveli-Olu, Terkeli-Olu, Mucuk-Olu, Muhazim-Olu

ve Deli Hösük’ün994 soyundan geldiini biliyoruz. Bunlardan Sarveliler ile Terkelileri ayr inceledik.

ahmetliler, Sarz’n Yedioluk ve Kskaçl (ksmen Pnarba’nn Potuklu), Mucuklar, Pnarba’nn Oruçolu,

Yeregeçen ve Uzunahmet, Muhazimler, Sarz’n Çavdar ve Kzlpnar (Tunç soyadl aileler), Hösükler ise

Sarz’n Çürük köyünde yayorlar.

Güneydou’daki Torunlara gelince, bunlar halen Diyarbakr ve Urfa civarnda bulunmaktadr. Bu

bölgedeki kimi airet reisleri “Torun” adl bir sülaleye mensup olduklarn söylemektedirler. Nitekim Sarz’n

Çürük köyünde bulunan Torunlar buraya Diyarbakr’dan sürgün gelmitir. Yozgat’n efaatli ilçesinde yaayan

Kürt köyleri de Torun soyundan geldiklerini söylemektedir. Bilindii gibi buradaki Kürt köyleri yabanc

seyyahlar tarafndan Afar Kürdü olarak tantlmt. Kozan-Oullar ailesi de “Torun” adyla anlyordu. Üstelik

Kozanllar Antep’ten geldiler ki burada Torunlarn yerleme sahalarndan biridir. Halen Kilis merkez’de

Torunlar sülalesi yaamaktadr.

Torun Avar belgelere göre Antep, Kilis, Mara, Mut, Aksaray, Krehir, Kayseri, Konya, K. Sahip,

Selmanl – Boz-Ok, Daniment, Rakka, Karaman, Sis, Yeni-l, Kadirli ve Zamant’da iskan olmutur.995

Toyurca Avar : 1674-80 tarihlerinde Antep’e gelerek yerleen bir Afar obasdr.996

Tur Ali (Durali) Hacl : Sis Avarlarndandr. Bu bölgede 1519’da 49 hane, 5 mücerret, 1523-4’te 56 hane,

14 mücerret, 1525-6’da 64 hane, 24 mücerret, 1536-7’de ise 66 hane, 43 mücerret nüfusa sahip olup

Handeresi (bugün Hakkbeyli) mezrasnda oturuyordu. Göçer-evler olarak kaydedilen dier bir kol ise,

1519’da 109 hane, 1523-4’te 105 hane, 46 mücerret, 1525-6’da 97 hane, 55 mücerret, 1536-7’de ise 110

hane, 51 mücerret nüfusa sahipti.997 Cemaatin baz kollarna Mara civarnda da rastlanyor. 1579 tarihli

Türkmen Sancak beyinin Trablus sancak beyine yardm etmesi için gönderilen bir hükümde Tur Ali Hacl’nn

ad geçmektedir.998 Karaman Eyaletinde bulunan Atçeken oymaklar arasnda da Turgut kazasnda sakin olan

Tur Ali Hacl cemaati bulunmaktadr.999 Bunlar Kozan’dan buraya baz Sis Avar obalaryla birlikte göç

etmilerdir. Ayrca Tarsus civarnda Salur taifesine tabi olan Tur Alili cemaati, Tur Ali Hacl’nn bir uzantsdr.

1519’da 32 hane, 1526’da 24 hane, 1536’da 50 hane, 1543’te 47 hane, 1572’de 41 hane nüfusa sahip cemaat

briim ve Kzlcaköy’de oturuyordu.1000

Cemaat, bulunduu bölgeden yaylarak Nide, Mara, Dulkadr, Antalya, Ordu ve Söüt’te yerlemi

gözükmektedir. Ayrca cemaatten baz bölüklerin Balkanlara gönderilerek Yanya’nn Girenebe ve

Köstendil’in Toyran (Toyran adnda Sis Avarlarnn bir obas var) kazalarnda da iskan edildii anlalyor.1001

Türkmen Aliler Avar : Türmenliler de denilen sonradan olumu bir oba. Kayseri’nin Sarz ilçe merkezi ile

buraya bal ncedere ve Esirik köylerinde oturmaktadr. Bu obann bilinen Avar obalar adn tamamas üstelik

genel bir ad olan Türkmen adn kullanmalar onlarn bölgeye sonradan geldiklerini gösteriyor. Esirik köyünde

oturanlarn Herekçi adn tamalar bu obann Herikliler ile bir ba olduunu düündürüyor. Kuçu köyünde de

ksmen Herekçiler yaamaktadr.

Ulaml : Gündüzlü Avar obalarndandr. Antakya bölgesinde bulunan oba, 1526’da 22, 1536’da 38,

1550’de 4 hanedir. Ani nüfus azalmas baka yerlere göç ettiini akla getiriyor.1002

Usal Avar : Bu obann ad kaynaklarda Usallu ve Usanlu eklinde de geçer. ran Avarlarndandr. Safevi

hükümdar ah Abbas zamannda (1587-1628) Isfahan’da yayorlard. Daha sonra Kürdistan’da bulunan

Kaverud’a geldiler. Kaverud hakimi mam Kulu Sultan bu obadan idi.1003 Usallarn, ran’da bulunan dier

Afar obalar gibi kalabalk ve etkin olmad anlalyor. 19. yy’n ortalarnda ran’da bulunan Lady Shell’in ran’daki

airetler ile ilgili hazrlad listede Usallar, Mazenderan’da 50 ev, Tahran bölgesindeki Har ve Demavent’te ise

1.000 çadr ve evden müteekkildi.1004 Azerbaycan’n Kuba ehrinde de Usallar bulunmaktadr.1005

Usanl Avar’ndan baz gruplara Osmanl topraklarnda da rastlyoruz. Henüz 16. Yüzylda Mara

Türkmenleri arasnda bulunan cemaatin bir ksm ise Alanya’da yerlemitir.1006 Bu durum onlarn esasen

Anadolu’dan ran’a giden obalardan olduunu, bir ksmnn ise göç etmeyerek yerinde kaldn göstermektedir.

Uzun sa Olu : Sis Avar obalarndandr. Sis bölgesinde 1519’da 4 hane, 380 akça hasl, 1523-4’te 5 hane,

370 akça hasl, 1525-6’da 8 hane, 298 akça hasl, 1536-7’de ise Veli olu lbey’in timarnda 9 hane, 350 akça

hasla sahipti ve Çelebi Kilise mezraasnda ziraat yapyordu.1007 Uzun sallar Adana ve Sis’ten dalarak Boz-

Ok, Mara, Karahisar- arki ve Ordu civarnda da yerlemitir.1008

Üçlü : Beylikli Avarndandr. Önceki defterlerde ad geçmeyen oba Halep bölgesinde 1550’de 57 hane

nüfusa sahipti.1009

Vezirli Avar : Çörümek bölgesi (Kayseri’nin Pnarba ve Bünyan ilçeleri arasnda bir yer ad)

Avarlarndandr. 1846-49 yllarnda Lek, Kuzu-Güdenli ve Krntl airet atllar ile beraber Kayseri, Nide, Krehir

taraflarna kovguna giden Afar elebalar arasnda Vezirolu’nun ad geçiyor.1010 Bu grup, Çörümek’ten

Tomarza ilçesi Zelhin (Üçkonak, köyde az miktarda bulunuyorlar) köyüne gelip yerlemitir (Halen bu köyde

az miktarda nüfuslar vardr). Daha sonra çou buradan kalkp Bünyan ilçe merkezi ile bu ilçeye bal Kösehacl

ve Yünören köylerine yerlemitir.1011 Yaklak 100 yl önce baz gruplar Bünyan’dan da göç edip Mu il

merkezine gitmilerdir.

Yahi-Hanlu : Sis Avar obalarndandr. Sis bölgesinde 1519’da 36 hane olup göçer-evler olarak

kaydedilmitir. 1523-4’te 46 hane, 16 mücerret, 1525-6’da 32 hane, 21 mücerret, 1536-7’de ise 34 hane, 19

mücerret nüfusu vard.1012 Yahi-Hanllardan baz gruplar dalarak baka yerlere göç etmitir. Bunlardan Mara

bölgesine gelenler, Elbistan’n Hurman nahiyesine bal Esirgin ve Ayviran mezralarnda iskan olmulard.1013

16. Yy’n ortalarndan 17. Yy ortalarna kadar varln sürdüren ve Karaman Eyaletinde yurt tutan Atçeken

Oymaklar arasnda da bir Yahi-Hanl cemaati (Turgut kazasnda) görülüyor. Dier ad Pusadl olan cemaat,

Atçekenleri inceleyen yazara göre Mool aslldr ve lhanl hükümdar Ebu Said’in adnn ksaltlm olan Pusad adn

tayor. Yazar bu sonuca cemaatin adndan yola çkarak ulatn söylüyor.1014 Ancak Sis Avarlar arasndaki

Yahi-Hanl’nn kollarndan bazlar Adana civarndan göç edip Karaman bölgesine gelmi olmaldr. Üstelik

Atçeken oymaklar arasnda Zekeriyal (Eskil kazasnda) ve Tur Ali Hacl (Turgut kazasnda) adl cemaatlerin

bulunmas bizim görüümüzü desteklemektedir. Çünkü Zekeriya ve Tur Ali Hacl cemaatleri bilindii gibi Sis

Avar obalardr. Yahi-Hanllar Sis bölgesinden dalarak Tarsus, Dulkadr ve Karahisar- Devle’ye de

yerlemitir.1015

Yaka Avar : Belgelerde Eridir’de yerletii belirtilen1016 bu oba, Isparta’nn Aksu ilçesinde bulunan Yaka

Avar köyüdür.

Yamanl : Bir Afar obas. Yamanllara, henüz 16. yüzylda Karaman bölgesinde bulunan Atçeken

oymaklar arasnda rastlyoruz.1017 Daha sonra özellikle Adana’nn Aladalar bölgesinde bulunan Yamanl

Avar (Nitekim günümüzde Tufanbeyli ilçesinin Yamanl köyü Avardr), Adana’nn Yüreir ve çel’in Mut

ilçelerinde de iskan olmu, baz bölükleri ise Bursa’nn Kete ve Balkesir’in Mihalç ilçelerine yerlemitir.1018

Yemliha(n)lu : Sis Avarlarndan bir oba. Dulkadrllarn Kavurgal taifesinden bir oba da ayn ad tar. Sis

yöresinde 16. Yy’n ilk yarsnda bulunan bu cemaatin 1525-6’da 5 hane olan ksm Afarlara tabi idi. 1536-7’de

17 hane, 12 mücerret ve 875 akça hasl olan bu grubun dier kolu da 2 hane, 19 kuçu ve 151 akça hasla

sahipti.1019 Osmanl belgelerinde Adana ve Sis cemaati olarak kaydedilen Yemlihallarn1020, baz Sis

obalaryla birlikte Kayseri’ye göç ettiini görüyoruz. Kayseri’nin Kocasinan ilçesine bal Yemliha köyü bu

obadan kalmadr.

Yeni Tekeli Avar : Recepli Avarlarnn bir obas. 1703 ylndan itibaren dier Recepli Avar obalaryla birlikte

Belih nehri boylar ve Rakka’ya iskan edildi. Ancak bir müddet sonra bir ksm iskandan kaçp etrafa dalarak

Kars ve Çldr taraflarna gittiler. Rakka’ya iskan olan Recepli obalarnn 1729 ylndaki tahririnde 16 hane ve 6

mücerret nüfusu vard.1021

Yvacklar : Gündüzlü Avar obasdr. Antakya civarnda bulunan oba, 1526’da 36 hane, 1536’da ise 35

hane idi.1022

Zekeriyyal : Sis Avar obalarndandr. Sis bölgesinde 1519’da 12 hane, 1523-4’te 15 hane, 3 mücerret,

1525-6’da 25 hane, 5 mücerret, 1536-7’de ise Pir Ahmet’in tmarna dahil olup, 20 hane, 11 mücerret nüfusu

vard ve Örtülüce (dier ad Sarmut) mezrasnda ziraat yapyordu.1023 Zekeriyallarn, baz Sis Avar obalaryla

beraber Karaman Eyaletine gittiini görüyoruz. Nitekim ayn asrda burada bulunan Atçeken oymaklar arasnda

bir Zekeriyal cemaati (Eskil kazasnda) bulunmaktadr.1024 Zekeriyallardan baz bölükler ise bu tarihlerde

Mara’ta görülüyor ve Aladinek nahiyesinin Yalangoz ve Dadanck köyleri ile Nurhak nahiyesinin Norunhan

köyünde yayorlard.1025

Sis’teki cemaatin önemli bir bölümünün Mersin’e doru yaylarak faaliyette bulunduu da anlalyor. Tarsus

Sancanda Varsaklar arasnda bulunan Zekeriyallar, Esenli boyunun Erdene Be Dodurgas taifesinin en büyük

cemaatiydi. Zekeriyallar iki büyük gruba ayrlmt. Bunlardan ilki 1519’da 89 hane, 1526’da 110 hane,

1536’da 13 hane, 1543’te 43 hane, 1572’de 23 hane nüfusu vard. Nüfusunun önemli ölçüde azalmasnn

sebebi cemaatten baz obalarn ayrlmasdr. Bu obalar, Pertek, Boz Ouk, Kara Hacl ve Yunus Köylü obalardr.

Pertek obas, 1536’da 21 hane, 1543’te 41 hane, 1572’de 26 hane nüfusa sahip olup Pertek mezrasndayd.

Boz Ouk obas, 1536’da 34 hane, 1543’te 43 hane, 1572’de 44 hane nüfusa sahipti ve Boz Ouk mezrasnda

oturuyordu. Kara Hacl obas 1536’da 10 hane, 1543’te 21 hane, 1572’de 13 hane nüfusa sahipti ve Kireçlik,

Pelit Koya ile emik mezrasnda oturuyordu. Yunus Köylü obasna gelince, 1536’da 12 hane, 1543’te 14 hane,

1572’de 16 hane idi ve Çevlik mezrasnda ziraatle meguldü.

Dier Zekeriyal grubu ise Pelit Koya, Kara Hacl ve Taane obalarndan olumutu. 1526’da 36 hane,

1536’da 4 hane nüfusu vard. Bu tarihte nüfusun azalma sebebi Kara Hacl obasnn ana boydan ayrlmasdr.

Buradan Kara Hacllarn dier obalardan daha kalabalk olduklar anlalyor. Taan köyde yaad için Taane diye

anlan oba 1543’ten itibaren bu grubun esasn tekil etmitir. Taane obas 1543’te 16 hane, 1572’de 20 hane

idi.1026

Burada bir konuya temas etmekte fayda vardr. Bu da ç-El Yörüklerinden olduunu bildiimiz ve

Bozdoanl’ya tabi Kara Hacllarn bir Avar grubu olan Zekeriyallar arasndan çkm olmasdr. ç-El yöresinde

Avar kökenli baka cemaatlerin de yerletiini biliyoruz ki Mersin civar Türkmenlerinin önemli bir ksmnn

aslnda Avar Türkmeni olmas gerekmektedir.

1699 ylnda ç-El’de yaayan cemaat, Alaiye’ye doru gelip ekavet yaptndan dolay tedip edilmesi için

hakknda ferman çkarlmtr.1027 1701 ylnda ise Yahyal köylerini talan eden ç-El Türkmenleri arasnda

bulunuyordu. Bunlarn cezalandrlmalar için Mara beylerbeyi Rivanolu Halil ve Adana beylerbeyi Mustafa’ya

emir gönderilmitir. Ancak taknlktan vaz geçmeyip Bat Anadolu’ya yönelen cemaat, Aydn muhassl Nasuh

Paa tarafndan etkisiz hale getirilip tekrar ç-El’e gönderilmitir. Dier taraftan Karaman valisi Vezir Ali Paann

Ermenek’teki Beyçayr bölgesine yerletirdii ç-El yörükleri dalm ve Teke, Hamit, Aydn bölgesine gelmiti. Bu

cemaatlerin 1708 ylnda eski yerlerine iskanlar saland. Zekeriyallar (Tekeli cemaatiyle birlikte Biriyye diye

adlandrlyor) ç-El’de Selinti’nin Biriyye köyüne yerletirildi.1028

Zekeriyallar bulunduklar bölgeden yaylarak Alanya, Anamur, Ayasulu, Aydn, Belviran ve Eskil,

Dulkadr, Düenbe, Gökçeli – Tarsus, Halep, Hamit, ç-El, Karahisar- arki, Konya, Kütahya civarnda Soanl

Köyü, Manavgat, Mara, Ordu, Saruhan, Selinti, Simav, Tarsus, Teke ve Yeni-l’de de iskan olmulardr.1029

IV. BÖLÜM

KÜRTLEEN AVAR OBALARI VE AVARLARDA ALEVLK-BEKTALK

A. Türkmenlerin Kürtlemesi Olay ve Avar Türkmenleri

Türk topluluklarndan bazlarnn ilikiye girdii milletlerle kaynaarak eridikleri malumdur. Türk tarihi

incelendiinde, ran ve Afganistan’da olmak üzere Türk oymaklarnn bir ksmnn (Afarlar da dahil) kültürel

deiime uradklar görülür.1030 Bunun gibi Türk boylar arasnda da böyle karmlar ve erimeler söz konusudur.

Asrlar boyunca yaanan boy mücadeleleri ve yaplan göçler esnasnda kimi Türk boylarnn baka Türk boylar

arasna girerek ana boy adn unuttuklar ve tabi olduklar boyun adyla anldklar bilinmektedir. Kimi zamanda

boylarn birleiminden yeni boylar teekkül etmitir. Avarlarda da bu durum mevcuttur. Yaptmz aratrmalarda

asln unutmu Afar kökenli kii veya köylerin kendisini Türk, Türkmen, Yörük, Yerli, Köylü gibi adlarla

tanttklarna, hatta bunlardan bazlarnn aralarnda geçen münasebetler dolaysyle Afarlar pek sevmediklerine

tank olduk. Bursa’da yaayan Mara Elbistan’l bir arkadam kendilerinin asln anlatrken “Biz Türkmen’iz.

Bizim köye Dodurlular denir, komu köyümüz ise Afar köyüdür.” demiti. Dodurlularn Recepli Avarlarnn bir

obas olduunu söylediimde çok armt. Bu köyün oba adn muhafaza etmesine ramen ana boy adn unuttuu

görülüyor. Kimi yerlerde ise Avarlar aznlkta kaldklar için yörede etki ve nüfus olarak baskn olan airetin

adyla anlmaya balanmtr. Adana’da Varsaklar, Antep’te ise Beydililer arasndaki Avarlar buna örnek

verilebilir. Dier bir husus ta, Alevi Avarlarn durumudur. Bunlar, Sünni-Alevi farkllamasndan dolay genel ad

olan Alevi adn kullanmlar ve boy adlarn muhafaza edememilerdir.

Biz bu bölümde ülkemizde ve çevresindeki topraklarda yüzyllar boyu meydana gelen Türk boylar

arasndaki kaynamaya örnek olacak böyle bir olaydan bahsedeceiz. Bu “Türkmenlerin Kürtlemesi”

hadisesidir. Peki, insanlarmzn kendisini yukarda sraladmz isimlerle ifade etmesi mesele olmuyorda neden

“Kürt” adn taynca sknt çkaryor. Bunun sebebi Kürtlüün, Türk milletini ve devletini bölüp parçalamak

isteyen mihraklarn kulland bir unsur olmasdr. Açk söylemek gerekirse Kürtlük, Türklükten ayr bir ey

deildir. Bu yüzden bir Türk’ün Kürtlemesi veya bir Kürdün Türklemesi, biraz önce bahsettiimiz Türk boylar

arasndaki kaynamalara örnektir. Biz olaya böyle bakyoruz ve iin asl da budur. Ancak geriye dönüp

baktmzda tarihimizde Kürt olay çok farkl cereyan etmitir. D güçler, Kürtleri Türk devletinin bana bela

etmek için inanlmaz oyunlar oynamlardr. Ancak o dönemlerde ve günümüzde dahi bu oyunlara alet olmayp

erdemli davranan Kürt airetleri oldukça fazladr. Kürt konusunda bizim politikaclarn da ihmalkar davrandn

belirtmek yerinde olacaktr. Yaplan bir çok aratrma sonunda Kürt ad ile tannan insanlarn önemli bir ksmnn

Türk boylarndan geldiinin kantlanm olmas aslnda sorunu halletmi oluyor. Yani kimi kimden koparacaklar.

Öz, aslna ihanet etmez. Edenlerin soyunu bir aratrn bakn neler çkacaktr. Abdullah Öcalan’n Ermeni asll

olduunu ilk kez rahmetli Türke ortaya çkarmt. Öldürülen PKK militanlar arasnda çok sayda sünnetsiz

kiilerin olmas da bu açdan önemlidir. Bu kiiler Kürtlere de dümandr unutulmasn.

Kürt olaynn bu hallere gelmesinde hükümetlerin milli politikalarnn olmamas, Kürtlerin Türklükleriyle

olan ilgilerinin akademik bir tez olarak kabul edilmemesi ve politik kayglar sebep olmutur. Bütün bu

sebepler zamanla Dou ve Güneydou Anadolu’da Türkmen cemaatlerinin ve konumuz itibariyle Avar

Türkmenleri’nin Kürtlemi olmalarna veya Kürtlemeye doru gitmelerine sebep olmaktadr.1031 Bu sebeple

Baz bölgelerde Kurmanç ad altnda Türk dilinden Bayat, Bayndr, Salur, Beydili, Döer, Büdüz, Yva, Karkn,

Küresinli (Kasmolu), Milli, Karakeçili, Türkan, Tilki, Atmal, Kzkapanl, Çakall.... gibi Türkmen boylaryla

birlikte Avar Türkmenleri de uzaklam ve Türklüklerini unutmulardr.1032 Kürt denilen bu insanlarn ahs

adlar da Türkçe’dir. Sözgelimi, Milli airetine mensup kiiler arasnda ad Avar olanlar vardr.1033 Bugün hala

Kürtler arasnda Avar adl obalara rastlanmas önemlidir.1034

Burada konunun anlalmas için Kürtlerle ilgili oldukça yekûn tutan ve konu itibariyle bizi

ilgilendirmeyen bir çok detay bir kenara brakarak baz bilgilere temas edelim.

1. Kürtlerle lgili Genel Bilgiler

Kürtlerin Corafi ve Demografik Dalmlar. Kürt ad verilen topluluklar Türkiye (Güneydou ve dousunda),

ran (Kuzeybat ve batsnda youn olarak yaadklar gibi, Ardelan, Hemedan, Kirmanah, Luristan’da ve

Mazenderan, Horasan ile Isfahan’da da bulunurlar), Irak (Kuzeyinde), Suriye (Kuzeyinde) ve çok az sayda

olmak üzere Kafkasya’da (Azerbaycan, Ermenistan) ve Orta Asya’da (Kazakistan) yaamaktadrlar. Bu

unsurlarn hiçbir zaman kalc, politik bir birlik kuracak kadar kalabalk olmadklar ve aralarnda siyasi, kültürel

önemli farkllklar bulunduu görülmektedir. Kürtlerin nüfuslar ile ilgili verilen rakamlarda çelikilidir ve bazlar

propagandaya dayal tahmini verilerdir. Kürtler konusunda tarafsz denilebilecek çalmalar Hollandal Martinus

Martin Van Bruinessen tarafndan yaplmtr. Bu kii dünyadaki Kürt nüfusunu 15-16 milyon olarak vermekte

ve bu nüfusun 3.5 milyonunu ran’da, 3 milyonunu Irak’ta, 500-600 bininin Suriye’de, 7-8 milyonunun

Türkiye’de ve küçük gruplar halinde Sovyet Rusya’da yaadn belirtmektedir. Javed Ensari ise Kürtlerin 15

milyondan biraz fazla olduunu ve bunun % 34’ünün Türkiye’de (5 milyon), % 25’inin ran’da, % 24’ünün

Irak’ta, % 11’inin Suriye’de, % 3-5’inin ise Sovyet Rusya’da olduunu kabul etmektedir. Eski Sovyet

kaynaklar ise (1983 tarihli) Suriye’de 825.000, Türkiye’de 9 milyon, Irak’ta 3.5 milyon, ran’da 4.5 milyon

Kürt olduundan bahsederler. Bunun yannda propagandaya yönelik olarak bu nüfusu Türkiye’de 20 milyona

kadar çkaranlar vardr. 1927 ylnda yabanc uzmanlarn kontrolünde yaplan ilk nüfus saymnda Türkiye’nin

nüfusu 13,5 milyondu. Kürtlerin says ise 900 binden biraz fazlayd. Bu saym Kürtlerle ilgili doktora çalmas

yapan Mesud Fany’i hakl çkarmaktadr. Fany, 1930 ylnda bütün verileri inceleyerek dünyadaki Kürt

nüfusunun 2.789.000, Türkiye’de ise yaklak 1 milyon olduunu söylemiti. 1035

Burada bir yanl yarg da Dou ve Güneydouda yaayan insanlarn hepsinin Kürt zannedilmesidir. Halbuki

bunun böyle olmadn konuya biraz vakf olanlar bilir. Bu bölgelerimizde Türkmenler, Terekemeler, Tatarlar,

Çerkezler, Araplar, Süryaniler, Yezidiler... bulunur. Anadolu’nun her yerinde olduu gibi Türkler bu

bölgemizde de nüfus olarak çounluktadr. Mesut Fany de Ar, Diyarbakr, Elaz, Malatya ve Urfa’da Türklerin

ezici çoklukta olduunu belirtmiti. 1985 ylnda Dou ve Güneydou Anadolu’da konuulan birinci dilin tespitiyle

ilgili istatistikte ise 9.903.000 toplam nüfusun 2.766.000’i (% 28) ana dilini Kürtçe, 7.374.000 kii (% 72) ise

anadilini Türkçe olarak yazdrmtr. Kürt olarak kabul ettiimiz kiilerin de çou Türkmen aslldr (Kara-Keçililer,

Döerler, avak, Beritan, Hormek gibi).

Burada bir örnek vermek istiyorum. Hakkari’nin Çukurca ilçesinde bulunduum srada bölgede yaptm

aratrmada Çukurca ilçesindeki halk kendilerinin bundan 350 yl önce batdan geldiklerini söylemiti. En son

geldikleri yerin Botan (Cizre civar) olduunu, daha geriyi bilmediklerini ifade etmilerdi. Elde ettiimiz veriler

onlarn Antep civarndaki Türkmenlerden (Bedili boyu) olduklarn gösteriyor. Bu konuyla ilgili çalmalarmz

sürmektedir.

Kürt adnn etimolojik açklamas. Burada önemli bir bilgiyi vererek konumuza balayalm. “Kürt” kelimesi,

Kürt olduklar iddia edilen Kurmanç, Guran, Lur, Kalhur gibi airetlerin azlarnda “Kürt” diye bir kelime

bulunmamaktadr. Ayrca rani ve Ari dillerde de böyle bir kelime yoktur. Arapça’da bulunan Kürt kelimesi

ise bu dile Türkçe’den gelmitir. Bu yüzden “Kürt” terimini Türkçe’de aramak zorundayz. Bu açdan

bakldnda tarihte “Kürt” adna bir boy ad olarak ilk defa Yenisey’deki Kök-Türk kitabelerinden ELEGE

YAZITI’NDA rastlyoruz. Burada, Kürt boyu Gök-Türklerden olup beylerinin ad “Alp Urungu” idi.1036

Türk tarihinde “Kürt” adyla bilinen dier bir Kürt boyunu da Macarlar oluturan 7 boydan biri olarak

görüyoruz. Bunlarn Yenisey’deki Kürt Türklerinden olup Gök-Türk çanda Macarlara katlarak Balkanlara

geldii anlalyor.1037 Büyük Macar alimi Gy. Nemeth, “Yurt Kuran Macarlar’n Tarihi” adl eserinde Macar

boy düzenini anlatrken, Kürtlerden bahsederek öyle diyor “Söylediim gibi Kürt, Yenisey civarndaki bir Türk

boyudur.”1038

Türkçe’de Kürt teriminin anlamna gelince, Divan- Lügati’t-Türk’te “Kürt” terimi kar yn, ç, bir çeit kayn

aac eklinde izah edilmitir.1039 Dier Türk lehçelerinde ise Kürt kelimesi genellikle kar yn anlamna geliyor.

Ünlü Macar alimi Gy. Nemeth, Kürt kelimesinin Türklerde kabile ad olarak kullanldn ve kar yn anlamna

geldiini yapt akademik çalmalarla kantlamtr.1040 Ayrca Türklerde boy adlar alnrken hal, tavr ve hava

olaylarn bildiren terimlerin kullanldn görüyoruz. Buna Argn, Çuva, Boran, Karluk gibi boy adlarnn yannda

Kürt ad da örnek olarak verilmitir.1041 Ayrca Türk yer adlar incelendiinde bir çok yer Kürt adn tar.

Kürt kelimesiyle açk ba olan ve Avarlarn da kulland bir “Kürümek” fiili vardr. Bu fiil, kar yad zaman

karn kapatt yerlerin temizlenmesi anlamnda kullanlr. Sözgelimi, “evin önündeki yada damdaki kar kürüyün”

denilir. Bu kullanm Kürt kelimesinin anlamyla da birebir örtümektedir.

Yabanc kaynaklara gelince ran ve Arap kaynaklarnda “Kürt” terimi göçebe hayat tarzna verilen bir ad

olarak görülmektedir. slam kaynaklarnda ran’daki göçebe Deylemliler “Tabaristan Kürtleri”, göçebe Araplar

da “Suristan Kürtleri” diye geçmektedir. bn-i Rusta, Avrupa’daki Lombartlarn yaaylarn anlatrken “aynen

Kürtler gibi yaadklarn” vurgulamaktadr. Kirman bölgesindeki Sind asll Cuf’lar da göçebe olduklarndan

dolay bn-i Havkal tarafndan bir Kürt grubu olarak gösterilmitir. Taberi’deki bir kaytta, Partlarn son

hükümdar Ardavan, Sasani mparatoru Ardair’i aalamak için “Kürtlerin çadrlar altnda büyütülmü Kürt”

eklinde tasvir etmektedir. Yine Strabon’da geçen Kyrtioiler, Mardesler ve Ermenistan civarndaki gruplar,

rken farkl olduklar halde hayat tarzndan dolay Kürt olarak bilinmektedirler. Minorsky, bunlarn Kürtçe

denilen bir ortak dillerinin olmadn itiraf etmitir. Mesela, anadilleri Farsça olan Kuh-Gilu ve Bahtiyari

göçebeleri Araplara göre “Kürd’e benzer airetlerden olumutur”. 451 ylnda Kafkasya’dan inerek Mugan’n

güneyinde yerlemi olan Akhun Türkleri, 12. Yy’da Mugan Türkmenleri diye adlandrlrken, Arap kaynaklar

bunlardan “skan edilmemi Kürtler” diye bahsetmektedir. Kürtler konusunda tarafsz bir eser yazan Martin

Van Bruinessen, Kürt teriminin etnik yada rk yapsna baklmakszn göçebeleri ifade için kullanldn

vurgulayarak günümüzde Huzistan’daki Arapça konuan airetlerin bile Araplarca Kürt olarak adlandrldna

dikkat çekmektedir.1042

Dier taraftan Ermeniler, tarihi kaytlarnda komular olan bütün Kürtlere “Ouz-an” (yani Ouzlar)

kelimesinden bozma olarak “Khujan” derlerdi ki, bu kelime Ermenicede de aynen Dede Korkut’taki Ouz

kelimesinin anlam gibi “çokluk, kaln-halk, kalabalk” anlamna gelirdi.1043

Osmanl arivleri incelendiinde Kürt, göçebeleri ifade için kullanlan bir terim olarak karmza çkmaktadr.

Diyarbakr bölgesine ait defterde “Ekrad- aayir” (airetlerin Kürtleri) terimi görülüyor. Burada açk bir ekilde

airetlerin göçebeleri ifade edilmitir. Dier bir ifade de “Ekrad- Türkman” (Türkmenlerin Kürtleri) terimidir.

Bu da yine Türkmen cemaatlerinin göçebe olanlarn belirtiyor. Kilis bölgesi defterinde ise Yörüklerden

bahsedilirken, bunlarn “Ekrad” yani Kürt olduklar daha açk bir ifadeyle göçebe olduklar kaytldr. Bunun gibi

Osmanl belgelerinde baz Türkmen cemaatlerinin karsnda “Ekrad taifesi” (Tabanl, Recepli Avar gibi), Kürt

cemaatlerinin karsnda ise “Türkman, Türkman yörükan” (Lek, Haclar, Mahmudi gibi) ibaresi

bulunmaktadr.1044 Mara’n merkez köylerinden olan “Kürtleravar” köyü böyle bir anlam yüklenmitir.

Anadolu Türk folkloruna baktmzda ise Türkmen topluluklarnda “Kürt” terimi ile dalarda yaayan ve

kanun-nizam tanmayan airetler kastedilmektedir. Özellikle Afar Türkmenlerini ilgilendirdii için burada Ali

Rza Yalgn’n tespitlerini aktarmak yerinde olacaktr.

1937 ylnda Endel köyünden bi Kahyaolu Molla Ömer, Yalgn’a Dadalolu hakknda unlar söylüyor “O,

bizden deil, Dadalolu Avardr. Reyhanl’dan Mürselolu ile Bozdoanl’dan Çapanolu Binboa’ya Sahra’ya

gitmiler. Canlar iyi ak istemi. Dadalolu’nu Afar içinden çarmlar. Ak gelmi. Ona, birkaç türkü söyle, söyle

ama içine Avar katma demiler. Dadalolu’na kar boatmlar. Dadalolu söz vermi, türküye balam. Fakat hiç çare

yok gine Avar kartrm ve dinleyen beylere demi ki “sraya gelirse ak, kafiyeden geçmez. Ben Safiye’den

geçerim ama kafiyeden geçmem.” Karsn talak ile boayp yine Avardan bahsetmi.” Ömer aa devamla “Airette

dalarda yaayanlara “Kürt” derler. Bir gün Cerit’ten Bekir Hasan bey, Dadalolu’nu odasna çarm, türkü

söyletiyormu. Mecliste iki adam Dadalolu’nu dinlerken birbirinin kulana fsldamlar. Demiler ki : “Bu ak iyi

ak, ama Kürt olmasayd.” Dadalolu bunu duymu, söyledii türküyü brakm bu heriflere cevap vermi.

Atna vurdu da gümü iremeYo, yo olmu da gidiyor göçü

Tecerli’den Cerid’e ba komaBa ve bostan olmu evinin içi

Ha dence bin atls binerde serçemeDarlnca da ammar’a yiyirdi göçü

Mürselolu Kürt yeeni deelmiKerimolu Kürt yeeni deelmi.

Türkmen topluluklar arasnda Kürt ad, yalnz dalarda yaayanlara verilen isimdir. Bunun için Kürt ismi

Türkmenler arasnda yabanc bir isim deildir”.1045 Molla Ömer’in bu anlattklarndan anlyoruz ki Kürt ad rk

deil bir sosyal yaam biçimini göstermektedir. Çünkü Dadalolu bir göçebeydi. Aynen bunun gibi günümüzde

Akseki-Hadim arasnda bulunan Tanr Da eteklerinde Türkçe konuan Yörüklere bölge halk göçebe olduklar

için Kürt demektedirler.

Yine buna benzer bir anlatm da Mehmet Eröz’ün, Kayseri’nin Pnarba ilçesine bal Afar Söütlü köyünden

Ak Ömer’in kz kardeinden derledii bir iirde geçiyor.1046 Bu iirde ad geçen Türkmen beyleri Kürt olarak

(kanun nizam tanmayan) tantlmtr.

Delme dakma deel, evvelden aaAh ediyor garalar görenler

Bal sumak çektirir solundan saaTütünün sündüü yere at salanlar

Umucuya verir atnan deveÜç tulu vezirden duzzak alanlar

Bektaolu Kürt yeeni deelmiMursalolu Kürt yeeni deelmi

Avar gedip gerisine dönünceÇar bazard evinin içi

Ördekli’de belli yurdu konuncaAvar iskan getti neyidi suçu

Hah demeden bin atls bininceDümann üstüne çekerdi göçü

Avar Be Kürt yeeni deelmiAvar Be Kürt yeeni deelmi

Atlar enerde babam çemeyeAn dalgas galman kusura

Ebbeesi vurur gümü iremeBizim eller iskan gitti yesire

Cerid’inen Tecir’e ba gomaBoaz çanl gartal endi Msr’a

Gücüalolu Kürt yeeni deelmiGövelolu Kürt yeeni deelmi

Burada unu da ekleyelim, baz bölgelerimizde Alevi inançl Türkmenlere Sünnilerce Kürt ad

verilmektedir. Mara’n Afn ilçesinde yaptmz aratrma srasnda yal kiiler Alevi köylerinden bahsederken

bunlara Kürt dediler. Ancak bölgedeki Alevi köyleri hep Türkmen idi. Bunu sorduumuzda Kürt kelimesini

Alevi anlamnda kullandklarn belirttiler. Nitekim Ordu çevresinde de Alevi Türkmenlere yöre halk halen

“Kürtünnü” diyor.

Ülkemizde bu gibi adlandrmalarda bir mesele de kiinin yaad yerle ilgili soy adlandrmasdr. Yani doudan

gelen herkes halk nazarnda Kürt’tür. Ayn ekilde Karadeniz’den gelenler Laz, güneyden gelenler fellah

(Arap), batdan gelenler ise Bulgar, Srp, Hrvat vs.. olarak tanmlanr. Rahmetli Hamdullah Suphi Tanröver,

1924 ylnda yazd bir makalede bu yaraya parmak basm ve “Sorarm size Türk kimdir, nerede yaar” diye de

hakl olarak sormutur. Geçen bunca zaman içerisinde bu meselenin halen halledilememi olmas içler acsdr.

Halkmz, yaad yere sonradan gelenleri belki de korunma içgüdüsüyle önce dlam, sonra ilikilerini

gelitirmitir. Ama ne kadar yaknlarsa yaknlasn onun sonradan geldiini asla unutmamtr. Sözgelimi,

köylerimizde aileler arasnda bir mesele çktnda “zaten dedesi filan yerden gelme deil mi” diye belki de

yüzlerce yl önce gelip yerlemi te olsa sonradan gelme ailelerin dlandna çok ahit olmuuzdur.

te Kürt kelimesi, bir çok yöremizde bu anlamyla kullanlmtr. Buna en güzel örnek, Kayseri Haclar

ilçesinde yaayan Kürtler sülalesidir. Bu sülale aslen mamkulu köyünden gelme olup Avar’dr. Ancak

Haclarllar, sonradan gelen bu sülaleyi dlam ve Kürt olarak adlandrmtr. Buna benzer bir adlandrma da

Avarlar arasnda kullanlyor. Avarlar, aralarnda sorun olan kimi köyleri Avarlktan çkararak reddederler.

Develi tarafna doru sralanm baz Avar köyleri Varsak olmaktan, Pnarba’ndaki baz köyler de Arap yada

Abdal olmaktan kurtulamaz. Hatta Arap Hasanl obas kimi zaman Arap asll kimi zaman da Ermeni asll

olarak halk telakkisinde yaar durur. “Falan köy nasl, emmi” dediinizde “Yav, onlarda Avar m yienim.

Avarla sahip çkarlar. Asl Avar bizik…” diye balayan bir sürü hikaye dinlersiniz.

Burada baka bir olaya deinelim. Bu, Kürtlerin geleneksel olarak Afarlara duyduklar yaknlktr. Kürtler

arasnda yaygn bir inana göre Kürt ile Afar emmi-oludur. Vaktiyle Horasan’dan gelen üç kardein birinden

Kürtler, dierinden de Afarlar türemitir. Bu anlatmn büyük oranda Türk kültür izleri tadn söylemeye gerek

yok. Bir kere Horasan’dan gelme ifadesi Türklük kokmaktadr. Kürtlerle ilgili yaplan aratrmalarn çounda yal

Kürtlerin “Biz Horasan’dan gelme Türk’ük” dedii kaydedilmitir. Bundan rahatsz olan baz yazarlar ise

Horasan’n Türk yurdu olmadn ispatlamak için kaleme sarlmlardr (Faik Bulut, Horasan Kimin Yurdu). Amaç

Kürd’ü Türk’ten koparmak. Peki Afar-Kürt yaknl nereden geliyor. Bir kere Kürtler arasnda önemli miktarda

Afar asll obalar mevcuttur. Bunlara aada deineceiz. Osmanlnn uygulad iskan srasnda da bu iki topluluk çou

zaman birlikte hareket etmitir. Dier taraftan Kürtlerle Afarlar belli bir zaman bir arada yaamlardr. Özellikle

Lek Kürtleri bu konuda önemlidir.

Lek Kürtleri, 200 yl boyunca Recepli Avarlaryla beraber konup göçmütür. Bu Kürtler, Recepli Avarna

balydlar. Her iki topluluk arasnda sk akrabalk ilikisi kurulduu da malumdur. Baz Afar köylerinde Lek

aslllara rastlanmaktadr. Burada unu da belirtelim bu Kürtler eskiden beri Türkçe’den baka dil bilmezler.

Halen Adana’nn Kozan ilçesine bal 5 Lek köyünden (Haclar, Üçdut, Hamaml, Aslanl ve Gökçeyol. Bu

köylerden Haclar, tamamen Avar’dr. Kayseri’nin Haclar ilçesinin aslen bu köyden geldii de

söylenmektedir.) Hamaml ve Aslanl köyü Tomarza’nn Zelhin köyündeki Avarlarla eskiden kurulmu olan

akrabalk ilikisi nedeniyle yakn döneme kadar balarn koparmamtr.1047 Lek obalar ise halis Türkmen

boylarndan olumutur (Akba, Krntl, Kzl-Koyunlu ve Haclar).

Afarlar ile Lek Kürtleri arasndaki iliki Anadolu ile snrl deil. 19. Yy ortalarnda ran’da bulunduu sralarda

buradaki Türk airetleri ile ilgili bilgiler toplayan Lady Shell, Fars bölgesi oymaklar arasnda Türk ve

Leklerden olumu Kaçar-Afar adl 100 Lek evinden müteekkil bir oymaktan bahsetmitir.1048

Görüldüü gibi Avarlar ile Kürtler arasnda bir yaknlk söz konusudur. Dier taraftan bir çok Avar obas dou

illerimizde yerleerek o bölgenin dokusunda yer almtr.

2. Kürt Olarak Tannan Afarlar

Kürt ad ile tannan Afar oymak ve obalarnn önemli miktarda olduunu söylemitik. Bunlarn bir ksm

günümüzde Kürtçe konumakta olup Kürt kimliini benimsemi iken bir ksm kastl olarak Kürt olarak

tantlmaktadr. imdi bu obalara bakalm.

Suriye bölgesindeki Afarlarn bir ksm 1375 ylnda Memluklerin Çukurova’y fetihleri üzerine yerlerinden

kalkp Sis (Kozan) yöresine gelmilerdi. Bunlara Sis Afarlar deniyordu. Bu Avarlardan bir grup Osmanl,

Memluklu, Ak-Koyunlu gibi devletlerin Çukurova’daki hakimiyet mücadelelerinden kaçarak Sivas-Dersim

arasna göç ederek yerletiler ve burada zaman içerisinde benliklerini kaybettiler. Günümüzde bu bölgede

yaayan Koçgiri aireti (bunlar Zaza’dr) bu Avarlarn torunudur.1049 Bu konuda yer adlar da bizi

desteklemektedir. Sivas’a bal Suehri ilçesinin bir köyünün ad da Sis (Çataloluk)’tir. Ayrca Tunceli’nin

Çemikezek ilçesinde bir köyün ad da Sisne (Varlkonak)’dir. Sisne (Kocaçukur) adnda Mara Andrn’da da bir

köyün varl tesadüf deildir. Bu köy adlar cemaatin Adana’dan Dersim’e göç ettiklerini gösteriyor. Bilindii

gibi Türk tarihinde yer adlar tesadüfen verilmemitir. Türk boylar göç ettikleri yerlere eski yurtlarnda ki

isimleri vererek oray sahiplenmilerdir Osmanl devrinde Sivas ve Dersim’de bulunan ve Kürt olarak anlan

airetin Kemah ilçesinde ve Boz-Ok’ta da yerletii, bir ksm kollarnn ise Rumeli’de iskan edildii

görülüyor.1050 Ayrca Dersim’e yerleen Sis Afarlarndan bir bölük, Dersim oymaklarndan Sisanl Airetini

(bunlar da Zaza) oluturmutur.1051 Sisanllarn bir ksm Erzurum’un Hns ilçesine göç edip burada da baz

köyler kurmulardr (Mirseyit, Mirgezer, Salam, Halefan gibi).1052

Rumya (Van) Gölünden Kzlrmak’a kadar uzanan sahada (Hns, Murat-Frat-Karasu nehirleri arasndan

Erzincan-Bayburt aras, Frat-Karadeniz aras, Erzincan’dan Sakarya’ya uzanan saha) Afarlar yaamakta olup,

% 80 Kzlbatrlar. Baz yabanc seyyahlarn Türk olduklar halde kastl olarak Kürt olduklar propagandasn

yaptklar boylardan biri de Dersim-Sivas arasnda yaayan Avarlardr.1053

Bunun gibi Diyarbakr, Mardin, Rakka ve Malatya’da yerleen Kucur (Koçur) Avar günümüzde

Kürtlemeye doru gittii gibi, Kucur (Koçur) Afarlar’ndan olup Antakya, Arapkir, Çemikezek, Diyarbakr,

Harput, Karaman, Keban, Kzlçayr – Harput, Konya, Malatya, Mara, Rakka ve Sivas’ta yerleen Koçur-Zade

Koyunolu (Uaklar) cemaati ile Arapkir ve Çemikezek’te yerleen Koçur-Zade Koyunolu brahim cemaati de

Osmanl belgelerinde Kürt olarak anlyor.1054

Osmanl belgelerinde Recepli Avar Ekrad (Kürtleri) diye anlan grup Rakka, Mara ve Zamant’da

bulunuyor, Recepli Ua obas ise yine Ekrad taifesi (Kürt) olarak adlandrlyor ve Rakka, Mara, Zamant ve

Kadirli’de bulunuyordu. Ayrca Hsn- Keyf’te yaayan bölümü ise Receb-i Kürdlü adyla anlyor.1055 Yabanc

yazarlardan Alexandre Jaba, kitabnda (1860 tarihli) Kayseri civarndaki Afarlar Kürt olarak göstermiti. Bu

Osmanl belgelerindeki Recepli Avar Ekrad tanmna tamamen uymaktadr. Vitale Cuinet ise kitabnda (1890

tarihli) Yozgat’ta Afar adl Kürtlerden bahsetmitir.1056 Günümüzde Yozgat’ta efaatli ilçesinde yaayan Kürt

köyleri de Torun soyundan geldiklerini söylemektedirler. Doudaki bu Receplilerin (Receban) eyh Sait syan

bata olmak üzere Cumhuriyet devrindeki isyanlara kartn görüyoruz.1057 1705’te iskan edildikleri

Rakka’dan kaçp Kars ve Çldr Sancaklar’na yerleen Receplilerin bazlar artk Kürtlemitir. Bu gruplarn

Kürtlemesi yerletikleri köylerin etnik yapsyla ilgilidir. Kürt köylerine gelenler Kürtleirken, Türk köylerine

gelenler kimliklerini korumutur. Bugün bu Recepliler, Ardahan merkez ile Göle, Çldr ve Posof’un baz

köylerinde yaamaktadrlar (Bu köylerin hiçbiri tamamen Afar deildir. Esasen bu köylere sonradan geldikleri

için köyün asl yerlileri nüfus olarak fazladrlar. unu da belirtelim 3-5 hane olarak hemen bütün köylerde

Afarlara tesadüf edilir. Bunlar o köylülerle sk akrabalk ilikisine girmitir). Bunlardan Ardahan merkezdekiler

Kürt iken, Göle, Çldr ve Posof’takiler Türk’tür. Çldr ve Posof’taki Avarlarn yaadklar köyleri tesbit

edemedik. Dierlerine gelince Ardahan merkeze bal Hoçuvan (Hasköy) kasabas ile buray çevreleyen

Tazeköy, Hacali, Binbaar, Tunçoluk ve Beikta köyleri ile Göle ilçesine bal Yeleçli köyünde

yaamaktadrlar.1058

Halep Avarlar arasndaki en önemli boy olan Köpeklilerin obalarndan biri de Kürt smail adn tayordu.

Ayrca bölgede Boz-Ulus arasnda gördüümüz Çobu (Çöplü Avar’nn akrabas) cemaatinin mensuplarna

rastlyoruz ki onlar, Ekrad taifesinden zzeddinli’ye tabi üç cemaatten biriydi.1059 Bu adlandrmalar aslnda

Türkmen topluluklar arasnda Kürt kelimesinin yabanc ve etnik bir ismi çartrmadnn güzel bir isbatdr. Yine

Halep Avarlarndan olan Balabanl cemaatinin baz kollarna günümüzde Tunceli ilimizde rastlyoruz. Zazalarn

Dersimli koluna mensup olan Balabanllar, Yavuz - ah smail mücadeleleri sonras Osmanl tarafndan bu

bölgeye getirilip yerletirilmitir.1060 Halen airet mensuplar Türk olduklarn unutmamtr. Günümüzde Milan

airet topluluuna bal olan ve Bingöl’ün Ki, Erzurum’un Hns, Karayaz ve Tatos ilçelerinde bulunan1061

Karaba aireti ile Tunceli’deki Maksut Ua ve Bingöl’deki Maksudanl cemaati de, köken olarak Halep

Avarlarndandr.1062

Adyaman’n Besni ilçesinde yaayan Türkler, 19. yy sonlarnda Osmanl topraklarnda dolaan yabanc

seyyahlar tarafndan Türk olduklar bilindii halde kastl olarak Kürt diye tantlmt. Bu Türklerin bir bölümünü

oluturan Hüveydi aireti, günümüzde dahi kendilerinin Avar soyundan geldiklerini bilmektedir. Hüveydilerin

birkaç yüzyl önce Kilis civarna göç edenleri ise günümüzde kendilerini Kürt olarak adlandryorlar. Bu onlarn

bölgede yaayan Kürtler arasna yerleip kaynamalarndan kaynaklanyor.

Osmanl belgelerinde Türkmen ve Yörükan olduu belirtilen Salmanl Avarndan bir grubun günümüzde

Ar’da yaadn belirtelim. Bu Salmanllar, Ermeni faaliyetlerine kar mücadele eden ve bölgedeki Kuvay-

Milliye’nin temelini oluturan Hamidiye Alaylarnn 11 ve 12. alayna dahildi.1063 Bunun yannda Erzurum’un

Hns lçesine bal Harami (Bellita) köyünü Salmanoullar kurmutur ve bu köy çevrede Türkçe konuan az

saydaki köyden birisidir. Bunun sebebi bu obann bölgeye sonradan gitmi olmasdr. Üstelik bu köy halk

Konya civarndan geldiklerini söylüyorlar ve hala onlarla irtibat halindeler. Bu onlarn erimelerini

engellemitir.

Urmiye yöresinde yaayan Aral Avarlarnn bir kolu Mahmutlu adn tamaktadr. Mahmutlu cemaati bölgede

eskiden beri mevcut olup bunlarn baz kaynaklarda Kürt, baz kaynaklarda ise Türk olduu yazldr. Osmanl ise

ran’n Hoy ehrinde yaayan ve Arapkir, Konya, Malatya, Alanya, Nide, Halep sancaklarnda yaylan, Yeni-l,

Aydn’n Çine, Ankara’nn Günyüzü, zmir’in Tire, Edirne’nin Ortaköy kazalarnda yerleen, Balkanlarda

Dimetoka ve Filibe’de iskan olan Mahmudi cemaatini (Mahmutlar ve Mahmutlu diye de anlyor) Türkman

Ekrad Yörükan olarak tantyor. Yani Türkmen olan cemaatin Kürtleri, göçebeleri.

Avar boyuna mensup olup Kayseri’nin Sarz ilçesi Çavdar ve Kzlpnar köylerinde oturan Mutuklu oyma,

Osmanl kaynaklarnda Kürt Yörüü olarak gösterilmitir. Hac Mustafal obasnn da, Malatya Sanca ve Rakka’ya

iskan edilenleri de Kürt taifesi olarak gösterilmitir.1064 Bilindii gibi Kara Recepli Avarlarndan olan Hac

Mustafallar, 1690 ylndaki Avusturya Seferine katlan Çerkez-Olu Hac Mustafa Bey’in soyundan

gelmektedir. Belgelerde Türkmen olarak kaydedilen Öksüzler cemaatinin Antep, Halep, Eyübeli – Aksaray,

Hasköy – Çirmen’de yerleenleri ile Rakka, Ebu Tahir – Diyarbakr’daki Öksüz Ua cemaati Kürt diye

kaydedilmitir.1065 Burada dikkati çeken bir husus ise Öksüz-Ua cemaati’nin, Barçikanl, Keleçorlu ve

Kürtler adnda üç bölüe ayrlmasdr. Bunlarn Yörükan olarak tantlmas Kürt adlandrlmasnn niçin verildiini

bize açklyor.

Halep, Mara, Ki, Alanya, Yeni-l, Düenbe – Senir’de yerlemi bulunan Senirliler yine Osmanl

belgelerinde Türkman Ekrad olarak tanmlanmtr.1066 Türkmenlerin Kürtleri kavram da yine bu

Türkmenlerin içindeki göçebeleri yada kanun nizam tanmayanlar ifade etmi olmaktadr. Bunun gibi Sis

Afarlar’ndan olan Sait obasnn Kilis ve Bulgaristan’n Tatarpazar’nda yerleenleri de Kürt olarak anlyor.1067

Anadolu’da muhtelif yerlere dalan Çidemli Avarnn Diyarbakr’da iskan olanlar da yine Kürt taifesi olarak

anlmtr.1068 Yine Sis Avarlarndan Sübhan obas vardr ki bugün Ar’daki Sübhan cemaati de Kürt’tür.

Osmanl belgelerinde Türkmen olarak vasflandrlan Herikli Afarlar’ndan önemli bir bölümün douya göç

ettiklerini biliyoruz. Nitekim, bölgedeki kimi köy adlar onlardan kalmadr. II. Abdülhamit devrinde yaplan

nüfus saymnda airetin özellikle Hakkari bölgesini yurt tuttuu görülüyor.1069 Rus ve ngilizlerin

Hakkari’deki Nesturi ve Ermenileri kullanarak iç isyan çkarma çabalarna kar 1890’dan sonra kurulmas

kararlatrlan Hamidiye Alaylar’nn 17, 18, 19, 20, 26 ve 39. Alaylarna bu Heriklilerin dahil edildiini

görüyoruz.1070 Bugün Hakkari’nin emdinli ilçesi ve köylerinin çounluunu oluturan Herikliler de (Herki

deniyor) Kürt olarak tannyor. Bu Herkiler asl nüfusun küçük bir ksmn oluturuyor. Airetin büyük bir bölümü

snrlarmza yakn Irak ve ran topraklarnda yaamaktadrlar.

Burada Irak’taki Kürt olayna deinmek yerinde olacaktr. Irak’ parçalayp bölgede kukla bir Kürt devleti

kurdurma çabalar mevcuttur. Emperyalist ülkelerin borazanln yapan Talabani ve Barzani bu ie soyunmu

gözüküyor. Halbuki Irak’n kuzeyindeki Kürtler, ne bu iki kii tarafndan temsil ediliyor, ne de bütün Kürtler

böyle bir oluuma scak bakyor. Aksine Talabani ve Barzani, bölgede saylar az olan airetlerdendir. Ancak

Batnn uakln yaptklar için sesleri daha çok çkartlyor (Bunlardan Barzani ailesinin Yahudi asll olduu

biliniyor). Irak’n kuzeyinde oldukça önemli güce sahip airetler vardr. Türk kamuoyu bunlardan habersiz.

Saylar 75’i bulan Kürt airetleri Surçi airetinin liderliinde 1992 ylnda bir araya gelerek Musul Vilayet

Konseyi adyla bir birlik oluturdular. Türkiye tezini destekleyerek Irak’n kuzeyinde kukla bir Kürt devleti

kurulmasna olumsuz yaklaan Kürt gruplarndan birisi de Mahmut Esat Fettah Herki önderliindeki

Herkilerdir. Bu airetlerden birisi Ako Abbas Hamed bakanlndaki Hamed airetidir ki bu airetin bizi çeken

yan Hamed addr. Kayseri’nin Sarolan ilçesine yerlemi olan Avarlar, buraya Hamed önderliinde gelmilerdi

ve bu sebeple Hamed Uaklar diye de anlyorlar.

Günümüzde Hakkari’nin 3. büyük aireti (Herki) olan Heriklilerin, Mardin’in Silopi ve Cizre lçesinde de

(Herikan) yerlemi olduunu görüyoruz.1071 Bu Herikliler eyh Sait syan (1925) bata olmak üzere Cumhuriyet

Devrindeki isyanlara katlmtr.1072 Osmanl belgelerine göre Anadolu’nun bir çok bölgesine yaylm olan airet,

douda Hakkari ve Mardin’den baka Halep, Malatya ve Van ile Musul bölgesinde yerlemi gözüküyor.1073

Belgelerde erefli cemaatinin bir bölümü Türkmen Kürdü adyla anlyor. Türkay, Osmanl arivlerine

dayanarak hazrlad eserinde erefli Avarn “Türkmen” olarak nitelerken, erefli Türkman diye kaydettii cemaati

erefli Kürdü diye de anyor. Üstelik bu grubu nitelerken bunlarn “Yörükan ve konar göçer” olduklarn

belirtmitir. Nitekim Osmanl Tahrir defterlerinde Kürt teriminin çou kez bu anlamda kullanldn biliyoruz.

Sözgelimi, erefli Kürdü’nün Arapsun’da yerletii belirtiliyor. Halbuki elde olan bilgilerde Arapsun’da

yerleenlerin erefli Avar olduunu biliyoruz. Bu da Kürt teriminin “konar-göçerlii” ifade ettiini ispatlyor. Bu

grub Adana, Aksaray, Akehir, Ankara, Arapsun, Ayasulu, Aydn, Bayburt, Boz-Ok, Çürüksu, Daniment,

Diyarbakr, Halep, Haymana, Humus, zmir, Karaman, Kayseri, Krehir, Koçhisar, Konya, Kütahya, Mara,

Nevehir, Krklareli’nin Pnarhisar, Rakka, Sivas ve Yeni-l’de yerlemitir.1074

Günümüzde Urfa merkez köylerinde yaayan Kürtler, sülale ad olarak Türkmen ismini kullanyorlar.

Siverek’te ise yüzyllardan beri geleneksel olarak her yl kutlanan bayramn ad da Türkmen Bayramdr. te bu

köylerden bazlar Torun obasna mensupturlar.1075 Torunlarn Diyarbakr’da da bulunduklar anlalyor.

Nitekim Kayseri’nin Sarz ilçesine bal Çürük köyündeki Torunlar, buraya Diyarbakr’dan sürgün gelmilerdir.

Yozgat’n efaatli ilçesi civarnda yaayan (Rzvan, Dedeli vs... köyleri) Kürtler de Torun obasndan olduklarn

söylemektedirler.

Ayrca Cevanir, Gökçe, Köpekli (Diyarbakr ve Urfa’da), Karamanl Avar (Malatya, Sivas, Elaz, Mara,

Antep ve Tunceli’de) ile daha bir çok Avar obas zamanla Kürtlemitir.1076

B. Alevilikle lgili Genel Bilgiler

Alevi kelimesi, Arapça’da “Ali’ye mensup, Ali’ye ait” anlamna gelir. slam tarihi ve tasavvufunda ise

“Hz. Ali’yi sevmek, saymak ve her hususta ona bal olmak” anlamlarnda kullanlmtr. Bu bakmdan Hz. Ali’yi

seven, sayan ve ona bal olan herkese “Alevi” denir.

Dier taraftan “Alevi” kelimesi, Hz. Ali’yi en üstün sahabi olarak gören ve Hz. Muhammet’den sonra

onun, Allah’n ve Peygamber’in tayini ile halife olmas gerektiini kabul edenler için de “ia” ile e anlaml

olarak kullanlmtr. Böylece, Hz. Ali’ye balln ötesinde, onun ve soyunun adna ayr bir frkalama hareketinin

siyasi temsilcisi olmulardr. Bunlar, ileri sürdükleri görülere dayal olarak mamiyye-Caferiyye, smailiyye,

Zeydiyye, Nusayriyye ve benzeri isimlerle tannmlardr. Hatta, tarihte bu gibi gruplar arasnda Hz. Ali’ye ball

kötüye kullanarak onu tanrlatracak kadar arla gidenler de olmutur.1077

slam tarihinde Ortodoks ve Heterodoks slam tabirlerine de bakmak gerekiyor. Ortodoks, bir camiadaki

ana akmdr. Büyük çounluun doru kabul ettii, kurallar, kurumlar ve kitabiyat belirlenmi, ilenmi akmlardr ki,

Sünnilik böyledir. Heterodoks ise kabul edilmi ve kurumlam doktrin ve görülerle uyum halinde olmayandr

ki Alevilik bu grupta yer alr.

Günümüzde slam toplumlar Hz. Ali’ye ballk konusunda birbirinden oldukça farkldr. Bir Zeydi, yada bir

Türk’ün (ister Alevi ister Sünni olsun) Ehl-i Beyt sevgisi ile bir ranl ve Iraklnn sevgisi kyaslanamayacak

ölçüde farkldr. Türk Kültüründe Ehl-i Beyt sevgisi Alevi yada Sünni fark etmeksizin büyük bir ihtiamla

yaamaktadr. Örnek vermek gerekirse bizim airette en büyük hakaret “Yezit, Yezit’in dölü” sözüdür. Sünni

olan bir toplumun Yezit’i ne kadar kötü tandn ve reddettiini görüyorsunuz.

1. Türk Tarihinde Alevilik

Bizim milli tarihimize baktmzda, Alevi-Sünni ayrmnn 16. Yy’a kadar netlik kazanmadn görüyoruz.

Sözgelimi, Selçuklu Devletine kar ba kaldrarak Babai syan’nn liderliini yapan Alevi merepli Baba lyas’n

müritleri Hac Bekta ve eyh Ede Bal, Sünni merepli Osmanl Devleti’nin kuruluuna destek vermitir. Baba

lyas’n olunun ad ise Ömer’dir. Osman ve Orhan Gaziler de bu Babai-Vefai tarikat çevresine

mensuptur.1078

Aslnda bu dönemde tarikatlar içerik olarak birbirinden çok farkl deillerdi. Bir tarikat eyhi baka bir

tarikat eyhine intisap edebiliyordu. Ayrca tarikatlar arasnda geçiler ve irtibatlar çok skyd. Çünkü, bu

devirlerde tarikatlar henüz istiklallerini kazanm deillerdi, aksine hepsi oluum içindeydi. Bu sebeple böyle

iltibaslar normaldir.1079

Ancak, balangçta Türkmenlik geleneiyle karm bir Sünnilii yaayan Osmanl Devleti, Fatih ile birlikte

medrese kültürüyle yorulmu ve bir öncekiyle ayn olmayan bir mutlakiyetçi Sünnilie büründükçe yani

Ortodoks slam’a kaydkça destek verdikleri göçebe Türkmen zihniyetinden yani Heterodoks slam’dan

uzaklayorlard. Bu ise ilerleyen zamanlarda Osmanl merkez idaresi ile Türkmen topluluklar arasnda çatma

yaanmasna yol açmtr.1080 Doal olarak böyle bir çatmada merkezi otoriteye ba kaldran sadece Aleviler deil

aralarnda Sünnilerin de bulunduu Türkmen kitlesidir. Göçebe gelenekleri muhafaza eden ve ia’y siyasi bir

doktrin olarak uygulayan ah smail, bu göçebe Türkmenlere hitap etmesini bildii için bunlar çounlukla ran’a

destek vereceklerdir. Bu ise iki Türkmen sultan olan Yavuz ile ah smail’i Çaldran’da kar karya getirmitir.

Bu savata ah smail’in ordusunda Sünni Türkmenler de yer alrken, Yavuz’un ordusunda da Alevi

Türkmenler, hatta Srplarn bulunmas meseleyi açklamaktadr.

Bu ztlama Osmanlnn 16. Yy’dan itibaren balangçta hogörüyle yaklat Alevilie tepki göstermesine ve

iddet uygulamasna yol açmtr. Neticede Osmanl, göçebe ve yar göçebe yaayan Türkmenlere yabanclam ve

kaynaklarnda Türkmen, Alevi, Yörük vs... adn aalayc bir terim olarak kullanmaya balam (Etrak- bi-idrak

meselesi), Alevileri zndk, rafizi olarak nitelemi ve onlara kar mum söndü gibi iftiralara ba vurmutur.

Osmanl’nn bana 100 yl akn bir süre bela olan Celali syanlar da temelde Kzlbalarn çkard isyanlar olmasna

ramen mezhep taassubuyla yaplan hareketler deildi ve aralarnda önemli miktarda Sünni de bulunuyordu.

Meselenin Alevi-Sünni çatmas olmadn ispatlayan dier bir hadise de Çaldran yenilgisinden sonra

merkezilemeye balayan ve göçebe geleneklerden uzaklaan Safevi Devleti’nin Türkmenlere en az Osmanl

kadar bask ve iddet uygulamasdr.

Türk Aleviliinin, Arap ve Farslarda görülen Alevilikten oldukça farkl olduunu söyleyebiliriz. Türk

tarihinde Alevilik, kaynan Türk kültüründen alan ve Hoca Ahmet Yesevi Hazretlerinin söylemleriyle

kendini bulan bir milli deerimizdir. Bilindii gibi eski Türklerde giyilen bala göre isim alan boylar mevcuttu.

Bu durum Dede Korkut Hikayalerinde de açkça görülür. Alevilikte de Kzlba deyimi böyle bir adlandrmadr.

Dier taraftan Türklüün büyük isimlerinden Hazret-i Türkistan Hoca Ahmet Yesevi Hazretlerinin, Divan-

Hikmet adl eserinde ;

“Ayet, hadis manas Türki bolsa muvafk

Manasga yetgenler yerge koyar börkini”

(Ayet, hadis anlam Türkçe olsa uygundur

Anlamna yetenler, yere koyar börkünü)

“Miskin zaif Hace Ahmet, yetti putinge rahmet

Farsi tilini biliben hub aytadur Türki’ni”

(Miskin zayf Hoca Ahmet, yedi ceddine rahmet

Farsça dilini bilerek güzel söylemekte Türkçe’yi)1081

gibi gerek dini, gerek sosyal hayatta Türkçe’nin kullanlmasna dair ifadelerinin bulunmas bu açdan

önemlidir. Çünkü günümüzde Balkanlarda yaayan Alevi Türkler, yüzyllardan beri gelen bir gelenekle

ibadetlerini Türkçe yapmaktadrlar.

Anadolu Aleviliine geleneimizde bir takm farkl isimler verilmektedir. Bunlarn banda Hünkar Hac

Bekta- Veli’nin öretisini benimseyen Bektailik gelmektedir. Bektailik, Sünni Türkmenlerin Ehl-i Beyt’e

olan sevgilerini ifade eden bir anlaytan baka bir ey deildir. Çünkü her Bektai Alevi olduu halde, her Alevi

Bektai deildir. Bu yüzden Köy Bektaisi ve ehir Bektaisi ayrm yaplr. Köy Bektailerine Alevi dendii halde,

ehir Bektailerine Bektai denir. Daha dorusu Bektailik bir tarikat olduu için bu tarikatn yoluna uyan herkes

Bektai olabilirken, Alevilik soya baldr ve anas ve özellikle babas Alevi olan Alevidir.1082

Anadolu Alevilerine verilen bir baka isim de Kzlba’tr. 16. Yy’dan itibaren Osmanl kaynaklarnda ve

Osmanl propagandas sonucu sonradan halk arasnda yanl ve kötü anlamda kullanlan ve günümüzde de hala

bu anlamn sürdüren Kzlba kelimesi aslnda Türk tarihinde önemli bir kültür deerimizin yansmasdr. Bilindii

gibi krmz renk, Türklerin çok sevdii bir renktir. Hallar, kilimleri, yazmalar hep bu renkte idi. Dede Korkut

hikayelerinde kara çadr, kzl çadr, ak çadr deyimleri geçmektedir. Dier taraftan giyilen balklara nazaran

akba, karabörk, karapapak, kzlbörk gibi adlar tayan Türk boylar ve yer adlar mevcuttur. Türk tarihinde ise

Hunlar, Çiiller, göçebe Kazaklar ve Ouzlar beyaz keçe börk giymilerdir.1083 Anadolu’ya gelen Türk boylar

da genelde kzlbörk giyerlerdi. 13. Yy’da Konya’y istila eden Türkmenler “siyah libasl, kzl börklü, ayaklar

çarkl” idi.1084 Osmanl Devleti’nin kurucusu Osman Gazi’nin giydii börk krmz kadife ve çuhadand.

Alaeddin Paa, kardei Orhan Gazi’ye, “Han’m, Senin askerine bir alamet koyalm ki, baka askerde olmasn”

demi, Orhan Gazi “Karde, her ne ki sen dersen ben onu kabul ederim” demitir. O da “Etraftaki beylerin

börkleri kzldr. Seninki ak olsun” der. Bunun üzerine Orhan Gazi’nin emriyle Bilecik’te ak börk ilenmeye

balanmtr.1085 Görüldüü gibi ta Altayl amanlardan gelen baa krmz külah giyme gelenei, Türklerin slam’

kabulünden sonra devam etmitir.

Gerçekte Anadolu Aleviliinde görülen unsurlarn hemen tamam, Türklerin batya gelileri srasnda içinden

geçtikleri corafya ve kültürlerden bir takm izler tamasna ramen, özü itibariyle Ulu Türkistan’daki gelenek,

görenek ve inanlarn slami bir mahiyet ve manaya bürünerek kutsallamasndan baka bir ey deildir. Nitekim,

kzl ba giyme gelenei de böyle bir slamlatrmaya muhatap olmutur. Örnek vermek gerekirse, Uhud Savanda

Hz. Peygamberin askerlerinden Ebu Ducane bu savata bana krmz bir sark sarm ve Hz. Peygamberin

yaralanmas srasnda onun üzerine kapanarak hayatn kurtarm ve böylece Kzlba olarak anlmtr. Ayrca

Safevilerin eyhi Haydar, müritlerine 12 dilimli krmz serpu giydirmi ve bu tarihten itibaren Kzlba ismi

yaygnlamtr. Dier bir rivayet ise Hz. Ali Hayber Savanda bana krmz sark sarm, Sffin Savanda da

Muaviye’nin askerlerinden ayrlmalar için kendi askerlerine krmz al balatmtr. Bunlarn hepsi belgelerle teyit

edilemeyen rivayetler olmasna ramen kabul görmektedir. Halbuki engin Türk kültürü ve tarihindeki Kzlbörk

geleneini görmeli ve Aleviliin bir Türk kültür deeri olduunu kabul etmeliyiz.

Andolu Alevilerine verilen dier bir dier isim de Tahtac’dr. Eski Aaç-Eri Türklerinin kalnts olan bu grup

genelde aaç ileriyle uratklar için ormanlk alanlarda yaylmlardr. Muhtelif ocaklara bal koyu Alevi olan

Tahtaclardan bir ksm Bektai’dir.

2. Avarlarda Alevilik Konusu

Avarlarda Alevilik meselesine gelince, bu aslnda yeni bir konudur. Bizim muhitte eskiden “Avardan

Alevi olmaz” diye yanl bir yarg vard. Bu yüzden bizim bölgedeki Alevi Afarlar yllarca Afar olarak kabul

edilmediler. imdilerde ise bu yargnn yava yava krldna ahit oluyoruz. Bir Türk boyu olan Avarlarda da dier

Türk boylarnda olduu gibi Sünni slama inananlarn yannda slamn Alevi tarzna inananlarda mevcuttur. Bu ise

çok doaldr. Çünkü Alevilik slamn bir parças olduu gibi, engin Türk kültürünün de önemli bir deeridir.

Nitekim Türk halk kültürünün bir çok unsuru halen Alevilikte canl bir ekilde yaamaktadr. Eer hala

Türkülerimiz dimdik ayakta duruyorsa bunu birazda Alevi ozanlara borçluyuz. Bu açdan Alevilii slama kar

ateist bir akm, Türklüe kar farkl bir etnik grup olarak göstermeye çalanlar ve bunun propagandasn yapanlar

slam ve Türk düman olarak kabul ediyor ve reddediyoruz.

Avarlarda Aleviliin henüz erken dönemlerde var olduunu biliyoruz. Bunlardan en önemlisi

Karamanllardr. Kzlbörklü Türkmenler grubundan olan Karaman-Oullar’nn atas Nure Sufi, Babai tarikatna

girerek Selçuklular ile savamt. Bir Babai eyhi olan Sufi’nin çocuklar ise Konya’y ele geçirerek Karaman

Devletini kurmulard. Bilindii gibi Babailik, Alevi merepli bir hareketti. Günümüzde ise Karamanllar

Sünnidir.

Dier bir grup ise Kuzey Suriye Avarlarndan Mansur Bey Avarlardr. Uzun Hasan’n yakn adam olan

Mansur Bey, Ak-Koyunlularn çökmesiyle oyma ile birlikte ran’a göç ederek Safevi Devletinin hizmetine

girmi ve Sünnilii brakarak Kzlba tacn giymiti. Bugün ran ve Afganistan’daki Avarlarn tamam ia’dr.

Dier taraftan Dulkadr-Oullarnn da ia-Alevi bir beylik olduunu biliyoruz. Osmanl Sultan Yavuz,

Çaldran’da (1514) Safevi hükümdar ah smail’i yenip geriye dönerken Dulkadr topraklarna girmi ve Turnada

Sava (1515) ile Safevi taraftar olan bu beylii ykmt. Bu mücadeleler esnasnda Yavuz’un bölgedeki Alevileri

kyma urattna dair kaynaklarmzda izler bulunmaktadr. Bunlar arasnda bulunan Alevi Avarlarn bir ksm,

bölgeden kaçarak Anadolu’nun muhtelif yerlerine gitmitir ki günümüzde halk hikayelerinde bu olayn

hatralarna rastlamaktayz.

Dulkadr (Mara) sahas bizim için önemlidir, çünkü bu bölge youn Afar nüfusunu barndrmaktayd. Bu

Avarlarn banda ise manl Avar gelmekteydi. manllarn bir ksm obalar 16. Yy’n 2. Yarsnda Mara civar ile

Çukurova’da Knk ve Özer bölgesi ile Lazkiye’de yerleik hayata geçmitir. manl’dan bir ksm obalarn da

Diyarbakr’da ve Antep ehri dolaylarnda baz köylerde yerletiklerini öreniyoruz. manl’dan baz kollar (Bedil,

Taif ve Kzl Süleyman), Yeni-l Türkmenleri arasnda bulunmutur. Özellikle Diyarbakr ve Antep’teki Alevi-

Türkmen köylerinin bunlardan kaldn tahmin ediyoruz. Çünkü Antep merkez ile Kilis’teki bir ksm Alevi

köyler Afar olduklarn söylemektedirler. manllarn önemli bir bölümü ise Osmanl hakimiyetini kabul

etmeyerek ran’a gitmi ve Safevi hizmetine girmitir. Urmiye ve civarnda yerleen bu grup, Sünni Osmanllara

kar, ii Safevilerin snr bekçiliini yapmlardr.

Osmanl topraklarnda yüzyllardr süren bu hareketlilik sonras Dou Anadolu civarnda bir çok Avar obas

yerlemi olmaldr ki bunlarn önemli ksm Alevi idi. Nitekim Van Gölünden Kzlrmak’a kadar uzanan sahada

yerlemi olan Afarlar, % 80 Kzlbatrlar.1086

Köpekli, Gündüzlü ve Beylikli Avarlarndan müteekkil Halep Afarlar arasnda da Alevi olanlarn

bulunduklarn söyleyebiliriz. Bunlardan Gündüzlü Avar, çounlukla ran’a giderek Safevi hizmetine girmiti.

Bunlarn günümüzde ii olduunu söylemeye gerek yok sanrm. Köpekli ve Beylikli Avar ile Köpekli’nin bir

obas olan Deliler Avarnn Malatya’nn Hekimhan ilçesinde kurmu olduklar köyler de bugün Alevidir.

Bunun yannda Krkkale’nin Delice ilçesine bal Büyük Afar ve Küçük Afar köyleri ile bu köylere yakn

Delice’nin Avar köyleri, Sivas’n Divrii ilçesinde bulunan Avarck köyü ve Sis Avarlarnn bakiyesi olan

Koçgiriler ve yine Sis Avar’nn uzants olan Erzurum’daki Sisanl cemaatinin kurduu köyler Alevidir.

Günümüzden 250 yl önce Kozan’dan geldiklerini söyleyen Aksaray’n Gülaaç ilçesindeki Afar köyleri

(Akmezar ve dierleri) de yine Alevidir. Ayrca Mersin’de yaayan Tahtaclar arasnda da Afar soyadl

kimselerin bulunmas ilginçtir.

Kayseri’nin Sarolan ilçesinde yerlemi bulunan Bucak Avarlar da Alevi’dir. Bunlardan Burunören

köylüleri, manl soyundan geldiklerini söylüyorlar. Dier köyler, deli, Karpnar, Yerlikuyu ve Kaleköy’dür. Bu

Avarlar Sarolan civarna gelip yerleirken baz bölükleri, çevre illerde yaylmlardr ki bunlar günümüzde Çorum

ve Nide’de yaamaktadr. Aratrma yapmak amacyla gittiim Çorum’un Sungurlu ilçesinde halkla sohbetlerde

bulunmutum. “Kayseriliyim, Avarm” diye kendimi tanttmda kimi ahslarn aralarnda “Avarm, bu da Alevi.

kendi airetini aratrmaya gelmi” dediklerine ahit oldum (Sungurlu’da Alevilere “Airet” deniyor. Kayseri’de

de Avarlar aralarnda birbirlerine böyle hitap ederlerdi. Sungurlu’nun Alevi köyleri unlardr. Çayan, Sarkam,

Derlinin köyü, Çukurlu, Esipkran, Yazr, Yancak, Gökçam, Kaml, Körkü, Çiftlik, Meymand ve Akpnar.

negazili ve Oraf’ta ksmen, Kemall, Alembeyli, Akçakoyun ve Keller köylerinde de az miktarda yayorlar).

Ayrca Nide’deki Alevilerle karlap sohbet etmitik. Bunlar (Çamard ilçesinde) Avar olduklarn bizzat

söylemilerdi.

Dier taraftan Türkmenlerin Kürtlemesi olay çerçevesinde düündüümüzde baz Alevi Avarlarn

Kürtleerek, Alevi-Kürt toplumunun bir parçasn oluturduunu söyleyebiliriz. Bize düen bu gibi soydalarmza

Türk kökenli olduklarn anlatarak özüne dönmelerini salamaktr.

Bu gibi bilgileri uzatmak mümkün. Detayl aratrmalar sonucu çarpc bilgilere ulalacan umuyoruz. Biz

burada Kayseri yöresinde yaayan ve Alevi olan bir Afar grubundan bahsedeceiz. Bu grup “Karknl” adn

tamaktadr. Bilindii gibi “Karkn”, 24 Ouz boyundan birisidir. Boz-Ok koluna mensup olan Karknlar, Afarlar

gibi Yldz Han oullarndandr ve Afar’n küçük kardeidir. Kagarl Mahmut, eserinde Karkn ve Kzklar, Halaç

adyla anp, Ouzlardan saymamt. Kzklar, nüfusu oldukça az ve pek etkin olmayan bir boy iken Karknlar, hem

Orta Asya’da hemde Anadolu’da faal bir boy idi.

Alevilikte önemli bir isim saylan ve 13. Yy’n ilk yarsnda Elbistan’da yaam olan Dede Karkn da bu

boydan idi. Dede Karkn, Seyyid Ebu’l-Vefa Badadi’nin (ölümü 1105) Irak’ta kurduu bir Türk tarikat olan

Vefaiyye tarikatna mensuptu.1087 Mool stilas önünden kaçarak Harzem Türkleriyle birlikte Anadolu’ya

gelen Dede Karkn, böylece Vefaiyye tarikatn da Anadolu’ya getirmi oldu.1088

400 kadar halifesi bulunan Dede Karkn’n en mehur halifesi Baba lyas’tr. Dede Karkn, kendi halifeleri

arasndan bazlarn seçip Baba lyas’n emrine vermi ve onu Rum diyarn irad etmek için görevlendirmitir

(Bilindii gibi Baba lyas, 1240 ylnda Selçuklu Devletine kar yaplan Babai syannn lideridir). Az zaman sonra

Dede Karkn kendisi de müritleriyle Anadolu’ya gelerek Elbistan’da yerlemi ve ksa zamanda öhret kazanmtr.

Devrin sultan (I. Alaeddin Keykubat olmal) onun meziyetlerini görerek onunla dostluk kurmu ve 17 köyü

vakfetmitir.1089

Dede Karkn’dan sonra Vefai tarikatnn Anadolu’daki lideri onun halifesi olan Baba lyas Horasani’dir.

Günümüzde Aleviliin piri saylan Hac Bekta- Veli’nin de Baba lyas’a intisap ettiini düünürsek1090 Dede

Karkn’n Alevi tarihindeki önemi ve rolü daha iyi anlalr.

O dönemde bütün Türkmen eyhleri bir airetin banda bulunuyordu. Genellikle bu oymaklar, balarnda

bulunan eyhin adyla anlyordu. Bu oymaa mensup kiiler, köken olarak o oymaktan olmaldr. Ancak burada

sadece etnik deil dini bir yaplanma da söz konusudur. Bu sebeple baka oymaktan olup ta bu dini grubun

içinde bulunan kiiler de o oyman adn tayorlard. Nitekim Bursa’nn fethinde müritleriyle Orhan Gazi’ye

yardm eden Geyikli Baba’ya mensup Bursa, Adana ve Orta Anadolu’da bir “Geyikli cemaati”, “Geyikli

Baba Dervileri” bulunurken1091 Hac Bekta’a bal geni bir “Bektal” oymann da varl tesbit edilmitir.1092

Bunun gibi, Dede Karkn’a bal olan oymak ta doal olarak Karknl olarak anlmaktayd. Yani Karknl oymann

içine baka boylardan insanlar da karm ve Karknl adyla anlmlardr. Bilindii gibi Mara ve civar Avarlarn en

önemli yerleim yeriydi. Bu bölgedeki Avarlardan bir ksmnn Dede Karkn’a intisap ettiini anlyoruz.

16. yy’da Dulkadrl Eli içinde bulunan Karknlarn bir ksm Dede Karkn’n Göksun’da bulunan zaviyesine

hizmet ediyordu. Velayetnameye göre, Hac Bekta’n halifelerinden Hac brahim’in oullar ile Dede Karkn

oullar arasnda geyik derisinden taç giyme üzerine anlamazlk çkm ve sonunda davay Dede Karknlar

kazanarak, geyik derisi taç giyme hakkn almlard. Mezarnn nerede olduu bilinmeyen (muhtemelen

Göksun’dadr) Dede Karkn’a atfen 16. Yy’da Birecik ve Mardin’de yer adlar vard.1093 Bunun yannda Dede

Karkn’a atfen ziyaret edilen mezarlar da mevcuttur. Konya-Çumra’da Dede Kr, Mardin’e bal Dede köyü

gibi.1094

te Afarlar arasnda bulunan Karknl’larn Karkn adl Ouz boyunun kalnts olduu düünülüyordu. Ancak

yaptmz çalmada Karknl adn tayan Avarlarn, Karkn adl Ouz boyundan gelmediini bunlarn Dede Karkn

Ocana bal olduklar için Karknl diye tannan Alevi Afarlar olduunu tespit ettik. Karknllar, bir çok köyde

yaylmlardr. Bunlarn bir ksm halen Alevi olduu halde bir ksm Sünnilemitir. Karknllarn bulunduu yerler

unlardr. Osmaniye’nin Düziçi ilçe merkezinde yaayan Afarlar, Pnarba’nn Mezgitli mezras, Bünyan’n

Girveli (ksmen), Tomarza’nn Maniören (ksmen), Taf (imdi Dadalolu Kasabas. ksmen), Kümbetir (Mara’n

Andrn ilçesinde bir köy Kümbetir –yeni ad Kavlaktepe- adn tar), Çayanl, Kirikler (ksmen), Aliaalar (ksmen)

ve Avarsöütlü (ksmen) köyleri. Bunlardan Maniören, Kümbetir, Çayanl, Kirikler, Aliaalar ve Söütlü köyleri

Alevi’dir.1095

Dier bir mesele de baz lakaplarla ilgilidir. Baz Afar köylerinde Molla isminin yaygn olmas onlarn ran

ile bir balantlarnn olduunu gösteriyor. Yine baz Afar köylerinde sünni olmalarna ramen Ehl-i Beyt

sevgisinin youn biçimde bulunmas ve Alevilie dair izlerin çok olmas onlarn köken olarak Alevi olduklarn

gösteriyor. (Mesela Tomarza’nn Zelhin köyünde Alliler sülalesinde eskiden hemen her evde Hz. Ali

resimleri aslyd. En çok okunan halk hikayeleri arasnda “Hayber Kalesinin Fethi” bulunuyordu. Masallar

arasnda ise bir “ah smail Masal” vard ki ilginçtir.)

Aslnda halk kültürü açsndan bakldnda Alevi Türkmenlerle dier Türkmenler arasnda hiçbir fark yoktur.

Gelenekleri, yemekleri, giyimleri, klk-kyafetleri, alk ve karglar, doum-evlenme ve ölüm törenleri vs... hep

ayndr.

Gerek bu balkta altnda incelediimiz gerekse Türkmenlerin Kürtlemesi bahsinde açkladmz konular,

aslnda bu gibi farkllklarn ayrlmay gerektirmediini açklamak içindir. Bu gibi konular biz farkllk olarak deil

zenginlik olarak alglyoruz. Çünkü tarih boyunca dünyann dört bir yannda varln hissettirmi bir milletin

kültürel yapsnn çeitli ve zengin olmas normaldir. Tersine medeniyetsiz ve basit milletlerde kültürel motifler

ksr olur. Dier taraftan 100’ü akn dil, rk ve dine ev sahiplii yapan Amerika, bütün bu farkllna ramen

vatandalarna Amerikallk bilincini alayp milli bir birlik oluturmaya çalrken, dili, dini, rk bir olan Türk

milletinin, yapay sorunlarla urap milli kimliinden taviz vermesi akllca deildir. ster Kürt olsun, ister Alevi (ve

benzerleri), bu çeitliliimiz yüce Türk milletini bölmek isteyen bir takm mihraklarn kulland malzemeler

olmasn. Alevisi-Sünnisi, Türkmeni-Kürdü hep bu büyük ailenin bir fertleriyiz. Bizim birbirimize dümemiz

Türkiye üzerinde emeli olanlar mutlu eder.

Son sözü 1300 yl önce büyük atamz Bilge Kaan söylemiti :

“Ey Türk-Ouz Beyleri, milleti, iitin. Yukarda gök basmasa, aada yer delinmese, senin ilini, töreni kim

bozabilir. Ey Türk milleti, titre, kendine dön.”

V. BÖLÜM

TÜRKYE DIINDA AFARLAR

Günümüzde Türkiye’nin hemen her ilinde Avarlara tesadüf edilmektedir. Avarlar kimi illerde oldukça

önemli bir nüfusa sahip olup toplu yaamakta iken kimi illerde de dank ve küçük gruplar halindedir.

Anadolu’daki Avarlarn yayllaryla ilgili genel bir kanaatimiz bulunmaktadr. Ancak Türkiye dndaki baz

ülkelerde de Avarlarn hatr saylr bir nüfusu bulunmaktadr. Bu ülkelerdeki Avar varl uzun yllar ihmal

edilmitir. Ümit ediyoruz ki bu Avarlarla ilgili ileride detayl aratrmalar yaplsn. Bizim tesbit edebildiimiz

kadaryla Avarlarn bulunduu ülkeler ve bu ülkelerdeki Avarlara ait bilgiler aada belirtilmitir.

A. Kbrs

Kbrs’ta yaayan Avar Türkmenleri, adann 1571 ylnda fethiyle buraya yerletirilen obalar ile 18. Yy’dan

sonra Osmanllarn sürgün ettii obalardan olumaktadr. Bilindii gibi Kbrs’n fethi üzerine buraya ç-El T

ürkmenlerinin önemli bir ksm iskan edilmiti. Bu grubun arasnda Karamanllar da baya bir nüfus tekil

ediyorlard (Sözgelimi, Kbrs davasnn lideri ve Cumhurbakan Rauf Denkta, Karamanl soyundandr). Daha

sonra sürgün vastasyla bir çok Türkmen topluluklar adaya gönderilmitir ki bunlar genelde ç-El Yörükleri idi.

Bu Yörükler arasnda Avarlar önemli bir nüfusa sahipti. Avar obalar arasnda ise Zekeriyallarn önemli bir

kolu olan Kara Hacllar, aml, Sindel, Horzum, Deliler, Köseli ve Sülü Beli saylabilir.

17. Yy sonlarndan itibaren giriilen iskanlarda ise Kbrs adas sürgün olarak kullanlan belli bal bölgeler

arasndayd. Bu dönemde de Avarlarn bir ksm adaya gönderilmitir. Örnek olarak Sinde köyü, Sindel Avarnn

iskanyla kurulmutur. Yine ünlü siyasetçimiz Alparslan Türke’in (aslen Kayseri’nin Pnarba ilçesi Kökerli

köyünden) atalar Kayseri’den Kbrs’a sürülen Avarlardandr. Bunun yannda Kbrs davasnn ünlü isimleri Fazl

Küçük (aslen Kayseri’nin Sarz ilçesi Deli Küçükler köyünden) ve Osman Örek gibi ahsiyetleri görmek

mümkündür. Babakan Dervi Erolu ise Kayseri Talas’tan gitmedir.

Bütün bu Afarlar takip etmemiz mümkün deildir. Eskiden yerleenlerde boy uuru kalmamtr. Son

gidenler ise halen airet isimlerini hatrlyorlar. Lefkoe merkezde (Kesikba Mah.), Omorfo’da ve Girne’de

ksmen bulunan Afarlar, tespit edebildiimiz kadaryla u köylerde yaamaktadrlar. Girne’nin Çatalköy,

Lapta’nn Arapköy, Lefke’nin Bademli, Balköy, Sinde, Deirmenlik, Aknclar, Tuzla, Gazi Magosa’nn

Pamuklu köyleri.

B. Suriye

Bu ülkede 13. Yüzyl sonlarna doru Avarlarn gelip yerletiini biliyoruz. Moollarn Köseda Savanda (1243)

Selçuklular yenip 1277’lerde Anadolu’nun önemli bir ksmna hakim olmalar üzerine Moollar tarafndan

katliama tabi tutulan Türkmenler, Anadolu’dan Suriye’ye (Gazze’den Antakya ve Diyarbakr’a kadar uzanan

saha ile Suriye sahillerine) 40.000 çadr nüfusla göç ederek Memlukler’e snmt. Burada Boz-Ok ve Üç-Ok

tekilatn sürdüren bu Türkmenlerin etkinlik ve say bakmndan banda Afarlar vard. Suriye’de (Güney ve

Güneydou Anadolu dahil) yaayan Avarlar unlard : Kutbei-Oullar (Halep), Gündüz-Oullar (Amik), Köpek-

Oullar (Antep), Köpek ailesinden gelen Sakalsz-Oullar (Halep’in bats). Bu devirde Afarlar, siyasi olaylarn

yannda kültürel ve ekonomik izler de brakmlard. Nitekim o dönemlerde Halep ehrinde Türkmen Pazarnda

Avar Mescidi bulunurken Yaruklu Türkmenlerinden olan zzeddin Avar’n yaptrd medrese de Avariye

Medresesi adn tayordu.

Suriye’deki Avarlar (Osmanl devrinde Halep Avarlar diye tannr) ileride Anadolu ve ran’da önemli

faaliyetlerde bulunan Avarlarn temelini oluturur. Misal olarak Anadolu’daki Sis Afarlar, Dulkadr Afarlar

(manl Avar), Yeni-l Afarlar, Boz-Ulus Afarlar, son iskana tabi tutulan Avarlar, ran’daki Afarlar ile ran

tahtna oturan Nadir ah hep Suriye Avarlarndandr.

Günümüzde Suriye’de Sacur Suyu boylar ile Halep ve çevresinde yaamaktadrlar ve Haleb’in bir

mahallesinin ad da Karaman adn tamaktadr. Deliler Avar da halen Halep’te varln sürdürüyor. Bugün Sacur

Suyunun Frat’a döküldüü yere kadar uzayan ovaya halen Afar Buca denmektedir ve burada Afar Buca isimli

birde köy vardr. Bu ovann büyük bir ksm snrlarmzn dnda kalmtr.1096 Membiç iline bal Büyük Arap Hasan

köyü burada Arap Hasan Avarnn da yerletiini gösteriyor. Ayrca Torun ve Kara-eyhli obalar da Suriye’de

bulunmaktadr.

C. Irak

Irak en eski çalardan beri insanln ilgisini çeken bir bölgedir. Burada Afarlar, büyük Türk göçü esnasnda

11. Yüzyl sonlarnda görülmüler, ardndan madeddin Zengi önderliinde Musul Atabeylii’ni (Zengi Devleti)

kurarak bölgede bir güç oluturmulard. Selahaddin Eyyubi gibi bir ahsiyet yetitirerek kendilerinden sonra da

bölgenin Haçllara kar ayakta kalmasn salayan Zengiler, daha sonra Mardin merkez olmak üzere kurulan

Artuklu Beylii bünyesinde de faaliyet göstermilerdi. Bugün Dou ve Güneydou Anadolu ile Orta Anadolu

kesimlerinde Zengi adn tayan köylerin olmas bu Avarlarn bir hatras olsa gerek.

Bu Avarlarn bölgede günümüze ulaan izler brakm olmalar gerekir. Nitekim günümüzde Badat’ta fasih

Arapçayla okunan ve çenisi segah olan “Afar” adl bir makam vardr.1097 Kerkük hoyratlar arasnda Avar

makamyla benzerlii bulunan bir makamdan da bahsedilir.1098 Irak’ta Türkmenler içerisinde, Telafer

bölgesinde ve Mendeli’de Afarlar yaamaktadr. Bunun yannda Osmanl belgelerinde Herikli Avarlarnn Musul

eyaletinde yaad belirtiliyor.1099 Günümüzde Herikliler, Kuzey Irak’ta bulunuyor ve snrlarmza yakn

mahallerde çou göçebe olarak yayor. Kuzey Irak’taki nüfus olarak en büyük 15 Kürt airetinden birisidir.

Ancak siyasi etkinlikleri yoktur.

D. ran

Bu ülkede Avarlar çok erken tarihlerde ortaya çkmlardr. Avarlarn, liderleri umla bakanlnda daha 12.

asrda ran’n Huzistan eyaletinde bir beylik kurduklarn görmütük. 14. Yy’da Dou Anadolu ile ran-Azerbaycan

bölgesinde ortaya çkan Kara-Koyunlu ve özellikle Ak-Koyunlu devletlerinde faaliyette bulunduklarn

biliyoruz. 15. Asr sonlarna doru Anadolu’dan ran’a baz Afar obalar göç ederek ran’daki Avar nüfusunu ve

etkinliini artrmt. Avarlar, Safevi devletinin kurulmas üzerine bu devletin hizmetine girdiler. Bu dönemde

Anadolu’dan ran’a yeni Afar oymaklar gelmitir. ran’daki büyük Afar varln ite Anadolu’dan gelen bu Afar

oymaklar meydana getirmitir. Burada siyasi tarihi bir kenara brakarak ran’daki Afar nüfusuna bir bakalm.

Safevi hükümdar ah Abbas devrinde (1587-1628) Afarlar Alpl, Aral, Çoban-Olu, Eberli, Gündüzlü,

manl, Kör-Olu ve Usal adl oymaklara ayrlmt. 17. Yy’n mehur seyyah Evliya Çelebi, ran Azerbaycan’nda

bulunan Avarlardan bahsederek Erdebil hakimi Ebu’l-Feth Han ile bir Afar sultanndan söz eder. Avarlardan

bir bölüün Demavend yaylasna çktklarn ve Rey hakimine vergi verdiklerini anlatr. Tebriz civarnda Afar-

kent adl bir yer olduunu ve Tebriz halkndan bir ksmnn Avarlardan olutuunu söyler.1100

Nadir ahn ortaya çkt dönemde ise (18. Yy‘n ilk yars) ran’da Afar oymaklar unlard : Aral, Eberli,

Gündüzlü, manl, Kasml (manl‘nn kolu), Krkl (Eberlü’den. Sümer’e göre Aral’dan), Köse Ahmetli

(Gündüzlü’den), Kutulu (Eberli’nin obas), Mahmutlu (Aral’nn kolu). Bu dönemde Alpl, Usal, Çoban-Olu ve

Kör-Olu oymaklarnn adna rastlanmyor. Bu husus onlarn ya isim deitirdikleri yada dier Afar obalar arasna

kartklarn gösteriyor. Gerçekten de Usallar, sonraki devirlerde Kasml ve Aral Avarlarnn arasnda

görülmektedir. Bunun yannda Horasan’a giden Gündüzlüler isim deitirerek Köse Ahmetli adn almlardr.

Eberlüler de Krkl diye anlyorlar. Ayrca Afar oymaklarndan Kasml, Kutulu ve Mahmutlu adl yeni obalar

olutuunu görüyoruz. Bu yeni oba oluumlar günümüze kadar devam etmitir. ran kaynaklarnda manllarn

bazen nanl ve nall eklinde kaydedildiini de belirtelim.

19. yüzyl balarnda ran’da bulunduu sralarda bu ülkedeki Türk oymaklar ile ilgili bir liste hazrlayan A.

Dupre, bir çok bölgede Afarlardan bahsederek nüfuslarn da bildirmitir. Ancak Urmiye hariç alt oba isimleri

verilmemitir. Bu bilgilere bakacak olursak, Azerbaycan ve bilhassa Urmiye yöresinde oturan Afarlar, Kasml

ve Aral adlaryla iki kola ayrlmakta ve Karaçlu, maml, Davutlu, Haydarl, Yorganl, Usallu, Klçl, Ganibeyli,

Hasansal, Kileli, Yeberla, Tutmakl, Adakl, Kuhgiluyeli, Karahasanl, Alibekli, Terzili ve ahburanl adl

obalara bölünmektedir. Nüfuslar ise 25.000 kiidir (Bu ve bundan sonraki saylara kadn ve çocuklar dahil

deildir). ran’n dier sahalarna gelince, Hamse’de (Kzlözen kylarndan Sultaniye ve Saynkale’ye kadar uzanan

Zencan topranda) 10.000 kii, Kazvin çevresinde (balca Çal ve Huar yörelerinde) 5.000 kii, Hemedan

çevresinde 7.000 kii, Tahran’n bulunduu Rey bölgesinde 7.000 kii, Huzistan’daki uter yaknlarnda 10.000

kii, Kirman’da 6.000 kii, Horasan’da 8.000 kii, Fars’ta 5.000 kii, Mazenderan’da 5.000 kii olmak üzere

toplam 88.000 kii nüfuslar vardr. Bu say ile Afarlar, ran’da bulunan Türk oymaklarnn banda geliyor.

Isfahan’n Fereyden bölgesinde 4-5.000 nüfusa sahip nalllar ile Horasan’n Kelat bölgesinde yaayan

Celayirliler den de bilgi alyoruz.1101

Ayn yüzyln ortalarnda ran’daki Türklerle ilgili dier bir liste de Lady Shell’e aittir. Buna göre, herhangi

bir boy ad zikretmeden kaydettii Afarlar, Urmiye’de (Kasml ve Aral olmal) 7.000 ev, Mazenderan’da 100

ev, Tahran-Kazvin arasnda 900 çadr, Hamse’de 200 ev ve Kirman’da 1.500 ev nüfusa sahiptir. Ayrca Aral

Avarnn bir kolu olan Mahmutlu obas Meraga’da 2.500 ev, maml Avar Mazenderan’da 50 ev, Usanlu Avar

Mazenderan’da 50 ev, Har ve Demavent’te (Tahran civar) ise 1.000 çadr ve ev, Afar ahsevenleri Hamse’de

2.500 çadr, Kaçar-Afar (Türk ve Leklerden olumu bir oymak) Fars’ta 100 ev, nanlu Darab ve Fesa’da 4.800

çadr ve ev, Horasan’n Kelat- Nadiri’de yaayan Celayirliler ise 1.500 ev nüfusa sahip görünüyordu.1102

Günümüzde ise ran’n hemen her tarafnda dank bir halde bulunan Afarlar, genel olarak Urmiye (youn

Afar nüfusu barndran bu yer, ran’da Avarlarn ehri diye tannr), Hamse (Zencan), Hemedan, Kirman-ah’ta ve

bunlar arasndaki Esed-abat mntkasnda; Huzistan, Fars, Kirman, Horasan vilayetleri ile Tahran’da ksmen

yar göçebe, ksmen de yerleik durumda yaamaktadrlar. Küçük bir ksm zamanla dier boylar arasnda eriyen

Afarlar u boylara ayrlmtr : Krkl, Babal, Celayir, Köse Ahmetli, Gündüzlü, manl (nanl), Aral, Alpl, mirli

(Eberli), Begeli, aml, Usalu, Kasml, Kutulu, Tekeli, Kuh-Giluyeli. Bugün en çok toplu olarak Kazvin –

Hemedan arasnda bulunan Afar kasabasnda bulunmaktadrlar ve kasabay çevreleyen yüzün üzerinde Afar

köyü vardr. Urmiye’de yaayan Kasml Avarlarnn bir ksm ise Rzaiye civarnda bulunur. Afarlardan Aaç-eri ad

verilen Cakiler ve Ahmetliler çok yiit ve kahraman olup iraz vilayetindedir (Aaç-Eriler bilindii gibi ayr bir

Türk boyudur. 20. Yy balarnda Kuh-Giluye’de yaayan Aaç-Eriler; Bedili, Tilki ve Avar adl üç oymaa

ayrlyordu.1103, Burada bahsi geçen Afarlar bunlardr). Kirman bölgesinde Berdisir, Nermasir, Bem ve Barzi

Dalar’nda da yaayan Afarlarn bir bölümü ise Horasan’da Bocnurd ile Kuçan’n güneyinde ve Sebzevar –

Niabur arasnda bulunur. ran’daki toplu halde bulunan Afarlarn says 1.000.000.’un üzerinde olup, Afar

soyadl binlerce insan bulunmaktadr.1104

Horasan’n Birjand ilinde Abar, Fars bölgesinde Abar, Huzistan’da 2 adet Abar, Erdebil’de Afar, Dou

Azerbaycan’da Afar Jig ve Çahar-Mahal’da Afar-Abad adl yerleim birimleri de Avarlardan kalmadr.

Fars’ta Hamseliler arasnda Afar-Ua ve 5.000 aileden oluan nanllar yaar. nanllara Erdebil, Mikin, Save

ve Kazvin’de de rastlanr. Mamasani’de ise Begeliler bulunur. Huzistan’da ise uter ve Dizful’da

Gündüzlülerden küçük bir grup yaar. Kirman’da da 5.000 çadrlk bir Afar kabilesi vardr. Save, Kazvin ve

Zerend’de göçebe Afarlara tesadüf olunur. Günümüzde merkezi Tebriz olan ran Azerbaycan’ 14 idari

bölgeye ayrlr. Bu bölgelerden birinin resmi ad Afar Saynkale’dir. Ayrca Hamse linin güneybatsndaki dalar

da Afar Dalar adn tar.1105

ah-Seven Türkmenlerinden (ah smail’in Anadolu’dan ran’a getirdii Kzlbalar arasndan ah Abbas,

güvendii baz aileleri seçerek yeni bir boy oluturmutur) olan Amir Afariler, Hastrud’un güneyinde Hamse

bölgesinde bulunurlar.1106 Bedirli, Kör Hasanl ve Tevhitli obalar ise Zencan civarnda yaamaktadrlar. Hazar

Denizinin güneyindeki topraklarda da Usanllar vardr. ran Afarlar, ziraat, hayvanclk ve halclk ile

geçinmektedirler. ia mezhebine mensup olan ran Afarlar arasnda bir çok kumandanlar ve devlet adamlar

yannda yazarlar ve sanatkarlar da yetimitir (Abbas’n kitapçs air ve yazar Sadki ile 18. Yy tannm airi Terzi

gibi). ran’da musiki alannda Afari adn tayan bir makam vardr ki Avarlarn hatrasdr.1107 Afarlk uurlar da

oldukça gelimi bu insanlar, devlet tarafndan bir çok baskya maruz kaldklarndan dolay seslerini

duyuramamaktadrlar.1108

E. Azerbaycan

Günümüzde Afarlar Azerbaycan’n ua ilinin Acabedi lçesinde yaarlar. Burada Afar adl bir de köy vardr.

Bunun yannda Afarlara Bakü’de dahil bir çok yerde rastlanr. Ayrca bakent Bakü’nün de bulunduu yarmada

Aperon adn tar ki bu, Avar-an yani Avarlar demektir.1109 Azerbaycan’n Kuba ehrinde de Usal ve Aral

Afarlar bulunmaktadr.1110

Karaman’dan sürgün gelen Afarlar da Azerbaycan’da bulunmaktadr. Karaman civarndaki köy adlar ile

Azerbaycan’da bir bölgede yer adlar ayn isimleri tayor. Yer adlar incelendiinde Anadolu’da bulunan

Türkmen oymaklarna ve Afar obalarna ait bir çok isimle karlaabiliriz. Sözgelimi, Gence’de Karamusal köyü

Kara Musal Avarnn oraya göçüyle kurulmutur.

Evliya Çelebi, irvan vilayetinin aboran ehrinde Avar Han adl bir camiden bahsetmitir ki1111 bölgede

Avar varlna bir delil saylabilir. Bunun yannda Karaba Hanl’n kurmu olan Civanirler de bir Afar obasdr ve

halen Azerbaycan’da bulunuyorlar. 19. Yy balarnda ran’daki Türk oymaklar hakknda bir aratrma yapan A.

Dupre, Cevanirlerin cesur bir oymak olduunu, 6-8.000 kiilik nüfusla ua yöresinde yaadklarn belirtmitir.

Hazrlad listeye Cevanirlerin en önemli boyu olan Sarcal obasn da kaydeden Dupre, bu obann nüfusunu 4-

5.000 kii olarak vermitir. Nüfuslar kyasladmzda Sarcal’nn gerçekten büyük ve önemli bir konumda olduunu

anlyoruz.1112 Hatrlanaca üzere Karaba Hanl’n kuran Ali Bey (Penah Han) de Cevanirin Sarcal obasndan

idi. Ünlü Azeri air Kasm Bey Zakir de Sarcal’dand.

Azerbaycan’dan Anadolu’ya gelmi Afar obalarnn varln biliyoruz. Bunlardan Civanirler, Genceli Avar,

Akdaml Avarn sayabiliriz. 1750’li yllarda Arran’da (Karaba) yaayan Avarlardan bir bölük göç ederek

Anadolu’ya gelmi ve Çukurova’ya iskan olmulardr. Günümüzde Osmaniye’de yaayan Azeriler, bundan 250

yl önce Arran’dan gelen Avarlardr.1113

Burada bir meseleye de deinmek istiyoruz. Bu mesele Karaba meselesidir. 1828 Türkmen-Çay Anlamas

ile Karaba Hanln ele geçiren Ruslar, burada günümüze kadar gelen bir sorun yaratmlardr. Karaba’ igal eden

Ruslar, önceleri buray eski sistemle yönettiler. Daha sonra yeni bir idari sistem kurarak Karaba’, ua,

Cevanir, Cebrail ve Zengenzur kazalarna ayrm, önce Bakü’ye 1868’de ise Gence vilayetine balamlardr.

Nüfusunun az bir ksm Ermenilerden oluan Karaba’da 1905’ten itibaren Azeri-Ermeni çatmalar çkmtr.

1917 Rus ihtilali zamannda Ermeniler Karaba’n kendilerine ait olduunu iddia etmilerdir. Mondros

Mütarekesi gerei ngilizlerce igal edilen bölge, nüfusuna baklarak Azerbaycan’a braklm, 1920 Sovyet igali

srasnda ise Karaba ve Nahçvan Ermenilere verilmitir. Ancak 1921 ylnda yaplan Türk-Sovyet anlamas

çerçevesinde Zengenzur Ermenilerde kalmak kouluyla Karaba ve Nahçvan Azerbaycan’a iade edilmitir.

1923 ylnda merkezi Hankendi olan Dalk Karaba adnda muhtar bir Ermeni vilayeti tekil edilerek Karaba’n

¼’ü Azerbaycan’dan koparlarak Ermenilere verilmeye çallmtr. Bilindii gibi bu sorun hala devam ediyor.

Yüce Türk Milletinin ayrlmaz bir parças ve kanayan bir yaras olan Karaba meselesi, Afarlar da derinden

etkilemekte ve ilgilendirmektedir. Tarihi bir Türk yurdu ve Afar yurtluu olan Karaba için airetimizin sesini

yükseltmesi gerekmektedir.

F. Ermenistan

Ermenistan, Karaba’n bir parças olup 1828 Türkmen-Çay Anlamas ile bizden koparlan Revan bölgesi

üzerinde kurulmutur. Bu yüzden Ermenistan’daki Türkler “Revan Türkleri” adyla anlmaktadr. Ermenistan’n

hemen her yerinde bulunan Türkler, bir çok oymaklara ayrlmtr ki bunlardan biri de Avarllardr. Idr’n Aralk

ilçesi karsnda bulunan Ermenistan’n Vedi-Basar bölgesinde bir köy ise Avar adn tayor.1114 Ünlü gezgin

Evliya Çelebi de bu köyden bahsetmi ve Avarlarn yaad köyün Sünni mezhebe bal olduunu bildirmitir.1115

Yine Nahçvan ile Karaba arasndaki bölgede de (Türk topraklar olmasna ramen zorla Ermenilere verilen

yerlerdir) bir köyün ad Avarl’dr.

1876’l yllarda Ermenistan’da yersiz-yurtsuz, sanatsz, bir ii olmayan ve çiftçi halka zarar veren Kürt,

Avar ve Çerkezlerin nüfusu 1 milyona ulayordu. Ermenilerle sürekli çekime halinde olan bu gruplar,

Ermenistan’n baz yerlerinde mutlak hakim olarak hüküm sürüyorlard. Mahalli yöneticilerin, bunlarn

bölgedeki kimi zaman eziyete varan davranlarna ses çkaramad ve göz yumduu anlalyor.1116 Yukarda

verilen rakam, o dönem için önemli bir nüfustur. Üstelik, içlerinde Avarlarn da bulunduu bu nüfusun bu hale

dümesinde devletin içinde bulunduu zor koullarn yan sra Ruslarn bölgedeki ykc faaliyetleri ve bu uurda

Ermenilere destek vermeleri göz ard edilmemelidir.

Ayrca Ermenistan’n Azerbaycan snrna yakn yerlerinde yaayan Avarlar, mirli obasndan idi.

Ermenistan’dan zaman zaman göç eden ve en son Karaba olaylarndan sonra Ermenistan’ terkeden Azeriler

bu mirler’dendi ve Afar olduklarn beyan ederlerdi.1117 Günümüzde Karaba meselesi sebebiyle

Ermenistan’da Türkler yok denecek kadar azdr.

G. Çerkes Cumhuriyetleri

Anadolu’nun Türklemesi esnasnda Afarlardan bir bölüün 1200’lerde Adyaman ve civarna gelerek

özellikle Besni ilçesi ve çevresine gelip yerletiini görmütük. Ardndan bu Afar grubu, 1350 ylnda

Akkoyunlularn Kafkasya ve ran’dan Frat ve havzasna gelmesiyle aralarnda bulunan Avarlarn da Besni ve

Keysun Ovasna yerlemesiyle nüfusunu ve etkinliini artrmt. Daha sonra bölgedeki mücadelelerden ylan bu

Avarlarn bir bölümü basklardan kaçarak önce Bafra’ya oradan da gemilerle Kafkasya’ya gitmilerdir. Zaten

bunlarn bir ksm Ak-Koyunlular ile birlikte Kafkasya’dan gelmilerdi.1118 Evliya Çelebi bu olaydan

bahsederek öyle diyor “Besni kavmi, eman ile vire verüp cümle enval, erzaklar ile Karadeniz kenarndan

Bafra’dan gemilere binüp, Karadeniz’in karu imal canibinde ssz dalara çekildiler”.1119

Bu grup, halen “Besni” adyla Kafkasya’da varln sürdürmektedir. Kabardeylerin batsnda ve onlara komu

yaayan Besni’ler, Büyük ve Küçük Laba vadileriyle Urup (Varpa) havzasnda yerleiktir. Bunlar, Kuban Ovas

ile Çegen, Fars ve Psefir vadilerine de yaylmlardr. Bu bölgelerde Besni, Besnibay gibi köy ve kasaba adlar

ile rmak ve çay adlar mevcuttur. Çerkesler arasnda Besleney olarak ta tannan Besni’ler, Kafkas kabilelerinin

en asili ve fiziki olarak en güzeli kabul edilir. Ayrca Adige Cumhuriyeti’nin bakenti May-Kop’un (Türkçe

bir kelime olan maykop, “ya bol” anlamndadr. May : kaymak, ya, kop : çok) hemen güneyinde bulunan bir

köy de Aperon-ski (Bakü’nün bulunduu yarmada da ayn ad tar ve Afar isminden gelmektedir. Ruslar, Dünya

Savanda bir askeri komutanlna da Aperon-ski adn vermilerdi) adn tar. Bu da en azndan bölgede bir zamanlar

Avarlarn bulunduunu göstermektedir.

H. Afganistan

Afganistan'da M.S 50 ylndan 18. asrn ortalarna kadar Türk hakimiyetini ve Türk devletlerini görüyoruz.

Bunlar srasyla Saka (skit), Kuan, Akhun, Gazneliler, Selçuklular, Harezmahlar, Timur ve Babür

imparatorluudur. Afganistan'a yerleen ilk Türk boyunun Halaçlar olduu ve bunlarn 480 ylnda Akhunlarla bu

bölgeye geldii ve yönetimi ele geçirdii bilinmektedir.1120 Ouz Türkleri ise bölgeye Selçuklu Devleti

yönetiminde gelmilerdir.

18. asrn ortalarnda Nadir ah Afar’n ordusunda komutanlk yapm olan Petunlam Halaç Türkleri’nden

Ahmet ah Dürrani önderliinde Afganistan Devleti kuruldu. Bu dönemde hakimiyet Türklerden Petunlar'a

geçmi ve ülkenin ismi “Afganistan” olarak kabul edilmitir. Daha önce ülkede her bölgenin ayr ayr ismi

bulunmaktayd. Bugün bu bölgeler Afganistan'n balca eyaletleri durumundadr (Kabil, Kandahar, Herat,

Hazarecat, Sistan, Nuristan, Vahan, Bedehan ve Türkistan).

Afganistan’da Afar varlna gelince, Safevi hükümdar I. Abbas (1587-1628), tahta çktktan sonra

Türkmen boylar arasndaki rekabet ve devletteki etkinlikleri yüzünden bunlar denetim altnda tutabilmek için

Türkmen beylerinin çounu öldürterek Türkmenleri toplu bulunduklar yurtlarndan sürüp ran içinde datmt.

Afarlarn bir bölümü (Gündüzlü, Aral, Eberli) ise Horasan taraflarna gönderilmiti. Bu gruptan bazlar Kuzey

Afganistan’daki Andhoy ehrinde iskan edilmiti. Ayrca 1738 ylnda Nadir ah Afar’n ele geçirdii Kabil’den

ayrlrken burada ihtiyat askeri olarak brakt Kzlbalar arasnda Afarlar bulunmaktayd. Afganistan’daki Afar

varl ite bu gruplarn torunlarndan oluur.1121 1813 ylnda Hindistan’da bulunan ngiliz komiserlii tarafndan

bölgedeki airetlerin nüfus ve etkinlikleri, hangi ehirde kimin hakim olduunun aratrlmas için Türkistan’a

gönderilen Mir zzetullah, Andhoy ehrinde Rahmetullah Han Afar ve Halefi Yulduz Han’n hakim olduunu

bildirmiti ki1122 bunlar, I. Abbas’n Andhoy’a gönderdii Avarlar’n torunlardr.

Afganistan çeitli etnik gruplar barndran bir ülkedir. Bu etnik gruplar uzun yllar bir arada yaad için

birbiriyle karmlar, iç içe geçmilerdir. Bu sebeple Afganistan Türkleri’nin büyük bir çounluu dillerini

kaybederek Darice ve Petunca konumaya balamlardr. Bunlar arasnda Afarlar da bulunmaktadr. Günümüzde

Türkçe aleyhine durum sürmektedir. Afganistan Türkleri ile ilgili ülkemizde yaplan çalmalar ise çok az ve

yetersizdir. Bu çalmalarda ülkede yaayan Türk gruplarnn isimleri ve nüfuslar birbirinden farkl

yanstlmaktadr. Bu ülkede yaayan Avarlarn nüfuslar da tahminidir. Afganistan Avarlar' üzerinde yaplan dil

aratrmalarnda onlarn “Türki” adn verdikleri dillerini unuttuklar, 30 yan altndaki Avarlarn Avarca

bilmedikleri ifade edilmektedir.1123

Milli kimliini muhafaza edebilen az saydaki Afarlar ise Azeri Türkçe’si konuuyor ve bakent Kabil ile

Andhoy ve Herat‘ta yayorlar. Nüfuslar hakknda verilen bilgiler ise birbirini tutmamaktadr (30 bin ile 400

bin gibi oldukça farkl rakamlar verilmektedir). Kabil’in büyük bir mahallesi de Avar- Bala adn tar. Kabil ve

Herat arasnda bulunan Nahakçi ve Tepe köyleri de Avardr. ii mezhebinden olan Afganistan Afarlar yerleik

hayat seçmi, ticaret ve sanat faaliyetleri ile uramaktadrlar ve bütün geleneklerini muhafaza

etmektedirler.1124 Herat yaknlarndaki Abar ve Abara adl köyler de Avarlardan hatradr.

Afganistan’daki Türklerle ayn boy tekilatna sahip olan Türkmenistan Türkleri arasnda da Avarlarn

bulunmas gerekir. Esasen ah Abbas zamannda Horasan bölgesine iskan edilen Avarlarn bir ksmnn sonradan

çizilen snrlar dolaysyla Türkmenistan’da kaldn biliyoruz. Ancak Türkmenistan’daki Türklere ait boy

tasniflerinde Avar adna rastlanmyordu. Ya Avarlar aznlkta kaldklar için dier Türkmenler arasna kart veya

Nadir ah’n son dönem uygulad baskc politikas sonucu sindiler. Dier taraftan Göklen ve Yomut boylar

arasnda bulunan Krk adl obalarn Nadir ahn mensup olduu Krkl obasyla bir ilgisi olabilir. Ancak bu ülkedeki

Avarlarla ilgili çalmalar ihmal edildii için bilgilerimiz yeterli deildir.

. Balkanlar

Balkanlara yerletirilen Türkler arasnda da önemli miktarda Afar bulunmaktadr. Bunlar, Karaman-

Oullar’nn yklmas ile oraya göçürülen Karamanllar ile Osmanl hakimiyeti devrinde gerek iskan gerek sürgün

yoluyla Balkanlara gönderilen Avar obalarnn bakiyeleridir. Bunlar arasnda son iskana tabi olan Avarlardan

da bir miktar bulunuyor (Sözgelimi Bat Trakya’daki Kozan-Oullar gibi).

Bursa’da kaldm yllarda Balkan göçmenleriyle yaptm sohbetlerde onlarn büyük bir ksm aslen Karamanl

olduklarn söylemilerdi ve bununla övünüyorlard. Henüz küçükken ailesiyle birlikte Yunanistan’dan

Türkiye’ye göç eden sevgili dostum Recep Ferhatolu (1963 Gümülcine doumlu), bana küçük bir çocukken

ninesinin saçlarn okayarak “Osmanllarn kendilerini Karaman’dan buraya sürgün gönderdiini, asllarnn Avar

olduunu, çok aclar çektiklerini söyleyerek eer bu anlattklarm ve Avar olduunu unutursan hakkm haram

ederim” dediini anlatmt. Recep abi, Bat Trakya’da bulunan Gümülcine’nin Yass köyünden idi ve

yaknlarndaki Günecik köyünün de Afar olduunu ancak baka bir bilgiye sahip olmadn söylemiti.

Bulgaristan’daki köylerle ilgili de bir çalma yapmtm. Halktan derlediim bilgilere göre Karamanl olarak

bilinen köyler unlardr. umnu, Eskicuma ve Yenipazar’a bal Yeniköy (Çok az Bulgar var), Çerençe (birkaç

hane Tatar var, Ayrca op Bulgar yerletirilmi), Bular (1936 ylnda katliam yaplm ve Türkler göç etmi, çok az

Türk var), Dereköy, Köseler (imdi op Bulgar çounlukta, Köseli Avarn hatrlatyor), Ortaköy (1940’larda 5-6

hane Bulgar yerletirilmi), Uzunlar, Nasrl (3 hane kalmlar), Köprüköy (imdi 1 hane kalmlar), Eskiköy,

Abdurrezzak, Turuca (Karaman Ermenek’te Turca köyünü hatrlatyor), Köte, Nadarkü, Yalmlar (4 hane

varlar), Kayack, Bykl, Naçköy, Karlköy, Muratlar, Sratça, Trnotsa, Karademir (baraj sular altnda kald) ve

Pamukçu, Dobruca’da Karamanköy, Razgrat’ta Ezerçe. Bunlarn yannda Kavakl, Madara, Gulefçe, Kasapl,

smedov, Drogog, Çatallar, Çengel ve Kadköy köyleri Karamanl iken tamamen boaltlm ve yerlerine

Bulgarlar (özellikle op Bulgar) yerletirilmitir.1125

Elbette Bulgaristan’daki Türk varl çok köklü ve genitir. Bu konuda Türker Acarolu’nun önemli

çalmalar bulunuyor.1126

Bunun yannda Özbekistan’da Hazerasp iline bal Avar adl bir köy vardr. Üniversite’de okurken Türk

Cumhuriyetlerinden gelen örencilerle çok yakn dostluklar kurmutuk. Türkistanllar arasnda oba tekilat halen

canl bir ekilde yaamaktadr. Bir gün sohbet esnasnda bir soru üzerine Türkiye’nin genelde Ouz Türklerinden

geldiini ve kendimin de Ouzlarn Avar boyundan olduumu söyleyince Özbek örencilerden biri köyünün adnn

Avar olduunu söylemiti. Hatta kelimenin kökenini bilmeyen köylülerin yabanc olarak addeddikleri bu ismin

deitirilmesini arzuladklarn ve bu amaçla yetkili mercilere ba vurmay düündüklerini anlatmt. Bizim

ülkemizde de bir çok eski Türk hatralar tayan köy adlarnn bilinçsizce deitirildiini söyleyerek, memleketine

döndüünde köylülerine ismin nereden geldiini anlatmasn ve bu ismi muhafaza etmelerini uyarmtm. Umarm

deitirilmemitir. Mool istilas srasnda Bat Türkistan’da Avar adl bir köy vard. Belki onun bakiyesidir.

SONUÇ

Tarihin ahitlik ettii en büyük rk olan Türkler, çeitli budunlardan oluuyordu. Bunlar arasnda Ouz

Türkleri önemli bir mevkie sahiptiler. Ouzlar bilindii gibi 24 boya ayrlyordu. Bu boylar arasnda gerek sayca

gerek etkinlik bakmndan Avarlar, ön srada yer alyordu. Bu sebeple Türk-Ouz tarihinde Avarlarn önemli

rolleri olmas gerekiyordu. Nitekim Orta Asya’da henüz slam öncesi devirlerde Avarlardan güçlü ve etkin bir

boy olarak bahsedilmektedir. slami dönemde de Avarlar çok önemli faaliyetlerde bulunmular ve bu sayede

günümüze kadar varlklarn korumulardr.

Bilindii gibi Anadolu’nun kaplar 1071’de Türklere açld. Bu tarihten sonra yaklak 200 yl akn bir sürede

ise Anadolu’nun Türklemesi saland. Ancak bu zaman zarfnda onlarca beyliin ve devletin kurulmas; boylarn

ve ailelerin hakimiyet mücadeleleri, Türk birliinin olumasn uzun süre engelledi. Bu mücadeleler esnasnda

Ouz Türklüünün en önemli boylarndan biri olan Avarlar, kurduklar beyliklerle Anadolu’da hakimiyet

kavgasna girimiler ve Türk birliini kendi etrafnda salamak istemilerdir. Bu husus onlarn devlet kurma vasf

(devlet kurma gücüne “El” denirdi. Nitekim halen “Avar Eli” denilir) tadklarnn ispatdr.

Anadolu’da Türkler bir çat altnda Kanuni Sultan Süleyman döneminde birleti. Böylece Malazgirt’ten

500 yl sonra Türkler bir bayrak altnda toplanm bulunuyordu. Osmanl hakimiyeti devrinde Avarlar, tadklar

güç ve bu gücün ortaya koyaca problemler dolaysyla zorunlu iskana tabi tutularak imparatorluk snrlar içinde

datlmtr. Bu sürgünler sebebiyle Avarlar, oldukça geni bir alanda yaylmtr. Yaylmalar esnasnda mevcut

boylar parçalanarak yeni oluumlar meydana getirmilerdir. Bu yeni obalar kimi zaman baka topluluklar

arasna karm ve ana boy adn unutmutur. Bu gruplar arasnda Kürtleen obalar önemli bir yer tutmaktadr.

Buradan Kürt ad altnda toplanan airetlerin genelde Türk boylarndan olutuklarn söyleyebiliriz. Dier taraftan

Türklerin slam kabul etmesiyle birlikte slam Türk felsefesiyle ve kültürüyle yaamaya çalan bir ksm boylar,

Alevi yoluna girmilerdi. Kaynan Hazret-i Türkistan diye de anlan Hoca Ahmet Yesevi’den alan bu akm

arasnda Avarlardan da önemli kollar bulunmaktayd. Osmanl devleti’nin Sünni slama meyletmesi ve bu

sralarda güçlü rakipleri Safevilerin ii propagandas ile bir ksm Osmanl vatandalarn isyana tevik etmesi

üzerine Aleviler takibata uramlar ve skntl dönemler geçirmilerdir. Dolaysyla Alevi olan Avarlar da bu

skntlardan payn almtr. Böylece Alevi kimlii altna giren Avarlarn boy uurunu kaybettikleri anlalyor. Bütün

bu meseleler, Avarlarn boy dalmlarn ve tarihlerini takip etmeyi zorlatrmaktadr.

Osmanl Devleti’nin gücünü yitirip zayflamaya ve akabinde gerileyip çökmeye yüz tuttuu dönemlerde

devlet, yanl bir politikayla devleti kuran unsur olan Türkmenleri dlam ve baka kökene mensup vatandalarn

ye tutmutur. Henüz Osmanlnn güçlü olduu zamanlarda da bu politikay benimsemi olduklarn biliyoruz. Türk

Asr kabul edilen 16. yy’da bile Osmanl eserlerinde Türkler, “aklsz, eek, ilkel” suçlamalarna muhatap

olmutur. Devlet, Türkmenleri “Yörük, Abdal, Kürt, Alevi, Rafzi” gibi adlandrmalarla aalamaya çalmtr.

Ancak devletin zayflamaya balamas; d tahrikler ve airetçiliin yok edilememesi Anadolu corafyasnn

derebeylerce tekrar parçalanmasn gündeme getirdi. Bunda Osmanl’nn yukarda söylediimiz politikas da

etkili olmutur. Neticede Osmanlnn, son devirlerde ald sert tedbirlerle göçebe ve asi boylar denetim altna

almas, ayrca Anadolu’nun kaybedilecei ihtimalinin de ortaya çkmasyla meselelerini ve küskünlüünü bir

kenara brakan asil Türk Milleti tek yumruk olmu, artk 20. yy’a girildiinde birliini salam bulunuyordu.

Böylece gerek siyasi ve gerek kültürel açdan Türk tarihinde önemli izler brakan bu Türk boyu, nihayetinde

yüzyllardr kan dökerek fethettikleri topraklara yerlemi ve Anadolu’nun Türk yapsn oluturmutur.

Ancak Türklük dümanlar Osmanl’nn çökmesinden sonra kurulmasn engelleyemedii Türk Devleti’ni

oynadklar çeitli oyunlarla bölmek ve ykmak için çabalamaktadrlar. Bunlarn faydalandklar konular ise

maalesef Osmanl devrinden hatra kalmtr. Bir Alevi-Sünni meselesi, bir Türk-Kürt meselesi bu açdan

deerlendirilmelidir.

Anadolu dndaki Osmanl eyaletlerinin baka ülkelerde kalmas sonucu Türklerin bir ksm buralarda aznlk

konumuna dümütür. Bunlar arasnda pek tabi Avarlarn da bulunduunu görüyoruz. Bu Avarlara dair

bilgilerimiz, bu ülkelerin uzun süre batllarn uydu devleti olmalar ve yeni Türk Devletiyle ilikilerinin iyi

olmamas, yaplan aratrmalarn yetersizlii sebebiyle oldukça snrldr.

Sonuç olarak mensubu olmaktan eref duyduumuz yüce Türk rknn önemli boylar arasnda bulunan

Avarlar, yüzyllar süren boy tarihleri sonras günümüzde dünya Türklüünün ve Türkiye Cumhuriyeti’nin

Türklük dokusunu meydana getirerek varlklarn sürdürmektedir.

EKLER

AVAR ADLI YERLEM BRMLER1127

llçeBucakKöy

AfyonDinarDombayovaAfar

AksarayAaçörenAfar

AmasyaMerkezEzinepazarAvar

AnkaraBalaMerkezAfar

“GüdülAfar

“PolatlMerkezAvar

AntalyaAkçayAfar

AntalyaKaKüçükavar

AydnSökeMerkezAvar

BalkesirMerkezMerkezKocaavar

“BalyaMerkezÇamavar

BoluMerkezMerkezAfargidiriç 1128

“GeredeMerkezAfartarakç

“ “MerkezBirinciavar

“ “Merkezkinciavar

“MengenGökçesuAfar

BursaYeniehirMerkezAfar

ÇankrÇerkeMerkezAfar

ÇorumKargHachamzaAvar

DenizliHonazMerkezMenteeavar 1129

“AcpayamMerkezKarahöyükavar

“ “MerkezKumavar 1130

DenizliÇameliAvar1131

ErzincanRefahiyeMerkezAvarözü 1132

EskiehirSivrihisarAvar

IspartaAksuYakaavar

“GelendostAfar

Kastamonu AraçAfar

“KüreAvargüney

“ “Avarimam

“TaköprüAfar

“TosyaAvar 1133

KayseriPnarbaAvarkaraboaz

“ “Avarpotuklu

“ “PazarörenAvarsöütlü

“SarzAfarbüyük 1134

“YeilhisarAfarkuçu 1135

KrkkaleDeliceBüyükavar

“ “Küçükavar

“KalecikÇandrAfar

KonyaBeyehirBayavar

“ “Küçükafar

“ÇumraDinekAvar

“KadnhanKurthasanlAfarl

“TakentAfar

KütahyaEmetÖrencikAfar

ManisaGördesAvar

“SargölAfar

“TurgutluAvar

K. MaraMerkezKürtleravar 1136

“TürkoluAfarl

MulaMilasAfar

OsmaniyeKadirliAvarlar 1137

SivasDivriiAvarck

“mranlKaracaörenAvar

“KangalKukayasAvarören

“SuehriAknclarAvar

“ZaraAvar

TekirdaMerkezBarbarosApur (avar)

TokatMerkezÇamlbelAvaraz

. UrfaBozovaKanlavarKanlavar

YozgatÇayralanAvaralan

ZonguldakEflaniAfar

AVARLARIN SKAN EDLD YERLER

ANADOLU

Abri, Adala, Adana, Adranos, Ar, Akça-Kale, Akda, Akhisar, Aksaray, Akehir, Alacahan, Alanya,

Alaehir, Amasya, Anamur, Ankara, Antakya, Antalya, Antep, Arapkir, Arapsun, Arsuz, Asi Kara Aaç,

Atlant, Avanos, Avunya, Ayasulu, Aya, Aydn, Azdavay, Aziziye, Aziziye, Balkesir, Balya, Barçn, Bayburt,

Bayraml, Belviran, Bergama, Beypazar, Beyehir, Biga, Bigadiç, Birecik, Birgi, Bolu, Bor, Boyabat, Boz-

Ok, Boz-Ulus, Budak-Özü, Bursa, Cebeli Ilgaz, Çamard, Çarsancak, Çatalbirgos, Çatalca, Çemikezek,

Çermik, Çldr, Çiçekda, Çorlu, Çorum, Çöl-Abat, Çürüksu, Daard, Daniment, Danimentli, Darende, Dazkr,

Denizli, Dersim, Develi, Dinek Keskini, Divrii, Diyarbakr, Dulkadr, Dündarl, Düenbe ve Senir, Ebu Tahir,

Edirne, Eflani, Eridir, Erigöz, Elbistan, Elmal, Emirda, Ermenek, Eruh, Erzurum, Eskil, Eskiehir, Eme,

Evree, Eyüpeli, Firecik, Gemlik, Geyikler, Göçü, Gökçeli, Göksün, Gönen, Gördes, Gördük, Göynük,

Gülnar, Günyüzü, Günyüzü, Güzelhisar, Hacbekta, Hamit, Harmanck, Harput ve Kzlçayr, Harran, Haruniye,

Hasanda yayla, Haymana, Hns, Hsn- Keyf, Hsn- Mansur, Hüdavendigar, Hüseyin Abat, Hüsrevpaahan, Ilca-

i Bergama, Isparta, ç-El, ncesu, negöl, shakl, skilip, zmir, znik, znikmid, Kadnhan, Kalecik, Kangal, Kara

sal, Karaaaç, Karahisar- Devle, Karahisar- Nall, Karahisar- Sahip, Karahisar- arki, Karahisar- Teke,

Karaman, Karamürsel, Karas, Karg, Karta, Kars, Kars- Mara, Kastamonu, Ka, Kaakl, Katar, Kavak,

Kayseri, Keban, Keçiborlu, Kelkit, Kemah, Kepsut, Keskin, Kean, Kete, Kbrs, Kreli, Krkkale, Krk Kilise,

Krehir, Kzlhisar, Kzlkaya, Ki, Kilis, Kirmast, Kocaeli, Koçhisar, Konya, Kula, Kulb, Kurtkula, Kusun,

Küçük Salmanl, Kütahya, Larende, Lazkiye, Malatya, Manavgat, Manisa, Mara, Mardin, Marmara, Meri,

Mentee, Mersin, Mihalç, Misis, Mut, Nevehir, Nide, Ordu, Payas, Pnarhisar, Pozant, Rumkale, Sahra,

Salihli, Samsun, Sandkl, Saray, Sarçam, Saruhan, Seferihisar, Selinti, Selmanl, Selmanl, Sndrg, Silifke,

Simav, Sinanl, Sinop, Siroz-u Hamit, Sis, Sivas, Siverek, Soma, Sorkun, Söbice, Söüt, Sultanhisar, Suruç,

Susurluk, abanözü, iran, orba, ücaeddin, Tarsus, Tavanl, Teke, Tercan, Timurcu, Tire, Tokat, Turgut, Ula,

Ula, Urfa, Urla, Uak, Uzeyr, Ürgüp, Van, Vize, Yahyal, Yalova, Yalvaç, Yeni-l, Yeniehir, Yozgat, Yüreir,

Zamant, Zara, Zeyne, Zile.

BALKANLAR

Çirmen (Svilengrat’a bal) ile Çirmen’e bal Akça Kzanlk, Kzanlk ve Uzuncaabathasköy, Silistre’ye bal

Akkirman ve Kili, Aydos (Burgaz’a bal), Babada, smail Geçidi, Kozluca, Prevadi, Paa’ya bal Cumapazar

(Manastr Serfice’de merkezi Kayalar), Eribucak (Manastr Serfice’de), Gümülcine, Siroz (Siroz’a bal

Timurhisar), Yenice-i Karasu (Gümülcine skeçe’de), Yenice-i Kzlaaç (Yanbolu’da merkezi Hasanbeyli),

Zara, Nibolu’ya bal Hezargrad (Razgrat), Köstendil’e bal tip (Üsküp’te), Radovite (Üsküp’te), Toyran

(Selanik’te), Manastr’a bal Serfice, Yanya’ya bal Girenebe, Özi’ye bal Krk Kilise. Ayrca Bucak (Kili ve

Akkarmen’n olduu bölgedir), Dedeaaç, Dimetoka, Filibe, Florine (Manastr’da), Krcali, Selanik, Sultanyeri

(Gümülcine’de merkezi Goikavak), umnu, Tarhala, Tatarpazar (Saruhanbeyli de denir) kazalar.

KAFKASYA

Azerbaycan’n Gence iline bal Ahsen Abat.

SURYE

Humus, Trablusam, am, Rakka, am’n Havran ovas (dier ad eyhsait), Halep, Hama, Tel-ammar ve Tel-

Zivan (Suriye’de Afar Buca adl yer).

IRAK

Badad’n Ana Sanca (Günümüzde Frat üzerinde bir il), Musul, Musul ve Nusaybin aras.

AVARLARIN YERLET (ANADOLU’DA BULUNAN) BAZI YERLEM BRMLERNN

GÜNÜMÜZDEK ADLARI :

Eski adYeni adli

AdalaKarata bucaSalihli-Manisa

AdranosOrhaneliBursa

AkdaAkdamadeniYozgat

AkdaÇayralanYozgat

ArapsunGülehirNevehir

ArsuzUluçnarskenderun-Hatay

Asikaraaaç (Garbi)AcpayamDenizli

AtlantAtlantKarapnar-Konya

AyasuluSelçukzmir

AziziyePnarbaKayseri

BarçnlBayatAfyon

BayburtKonya’da bir bölge ad

BayramlKabadüzMerkez-Ordu

BelviranBelörenBozkr-Konya

BirgiBirgiÖdemi-zmir

Boz-OkYozgat

Budak-özüSungurluÇorum

Cebeli IlgazÇankr

ÇarsancakAkpazarMazgirt-Tunceli

Çöl-AbatHaydarlAfyon

ÇürüksuKeçiborlu civar

DaardDaardSimav-Kütahya

Danimentli (-i Kebir)Sandkl civar

DersimTunceli

Dinek KeskiniKrkkale ilinin tamam

DulkadrMara – Adana aras

DündarlAdana Karaisal civar

Düenbe ve SenirSenirGündomu

Ebu TahirElaz civar

ErigözEmetKütahya

ElmalElmalÇayrl-Erzincan

Evree KadköyGelibolu-Çanakkale

EyüpeliOrtaköyAksaray

FirecikBat Trakya’da Dedeaaç civar

GeyiklerDinarAfyon

GöçüGöçüBeyehir-Konya

GökçeliTarsus’ta bir bölge ad

GöynükTorbalBolu

Güzelhisar- AydnAydn il merkezi

HamitIsparta

Han- Barçn (Hüsrevpaa)HanAfyon

HarmanckHarmanckBursa

HaruniyeDüziçiOsmaniye

Hsn- KeyfHasankeyfBatman

HsnmansurAdyaman

HüdavendigarBursa ili

HüseyinabatAlacaÇorum

Ilca-i BergamaTuranlBergama-zmir

negölSargölManisa

shaklSarkeçiliKonya

znikmidKocaeli il merkezi

Karaaaç (- Yalvaç)arkikaraaaçIsparta

Karahisar- DeveliYeilhisarKayseri

Karahisar- NallNallhan ?Ankara

Karahisar- SahipAfyon

Karahisar- arkiebinkarahisarGiresun

Karahisar- TekeSerikAntalya

KarasBalkesir

Karta (ç-El)Karata ?Adana

Kars- MaraKadirliOsmaniye

KaaklYeniehirBeyehir-Konya

KeteÜrünlüMerkez-Bursa

KreliKreliHüyük-Konya

Krk KiliseKrklareli

KzlhisarTorbalzmir

KzlkayaKzlkayaBucak-Burdur

KirmastM. Kemal PaaBursa

KusunTarsus’ta bir bölge ad

LarendeKaraman

LazkiyeDenizli

MarmaraGölmarmaraAkhisar-Manisa

MeriDedeaaç civar

MenteeMula

MihalçKaracabeyBursa

MisisYakapnarAdana

Musacal (Aziziye)EmirdaAfyon

Nevahi-i BarçnlKemerkayaAfyon

RumkaleHalfetiUrfa

SarçamSarçamYüreil-Adana

SaruhanManisa

SeferihisarSeferihisarzmir

SelintiGazipaaAntalya

SelmanlSalmanlYerköy-Yozgat

SelmanlSalmanköySungurlu-Çorum

SinanlMut civarçel

SirozTefenniBurdur

SisKozanAdana

SöbiceSobucaKoçarl-Aydn

orbaPazarKzlcahamam

ücaeddinUlukla ilçesiNide

TekeAntalya ili

TekfurdaTekirda ili

TimurcuDemirci ilçesiManisa

TurgutTurgutYunak-Konya

UlaTarsus’da bir bölge ad

UzeyrDörtyol ilçesiHatay

Yeni-ilKangal-Yellice-Mancnk-Alacahan aras

YeniehirGökçenTire-zmir

ZamantElba köyüKayseri-Bünyan

ZaraDoantepe ?Merkez-Amasya ?

ZeyneSütlüceGülnar-çel

KAYNAKÇA

Afyoncu Erhan“Kayseri Sancanda Yörükler (1483-1584)”, II. KAYTAM Sempozyumu Bildirileri, Kayseri

1998

Ahmet Bey Cevanir“Karaba Hanl’nn Tarihi” (Yusuf Gedikli), TDAD, Say 69, Aralk 1990

Ahmet Cevdet PaaMa’ruzat (Haz. Yusuf Halaçolu), stanbul 1980

-------------------------Tezakir III, Ankara 1991, III. Bask

Ahmet Nazif EfendiMirat- Kayseriye, (Haz. Mehmet Palamutolu), Kayseri 1987

Ahmet YeseviDivan- Hikmet (Hayati Bice), TDV, Ankara 1993

Akba S. BurhanettinBünyan ve Yöresi Halk Edebiyat, Folklor ve Etnografyas, Bizim Gençlik Yaynlar,

Kayseri 1994

-------------------------Kayseri Yöresine Yerleen Türk Boylar ve Akraba Topluluklar, Geçit Yaynlar, Kayseri

1999

Akbayar NuriOsmanl Yer Adlar Sözlüü, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2001

Akbyk YaarMilli Mücadelede Güney Cephesi (Mara), Kültür Bakanl, Ankara 1990

Akbulut, YlmazBingöl Tarihi, Kültür Bakanl, Ankara 1995

Akda MustafaTürk Halknn Dirlik ve Düzenlik Kavgas - Celali syanlar, Bar Yaynlar, Ankara 1999

Akgül SuatYakn Tarihimizde Dersim syanlar ve Gerçekler, Boaziçi Yaynlar, stanbul 1992

Aksüt HamzaHasançelebi ve Çevresi Tarihi, Ankara 1998

Akyol TahaOsmanl ve ran’da Mezhep ve Devlet, Milliyet Yaynlar, stanbul 1999

Alptekin Cokun“Aksungur”, TDVA II, stanbul 1989

Altnay Ahmet RefikAnadolu’da Türk Airetleri, Enderun Yaynlar, stanbul 1989, 2. Bask

Anadol CemalHazar Yükselirken, Orkun Yaynlar, stanbul 1992

Aan M. BeirElaz,Tunceli ve Bingöl illerinde Türk skan zleri, TKAE, Ankara 1989

AkpaaoluTevarih-i Ali Osman (H. Nihal Atsz), Türkiye Yaynevi, stanbul 1947

Akun Naci“Tarih ve Bilim Kürtlerin Turanl Olduunu spatlamakta”, TK, Mays 1982, Say 229

Ate ToktamOsmanl Toplumunun Siyasal Yaps, Ümit Yaynlar, Ankara 1994

Avcolu DoanTürklerin Tarihi I, Tekin Yaynlar

Avar MaddesiMeydan Larousse, Cilt I

Azamat Nihat“Divane Mehmet Çelebi”, TDVA IX, stanbul 1994

Barthold V. V.Mool stilasna Kadar Türkistan, TTK, Ankara 1990

Bayar Muharrem“Bolvadin Civarnda Türk Airetleri”, Standart Dergisi, Say 411, Mart 1996

Baykara HüseyinAzerbaycan stiklal Mücadelesi Tarihi, Azerbaycan Halk Yaynlar, stanbul 1975

Baykara TuncerDenizli Tarihi, stanbul 1969

-------------------------Anadolu’nun Tarihi Corafyasna Giri, TKAE, Ankara 1988

Bayur Yusuf HikmetHindistan Tarihi II, TTK, Ankara 1987

-------------------------Hindistan Tarihi III, TTK, Ankara 1987

Bilgili Ali SinanTarsus Sanca ve Tarsus Türkmenleri, Kültür Bakanl, Ankara 2001

Buharal Eref“Kbrs’ta lk Türkler veya Kbrs’n Memluk Hakimiyetine Girii”, TDAD, Say 95, Nisan 1997

Buran AhmetDou ve Güneydou Anadolu Üzerine Aratrmalar II, Boaziçi Yaynlar, Ankara 1992

Cemidov, amilKitab- Dede Korkut, Kültür Bakanl, Ankara 1990

Cömert HüseyinKayseri’de lk Nüfus Saym – 1831, l Kültür Müdürlüü Yaynlar, Kayseri 1993

Çakar EnverXVI. Yüzylda Haleb Sanca, Frat Ün., Elaz 2003

Çay Abdulhaluk

Yaar KalafatDou ve Güneydou Anadolu’da Kuvay- Milliye Hareketleri, TKAE, Ankara 1990

Çay AbdulhalukHer Yönüyle Kürt Dosyas, Turan Kültür Vakf, stanbul 1994

-------------------------“Türk Milli Bütünlüü çinde Dou Anadolu Airetlerinin Sosyo-Ekonomik ve Kültürel

Yaplar ve Bölücülük Meselesi”, Dou ve Güneydou Anadolu Üzerine Aratrmalar III, Boaziçi Yaynlar,

Ankara 1992

-------------------------Türk Milli Kültüründe Hayvan Motifleri, TKAE, Ankara 1990

Daniment . Hamizahl Osmanl Tarihi Kronolojisi II, stanbul 1948, Türkiye Yaynevi

Derleme SözlüüI. Cilt, TDK, Ankara 1993

-------------------------IX. Cilt, TDK, Ankara 1977

Deveci SefureKayseri’nin Tarihi Corafyas Üzerine Bir Deneme, EÜSBE, Lisans Tezi, Kayseri 1998

Durul Yusuf“Afarlar ve Dokumalar”, II. Milletleraras Folklor Kongresi Bildiriler, Cilt V, Ankara 1983

Eberhart W.,Çin’in imal Komular, TTK, Ankara 1996

Ebu Bekr-i TihraniKitab- Diyarbekriyye (çev. Mürsel Öztürk), Kültür Bakanl, Ankara 2001

Ebulgazi Bahadr Hanecere-i Terakime (Muharrem Ergin), Tercüman Yaynlar

Ekinci NecdetSanayileme ve Uluslama Sürecinde Toprak Reformundan Köy Enstitülerine, Kültür Bakanl,

Ankara 1997

Ergin MuharremDede Korkut Kitab I, TDK, Ankara 1989

Erkiletliolu HalitOsmanllar Zamannda Kayseri, Kayseri 1996

Eröz MehmetYörükler, TDAV, stanbul 1991

-------------------------“Ege Bölgesinde Yer (Köy-ehir) Adlar”, Reit Rahmeti Arat çin, TKAE, Ankara 1966

-------------------------“Kürt Ad Üzerine”, Dou ve Güneydou Anadolu Üzerine Aratrmalar I, Boaziçi Yaynlar,

stanbul 1992

-------------------------Atatürk-Milliyetçilik-Dou Anadolu, TDAV, stanbul 1987

-------------------------Eski Türk Dini Gök-Tanr nanc ve Alevilik-Bektailik, TDAV, stanbul 1992

-------------------------Kürtlerin Menei ve Türkmenlerin Kürtlemesi, stanbul 1966

Evliya ÇelebiSeyahatname 1-2, Üçdal Yaynlar, stanbul 1985

-------------------------Seyahatname 7, Üçdal Yaynlar, stanbul 1985

-------------------------Seyahatname, 9-10, Üçdal Yaynlar, stanbul 1985

Flal Ethem RuhiTürkiye’de Alevilik-Bektailik, Selçuk Yaynlar, Ankara 1994

Frat M. erifDou lleri ve Varto Tarihi, TKAE, Ankara 1983

Gökalp ZiyaKürt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler (evket Beysanolu), Sosyal Yaynlar, stanbul 1992

Gökda B. Atsz“M.Ö. 2000’li Yllardan Günümüze Giresun’daki Türk Varl”, Giresun Tarihi Sempozyumu

Bildiriler (24-5 Mays 1996), Giresun Belediyesi Kültür Yaynlar, stanbul 1997

Göktürk HilmiKürtlerin Soy Kütüü ve Boy Tarihi, Türk Kültürü Yaynlar, stanbul 1978

Göyünç Nejat“Hane Deyimi Hakknda”, ÜEFTD, S.32 Mart, stanbul 1979

Gülensoy Tuncer“Kütahya Bölgesinin Etnik Yaps”, TDAD, Say 14, ubat 1988

-------------------------”Elaz, Tunceli, Bingöl ve Diyarbakr Yörelerindeki Boy, Soy, Oymak ve Airet Adlar

Üzerine”, TDAD, ubat 1984

-------------------------Orhun’dan Anadolu’ya Türk Damgalar, TDAV, stanbul 1989

Gülseren CemilMalatya li Azlar, TDK, Ankara 2000

Gündüz TufanAnadolu’da Türkmen Airetleri – Boz-Ulus Türkmenleri, Bilge Yaynlar, Ankara 1997

Güngör ErolTarihte Türkler, Ötüken Yaynlar, stanbul 1988

Güzelbey C. Cahit“Bir Göç Hikayesi ve Gaziantep eri Mahkeme Sicilleri”, TDAD, Say 35, Nisan 1985

Habiçolu BedriKafkasya’dan Anadolu’ya Göçler ve skanlar, Nart Yaynlar,

Halaçolu Yusuf“Anadolu – Anadolu’nun Osmanl Hakimiyetine Geçii”, TDVA III, st 1991

-------------------------“Bagras” TDVA IV, stanbul 1991

-------------------------“Frka-i Islahiye ve Yapm Olduu skan”, ÜEFTD, Say 27 Mart, stanbul 1973

-------------------------“Tahrir Defterlerine Göre 16. Yy’n lk Yarsnda Sis Sanca”, ÜEFTD, Say 32 Mart,

stanbul 1979

-------------------------18. Yy’da Osmanl mparatorluu’nun skan Siyaseti, TTK, Ankara 1991, 2.Bask

Hayrullah EfendiDevlet-i Aliyye-i Osmaniye Tarihi I (Zuhuri Danman), Son Havadis Yaynlar, stanbul 1971

Hfz NuriKayseri Sanca 1922 (Zübeyr Kars), Kayseri Ticaret Odas Yaynlar, Kayseri 1995

bn-i BibiSelçuk-name II (Mürsel Öztürk), Kültür Bakanl, Ankara 1996

nan AbdulkadirTarihte ve Bugün amanizm, TTK, Ankara 1986

Kafesolu brahimTürk Milli Kültürü, Boaziçi Yaynlar, stanbul 1989

Kalafat Yaarark Meselesi Inda eyh Sait Olay, Boaziçi Yaynlar, Ankara 1992

Kalkan Emir“Afarlar”, TDAD, Say 19, Austos 1982

-------------------------”Kayseri’ye Yerleen Türk Topluluklar”, TDAD, Say 17, Nisan 1982

Kaptan ükrü TekinGönül Sultanlar Denizli’de, Denizli 1993

Kara MehmetBursa’da Tarikatlar ve Tekkeler 2, Uluda Yaynlar, Bursa 1993

Kara Mustafa“Abapu-i Veli”, TDVA I, stanbul 1988

Karadeniz H. BasriAtçeken Oymaklar, Yaynlanmam doktora tezi, EÜSBE, Kayseri 1995

Karaka Muhammet18. Yy’n 2. Yarsnda Kayseri, Yaynlanmam doktora tezi, EÜSBE, Kayseri 1998

Kartekin EnverRamazanoullar Beylii Tarihi, stanbul 1979

Kagarl MahmutDivan- Lügat-it Türk (Besim Atalay), TDK, Ankara 1986

Keskin Mustafa“Kayseri Yöresindeki Airetlerin skan Hakknda”, I. KAYTAM Sempozyumu Bildirileri,

Kayseri 1997

Krzolu FahrettinAn ehri Tarihi, Ankara 1982

-------------------------Kpçaklar, TTK, Ankara 1992

-------------------------Kürtlerin Türklüü, Ankara 1968

-------------------------“Albanlar Tarihi Üzerine”, XI. Türk Tarih Kongresi Bildirilerinden Ayr Basm, Ankara

1994, Türkiye-Azerbaycan Dostluk Dernei Yayn, Ankara 1994

-------------------------“Aran / Gence - Karaba’da Yiirmidörtlü ile Otuzikilü Adl Uluslarn Oymaklar ve Kür-

Aras Kürtlerinin Menei”, VI. Türk Tarih Kongresi Bildiriler, Ankara 1967

-------------------------“Avarlu ile Dulkadrl Türkmanlarnn Körolu Oymaklar”, TK, Say 66, Nisan 1968

-------------------------“Dede Korkut Ouz-nameleri Corafyas ve Düünceler”, I. Türkoloji Kongresi, stanbul

1980

-------------------------“Kars-An’da Manuçahr Camisi ve Minaresi”, TDTD, Say 4, Nisan 1987

-------------------------Dede Korkut Ouz-nameleri, stanbul 1952

-------------------------Kür-Aras-Aran Kürtleri, VI. Türk Tarih Kongresi Bildirilerinden Ayr Basm, Ankara

1966

-------------------------“Kürtlerin Kökü Ouzlarn Bogduz ile Becen Boylarndandr”, TK, Say x, Ankara 1963

-------------------------Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi (1520-66), TTK, Ankara 1993

-------------------------“ravan/Revan Türkleri”, TK, Say 11 Eylül, Ankara 1963

Kyamuddin Rai“Afganistan Türkleri”, Dou Türkistan Dergisi, Say 22, Austos 1990

Kocabaolu UygurKayseri Sanca Hakknda Temen Bennet Tarafndan Hazrlanan Genel Rapor (1880), Kayseri

Ticaret Odas, Kayseri 1996

Kodaman BayramSultan II. Abdulhamid’in Dou Anadolu Politikas, Orkun Yaynlar, stanbul 1983

KomisyonBütün Yönleriyle Besni (Halit Erturul Bakanlnda), Besni 1987

KomisyonDünü ve Bugünüyle Karaman (Hazrlayanlar, Abdullah Uysal, Necati Alodal, Musa Demirci)

KomisyonKeskin, Krkkale Keskinliler Dernei yayn, Krkkale 1995

KomisyonMardin, Bankas Yaynlar, stanbul 2000

KomisyonOsmanl Devleti le Azerbaycan Hanlklar Arasndaki Münasebetler, Babakanlk Arivleri Yayn,

Ankara 1992

Konukçu Enver“Halaciler”, TDVA XXV, stanbul 1997

Konyal . HakkNide-Aksaray Tarihi

Konyal . HakkKilis Tarihi

Kop Kadri KemalAnadolu’nun Dou ve Güneydousu (Yay. Haz. Halil Kemal Türközü), TKAE, Ankara

1982, 2. Bask

Kopraman K. YaarMsr Memlukleri Tarihi, Kültür Bakanl, Ankara 1989

Korkmaz ZeynepNevehir ve Yöresi Azlar, TDK, Ankara 1994.

Koay Hamit ZübeyrErzurum ve Çevresinin Dip Tarihi, TKAE, Ankara 1984

Köprülü Fuat“Artukoullar”, A I, stanbul 1978

-------------------------“Avar”, A II, stanbul 1979

-------------------------Osmanl Devleti’nin Kuruluu, TTK, Ankara 1991

Kösolu NevzatTürk Dünyas ve Türk Medeniyeti Üzerine Düünceler, Ötüken Yaynlar, stanbul 1990

Köymen M. AltaySelçuklu Devri Türk Tarihi, TTK, Ankara 1989

L. Ligeti“Afganistan Avarlarnn Dili Üzerine”, VIII. Türk Dil Kurultay-Bildiriler 1957, Ankara 1960

Lazibolu Halid"Iran'da Ne Kadar Türk Vardr, Nerelerde Otururlar", TK, Say 211-14, Mays – Austos 1980

Makal Tahir KutsiHalkbilim ve Edebiyat, Toker Yaynlar, stanbul 1990

Mantran Robert“Karamanl”, TDVA XXIV, stanbul 2001

Merçil Erdoan“Alaiye Beylii”, TDVA II, stanbul 1989

-------------------------Müslüman Türk Devletleri Tarihi, TTK, Ankara 1991

Mirolu smetKemah Sanca ve Erzincan Kazas (1520-66), TTK, Ankara 1990

Mirza Bala“Çerkezler”, A III, stanbul 1988

Moltke Helmuth vonTürkiye Mektuplar (Çev. Hayrullah Örs) Remzi Kitabevi, stanbul 1969

Mumcu UurKürt-slam Ayaklanmas, Tekin Yaynlar, stanbul 1991

Nakip MahirKerkük Türk Halk Musikisinin Tasnif ve Tahlili, Kültür Bakanl, Ankara 1991

Necip Abdülhamidolu“Afganistan Türkleri”, TK, Say 229, Mays 1982

Noyan Bedri“Kürt Sözü ve Kürt Türkleri Hakknda”, TK, Say 245, Ankara 1983

Ocak Ahmet YaarTürk Sufiliine Baklar, letiim Yaynlar, stanbul 1996

-------------------------Babailer syan, Dergah Yaynlar, stanbul 1980.

Oder KerimAzerbaycan, Boaziçi Yaynlar, stanbul 1982

Oraltay HasanKazak Türkçe'si Sözlüü, TDAD.

Orhonlu CengizOsmanl mparatorluu’nda Airetlerin skan, Eren Yaynlar, stanbul 1987

-------------------------Osmanl mparatorluunda Derbend Tekilat, Eren Yaynlar, stanbul 1990, 2. Bask

Orkun Hüseyin NamkEski Türk Yaztlar III, TDK, stanbul 1940

Ögel BahaddinTürk Kültür Tarihine Giri 3, Kültür Bakanl, Ankara 1997

-------------------------Türk Mitolojisi - I, TTK, Ankara 1993, 2. Bask

Ölçer NazanTürk ve slam Eserleri Müzesi-Kilimler, Eren Yaynlar, stanbul 1988

Özdemir Ahmet Z.Avarlar ve Dadalolu, Dayanma Yaynlar, Ankara 1985

Özdemir MustafaHaclar, Kayseri 1984

Özergin, M. Kemal“XIV. Yy’da Türk Dünyas”, Milli Eitim ve Kültür Dergisi, Say 22, Ankara 1983

Öztuna YlmazBüyük Türkiye Tarihi II, Ötüken Yaynlar, stanbul 1983

-------------------------Devletler ve Hanedanlar II, Kültür Bakanl, Ankara 1989

-------------------------Devletler ve Hanedanlar III, Kültür Bakanl, Ankara 1990

Piri ReisKitab- Bahriye, Tercüman 1001 Temel Eser

Rasony LaszloTarihte Türklük, TKAE, Ankara 1993

Rivanolu MahmutDou Airetleri ve Emperyalizm, Türk Kültür Yayn, stanbul 1992

Saray MehmetDünden Bugüne Afganistan, Boaziçi Yaynlar, stanbul 1981

Sevim Ali“Buyetü’t-Talep fi Tarih-i Halep’te Aksungur”, AÜTAD, Say 6-7, 1966

-------------------------Ünlü Selçuklu Komutanlar, TTK, Ankara 1990

-------------------------Selçuklu-Ermeni likileri, TTK, Ankara 1983

Sevinç Necdet”Gaziantep’te Yer Adlar ve Türk Boylar, Türk Airetleri, Türk Oymaklar”, TDAD, Ekim 1983

Seyit Tahir Sabahi“ahsevenlerde Verneh Tarz” (Nadi Köklü), TDAD, Say 33, Aralk 1984

Soysü HaleKavimler Kaps – 1, Kaynak Yaynlar, stanbul 1992

Süleyman Sabri PaaVan Tarihi ve Kürt Türkleri Hakknda ncelemeler (Gamze Gayeolu), TKAE, Ankara

1982, 3. Bask

Sümer Faruk“Afarlar”, TDAD, Say 62, Ekim 1989

-------------------------“Boz-Ulus Hakknda”, DTCFD, Cilt VII, Say 1, Ankara Mart 1949

-------------------------Çepniler, TDAV, stanbul 1992

-------------------------Karakoyunlular I, TTK, stanbul 1982

-------------------------Ouzlar, TDAV, stanbul 1992, 4. Bask

-------------------------Yabanlu Pazar, TDAV, stanbul 1985

-------------------------"Avar", TDVA IV, stanbul 1991

-------------------------“Aaç-Eriler”, TDVA I, stanbul 1988

-------------------------“Anadolu’da Moollar”, SAD, Say 1, Ankara 1970

-------------------------“Avarllar-ran’da Hüküm Sürmü Bir Türk Hanedan”, TDAD, Say 41, stanbul 1986

-------------------------“Ramazan-oullarna Dair Baz Yeni Bilgiler”, TDAD, Say 33, Aralk 1984

-------------------------Safevi Devleti’nin Kurulu ve Gelimesinde Anadolulu Türklerin Rolü, TTK, Ankara

1992.

Tekin Mehmet“Yer Adlarnn Önemi - Aydomu Yer Adlar” Güneyde Kültür Dergisi, Say 18, 1990

Tekinda ehabettin“II. Bayezid Devrinde Çukurova’da Nüfuz Mücadelesi”, Belleten XXXI, Say 123, stanbul

1967

-------------------------“Karamanllar”, A VI, stanbul 1988

-------------------------“Memluk Sultanl Tarihine Toplu Bak”, ÜEFTD, Say 25, stanbul 1971

Terim erafettinKafkas Tarihinde Abhazlar ve Çerkezlik Mefhumu, stanbul 1976

Terziba AtaKerkük Hoyratlar ve Manileri, Ötüken Yaynlar, stanbul 1975

Togan Zeki Velidi“Sakalar”, BTTD, Say 23

-------------------------Ouz Destan, Enderun Yaynlar, stanbul 1971

-------------------------“Azerbaycan”, A II, stanbul 1979

-------------------------Bugünkü Türk li Türkistan ve Yakn Tarihi, Enderun Yaynlar, stanbul 1981, 2. Bask

-------------------------Umumi Türk Tarihine Giri, Enderun Yaynlar, stanbul 1981, 3. Bask

Tuncer Orhan CezmiAnadolu Kümbetleri – 1 (Selçuklu Dönemi), Ankara 1986

Turan OsmanSelçuklular Zamannda Türkiye, Boaziçi Yaynlar, stanbul 1993, 3. Bask

Türkay CevdetOsmanl mparatorluu’nda Oymak, Airet ve Cemaatler, Tercüman Yaynlar, stanbul 1979

Türkdoan Orhan“Kürtlerin Kimlii ve Günümüz Siyasi Gelimeleri”, Dou ve Güneydou Anadolu Üzerine

Aratrmalar I, Boaziçi Yaynlar, stanbul 1992

-------------------------Güneydou Kimlii, Bolu Türk Oca Yaynlar, Bolu 1995

Türközü Halil Kemal

ükrü Kaya Seferolu101 Soruda Türklerin Kürt Boyu, TKAE, Ankara 1982

Uras EsatTarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1987

Uzunçarl . HakkAnadolu Beylikleri ve Akkoyunlu-Karakoyunlu Devletleri, TTK, Ankara 1988, 4.Bask,

-------------------------zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi II, Türkiye Yaynevi, stanbul 1948

Ünal Tahsin“Nureddin Bey (Nure Sofi) Ermeni Deildir”, TDAD, S.47, Nisan 1987

Ürekli Muzaffer“Celayirliler”, TDVA VII, stanbul 1993

Üstün . Safa“ran-Safevilerden Günümüze Kadar”, TDVA XXII, stanbul 2000

Varlk M. ÇetinGermiyanoullar Tarihi (1300-1429), Atatürk Üniversitesi Yaynlar, Ankara 1974

Wittek PaulMentee Beylii, TTK, Ankara 1986

Yakup KadriYaban, stanbul 1968

Yalkn Ali RzaCenupta Türkmen Oymaklar II, Kültür Bakanl, Ankara 1977

Yediyldz BahaeddinOrdu Kazas Sosyal Tarihi, Kültür ve Turizm Bakanl, Ankara 1985

Ylmazçelik brahim19. Yüzyln kinci Yarsnda Dersim Sanca, Elaz 1999

Ynanç RefetDulkadr Beylii, TTK, Ankara 1989

Ynanç Refet

Mesut ElibüyükMara Tahrir Defteri I, Ankara 1988

-------------------------Mara Tahrir Defteri II, Ankara 1988

-------------------------Kanuni Devri Malatya Tahrir Defteri (1560), Gazi Ün., Ankara 1983

Yurt Ansiklopedisi1, 3, 5, 7, 8, 9 ve 10. Ciltler

Yurtsever CezmiErmeni Terör Merkezi Kilikya Kilisesi, stanbul 1983

Yücel YaarTimur’un Ortadou-Anadolu Seferleri ve Sonuçlar, TTK, Ankara 1989

1 Faruk Sümer, Ouzlar, TDAV, stanbul 1992, s.13. P. Pelliot, T. Pao, W. Bang, R. Rahmeti gibi bilginler

böyle düünüyorlard. Bu destandan üç asr önce yazlm olan Divan- Lugati’t-Türk’te ilk süt auj / auz eklinde

yazldr. Eer Kagarl Uygurca böyle bir kelime olsayd kaydederdi.

2 Bazin, buna delil olarak . Sami’nin Kamus-u Türki’sini kaynak gösteriyor. . Sami’de bu bilgiyi A. Vefik

Paann Lehçe-i Osmani’sinden almtr.

3 Bütün bu görüler için baknz. Sümer, Ouzlar, s.13-14. P. A. Boodberg Ouz’un “ugur”dan (Boynuz)

geldiine inanyor.

4 brahim Kafesolu, Türk Milli Kültürü, Boaziçi, stanbul 1989, s.141

5 Bu görüe k ’nin ünlü ile balayan bir ekle birletiinde g ’ye dönümedii ifade edilerek kar çklmsa da k ’nin g

’ye dönütüü halleri biliyoruz. Çok – Çouz ; Yok – Youz ; Krkz – Krgz Gibi.

6 Bu konuda detayl bilgi için baknz : Sümer, Ouzlar, s.14-68

7 Sümer, a.g.e., s.39

8 Z.V.Togan, Umumi Türk Tarihine Giri, Enderun, stanbul 1971, s.411

9 Sümer, a.g.e., s.167

10 Togan, “Sakalar”, BTTD, Say 23, s.30-31. Çincede “R” sesi yoktur. Dolaysyla bu kelime “Türküman”

eklinde olmaldr.

11 F.Krzolu, “Dede Korkut Ouz-Nameleri Corafyas Ve Düünceler”, I. Türkoloji Kongresi, stanbul 1980,

s.289-91

12 Faruk Sümer, Ouzlar, TDAV, stanbul1992, s.59-60. Osman Turan, Selçuklular Zamannda Türkiye,

Boaziçi, stanbul 1993, s.9

13 Toktam Ate, Osmanl Toplumunun Siyasal Yaps, Ankara 1994, Ümit, s.28

14 Toktam Ate,a.g.e., s.28. Ethem Ruhi Flal, Türkiye’de Alevilik-Bektailik, stanbul 1989, Selçuk, s.85-6

15 Sümer, a.g.e., s.59-60 Beyruni, Kagarl ve ran (14. Yy Reideddin) kaynaklar bu görütedir. Ebulgazi

Bahadr Han, ecere- Terakime, Tercüman, s.57-8

16 Sümer, a.g.e., s.60. bn- Kesir, Tarih-i Muhtar ve Mehmet Neri bu görütedir.

17 Detayl bilgi için baknz : Sümer, Ouzlar, s.163-69

18 Sümer, “Anadolu’da Moollar”, SAD, S.1, s.45-52

19 Bu konu hakknda baknz : Sümer, Ouzlar, s.173-5

20 Faruk Sümer, “Avarlar”, TDAD, S. 62, Ekim 1989, s.119

21 Kagarl Mahmut, Divan-I Lügat-t Türk (Besim Atalay),TDK, Ankara 1986, s.56

22 Faruk Sümer, Ouzlar, TDAV, stanbul 1992, s.201

23 Z. Velidi Togan, Ouz Destan,Enderun, stanbul 1971, s.50

24 Faruk Sümer, a.g.e., s.171

25 Ebul Gazi Bahadr Han, ecere- Terakime, Tercüman Yay., s.50

26 Fuat Köprülü, “Avar”, A II, stanbul 1979, s.28

27 Z. Velidi Togan, a.g.e., s.50

28 Bahaddin Ögel, Türk Mitolojisi I, TTK, Ankara 1993,s.339

29 Nitekim Günümüzde De Bu Tip Söyleyi Var. Azerbaycan’n Bakenti Bakü’nün Bulunduu Yarmada

Aperon (Avaran), Adige Cumhuriyeti Bakenti May-Kop (Türkçe Ya Bol Anlamnda) Yaknlarndaki Köy se

Aperonsky Adn Tar.

30 Krzolu, “Kars-An’da Manuçahr Camisi Ve Minaresi”, TDTD, S. 4 Nisan 1987, s.16. Krzolu, Kpçaklar,

TTK, Ankara 1992, s.205

31 Krzolu, Kpçaklar, TTK, Ankara 1992, s.203-09

32 Derleme Sözlüü, TDK, I. Cilt, s.74, 394, Ankara 1993, IX. Cilt, s.3303, Ankara 1977

33 Afar Kelimesi Azeri Aznda Ovar / Oyar eklinde De Söylenir.

34 F.Krzolu, Kpçaklar, TTK, Ankara 1992, s.205

35 Hasan Oraltay, Kazak Türkçe'si Sözlüü, TDAD. Kazakça’da Sesi Genellikle S ’Ye Çevrilir. Çuva Ve

Kazakçadaki Söyleyi Tarz Afar-Apar likisini Dorulamaktadr.

36 Bahattin Ögel, Türk Mitolojisi I, TTK, Ankara 1993, s.31-2

37 Abdulkadir nan, Tarihte Ve Bugün amanizm, TTK, Ankara 1986, s.42-3. Ongun Moolcadr. Türkçe Karl

Töz’dür (Kök-Mene Anlamnda). Bu Sözle Türkler Hangi Hayvan Veya Kutan Türediklerini Anlatm

Olurlard.

38 brahim Kafesolu, Türk Milli Kültürü, Boaziçi, stanbul 1989, s.286

39 Faruk Sümer, Ouzlar, s.167

40 Ebulgazi Bahadr Han, Secere- Terakime, s.50, Çure, Beyaz Doanlara Verilen Addr (Farsça). Laçin se

Altay Ve Dou Türkistan Türkçesinde Yine Doan Kuunun Addr. (Ögel, Türk Mitolojisi, s.362-63)

41 Faruk Sümer, a.g.e.,s.208

42 Tuncer Gülensoy, Orhun’dan Anadolu’ya Türk Damgalar, s.141-47-72

43 Orhan Cezmi Tuncer, Anadolu Kümbetleri – 1 (Selçuklu Dönemi), Ankara 1986, s.20, 43

44 Ebulgazi Bahadr Han, a.g.e., s.46, Ögel, a.g.e., s.363

45 Ebulgazi Bahadr Han, Türklerin Soykütüü, Tercüman, s.62

46 Ebulgazi Bahadr Han, a.g.e., s.68-71

47 Krzolu, Kürtlerin Türklüü, Ankara, 1968, s.35. Ylmaz Öztuna, Devletler Ve Hanedanlar III., Ankara,

1990, s.126.

48 Krzolu, Kpçaklar, s.205. Krzolu, Kür-Aras, Aran Kürtleri, 1966, s.407

49 Krzolu, An ehri Tarihi, Ankara 1982 s.5

50 Krzolu, Kürtlerin Türklüü, Ankara 1968, s.54,75

51 Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab I, TDK, Ankara 1989, s.39-40 (Bayburtlu Osman’n I. Murat (1574-

95) Devrinde Yazd Tevarih- Cedid- Mir’at-I Cihan Adl Eserinin “Bayundur Han” Bölümünde, Dede Korkut

Kitab le Yakndan lgili Ve ahs Adlar Harekeli Olan Bir Ksm Vardr. Bayburtlu Osman’n Bahrü’l-Ensab Adl

Bir Kitaptan Ald Ve Eski Bir Dede Korkut Ouznamesine Dayand Anlalan Bu Bilgilerde Ta-Ouz Beyleri

Arasnda Avar Beg Ad Geçmektedir). Krzolu, Dede Korkut Ouz Nameleri, stanbul 1952, s.9 (8. Dipnot-

Topkap Sarayndaki Ouz-Namenin Kopuk Yapraklarnda or-amsoldin, Yaanak, Kara Budak, Karaçuk-Çoban,

Sar Kalba Gibi ç-Ouz Ve Alp Aran, Avar, Dokar Gibi Ta-Ouz lbeleri Ve Hanedanlarnn Künyesi Yazl

Olduunu Sanyoruz), s.49

52 Krzolu, Kür-Aras-Aran Kürtleri, 6. Türk Tarih Kongresi Bildirilerinden Ayr Basm, 1966, s.385. Krzolu,

Dede Korkut Ouz Nameleri, stanbul 1952, s.49

53 “Sacoullar” Doutan Günümüze slam Tarihi VI, Ça, s.113

54 Ali Sevim, Selçuklu-Ermeni likileri, TTK, Ankara 1983, s.9

55 Togan, Umumi Türk Tarihine Giri, s.180

56 Krzolu, An ehri Tarihi, Ankara, 1982, s.14

57 Cemal Anadol, Hazar Yükselirken, Orkun Yay., stanbul 1992, s.66.

58 erafettin Terim, Kafkas Tarihinde Abhazlar Ve Çerkezlik Mefhumu, stanbul 1976, s.98-99

59 amil Cemidov, Kitab-I Dede Korkut, Ankara 1990, s.51

60 Osmanl Belgelerinde Azerbaycan Hanlklar, Babakanlk Arivi Yaynlar, stanbul 1992, s.19.

61 Krzolu, Albanlar Tarihi Üzerine (X. TTK Bildiriler Kitabndan Ayrbasm), Türkiye-Azerbaycan Dostluk

Dernei, Ankara 1994, s.60-1

62 Naci Akun, “Tarih Ve Bilim Kürtlerin Turanl Olduunu spatlamakta”, TK, Mays 1982, s.229, s.448

63 V. Bartold, Mool stilasna Kadar Türkistan, TTK, Ankara 1990, s.126

64 Avar Maddesi, Meydan Larousse, Cilt I, s.122

65 Hamit Zübeyr Koay, Erzurum Ve Çevresinin Dip Tarihi, TKAE, Ankara 1984, s.33 Bu Maara Kazlbel

Dann Yannda Bulunan Bayr Köyü Yaknndadr.

66 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Cilt 1-2, s.608

67 Fuat Köprülü, “Avar”, slam Ansiklopedisi II, stanbul 1979, s.29

68 Togan, “Azerbaycan”, slam Ansiklopedisi II, stanbul 1979, s.101.

69 Bütün Yönleriyle Besni, Komisyon, Besni 1987, s.32, 155

70 Mahmut Rivanolu, Dou Airetleri ve Emperyalizm, stanbul 1992, s.135

71 M. Beir Aan, Elaz-Tunceli-Bingöl llerinde Türk skan zleri, TKAE, s.96-99

72 Ahmet Buran, Dou Ve Güneydou Anadolu Üzerine Aratrmalar II, Boaziçi, Ankara 1992, s.23

73 Cemil Gülseren, Malatya li Azlar, TDK, Ankara 2000, s.34-5 Dulkadrl Afarlar, Doanehir (özellikle

Sürgü ve vevresinde) ve Darende’de (Ayval ve civar) bulunuyor. Bölgede yaayan Kurmanç adl airetler ise

Kay boyundandr. Arapkir’de de Avarlara rastlanyor. Avar boyundan olup “Remzi” mahlasn kullanan Ak

Mehmet Mevlüt (1848-1907) Arapkirli idi. Remzi’den bir dörtlük (Yurt Ansiklopedisi, 8. Cilt, s.5489) :

Güzeller içinde nam kurmusun

Canmn sevdii dilber olmusun

Remzi’yi ben öldürürüm demisin

Bab- ihsann tez eyle bari.

74 Refet Ynanç/Mesut Elibüyük, Kanuni Devri Malatya Tahrir Defteri (1560), Gazi Ün., Ankara 1983, s.75,

108, 118, 125, 134, 137, 175, 409-10, 450. Parantez içindekiler köylerin bal bulunduu nahiyelerdir.

75 M.Kemal Özergn; "14.Yy'da Türk Dünyasi", Milli Egitim Ve Kültür Dergisi, s.22,Ankara 1983

76 Köprülü, “Artukoullar”, slam Ansiklopedisi I, s.617

77Refet Ynanç, Mesut Elbüyük; Maras Tahrir Defteri I. Ankara 1988.s.17. Refet Ynanç; Dulkadir Beyligi,

Ankara 1989, s.7

78 Faruk Sümer, Çepniler, TDAV Yay., stanbul 1992, s.40 Çepni, Eymür, Bayndr, Karkn, dir, Alayundlu,

Döer, Bayat Boylaryla Beraber.

79 Bilgehan Atsz Gökda, “M.Ö. 2000’li Yllardan Günümüze Giresun’daki Türk Varl”, Giresun Tarihi

Sempozyumu Bildiriler (24-5 Mays 1996), Giresun Belediyesi Kültür Yaynlar, stanbul 1997, s.37

80 Enver Kartekin;Ramazan-Oullar Beylii Tarihi, stanbul1979, s.42-3

81 Faruk Sümer; Oguzlar, s.149. Faruk Sümer;Karakoyunlular,s.31

82 Tuncer Gülensoy, ”Elaz, Tunceli, Bingöl Ve Diyarbakr Yörelerindeki Boy, Soy, Oymak Ve Airet Adlar

Üzerine”, TDAD, ubat 1984

83 Köprülü, “Avar”, slam Ansiklopedisi I, s.29

84 Ylmaz Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi I, Ötüken, stanbul 1983, s.105

85 Ali Sevim, “Buyetü’t-Talep Fi Tarih- Halep’te Aksungur”, AÜTAD, Say 6-7, 1966, s.

86 Sümer, “Afarlar”, TDAD, Say 62, s.122

87 Ali Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanlar, TTK, Ankara, 1990, s.73-83. Cokun Alptekin, “Aksungur”,

TDVA II, stanbul 1989, s.296. M. A. Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, TTK, Ankara 1989, s.75

88 Erdoan Merçil, Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, TTK, Ankara 1991, s.215

89 Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, s.295

90 Merçil, Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, s.215-16

91 Köymen, s.295

92 Merçil, s.217-22

93 Merçil, s.223

94 Köymen, s.296

95 Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi II, stanbul, 1983, s.105.

96 Merçil, s.223-24

97 Osman Turan, Selçuklular Zamannda Türkiye, stanbul 1994, Boaziçi, s.510

98 Ahmet Nazif Efendi, Kayseri Tarihi, s.90

99 A. Yaar Ocak, Babailer syan, Dergah Yay., 2.Bask, s.129

100 Tekinda, “Karamanllar”, A IV, s.317

101 Fuat Köprülü, “Artukoullar”, A I, s.617

102 Köprülü, “Avar”, A II, s.29.

103 Sümer, “Avar”, TDVA IV, st 1991, s.160

104 Sümer, Ouzlar, s.201

105 Kerim Oder, Azerbaycan, stanbul, 1982, s.31-32.

106 Sümer, Ouzlar, s.201

107 Bedri Noyan, “Kürt Sözü Ve Kürt Türkleri Hakknda”, TK, s.245, Ankara 1983, s.587

108 Sümer, Ouzlar, s.202

109 Sümer, Ouzlar, s.203

110 ehabettin Tekinda, “Karamanllar”, A VI, stanbul 1988, s.317

111 Abdulhaluk Çay, Her Yönüyle Kürt Dosyas, s.91

112 . H. Uzunçarl, Anadolu Beylikleri, TTK, Ankara 1988, s.1. Halen Bu Bölgelerde Karamanl Diye Yer

Adlar Var. Faruk Sümer, Bu Oyman Adn Gence Ve Berdaa Hakimi Emir Karaman’dan (Bu ahs Kara

Yusuf’un Belerbeisiydi) Alm Olabileceini Söyler. Bu Yüzden Bu Obann Karaman-Oullar le lgisini üpheyle

Karlar. (Ancak, Karaman-Oullarnn Kurucusu Da Karaman Adn Tar. Biz Karaman’n Türklerde ahs Ad

Olarak Sk Kullanldn Biliyoruz.) Bu Oymak, Akkoyunlulardan tibar Görmedii çin Safevilere Katlm Ve

Kuruluunda Rol Almtr. Bayram Bey, Hüsam Bey, Emet Han, Zülfikar Han le Ahska Hakimi Halil Sultan Bu

Oymaktan di. (Sümer, Karakoyunlular, s.27)

113 Merçil, s.301

114 A. Yaar Ocak, Babailer syan, Dergah, stanbul 1980, s.123

115 Bu konuda detayl bilgi için baknz. Tahsin Ünal, “Nureddin Bey (Nure Sofi) Ermeni Deildir”, TDAD,

S.47, Nisan 1987, s.231-33

116 Merçil, s.302

117 Sümer, a.g.e., s.204

118 Ahmet Nazif Efendi, Kayseri Tarihi, s.90

119 bn Bibi, s.202-03

120 Merçil, s.302

121 Ocak, Babailer syan, s.156

122 Nevzat Kösolu, Türk Dünyas Tarihi ve Türk Medeniyeti Üzerine Düünceler, stanbul 1990, s.112

123 Erol Güngör, Tarihte Türkler, Ötüken, st 1988, s.130

124 bn Bibi, s.210-13

125 Merçil, s.302

126 Sümer, “Ramazanoullarna Dair Baz Yeni Bilgiler”, TDAD, Say:33, Aralk 1984, s.1.

127 Güngör, Tarihte Türkler, s.131

128 Merçil, s.303

129 Merçil, s.304

130 K. Yaar Kopraman, Msr Memlukleri Tarihi, s.184-91

131 Merçil, s.305-07

132 Öztuna, a.g.e., s.11, 18.

133 16. yüzylda Karaman’da sakin olan Piri adl bir cemaat bulunmaktadr. Bu cemaatten bazlar Tarsus

yöresinde Ula nahiyesine gelerek yerlemitir. 1519’da nüfuslar 7 hane idi. Daha sonraki tahrirlerde adna

rastlanmyor. Bu husus onlarn tekrar Karaman’a döndüklerini gösteriyor. (Ali Sinan Bilgili, Tarsus Sanca ve

Tarsus Türkmenleri, s.257)

134 Erdoan Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, TTK, Ankara 1991, s.283

135 Eref Buharal, “Kbrs’ta lk Türkler Veya ....”, TDAD, Say:95, s.104. Tekinda, “Memluk Sultanl Tarihine

Toplu Bak”, ÜEFTD, 1971, Say 25, s.26

136 Erdoan Merçil, “Alaiye Beylii”, TDVA II, stanbul 1989, s.333.

137 Robert Mantran, “Karamanl”, TDVA XXIV, stanbul 2001, s.451

138 Robert Mantran, “Karamanl”, TDVA XXIV, stanbul 2001, s.452

139 Hayrullah Efendi, Devlet- Aliyye- Osmaniye Tarihi I (Sad. Zuhuri Danman), stanbul 1971, Son

Havadis, s.96 (Germiyan Takmndan Ali ar Bey Aireti Ki – Bunlarn Kalntlarna Bugün Avar Aireti Derler).

Uzunçarl, Hayrullah Efendi’yi Nakleder (Anadolu Beylikleri, s.39). Fuat Köprülü, Osmanl Devleti’nin

Kuruluu, TTK, Ankara 1991, s.35

140 Z. V. Togan Ve . Tekinda, Kpçak-Kangl Olduklarn Söyler. Bu Konuda Geni Bilgi çin M. Ç. Varlk,

Germiyan-Oullar Tarihi Kitabna Baknz.

141 Tuncer Gülensoy, “ Kütahya Bölgesinin Etnik Yaps ” , TDTD, ubat 1988, Say 14, s.50

142 M. Ç. Varlk, Germiyanoullar Tarhi, s.8 Germiyanllarn çinde Harzem Airetleri Vard. Nitekim, Kütahya

Ve Çevresinde Horzum Adl Köylerin Ve Ege Bölgesinde Horzum Adl Oymaklarn Varl Bununla lgilidir.

Afyon Dinar’da Yaayan Afarlara Horzum Denilmesi De Tesadüf Olmasa Gerektir (Doç. Müjdat

Kayayerli’nin Verdii Bilgi) Ayrca Harzem-ah’lar Emrinde Saruhan Adl Bir Bey Vard Ki (Bu Saruhan’n

Babas Alpa di Ki Bize Sis Avarlarndan Alpal’ Hatrlatyor) Bu Saruhan-Oullarnn Atas Olmal. Bilindii Gibi

Saruhanllar Dier Bat Anadolu Beylikleri Gibi Germiyanllardan Ayrlmadr.

143 Köprülü, Osmanl Devletinin Kuruluu, s.35

144 M.Ç. Varlk, Germiyanoullar Tarihi, Ankara 1974, s.3 Ahmet Tevhid Bey, Germiyan Kelimesinin

Farsça Germ (Scak) Kelimesinden Geldiini Söyler. iro, Günümüzde Pötürge’ye Bal Örmeli Ve Tosunlu

Köyleridir (Osmanl Yer Adlar Sözlüü, Nuri Akbayar, s.154)

145 V. V. Barthold, Mool stilasna Kadar Türkistan, TTK, Ankara 1990, s.74

146 Togan, Bugünki Türkili Türkistan..., stanbul 1981, Enderun, s.45. Afganistan’da Gazne le Sistan

Arasnda Germsir Adnda Bir ehir Vard Ki 1202-27 Yllarnda Kuzey Hindistan’da Devlet Kuran Halaç

Türklerinin Kurucusu Muhammet Bahtiyar Buralyd. (Enver Konukçu, “Halaciler”, TDVA XV, stanbul

1997, s.227)

147 M.Beir Aan, Elaz, Tunceli Ve Bingöl’de Türk skan zleri, Ankara 1989, s.100

148 bn- Bibi, Selçuk-Name I (Mürsel Öztürk), Kültür Bak., Ankara 1996, s.50-51

149 Sümer, “Anadolu’da Moollar”, SAD, Say 1, Ankara 1970, s.47

150 bn- Bibi, s.164

151 Bu Dönemde Moollar Ve Selçuklular Ortak Hareket Ediyorlard. Selçuklu Ordusundaki Türkmenler se

Moollardan Nefret Ettikleri çin Savamyor Ve Hatta Kasten Esir Düüyorlard.

152 M. Ç. Varlk, s.23

153 bn- Bibi, s.238

154 Varlk, s.24

155 P. Wittek, Mentee Beylii, TTK, Ankara 1986, s.18, Ç. Uluçay, Saruhanoullar, A, Cilt X, s.239, H. Akn,

Aydnoullar, s.6, Uzunçarl, Anadolu Beylikleri, s.84

156 M.Ç. Varlk, a.g.e., s.93. Merçil, Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, s.296-97

157 Ylmaz Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi I, s.24-5

158 Mustafa Kara, “Abapu- Veli”, TDVA I, stanbul 1988, s.10

159 Nihat Azamat, “Divane Mehmet Çelebi”, TDVA IX, stanbul 1994, s.

160 ükrü Tekin Kaptan, Gönül Sultanlar Denizli’de, Denizli 1993, Sh.17 (Karaaaç Baba, Kumavar Köyünde

1327’de Ölmü Bir Uç Beyidir.)

161 Yurt Ansiklopedisi, 10. Cilt (Uak ili bölümü), s.7516. Uak’ta Avar Beyi söylencesi : Uak, Anadolu

Selçuklular döneminde bir snr kentidir. Çevresine Avar, Alayunt, Kaçar, Tekeli, Knkl gibi Türkmen

oymaklar yerletirilmitir. Anadolu’nun alnmas srasnda bu oymaklarn gösterdikleri yararllklar dillere

destandr. Buna ilikin yörede u söylence anlatlr. “Afar beylerinden biri ava çkmtr. Av peinde koarken Bizans

snrn aar, tutsak olarak tekfurun huzuruna çkarlr. Tekfur, “Buralarda ne aryorsun” diye sorduunda Afar beyi

“Hiç, canm skld da çevreyi öyle bir dolaaym, bir de kale fethedeyim dedim” der. Tekfur güler. “Kaleyi tek

bana m alacaksn”. Afar beyi de gülümser “Hayr, snrn ötesinde dan yamacnda on bin atlm var. Birkaç saate

dein dönmezsem buraya üüüp, ta üstünde ta brakmayacaklar. Çok kan dökülecek”. Tekfur korkar, on bin

atlyla ba edecek durumda deildir. Bir çare aramaya koyulur. “Aramzda bir bar anlamas yapsak, ben size ylda

bin altn, beyüz koyun, bir o kadar da at ile deve versem bu savatan vazgeçer misin ?”. Afar beyi öyle bir

düünür. “Kan dökülmesini stemeyen bir insansnz. Hatrnz için önerinizi kabul ediyorum. Hemen hazrlayn.

Ben döndükten sonra da yollayn. Sakn ola ki yola asker çkarmayn. Atllarm üstlerine adam gönderdiinizi

sanp, kaleye saldrrlar sonra...steklerimizi de tam zamannda gönderin”. Bizans tekfuru, böyle bir belay

savuturduu için honuttur. Tek bana böyle bir ii baard için gün geçtikçe ünü yaylan Afar beyi bir süre sonra

yöreye egemen olur.

162 Osman Turan, Selçuklular Zamannda Türkiye Tarihi, stanbul 1984, s.514.

163 bn Bibi, Selçuk-Name I, s.239

164 Uzunçarl; a.g.e.s.55-57

165 Tuncer Baykara, Denizli Tarihi, stanbul 1969, s.30-34

166 Yurt Ans., 5. Cilt (Isparta ili bölümü), s.3598-99. Isparta : Uzun hava olarak gurbet türküleri sevilir. En

tannm gurbet havalar ezgisi Afar Beyleri diye bilinendir. Geleneksel oyunlar Teke Zortlatmas Afar Oyunu

vardr. Yurt Ans., 3. cilt (Burdur ili bölümü), s.1598-99. Burdur halk müziinde Avar Beyleri türküsü bütün

köylerde söylenen uzun hava türüdür. Burdur zeybekleri arasnda da Avar Zeybei vardr. Buna Kesinti Zeybei

de denir. Kesinti, hüzünlü havalarn sonuna yaplan eklere denir. Yurt Ans., 3. cilt (Denizli ili bölümü),

s.2196. Gurbet havalarndan özellikle Avar Beyleri en sevilen uzun hava türüdür. Acpayam ve köylerinde

söylenir.

167 Tahir Kutsi Makal, Halkbilim ve Edebiyat, Toker yay., stanbul 1990. stanbul’da Ortadou Gazetesinde

kendisini ziyarete gittiimizde Hocamz bize yöredeki Avar köylerinin bir listesini vermiti.

168 Sümer, “Ramazan Oullarna Dair...”, s.1

169 Sümer, “Avarlar”, TDAD, Say 62, s.123

170 K. Y. Kopraman, Msr Memlukleri Tarihi, Kültür Bak., Ankara 1989, s.180

171 Sümer, Ouzlar, s.205

172 K. Y. Kopraman, Msr Memlukleri Tarihi, Kültür Bak., Ankara 1989, s.180

173 Mehmet Eröz, Atatürk-Milliyetçilik-Dou Anadolu, stanbul 1987, s.251. Halen günümüzde

Türkmenistan’da yaayan Teke boyunun alt kollarndan birisi Köpekler adn tar ki (Z. V. Togan, Bugünki

Türk-li Türkistan ve Yakn Tarihi, Enderun, stanbul 1981, s.75) anlan Köpek-Oullarnn kalnts olmaldr.

174 Refet Ynanç, Dulkadr Beylii, TTK, Ankara 1989, s.8

175 Enver Kartekin, Ramazanoullar Beylii Tarihi, stanbul 1979, s.42-43

176 Tekinda, “I. Beyazd Devrinde Çukurova’da Nüfuz Mücadelesi”, Belleten Xxx, Say:123, s.345.

177 Tekinda, “I. Bayezid Devrinde...”, s.346

178 Sümer, “Ramazan Oullarna Dair...”, s.4

179 Yaar Yücel, Timur’un Ortadou-Anadolu Seferleri Ve Sonuçlar, Ankara 1989, s.110-11

180 Faruk Sümer, Ouzlar, s.206

181 Kopraman, s.61

182 Faruk Sümer, Ouzlar, s.206, 208

183 K. Yaar Kopraman, Msr Memlükleri Tarihi, Ankara 1989, s.80, 84-85. Refet Ynanç, Dulkadr Beylii,

s.36-38. Faruk Sümer, Ouzlar, s.208-09

184 Refet Ynanç, Dulkadr Beylii, s.39-40

185 Faruk Sümer, Ouzlar, s.208

186 Kopraman, s.98

187 Kopraman, s.120

188 Kopraman, a.g.e., s.170-72. Refet Ynanç, Dulkadr Beylii, s.42. Faruk Sümer, Ouzlar, s.208

189 Faruk Sümer, Ouzlar, s.207

190 Sümer, Karakoyunlular, TTK, stanbul 1982, s.99. Kopraman, s.197

191 Faruk Sümer, Ouzlar, s.208

192 Faruk Sümer, Ouzlar, s.207, 209. Refet Ynanç, Dulkadr Beylii, 49-51

193 Sümer, a.g.e., s.209. Ebu Bekr- Tihrani, Kitab-I Diyarbekriyye (Çev. Mürsel Öztürk), Ankara 2001,

Kült. Bak., s.167

194 Refet Ynanç, Dulkadr Beylii, s.63-65

195 Refet Ynanç, Dulkadr Beylii, s.70-71. Faruk Sümer, Ouzlar, s.208

196 Tekinda, a.g.m., s.352. Faruk Sümer, Ouzlar, s.209

197 . H. Daniment, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi I, stanbul 1948, Türkiye Yay., s.10. Krzolu, Osmanllarn

Kafkas Ellerini Fethi, TTK, Ankara 1993, s.101-2. Elegez Revan’n Kuzeyindedir. Revan Türk Yerleim

Bölgesiydi. Buradaki Köy Adlarda % 90 Türkçeydi Ki Bir Ksm Afar Oba simleridir. Mesela, salu, Kozanlu,

manalu, Gencelü, Köseler, Avar, Koçkiri Köyü Gibi. (Ayn Eser, s.349)

198 Krzolu, Osmanllarn Kafkas..., s.94

199 Sümer, Safevi Devletinin..., s.99

200 Krzolu, Osmanllarn Kafkas..., s.102, 111

201 smet Mirolu, Kemah Sanca Ve Erzincan Kazas (1520-66), TTK, Ankara 1990, s.17

202 . H. Daniment, a.g.e., s.171.

203 Köprülü, “Avar”, s.30-1

204 Faruk Sümer, Karakoyunlular I, s.26, 99

205 M.K., Özergin, “Xv. Yy’da Türk Dünyas”, Milli Eitim Ve Kült. Derg., Say:22, Ankara 1983, s.64.

206 Faruk Sümer, Ouzlar, s.219

207 Ebu Bekr- Tihrani, Kitab-I Diyarbekriyye (Çev. Mürsel Öztürk), Ankara 2001, s.133-36, 167

208 Köprülü, a.g.m., s.30

209 Sümer, Ouzlar, s.219

210 Safeviler, smini eyh Safiyeddin’den Almtr. Safevi Tarikat Lideri Hoca Ali’nin Torunu Olan Cüneyd,

Sünni Olan Tarikat iiletirmi Ve Devletleme Sürecine Girmiti. Bu Ailenin Dip Dedesi Firuz ah Adl Sincar’l

Bir Kürt’tür.

211 Fuat Köprülü, "Avsar", Islam Ans. II, stanbul 1979, s.31

Krzolu, Osmanllarn..., s. 143. Krzolu ran Kaynaklarna Dayanarak Safevi Devletini Kuran Türkmenlerin

Timur Tarafndan (Ankara Sava Sonras) Anadolu’dan ran’a Göçürülen Boylar Olduunu Söyler (Krzoglu,

Osmanllarn Kafkas..., s.23-4). Sümer se ran Kaynaklarndaki Bu Bilginin Yanl Olduu Ve Türkmenlerin Daha

Sonra ran’a Geldii Kanaatindedir (Sümer, Safevi Devletinin..., s.7).

212 Faruk Sümer, "Avsar", TDVIA IV, stanbul 1991, s.160

213 Sümer, Safevi Devleti’nin..., s.49, 56

214 Köprülü, “Avar”, s.31

215 Sümer, Safevi Devleti, s.57, 60, 83-4

216 Sümer, Safevi Devletinin..., s.99

217 Krzolu, Osmanllarn Kafkas..., s.103, 167, 175, 194, 196, 206, 215-16, 246

218 Sümer, Safevi Devletinin..., s.94, 98, 100

219 Krzolu, Osmanllarn Kafkas..., s.151

220 Sümer, Safevi Devletinin..., s.98. Köprülü, “Avar”, s.33

221 Sümer, Safevi Devletinin..., s.99

222 Krzolu, Osmanllarn Kafkas..., s.189-90, 212, 219, 232

223 Sümer, Safevi Devletinin..., s.99

224 Krzolu, Osmanllarn Kafkas..., s.228

225 Köprülü, “Avar”, s.32

226 Krzolu, Osmanllarn Kafkas..., s.176. Sümer, Safevi Devletinin..., s.95

227 Sümer, Safevi Devletinin..., s.100. Köprülü, “Avar”, A I., s.31

228 Sümer, Safevi Devletinin..., s.110. Krzolu, Osmanllarn Kafkas..., s.256

229 Sümer, Safevi Devletinin..., s.113, 115

230 Krzolu, Osmanllarn Kafkas..., s.270

231 Sümer, Safevi Devletinin..., s.117-20, 123, 129

232 Sümer, Safevi Devletinin..., s.132-3. Köprülü, “Avar”, s.33

233 Sümer, Safevi Devletinin..., s.133

234 Krzolu, Osmanllarn Kafkas..., s.350. Sümer, Safevi Devletinin..., s.135

235 Sümer, Safevi Devletinin..., s.136, 138

236 Sümer, Safevi Devletinin..., s.139, 141, 145-6

237 Sümer, Safevi Devletinin..., s.148-9, 157

238 Sümer, Safevi Devletinin..., s.189

239 Köprülü, “Avar”, s.33 Bu Hanlarn simleri öyledir : Hoca Pir Budak, Hoca Pir Veli, Hoca Hasan Ali,

Hoca Hüseyin Ali, Hüsameddin, Hoca Hüseyin Ali Sani, Hoca Muhammet Rza, Hoca Ebu’l-Hasan, Hoca

Ali Kulu, Rza Kulu, Muhammet Kulu, Kelb- Ali, Abbas Kulu.

240 Sümer, Safevi Devletinin..., s.189-90

241Faruk Sümer, Ouzlar, s.220. Köprülü, “Avar”, s.33

242 Köprülü, “Avar”, s.32

243 Sümer, Ouzlar, s.222. Köprülü, “Avar”, s.31-2

244 Sümer, Safevi Devletinin..., s.190. Sümer, Ouzlar, s.220

245 Krzolu, Osmanllarn Kafkas..., s.17. 1578’de Özdemir Olu Osman Paa Tarafndan Fethedilip Bir Osmanl

Topra Haline Getirilmiti. amak Eyaletinin 15 Sancandan Biriside Ara (Krzolu’nda Ere) Sanca di. (s.305)

246 Sümer, Safevi Devletinin..., s.190-1

247 Sümer, Safevi Devletinin..., s.190-1

248 Köprülü Ve Krzolu Bu Obann Adn mirlü eklinde Kaydederler Ve 24 Ouz Boyundan Biri Olan

Eymürlerden Bir Kolun Afarlar Arasna Karm Olacan Söylerler. Burada unu Belirtelim; Ermenistan’da

Yaayan Ve Zaman Zaman Göç Eden En Son Günümüzde Karaba Olaylarndan Sonra Ermenistan’ Terkeden

Azeriler Bu mirler’dendi Ve Afar Olduklarn Beyan Ederlerdi (Erc. Ün. Türkçe Okutman Sayn Mahmut

Sarkaya)

249 Sümer, Ouzlar, s.221

250 Sümer, Safevi Devletinin..., s.191-2. Sümer, Ouzlar, s.221

251 Köprülü Ve Krzolu, ran’daki nallu Oymann manl Avar Olduunu Kabul Ediyor. manlu = nanlu = nallu.

Buna Benzer Bir Deiim De Usalu Adnda Vardr. Usalu = Usallu = Usanlu. Bu Bize manlu Adnn nallu’ya

Dönümesini Mantkl Göstermektedir. ran Kaynaklarnda manlu’nun Bazen nanlu eklinde Kaydedildiini De

Biliyoruz. Halep Türkmenleri Arasnda Gördüümüz nallular Da Köprülü Avarlarla lgili Görüyor. nallu Mirza

Ali Be’in 1728’de nallu Ve Afarlara Mütesellim Tayin Edilmesini (A. Refik Altnay, Anadolu’da Türk

Airetleri, s.183) Bununla lgili Görüyor. Dulkadrl Eli Arasndaki En Büyük Teekküllerden Birisi Olan manlu

Afarlar Aslnda Kuzey Suriye Avarlarndan Olup Buradan Göç Ederek Mara Civarna Geldiler. Demekki

Kuzey Suriye Türkmenleri çerisinde nallular le manlular Arasnda Bir Yaknlk Bulunma htimali Var.

252 Sümer, Safevi Devletinin..., s.191-2

253 Köprülü: a.g.e., s.33-4

254 Krzolu, “Avarlu le Dulkadrl Türkmanlarnn Körolu Oymaklar”, TK Yl 6 Say 66 Nisan 1968 s.361-62

Destan Kahraman Kör-Olu’nun ahsiyetinin, Bolu’daki Yol Kesip Halk Soyan Ekya Deilde Bir Türkmen

Aristokrat Olan Bu Hüsrev Sultan Olmas Gerektii leri Sürülmü, Yaad Tarih Olarak Ta Daha Eski Olduu

Ortaya Konulmutur.

255 Sümer, Oguzlar, s.222

256 Faruk Sümer; "Avsarlar", Türk Dünyasi Arastirmalari Dergisi 62, Subat 1988, s.132-133

257 Sümer, “Avarllar”, TDVA IV, stanbul 1991, s.164

258 . Safa Üstün, “ran-Safevilerden Günümüze Kadar”, TDVA XXII, stanbul 2000, s.401

259 Yusuf Hikmet Bayur, Hindistan Tarihi II, Ankara 1987, TTK, s.385

260 Sümer, “Avarllar”, TDVA IV, s.164

261 Faruk Sümer;"Afsarlar / Iran'da Hüküm Sürmüs Bir Türk Hanedani", TDAD, Say 41, stanbul 1986,

s.128

262 Üstün, s.401

263 Nevzat Köseoglu, Türk Dünyasi Ve Türk Medeniyeti Üzerine Düsünceler, stanbul.1990, s.511-512

264 Bayur, Hindistan Tarihi I, TTK, Ankara 1987, s.1-33

265 Kösolu, s.512

266 Sümer, “Avarllar”, TDVA IV, s.165

267 Bayur, Hindistan Tarihi I, s.49

268 Sümer, "Afsarlar", TDAD, Say 62, ubat 1988, s.134

269 Bayur, Hindistan Tarihi I, s.50. Mehmet Eröz, Eski Türk Dini Gök-Tanr nanc Ve Alevilik-Bektailik,

stanbul 1992, s.143. Nevzat Kösolu, Türk Dünyasi Ve Türk Medeniyeti Üzerine Düsünceler, stanbul 1990,

s.511-512

270 Köprülü, “Avar”, s.32-3

271 Sümer, “Avarllar”, TDVA IV, s.165-6

272 Bayur, s.104-5

273 Bayur, s.228

274 Sümer, "Avsarlilar" , TDVIA IV, stanbul 1991, s.165-166

275 Köprülü, “Avar”, s.32

276 Kerim Oder, Azerbaycan, stanbul 1982, s.33

277 Basbakanlik Arsivleri Komisyon, Azerbaycan Türk Hanlklar, Ankara 1992, s.8

278 Oder, a.g.e., s.31-33

279 Oder, a.g.e., s.60

280 Ahmet Bey Cevanir, "Karaba Hanlg'nn Tarihi" (Yusuf Gedikli), TDAD, Say 69, Aralk 1990. Babakanlk

Arivleri Komisyon, a.g.e., s.18. Ylmaz Öztuna, Devletler Ve Hanedanlar I, Ankara 1989, s.75. amil

Cemidov, Kitab-I Dede Korkut, Ankara 1990, s.44, 51

281 Krzolu, “Aran / Gence - Karaba’da Yiirmidörtlü le Otuzikilü Adl Uluslarn Oymaklar Ve Kür-Aras

Kürtlerinin Menei”, VI. TTK Bildiriler, Ankara 1967, s.363-413

282 Basbakanlik Arivleri Komisyonu, a.g.e., s.21

283 Sümer, Ouzlar, s.178

284 Yusuf Halaçolu, “Anadolu – Anadolu’nun Osmanl Hakimiyetine Geçii”, TDVA III, stanbul 1991,

s.116-7

285 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Haleb Sanca, Frat Ün., Elaz 2003, s.186-88

286 Sümer, Ouzlar, s.210

287 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Haleb Sanca, s.189-90

288 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Haleb Sanca, s.191-92. Yazar, Beylikli Avarnn Kut-Bei Oullarndan gelmi

olabileceini söylüyor. Nitekim Kayseri’nin Sarolan ilçesine yerleen Bucak Avarlar da kökenlerinin Kut-Bei

Oullarndan gelmi olabileceini söylüyor. Burada müstakil cemaatlerden olan Keçe Beli cemaatinin üç

kolundan biri Avar Kethüda uhdesinde olup 1526’da 12 hane idi.

289 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Haleb Sanca, s.200, 209, 211

290 brahim Hakk Konyal, Kilis Tarihi, s.128, 130-31. Bu defter, stanbul’da Babakanlk arivinde 279

numarada kaytl 184 sayfalk bir defterdir.

291 Faruk Sümer, Ouzlar, s.211. Sümer, “Avarlar”, TDAD, Say 62, s.125

292 Faruk Sümer, Ouzlar, s.210

293 A. Refik Altnay, Anadolu’da Türk Airetleri, stanbul 1989, s.82.

294 Faruk Sümer, “Boz-Ulus Hakknda”, DTCFD, Cilt VII, S.1, Mart 1949, s.30, 35. Tufan Gündüz,

Anadolu’da Türkmen Airetleri-Boz-Ulus Türkmenleri, Bilge, Ankara 1997, s.46

295 Sümer, “Avarlar”, TDAD, Say 62, s.125

296 Baknz. Sümer, “Boz-Ulus Hakknda”, Gündüz, Anadolu’da Türkmen Airetleri, muhtelif sayfalar.

297 Ahmet Refik Altnay, Anadolu’da Türk Airetleri, s.219

298 Faruk Sümer, Ouzlar, s.212

299 Refet Ynanç, Dulkadr Beylii, s.8

300 Yurt Ansiklopedisi, 3. cilt (Mara ili bölümü), s.

301 Faruk Sümer, Ouzlar, s.212

302 Faruk Sümer, Ouzlar, s.212-13

303 Faruk Sümer, Ouzlar, s.212

304 Yusuf Halaçolu, “Tahrir Defterlerine Göre 16. Yy’n lk Yarsnda Sis Sanca”, ÜEFTD, Say Mart 32,

stanbul 1979, s.837-70

305 Fahrettin Krzolu, “Kürtlerin Kökü Ouzlarn Bogduz ile Becen Boylarndandr”, TK, Ankara 1963, s.35

306 bn-i Bibi, Kitab- Diyarbekriyye, s.27, 30

307 Faruk Sümer, Ouzlar, s.213

308 Faruk Sümer, Ouzlar, s.213

309 Bu bölüm Cengiz Orhonlu’nun “Osmanl mparatorluunda Airetlerin skan” ve Yusuf Halaçolu’nun “18.

Yüzylda Osmanl’da skan Siyaseti” adl eserlerinden yararlanlarak hazrlanmtr.

310 Halaçolu, skan Siyaseti, s.28-33

311 Bu konuyla ilgili detayl bilgi için baknz. Mustafa Akda, Türk Halknn Dirlik ve Düzenlik Kavgas –

Celali syanlar, Bar Yaynlar, Ankara 1999

312 Orhonlu, Airetlerin skan, s.44-46. Halaçolu, skan Siyaseti, s.39-41

313 Halaçolu, skan Siyaseti, s.41-42

314 Orhonlu, Airetlerin skan, s.39-44, 47, 110-112. Halaçolu, skan Siyaseti, s.43-77

315 Orhonlu, Airetlerin skan, s.88-93. Halaçolu, skan Siyaseti, s.77-108

316 Orhonlu, Airetlerin skan, 108-110. Halaçolu, skan Siyaseti, s.109-110

317 Halaçolu, skan Siyaseti, s.110-121

318 Halaçolu, skan Siyaseti, s.121-124

319 Orhonlu, Airetlerin skan, s.78-80

320 Halaçolu, skan Siyaseti, s.125-30, 132-36. Orhonlu, Airetlerin skan, s.71, 78-80, 84-86

321 Orhonlu, Airetlerin skan, s. 58, 59, 61, 62, 66-70. Halaçolu, skan Siyaseti, s.136-41

322 Halaçolu, skan Siyaseti, s.141

323 Doan Avcolu, Türklerin Tarihi I, Tekin, Sh.171

324 Mustafa Özdemir, Haclar, Kayseri 1984, s.15

325 Hüseyin Cömert, Kayseri’de lk Nüfus Saym – 1831, l Kültür Müd. Yay., Kayseri 1993

326 Bu köyler ve köylerdeki Avar obalar unlardr. Akin’de Mahmudolu, Tafl, Söylemezli Alagöz’de Hallolu,

Kara Mehmetli, Tafl Amarat’ta Recepli, Hallolu, Kütüklü Argnck’ta Hallolu, Recepli Barsama’da Köseli

Bayramhacl’da Köseli, Hallolu Cebirli’de Afar Muslu Crgalan’da Kara Mehmetli, Hallolu, Sofular

Crlavuk’ta Mahmudolu, Sofular, Hac Mustafal, Öksüzlü Çukur’da Hac Mustafal, Köseli, Kasml, Recepli

Dada’da Gökçeli Dadasn’da Kara Mehmetli Dikir’de Saitli Dimitre’de Mahmudolu, Köseli, Köçekli, sal

Ebiç’te Mahmudolu, Köseli Efkere’de Mahmudolu, Recepli Elmal’da Mahmudolu Erkilet’te Canbaz,

Sofular, Kasm, Tafl, Köseli, Arap Hasan, sal, Hallolu Gergeme’de Söylemezli Germir’de Ali Aalar Gesi’de

Mahmudolu, Kozanl, Topuzlar, Avarl, Hac Mustafal, Hallolu, Köse Ahmetli Güllü’de Köseli Hasanarpa’da

Hallolu Havran’da Mahmudolu Höbek’te Köseli Isbdn’da Köseli, Gökçe Kalkanck’ta Tafl, Mahmudolu

Kanberli’de sal Karakaya’da Sofular, Öksüz Kelgin’de sal, Sofular, Köseli, Kadirli Kemer’de Hallolu, Arap

Hasanl Kenise’de Hallolu, Torun, Öksüz, Köçekli Kepez’de Kadirli, Recepli Kzk’ta Mahmudolu, Hallolu,

Köse Ahmetli, Köseli Kiçi Bürüngüz’de Recepli, Torun Koçcaz’da Köçekli, Köseli Kömür’de Kara

Mehmetli, Hallolu, sal Mahzemin’de Gökçe, Köseli, Hallolu, sal Mancusun’da Topuzlar, Avarl, Avar

Mehmetli Mardin’de Hallolu, sal, Recepli Mentee’de Köseli, Köçekli Molu’da Hallolu, Hac Mustafal,

Kasml, Sofular Muncusun’da Talolu, Hallolu Obruk’ta Vezirolu Oymaaaç’ta Tafl, sal, Recepli, Hallolu

Pozca’da Hallolu, Mahmudolu Pusatl’da Mahmudolu, Topuzlar, Garipahl Salur’da Burhanl Sarayck’ta

Kasml Sar Mehmetli’de Kasml, Hallolu Silahtarl’da Mahmudolu Süksün’de Gökçe, Mahmudolu

Süleymanl’da Kasml Taf- Kebir’de Tafl, Köseli Tagar’da Gökçe, Mahmudolu Tavlusun’da Recepli, Köseli,

Karamanl, Bostanc, sal Ulu Bürüngüz’de Köseli, Hac Mustafal, sal, Hallolu, Gökçe Üskübü’de Mahmudolu,

Hallolu Vartan’da Hallolu Vekse’de Kadirli Vengicek’te Hallolu Viranck’ta Köse Ahmetli, sal Yabani’de

Recepli Yamurbey’de Hallolu Yamaçl’da Sofular, Bostanc Yazr’da Hac Mustafal Yemliha’da Hallolu,

Sofular, Mahmudolu Yuval’da Hallolu, Mahmudolu, Köseli Zirve’de Köçekli, Vezirolu.

327 Emir Kalkan,” Kayseri’ye Yerleen Türk Topluluklar”, TDAD, Say 17, Nisan 1982, s.86-102

328 Bucak Avarlar ile ilgili detayl bilgi için sayn Haydar Erolu’nun hazrlad www.burunoeren.com sitesine

baknz. Sayn Erolu, kendi köyleri hakknda çok güzel, titiz ve örnek bir aratrma yapmtr.

329 Sefure Deveci, Kayseri’nin Tarihi Corafyas Üzerine Bir Deneme, EÜSBE, Lisans Tezi, Kayseri 1998,

s.179

330 Nazan Ölçer, Türk Ve slam Eserleri Müzesi-Kilimler, Eren Yay., stanbul 1988, s.68. Burada Babamdan

Duyduum Bir Bilgiyi Aktaryorum. Yaklak 35 Sene Evvel Babam Yahyal Köylerinde Çalmak çin Gezerken

Köyün Birinde (Karaköy Olduunu Hatrlyor) Yal Bir Amcayla Görütüünü Ve Bu Kiinin Asllarnn Avar

Olduunu Ancak Yeni Nesiller Tarafndan Unutulduunu Söylediini Belirtmiti

331 Sefure Deveci, Kayseri’nin Tarihi Corafyas Üzerine Bir Deneme, EÜSBE, Lisans Tezi, Kayseri 1998,

s.115-16, 119

332 Köprülü, a.g.m., s.36.

333 Sümer, Ouzlar, s.210

334 Sümer, a.g.e., s.210

335 Halit Erkiletliolu, Osmanllar Zamannda Kayseri, Ankara 1996, s.

336 A. Refik Altnay, Anadolu’da Türk Airetleri, stanbul 1989, s.82.

337 Halaçolu, 18. Yy’da Osmanl’da skan Siyaseti, s.116

338 Orhonlu, Airetlerin skan, s.95

339 Altnay, S,145-47, 176-77, 186-87

340 Muhammet Karaka, !8. Yy’n 2. Yarsnda Kayseri, EÜSBE, Yaynlanmam Doktora Tezi, Kay 199-, s.143

341 Altnay, s.214-215

342 Muhammet Karaka, 18. Yy’n 2. Yarsnda Kayseri, s.143-44

343 Muhammet Karaka, s.145, 155

344 Mustafa Keskin, “Kayseri Yöresindeki Airetlerin skan Hakknda”, KAYTAM I, Kayseri 1997, s.200.

Muhammet Karaka, 18. Yy’n 2. Yarsnda Kayseri, s.146

345 Emir Kalkan, “Afarlar”, TDAD, Say:19, Austos 1982, s.62

346 Helmuth Von Moltke, Türkiye Mektuplar, (Çev. Hayrullah Örs) Remzi Kit., stanbul 1969, s.217, 225,

227

347 Yurtsever, a.g.e., s.111. Avar beylerinin secereleri ve günümüzdeki uzantlar hakknda bir aratrmamz

devam etmektedir.

348 Faruk Sümer, Ouzlar, S215

349 Uygur Kocabaolu, Kayseri Sanca Hakknda Temen Bennet Tarafndan Hazrlanan Genel Rapor (1880),

Kayseri Ticaret Odas, Kayseri 1996

350 Cevdet Paa, Tezakir III, s.117

351 Yurtsever, a.g.e., s.176-177.

352 Yusuf Halaçolu, “Frka- Islahiye Ve Yapm Olduu skan”, ÜEFTD, Say Mart 27, stanbul 1973, s.1-2

353 Sümer, Ouzlar, s.159

354 Halaçolu, “Frka- Islahiye Ve...”, s.2

355 Halaçolu, s.3-5

356 Sümer, “Çukurova’nn Tarihine...”, s.85

357 Altnay, s.186. Sümer, Ouzlar, s.158

358 Dadalolu Dernei bakan avukat Halil brahim Yldrm’dan alnan bilgi. brahim Bey, abanl köyünden ve

Körcüklü sülalesindendir. Kendisi Kayseri yöresi Avarlar hakknda oldukça geni bir bilgiye sahip olup

kültürlü ve aydn bir ahsiyettir.

359 Sümer, “Çukurova Tarihine Dair Aratrmalar”, Tarih Aratrmalar Dergisi I, Ankara 1963, s.9

360 Sümer, “Çukurova...”, s.84-5 Cevdet Paa, Ma’ruzat Adl Eserinde “Kozan Sancan Oluturan Ahali

Selçuklulardan Kalma Türkler Olup Farsah Denir. Kozanoullarnn Piyade Askerleridir Ve Dalarda Otururlar.

Ceyhan Nehrinin Sa Tarafndaki Airetler se Süvari Askerleridir” Diye Bilgi Verir. (Ma’ruzat, Haz. Y.

Halaçolu, stanbul 1980, s.119)

361 Sümer, Ouzlar, s.157 Kozanoullarnn, Ramazanllar le Birlikte Çukurovaya Gelen 7 Üç-Oklu Aileden

Kusun’lardan Kald (Münir Kozanolu, Kozanoullar) Veya 14. Yy’da Çukurova’da Kozan Adyla Var

Olduklarn Söyleyenler De (Hüseyin Hüsameddin, Amasya Tarihi) Vardr.

362 Tekinda, “I. Bayezid Devrinde Çukurova’da Nüfuz Mücadelesi”, Belleten Xxx, Say 123, s.147-8

363 Altnay, s.162-3. Varsaklar, Bir Çok Türkmen Boyunun Birlemesinden Oluan Bir Federasyondur.

Varsaklar Oluturan Cemaatler unlardr. Kutemür, Esenlü, Gökçelü, Elvanlu, Kusun, Ula. Kutemür Varsak

Olduu üpheli Bir Obadr. Bunlardan Esenlü Adn Dodurga Oyma Beyi Esen Beyden Almtr. Bilindii Gibi

Dodurga 24 Ouz Boyundan Birisidir. Gökçelü se dir Adl Obalara Ayrlr. dir De Ouz Boylarndandr. Tahtac

Türkmenlerinin De Gökçelü Ve Esenlü Adl Oymaklar Var. Elvan Ve Kusun Bey, Kardetirler. Elvanolu

Karamanllarn Önde Gelen Beylerindendi. Kusunlarn Alt Obalar se Yahibeyli, Güçlübeyli, Karamusal,

Danmanl, Aliarlu, Selçuklu, Beydili Ve Karkn’dr. Beydili Ve Karkn Ouz Boylarndandr. Karamusallar se

Yaygn Bir Afar Obasdr. Aliarlu’nun se Germiyanllarla lgisi Olabilir. Ula’a Gelince, En Tannm Varsak

Beyidir. Ancak Ouz Boylarndan Salurlarda Ula Ad Oldukça Yaygndr. Dede Korkut’ta Salur Kazan’n Babas

Ula’tr. Ebulgazi De se Salur linin Beyi Ula Adn Tayor. (Varsaklarla ilgili derli toplu bilgi için bkz. Ali

Sinan Bilgili, Tarsus Sanca ve Tarsus Türkmenleri, s.157-62)

364 Maruzat, s.279

365 Ahmed Cevdet Paa, Tezakir III, Ankara 1991, s.110-111.

366 Maruzat, s.281. Tezakir, s.111

367Ahmet Cevdet Pasa; Tezakir III, s.140

368 Halaçolu, “Frka- Islahiye Ve...”, s.6-13

369Tahir Kutsi Makal; Halbilim Veedebiyat, ‹St.1990, s.96

370 Cevdet Paa, a.g.e., s.184-188.

371 Halaçolu, “Frka- Islahiye Ve...”, s.14

372 Emir Kalkan, a.g.m., s.70.

373 Mehmet Eröz, Yörükler, stanbul 1991, s.258.

374 Mirza Bala, Çerkezler, slam Ans. I, stanbul 1988, s.380.

375 Bedri Habiçolu, Kafkasya’dan Anadolu’ya Göçler Ve skanlar, Nart,

376 Hale Soysü, Kavimler Kaps – 1, Kaynak yay., stanbul 1992, s.15

377 A.Z.Özdemir, Avarlar Ve Dadalolu, stanbul 1985, s.45-46.

378 Cevdet Paa, a.g.e., s.157-158.

379 Halaçolu, “Frka- Islahiye Ve...”, s.19. Cevdet Paa, Tezakir, s.189-90

380 A.R. Yalkn, Cenupta Türkmen Oymaklar II, Ankara 1977, s.188.

381 Halaçolu, “Frka- Islahiye Ve...”, s.3, 20

382 Özdemir, a.g.e., s.50-51.

383 20. yy balarnda Kayseri vilayeti, Merkez, Develi, Bünyan ve ncesu kazalarna ayrlyordu. (Hfz Nuri,

Kayseri Sanca 1922, Kayseri 1995, s.8). Avarlarn yerletii saha olan Pnarba ise o vakitler Sivas’a baldr.

384 Yurt Ans., 1. cilt (Ankara ili bölümü), s.689. Ankara’da Avar az çok tutulur. Dadalolu’ndan “Aadan

Yusuf Paam Geliyor”, “Kalkt Göç Eyledi Avar Elleri” gibi. Aydost diye balayan Avar Bozlaklar halk

müziinin en yaygn türüdür. Üstelik Avar Halay da çok yaygndr.

Keskin, Krkkale Keskinliler Dernei yayn, Krkkale 1995. Krkkale’nin Keskin ilçesinde de gerek müzikleri,

gerek yemekleri, gerekse halk inanna ait motifler tamamen Avarlara hastr.

Yurt Ans. 1. Cilt (Adana ili bölümü), s.146-48. Uzun havalar daha çok sevilir. En çok sevilen havalardan

biri Afar Az’dr. Türkü ise Afar Beylerinde Gördüm Bir Güzel.

Yurt Ans., 5. Cilt (çel ili bölümü), s.3740. Yörede Türkmeni Afar Bozla tutulur. Ayrca u Dalarn Yükseine

Erseler türküsü çok sevilir.

Yurt Ans., 7. Cilt (Krehir ili bölümü), s.4944-45. Bozlak türü uzun havalar çok yaygndr. Aydost, Afar

Bozlaklar önemlidir. Aadan Yusuf Paam Geliyor yörenin sevilen türkülerindendir.

Yurt Ans., 9. Cilt (Nide ili bölümü), s.6230. Uzun havalar ve bozlaklar sevilir. Özellikle Ulukla ve

çevresinde Afar Bozlaklar yaygndr. Ayrca Kozanda türküsü de önemlidir.

Yurt Ans., 10. Cilt (Yozgat ili bölümü), s.7696. Uzun hava bölgesidir. En çok tutulanlar Afar Bozla ve Afar

Az’dr.

Yurt Ans., 9. cilt (Svas ili bölümü), s.6937-38. Svas’ta söylenen Sultan Gölü söylencesi bu yöreye gelen

göçebe Avar obalarndan birisine aittir.

385 Yurtsever, a.g.e., s.115

386 Yurtsever, a.g.e., s.215

387 Sümer, Yabanlu Pazar, TDAV, stanbul 1985, s.22-3

388 Özdemir, a.g.e., s.51-3

389 Özdemir, a.g.e., s.35.

390 Yaar Akbyk, Milli Mücadele’de Güney Cephesi (Mara), Kültür Bak., Ankara 1990, s.154

391 Yurtsever, a.g.e., s.115

392 Mehmet Eröz, Yörükler, TDAV, stanbul 1991, s.23-24

393 Bu Konuda detayl bilgi için baknz. Necdet Ekinci, Sanayileme ve Uluslama Sürecinde Toprak

Reformundan Köy Enstitülerine, Kültür Bakanl, Ankara 1997, s.14-32

394 Yakup Kadri Karaosmanolu, Yaban, stanbul 1968, s.100-11

395 Necdet Ekinci, a.g.e., s.43-74

396 Necdet Ekinci, a.g.e., s.156-57

397 Yusuf Durul, “Afarlar Ve Dokumalar”, I. Milletleraras Folklor Kongresi Bildiriler Cilt V, Ankara 1983,

s.76-78

398 Son Dönem Afar Yöneticileri. skan’dan Önce Avarlarn Banda (1856 Ylnda Ad Geçiyor) Arap

Hasanl’dan Çerkez Be Vard. skan’da se Avarlarn Banda Çerkez Be Olu Hac Be Bulunuyordu (Bkz. Cevdet

Paa, Tezakir)

399 Boz Adnn Boz-Ulus le Bir lgisi Olabilir. Beyler’den olmayan köyler genellikle Boz olarak adlandrlyor.

Ayrca Bozuk Adnn Da Kullanlmas Boz-Ok’tan Kalm Olabilir.

400 Nejat Göyünç, “Hane Deyimi Hakknda”, ÜEFTD, S.32, stanbul 1979, s.331-48

401 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Haleb Sanca, s.190-91

402 Tufan Gündüz, Anadolu’da Türkmen Airetleri, s.54

403 Sümer, “Boz-Ulus Hakknda”, s.51-53, 55-58.

404 C. Cahit Güzelbey, Bir Göç Hikayesi Ve Gaziantep eri Mahkeme Sicilleri, TDAD, Say 35, Nisan 1985,

s.126

405 Refet Ynanç/Mesut Elibüyük, Mara Tahrir Defteri I, Ankara 1988, s.172, 328-29

406 A. Refik Altnay, Anadolu’da Türk Airetleri, Enderun, stanbul 1989, s.20, 69

407 Tufan Gündüz, Anadolu’da Türkmen Airetleri –Boz-Ulus Türkmenleri-, Bilge, Ankara 1997, s.101

408 Orhonlu, Airetlerin skan, s.59, 61, 107

409 Altnay, s.112, 121

410 Orhonlu, Airetlerin skan, s.74, 79

411 Halaçolu, skan Siyaseti, s.82, 119

412 Orhonlu, Airetlerin skan, s.96

413 Halaçolu, skan Siyaseti, s.120

414 Altnay, s.171, 176-7

415 Halaçolu, skan Siyaseti, s.106-08

416 Altnay, s.191, 200

417 Sümer, Ouzlar, s.348-49

418 Altnay, s.219

419 Türkay, s.21-22, 46, 212

420 Halaçolu, skan Siyaseti, s.62

421 Halaçolu, skan Siyaseti, s.80

422 Türkay, s.180

423 Halaçolu, skan Siyaseti, s.55

424 Türkay, s.187

425 Dünü Ve Bugünüyle Karaman, (Haz. Abdullah Uysal, Necati Alodal, Musa Demirci), s.126

426 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Halep Sanca, s.186

427 Yusuf Halaçolu, “Tahrir Defterlerine Göre 16. Yy’n lk Yarsnda Sis Sanca”, ÜEFTD, Say Mart 32,

stanbul 1979, s.837

428 A. Refik Altnay, Anadolu’da Türk Airetleri, Enderun, stanbul 1989, s.66

429 Altnay, s.69-70. Rum Eyaleti u Livalardan Oluuyordu : Sivas, Amasya, Çorum, Boz-Ok, Divrii, Canik,

Arapgir. Anadolu Eyaleti se Kütahya, Saruhan, Aydn, Hüdavendigar, Kastamonu, Mentee, Bolu, Ankara,

Afyon, Teke, Çankr, Hamit, Sultanönü Ve Karas’dan Oluuyordu.

430 Halaçolu, skan Siyaseti, s.86

431 Türkay, s.197

432 Halaçolu, “16. Yy’n lk Yarsnda Sis Sanca”, s.838

433 Köprülü, a.g.m., s.36.

434 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Halep Sanca, s.187

435 Sümer, “Boz-Ulus Hakknda”, s.50

436 Sümer, Safevi Devletinin..., s.191-2. Sümer, Ouzlar, s.221

437 Sümer, Ouzlar, s.218

438 Türkay, s.204

439 Krzolu, Osmanllarn Kafkas..., s.17. 1578’de Özdemir Olu Osman Paa Tarafndan Fethedilip Bir Osmanl

Topra Haline Getirilmiti. amak Eyaletinin 15 Sancandan Biriside Ara (Krzolu’nda Ere) Sanca di. (s.305)

440 Sümer, Safevi Devletinin..., s.190-1

441 Sümer, Ouzlar, s.354. Bu Obalar unlardr. Karaçlu, maml (19. Yy Ortalarnda ran’da Bulunan Lady

Shell’in Listesine Göre Mazenderan Oymaklarndan Olan mamlu Cemaati 50 Ev di. – Sümer, Ouzlar, s.361)

Davudlu, Haydarl, Yorganl, Usallu, Klçl, Ganibeyli, Hasansalu, Kilelu, Yeberla, Tutmaklu, Adaklu,

Kuhgiluyeli, Karahasanl, Alibekli, Terzili Ve ahburanl. Nüfuslar se 25.000 Kiidir.

442 Osmanl Devleti le Azerbaycan Hanlklar Arasndaki Münasebetler, Babakanlk Arivleri, Ankara 1992,

s.24

443 Sümer, Ouzlar, s.361

444 Sümer, “Avarlar”, TDAD, S.62, ubat 1988, s.132-33.

445 Türkay, s.212, 347

446 Türkay, s.212

447 Sümer, Ouzlar, s.210

448 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Halep Sanca, s.187

449 Halaçolu, “16. Yy’n lk Yarsnda Sis Sanca”, s.839

450 Türkay, s.214

451 Refet Ynanç/Mesut Elibüyük, Mara Tahrir Defteri I, Ankara 1988, s. 347

452 Mehmet Tekin, “Yer Adlarnn Önemi - Aydomu Yer Adlar” Güneyde Kültür, Saay 18 1990

453 Tufan Gündüz, Anadolu’da Türkmen..., s.102-03, 150-52

454 Altnay, s.121

455 Orhonlu, Airetlerin skan, s.95. Halaçolu, skan Siyaseti, s.82, 119

456 Türkay, s.217, 325, 623

457 Altnay, s.47

458 A. Refik Altnay, Anadolu’da Türk Airetleri, stanbul 1989, s.82.

459 Altnay, s.112

460 Halaçolu, skan Siyaseti, s.88

461 Türkay, s.53, 221

462 Halaçolu, “16. Yy’n lk Yarsnda...”, s.840-1

463 Ali Sinan Bilgili, Tarsus Sanca ve Tarsus Türkmenleri, Kültür Bak., Ankara 2001, s.237

464 Türkay, s.221

465 Türkay, s.53, 221, 420

466 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Halep Sanca, s.187

467 Faruk Sümer, Ouzlar, s.213

468 Orhonlu, Airetlerin skan, s.95

469 brahim Ylmazçelik, 19. Yüzyln kinci Yarsnda Dersim Sanca, Elaz 1999, s.125. Balabanllar, Almatl,

Alota, Ferhat Ua ve Süleyman Ua obalarna ayrlr.

470 Türkay, s.23

471 Halaçolu, “16. Yy’n lk Yarsnda...”, s.841

472 Türkay, s.23, 232, 237

473 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Halep Sanca, s.187

474 Refet Ynanç/Mesut Elibüyük, Mara Tahrir Defteri I, Ankara 1988, s.314

475 Altnay, s.86

476 Sümer, Ouzlar, s.212. Bilindii Gibi Bala’da Afar Adl Bir Kasaba Vardr.

477 Yurt Ansiklopedisi, 10. Cilt (Zonguldak ili bölümü), s.7804, 05. Bartn yöresinde Avar az özellikleri ar

basar. Ayrca Zonguldak’ta söylenen Büyük Göl söylencesi de bu bölgeye gelmi olan göçebe Avar

obalarndan birisine aittir. Söylence öyledir. Bu göl yaknlarndaki köylerden birinde güzeller güzeli bir kz

yaamaktadr. Güzellii yannda iyi yüreklilii ve becerikliliiyle de çevresinin sevgisini kazanan kzn ünü krk

köye yaylmtr. Kza sevdalanan onunla evlenmek isteyen çoktur, ama kz hiç birisine yüz vermez. Günlerden

bir gün bir göçebe oba gelip buraya çadr kurar. Oba bakannn yiit, yakkl bir olu vardr. Gençler birbirini görür

görmez sevdalanrlar. Yol üstünde görümeleri, kaçamak bakmalar ksa sürede köye yaylr, kzn babasnn kulana

dek gelir. Baba çok öfkelenir. “Ben kzm yersiz-yurtsuz göçebeye verir miyim. Kiiye yer gerek, yurt gerek.

Yeri-yurdu olmayana kz vermem” diye barr. Kz eve kapayp, banda beklemeye balar. Olay duyan oba ba da

kzar. “Konar-göçer Afar’a el kz yaramaz. Obamz da kz m yok ki olum böyle davranr” diye çkr delikanlya.

Sonra da buyruk verip çadrlar toplatr, göç yoluna koyulurlar. Üzüntüsünden yemeden-içmeden kesilen kz,

günün birinde yolunu bulup evden kaçar, çadrlarn bulunduu yere varr. Bakar ki çadrlar toplanm, sevdiinden

bir iz bile kalmam “Aladm, güldüm, ömrümde bir kez sevdim, onu da benden kaçrdlar, artk bu dünya

neyime gerek"”deyip kendini Büyük Göl’ün sularna atar. O srada obasndan kaçp kz aramaya gelen delikanl

da köye varr. Sevdiinin kendini göle attn duyunca o da yosun yeili sulara dalar. Gel zaman git zaman gölde

bir çift ördek belirir. Öbürlerinden ayr, bütün gün koklap gezer, su yüzünde süzülüp dururlar. nana göre

bunlar, dünyada birbirlerine kavuamayan iki sevdaldr. Gölde bir zaman birlikte yüzdükten sonra, anszn

ortadan yiterler. Kimse nereye gittiklerini, nasl yaadklarn bilmez.

478 Köprülü, “Avar”, s.35

479 Türkay, s.235

480 Refet Ynanç/Mesut Elibüyük, Mara Tahrir Defteri I, Ankara 1988, s.130, 338

481 Türkay, s.234

482 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Haleb Sanca, s.191

483 Refet Ynanç/Mesut Elibüyük, Mara Tahrir Defteri II, s.570

484 Halaçolu, skan Siyaseti, s.49

485 Halaçolu, “16. Yy’n lk Yarsnda...”, s.842

486 Refet Ynanç/Mesut Elibüyük, Mara Tahrir Defteri II, Ankara 1988, s.530, 662

487 Türkay, s.249

488 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Haleb Sanca, s.190

489 Türkay, s.251

490 C. Cahit Güzelbey, Bir Göç Hikayesi Ve Gaziantep eri Mahkeme Sicilleri, TDAD, Say 35, Nisan 1985,

s.126

491 Orhonlu, Airetlerin skan, s.95

492 Güzelbey, s.126

493 Türkay, s.257

494 Türkay, s.257

495 Tufan Gündüz, Anadolu’da Türkmen Airetleri, s.58

496 Ali Sinan Bilgili, Tarsus Sanca ve Tarsus Türkmenleri, s.283

497 Dünü Ve Bugünüyle Karaman, (Haz. Abdullah Uysal, Necati Alodal, Musa Demirci), s.126

498 Halaçolu, skan Siyaseti, s.69, 84

499 Orhonlu, Airetlerin skan, s.118

500 Sümer, Ouzlar, s.352

501 Türkay, s.174, 262

502 Halaçolu, skan Siyaseti, s.55

503 Türkay, s.180

504 Halaçolu, “16. Yy’n lk Yarsnda...”, s.843-4

505 Halaçolu, “16. Yy’n lk Yarsnda...”, s.839

506 Türkay, s.268

507 Sümer, “Anadolu’da Moollar”, SAD, Say I, 1969, s.147

508 Sümer, Ouzlar, s.127

509 Sümer, Safevi Devletinin..., s.4

510 Muzaffer Ürekli, “Celayirliler”, TDVA VII, stanbul 1993, s.264

511 Sümer, Safevi Devletinin..., s.157

512 Köprülü, “Afar”, s.35

513 Sümer, Ouzlar, s.360, 364

514 Türkay, s.67

515 Altnay, s.54. Sümer, Ouzlar, s.211

516 Türkay, s.277

517 Faruk Sümer, Ouzlar, s.214

518 Cemal Anadol, Hazar Yükselirken, Kamer Yay., stanbul, 1992, s.66.

519 erafettin Terim, Kafkas Tarihinde Abhazlar Ve Çerkezlik Mefhumu, stanbul, 1976, s.98-99

520 amil Cemidov, Kitab-I Dede Korkut, Ankara 1990, s.51. Sümer’e Göre Terekeme Denilen Türkler,

Otuz-kililerin Kalntsdr.

521 Ahmet Bey Cevanir, “Karaba Hanl’nn Tarihi”, TDAD, Say 69, Aralk 1990, s.X. Osmanl Belgelerinde

Azerbaycan Hanlklar, Bab. Arivleri, stanbul 1992, s.18. amil Cemidov, Kitab-I Dede Korkut, Kültür Bak.,

Ankara 1990, s.44, 51

522 Sümer, Safevi Devletinin Kuruluu..., TTK, Ankara 1992, s.199-200

523 Kerim Oder, Azerbaycan, Boaziçi, stanbul 1982, s.71

524 Babakanlk Arivleri Komisyonu; a.g.e. , s.21

525 Sümer, Ouzlar, s.359

526 Altnay, s.103-04

527 Orhonlu, Airetlerin skan, s.73-75. Altnay, s.124, 128, 130. Halaçolu, skan Siyaseti, s.59-60, 81-83

528 A. Refik Altnay, Anadolu’da Türk Airetleri, Enderun, stanbul 1989, s.156, 183. Halaçolu, skan Siyaseti,

s.63

529 Türkay, s.26, 278-9

530 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Haleb Sanca, s.191

531 Orhonlu, Osmanl mparatorluu’nda Derbent Tekilat, stanbul 1990, s.106.

532 Türkay, s.282

533 Halaçolu, “16. Yy’n lk Yarsnda...”, s.845

534 Türkay, s.269

535 Sümer, “Boz-Ulus Hakknda”, s.54, 58-59

536 Ali Sinan Bilgili, Tarsus Sanca ve Tarsus Türkmenleri, Kültür Bak., Ankara 2001, s.198

537 Orhonlu, Airetlerin skan, s.61, 69

538 Orhonlu, Airetlerin skan, s.95. Halaçolu, skan Siyaseti, s.82, 119

539 Orhonlu, Airetlerin skan, s.111

540 Halaçolu, skan Siyaseti, s.88

541 Sümer, Ouzlar, s.348-49

542 Türkay, s.67, 270-1, 294

543 Türkay, s.465-6

544 Türkay, s.760

545 Tufan Gündüz,Anadolu’da Türkmen..., s.150

546 A. Refik Altnay, Anadolu’da Türk Airetleri, stanbul 1989, s.78, 83

547 Orhonlu, Osmanl mparatorluu’nda Derbent Tekilat, stanbul 1990, s.106.

548 Altnay, s.212

549 Türkay, s.26, 72, 299

550 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Halep Sanca, s.187

551 Krzolu, “Avarlu le Dulkadrl Türkmanlarnn Körolu Oymaklar”, TK Yl 6 Say 66 Nisan 1968 s.361-62.

Sümer, Oguzlar, s.222

552 Türkay, s.302

553 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Haleb Sanca, s.190

554 Afyoncu, s.12

555 C. Cahit Güzelbey, Bir Göç Hikayesi Ve Gaziantep eri Mahkeme Sicilleri, TDAD, Say 35, Nisan 1985,

s.126

556 Tufan Gündüz, Anadolu’da Türkmen Airetleri -Boz-Ulus Türkmenleri-, Bilge Yay., Ankara 1997, s.64-

65

557 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Halep Sanca, s.211

558 Orhonlu, Airetlerin skan, s.59, 107-08. Çöpüler, Dier Oymaklar Gibi Yerinden Kaçm, Ancak Tekrar

skan Edilmi.

559 Halit Erkiletliolu, Osmanllar Zamannda Kayseri, Ankara 1996, s.

560 Halaçolu, skan Siyaseti, s.45-46

561 Ahmet Nazif, Kayseriyye ehri, s.x. Muhammet Karaka, 18. Yy’n 2. Yarsnda Kayseri, s.142-43

562 Halaçolu, skan Siyaseti, s.62

563 Türkay, s.305

564 Ali Sinan Bilgili, Tarsus Sanca ve Tarsus Türkmenleri, s.240

565 Türkay, s.307

566 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Halep Sanca, s.187

567 H. B. Karadeniz, Atçeken Oymaklar, Yaynlanmam Doktora Tezi, E.Ü.s.B.E., Kayseri 1995, s.258

568 C. Cahit Güzelbey, Bir Göç Hikayesi Ve Gaziantep eri Mahkeme Sicilleri, TDAD, Say 35, Nisan 1985,

s.126

569 Halaçolu, skan Siyaseti, s.47-48

570 Halaçolu, skan Siyaseti, s.76. Zeynep Korkmaz, Nevehir Ve Yöresi Azlar, TDK, Ankara 1994, s.10

571 Hamza Aksüt, Hasançelebi Ve Çevresi Tarihi, Ankara 1998, s.59, 74

572 Türkay, s.27, 317

573 Türkay, s.333

574 Sümer, “Boz-Ulus Hakknda”, s.54

575 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Halep Sanca, s.187

576 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Halep Sanca, s.187

577 Halaçolu, “16. Yy’n lk Yarsnda...”, s.847-8

578 Tufan Gündüz, Anadolu’da Türkmen..., s.67-68

579 Türkay, s.328, 734

580 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Haleb Sanca, s.190

581 Orhonlu, Airetlerin skan, s.78

582 Köprülü Ve Krzolu Bu Obann Adn mirlü eklinde Kaydederler Ve 24 Ouz Boyundan Biri Olan

Eymürlerden Bir Kolun Afarlar Arasna Karm Olacan Söylerler. Burada unu Belirtelim; Ermenistan’da

Yaayan Ve Zaman Zaman Göç Eden En Son Günümüzde Karaba Olaylarndan Sonra Ermenistan’ Terkeden

Azeriler Bu mirler’dendi Ve Afar Olduklarn Beyan Ederlerdi (Erc. Ün. Türkçe Okutman Sayn Mahmut

Sarkaya)

583 Sümer, Ouzlar, s.221. Sümer, "Avarlar", Türk Dünyas Aratrmalar Dergisi, Say 62, ubat 1988, s.132-133

584 Bahaeddin Yediyldz, Ordu Kazas Sosyal Tarihi, Kültür ve Turizm Bakanl, Ankara 1985, s.21

585 Türkay, s.341

586 Türkay, s.344-5

587 Halaçolu, “16. Yy’n lk Yarsnda...”, s.849

588 Türkay, s.326, 349

589 Türkay, s.364

590 Halaçolu, “16. Yy’n lk Yarsnda...”, s.850

591 Türkay, s.368

592 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Halep Sanca, s.182

593 Halaçolu, skan Siyaseti, s.120

594 Türkay, s.371, 516

595 Eröz, “Ege Bölgesinde...”, s.186

596 Türkay, s.372

597 Mehmet Eröz, “Ege Bölgesinde Yer (Köy-ehir) Adlar”, Reit Rahmeti Arat çin, TKAE, Ankara 1966,

s.182

598 M. Çetin Varlk, Germiyan-Oullar Tarihi, Atatürk Ün., Ankara 1974, s.22

599 Sümer, Ouzlar, s.146

600 Halaçolu, ”!6. Yy’n lk Yarsnda...”, s.837

601 Ali Sinan Bilgili, Tarsus Sanca Ve Tarsus Türkmenleri, Kültür Bak., Ankara 2001, s.188. (Aliarl obas

1519’da 14 hane, 1523’te 30, 1526’da 26, 1536’da 50, 1543’te 50 ve 1572’de 59 hane idi.)

602 Refet Ynanç/Mesut Elibüyük, Mara Tahrir Defteri II, Ankara 1988, s.509-10, 515, 778

603 Türkay, a.g.e., s.200, 325, 429

604 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Halep Sanca, s.187

605 Türkay, s.82, 377

606 Halaçolu, “16. Yy’n lk Yarsnda...”, s.851

607 Türkay, s.377

608 Krzolu, Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi, s.353

609 Sümer, Safevi Devletinin..., s.200

610 Orhonlu, Airetlerin skan, s.73-74. Halaçolu, skan Siyaseti, s.59-60, 181-83

611 Altnay, s.131

612 Sümer, “Ramazan Oullarna Dair...”, s.1

613 Sümer, “Avarlar”, TDAD, Say 62, s.123

614 K. Y. Kopraman, Msr Memlukleri Tarihi, Kültür Bak., Ankara 1989, s.180

615 Tekinda, a.g.m., s.352. Faruk Sümer, Ouzlar, s.209

616 Sümer, Safevi Devletinin..., s.190. Sümer, "Avarlar", Türk Dünyas Aratrmalar Dergisi 62, ubat 1988,

s.132-133

617 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Haleb Sanca, s.190

618 Sümer, “Boz-Ulus Hakknda”, s.50

619 Tufan Gündüz, Anadolu’da Türkmen Airetleri – Boz-Ulus Türkmenleri, Bilge Yay, Ankara 1997, s.73

620 Afyoncu, s.16

621 Altnay, s.119

622 Türkay, s.83, 326, 386

623 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Haleb Sanca, s.191

624 Türkay, s.389

625 Afyoncu, s.11, 14

626 A. Refik Altnay, Anadolu’da Türk Airetleri, stanbul 1989, s.82.

627 Orhonlu, Airetlerin skan, s.92

628 Türkay, s.215, 389-90, 442, 394

629 A. Refik Altnay, Anadolu’da Türk Airetleri, stanbul 1989, s.82.

630 Orhonlu, Airetlerin skan, s.92

631 Halaçolu, skan Siyaseti, s.115

632 Türkay, s.29, 396. Mustafabeyli s.126

633 Türkay, s.401

634 A. Refik Altnay, Anadolu’da Türk Airetleri, stanbul 1989, s.82.

635 Halaçolu, 18. Yy’da Osmanl’da skan Siyaseti, s.116

636 Türkay, s.392, 401-2. Ayrca Türkay, Eserinde Halilolu Obasnn Dier Adn Da Hac Halil Olarak

Vermektedir. Bu Adda Bir Oba 1707’de Adana’da Bulunmaktadr (Halaçolu, skan Siyaseti, s.121). Ancak

Bu ki smin Ne Derece Örtütüü Bizce Bilinmiyor. Çünkü, Kayseri’deki Haliloullar Bu Hac Halil smini

Kullanmyorlar. Halilbeyli Adn Tayan Dier Bir Oba Da Kilis, Kars-I Mara, Uzeyr, Saruhan, Dündarl,

Manavgat, Antakya, Çamard, Söbice – Mentee’de Gözüküyor (Türkay, s.401). Ancak Bu Obann Da

Halilolu Avaryla lgisi üpheli.

637 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Halep Sanca, s.188

638 Halaçolu, “16. Yy’n lk Yarsnda...”, s.851

639 Cengiz Orhonlu, Osm. mp’da Airetlerin skan, Eren Yay, stanbul 1987, s.43/N

640 Altnay, s.104

641 Orhonlu, Airetlerin skan, s.111. Halaçolu, skan Siyaseti, s.75-76

642 Bölgede Yaptm Çalmada Bana Büyük Yardmlar Olan Heriklilerden Sevgili Dostum Necati Kale

(Karayanalak Köyünden) le Sevgili Aabeyim Erdoan ahin’i Burada Anmay Görev Sayyorum.

643 Refet Ynanç/Mesut Elibüyük, Mara Tahrir Defteri II, s.709

644 Bayram Kodaman, Sultan I. Abdulhamid’in Dou Anadolu Politikas, Orkun, st 1983, s.149, 158

645 Mardin, Komisyon, Bankas, s.15

646 Yaar Kalafat, ark Meselesi Inda eyh Sait Olay, Boaziçi, Ankara 1992, s.49, 53. Suat lhan, 8. Kolordu

Bölgesindeki syanlar, Harp Akademisi, stanbul 1971, s.54

647 Türkay, s.90-1, 407, 417

648 M. Ç. Varlk, Germiyan-Oullar Tarihi, s.8-9. Sümer, Ouzlar, s.148

649 Sümer, Ouzlar, s.351

650 Altnay, s.148, 151. Orhonlu, Airetlerin skan, s.112

651 Türkay, s.88, 90, 422

652 Halaçolu, skan Siyaseti, S55

653 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Haleb Sanca, s.190

654 Türkay, s.420

655 Faruk Sümer, Ouzlar, s.213

656 Türkay, s.420

657 Refet Ynanç/Mesut Elibüyük, Mara Tahrir Defteri I, Ankara 1988, s.249

658 Halaçolu, skan Siyaseti, S55

659 Erhan Afyoncu, Kayseri Sancanda Yörükler (1483-1584), Kayseri Ve Yöresi Tarih Sempozyumu

Bildiriler I, KAYTAM, Kayseri 1998, s.12

660 Türkay, s.425

661 Refet Ynanç/Mesut Elibüyük, Mara Tahrir Defteri II, s.738, 740

662 Halaçolu, skan Siyaseti, s.62, 86

663 Bütün Yönleriyle Besni, Halit Erturul Bk. Komisyon, Besni 1987, s.13, 29, 30, 155. lçe’de Alikler

Sülalesi (Soyadlar Aar Ve Sümer Olan Aileler). Afar Olan Dier Aileler unlardr. üküroullar le Helvaczadeler

Karamanoullarndan nme, Tilekliler Tilek Köyünden Gelme, Kocaalar 16. Yy’da ran’dan Gelme.

664 Bütün Yönleriyle Besni, s.25-7

665 Bütün Yönleriyle Besni, s.124-5

666 A. Refik Altnay, Anadolu’da Türk Airetleri, stanbul 1989, s.82.

667 Halaçolu, skan Siyaseti, s.117

668 Türkay, s.426

669 Altnay, s.112

670 Orhonlu,Airetlerin skan, s.79, 96

671 Mustafa Keskin, “Kayseri Yöresindeki Airetlerin skan Hakknda”, KAYTAM I, Kayseri 1997, s.197

672 Türkay, s.93, 430

673 Tufan Gündüz, Anadolu’da Türkmen Airetleri –Boz-Ulus Türkmenleri-, Bilge, Ankara 1997, s.101

674 Bahattin Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri 3, Ankara 1997, s.277

675 Muharrem Bayar, “Bolvadin Civarnda Türk Airetleri”, Standart Dergisi, S.411, Mart 1996, s.101

676 Cevdet Türkay, Osmanl mp.’Da Oymak, Airet, Cemaatlar, Tercüman, stanbul 1979, s.179, 431

677 Refet Ynanç, Dulkadr Beylii, s.8

678 Faruk Sümer, Ouzlar, s.212

679 Refet Ynanç/Mesut Elibüyük, Mara Tahrir Defteri II, Ankara 1988, s.533

680 Faruk Sümer, Ouzlar, s.213

681 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Halep Sanca, s.182

682 Refet Ynanç-Mesut Elibüyük, ... Sayl Tahrir Defteri, s.

683 Halaçolu, skan Siyaseti, s.68

684 Türkay, s.93

685 Sümer, Safevi Devletinin..., s.191-2

686 Köprülü: a.g.e., s.33-4

687 Faruk Sümer; "Avsarlar", Türk Dünyasi Arastirmalari Dergisi 62, Subat 1988, s.132-133

688 Sümer, Ouzlar, s.357, 363

689 Türkay, s.434

690 Halaçolu, “16. Yy’n lk Yarsnda...”, s.853

691 Halaçolu, skan Siyaseti, s.122. Orhonlu, Airetlerin skan, s.79

692 Türkay, s.326, 438-9

693 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Haleb Sanca, s.191

694 Erhan Afyoncu, “Kayseri Sancnda Yörükler”, KAYTAM II, Kayseri 1998, s.2-4

695 Altnay, s.107. Türkay , s.457

696 Orhonlu, Airetlerin skan, s.67

697 Halaçolu, skan Siyaseti, s.120

698 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Haleb Sanca, s.192

699 Mahmut Rivanolu, Dou Airetleri ve Emperyalizm, Türk Kültür Yayn, s.120

700 Ylmaz Akbulut, Bingöl Tarihi, Kültür Bak., Ankara 1995, s.106.

701 H. B. Karadeniz, Atçeken Oymaklar, Yaynlanmam Doktora Tezi, E.Ü.s.B.E., Kayseri 1995, s.268

702 Halaçolu, skan Siyaseti, s.55

703 Türkay, s.461

704 Köy listesi, Dadalolu Dernei Bakan Sayn Halil brahim Yldrm’dan Alnmtr.

705 Yusuf Halaçolu, “Bagras” TDVA IV, stanbul 1991, s.450

706 A. Refik Altnay, Anadolu’da Türk Airetleri, stanbul 1989, s.82.

707 Altnay, s.112

708 Halaçolu, skan Siyaseti, s.45-46

709 Altnay, s.212

710 Türkay, s.99, 471

711 ehabettin Tekinda, “Karamanllar”, slam Ans. V, stanbul 1988, s.317

712 Abdulhaluk Çay, Her Yönüyle Kürt Dosyas, s.91

713 C. Cahit Güzelbey, Bir Göç Hikayesi Ve Gaziantep eri Mahkeme Sicilleri, TDAD, Say 35, Nisan 1985,

s.126

714 Refet Ynanç/Mesut Elibüyük, Mara Tahrir Defteri I, Ankara 1988, s.118, 146, 285, 297, 359, 743

715 Sümer, Ouzlar, s.352

716 . H. Uzunçarl, Anadolu Beylikleri, TTK, Ankara 1988, s.1

717 Abdulhaluk Çay, Türk Milli Kültüründe Hayvan Motifleri, TKAE, Ankara 1990, s.147, 150, 153, 175

718 Faruk Sümer, Karakoyunlular, s.27

719 Tufan Gündüz, Anadolu’da Türkmen..., s.82, 92, 100-01

720 Orhonlu, Airetlerin skan, s.74, 78

721 Türkay, s.101, 480-81, 511

722 Halaçolu, skan Siyaseti, s.62, 86, 122

723 Türkay, s.480-1

724 Eröz, “Ege Bölgesinde Yer Adlar”, s.183

725 Seyit Burhanettin Akba, Bünyan Ve Yöresi Halk Edebiyat, Folklor Ve Etnografyas, Bizim Gençlik

Yay, Kayseri 1994, s.8

726 Halaçolu, “16. Yy’n lk Yarsnda...”, s.855

727 Türkay, s.32, 482

728 Türkay, s.101, 327, 482-3

729 Ali Sinan Bilgili, Tarsus Sanc Ve Tarsus Türkmenleri, Kültür Bak., Ankara 2001, s.209

730 C. Cahit Güzelbey, Bir Göç Hikayesi Ve Gaziantep eri Mahkeme Sicilleri, TDAD, Say 35, Nisan 1985,

s.126

731 Türkay, s.486

732 C. Cahit Güzelbey, Bir Göç Hikayesi Ve Gaziantep eri Mahkeme Sicilleri, TDAD, Say 35, Nisan 1985,

s.126

733 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Haleb Sanca, s.176

734 Cengiz Orhonlu, Osm. mp’da Airetlerin skan, Eren Yay, stanbul 1987, s.43-44

735 Altnay, s.84, 93, 101, 118, 180. Cumdanl obasn, Orhonlu Hamdanl eklinde okumutur.

736 Halaçolu, skan Siyaseti, s.55

737 Halaçolu, skan Siyaseti, s.87-88

738 Refet Ynanç/Mesut Elibüyük, Mara Tahrir Defteri I, Ankara 1988, s.291

739 Türkay, s.26, 101, 164, 338, 486, 759

740 Sümer, Safevi Devletinin..., s.191-2

741 Faruk Sümer; "Avsarlar", Türk Dünyasi Arastirmalari Dergisi 62, Subat 1988, s.132-133

742 Sümer, Ouzlar, s.354, 361

743 Türkay, s.494

744 Orhan Türkdoan, Güneydou Kimlii, Bolu Türk Oca, Bolu 1995, s.24

745 Türkay, s.102

746 Faruk Sümer, Ouzlar, s.211

747 Refet Ynanç/Mesut Elibüyük, Mara Tahrir Defteri II, Ankara 1988, s.596

748 Hamza Aksüt, Hasançelebi Ve Çevresi Tarihi, Ankara 1998, s.46

749 Türkay, s.103, 209, 502

750 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Halep Sanca, s.188

751 Refet Ynanç/Mesut Elibüyük, Mara Tahrir Defteri I, Ankara 1988, s.168, 259-61

752 Halaçolu, “16. Yy’n lk Yarsnda...”, s.857

753 Türkay, s.518

754 Refet Ynanç/Mesut Elibüyük, Mara Tahrir Defteri II, s.738

755 Altnay, s.104, 124, 130, 156, 185. Orhonlu, Airetlerin skan, s.73-75. Halaçolu, skan Siyaseti, s.59-60,

81-83, 122

756 Zeynep Korkmaz, Nevehir Ve Yöresi Azlar, TDK, 2. Bask, Ankara 1994, s.18

757 Eröz, “Ege Bölgesinde...”, s.183

758 Türkay, s.100

759 H. Kemal Türközü-. Kaya Seferolu, 101 Soruda Türklerin Kürt Boyu, TKAE, Ankara 1982, s.6

760 Türkay, s.109, 532

761 Süleyman Sabri Paa, Van Tarihi Ve Kürt Türkleri Hakknda ncelemeler (Gamze Gayeolu), TKAE,

Ankara 1982, s.70

762 Uur Mumcu, Kürt-slam Ayaklanmas, Tekin, st 1991, s.35-6. Abdulhaluk Çay, Her Yönüyle Kürt

Dosyas, s.389-93

763 Suat Akgül, Yakn Tarihimizde Dersim syanlar Ve Gerçekler, stanbul 1992, Boaziçi, s.52-5, 123.

Abdulhaluk Çay, Her Yönüyle Kürt Dosyas, s.421, 424

764 Sümer, “Çukurova...”, s.84-5 Cevdet Paa, Ma’ruzat Adl Eserinde “Kozan Sancan Oluturan Ahali

Selçuklulardan Kalma Türkler Olup Farsah Denir. Kozanoullarnn Piyade Askerleridir Ve Dalarda Otururlar.

Ceyhan Nehrinin Sa Tarafndaki Airetler se Süvari Askerleridir” Diye Bilgi Verir. (Ma’ruzat, Haz. Y.

Halaçolu, stanbul 1980, s.119). Tezakir Adl Eserinde se Onlarn Antep’ten Geldiini Belirtir. Sümer, Ouzlar,

s.157 Kozanoullarnn, Ramazanllar le Birlikte Çukurovaya Gelen 7 Üç-Oklu Aileden Kusun’lardan Kald

(Münir Kozanolu, Kozanoullar) Veya 14. Yy’da Çukurova’da Kozan Adyla Var Olduklarn Söyleyenler De

(Hüseyin Hüsameddin, Amasya Tarihi) Vardr. Altnay, s.162-63

765 Tekinda, “I. Bayezid Devrinde Çukurova’da Nüfuz Mücadelesi”, Belleten Xxx, Say 123, s.147-8

766 Refet Ynanç/Mesut Elibüyük, Mara Tahrir Defteri I, Ankara 1988, s. 326, 340

767 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Halep Sanca, s.197

768 C. Cahit Güzelbey, Bir Göç Hikayesi Ve Gaziantep eri Mahkeme Sicilleri, TDAD, Say 35, Nisan 1985,

s.126

769 Altnay, s.88-9. Halaçolu, s.47

770 Altnay, s.134, 138

771 Sümer, Ouzlar, s.350

772 Frka- Islahiye çin “Son Dönem Avarlarn skan” Bölümüne Baknz.

773 Türkay, s.110, 538

774 Eröz, “Ege Bölgesinde...”, s.184

775 Sümer, “Boz-Ulus Hakknda”, s.54

776 Tufan Gündüz, Anadolu’da Türkmen..., s.87, 140

777 Altnay, s.67, 78

778 Orhonlu, Airetlerin skan, s.107-08. Altnay, s.100. Köçekliler Belih Nehri Civarndaki Sarbend Suyu

Bölgesinde Bulunuyor Ve Arazisini Bu Su le Ayda On Gün Olmak Üzere Suluyordu (Orhonlu, s.56).

779 Altnay, s.121, 135

780 Orhonlu, Airetlerin skan, s.61, 109. Halaçolu, skan Siyaseti, s.68, 116, 120-21

781 Sümer, Ouzlar, s.348

782 Türkay, s.112

783 Altnay, s.211. Türkay, Bu Cemaatin Yerleme Alanlar u ekilde Veriyor. Rakka, Nide, Krehir, Malatya,

Adana, Hamit, Sis, Halep, Diyarbakr, Çankr, Kars-I Mara, Erzurum, Ahska, Çldr, Kars, Sivas, Karaman,

Kilis, Kayseri, Mara, Teke, Mentee, Karahisar- arki, Boz-Ok, Keskin, Hacbekta, Sorkun, Manavgat,

Haymana, Ordu, Kusun, Çiçekda, Yeni-l, Gülnar Ve Sarkavak, Dinek, Ak Abat – Kocaeli, Turgut (s.559-60)

784 Sümer, “Ramazan Oullarna Dair...”, s.1

785 Sümer, “Avarlar”, TDAD, Say 62, s.123

786 K. Y. Kopraman, Msr Memlukleri Tarihi, Kültür Bak., Ankara 1989, s.180

787 Mehmet Eröz, Atatürk-Milliyetçilik-Dou Anadolu, stanbul 1987, s.251.

788 Faruk Sümer, Ouzlar, s.210

789 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Haleb Sanca, s.186-88. Türkmen topluluklarnda sk geçen “ordu” kelimesi,

Türkmen aristokrasisinin aile ve akrabalarn ifade eden bir terimdi.

790 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Halep Sanca, s.209

791 Halaçolu, “16. Yy’n lk Yarsnda...”, s.859

792 Refet Ynanç/Mesut Elibüyük, Mara Tahrir Defteri I, Ankara 1988, s.221, 756, 777

793 Faruk Sümer, Ouzlar, s.211-12

794 Halaçolu, skan Siyaseti, s.62, 64, 85. Orhonlu, Airetlerin skan, s.70

795 Hamza Aksüt, Hasançelebi Ve Çevresi Tarihi, Ankara 1998, s.64, 66, 69, 74, 75, 77

796 Türkay, s.326, 506, 540-41

797 Krzolu, “Avarlu le Dulkadrl Türkmanlarnn Körolu Oymaklar”, TK Yl 6 Say 66 Nisan 1968 s.361-62

Destan Kahraman Kör-Olu’nun ahsiyetinin, Bolu’daki Yol Kesip Halk Soyan Ekya Deilde Bir Türkmen

Aristokrat Olan Bu Hüsrev Sultan Olmas Gerektii leri Sürülmü, Yaad Tarih Olarak Ta Daha Eski Olduu

Ortaya Konulmutur.

798 Sümer, Safevi Devletinin..., s.190

799 . Hakk Konyal, Nide-Aksaray Tarihi II, s.727

800 Türkay, s.542

801 Türkay, s.543

802 Altnay, s.26

803 Ali Sinan Bilgili, Tarsus Sanca ve Tarsus Türkmenleri, s.214. Köselilerin nüfusunun sürekli azalmas

onlarn baka yerlere göç ettiini gösteriyor.

804 Refet Ynanç/Mesut Elibüyük, Mara Tahrir Defteri I, Ankara 1988, s.103

805 H. B. Karadeniz, Atçeken Oymaklar, Yaynlanmam Doktora Tezi, E.Ü.s.B.E., Kayseri 1995, s.239

806 C. Cahit Güzelbey, Bir Göç Hikayesi Ve Gaziantep eri Mahkeme Sicilleri, TDAD, Say 35, Nisan 1985,

s.126

807 Tufan Gündüz, Anadolu’da Türkmen..., s.147-48. Ankara’nn Bala, Gölba Ve Polatl Köylerinin Bir Ksm

Tabanl Türkmenlerindendir.

808 Orhonlu, Airetlerin skan, s.66-67, 74

809 Halaçolu, skan Siyaseti, s.45-46

810 Sümer, Ouzlar, s.352

811 Türkay, s.11, 542-45, 672

812 Türkay, s.110, 537

813 Orhonlu, Airetlerin skan, s.95

814 Tufan Gündüz, Anadolu’da Türkmen..., s.147

815 Türkay, s.547

816 Orhonlu, Airetlerin skan, s.96-97. Halaçolu, skan Siyaseti, s.113, 120-21

817 Sümer, “Ramazan Oullarna Dair...”, s.1

818 Sümer, “Avarlar”, TDAD, Say 62, s.123

819 K. Y. Kopraman, Msr Memlukleri Tarihi, Kültür Bak., Ankara 1989, s.180

820 Sümer, a.g.e., s.209. Ebu Bekr- Tihrani, Kitab-I Diyarbekriyye (Çev. Mürsel Öztürk), Ankara 2001,

Kült. Bak., s.167

821 Tufan Gündüz, Anadolu’da..., s.86

822 Türkay, s.556-57

823 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Halep Sanca, s.188

824 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Halep Sanca, s.188

825 Türkay, s.567

826 Refet Ynanç/Mesut Elibüyük, Mara Tahrir Defteri II, Ankara 1988, s.510

827 H. B. Karadeniz, Atçeken Oymaklar, Yaynlanmam Doktora Tezi, E.Ü.s.B.E., Kayseri 1995, s.240

828 Halaçolu, skan Siyaseti, s.83

829 Altnay, s.173-76. Orhonlu, Airetlerin skan, s.111. Halaçolu, skan Siyaseti, s.56

830 Refet Ynanç/Mesut Elibüyük, Mara Tahrir Defteri II, s.740

831 Türkay, s.508, 568

832 Altnay, s.119

833 Halaçolu, skan Siyaseti, s.48

834 Halaçolu, skan Siyaseti, s.55

835 Altnay, s.192-94. Halaçolu, skan Siyaseti, s.106-07

836 Sümer, Ouzlar, s.349

837 Türkay, s.148, 573, 680

838 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Haleb Sanca, s.192

839 brahim Ylmazçelik, 19. Yüzyln kinci Yarsnda Dersim Sanca, Elaz 1999, s.119-20. Maksut Uaklar,

Resik Ua, Ferhat Ua, Holik Ua, Tat Ua, Bozik Ua, Kocakrlar, Laçin Ua, Han Oullar, Pezkevran ve Sinkan

obalarna ayrlr.

840 Ylmaz Akbulut, Bingöl Tarihi, Kültür Bakanl, Ankara 1995, s.106

841 Sümer, “Boz-Ulus Hakknda”, s.58-59

842 Tufan Gündüz, Anadolu’da Türkmen Airetleri, s.90

843 Faruk Sümer, Ouzlar, s.213

844 Orhonlu, Airetlerin skan, s.95-97

845 Halaçolu, skan Siyaseti, s.75, 120-21. Harran’a 150 Nefer Gönderildi. Orhonlu, Airetlerin skan, s.62

846 Zeynep Korkmaz. Nevehir Ve Yöresi Azlar, TDK, Ankara 1994, s.19

847 Türkay, s.125-26, 594, 596

848 Türkay, s.35

849 Türkay, s.127, 600, 617

850 Orhonlu, Airetlerin skan, s.117

851 Türkay, s.60

852 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Haleb Sanca, s.192

853 Türkay, s.130, 609

854 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Haleb Sanca, s.192

855 Faruk Sümer, Ouzlar, s.213

856 Ali Sinan Bilgili, Tarsus Sanca ve Tarsus Türkmenleri, s.257

857 Halaçolu, skan Siyaseti, s.55, 112.

858 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Halep Sanca, s.188

859 Halaçolu, “16. Yy’n lk Yarsnda...”, s.861-2

860 Türkay, s.327, 624

861 Afyoncu, s.15

862 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Haleb Sanca, s.190

863 Halaçolu,skan Siyaseti, s.86

864 Türkay, s.237, 239, 626. Halaçolu, skan Siyaseti, s.86

865 Refet Ynanç/Mesut Elibüyük, Mara Tahrir Defteri I, Ankara 1988, s.302

866 Halaçolu, skan Siyaseti, s.55

867 Türkay, s.258

868 Altnay, s.77

869 Sümer, “Ramazan-Oullarna Dair...”, s.1

870 Altnay, s.47

871 Sümer, “Afarlar”, TDAD, Say 62, s.125

872 Refet Ynanç/Mesut Elibüyük, Mara Tahrir Defteri I, Ankara 1988, s.63

873 Halit Erkiletliolu, Osmanllar Zamannda Kayseri, Ankara 1996, s.

874 A. Refik Altnay, Anadolu’da Türk Airetleri, stanbul 1989, s.78, 82

875 Halaçolu, 18. Yy’da Osmanl’da skan Siyaseti, s.116

876 Orhonlu, Airetlerin skan, s.95, 109

877 Halaçolu, skan Siyaseti, s.80, 109

878 Halaçolu, skan Siyaseti, s.118

879 Altnay, s.145-6

880 Halaçolu, skan Siyaseti, s.120-21. (Mara’ta Recepli’den Ve Recepli’ye Bal Çepni Ve Dokuz,’Dan 50’er

Hane, Recepli’ye Bal mam Fakih Uaklar’ndan Birer Miktar Hane)

881 Orhonlu, Airetlerin skan, s.96-97, 109

882 Halaçolu, skan Siyaseti, s.55, 115-16

883 Altnay, s.186, 209-10, 214

884 Sümer, Çepniler, TDAV, stanbul 1992, s.122

885 Türkay, s.138-9, 180, 632-3

886 Halaçolu, skan Siyaseti, s.55

887 Halaçolu, “16. Yy’n lk Yarsnda...”, s.862

888 Türkay, s.641

889 Refet Ynanç/Mesut Elibüyük, Mara Tahrir Defteri II, Ankara 1988, s.688

890 Altnay, s.66, 103-4

891 Türkay, s.544

892 Orhonlu, Airetlerin skan, s.66, 68, 111

893 Refet Ynanç/Mesut Elibüyük, Mara Tahrir Defteri I, Ankara 1988, s.322-23

894 Halaçolu, skan Siyaseti, s.86

895 Altnay, s.124-25, 130-1, 165, 185. Orhonlu, Airetlerin skan, s.73-75. Halaçolu, skan Siyaseti, s.59-60,

81-83. (Emir, Hamid Ve Karahisar Sahip Sancaklar Mutasarrflarna, Kütahya Mollas Ve Mütesellimine,

Denizli, Geyikler, Kemerihamid, Urla, eyhli, Çaranba, Lazkiye, Uluborlu, Burdur, Homa, Çölabat, Uak,

Baklan, Sandkl Ve Honaz Kadlarna Gönderildi.)

896 Türkay, s.265, 562, 644, 667-68

897 Halaçolu, skan Siyaseti, s.53, 65

898 Orhonlu, Airetlerin skan, s.84-86

899 Altnay, s.168, 192-4. Orhonlu, Airetlerin skan, s.111. Halaçolu, skan Siyaseti, s.75, 107

900 Türkay, s.328, 397, 644, 667-68, 686-7, 756

901 C. Cahit Güzelbey, Bir Göç Hikayesi Ve Gaziantep eri Mahkeme Sicilleri, TDAD, Say 35, Nisan 1985,

s.126

902 Türkay, s.646

903 Halaçolu, “16. Yy’n lk Yarsnda...”, s.862-3

904 Türkay, s.361, 653

905 Refet Ynanç/Mesut Elibüyük, Mara Tahrir Defteri I, Ankara 1988, s.89

906 Ali Sinan Bilgili, Tarsus Sanca ve Tarsus Türkmenleri, s.276

907 Halaçolu, skan Siyaseti, s.55

908 Türkay, s.654

909 H. B. Karadeniz, Atçeken Oymaklar, Yaynlanmam Doktora Tezi, E.Ü.s.B.E., Kayseri 1995, s.222

910 Halaçolu, skan Siyaseti, s.55

911 Türkay, s.144, 649, 655

912 Halaçolu, skan Siyaseti, s.55

913 Türkay, s.660

914 Türkay, s.662

915 Yurtsever, a.g.e., s.111.

916 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Halep Sanca, s.188

917 Sümer, Ouzlar, s.210, 212

918 Türkay, s.665, 670

919 Sümer, “Çukurova’nn Tarihine...”, s.85

920 Halit Erkiletliolu, Osmanllar Zamannda Kayseri, Ankara 1996, s.

921 Altnay, s.186. Sümer, Ouzlar, s.158

922 Sümer, Ouzlar, 350

923 Halaçolu, skan Siyaseti, s.82, 119

924 Orhonlu, Airetlerin skan, s.109. Halaçolu, skan Siyaseti, s.68

925 Türkay, s.147

926 Çaatay Uluçay, Saruhan’da Halk Hareketi Ve Ekyalk,

927 Eröz, “Ege Bölgesinde...”, s.185

928 Altnay, s.148, 151. Orhonlu, Airetlerin skan, s.112. Halaçolu, skan Siyaseti, s.84, 113

929 Mehmet Eröz, Atatürk-Milliyetçilik-Dou Anadolu, stanbul 1987, s.213

930 Orhonlu, Airetlerin skan, s.111. Halaçolu, skan Siyaseti, s.105

931 Türkay, s.143, 669-70, 755

932 Sümer, “Ramazan Oullarna Dair...”, s.1

933 Sümer, “Avarlar”, TDAD, Say 62, s.123

934 Tekinda, “I. Beyazd Devrinde Çukurova’da Nüfuz Mücadelesi”, Belleten Xxx, Say:123, s.345.

935 Sümer, “Ramazan Oullarna Dair...”, s.4

936 Türkay, s.677

937 H. Kemal Türközü-. Kaya Seferolu, 101 Soruda Türklerin Kürt Boyu, TKAE, Ankara 1982, s.6

938 Mahmut Rivanolu, Dou Airetleri Ve Emperyalizm, stanbul 1992, s.159. Abdulhaluk Çay, Her Yönüyle

Kürt Dosyas, Ankara 1993, s.304

939 M. erif Frat, Dou lleri Ve Varto Tarihi, TKAE, Ankara 1983, s.102

940 Süleyman Sabri Paa, Van Tarihi Ve Kürt Türkleri Hakknda ncelemeler (Gamze Gayeolu), TKAE,

Ankara 1982, s.70

941 Halaçolu, “16. Yy’n lk Yarsnda...”, s.865

942 Halaçolu, 18. Yy’da Osmanl’da skan Siyaseti, s.138

943 Abdulhaluk Çay, Her Yönüyle Kürt Dosyas, s.418

944 Afyoncu, s.12

945 Türkay, s.38, 686

946 Ali Sinan Bilgili, Tarsus Sanca ve Tarsus Türkmenleri, s.306

947 Refet Ynanç/Mesut Elibüyük, Mara Tahrir Defteri II, s.775-76, 779, 791

948 Halaçolu, skan Siyaseti, s.55

949 Türkay, s.38, 149

950 Türkay, s.780

951 Afyoncu, s.17

952 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Halep Sanca, s.188

953 Türkay, s.688, 701

954 Türkay, s.150

955 Sümer, Safevi Devletinin..., s.111

956 Sümer, Ouzlar, s.362

957 Seyit Tahir Sabahi, “ahsevenlerde Verneh Tarz” (Terc. Nadi Köklü), TDAD, Say : 33, Aralk 1984, s.38

958 Karadeniz, Atçeken Oymaklar, s.245

959 Ali Sinan Bilgili, Tarsus Sanca ve Tarsus Türkmenleri, s.260

960 Altnay, s.66

961 Halaçolu, skan Siyaseti, s.48

962 Orhonlu, Airetlerin skan, s.112. Altnay, s.148, 151. Halaçolu, skan Siyaseti, s.84, 113

963 Tufan Gündüz, Anadolu’da Türkmen..., s.148. Sümer, Ouzlar, s.352

964 brahim Ylmazçelik, 19. Yüzyln kinci Yarsnda Dersim Sanca, s.119

965 Orhonlu, Airetlerin skan, s.67. . Bu Cemaat, Durdu Kethüda daresinde Deyr Hamla Köyüne 59 Nefer

Ve 25 Çift Olarak Yerleti

966 Halaçolu, skan Siyaseti, s.45-46

967 19. Yy’n 2. Yarsnda Bat Anadolu’daki Türkmenlere Yönelik Aratrma Yapan Dr. Çakrolu, Arapl’nn

Salihli’den Bursa’ya Dein Uzanan Topraklarda Yaadn Belirtmiti (Sümer, Ouzlar, s.351). Günümüzde

Balkesir vrindi’nin Gömeniç Ve Burhaniye’nin Dere Ve Kemer Köyleri le Sakarya Karasu’nun Denizköy

Köyleri Bu Obadandr. Bunun Yannda Bat Anadolu’da Arapl Adn Tayan Bir Çok Köy Mevcuttur Ki Bu

Köylerin De Arapl Obasyla lgili Olduu Aikardr.

968 Günümüzde Caberli / Caferli Adyla Anlyorlar. Caberli, Ayn Zamanda Musacallarn Obalarndan Birinin

Addr. Musacal Adnda Bir Avar Oymann Bulunduu Da Malum. Musacallar Da Afyon Bata Olmak Üzere Bat

Anadolu’da Yerlemitir. Günümüzde Faaliyet Gösteren Yör-Türk Dernei De Caberlileri Avar Obas Olarak

Tantyor. Balya’nn Hisaralan, Tepesidelik, Kalayclar, Kavakl Ve Karagün Köyleri Caberli Obasndandr.

969 Orhonlu, Airetlerin skan, s.75. Halaçolu, skan Siyaseti, s.65-66. Halaçolu, Orhonlu’dan Farkl Olarak

Akcin Köyünü Akhüseyin, brik Köyünü Ayrk, Kmllk Köyünü Kamall Diye Okumu, Ayrca Orhonlu’da

Olmayan Kayasl Obasn Da Ekleyerek Göçerli Akçin Köyünde skan Olduunu Belirtmitir.

970 Orhonlu, Airetlerin skan, s.95. Bu Oymaklarn Yerlerine skan çin 1730 Ylnda Emir Çkarld. Halaçolu,

skan Siyaseti, s.115. Altnay, s.181

971 Zeynep Kormaz, Nevehir Ve Yöresi Azlar, TDK, Ankara 1994, s.19-20

972 Halaçolu, skan Siyaseti, s.48-49, 59

973 Halaçolu, skan Siyaseti, s.54. Koçhisar’da Kara Seki Denilen Yer, ereflilerin Oturduu Yerdi.

974 Sümer, Ouzlar, s.349

975 Altnay, s.219

976 Türkay, s.153, 265, 562, 697-98, 757

977 Türkay, s.757

978 Halaçolu, skan Siyaseti, s.117

979 Türkay, s.706, 717

980 Halaçolu, “16. Yy’n lk Yarsnda...”, s.866

981 Halaçolu, skan Siyaseti, s.62

982 Halaçolu, skan Siyaseti, s.55

983 Türkay, s.713-4

984 Türkay, s.717

985 Tufan Gündüz, Anadolu’da Türkmen Airetleri, s.101

986 Orhonlu,Airetlerin skan, s.79-80

987 Halaçolu, skan Siyaseti, s.118. Orhonlu, Airetlerin skan, s.62

988 Türkay, s.724, 743

989 Refet Ynanç/Mesut Elibüyük, Mara Tahrir Defteri I, Ankara 1988, s.300

990 Yurtsever, a.g.e., s.111.

991 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Haleb Sanca, s.192

992 Türkay, s.160

993 Halaçolu, skan Siyaseti, s.55

994 Yurtsever, a.g.e., s.111.

995 Türkay, s.40, 161, 562, 733

996 C. Cahit Güzelbey, Bir Göç Hikayesi Ve Gaziantep eri Mahkeme Sicilleri, TDAD, Say 35, Nisan 1985,

s.126

997 Halaçolu, “16. Yy’n lk Yarsnda...”, s.867

998 Altnay, s.42

999 H. B. Karadeniz, Atçeken Oymaklar, Yaynlanmam Doktora Tezi, E.Ü.s.B.E., Kayseri 1995, s.292

1000 Ali Sinan Bilgili, Tarsus Sanca ve Tarsus Türkmenleri, s.262

1001 Türkay, s.326, 339, 736-7

1002 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Haleb Sanca, s.190

1003 Sümer, Safevi Devletinin..., s.190-1

1004 Sümer, Ouzlar, s.361-62

1005 Osmanl Devleti le Azerbaycan Hanlklar Arasndaki Münasebetler, Babakanlk Arivleri, Ankara 1992,

s.24

1006 Türkay, s.750

1007 Halaçolu, “16. Yy’n lk Yarsnda...”, s.867-8

1008 Türkay, s.752

1009 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Haleb Sanca, s.192

1010 Yurtsever, a.g.e., s.111.

1011 Seyit Burhanettin Akba, Kayseri Yöresine Yerleen Türk Boylar Ve Akraba Topluluklar, Geçit Yay.,

Kayseri 1999, s.123

1012 Halaçolu, “16. Yy’n lk Yarsnda...”, s.868

1013 Refet Ynanç/Mesut Elibüyük, Mara Tahrir Defteri II, Ankara 1988, s.656

1014 Karadeniz, Atçeken Oymaklar, s.205-06, 294

1015 Türkay, s.761

1016 Türkay, s.762

1017 Karadeniz, Atçeken Oymaklar, s.294

1018 Türkay, s.763

1019 Halaçolu, “16. Yy’n lk Yarsnda...”, s.869

1020 Türkay, s.328, 771

1021 Halaçolu, skan Siyaseti, s.55

1022 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Haleb Sanca, s.190

1023 Halaçolu, “16. Yy’n lk Yarsnda...”, s.870

1024 Karadeniz, Atçeken Oymaklar, s.249

1025 Refet Ynanç/Mesut Elibüyük, Mara Tahrir Defteri I, Ankara 1988, s.237-38, 591

1026 Ali Sinan Bilgili, Tarsus Sanca ve Tarsus Türkmenleri, s.327-30

1027 Altnay, s.119

1028 Halaçolu, skan Siyaseti, s.48, 83

1029 Türkay, s.168, 328, 786

1030 Z. Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giri, Enderun, stanbul 1981, s.206 Yabanclaan Boy Ve

Oymaklar unlardr : Senceri, Salgur, Aaç-Eri, Bayat, Çur, Kücat, Halaç, Ilak, Avar, Beydili, Yva, Tilki, Ulu-

Çinler.

1031 Orhan Türkdoan, “Kürtlerin Kimlii Ve Günümüz Siyasi Gelimeleri”, Dou Ve Güneydou Anadolu

Üzerine Aratrmalar I, Boaziçi, stanbul 1992, s.53

1032 Mehmet Eröz, “Kürt Ad Üzerine”, Dou Ve Güneydou Anadolu Üzerine Aratrmalar I, Boaziçi, stanbul

1992, s.83-4. Ziya Gökalp, Kürt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler, Sosyal, stanbul 1992, muhtelif

sayfalar.

1033 Abdulhaluk Çay, “Türk Milli Bütünlüü çinde Dou Anadolu Airetlerinin Sosyo-Ekonomik Ve Kültürel

Yaplar Ve Bölücülük Meselesi”, Dou Ve Güneydou Anadolu Üzerine Aratrmalar III, Boaziçi, Ankara 1992,

s.23

1034 Köprülü, “Afar”, A, s.29. Krzolu, Kürtlerin Türklüü, s.102. Hilmi Göktürk, Kürtlerin Soy Kütüü Ve

Boy Tarihi, stanbul 1978, s.141-9

1035 Abdulhaluk Çay, Her Yönüyle Kürt Dosyas, Turan Kültür Vakf, stanbul 1994, s.27-31

1036 Hüseyin Namk Orkun, Eski Türk Yaztlar III, TDK, stanbul 1940, s.180

1037 Laszlo Rasony, Tarihte Türklük, TKAE, Ankara 1993, s.114, 121, 128. brahim Kafesolu, Türk Milli

Kültürü, Boaziçi Yay., stanbul 1989, s.165-66

1038 Çay, Her Yönüyle Kürt Dosyas, s.266

1039 Kagarl Mahmut, Divan-I Lügati’t-Türk, (Besim Atalay),

1040 Çay, Her Yönüyle Kürt Dosyas, s.273-74. Kazakça’da Kaln Kar Yn (Kürt) Ve Yeni Yam Kar

(Kürtlük), orca’da Ç (Kürt), Tarançlarda Yeni Yam Kar (Kürt), Çuvaça’da Karlarn Dada Oluturduu Saçak

eklindeki Çknt (Kürt), Uygurca’da Kar Denizi Veya Kar Çölü (Körtük), Tatarlar (Kört), Teleütler (Körtük),

Soyonlar (Körtük), Krgzlar (Körtük Ve Kürtkü) Ve Yakutlarda se Kar Yn (Kürçük) Anlamna Gelmektedir.

Bütün Bu Anlamyla Kürt Ad Halen Anadolu’da Kullanlr. Niksar’da Diz Boyu Yaan Kar çin “Yollar Çok

Kürtüklü” Deyimi Kullanlr. Çocuklar Karlar Yuvarlayarak Yaptklar “Kürtük”lerle Oynarlar. Kars’ta Diz

Boyu Veya Atn Batmayaca ekilde Sk Ve Sert Olan Kara “Kürtük” Denir. Yaz Aylarnda Aniden Bulgur

Krmas Büyüklüünde Yaan Donmu Kara Da “Kürt Yarmas” Ad Verilir. Bilecik li Söüt lçesi Küre Köyünde

Kaln Kara “Kürt Atkn” Denir. Çorum skilip’te De “Kürtük” Denir.

1041 brahim Kafesolu, Türk Milli Kültürü, s.218

1042 Abdulhaluk Çay, Her Yönüyle Kürt Dosyas, s.261-63

1043 Fahrettin Krzolu, “Kürtlerin Kökü Ouzlarn Bogduz ile Becen Boyundandr”, TK, Ankara 1963, s.34

1044 Çay, Her Yönüyle Kürt Dosyas, s.268-72. Cevdet Türkay, Osmanl mp’da Oymak, Airet Ve Cemaatler,

Tercüman, stanbul 1971, Muhtelif Sayfalar.

1045 Çay, s.279-81

1046 Mehmet Eröz, Kürtlerin Menei Ve Türkmenlerin Kürtlemesi, stanbul 1966, s.19-20

1047 Recepli Avarndan olan Kadirliler sülalesinin dedelerinden biri zamannda Aslanl köyündeki Alli Aa’nn

kz ile evlenmi, bu kadndan doan çocuklarn nesline halen köyde Alliler denir. Kadirliler sülalesinin asl ismi

Cnglloullar’dr. Cnglloullar Taf köyünde de vardr.

1048 Sümer, Ouzlar, s.363

1049 H. Kemal Türközü-. Kaya Seferolu, 101 Soruda Türklerin Kürt Boyu, TKAE, Ankara 1982, s.6

1050 Türkay, s.109, 532

1051 Mahmut Rivanolu, Dou Airetleri Ve Emperyalizm, stanbul 1992, s.159. Sisan Kelimesi Sisli Veya

Sisler Anlamna Gelir Ki Onlarn Sis Bölgesinden Geldiklerini fade Eder.

1052 M. erif Frat, Dou lleri Ve Varto Tarihi, TKAE, Ankara 1983, s.102

1053 Süleyman Sabri Paa, Van Tarihi Ve Kürt Türkleri Hakknda ncelemeler (Gamze Gayeolu), TKAE,

Ankara 1982, s.70. Kadri Kemal Kop (Sevengil), Anadolu’nun Dou Ve Güneydousu (Yay. Haz. H. Kemal

Türközü), TKAE, 2. Bask, Ankara 1982, s.18

1054 Türkay, s.110, 537

1055 Türkay, s.139, 633

1056 Köprülü, “Afar”, A, s.29

1057 Yaar Kalafat, ark Meselesi Inda eyh Sait Olay, Boaziçi, Ankara 1992, s.53

1058 Ardahan Bölgesindeki Avarlarla lgili Bu Bilgileri Veren Sevgili Ahmet Aras’a Minnettarm. Ahmet

Bey, 1967 Doumlu Olup Göle’nin Kuzupnar Köyünden Bir Ahska Türk’üdür. Kayseri’de kamet Eden

Ahmet Bey, ME lköretim Müfettii Görevini Sürdürmektedir.

1059 Enver Çakar, XVI. Yüzylda Halep Sanca, s.188, 201

1060 brahim Ylmazçelik, 19. Yüzyln kinci Yarsnda Dersim Sanca, Elaz 1999, s.125. Balabanllar, Almatl,

Alota, Ferhat Ua ve Süleyman Ua obalarna ayrlr.

1061 Mahmut Rivanolu, Dou Airetleri ve Emperyalizm, Türk Kültür Yayn, s.120

1062 brahim Ylmazçelik, 19. Yüzyln kinci Yarsnda Dersim Sanca, Elaz 1999, s.119-20. Maksut Uaklar,

Resik Ua, Ferhat Ua, Holik Ua, Tat Ua, Bozik Ua, Kocakrlar, Laçin Ua, Han Oullar, Pezkevran ve Sinkan

obalarna ayrlr. Ylmaz Akbulut, Bingöl Tarihi, Kültür Bakanl, Ankara 1995, s.106

1063 A. Çay / Y. Kalafat, Dou Ve G. Dou Anadolu’da Kuvay-I Milliye Hareketleri, TKAE, Ankara 1990,

s.30

1064 Türkay, s.29

1065 Türkay, s.133

1066 Türkay, s.670

1067 Türkay, s.641

1068 Türkay, s.26, 72

1069 Bayram Kodaman, Sultan I. Abdulhamid’in Dou Anadolu Politikas, Orkun, st 1983, s.149

1070 Kodaman, s.158

1071 Mardin, Komisyon, Bankas, s.15

1072 Yaar Kalafat, ark Meselesi Inda eyh Sait Olay, s.49, 53, 205

1073 Türkay, s.90-1, 407, 417

1074 Türkay, s.697,

1075 Kadri Kemal Kop (Sevengil), Anadolu’nun Dou Ve Güneydousu, TKAE, Ankara 1982, s.18

1076 Hilmi Göktürk, Kürtlerin Soy Kütüü Ve Boy Tarihi, s.141-49

1077 Ethem Ruhi Flal, Türkiye’de Alevilik-Bektailik, Selçuk Yay., Ankara 1994, s.7-8

1078 Taha Akyol, Osmanl Ve ran’da Mezhep Ve Devlet, Milliyet Yay., stanbul 1999, s.22-23

1079 Mehmet Kara, Bursa’da Tarikatlar Ve Tekkeler 2, Bursa 1993, Uluda Yay., s.39

1080 Taha Akyol, a.g.e., s.33-34

1081 Hoca Ahmet Yesevi, Divan- Hikmet, TDV, Ankara 1993, s.92-93

1082 Ethem Ruhi Flal, Türkiye’de Alevilik-Bektailik, Selçuk Yay., Ankara 1994, s.9

1083 W. Eberhart, Çin’in imal Komular, TTK, Ankara 1996, s.68

1084 Köprülü, Osmanl Devletinin Kuruluu, TTK, Ankara 1991, s.49

1085 Akpaaolu, Tevarih-i Ali Osman, Türkiye Yaynevi, stanbul 1947, s.117

1086 Süleyman Sabri Paa, Van Tarihi Ve..., s.70

1087 A. Y. Ocak, Türk Sufiliine Baklar, stanbul 1996, letiim Yay., s.42

1088 Ocak, Türk Sufiliine Baklar, s.42

1089 Ocak, Babailer syan, stanbul 1980, Dergah Yay., s.91-3

1090 Ocak, Türk Sufiliine Baklar, s.159

1091 Mehmet Kara, Bursa’da Tarikatlar Ve..., s.40

1092 Ocak, Türk Sufiliine Baklar, s.158

1093 Sümer, Ouzlar, s.235

1094 Ocak, Babailer syan, s.93

1095 Bu konuda bize bilgi veren Maniören’li sayn Metin Karakaya’ya teekkür ederim.

1096 Necdet Sevinç,”Gaziantep’te Yer Adlar Ve Türk Boylar, Türk Airetleri, Türk Oymaklar”,Türk Dünyas

Aratrmalar Dergisi,Ekim 1983

1097 Mahir Nakip, Kerkük Türk Halk Musikisinin Tasnif Ve Tahlili, Kült. Bak., Ankara 1991, s.14

1098 Ata Terziba, Kerkük Hoyratlar Ve Manileri, Ötüken, stanbul 1975, s.155

1099 Türkay, s.417

1100 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Cilt 1-2, s.578

1101 Sümer, Ouzlar, s.354-55, 357, 360

1102 Sümer, Ouzlar, s.361-64

1103 Sümer, “Aaç-Eriler”, TDVA I, stanbul 1988, s.461

1104 Halid Lazibolu, "ran'da Ne Kadar Türk Vardr, Nerelerde Otururlar", TK, Mays – Austos 1980, Say

211-14, s.200-02. Burada Bir Konuya Deinelim. Airetlerin Nüfuslar Arttkça Mevcut Oymaklar Ve Obalar

Daha Alt Sülalere Ayrlmaktadr. Bu Önlenemez Bir Durumdur. Bu Afarlarda Da Görülüyor. Sözgelimi,

Haydar Muhammet ahl, Seyf-Kulu Evlad, Cihan-Kulu ah, Molla Taharlu, Sultan Alili, Mirikitli, At-Ua, Pir

Muratl, Celalili, Hallaç, Erafl, Mircanl, Kamerbazl, Gamzeli Gibi.

1105 Köprülü, “Avar”, s.35

1106 Seyit Tahir Sabahi, “ahsevenlerde Verneh Tarz”, TDAD, Aralk 1984, s.38

1107 Köprülü, “Avar”, s.35

1108 Memduh Yagmur; "Faruk Sümer'in Gözüyle Avsarlar", TDTD, Kasim 1996, s.19

1109 Hüseyin Baykara, Azerbaycan stiklal Mücadelesi Tarihi, Azerbaycan Halk Yay, stanbul 1975, s.17

1110 Osmanl Devleti le Azerbaycan Hanlklar Arasndaki Münasebetler, Babakanlk Arivleri, Ankara 1992,

s.24

1111 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Cilt 1-2, s.617

1112 Sümer, Ouzlar, s.359

1113 7 Mays 2000 Tarihinde Ankara’da Yaplan, Sunuculuunu Prof. Erol Mutlu’nun Yapt Anadolu Türk

Kültür Tarihi Ve Azerbaycan Konulu Söyleide Konumaclardan Doç. Asker Kartar’nn fadeleri. Kartar, Bu

Afarlar le Sürekli Görütüünü De Vurguluyor. Bu Söyleinin Tam Metni Elimizdedir.

1114 Fahrettin Krzolu, “ravan/Revan Türkleri”, TK Say 11 Eylül 1963 Ankara, s.32-33

1115 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Cilt 1-2, s.598

1116 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1987, s.189-90

1117 Erciyes Ün. Türkçe Okutman Ve Azerbaycan Dernei Bakan Mahmut Sarkaya’nn Verdii Bilgi.

1118 Bütün Yönleriyle Besni, Halit Erturul Bk. Komisyon, Besni 1987, s.13, 29, 30

1119 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Cilt 9-10, sh.48. Besnilerin sarp yerlere yerlemesinin sebebi burada

çounlukla Kalmuklarla çatmalarndan ve korunma kaygsndan kaynaklanyor (Seyahatname, Cilt 7, sh. 438-

39).

1120 Mehmet Saray, Dünden Bugüne Afganistan, Boaziçi, stanbul 1981, s.21-22

1121 Köprülü, “Afar”, s.34

1122 Z. Velidi Togan, Bugünki Türk-li Türkistan Ve Yakn Tarihi, Enderun, stanbul 1981, s.206

1123 L. Ligeti, “Afganistan Avarlarnn Dili Üzerine”, V. Türk Dil Kurultay-Bildiriler 1957, Ankara 1960,

s.57

1124 Kyamuddin Rai, “Afganistan Türkleri”, Dou Türkistan Dergisi, Austos 1990, Say 22, s.

1125 Bana Bu Konuda Yardmc Olan Memi Kurtulu (1941 umnu line Bal Ortaköy Doumlu, Bursa’da kamet

Etmektedir) le Bu Bilgileri Derlememde Hizmeti Geçen Memi Beyin Olu Ve Deerli Arkadam Ahmet Ylmaz

Kurtulu’a (1974 Tokat-Turhal Doumlu) Teekkür Ediyorum.

1126 Türker Acarolu, Bulgaristan’da Türk Varl Ve Bulgarlarda Türkçe Soyadlar

1127 Detayl aratrmalar sonucu bu saynn artacan sanyoruz. Çünkü, küçük yerleim birimleri gerek listelerde

gerekse haritalarda yer almyorlar. Bu köy adlarndan baka kimi yer adlar da Avar adn tar. Örnek vermek

gerekirse, Malatya’nn Arguvan ilçesinde Uluçay deresinin kollarndan biri Afar Çay, Giresun’un

ebinkarahisar ilçesinde Tamzara civarnda bir tepe Afar Tepesi (2485 m.), Aydn’da Bafa Gölü’nün

kuzeyinde bir Bizans kale kalnts Afar Kalesi, Viranehir ile Helvadere arasnda bulunan bir kilise kalnts da

Afarören adn tar. Bu isimler yaplan bölge çalmalaryla çoaltlabilir. Bunun en güzel örnei Mecdi Emirolu’nun

çalmasdr. Emirolu, Bolu ve çevresinde Türkmen boylarndan kalma yer adlarrn tesbitini yapmtr. Buna göre

Bolu’da 5 köy, 2 mahalle, 7 yayla, 2 tepe Avar adn tayor.

1128 Yeni Ad Afar

1129 Yeni Ad Mentee

1130 Yeni Ad Avar

1131 Akar adyla tannyor.

1132 Eski Ad Hüseyineyh

1133 Daard Köyü le Birleti

1134 Yeni Ad Büyük Söbeçimen

1135 Yeni Ad Kuçu

1136 Yeni Ad Avar

1137 Eski Ad Azapl

---------------

------------------------------------------------------------

---------------

------------------------------------------------------------

AVAR TÜRKMENLER

ADNAN MENDERES KAYA

12

13

dizi film izle