Afyon Kocatepe Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü

Eskiça� tarihinde sami göçleri

Cemil Bülbül

Afyon2005

��NDEK�LER

TEZ JÜR�S� VE ENST�TÜ MÜDÜRLÜ�Ü ONAYI………………………………………..iii

ÖZET....................................................................................................................................iv

ABSTRACT...........................................................................................................................v

ÖNSÖZ.................................................................................................................................vi

ÖZGEÇM�� .........................................................................................................................vii

KISALTMALAR ............................................................................................................... viii

G�R��.....................................................................................................................................1

I.BÖLÜM...............................................................................................................................2

YAKIN DO�U VE MEZOPOTAMYA’NIN CO�RAF� KONUMU .................................2

II. BÖLÜM ..........................................................................................................................10

SAMÎLER ........................................................................................................................10

1. SAMÎLER’E A�T KAYNAKLAR ............................................................................10

2. SAMÎLER’�N ANA YURDU ...................................................................................11

3.SAMÎ GÖÇLER�’NE GENEL BAKI�.......................................................................12

4. SAMÎ KAV�MLER VE SAMÎLE�M�� KAV�MLER...............................................14

5. SAMÎLER’�N S�NEAR’I �ST�LASI .........................................................................15

III. BÖLÜM .........................................................................................................................18

AKKAD GÖÇLER� .........................................................................................................18

I. AKKAD �MPARATORLU�U..................................................................................18

1. AKKAD DÖNEM� KAYNAKLARI.....................................................................18

2. SÜMERLER VE AKKADLAR ............................................................................19

3. AKKAD DEVLET�’N�N KURULU�U VE SARGON DÖNEM� .........................20

4. MAN��T�SU VE R�MU� DÖNEMLER�..............................................................25

5. NARAM-S�N DÖNEM� .......................................................................................26

6. �ARKAL�-�ARR� (B�NKAL�-�ARR�) ................................................................30

7. AKKAD MEDEN�YET�.......................................................................................31

IV. BÖLÜM.........................................................................................................................35

AMURRU (MARTU) GÖÇLER� .....................................................................................35

1. YEN� SÜMER DEVLET� ( MÖ. 2060–1960)...........................................................35

2. AMURRULAR VE AMURRULAR DÖNEM�NE A�T KAYNAKLAR...................39

3. F�L�ST�N VE SUR�YE’DE AMURRULAR.............................................................42

4. MISIR’DA AMURRULAR ......................................................................................44

5. BAB�LL�LER...........................................................................................................44

6. �S�N – LARSA DEVR�.............................................................................................52

V. BÖLÜM ..........................................................................................................................67

ARAM� GÖÇLER�...........................................................................................................67

1. ARAM�LER’�N ORTAYA ÇIKI�I...........................................................................67

2. ARAM� GÖÇLER�NE GENEL BAKI�....................................................................73

3. ARAM�LER DÖNEM�NE A�T KAYNAKLAR .......................................................74

4. ARAM�LER’�N IRKI MESELES�............................................................................76

5. F�L�ST�N’DE ARAM�LER ......................................................................................80

6. HAMA VE K�MA�K PRENSL�KLER� ...................................................................81

7. ARAM�LER’�N ASUR �MPARATORLU�UNA AKINLARI .................................86

8. ANADOLU’DA ARAM� ETK�LER� .......................................................................87

9. ARAM�LER’DE SOSYAL VE KÜLTÜREL HAYAT .............................................95

SONUÇ................................................................................................................................99

KAYNAKÇA.....................................................................................................................101

EKLER ..............................................................................................................................102

ÖZET

Bilindi�i üzere, Samî Göçlerin Eskiça� tarihinde oynad��� rol inkâr edilemez. Çünkü

bu göçler sonucundad�r ki, Önasya toplumlar� gerçek hüviyetlerine kavu�mu�lard�r.

Samî göçlerin ilki, Akkad Göçleri’dir. MÖ. 2500’lerde Mezopotamya’ya giren

Akkadlar’�n Arabistan yar�madas�ndan geldikleri san�lmaktad�r. Akkadlar,

Mezopotamya’daki Sümer hakimiyetine son vererek, kendi devletlerini kurmu�lar ve MÖ.

2350-2150 y�llar� aras�nda tüm Önasya dünyas�n� kontrolleri alt�nda tutmu�lard�r.

Samî göçlerin ikincisi ise Amurrular (Martular) taraf�ndan gerçekle�tirilmi�tir. MÖ. 3.

Biny�l�n sonlar� ile MÖ. 2. Biny�l�n ba�lar�nda cereyan eden Amurru göçleri sonucunda III. Ur

Sülalesi y�k�lm�� ve Mezopotamya’da tüm siyasal güç Samî Amurrular’�n eline geçmi�tir.

Amurrular’�n kurdu�u en önemli devletlerden biri Eski Babil Devleti’dir.

Samî göçlerin üçüncüsü ise Arami göçleridir. MÖ. 11. – 9. yüzy�llar aras�nda vuku

buldu�u anla��lan Arami göçleri sonunda Önasya’n�n etnik ve siyasal yap�s�nda önemli

de�i�meler olmu�tur.

ABSTRACT

THE SEMITIC IMMIGRATIONS IN ANCIENT HISTORY

As it is known, it can not be denied the role of the Semitic Immigrations in Ancient

History. Because, at the end of these immigrations, the peoples in Ancient Fore Asia got the

real identies.

The first of the Semitic Immigrations is Akkadian Immigrations. Akkadians penetrated

into Mesopotamia in 2500 B.C. It is supposed that they have come from Arabia. The

Akkadians ended the sovereignity of Sumerians in Mesopotamia and founded the Akkadian

State. This state controlled the whole of Mesopotamia in 2350-2150 B.C.

The second of the Semitic Immigrations is realized by Amorites (Martu). Amorites

Immigrations occured in the end of the 3 th Millenium B.C. and in beginning of the 2 nd

Milenium B.C. In the end of this immigration The Third Ur Dynasty was ruined and the

Amorites got all of the political power in Mesopotamia. One of the most important states

founded by Amorites is the Old Babylonian State.

The third of the Semitic Immigrations is Aramian Immigration. These immigrations

occured between 11. – 9. centuries B.C. At the end of the Aramian Immigration took placed

important changes in the etnic and political structure of Ancient Fore Asia.

ÖNSÖZTez konumuzu te�kil eden “Eskiça� Tarihinde Samî Göçleri” konusu, bugüne kadar

üzerinde yeterince çal���lmayan konulardan biriydi. Halbuki, Eski Önasya tarihi ve

medeniyetinin olu�mas�nda önemli katk�lar� olan Samî orijinli kavimlerin kimlikleri,

anayurtlar� ve faaliyetleri hakk�nda ayr�nt�l� bir çal��ma yap�lmas� gerekmekteydi. ��te bu

durumu dikkate alarak, yukar�daki konu üzerinde kapsaml� bir çal��ma yapmay� hedefledik.

Dan��man hocam�z Prof. Dr. Ekrem MEM��’in gözetiminde ba�latt���m�z bu çal��ma

sonunda Samîler hakk�nda yaz�lm�� birçok makale ve kitab� inceleme f�rsat� bulduk. Ayr�ca,

Eski Mezopotamya tarihi hakk�nda bilgi veren yaz�l� ve arkeolojik kaynaklar� da tarama

f�rsat�n� yakalad�k.

Yapm�� oldu�umuz tarama ve çal��malar neticesinde Samî Göçler konusunda

kafam�zda olu�an birçok sorunun da cevab�n� bulmu� olduk.

MÖ. 2500’lerde Akkad Göçleri ile ba�layan, MÖ. 2100’lerde Martu Göçleri ile devam

eden ve MÖ. 11-9. yüzy�llar aras�nda Önasya dünyas�n� allak bullak eden Arami Göçleri ile

son bulan üç büyük Samî Göç Hareketi hakk�nda son derece ilginç bir bilgiler y���n�

olu�turmay� ba�ard�k.

Bu çal��man�n gerçekle�tirilmesinde bizden hiçbir yard�m�n� esirgemeyen dan��man

hocam Say�n Prof. Dr. Ekrem MEM��’e te�ekkür etmeyi bir borç bilirim.

Cemil BÜLBÜL

Afyonkarahisar-2005

ÖZGEÇM��

Cemil BÜLBÜL

Tarih Anabilim Dal�

Yüksek Lisans

E�itim

Lisans: 2003 Selçuk Üniversitesi, E�itim Fakültesi, Sosyal Bilgiler Ö�retmenli�i Bölümü.

Lise: �skenderun �emsettin Mursalo�lu Lisesi, Sosyal Bilimler Bölümü

��/�stihdam

2004-Afyon Kocatepe Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü.

Ki�isel Bilgiler

Do�um Yeri ve Y�l�: �skenderun - 1981

Cinsiyet: Erkek

Yabanc� dili: �ngilizce

KISALTMALAR

a.g.e.: Ad� geçen eser

A.Ü.D.T.C.F.: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Co�rafya Fakültesi

C: Cilt

CAH: Cambridge Ancient History. Cambridge

Çev: Çeviren

EAT: Eski Anadolu Tarihi

EMT: Eski Mezopotamya Tarihi

KBo: Keilschrifttexte aus Bogazköi. Berlin.

MÖ: Milattan Önce

s: Sayfa

S: Say�

TTK: Türk Tarih Kurumu

Yay: Yay�n

G�R��

“Eskiça� Tarihinde Samî Göçleri” konulu çal��mam�z� 5 ana bölümden olu�turduk.

Bilindi�i üzere, bir ülkenin tarihini anlaman�n ve anlatman�n en iyi yolu, ilk a�amada o

ülkenin co�rafi özelliklerini iyi kavramaktan geçer. ��te bu yüzdendir ki, biz de çal��mam�z�n,

I. Bölümünü YAKINDO�U VE MEZOPOTAMYA’NIN CO�RAF� KONUMU bahsine

ay�rd�k.

SAMÎLER konusunun ele al�nd��� II. Bölüm’de ise önce Samîler’e ait kaynaklar� ana

hatlar� ile tan�tt�ktan sonra, Samîler’in anayurdu meselesini ve bu mesele hakk�nda ortaya

at�lan farkl� görü�leri masaya yat�rd�k. Bu bölümün ilerleyen sayfalar�nda da “Samî

kavimler” ve “Samîle�mi� kavimler” kavramlar�n� aç�klamaya çal��t�k, ard�ndan da

Samîler’in Sümerler’in oturdu�u Sinear memleketini (Basra Körfezi civar�) nas�l i�gal

ettiklerini gözler önüne sermeye gayret ettik.

III. Bölümde Samî göçlerin ilkini olu�turan Akkad Göçleri’nden söz ettik. Bu bölümde

önce Akkad dönemini ayd�nlatan yaz�l� ve arkeolojik kaynaklar� tan�tt�k, ard�ndan da

Sümerlerle Akkadlar’�n kar��la�malar�ndan ve bunun akabinde kurulan Akkad devletinden ve

bu devletin yay�lmac� politikas�ndan bahsettik. Akkad �mparatorlu�u’nun son dönemlerini ve

y�k�lmas�n� da gözler önüne serdikten sonra Akkad medeniyetinden söz ettik.

Çal��mam�z�n IV. Bölümünde Samî göçlerin ikinci a�amas�n� olu�turan ve MÖ. 3.

Biny�l�n sonlar� ile 2. Biny�l�n ba�lar�nda cereyan eden AMURRU (MARTU) Göçleri’ni

kaynaklar�n �����nda, tüm ayr�nt�lar�yla ele almaya gayret ettik. Amurrular’�n

Mezopotamya’n�n siyasi ve kültürel tarihine ne gibi katk�larda bulundu�undan söz ettik. Her

�eyin önemlisi Amurrular’�n kimli�ine ili�kin sorulara cevaplar bulmaya çal��t�k.

Tezimizin V. ve son bölümünde ise MÖ. 11. - 9. yüzy�llar aras�na tarihlenen Arami

Göçleri’nden söz ettik. Aramiler’in Önasya dünyas�na nas�l ve hangi yollardan

yay�ld�klar�ndan ve Asur krallar�n�n bu kavimleri durdurmak için ne büyük çabalar

sarfettiklerinden söz ettik.

SONUÇ k�sm�nda ise, üç büyük Samî göç neticesinde Önasya dünyas�nda meydana

gelen sosyal, siyasal, ekonomik, dini ve kültürel de�i�imlerden söz ettik.

Çal��mam�z�n, bundan sonra, bu konu üzerinde çal��acak olan arkada�lar�m�za

rehberlik edece�ini umuyoruz.

I.BÖLÜM

YAKIN DO�U VE MEZOPOTAMYA’NIN CO�RAF� KONUMU

Eskiça��n en eski ve en önemli yerle�im merkezlerinden biri Mezopotamya idi.

Yunanca Mesos: Orta ve Potamos: Irmak sözcüklerinden türetilmi� olup, yine bu dilde “�ki

nehir aras�” anlam�na gelmektedir. Ba�ka bir ifadeyle iki nehir aras�ndaki bölgeyi anlatan bir

co�rafya terimidir.1 Mezopotamya, A�a�� Mezopotamya ve Yukar� Mezopotamya olmak

üzere iki bölgeye ayr�l�r. A�a�� Mezopotamya �ran’�n Basra Körfezi’nden bugünkü Irak

ortalar�na kadar olan bölgedir. Yukar� Mezopotamya ise, bugünkü Irak ortalar�ndan

Anadolu’da Güneydo�u Toroslar’�n güneyine kadar uzanan bölgedir.2 Eskiça� tarihinde çok

önemli bir role sahip olan bu bölge, fiziki �artlar� yönüyle, Toros da�lar�ndan �ran Körfezi’ne

kadar uzan�r ve do�al s�n�rlarla çevrilidir. Kuzeyden güneye do�ru hafif bir meyille uzan�r. Üç

taraf� da�larla çevrili olup; do�usunda �ran da�lar�, bat�s�nda Akdeniz’e paralel olarak uzanan

Lübnan Da�lar� ve Anti Lübnan da�lar� ile kuzeyinde Güney Anadolu da�lar� yer al�r. Bu

da�lar, çöl ile denizi birbirinden ay�ran do�al bir set olu�turur. Bu yükseklikler 3000 m ile

2000 m aras�nda de�i�mektedir. Akkad Sülalesi zaman�nda Sedir da�lar� denilen Amanoslar

da 2000 m’ye ula��r.

Özetle tekrar söyleyecek olursak Mezopotamya, üç taraf� da�larla çevrilmi�, sadece

güneyden sonsuz gibi görünen Suriye ve Arabistan çöllerine aç�k mükemmel bir düzlüktür.3

Dicle ve F�rat gibi iki büyük nehir aras�nda yer alan bu verimli bölgeye, M�s�rl�lar da

ayn� manâya gelen “Naharina” ad�n� vermi�lerdir. �slami devirlerde ise F�rat ve Dicle

nehirleri aras�nda kalan bu bölge ada anlam�na gelen “Cezire” olarak adland�r�lm��t�r.

Fakat, Mezopotamya uygarl���n�n temellerini atan ve buraya d��ardan gelip yerle�en

en eski kavim olan Sümerler ise bölgeye “Kengi” ad�n� vermi�lerdir. Mezopotamya’n�n

de�i�ik yöreleri, zaman içerisinde de�i�ik isimlerle an�lm��t�r. Gerçekten, bugün Hor Dalmaç

diye an�lan Basra Körfezi’nin kuzeybat�s�ndaki batakl�k bölgeye Yeni Sümer Devleti

zaman�nda (MÖ. 2060-1960) “Sümer”, I. Babil Sülalesi zaman�nda (MÖ. 1850-1550 )

“Denizeli” (Deniz �li), MÖ. 1. Biny�lda ise “Kalde” denilmekte idi. Körfezin kuzey

taraflar�ndan 34. enlem dairesine kadar olan bölgeye Sümerler zaman�nda Agade �ehrine

1 Recep Y�ld�r�m, Önasya Tarih ve Uygarl�klar�, �zmir-1996, s.15.2 Muhammed �ahin, Uygarl�k Tarihi, Gündüz E�itim ve Yay�nc�l�k, Ankara -2002, s.17.3 Füruzan, K�nal, Eski Mezopotamya Tarihi, A.Ü.D.T.C.F. Yay�nlar�, Ankara-1983, s.10.

dayanarak “Akkad” denildi�i halde4 Avrupal� ara�t�rmac�lar, bu bölgenin kuzey kesimine

“Asur Ülkesi”, güneydeki alüvyonlu bölgeye s�ras�yla “Babilonya” ve “Sümer” (Sinear),

Basra Körfezi’nin do�usundaki topraklara da “Elam” ad�n� vermi�lerdi.5

Yeni Sümer Devleti olarak da adland�r�lan III. Ur Sülalesi döneminde (MÖ. 2060-

1960) Akkad’�n bat�s�ndaki memleketlere Bat� memleketleri manâs�na gelen “Martu

Memleketleri”, do�usuna ise, “Subartu” denildi�i vesikalardan ö�renilmektedir. Dicle’nin

do�usunda küçük Zap suyu ile Diyala nehri aras�ndaki bölgenin güney k�sm�na Gutium

deniliyordu.6

Mezopotamya, verimli topraklar�ndan dolay� sürekli istilâlara u�ram��t�r. Tarih

boyunca de�i�ik kavimler buraya gelip yerle�mi�lerdir. Bu durum, bölgede çe�itli

uygarl�klar�n kurulmas�na sebep olmu�tur.7 Bundan dolay�, çevrede meydana gelen de�i�iklik,

yer isimlerine de yans�yordu. Meselâ, Sümerler zaman�nda Sabartu denilen Dicle’nin do�u

kesimine I. Babil Sülalesi zaman�ndan itibaren Asur denilmeye ba�lanm��t�. I. Babil

Sülalesi’nin yerini alan Kaslar ise Babil’e Kardunia� diyorlard�.8

Görüldü�ü gibi zaman içinde Mezopotamya’n�n hem sakinleri, hem de topraklar�n�n

isimleri de�i�mi�tir.

Mezopotamya, yeryüzü �ekilleri bak�m�ndan kar���k bir yap� arz etmektedir.

Mezopotamya’n�n kuzeyinin da�l�k olmas�na kar��l�k, güneyi düz bir ova görüntüsü sergiler.

Fakat, Dicle ve F�rat nehirleri bu bölgeden geçmemi� olsayd�, Güney Mezopotamya Suriye

Çölü’nün bir devam� niteli�inde olurdu.9

Dicle ve F�rat nehirlerinin kaynaklar� birbirlerine çok yak�n oldu�u halde, daha

ba�lang�çta yönleri hemen de�i�ir. F�rat bat�ya do�ru, Dicle ise do�uya do�ru akar. Her iki

nehir de kendi yönlerinde bir süre mesafe katettikten sonra güneye do�ru k�vr�l�r ve elli

kilometre birbirlerine paralel akarlar. Günümüzde her iki nehir de denize yüz kilometre kala

birle�erek (�at-ül Arab ad�yla) tek nehir halinde Basra Körfezi’ne dökülür.10

�ki nehir birle�tikten sonra Elam Da�lar�’ndan inen Kerha ve daha güneyde Karun

nehirlerini al�r. Karun nehrinin Pers Da�lar�’ndan getirdi�i miller, Dicle ve F�rat’�n

getirdikleri ile birle�erek körfezin a�z�nda bir set meydana getirmi�lerdir. Bu set, körfezin

med ve cezir hareketi ile temizlenmesine engel te�kil etti�inden, Dicle ve F�rat’�n milli

4 Ekrem Memi�, Genel Tarih, Tablet Yay�nlar�, Konya- 2002,s. 127,128.5 R. Y�ld�r�m, a.g.e., s.15.6 E. Memi�, a.g.e., s.128.7 M.�ahin, a.g.e., s.17.8 E. Memi�, a.g.e., s.128.9 E. Memi�, a.g.e., s.128,129.10 Emine Yamanlar, Uygarl�k Tarihi, Gündüz E�itim ve Yay�nc�l�k, Ankara 1999, s.31.

çamurlar� burada birikme�e ba�lam��t�r. Güneyden onlara kat�lan nehirlerin getirdi�i miller de

devreye girince, F�rat ve Dicle’nin sular� art�k denize ula�amad�klar�ndan dolay� etrafa

yay�lm��lar, bunun sonucunda “Deniz �li” denilen, adalarla dolu batakl�k ve s�� bir arazi

meydana gelmi�tir. Eskiden Dicle ve F�rat nehirleri birbirlerinden sadece seksen kilometre

uzakta iken, günümüzde birbirlerinden yüz elli kilometre uzakla�m��lard�r.11

Asl�na bak�l�rsa Mezopotamya'n�n do�al ko�ullar�, uygarl���n geli�mesine elveri�li

de�ildi. Bölgenin do�al ko�ullar�nda görülen ani de�i�iklikler, insanlar�n denetimini a�an du-

rumlar yaratabilirdi. Basra Körfezi'nin ilkbahar gelgitleri, denizin 2,5-3 metreye kadar

kabarmas�na yol açabiliyor; güneyden esen rüzgârlar�n sürüp gitmesi, �rmaklar�n yataklar�nda

altm�� yetmi� santimetreye kadar yükselmelerine yol açabiliyordu. Do�u Anadolu'ya dü�en

mevsim normallerini a�an kar ya���lar�, ya da daha güney bölgelerde görülen anormal

ya�murlar, �rmaklar�n düzeyinin birden bire yükselmesine neden olabiliyor; Zap suyunun

veya Habur �rma��n�n geçti�i dar bo�azlarda görülecek bir toprak kaymas�, bol miktarda

suyun önce birikmesine sonra birden bire bo�almas�na neden olabiliyordu.

Bu olaylardan herhangi birinin ya da birden ço�unun birlikte görülmesi, güney

ovalar�n�n toprak setlerinin dolduramayaca�� bir sel yaratabilirdi. Bu durumda kaypak bir

ovada sürekli yerle�im yerleri kurmaya kalkan bu eski topluluklar�n, bir yandan böylesine bir

yüreklilik gösterirken, öte yandan korku içinde ya�am�� olmalar�n� da dü�ünebiliriz. Bu

durum, teolojide i�lenip geli�tirilen, ama ayn� zamanda toplumsal ya�am�n örgütleni�ini,

kentin bir tanr� taraf�ndan yönetildi�i dü�üncesini aç�klayan bir anlay��t�.

Tüm bu olumsuzluklar�n yan�nda, Mezopotamya’da k��lar k�sa, yazlar ise uzun

sürmektedir. Bununla beraber ya�am kayna�� diyebilece�imiz nehirlerin bol olmas� da,

sözünü etti�imiz bu topraklar�n, Asya'dan gelen ve sulak topraklar arayan kavimlerin buralara

yerle�mek istemelerinin en ba�ta gelen nedenlerini olu�turmu�tur.12 Öte yandan kurakl�k

felâketine u�rayan Arabistan kabileleri için de bu verimli topraklar, göçü özendiren özellikler

ta��maktayd�. Bu nedenle Mezopotamya'ya kimi Asyal�, kimi Sami kökenli, bazen de Hint-

Avrupal� kavimler yerle�iyorlard�. Bu durum, Mezopotamya'da kurulan herhangi bir devletin

uzun süreli ve kararl� hâkimiyetine engel olan önemli bir etken durumundayd�. Böylece

Mezopotamya �ehirlerinde �rk bak�m�ndan sürekli bir kar��ma ve bir melezle�me oluyordu.

Mezopotamya tarihinin ba�l�ca karakteristi�i, do�al s�n�rlar�n�n olmamas� nedeniyle bölgenin

sürekli olarak de�i�ik kavimlerin egemenli�i alt�na girmesi ve bu aç�dan da M�s�r'a göre daha

az homojen bir kültür geli�imine sahne olmas�d�r.

11 E. Memi�, a.g.e., s.129,130.12 E. Memi�, a.g.e., s.130.

Mezopotamya, tarihe belirli zaman kesiti içinde sahne olmu�tur. Bu süreç içinde

olu�an siyasal olaylar�n a��rl�k noktalar� yine zaman zaman ve baz� duraklamalarla Güney

Mezopotamya'dan kuzeye do�ru geçmi�tir.13

F�rat ve Dicle nehirlerinin yataklar� zamanla de�i�ime u�ram��t�r. Orta Dicle

bölgesine ve �ran'�n kuzeybat� s�n�r�ndaki Zagroslar’�n ön k�sm�na bol miktarda

ya�mur ya�d��� için, bu bölgenin insanlar� MÖ. 7. Biny�l’dan itibaren buralarda bir

çiftçi kültürü geli�tirmi�lerdir. Su, bölgenin insanlar�na mutluluk ve felâketi birlikte

getirmi�tir.

Mezopotamya'n�n do�al s�n�rlar� yoktu. Bölge, güneybat�ya do�ru Suriye Çölü'ne,

kuzeydo�uya do�ru �ran Yaylas�’na, buralardan gelebilecek sald�r� ve göç giri�imlerine kar��

gayet aç�kt�. Öte yandan F�rat ve Dicle vadileri Anadolu'dan gelebilecek istila hareketleri için

de oldukça müsait durumdayd�. Bununla birlikte Mezopotamya'da olu�an uygarl���n d��ar�ya

yay�lmas� da oldukça kolay olmu�tur. Bölgenin bu jeolojik yap�s� Önasya'y� etkilemede etkin

rol oynam��t�r.

Mezopotamya; M�s�r, Suriye-Filistin k�y� alan�, Anadolu'da Çukurova, Güneydo�u

Anadolu, �ran'da Zagros Da�lar�’yla çevrili Münbit Hilal’in (Bereketli Hilal'in) tarihinin

olu�umunda büyük rol oynam��t�r.

Yeni ara�t�rmalar göstermi�tir ki, Mezopotamya oldukça geç bir dönemde iskân

edilmi�tir. Kerkük civar�ndaki da�l�k bölgelerde Paleolitik ve Mezolitik dönem insanlar�

ya�am��t�r. Buna kar��l�k, Güney Mezopotamya çok sonralar� MÖ. 6. Biny�l’daki iklim

de�i�iklikleriyle ve insanlar�n toplu ya�ama ve çal��ma yolunda gösterdikleri gayretlerle

iskânlara sahne olmu�tur. Küçük Zap ile Dicle’ye kat�lan Adhaim Suyu’nun kayna��nda,

yani Kerkük yak�nlar�nda yer alan Arappa ve Nuzi’de (Yorgan Tepe) yap�lan Amerikan

kaz�lar� sonunda, Yak�n Do�u’nun karanl�k ça�� olarak adland�r�lan MÖ. 16-15. Yüzy�llar

aras�n� ayd�nlatan vesikalar bulunmu�tur.14

Buz tabakalar� geri çekilip, denizler yükselirken, hava s�cakl�klar�nda ani art��lar

meydana geldi. MÖ. 12.000 ile 8000 aras�nda yakla��k 10� santigrat olan bu art�� sonucu

s�cakl�klar �imdiki düzeylerin 1� ya da 2� santigrat en yüksek noktaya ula�t�lar. Buzul ça��nda

so�uk ve kuru bir iklimi olan kuzeydeki da�l�k ku�ak genelde bozk�r türü bir bitki örtüsüyle

kapl�yd�. Sonralar�, iklim daha s�cak ve nemli hale geldikçe, s�k ormanlar yeti�ti. Böylece

yakla��k 6.000 y�l önce Zagros ve Toros da�lar�n�n yamaçlar�, bugün oldu�u gibi, me�e ve

di�er a�açlarla kaplanm��t�. Daha güneyde de, Buzul Ça��’n�n kuru ve so�uk ko�ullar�n�n

13 R. Y�ld�r�m, Uygarl�k Tarihine Giri�, Asil Yay�nlar�, 2. Bask�, Ankara 2004, s.50,51.14 E. Memi�,a.g.e., s.132.

yerini s�cak ve nemli bir iklimin almas�, daha çok bitki türünün yeti�mesine zemin haz�rlad�.

Ama, MÖ. 11.000 y�l�na gelindi�inde ya���lar azal�nca büyük alanlar yeniden bozk�r ya da

çöl durumuna dönü�tü.

MÖ. 10000–9000 y�llar� aras�ndaki Son Buzul Ça��’n�n sonunda, Yak�n Do�u'ya

egemen olan ko�ullara ili�kin çok az bilgi varsa da (Paleolitik ve Mezolitik dönemlerde) bu

�l�man bölgedeki iklim de�i�ikliklerinin Avrupa'ya göre daha yumu�ak oldu�u kesindir.

Kuzey Irak, Anadolu ve Lübnan'�n da�l�k bölgelerinde yap�lan son ara�t�rmalar, bu

yörelerdeki ma�ara yerle�meleri aras�nda zaman ay�r�mlar� bulundu�unu ve MÖ. 25.000 -

10.000 y�llar� aras�nda nüfus yo�unlu�unun çok az oldu�unu ortaya koymu�tur.

�nsano�lu, çe�itli yollarla bu yeni ko�ullara uyum sa�layarak "Mezolitik" olarak

bilinen kültürleri geli�tirdi. Hâlâ toplay�c� olan bu insanlar ya�amlar�n� avc�l�k ve bal�kç�l���n

yan� s�ra çe�itli yemi�, çilek, f�nd�k ve yenilebicek di�er bitkileri toplamakla sürdürüyorlard�.

Yak�n Do�u'daki (daha çok Mezopotamya ve M�s�r) Mezolitik kültür oldukça uzun sürmü�tür.

Kerkük bölgesinde Barda-Balka Ma�aralar�, Hazert Mert Ma�aralar�, Zap Suyu kenar�nda

�anidar Ma�aras� önemli merkezler olarak gösterilebilir.

Tam olarak ayd�nlanmam�� olan Mezolitik kültürlere göre, onu izleyen Proto-Neolitik

(Erken Neolitik) dönemin kültürleri çok daha iyi bilinmektedir. Bilindi�i üzere, bu dönemde

insanlar yerle�ik hayata geçmi�ler ve ilk köy yerle�melerini kurmu�lard�r. Bu sürecin

insanlar�, tah�l üretimi yapmak ve hayvanlar� evcille�tirmek yoluyla tüketici ekonomiden

üretici ekonomiye geçmi�lerdir.15

Mezopotamya’daki di�er bir yerle�im bölgesi de, Münbit Hilâl olarak adland�r�lan

Dicle ve F�rat aras�nda ve F�rat’a dahil olan Habur ve Bal�k Nehirleri’nin Anti Toroslar’�n

ete�inde te�kil ettikleri ye�il sahad�r. Bunlardan Habur Nehri, do�udan bat�ya do�ru, 1. Ya�l�

Yaka, 2. Caca, 3. Vadi H�nz�r, 4. Vadi Avaç ve 5. Habur olmak üzerinde be� kol �eklinde

Cebel Sencar ile Cebel el Beda’n�n y�l�n her mevsiminde ye�il bir görüntü meydana getirir.

Bu nedenle, Tarih öncesi dönemlerden ba�layarak insanlar, hilâl �eklindeki bu münbit sahay�

iskân etmi�lerdir.16 Ya�l� Yaka kolunun kenar�ndaki Tel B�rak’da ve daha do�udaki Ça�ar

Bazar’da yap�lan �ngiliz kaz�lar� ve Geç Hitit devrinde ad� Guzana olan Tel Halaf’daki

Alman kaz�lar� sonunda, bu bölgenin eski tarihini ayd�nlatan birçok malzeme ortaya

ç�km��t�r.17

15 R. Y�ld�r�m, Önasya Tarih ve Uygarl�klar�, �zmir-1996, 15-17.16 E. Memi�, a.g.e., s.132.17 F.K�nal, a.g.e., s.13

Dicle nehrini Ba�dat’tan kuzeye do�ru inceledi�imizde Küçük Zap Suyu’nun Dicle’ye

dahil oldu�u yerde kurulmu� olan Eski Asur Devleti’nin ilk idare merkezi olan Asur (Kale-el-

�ergat) �ehri ile kar��la��l�r. Nehir yolundan kuzeye do�ru gidildi�inde ise, Mezopotamya’n�n

Prekalkolitik kültürünü temsil eden Hassuna’ya ula��r�z.18 Hassuna'daki kültürün ba�lang�c�

MÖ. 6500 y�llar�d�r. Art�k bu dönemde insanlar çanak çömle�i ke�fetmi�lerdir ve bu malzeme

bize Eskiça�lar�n tan�t�lmas�nda en büyük rolü oynam��t�r. Sonralar� yeni çanak çömlek

tarzlar� geli�mi� ve basit desenlerin yerini daha ince boyanm�� ve kaz� bezemeli seramikler

alm��t�r.

Bu dönemden sonra gelen Kalkolitik kültürün (MÖ. 6000–3500) en önemli özelli�i

madenin ke�fedilmi� olmas�d�r. Ta� aletlerle birlikte az say�da madeni e�yalar kullan�lmaya

ba�lanm��t�r. �nsanlar, da�larda ta� ve toprakla kar���k bulunan maden filizlerini yüksek bir

ate�le eritmi�ler, elde edilen k�zg�n madeni, istedi�i aleti elde etmek amac�yla ta�tan yapt���

kal�ba dökmü�lerdir. Kalkolitik dönem için bu büyük bir ba�ar� say�lmaktad�r.

Bu dönemin insanlar�, önceleri bak�r ve kur�un gibi madenleri kullanm��lard�r. Bak�r

cevheri ve bak�r madeni önceleri alet ve tak�larda kullan�l�rd�. Hassuna kültürü insanlar�

muhtemelen hem do�al hem de ergitilmi� bak�r kullan�yorlard�. Madenlerin kar��t�r�lmas� ise

(örne�in bak�r + kalay = tunç) daha sonraki dönemde gerçekle�tirilmi�tir. Tunç Ça�� ad�

verilen bu dönemde çanak ve çömlek yap�m�nda da geli�meler olmu�tur. Örne�in, madeni

kaplar�n biçimlerine bakarak çanak çömlek yap�ld��� gözlenmi�tir. Baz� kaplar k�rm�z�-siyah

boyalarla bezenmi� ve çok iyi �ekiller verilmi�tir. Çanak çömlek üzerindeki bezemelerde e�ri

çizgiler, bal�k pulu, nokta, güne�, y�ld�z, rozet, malta haç�, hayvan ve insan motifleri görülür.

Topraktan yap�lm��, oturan ya da çömelmi� kad�n heykelleri bir ana tanr�ça kültünün varl���n�

aç�kça belirtmektedir. Bu küçük heykeller �ematik ve oldukça da ilkeldir.

Bu evrenin köylerinde ta� dö�eli yollar ve yollar�n iki yan�na dizili iki odal� konutlar

görülmektedir. Bu yap�lar, ta� bir temel üzerine çamurdan in�a edilmi�lerdir. Ziraat ve

hayvanc�l�k, insanlar�n ba�l�ca u�ra�lar� olmu�; dokumac�l�k ve madencilik büyük ölçüde

geli�mi�tir. Bu dönemin en önemli merkezleri Hassuna'n�n üst tabakalar� ile Samarra, Ninive

ve Tel Halaf’d�r. Halaf, Kalkolitik kültürü temsil eder ve Hassuna ile Samarra'dan

etkilenmemi� çok canl� bir kültürdür. MÖ. 5000 dolaylar�nda Kuzey Mezopotamya'da

Hassuna'n�n yerini Halaf kültürü alm��t�r. Bu kültürün kökeni kesin olarak bilinmemekle

birlikte büyük bir olas�l�kla kuzeyden Güneydo�u Anadolu'dan gelen bir halk olu�turmu�tur.

Halaf’ta yap�lan kaz�larda ele geçen buluntular, bu dönemde hem Anadolu, hem de Basra

18 E. Memi�, a.g.e., s.132.

Körfezi yoluyla Hint Okyanusu k�y� kültürleriyle ticaret yap�ld���na kan�t olarak kabul

edilmektedir. Halaf kültürünün yay�ld��� tüm alanda bu kültüre ait tholos ad� verilen yuvarlak

evlere rastlan�r. Halaf kültürünün en göze çarpan di�er bir özelli�i de zarif desenli

seramiklerdir. Halaf kültürü MÖ. 4300'lerde sona erer.

Güney Mezopotamya'da yer alan Obeyd yerle�mesi (Obeyd Kültürü MÖ. 4500–3500)

Tel Halaf kültüründen daha geli�mi� bir Kalkolitik kültür niteli�i yans�t�r. Halaf Kültürü'nün

MÖ. 4300'lerde Mezopotamya'n�n güneyinden gelen bir yay�lma ile sona erdi�i dü�ünülür.

Anavatan� Güney Irak olan Obeyd kültürünün MÖ. (4400–4300) sular�nda tüm

Mezopotamya'ya yay�lmas�yla Sümer Uygarl���'n�n temelleri at�lm�� ve o tarihten ba�layarak

Mezopotamya'y� Yak�n Do�u uygarl���n�n merkezi yapan yeni bir dönem ba�lam��t�r. Obeyd

kültürü, Dicle ve F�rat nehirleri boyunca ilerleyerek Anadolu yaylalar�na ula�m��t�r.

Anadolu'daki Keban-Karakaya ve Atatürk Baraj sahalar�ndaki (Elaz��, Malatya ve Urfa

bölgesi) höyüklerde yap�lan kaz�larda Obeyd seramiklerine rastlanm��t�r. Ayr�ca Obeyd

kültürünün etkisi, kuzeybat�ya do�ru yani Kilikya bölgesindeki Mersin-Tarsus yörelerine

kadar uzanm��t�r.

Mezopotamya'da ören yerlerinin yüzeyindeki seramik parçalar�n� inceleyerek belirli

bir döneme ait yerle�me merkezlerinin tespit edilmesi mümkündür. Ama yüzey ara�t�rmas�

sonuçlar�n�n de�erlendirilmesinde baz� sorunlar ortaya ç�km��t�r. Örne�in Hac� Muhammed

gibi alüvyal milin alt�nda kalm�� merkezler de vard�r. Yukar�da de�inilen bu dönemdeki yap�

ve kal�nt�lardan Mezopotamya'da kalabal�k kentler kuruldu�unu anl�yoruz. Dönemin en

önemli yenili�i çömlekçi çark�n�n icad edilmesi olmu�tur. Ekonomi tarihinde, tekerle�in icad�

kadar çömlekçi çark�n�n da de�eri büyüktür. Dikkat çeken di�er bir yenilik ise yüksek

mabedlerdir. Kentlerdeki bu an�tsal tap�naklar, kültür de�i�iminin önemli belgeleri

say�lmaktad�r. Zikkuratlar�n kökenini olu�turan bu yap�lar kerpiç-tu�la platformlar üzerine

yap�lm��lard�. Sümerler büyük bir ihtimalle, bu Kalkolitik dönemin sonunda Mezopotamya'ya

gelmi�lerdi.19

Anadolu’da Amanos geçitlerine hâkim olan bir devlet için Halep bölgesini ele

geçirmek oldukça kolayd�r. Bu bölgeye sahip olduktan sonra da Suriye-Filistin arazi yap�s�n�n

izin verdi�i tek kara yolu M�s�r’a aç�lmaktad�r. Bu yolun tehlikesini M�s�r’da 18. Sülale

Firavunlar� anlam��t�r. Çünkü Ras-�amra Ugarit’e kadar M�s�r’a hâkim olmaya çal��m��t�r.20

Mezopotamya’n�n co�rafi �artlar�na bakarak �unu da söyleyebiliriz ki,

Mezopotamya’da özellikle denizden uzak olan Yukar� Dicle bölgesinde kurulan hemen her

19 R. Y�ld�r�m, a.g.e., s.18,19.20 F.K�nal, a.g.e., s.13,14.

devlet, siyasi birli�ini sa�lad�ktan sonra Kuzey Suriye üzerinden Akdeniz’e ula�may� gaye

edinmi�tir. K�saca söyleyecek olursak, eskiça� boyunca, Mezopotamya, M�s�r ve Anadolu

memleketleri aras�ndaki bütün ticari ve kültürel al��veri�ler burada, yani Kuzey Suriye’de

meydana gelmi�tir. Gerçekten, Sümer Kahramanl�k ça��nda Uruk Kral� G�lgam��, arkada��

Enkidu ile birlikte Humbaba devini öldürmek için Sedir ormanlar�ndan olu�an Amanos

da�lar�na gitti�i gibi, Akkad devletinin kurucusu Sargon da Gümü� da�lar� denilen Toroslar�

a�arak Anadolu’da Acem Höyük (Puru�handa) �ehrini zapt etmi�ti.21

Mezopotamya’n�n, Anadolu ile ticari ili�kileri, MÖ. 2. Biny�l ba�lar�nda Eski Asur

Ça��’nda çok hareketli bir dönemde oldu�unu Kültepe kaz�lar� ile biliyoruz. �ki memleket

aras�ndaki bu canl� münasebetler, daha sonraki Hitit devletleri zaman�nda devam etmi�tir.22

21E. Memi�, a.g.e., s.134.22 F.K�nal, a.g.e., s.14.

II. BÖLÜM

SAMÎLER

1. SAMÎLER’E A�T KAYNAKLAREski Önasya tarihinde büyük role sahip olan Samîler; gerek dilleri, gerekse fiziki

özellikleri bak�m�ndan bugünkü bedevilerden oldukça farkl�d�r. Samîler’in men�ei meselesi

oldukça kar���kt�r.23

Samîler dolikosefal (uzun kafal�) Akdeniz tipi insan gruplar�na dahil olan

kavimlerdendir. Bu kavimlere Samî ad�n�n verilmesi, Tevrat’�n tufandan sonra insanlar�

Nuh’un o�ullar�ndan üreten gelenekle ilgilidir.24 Buna göre Samîler, Toroslar’dan veya Ararat

(A�r�) Da�lar�’ndan gelmi�lerdir.25 Bunlar, zaman�nda Kuzey Afrika’y� i�gal eden Hamî

�rk�yla yak�n akrabad�r. Her iki dilin kökleri aras�ndaki yak�n benzerlikler de buradan

gelmektedir. Ancak göçler s�ras�nda Samîler kuzeye do�ru, Hamîler ise do�uya do�ru göç

etmi�lerdir.26

Baz� bilginler de Samîlerin ana yurdu olarak Arabistan’� göstermi�lerdir.27 Samîler

da��n�k bir halde ve çe�itli etnik gruplarla kar��m�� olduklar� için bu gruplar aras�nda saf Samî

tipine rastlamak oldukça güçtür. Samî �rk�n saf antropolojik tipini Arap as�ll� tarihçilerden

�bn-i Haldun’un “Arab� aribe ve Arab� arba” dedi�i eski Araplarda aramak gerekir. Samî

tipi; iri yap�l�, uzun yüzlü, siyah gözlü ve siyah saçl�, gaga burunlu dolikosefal (uzun kafal�)

bedevidir. Bunlar tarihte ilk kez Sümerler’in Mezopotamya tarihi içinde medeniyetlerini

olu�turduklar� dönemde, F�rat’�n bat�s�nda, Suriye-Irak çölünde göçebe bir halde

görünmü�lerdir.28

Mezopotamya’da oldu�u gibi, eski M�s�r’da da Samî kavimlerini görüyoruz.29 Samîler

hakk�ndaki en eski arkeolojik belge MÖ. 3200 tarihlerine do�ru Menes taraf�ndan M�s�r’da

Thenis’de kurulmu� olan ilk sülalelerin ünlü firavunlar�ndan Den’e (MÖ.3175) ait bir palet

(levha) üzerindeki tasvirdir. Uzun saçl�, düz veya hafifçe gaga burunlu, dolikosefal diz

çökmü� bir insan� gösteren bu tasvir, bir do�rulu�u anlatmaktad�r. Yine ayn� insan tipi, Thinit

firavunlar�ndan Smerhat’�n (MÖ. 3135) Sina Yar�madas�’ndaki zaferini betimleyen bir

23 F. K�nal, a.g.e., s.16.24 M.�. Günaltay, Türk Tarihinin �lk Devirlerinden Yak�n �ark Elâm ve Mezopotamya, T.T.K Bas�mevi, 2.Bask�, Ankara-1987, s.28225 F. K�nal, a.g.e., s.16.26 Arif Müfit Mansel, Eski Do�u ve Ege Tarihinin Ana Hatlar�, �stanbul-1945, s.9.27 F. K�nal, a.g.e., s.16.28 M.�.Günaltay, a.g.e., s.28229 F. K�nal, a.g.e., s.16.

kabartmada görülmektedir. Her iki tasvirin de Arap Yar�madas�’ndan ilk defa Sina bölgesine

do�ru ç�km�� olan Samî kabilelere ait olduklar� kabul edilmektedir.

M�s�r vesikalar�, MÖ. 4. Bin’de Samî dedi�imiz bu tip kabilelerin Sina Yar�madas�

bölgesinde göründüklerini bildikleri gibi, Sümerler’e ait belgelerde de bu tip insanlar�n yine

ayn� tarihlerde F�rat nehrinin bat� k�y�lar�nda, Irak ve Suriye aras�ndaki çölde görünmeye

ba�lad�klar�n� göstermektedir.30

2. SAMÎLER’�N ANA YURDUDaha önce de belirtti�imiz gibi Samîler’in men�ei meselesi oldukça kar���kt�r. Bugüne

kadar pek çok görü� ileri sürülmü�tür. Günümüzde arkeolojinin vermi� oldu�u veriler ve tarih

ara�t�rmalar� sonunda, farkl� isimlerle an�lan Samî kavimler, de�i�ik zamanlarda ve genellikle

göçebe bir halde Arabistan Yar�madas�’ndan gelerek Mezopotamya ve Suriye’de ya�ayan

kavimlerle kar��la�t�ktan sonra yüksek bir uygarl�k meydana getirmi�lerdir.

Kuzey Suriye ve Filistin’de son zamanlarda yap�lan kaz�lar neticesine göre Samîler,

Mezopotamya’ya do�rudan do�ruya çöl üzerinden gelmemi�tir. Önce Filistin ve Suriye’deki

da�l�k bölgeleri takip ederek kuzeye, Münbit Hilal denilen Habur Nehri yataklar�na

gelmi�lerdir. Buradan F�rat su yolu ile Mari (Tel-Hariri) üzerinden Babilonya’ya vard�klar�

tahmin edilmektedir.31

Ba�ta Akkadça ve Arapça olmak üzere eski ve yeni Samî dillerdeki Orta Asya

lehçelerine ait, ancak Samîle�tirilmi�, say�s�z kelimenin bu dillere giri�i k�smen bu kar��ma

döneminde olmu�, k�smen de Sümer bölgesinden Arabistan içlerine göç etmeye mecbur kalan

ve buralara yerle�erek Samîle�en Orta Asyal� boylar�n ana dillerinden kalm��t�r.32

Samî kavimlerin konu�tuklar� diller, büyük lehçe farklar�na ra�men, dilbilgisi kurallar�

aç�s�ndan ayn�d�r. Bu dillerde sadas�z harfler büyük rol oynarlar. Kelimelerin kökü daima üç

ünsüzden ibarettir. Bunlar hiçbir zaman de�i�mez. Ön ve son ekler ile belirli kal�plara girerler.

Samî lehçeler kendi aralar�nda çok büyük farklar gösterir. Bunlar Do�u Samîleri ve Bat�

Samîleri olarak iki büyük gruba ayr�l�rlar. Do�u Samîleri’nin en eski temsilcisi

Akkadlar’d�r.33

Bu bilgiler �����nda Samî kavimlerin dilleri aras�ndaki kar��la�t�rma sonucu,

ba�lang�çta yüksek bir kültüre sahip olmad�klar�n� görmekteyiz. Aksine daha önceleri oldukça

30 M.�.Günaltay, a.g.e., s.282,28331 F. K�nal, a.g.e., s.16.32 M.�.Günaltay, a.g.e., s.284.33 F. K�nal, a.g.e., s.16.

ilkel bir göçebe hayat� ya�amakta idiler. Yüksek kültüre i�aret eden kavramlar, Samîler’in

Mezopotamya ve Suriye’nin medeni unsurlar� ile kar���p kayna�t�klar� devirlere aittir. Tüm

bunlar Samî kavimlerin dili, dini, siyasi ya�amlar� ve medeniyetleri göz önüne al�nd���nda

bunlar�n asl�nda bir çöl halk� olduklar�n� göstermektedir.

Ba�ka bir görü�e göre Samîler’in kökeni Suriye-Filistin bölgesinde aranmaktad�r.34

Fakat bu görü� bilim adamlar� taraf�ndan pek kabul görmemi�tir.

Son y�llarda Mezopotamya ve Suriye’de yap�lan ara�t�rmalar, Samîler’in buralarda

görünü�lerinin tarihi devirlerde oldu�unu ortaya koymu�tur. Zaman�nda bilim adamlar� farkl�

farkl� yerleri Samîler’in ana yurdu olarak kabul etmi�lerdir. Bunlardan Hall, Samîler’in ana

yurdunu Suriye’de, T. Lagrange Mezopotamya’da aram��t�r. Hatta Samîler’in kökenini Orta

Asya’ya kadar götürenler de olmu�tur.

Bulunan arkeolojik belgeler ve yap�lan tarih ara�t�rmalar� sonucunda saf Samî tipinin

Arabistan’da bulundu�unu kesin olarak belirten Winckler’in yay�n�ndan sonra Arabistan’�n

Samîler’in ana yurdu oldu�u hemen hemen tüm bilim adamlar� taraf�ndan kabul görmü�tür.

Arabistan’dan önce Mezopotamya’ya ta�an Samî dalgas� Suriye ve Filistin’de ancak

MÖ. 2500 y�llar�na do�ru görülmü�tür. Bölgede ilk görünen Samîler sonralar�

Mezopotamya’da I.Babil �mparatorlu�u’nu kurmu� olan Amurrular’d�r. Bat� Sâmileri olarak

da adland�r�lan Amurrular, Sümer (Sinear) kültürünün etkisinde bulunan bölgede, güneyden

gelen yeni göçlerle ço�alm��lard�r. Bununla birlikte, medeniyet bak�m�ndan da ilerlemeye

ba�lam��, yerli halk ile kar���p kayna�m��lard�r.35

Biz de, Samîler’in ana vatanlar�n�n Suriye, Filistin ve Mezopotamya de�il, Arabistan

oldu�u kanaatindeyiz.

3.SAMÎ GÖÇLER�’NE GENEL BAKI�Arap Yar�madas�’ndaki kurakl�k dönemi ba�lad�ktan bir müddet sonra �rmaklar

kurumu�, iklim de�i�mi�, toprak çorakla�m��, hayat �artlar� her geçen gün güçle�mi�tir.

Gittikçe çölle�en Arabistan art�k, eski devirlerde her geçen gün artan nüfusu besleyemez hale

gelmi�tir. Kurakl�k ve bunun neticesi olan k�tl�k yüzünden, MÖ. 4. Biny�l’�n sonlar�ndan

ba�layarak Arabistan Yar�madas�’n�n merkezinden çevresine do�ru çe�itli göç hareketleri

görülmeye ba�lam��t�r. Bu göçlerden güneybat�ya do�ru olanlar� Babülmendep üzerinden

Afrika’ya geçerek, K�z�ldeniz’in bat� sahilindeki Habe�liler’i do�urmu�tur.36

34 M.�.Günaltay, a.g.e., s.284.35 M.�.Günaltay, Yak�n �ark III Suriye-Filistin, T.T.K Bas�mevi, 2. Bask�, Ankara-1987, s.34,35.36 M.�.Günaltay, Yak�n �ark Elam ve Mezopotamya, s.285

Eski Mezopotamya tarihinde üç büyük Samî Göçü olmu�tur. En güçlü ve devaml� göç

dalgas� kuzeye do�ru olmu�tur. Kuzeye do�ru gerçekle�en ilk göç hareketleri tarihte derin

izler b�rakm��t�r.

Birinci büyük Samî Göçü, M.Ö. 2500’lerde meydana geldi�i tahmin edilen

Akkadlar’�n göçüdür.37

Akkadlar, bölgeye daha önceden yerle�mi� ve Ön Sümerler anlam�na gelen

“Presümerienler” ile Sümerler’in kar���p kayna�mas�ndan olu�mu� bir kavimdir. Askeri ve

siyasi birlikten mahrum olan bu bedevi kabileler Sümerler’in düzenli ordular� kar��s�nda fazla

direnemeyerek, F�rat boylar�na yerle�mi�lerdir.38

Akkadlar, Sümer sitelerine ancak i�çi ve ücretli asker olarak girebildiler. Bunun

neticesinde Samîler, her geçen gün ço�ald�lar. Sümerler’in medeniyetlerini ve sava� usullerini

ö�rendiler. En sonunda iyice kan kaybeden Sümerler’e kar�� isyan ederek Mezopotamya’n�n

yukar� bölümünü yani sonradan Akkad ad�n� alan bölgeyi Sümerler’den ald�lar.

Samîler’in bu ilk göç hareketi, Dicle ve F�rat nehirlerinin birbirine en çok yakla�t���

yerde Ba�dat civar�nda Ki� �ehrine yerle�meleriyle sonuçland�.39

Bundan sonra Akkad bölgesi çölden akan Sami dalgalar ile dolmaya ba�lad�. Fakat,

MÖ. 2050 y�llar�na do�ru Elamlar’�n Kalde’yi istilâ etmeleri, bu bölgede olan Samî

kabilelerden bir bölümünün kuzeye do�ru çekilmelerine neden oldu. Bunlar, o zamanlar

Subartu olarak adland�r�lan Yukar� Mezopotamya’ya yay�ld�lar. Bu bölgelerde Orta Asya’l�

Subaru boylar� ile kar��la�t�lar. Subarular’a ait Asur, Ninova gibi sitelere yerle�meye

ba�lad�lar. Samî kabileler ve Orta Asyal� Subaru boylar�n�n kar��mas�yla tarihte Asurlular

denilen kavim do�du. Ön Asurlular denilen bu kavim MÖ. 2000 y�llar�na do�ru Yukar�

Dicle ve Zap Nehri bölgesine kadar uzanm�� bulunuyorlard�.40

MÖ. 3. Biny�l’�n sonlar� ile 2. Biny�l’�n ba�lar�nda meydana gelen ikinci Samî göçü ise

Sümerler’in bat�l� anlam�na gelen MAR.TU’LAR dedi�i Amurru göçlerdir.41

Amurrular, �braniler ve Fenikeliler gibi, Samî dillerin do�u lehçesini konu�uyorlard�.

Bu nedenle baz� bilginler Amurrular’u “Do�u Kenanl�lar” olarak da adland�rm��lard�r.42

Amurrular Tevrat’ta ise Amoritler olarak geçer.43

37 F. K�nal, a.g.e., s.18.38 M.�.Günaltay, a.g.e., s.293.39 F. K�nal, a.g.e., s.18.40 M.�.Günaltay, a.g.e., s.287,288.41 Ekrem Memi�, Genel Tarih, Tablet Yay�nlar�, s. 139.42 F. K�nal, a.g.e., s.18.43 Arif Müfit Mansel, a.g.e., s.7.

Üçüncü büyük Samî göçü, Ege göçlerinin meydana getirmi� oldu�u kar���kl�klardan

yararlanarak, aral�ks�z bir s�z�nt� halinde as�rlarca devam eden Arami kabilelerinin

göçleridir.44 Asur krallar�n�n, Aramiler’e kar�� yapm�� olduklar� amans�z sava�alar sebebi ile

Aramiler, Yukar� Dicle bölgesine, yani Asur’a sokulamam��lard�r.45 Öte yandan Asur Devleti,

geli�imini yava� ve devaml� ad�mlarla yapamam��, de�i�ik zamanlarda ilerlemelere ve tekrar

gerilemelere maruz kalm��t�r.

Aramiler Asurlular’a sokulamam��larsa da Aramiler’den Bit-Zamani kabilesi do�uda

Diyarbak�r civar�na, Bit-Adini kabilesi F�rat Nehri’nin büyük k�vr�m� içerisine, Bit-Agusi

kabilesi F�rat ile Karasu aras�na, Bit-Gabbar kabilesi Gaziantep civar�na, Bit-Bruta� kabilesi

ise Kayseri civar�na kadar ilerlemi�lerdi.46

Aramiler özellikle Kuzey Mezopotamya’da Guzana (Tel Halaf) Til-Barsib (Tel-

Ahmar), Orontos (Asi Nehri) civar�ndaki Hamat ve özellikle D�m��k (�am) gibi pek çok

önemli �ehir devletleri meydana getirmi�lerdir. Daha sonra da, aralar�nda birle�erek Asur

istilas�na kar�� sürekli mücadele etmi�lerdir.47

4. SAMÎ KAV�MLER VE SAMÎLE�M�� KAV�MLERSon zamanlarda gerçekle�tirilen arkeolojik ara�t�rmalar ve buluntulardan önce, tarihi

otoritelere hâkim olan Tevrat an’anesine göre, �ran eteklerinden Filistin ve Sina bölgesi ve

Suriye’nin kuzeyine kadar uzanan saha ile Arap Yar�madas�’nda ve Habe�istan’daki kavimler

genellikle Samî say�l�yorlard�. Genel olarak kabul edilen bu esasa göre, eski kavimlerden

ba�ta Akkadlar ve Asurlular (k�smen) olmak üzere Amurrular, Kalde'liler (Geldaniler),

Aramiler, Fenikeliler, Kenaniler, �braniler ile Arabistan kabileleri Samî say�lmaktad�r. Ancak

bu kavimler Samî tipten farkl� fiziksel özelikler ta��maktad�r.

Oysa, saf Samî tipin fiziksel özellikleri dikkate al�nd��� zaman, eski kavimlerden

sadece Sinear'da I. Babil Devleti’ni kurmu� olan Amurrular’�n tipinin saf Samî tipe uygun

oldu�u görünmektedir. Çünkü bunlar�n da geni� omuzlu, gaga burunlu, siyah gözlü ve siyah

saçl�, iri yar� dolikosefal insanlar olduklar� anla��lmaktad�r.

Meselâ Samî say�lan Fenikelilere ait mezarlarda bulunan kafataslar�n�n brakisefal

(yuvarlak kafal�) olduklar� görülmü�tür. Suriye’de ya�ayan ve yine eskiden beri Samî say�lan

Aramîler’in de Samî tipin temsilcisi olan Arap bedevisi tipinde olmad�klar� ortaya ç�km��t�r.

44 Ekrem Memi�, Eskiça� Türkiye Tarihi, Çizgi Kitabevi, 5. Bask�, Eylül-2003, Konya, s.15645 F. K�nal, a.g.e., s.19.46 Ekrem Memi�, a.g.e., s.156.47 F. K�nal, a.g.e., s.19.

Aramîler, geni� brakisefal kafalar�, burnun kemerli�ini iyice gösterecek �ekilde bas�k ve

arkaya yat�k al�nlar� ile Samî tiplerden ayr�l�yorlard�. Daha sonraki dönemlere ait M�s�r

abideleri ile Asurlular’dan kalan ve Aramiler’i tasvir eden kabartmalarda (II.Salmanasar dikili

ta�� gibi) bu yüz tipi oldukça belli olmaktad�r.

�braniler’e ait buluntularda brakisefal kafalara daha çok rastlanmaktad�r. Yine son

ara�t�rmalara göre, Samî gruplara verilen Asurlular’�n da köken olarak Samîlerden önce Asur

iline hâkim olan ve Asur �ehrini kuran Orta Asyal� Subariler ile Samîler’in kar��mas�ndan

olu�an melez bir kavim olduklar� tespit edilmi�tir.

Tüm bu ara�t�rmalar göstermi�tir ki, Samîler’den önce Arabistan d���ndaki Ön

Asya’ya Orta Asya’dan gelen birtak�m boylar yerle�mi�tir. Bu dönemlerde Irak’ta, Suriye ve

Filistin’de, Anadolu’da görülen boylardan hiçbiri Sami �rka mensup de�ildi. MÖ. 3. Biny�l’�n

ba�lar�nda ise Samîler buralarda, daha önce veya daha sonra gelmi� olan di�er etnik gruplarla

beraber bulunmu�lard�r.

Kökenleri Ana Türk yurduna, yani Orta Asya’ya dayanan bu etnik gruplar, ba�lang�çta

yüksek kültürleri, �rki özellikleri ve kabiliyetlerinin sonucu, bu insan toplulu�unun giri�imci

unsurunu te�kil ediyorlard�. Fakat bu giri�ken ve çal��kan unsurlar, Arap Yar�madas�’ndan

sürekli akan göç dalgalar� içinde yava� yava� bir taraftan kalabal��� te�kil eden Samîler’in

dilini alm��, di�er taraftan da kendi dillerine ait kelimeleri Samî lehçeye göre telâffuza

ba�lam��, sonunda ana dilleri de kaybolmu�tur. Bundan dolay�d�r ki, eski kavimlerden fiziksel

özellikleri bak�m�ndan saf Samî tipine uymayanlar, Samîle�mi� kavimler olarak

adland�r�lm��lard�r.48

5. SAMÎLER’�N S�NEAR’I �ST�LASI3. Biny�l’�n ba�lar�nda Arabistan çöllerinden ta�an Samî dalgalar� F�rat boylar�na

dayand���nda, Sinear'da yüksek bir kültüre sahip olan Sümerler ya��yordu. �nsan�n i�tah�n�

kabartan verimli topraklar�, güzel meyve ve hurma bahçeleri, geni� meralar�, zengin sanat

eserleri ve tap�naklar�nda toplanan hazineleriyle Sümerler Arap Yar�madas�’n�n çölleri ile

�ran'�n yüksek kayal�klar� aras�nda, etraf�ndaki barbar kabilelerin �srarla ele geçirmek

istedikleri zengin bir bölgeyi olu�turuyordu. Dönemin di�er toplumlar�na göre oldukça ileri

düzeyde bir kültüre sahip olan Sümerler, çivi yaz�s� �ekline soktuklar� piktograf�k bir yaz�y�

kullan�yorlard�. Ancak Sümer siteleri aras�ndaki anla�mazl�klar Sinear'a girmek için f�rsat

48 M.�.Günaltay, a.g.e., s.289,290.

bekleyen dü�manlar�na ümit veriyordu. Rakip Patesiler’�den her biri rakibine kar�� galip

gelmek için F�rat boylar�na dolmu� olan bedevi Samîler’den ayl�kl� asker al�yordu.

Samîler böylelikle Sinear'a sokulmaya yol bulunca orada yerle�mek ve ço�almak için

her f�rsattan yararlanmaya ba�lad�lar. Tarlalarda, ba� ve bahçelerde çal��mak üzere Sinear

�ehirlerine girdiler. Her geçen gün ço�ald�lar. Sonunda MÖ. 4. Biny�l’�n sonu, 3. Biny�l’�n

ba�lar�na do�ru Sinear'in kuzey taraf�ndaki Samîler bu bölgede kuvvetli bir varl�k gösterecek

kadar ço�alm��lard�. Merkezleri, F�rat'�n alçak bölgeye girdi�i ve Dicle'ye do�ru ilk büyük

kollar�n� gönderdi�i sahayd�. Bugün Ebu-Habba denilen Sippar bu bölgede bulunuyordu.

Güney Sümer sitelerinden Laga� Patesisi Eannatum'un MÖ. 2900 tarihlerine do�ru

Kuzey Ki� Kral� Al-Zu ile Ka� (Opis) Kral� Zuga'y� yenmesi, Samîler’in yo�un olarak

bulunduklar� bölgedeki Sümer kuvvetlerinin sonu demekti. Eannatum'un halefleri de Laga�'�n

sindirici gücünü devam ettirecek bir lider ç�karamad�lar. Bundan yararlanan Samîler, Ki� ve

Ke� sitelerinde hâkimiyeti ellerine ald�lar.

3. Biny�l’�n ba�lar�na do�ru Sinear'�n kuzey bölgesinde milli bir varl�k te�kil eden

Samîler, bu sayede siyasi bir güç de kazanm�� oluyorlard�. Art�k Sinear'da dilleri ve tipleri

birbirlerinden tamamen farkl� ve mücadele halinde iki grup bulunuyordu. Bunlardan ikinci

grubu olu�turan Samîler, içine girdikleri Sümer medeniyetini, Sümer yaz�s�n�, Sümer sanat�n�

ö�renmi� ve Sümerler kadar uygarla�m��lard�.

Eannatum'un haleflerinden Urukagina, Laga�'�n sars�lan gücünü yükseltmek için çok

çaba sarf etti. Din temsilcilerinin ve memurlar�n halka kar�� yapt�klar� haks�zl�klar�n önüne

geçmek, bozuk idareyi düzeltmek için birtak�m sosyal reformlar gerçekle�tirdi. Onun sosyal

reformlar� kanun tabletlerinde görülür ve iki bölümde anlat�l�r.49 Ancak, Urukagina'n�n milli

Tanr� Enlil'e kar�� Ningirsu'yu ba� Tanr� olarak tan�tmaya kalk��mas�, hem kendisinin, hem de

Laga�'�n huzurunu sona erdirdi. Bu arada Umma’da Babu isminde bir rahibin o�lu olan

Lugalzaggisi, Urukagina reformundan ilham alarak, Umma kral sülalesinin dönemini

ba�latm�� ve iktidara geçmi�ti.50 (MÖ. 2375) Laga�'�n iç kar���kl�klar�ndan faydalanarak Uruk

�ehrini de ele geçirmeyi ba�arm��t�. Böylece yeterli miktarda askeri kuvvete sahip olan

Lugalzaggisi Laga�'�, Urukagina'n�n 25. idare y�l�nda ele geçirmi� ve kral�n� da esir etmi�tir.

Lugalzaggisi'nin 25 y�l süren saltanat devri, Sümer hâkimiyetinin en parlak dönemi

olmu�tur. Bu kral Eannatum'dan sonra Sinear'�n kuzey bölgesinde büyük nüfuza sahip olan

� Mezopotamya'da, Sümerler devrinde, site denilen �ehir-devletleri yöneten rahip-krallara verilen ad.49 M.�.Günaltay, a.g.e., s.291.50 F. K�nal, a.g.e., s.61.

Samîler’i buradan uzakla�t�rm��t�r. Ard�ndan Ki�'de kurduklar� prensli�i ortadan kald�rm�� ve

ba�kenti Umma'dan Uruk'a ta��m��t�r.

Lugalzaggisi taraf�ndan Tanr� Enlil'e sunulmu� olup son dönemde Nippur'da bulunan

büyük vazolar üzerindeki kitabelerden ö�renildi�ine göre bu dönemde Sinear'da Samîler’in

elinde hiçbir �ehir kalmam��, hepsi yine Sümerler’in eline geçmi�tir.

Lugalzaggisi, bu üstünlü�ü Sinear s�n�rlar�n�n ilerisine kadar götürmü�tür. Do�uda

Elamlar’�, bat�da Samîler’i ve Yukar� F�rat bölgesindeki di�er boylar� hâkimiyeti alt�nda

toplad�. S�n�rlar�n� Akdeniz k�y�lar�na kadar geni�letti. Uruk krall���n�, hemen hemen bütün

Ön Asya'ya hâkim bir imparatorluk haline getirdi.

Fakat imparatorlu�un s�n�rlar�n�n çok geni� alanlara yay�lmas� kontrolü

zorla�t�r�yordu. Bu durumdan yararlanmak isteyen ve Sinear'�n yukar� k�sm�na yerle�ip

medenile�en Samîler, Sümerler’i sürekli rahats�z ediyordu. Nitekim Arabistan çöllerine kadar

yay�lm�� olan Samîler’in bask�lar�, Lugalzaggisi ile beraber Sümer hâkimiyetinin de y�k�lmas�

ve Sümer topraklar�n�n Samîler taraf�ndan istila edilmesi ile sonuçland�.51

51 M.�.Günaltay, a.g.e., s.292.

III. BÖLÜM

AKKAD GÖÇLER�

I. AKKAD �MPARATORLU�U

1. AKKAD DÖNEM� KAYNAKLARI

Bu döneme ait belgelerin çok az bir bölümü orjinaldir. Örne�in, Sargon ve

Naram-Sin’in zafer kitabeleri, Saripul Kaya Kitabesi, Mani�tusu Obeliski gibi veya birkaç

in�aat kitabesi d���nda, bu döneme ait tabletlerin büyük bir k�sm� daha sonraki

dönemlerde, özellikle III. Ur, �sin-Larsa ve Eski Babil devirlerinde yaz�lm�� kopyalard�r.

Bu kopyalar Nippur ve Ur ar�ivlerinde bulunmu�tur.52

Akkadlar taraf�ndan milli kahraman olarak tan�nan Sargon, hakk�nda birçok

efsaneler anlat�lan, parlak zafer halkalar� meydana getirmi�tir. Nippur’da kopya edilmi�

bir metinde Sargon’un 34 muharebe kazand��� anlat�lmaktad�r.53

Bunlar aras�nda önemli olaylar� kaydeden kronikler, ominalar (fal metinleri) ve

omina �erhleri gibi belgeler vard�r.54 Örne�in bir omina’ya göre I. Sargon Uruk’u ald�ktan

sonra güneydeki di�er Sümer siteleri üzerine yürümü�, Ur’un surlar�n� y�km��, ard�ndan

�ehri ya�ma ettirmi�, ayn� sona u�rayan Laga�’da zaman�nda Urnina taraf�ndan mabut

Ninmarki ad�na yapt�r�lm�� olan mabet y�kt�r�lm��t�r. Laga�’�n rakibi ve ayn� zamanda

dü�man� olan Umma da bu sondan kurtulamam��t�r. Daha sonra Sargon, Basra Körfezi

k�y�lar�na kadar inmi�, zafer silah�n� deniz suyu ile y�kam��t�r.

Ba�ka bir omina’ya göre ise, Sargon Elam havalisini de istilâ etmi�, “Elam ve

Barahsi’nin ba��n� k�rd�ktan” sonra “Mari ve Elam adam�” ad� verilen Ba�bu� Uga’y�

esir ederek Nippur’a götürmü�tür. Ard�ndan daha güneye inmi�tir. Tilmun, yani Bahreyn

Adalar�’n� da zapt etmi�tir. Bu son sefer, Sargon’un oldukça mükemmel bir donanma

haz�rlam�� oldu�unu göstermektedir.55 Akkad dönemini ayd�nlatan di�er önemli bir belge

de mitolojilerdir. Bunlardan ba�ka “sene isimleri”, sözcükler ve co�rafya metinleri (KAV

92) de tamamlay�c� bilgiler verir.

52 F. K�nal, Eski Mezopotamya Tarihi, Ankara 1983, s.7553 �. M. Günaltay, Yak�n �ark Elam ve Mezopotamya, s. 296,29754 F. K�nal, a.g.e., s.7555 �. M. Günaltay, a.g.e., s. 296

Akkad dönemi hakk�nda bizleri ayd�nlatan belgelerin en önemlisi “Mücadelenin

Kral�” anlam�na gelen “�artamhari Metinleri”dir.56 Bu belgelerde Naram-Sin’in

Anadolu’ya yapt��� seferler anlat�r. �artamhari metinleri, biri Anadolu’da Hattu�a�

(Bo�azköy) ar�ivinde, ikincisi M�s�r’da Tel el Amarna’da, üçüncüsü Mezopotamya’da

Babil’de olmak üzere üç nüsha halinde bulunmu�tur. Bu nüshalardan Hattu�a� ar�ivinde

bulunan� KBo III, 13 numaral� metin, Hititler zaman�nda (MÖ. 1750-1200), Akkadça

orjinalinden Hititçe’ye tercüme edilmi�tir. �artamhari metinleri, Anadolu kökenli

olmamakla beraber Anadolu hakk�nda bizleri ayd�nlatan en eski yaz�l� vesikad�r.57

Ba�ka bir metinde (KAV 92) ise Sargon’un hâkim oldu�u memleketleri gösteren o

zamanki bilgilere göre bir dünya haritas� çizilmi�tir. Tabletin arka yüzünde de bu

memleketler hakk�nda bilgi verilmi�tir.

Son zamanlarda Elam belgelerinin yay�mlanmas� ile Naram-Sin’in Awan

sülalesinden Hita ile yapm�� oldu�u anla�ma aç�klanm��t�r. Bunun d���nda Naram-Sin’e ait

bir “Naru” (stel) metninin de Bo�azköy ve Sultantepe’de birer kopyalar� ele geçmi�tir.

Bu metinler d���nda, Tel Brak kaz�lar�, Nuzi (Kerkük civar�ndaki Yorgantepe) ve

bilhassa Mari (Tel Hariri) kaz�lar�, Akkad krallar�n�n Habur, Orta F�rat ve Yukar� Dicle

bölgesindeki faaliyetlerinin arkeolojik delillerini ortaya koymu�tur. Bunun yan�nda K�br�s

adas�nda, üzerinde “Tanr� Naram-sin’in kölesi Mar-��tar” yaz�l� bir silindir mühür ile

Uruk’ta üzerinde Sargon’un k�z� Enheduanna’n�n ad�n�n yaz�l� oldu�u bir vak�f hediyesi

vard�r.58

2. SÜMERLER VE AKKADLAREskiden beri Sami kavimlerden biri olarak gösterilen Akkadlar, gerçekte tam

anlam�yla Samî bir kavim de�ildir. Bu �mparatorluk, Sinear’�n ilk sekenesi olan Ön Sümer

ve Sümerler’le sonralar� buralara gelen Samîler’in kar���p kayna�mas�ndan meydana

gelmi� melez bir �rkt�r.

MÖ. 2500’lerde Akkadlar’�n mensup oldu�u ilk Samî kavimleri Arap

Yar�madas�’ndan ç�karak Mezopotamya’ya gelmi�lerdir.59 Fakat MÖ. 2350’lerde

Sargon’un liderli�inde kendi kültürleriyle ortaya ç�karak, Mezopotamya’ya hâkim

olmu�lard�r. Sümer Kral Listesi’nden anla��ld���na göre, Kral Sargon Agade (Akkad)

56 F. K�nal, a.g.e., s.75

57 E. Memi�, Tarih boyunca Ortado�u-Anadolu �li�kileri58 F. K�nal, a.g.e., s.7559 R. Y�ld�r�m, Öaasya Tarih ve Uygarl�klar�, �zmir-1996, s. 29.

kentini kurduktan sonra, Basra Körfezi ile Nippur aras�ndaki Sümer kentlerinden Ur,

Uruk, Laga�, Umma ve Larsa’y� ele geçirdi. Ki� Krall���’n� da ortadan kald�rd�ktan

sonra60 Mezopotamya’da Sümer idaresi son buldu. Bundan sonra Sümerler, Akkadlar’�n

kurduklar� devletin idaresinde ya�am��lard�r.

Akkad bölgesi halk�n�n dili ba�lang�çta Sümerce idi. Buralara Samîler girmeye

ba�lad�ktan sonra dil de Sümer ve Samî lehçelerinin bir kar���m� halini alm��t�r. Daha

sonraki as�rlarda çölden sürekli olarak buralara akan Samîler’in yerle�meleri neticesinde

Sümer kelimeleri de; Samî dillerin etkisi alt�nda kalm�� ve Samî dillere uygun kal�plara

sokularak Akkad dili, tamam�yla Samî bir �ekil alm��t�r.61

Akkad kültürü Sami kültürüyle, Sümer kültürünün kayna�mas�ndan olu�mu�tur.

Agade �ehrinde kurulan devlet, ba�lang�çta bir kent devleti görünümündeyken, zaman

içinde güçlenip geni�leyerek güçlü bir imparatorlu�a dönü�türülmü�tür.62

3. AKKAD DEVLET�’N�N KURULU�U VE SARGON DÖNEM�Daha önce de belirtti�imiz üzere, Eski Mezopotamya tarihinde üç büyük Samî göç

hareketi cereyan etmi�tir. Bu göçlerin ilki, MÖ. 2500’lerde vuku buldu�u tahmin edilen

Akkad Göçleridir. Bu kabilelerin gerçekle�tirmi� oldu�u göç hareketi, Dicle ve F�rat

nehirlerinin birbirine en çok yakla�t��� Do�u Sinear’� ele geçirmeleri ve Ba�dat

civar�ndaki Ki� �ehrine yerle�meleriyle sonuçland�.

�kinci büyük Samî göç hareketi ise Mezopotamya’ya Sümerler’in bat�l� anlam�na

MAR.TU’LAR dedi�i Amurrular’� getirmi�tir.

Üçüncü büyük Samî göçü de MÖ. 14. yy’da ba�lay�p 9. yy’a kadar sürekli bir

s�z�nt� halinde devam eden Arami kabilelerinin göçleridir.63

Samî göçlerinin birinci a�amas� yukar�da da ifade etti�imiz gibi MÖ. 2500’lerde

gerçekle�mi�tir. Bugünkü Araplar�n en eski atalar� olarak kabul edilen Akkadlar’�n

gelmesiyle birlikte, Mezopotamya’n�n gerek etnik, gerekse siyasi çehresi de�i�mi�tir.64

Samîler, uygar Mezopotamya toplumunun çevresinde yar� göçebe bir hayat sürerek

yava� yava� Mezopotamya’ya s�zm��lard�r.65

60 E. Memi�, Genel Tarih., s. 13961 �. M. Günaltay, a.g.e., s. 29362 R. Y�ld�r�m., a.g.e., s.2963 F. K�nal, a.g.e., s. 1864 E. Memi�, Tarih boyunca Ortado�u-Anadolu �li�kileri65 R. Y�ld�r�m., a.g.e., s.30

Sümerler, MÖ. 4. Biny�l’�n sonlar�ndan 3. Biny�l’�n sonlar�na kadar olan dönemde

Mezopotamya’da birçok �ehir devletleri kurmu�lar ve bu �ehir devletleri, kendi aralar�nda

hâkimiyet mücadelesi vermi�lerdir. Bu büyük mücadele nedeniyle, aralar�nda milli birlik

sa�layamayan ve bu yüzden de, �artlar oldukça müsait olmas�na ra�men merkezi bir

devlet kurmay� ba�aramayan Sümerler, MÖ. 2500’lerden itibaren Mezopotamya sitelerine

s�zmaya ba�layan ve MÖ. 2350-2150 y�llar� aras�nda büyük bir devlet kurmay� ba�aran

Samî kökenli Akkadlar’�n hâkimiyetini tan�mak zorunda kalm��lard�r.66

Öyleyse, daha önce de belirtti�imiz gibi Mezopotamya’da kurulan ilk Samî devlet,

Sargon taraf�ndan MÖ. 2350 y�l�nda kurulan Akkad �mparatorlu�udur.67

Akkad devletini kuran ve onu hemen hemen bütün Ön Asya’y� kaplayan bir

imparatorluk haline getiren Agade hanedan�n�n ilk yöneticisinin ad�, sonralar� �arken

denilen, Eski Ahit’e Sargon biçiminde geçen �arrum-kin’dir. Sargon kayna�� ile ilgili

efsaneler, Sargon’un Ki� �ehriyle ilgili oldu�unu gösterir.68

Sargon’un ba�ard��� i�ler insanüstü kabul edildi�i için, kökeninin de s�rlara

büründürülmesi gerekiyordu. Böylece Sargon’un do�umundan ölümüne kadar bütün

hayat� efsanelerle doludur. Onun do�umunu anlatan efsane Tevrat’ta (Exodus II 5)

Musa’ya69 �ran’da Kyros’a, sonra da Roma’y� kuran ikizlere mâl edilmi�tir.70 Ba�ka bir

inanca göre de F�rat kenar�ndaki Azupiranu �ehrinde bir bahçivan onu nehirde bularak

büyütmü�, yak���kl� bir delikanl� olan Sargon’a, Tanr�ça ��tar a��k olmu� ve ona Sümer ve

Akkad memleketlerinin hâkimiyetini vermi�tir.

Sargon sadece yüksek kültür alan�n�n siyasal anlamda birle�tirilmesiyle

yetinmemi�tir. Sargon’un do�uda Elam’a, kuzeydeki da� kavimlerine, Suriye ve

Lübnan’a, Toroslar’a kadar Küçük Asya’ya yapt��� askeri seferler, onu tarihin “�lk dünya

hakimi” yapm��t�r.71 Onun bu seferlerini anlatan yaz�l� belgeler, o dönemin Ön Asya

tarihini de anlamak için önemlidir.

Akkad Devleti’nin K�br�s ve Hindistan ile de ticaret ba�lar� olmu�tur. Ayr�ca Basra

Körfezi’ndeki adalara kar�� da seferleri oldu�u yine bu belgelerden anla��lmaktad�r. Bu

kay�tlar onun kara ordusunun d���nda denizlerde de sava�acak güçte bir deniz gücüne

sahip oldu�unu anlatmaktad�r. Sargon’un Anadolu ile ticaret yapan tacirlerin istekleri

do�rultusunda, onlar�n davas� u�runa sava�mak için bir ordu ile Anadolu’ya gitti�ini yine

66 E. Memi�, Genel Tarih., s. 138.67 E.Memi�, Filistinlilerin Kökeni ve Tarihi, Selçuk Üniversitesi, E�itim Fakültesi Yay�nlar�, Konya-1996, s.24.68 F. K�nal, a.g.e., s. 75.69 F. K�nal, a.g.e., s. 76.70 R. Y�ld�r�m., a.g.e., s.30.71 B. �plikçio�lu, Eskiça� Tarihinin Ana Hatlar� �stanbul-1990, s. 50.

�artamhari Metinleri’nden ö�reniyoruz.72 Böylece Sargon’un üç büyük denize ula�m��

olmas�, Akkad �mparatorlu�u’na özellikle tehlikeye aç�k olan Mezopotamya bölgesine

bar�� ve güven getirmi� olmal�d�r. Mezopotamya’daki bu yeni gücün yani Akkad

�mparatorlu�u’nun en önemli dayanak noktalar�, bu devletin askeri yönden güçlü olmas�,

yönetim mekanizmas�ndaki merkeziyetçi yap� ve bir tür feodâl düzen idi. Akkadl� Sargon

ile dünya tarihinde ortaya ç�kan “Dünya �mparatorlu�u” ve “Tanr� krall���” kavramlar�

da, Eski Ön Asya’n�n daha sonraki siyasal geli�imine temel olu�turmu�tur.73

Sümer kral Listesi’nden ö�rendi�imize göre ise, “Uruk silahla vuruldu. Krall�k

Akkad’a geçti. Hurma bahçivan�n�n evlatl���, sonra Ur-zababa’n�n sakisi olan

Sargon kral oldu. Akkad’� kurdu ve 56 sene idare etti.” Sargon’un gerçek ad�n�

bilmiyoruz. “Gerçek kral” anlam�na gelen �arru-kenu ad�n� muhtemelen kral olduktan

sonra alm��t�r. Uruklu Lugal-Zagesi’nin III. Uruk Sülalesi’ni, kurdu�unu, yukar�da ad�

geçen Urzababa’n�n da IV. Ki� Sülalesi krallar�ndan oldu�unu yine bu kral listesinden

ö�reniyoruz. Böylece Sargon, Lugal-Zaggesi’nin sald�r�lar�na kar�� Ki� Krall���’n�n

s�n�rlar�n� korumakla i�e ba�lam��t�r. Lugal-Zaggesi’yi ma�lup ederek ona ba�l� olan

Basra Körfezi ile Nippur aras�ndaki Ur, Uruk, Laga�, Umma ve Larsa gibi önemli Sümer

�ehirlerini ele geçirmi�ti. Sargon ilk ba�ta Ki� Krall���’na rakip olmam�� ve onu

y�kmam��t�.

Tam tersine, Agade (Akkad) memleketinde yeni bir �ehir kurarak buna Bab-ilim

“Tanr�n�n Kap�s�” ad�n� vermi�ti. Sargon’un Ki� Krall���’n� ve kendisinin eski Beyi olan

Urzababa’y� nas�l ne zaman ortadan kald�rd��� belli de�ildir. Ancak, Naram-Sin zaman�na

ait bir vesikada Akkad Devleti’nin kurulu�u �öyle anlat�l�yor: “Ecdad�m �arru-kennu

Uruk �ehrini y�kt�. Ki�liler’in hürriyetini verdi. Onlar�n burun halkalar�n� yakt�.

Ayaklar�ndaki zinciri k�rd�.”74 Bu rivayetlerden ortaya ç�kan tarihi gerçek, Sargon önce

Sümerli olan Güney Mezopotamya �ehirlerini ele geçirmi�, sonra Ki� Krall���’n� da

ortadan kald�rarak, kuzeyin Samîleri ile güneyin Sümerleri’ni tek bir idare alt�nda

toplam��t�r.75

Sargon Babilonya’da siyasi birli�i sa�lad�ktan sonra, kendisini “�ar ki��ati” Ki�

kral� = Büyük kral ilân etmi�ti. Arkas�ndan birçok seferler yapm��t�r. Fakat, bu seferlerin

kronolojisi tam olarak bilinememektedir. Bununla birlikte, Güney Mezopotamya’n�n

72 R. Y�ld�r�m., a.g.e., s.30,31.73 B. �plikçio�lu, a.g.e., s. 50.74 F. K�nal, a.g.e., s 76.75 E. Memi�, Genel Tarih., s.139.

co�rafi �artlar�n�n gere�i olarak, öncelikle Do�u memleketleri ile u�ra�m��t�r. Çünkü,

Sümer ve Babilliler’in Elam dedikleri Bat� �ran’�n Basra Körfezi’ne yak�n olan yerlerini

içine alan An�an (veya Anzan) memleketi ile Sümer �ehirleri aras�nda, çok öncelerden

beri ticari ili�kiler olmu�tur. O dönemlerde Uzak Do�u memleketlerinin (özellikle �ndus

medeniyetinin) eski Akdeniz medeniyetleri ile Basra Körfezi’nde birle�ti�i dikkate

al�n�rsa, bu körfezin önemi ve Sümer ve Elam çeki�mesinin nedenleri kendili�inden

anla��l�r.

Akkad Devleti’nin kuruldu�u MÖ. 24. yüzy�l’�n ortalar�nda Elam memleketinde de

birçok küçük �ehir devletleri vard�. Aralar�nda en güçlüsü Awan idi. Çünkü Sümer Kral

Listesi’nde bir Awan sülalesinin gösterilmesi, bu sülalenin daha önceleri Sümer

memleketine hâkim oldu�unu gösterir. Sargon’a ait vesikalardan anla��ld���na göre, Awan

Kral� Luhhi��an ile Waraha�a (Barahsi) krallar�ndan halefleri gibi bahsedilir ve onlarla

ittifak yapt��� bildirilir. Bundan dolay� Sargon, Basra Körfezi’ne do�udan gelebilecek her

hangi bir müdahaleyi önledi�i gibi, memleketin ihtiyaç duydu�u ta� ve madeni de temin

etmi�ti.

Asl�nda Sargon’un as�l ünü, ilk defa onun taraf�ndan gerçekle�tirilen “Bat�’n�n

fethi” nden sonra olmu�tur. Çünkü Basra Körfezi’ndeki ticaretin �ah damar�n�n F�rat nehri

oldu�unu Sargon anlam�� ve bu güzergâh üzerindeki kervan konaklar�n� ele geçirmi�tir.

Bir vesikada: “F�rat kenar�ndaki Tutul �ehrini zaptedince, bu �ehrin tanr�s� Dagana

kurbanlar sundu�unu, bunun üzerine bu tanr�n�n kendisine “Mari, �bla ve Yarmuti

memleketlerinin hâkimiyetini Sedir ormanlar�na (Amanoslar’a) ve Gümü� da�lar�na

(Toroslar’a) kadar verdi�ini” kaydeder.

Bu �ehirlerden Tutul’un Hit’in oldu�u yerde, yani Babil’den sonra F�rat üzerindeki

ilk konaklama yeri oldu�u anla��lm��t�r. Hatta burada 1963 senesinde Sargon’un Zafer

steline ait bir parça da bulunmu�tur. �kinci konaklama yeri olan Mari’de (Tel Hariri)

yap�lan Frans�z kaz�lar� sonunda bu dönemdeki Akkad hâkimiyetinin arkeolojik delilleri

meydana ç�kar�lm��t�r.

Yukar�da ad� geçen Sedir ormanlar�n�n Amanoslar, Gümü� Da�lar�’n�n ise

Toroslar oldu�u konusunda bir fikir birli�i vard�r.76 Er Sülâleler devrine son vererek,�

76 F. K�nal, a.g.e., s. 77.� Er Sülaleler Devri (MÖ. 2850-2350).Er Sülaleler I Devrinde (MÖ. Ca. 2850-2650), �ehir tanr�s�n�n hizmetleriniyapan, kurbanlar�n ihmal edilmemesine dikkat eden “Ensiler” bir rahip-kral durumunda idiler. Fakat ErSülaleler II Devrinde (MÖ. 2650-2550), bu rahip-krallar, art�k kendilerine ait saraylarda oturan dünyevi birerkral olmu�lard�. Bu suretle, Er Sülaleler II Devrinde (Messilim Ça��) din ve devlet i�lerinin birbirinden ayr�ld���,yukar�da da ifade etti�imiz gibi, dini i�lerle ba� rahiplerin dünya i�leriyle de krallar�n me�gul olduklar�anla��l�yor. Fakat az sonra, Er Sülaler III Devrinin (MÖ. 2550-2350) sonlar�nda ya�ayan (MÖ. Ca. 2375’lerde

MÖ. 2350-2150 tarihleri aras�nda Mezopotamya’da büyük bir imparatorluk meydana

getiren Samî as�ll� Akkadlar zaman�nda Mezopotamya ile Anadolu aras�nda canl� bir

kervân ticaretinin varl���, �artamhari metinlerinden ö�renilmektedir. Bu imparatorlu�un

kurucusu olan Sargon, Konya’n�n do�usundaki Acem Höyük (Puru�handa) �ehrinin

tüccarlar� taraf�ndan Anadolu seferine te�vik edilmi� ve Sargon, buray� zapt etmi�tir.77

Hatta bu tabletin arka yüzüne de imparatorlu�una ba�l� ülkeleri gösteren bir harita

çizdirmi�tir. Bu haritan�n üzerinde memleketlerin isimleri yaz�l� olmas�na ra�men, bu

yerler tespit edilememi�tir.78 Ancak, kendi haritalar�m�za bakt���m�zda, eskiça�

dünyas�n�n tan�m�� oldu�u ilk büyük imparatorlu�un s�n�rlar� güneyde Basra körfezi

k�y�lar�ndan do�uda Elam’a, bat�da Akdeniz’den kuzeyde Orta Anadolu topraklar�na

kadar uzan�yordu. Di�er bir ifadeyle M�s�r d���nda kalan bütün Ön Asya memleketleri

Akkad �mparatorlu�u s�n�rlar� içerisinde yer al�yordu.79 Hatta Eski Babil devrinde kopya

edilen bir vesikada Sargon’un Kaptar (Tevrat’taki Kaftor = Girit) seferinden bahsedildi�i

ve Erken Minos III (MÖ. 2350-2100) devrinden beri Girit’te Babil’in ç�plak tanr�ça

figürlerine rastland��� için, Sargon’un bu aday� da zapt etti�i ileri sürülmü�tür.

Sargon’un Agade’de kurmu� oldu�u imparatorlu�un ba�lang�ç tarihi Ön Asya

tarihinin dönüm noktas�d�r. Akkad �mparatorlu�u’nun kurulu�u ile Sümerler’in eski devri

son bulmu�tur. Böylece Sümerler ile Samîler’in ortak eseri olan “Sümer Klasik Ça��”

ba�lam��t�r.80

Sonunda Sargon 56 senelik iktidar� boyunca birçok ba�ar�lar elde etmi�tir.

Dünyan�n ilk büyük Sömürgeci imparatorlu�unu kurmay� ba�arm��t�r. Fakat birçok kral

gibi o da zaman�nda takdir edilmemi� ve öldükten sonra efsanele�tirilmi�tir. Sargon’un

sonunu bir Babil kroni�inden ö�reniyoruz. Buna göre Sargon son y�llar�nda tanr�n�n

gazab�na u�ram��t�r. Bu yüzden k�tl�k isyan gibi türlü s�k�nt�larla mücadele etmek zorunda

kalm��t�. En sonunda da bir suikaste kurban gitti�i rivayet edilmektedir.81

Laga� kral� Urukagina’n�n tabletlerinden, bu iki kurulu� (saray ve mabed) aras�nda bir rekabet ve geçimsizli�inba�lad���n� ö�reniyoruz. Bu devrin sonunda ise, Mezopotamya �ehirleri üzerindeki egemenlik Sami Akkadlar’ageçti�inde, krallar, ba� rahiplik, ba� yarg�çl�k ve ba� komutanl�k yetkilerini �ah�slar�nda toplamak suretiylemonar�ik bir otorite kurmu�lar, hattâ kendilerini tanr�la�t�rm��lard�r.77 E. Memi�, Genel Tarih., s. 162.78 F. K�nal, a.g.e., s. 77.79 E. Memi�, Genel Tarih., s. 139.80 �. M. Günaltay, a.g.e., s. 296.81 F. K�nal, a.g.e., s. 77.

4. MAN��T�SU VE R�MU� DÖNEMLER�Eskiça� tarihinde büyük bir imparatorluk kuran Sargon'un Rimu� ve Mani�tusu ad�nda

iki o�lu vard�. Sargon o�ullar�na büyük bir dünya devletini miras b�rakm��t�. Bu

imparatorlu�un içinde farkl� farkl� kavimler ya��yordu. Bu kavimler Sargon’un almakta

oldu�u vergilerin a��rl���n� ta��yam�yorlar ve bu durumdan kurtulmak istiyorlard�. Gerçekten,

bu büyük devleti yönetmek oldukça zordu. Çünkü bu devlet dil ve din birli�inden yoksundu.

Sümer Kral Listesi’nden ö�rendi�imize göre babas�n�n yerine önce Rimu�, sonra da

Mani�tusu geçmi�tir.82 Rimu�, babas�n�n iyice ya�land��� bir dönemde ortaya ç�kan isyanlar�

bast�rmak konusunda büyük hizmetlerde bulunmu�tur. Ninova'da bulunan bir vesikada

Rimu�’un isyan hareketine ön ayak olan Elaml� Anzan kral�n� ma�lup etti�i ve ard�ndan esir

ederek güne� tanr�s�na sunulmak üzere S�ppar'a gönderilmi� oldu�u haber verilmektedir.83

Ancak, Rimu�'tan sonra kendi o�lunun de�il de, biraderinin tahta ç�kmas� keyfiyeti,

Akkadlar gibi patriarkal (baba erkil) aile gelenekleri için al���lm�� bir durum de�ildir. Öte

yandan bu karde�lere ait vesikalar, Rimu�’un daha çok, imparatorlu�un güney ve bat�s�ndaki

memleketlerle, Mani�tusu'nun ise kuzey ve do�u ülkeleriyle u�ra�t���n� göstermektedir.

Örne�in, Rimu�’a ait bir vesikada Ur, Uruk, Laga�, Umma ve Kazallu �ehirlerinin isyan

etti�ini görmekteyiz. Elam ve Warah�a memleketleri de belki ayn� anda ayaklanm��lard�.

Rimu� sefere kolayl�k olmas� için Diyala nehri yak�nlar�nda kendi ad�n� verdi�i "DUR

R�MU�" ad�ndaki kaleyi yapt�rm��t�. Böyle tehlikeli durumlarda ve böyle büyük bir devleti

tek ba��na idare etmenin vermi� oldu�u zorluk kar��s�nda, Rimu� yönetime karde�ini de ortak

etmi�tir. Belli bir süre (coregent olarak) birlikte idare etmeleri ve böylece memleketi

payla�malar� do�ald�r.84

K�� kral� ünvan�n� ta��yan Rimu�, Tanr� Enlil ad�na Nippur mabedine birçok vazo

koydurmu�tur. Rimu�’un, Tanr� Nippur’un mihrab�na kendisinin de kur�undan bir heykelini

koydurmu� oldu�u anla��l�yor. Günümüze kadar ula�an bu heykel üzerinde iki dille yani

Sümer ve Akkad dillerinde yaz�lm�� bir kitabe bulunmaktad�r. Bu kitabe mü�terek Sümer-

Akkad idaresinin bilinen en eski vesikas�d�r. Rimu� Agade saray�nda gizlice düzenlenen bir

suikast sonucu öldürülmü�tür. Rimu�’un yerine karde�i Mani�tusu tahta geçmi�tir.85

Elamlar’�n merkezi olan Sus'da Mani�tusu’nun haç �eklinde bir abidesi ve bronz bir

heykeli bulunmu�tur.86 Sümer mabetlerinden birine, kendisi taraf�ndan bizzat koydurulan

küçük heykeli, Elam bölgesinin bunun zaman�nda kesin olarak Akkad hâkimiyetine girmi�

82 F. K�nal, a.g.e., s.7883 �. M. Günaltay, a.g.e., s. 301.84 F. K�nal, a.g.e., s.7885 �. M. Günaltay, a.g.e., s. 301.86 F. K�nal, a.g.e., s.78

oldu�unu göstermektedir. Sus kaz�s�nda Mani�tusu'ya ait farkl� heykeller de bulunmu�tur.

Ancak, bunlar buraya bizzat Akkad kral� taraf�ndan konulmam��t�r. Bu heykeller, sonralar�

yani Elam kral� �utruk-Nahunte'nin Sinear'� istilâ etti�i s�ralarda Sümer-Akkad sitelerinden

özenilerek Sus'a götürülmü� olan �eylerdir. Sus kaz�s�nda bulunan Mani�tusu heykeli bu

nedenle Elam'a götürülmü�tür. Akkad kral�n� oturmu� olarak gösteren bu heykelin biri

diyoritten di�eri de mermerden yap�lm��t�r.87 Bugün, Ninova’daki ��tar mabedinin Mani�tusu

taraf�ndan yapt�r�ld���n� bildi�imiz gibi, Asur kaz�lar�nda bulunan bir m�zra��n da

Mani�tusu’ya, Eski Asur devletinin "Çad�rda ya�ayan krallar'�ndan Ab'azu” taraf�ndan

sunuldu�u, üzerindeki kitabeden anla��lm��t�r.

Yine, Sümer Kral Listesi’nden ö�rendi�imize göre, Rimu� 9 y�l, Mani�tusu ise 15 y�l

iktidarda kalm��t�r. Buna göre Sargon'un ölümünden sonra, tahta önce Rimu�'un geçti�i,

ancak idari güçlükler nedeniyle sonradan imparatorluk topraklar�n�n iki karde� aras�nda

payla��ld��� bilinmektedir. Fakat Rimu�’un 9. iktidar y�l�nda bir suikast neticesinde ölmesi

sonucu yerine Mani�tusu geçmi� ve memleketin yegane hakimi olmu�tu. Fakat çok geçmeden

o da bir suikaste kurban gidince, bu defa Akkad taht�na, Mani�tusu’nun o�lu Naram-sin

geçmi�ti.

5. NARAM-S�N DÖNEM�Sargon'un haleflerinden biri olan Naram-Sin, tam anlam�yla dedesine lay�k bir torun

olmu� ve onun yolunu takip etmi�tir. Agade’deki taht de�i�ikli�i üzerine, aralar�nda Mari

Ensisi Migir-Dagan’�n da bulundu�u güneydeki bütün Sümer �ehirleri (Ur,Uruk,

Nippur,Umma) Ki� �ehrinde ona kar�� bir koalisyon kurmu�lard�. Bu vesikay�, Naram-Sin

zaman�nda Laga� Ensisi olan Lugal U�umgalin raporu da do�rulamaktad�r. Bu s�rada Anadolu

�ehirleri de ayaklanm��lard�.88 Akkad devletinin kurucusu Sargon'un torunu Naram-Sin'e ait

�artamhari metinlerinde, ad� geçen kral�n Sedir ormanlar�n� (Amanoslar) ve Gümü�

Da�lar�’n� (Toroslar) a�arak Anadolu'ya girdi�i ve Hatti Kral� Pampa'n�n önderli�indeki 17

�ehir devletinden olu�an Anadolu koalisyonuna kar�� sava�t��� anlat�l�r.89

Hatti Kral� Pampa’n�n ba�kanl���nda 17 kraldan olu�an koalisyona Puru�handa, Kani�

(Kültepe) ve Kursaura (Konya Aksaray’�) gibi �ehir devletleri girmi�lerdi.90

�amtamhari metinlerinin Hattu�a� ar�ivinde ele geçirilen kopyas�n�n ilk 7 sat�r� k�r�k

olup, metin, 8. sat�rdan itibaren �öyle devam etmektedir:

8. Bana kar�� bütün memleketler isyan ettiler.

87 �. M. Günaltay, a.g.e., s. 301.88 F. K�nal, a.g.e., s.7989 Ekrem Memi�, Eskiça� Türkiye Tarihi, Çizgi Kitabevi, 5. Bask�, Eylül-2003, Konya, s.1690 F. K�nal, a.g.e., s.79

9. GU�UA kral� Anmanailu, Pakki kral� Bumanailu

10. Ulluwi (Ullama) kral� Lupanailu, sonra ... kral� .... inmipailu

11. Hatti kral� Pampa, Kani� kral� Zipani, ..... kral� Nur-Dagan

12. Amurru kral� Huwaruva�, Para�i kral� Ti�enki

13. Armanu kral� Mudakina, Sedir da�lar� kral� ��gippu

14. Larak kral� Ur-larak, Nikku kral� Ur-banda

15. Türki kral� �l�u-Nail, Ku�aura kral� Ti�kinki

16. Toplam 17 kral, ki onlar sava�a girdiler ve ben onlar� vurdum.

17. Hurriler'e kar�� bütün orduyu seferber ettim ve sonra (tanr�lara) �arap takdim ettim.

18. O zaman sava�ç�lar�ma, binlerce dü�man askeri hiç mukavemet etmedi.

Metnin tahrip olup da okunmayan arka yüzünde, geceleyin dü�man karargâh�na bir

bask�n yap�ld��� ve bu bask�n sonucu onlar�n yenilgiye u�rat�ld��� anlat�lmaktad�r. Ayr�ca ele

geçirilen ganimetlerden de eksik cümleler halinde bahsedilmektedir.91 Bu ganimetler aras�nda

bak�rdan ve gümü�ten yap�lm�� olanlar ço�unlu�u olu�turmaktad�r.92

Sonuç olarak �unu söyleyebiliriz ki, �artamhari metinleri, Anadolu kökenli de�il,

ancak, Anadolu hakk�nda bilgi veren en eski yaz�l� vesikad�r. Bu metinden ö�rendi�imiz

kadar�yla, MÖ. 3. Biny�l’�n sonlar�nda Anadolu'da büyük bir devlet yoktu. Ancak, her �ehirde

küçük bir krall�k hüküm sürmekte idi. Aralar�nda hâkimiyet mücadelesi yapt�klar�na �üphe

olmayan bu �ehir devletleri, d��tan gelen tehlikeler kar��s�nda, içlerindeki en güçlü �ehir

kral�n�n liderli�i alt�nda bir araya gelerek, tek bir güç halinde mücadele etmesini de bili-

yorlard�. Gerçekten, bu vesikada da belirtildi�i üzere, Akkad �mparatoru Naram-Sin 17

Anadolu kral�n�n olu�turdu�u koalisyona kar�� sava�m�� ve onlar� ma�lup etmeyi ba�arm��t�.93

Netice olarak denilebilir ki, Naram-Sin'in Anadolu üzerine yapm�� oldu�u bu sefer, bir

çe�it ke�if seferidir. Akkadlar, bu ilk seferde, Anadolu'nun yeralt� ve yerüstü zenginliklerini

tan�maya çal��m��lard�r. Nitekim, Ur'da bulunmu� olan Akkadça bir metinde: ".... (Tanr�)

Nergal, kudretli Naram-Sin için yolu açt� ve ona Arman'�, �bla'y� verdi ve ona

Amanus'u, Sedir Dag�'n� ve Yukar� Denizi ba���lad� " �eklinde bir ifade geçmektedir. Ayn�

metnin di�er bir yerinde ise: “O, Anamus'u Sedir Da��n� itaati alt�na ald�” diye

geçmektedir ki, bu ifadelerden, Akkad �mparatoru Naram-Sin’in Anadolu’nun zenginliklerini

çok çabuk tan�d���n� ve hiç vakit kaybetmeden Amanus bölgesini kontrolü alt�na ald���

sonucunu, ç�karmak mümkündür. Belki de, �artamhari metninde ad� geçen Sedir Da�� kral�

91 E. Memi�, a.g.e., s. 1792 E. Memi�, Tarih boyunca Ortado�u-Anadolu �li�kileri, s.1693 Ekrem Memi�, Eskiça� Türkiye Tarihi, Çizgi Kitabevi, 5. Bask�, Eylül-2003, Konya, s.17

��gippu, Naram-Sin'in, bu kadar k�sa sürede, bir daha ülkesi üzerine gelece�ini tahmin

etmemi� her halde ki, müttefiklerini yard�ma ça��rmam��t�. Bunun sonucunda, in�aatlar için

son derece kaliteli sedir, servi ve �im�ir a�açlar�n�n yeti�ti�i Amanus bölgesi, Akkad

�mparatorlu�u'nun hâkimiyeti alt�na girmi�ti. Gerçekten, in�aatlar için gerekli temel

maddelerin ba��nda yer alan kerestenin, Mezopotamya'da mevcut olmad��� gerçe�i dikkate

al�n�rsa, Amanus ve Sedir Da�lar�'n�n, Mezopotamya ekonomisi için ne kadar önemli oldu�u,

oldukça iyi anla��l�r.

Anadolu, Amanus bölgesini Akkadlar'�n lehine kaybetmekle, güneydo�u s�n�r�ndaki

güvenli�ini de tehlikeye sokmu� oluyordu. Hakikaten, Amanus geçitleri, Akkadlar'�n eline

geçti�i için, Mezopotamya kavimleri, diledikleri zaman Anadolu içlerine kolayl�kla

girebilirlerdi.94

Bo�azköy'de bulunan bir "�artamhari" metninde anlat�lan bu olaylar, Ur'da bulunan

ve Naram-Sin'in Subartuya ve yüksek memlekete (Anadolu'ya) yapt��� seferleri anlatan ba�ka

bir Ur vesikas� ile de tasdik edilmi�tir.

Bu yaz�l� vesikalar�n yan�nda, Naram-Sin'in Anadolu seferlerinin arkeolojik delilleri

de bulunmu�tur. Tel B�rak kaz�lar�nda duvarlar� 11 metre kal�nl���ndaki kalenin temellerinde,

üzerlerinde Naram-Sin yaz�l� tu�lalar ve Troya II tabakas�n�n tipik maskeli kaplar�ndan

bulunmu�tur. Bundan ba�ka Diyarbak�r civar�ndaki Pir Hüseyin Köyü’nde Naram-Sin'e ait bir

stelin parças� daha bulunmu�tur.95 Akkad kral� burada uzun sivri sakal� ile görülmektedir.

Ganimet olarak zaman�nda Sippar'dan Sus'a götürülmü� Naram-Sin'e ait k�ymetli bir stel daha

bulunmu�tur. Naram-Sin'in bu steli, Zagros da�lar� bölgesindeki Lulubi'ler üzerine yapt���

askeri hareketleri gösteren resimler konulmu�tur. K�sa bir pe�temala bürünmü�, ba��nda iki

boynuzlu ve sivri uçlu bir mi�fer bulunan Naram-Sin, Lulubi'leri takiben da�a

t�rmanmaktad�r. Silah olarak elinde oklarla bir yay bulunmaktad�r. Balta veya m�zrakla

olmakla beraber, k�sa gömlekli askerleri ise da��n�k bir vaziyette yürümektedirler.96

Dedesinin izinden giden Naram-Sin, Sargon’un büyük fetihler plân�n� ba�ar�yla

gerçekle�tirmi�tir.

Tabletler üzerinde görülen kay�tlar ile Omina (fal) metinlerinden Naram-Sin'in

Mezopotamya’n�n bütün s�n�rlar�nda mücadeleye giri�ti�i anla��lmaktad�r. Zaman�nda,

Asurbanipal taraf�ndan diktirilmi� bir kitabede Naram-Sin'in bizzat verdi�i bilgiye göre,

94 E. Memi�, Tarih boyunca Ortado�u-Anadolu �li�kileri, s.1695 F.K�nal, a.g.e., s.7996 �. M. Günaltay, a.g.e., s. 304.

iktidara geldikten sonra Elaml�lar’�n isyan�yla kar��la�m��, isyanlar� bast�rm�� ve bunlar� itaat

alt�na alm��t�r.97

Naram-Sin'in Elam seferi ise bir "nâru" metninde heyecanl� bir macera roman� gibi

anlat�lmaktad�r: Vücutlar� Hurri ku�lar� gibi (tüylü) ve yüzleri kargaya benzeyen Umman

Mandalar (Barbarlar) önce Puru�handa’y�, sonra Subartu, Gutium, Elam ve nihayet

Meluhha’y� (�ndus vadisini) 90.000 ki�ilik ordular�yla ele geçirmi�lerdi. Naram-Sin bunlara

kar�� sald�r�ya geçmeleri için askerlerine emir veriyor ve “e�er kan akarsa, onlar da bizim

gibi Ölümlü insanlard�r, e�er kan akmazsa, onlar ebedi cinler, Enlil’in yarat�klar�d�r”

diyor. Sonra bu mahluklardan 12 esir al�n�yor ve bunlar�n kanlar� akt��� için, Manda

cenkçilerinin de kendileri gibi adem o�lu olduklar� anla��l�yor. Ne var ki, meydana gelen

sava�ta Akkad ordular� yeniliyor. Bunun üzerine Naram-Sin bir orakel (fal) açt�r�yor, ancak

neticenin olumsuz olmas�na ra�men, tekrar taaruza geçiliyor. Akkad ordusu tekrar ma�lup

oluyor. Ancak, bu s�rada iyilik seven Tanr� Ea (Enki) i�e müdahele ediyor, zaferi Naram-Sin'e

nasip etmek suretiyle hikâyeyi tatl� sonuçland�r�yor.

Bu efsanede Manda cenkçileri (Barbarlar) denilen kavimlerin Gutiler oldu�u ve

Naram-Sin'in bu istilac� kabilelere kar�� sava�t��� anla��lmaktad�r. Biz burada Naram-Sin'in

do�u seferlerine i�aret etmek istiyoruz.

Naram-Sin'in Zagros da�lar�nda ve Elam memleketlerinde yapt��� sava�lar�n

arkeolojik delilleri Paikuli'den Horen üzerinden �ran'a giden yol üzerindeki Tardunni kaya

kabartmas� ile Saripuldeki kitabeli kabartmad�r.98

Subaru'ya yani Orta Mezopotamya’ya, Zagros da�lar� bo�azlar�ndan inen Guti'ler ile

�ran da�lar�n�n bat� bölgelerini i�gal eden Lülübiler’e ve Med'lerin atalar� olan kuzeydo�u

Manda'lar�na kar�� savunma mecburiyetinde kalm��, bütün bunlar� güçlü bir �ekilde

ba�arm��t�r.99

Naram-Sin'in Zagros da�lar�nda ya�ayan Lulübiler’in kral� Annubani’ye kar��

kazand��� zaferi ise, sanat tarihinde yer alan me�hur zafer steli ile ebedile�mi�tir.100

Naram-Sin'in bat� bölgelerinden Amurru ve Kenan memleketlerini de istilâ etti�i

anla��lmaktad�r. Fakat, Naram- Sin'in M�s�r’� da zaptetmi� oldu�u yolundaki iddialar� gerçe�e

pek uygun de�ildir. Akkadlar’�n nüfuzlar�n� Suriye’ye hatta Filistin’e kadar geni�lettikleri bu

devirlerde, sonralar� Fenike ad�n� alacak olan sahil limanlar�nda ve bilhassa Sidon, (Sayda)

97 �. M. Günaltay, a.g.e., s. 303.98 F.K�nal, a.g.e., s.7999 �. M. Günaltay, a.g.e., s. 303.100 F.K�nal, a.g.e., s.79,80.

Tir (Sur) ve Biblos (Byblos) limanlar�nda oldukça önemli ticaret faaliyetlerinde bulunduklar�

bilinen bir gerçektir. K�br�s’ta üzerinde Naram-Sin'in bir memuruna ait kitabeyi de içine alan

bir vazo ve Amurrular’la Kenanl�lar taraf�ndan ortakla�a olu�turulan bir tanr�çan�n ç�plak

küçük bir heykelinin bulunmas�, Akkadlar döneminde Akdeniz bölgeleri ile Suriye aras�nda

ticari ili�kilerin ilerlemi� oldu�unu göstermektedir. Naram-Sin’e ait bir kitabenin Asur'ca

kopyas�nda Akkad kral�n�n Tibar da��nda Aram kral� Har�amatki'yi yenilgiye u�ratt���

bildirilmektedir. Aram ad�n�n ilk defa görülmesi nedeniyle bu bilgi önemlidir.101

Böylece Naram-Sin zaman�nda Akkad �mparatorlu�u’nun s�n�rlar� do�uda Elamdan,

bat�da Akdeniz'e ve kuzeyde Anadolu'ya, güneyde Basra Körfezi’ne kadar uzan�yordu. Bu

durum Sargon zaman�ndaki s�n�rlar�n aynen muhafaza edildi�ini gösterir. Bunun üzerine

Naram-Sin ilk defa dört iklim kral� (�ar kibratim arbaim) unvan�n� alm��t�r.102 Ayr�ca,

Mezopotamya’da bir krala “tanr�” niteli�inin verilmesi ilk kez bu devirde ortaya ç�km��t�r.

Naram-Sin’den sonra ba�a geçen krallar döneminde Akkad devletinin zay�flad���

görülmü�tür. Bunun nedenlerini, devletin içindeki Sümer �ehir devletlerinin rahip krallar�n�n

(Ensi) isyan etmeleri, �ran’�n Zagros Da�lar�’nda ya�ayan kavimlerin sald�r�lar� ve

Elaml�lar’�n Mezopotamya’ya ak�n etmeleri olarak gösterebiliriz.103

Naram-Sin'in sonunu tam olarak bilmiyoruz. Kral listesine göre, yerine o�lu �arkali-

�arri geçmi�tir. Naram-Sin zaman�na ait vesikalardan ö�renildi�ine göre, Akkad

imparatorlu�u onun zaman�ndan itibaren sars�lmaya ba�lam��t�r. Elam memleketlerinin isyan�

bar�� anla�malar� ile önlenme�e çal���lm��, Anadolu �ehirlerinin ayaklanmalar� bunlar� takip

etmi�, di�er taraftan da� kavimleri de Mezopotamya'n�n zenginliklerinden faydalanmak için

harekete geçmi�lerdi.

6. �ARKAL�-�ARR� (B�NKAL�-�ARR�)Binkali-�arri çok kar���k ve huzursuz bir dönemde yönetimi devrald�.104 Ona ait

kitabelerde dedesinin muhte�em ünvan� görülmez. Bu durum, Naram-Sin’den sonra,

imparatorlu�un uzak bölgelerinin geleceklerini güvence alt�na ald�klar� fikrini vermektedir.105

Nitekim ta��d��� mütevazi "Akkad kral�" ünvan� uzak ülkelerin elden ç�km�� oldu�unu

gösterir. Binkali-�arri’den günümüze ula�an bir vesikada: Elamlar’�n ak�nlar�n� geri

püskürttü�ünü, Amurru ülkelerine kadar sokulan Guti kavimlerinin ba�kan� �arlak'� esir

101 �. M. Günaltay, a.g.e., s. 304.102 F.K�nal, a.g.e., s.80.103 R. Y�ld�r�m, Önasya Tarih ve Uygarl�klar�, �zmir-1996, s. 31.104 F.K�nal, a.g.e., s.80.105 �. M. Günaltay, a.g.e., s. 306.

ald���n� ve Uruk'ta ç�kan bir ayaklanmay� bast�rd��� anlat�lmaktad�r. Sargon'un son

zamanlar�nda gördü�ümüz Akkad ordular�n�n en az üç cephede sava�mak zorunda kald�klar�

anla��l�yor.

�arkali-�arri'nin 25 y�l devam eden idaresinden sonra Akkad Devleti’nin içinde

bulundu�u kötü durumu, hiç bir �ey Sümer Kral Listesi kadar aç�k bir �ekilde ifade etmez.

Listede bu kraldan sonra kim krald�, kim de�ildi? Sorusunun cevab� yaz�l�d�r. Sonra da �gigi,

Nanum, �mi, Elulu isimlerinin kar��s�na sadece 3 rakam� yaz�lm��t�r. Böylece Sümerli Kâtip

bize Binkali-�arri'nin ölümünü izleyen günlerde dört �ahs�n kendilerini kral ilân ettiklerini ve

bunlar aras�ndaki mücadelenin üç sene sürdü�ünü anlatmak istemi�tir. Bu �ah�slardan hangisi

taht�n me�ru varisi idi, bilmiyoruz. Fakat kral listesinde, Babilonya’ya bir as�r kadar hâkim

olduklar� için Guti krallar�n�n isimleri de vard�. Bu isimlerden, dördüncü kral �argali-�arri

vesikalar�nda ad� geçen �arlak, alt�nc� kral ise Elulme�’tir. Bu son isim, kar���k bir dönemde

krall�k iddia eden dört ki�iden sonuncusu, yani Elulu olarak kabul edilmektedir.

Fakat Guti ba�kan�n�n ba�ar�s� geçici olmal�d�r, çünkü kral listesinde Elulu'dan sonra

Dudu (21 sene) ve �udurul (15 sene) isimleri görülür. Bu krallardan Dudu'ya ait N�ppur ve

Adab (Bismaye) da vesikalar bulunmu�tur. Bu suretle Dudu'nun Guti tehlikesini bir müddet

için önledi�i tahmin edilebilir. Bununla beraber Akkad Devleti’nin art�k sadece Akkad

denilen Orta Babilonya topraklar�na hâkim oldu�u anla��l�yor.

Özetle söylemek gerekirse, Akkad Devleti’nin çökü�ünü art�k hiç bir �ey

durduramazd�. Zira yukar�da da belirtti�imiz üzere, tehlike çanlar� yaln�z Akkadlar için de�il,

memleket içinde ya�ayan Sümerler için de çalmakta idi.106

7. AKKAD MEDEN�YET�Akkadlar’�n mensup oldu�u ilk Samî kavimleri (Do�u Samileri), Arap yar�madas�ndan

ç�karak Orta Mezopotamya bölgesine gelmi�lerdir. Yüzy�llarca Sümer bölgesini Sümerler’le

payla�m�� olan Akkadlar, Sümer kültürünü de benimsemi�lerdir. Fakat MÖ. 2350 y�llar�nda

kendi kültürleriyle ortaya ç�km��lar ve Mezopotamya’ya hâkim olmu�lard�r. Böylece

Mezopotamya’da Sümer idaresi son bulmu� ve Akkadlar’�n kurmu� olduklar� devletin

idaresinde Sümerler, sakin bir halk olarak ya�am��lard�r.

Akkad kültürü, kendilerine özgü kültürleriyle, Sümer kültürünün kayna�mas�ndan

olu�mu�tur. Akkad (ya da Agade) �ehrinde kurulan devlet, Önasya dünyas�n�n dönüm

106 F.K�nal, a.g.e., s.80,81.

noktas�d�r. Art�k bir site devleti olmaktan ziyade, siteden imparatorlu�a do�ru geli�mi� bir

devlet görünümündedir.107

Fakat burada yabanc� hâkimiyet alt�ndaki Sümer memleketinin tarihine girmeden

önce, Akkad Devleti’nin tarihteki önemi üzerinde durmal�y�z: Samîler Akkad Devleti’nin

kurulu�u sayesinde memleketin eski bir çok gelene�ini de�i�tirmi�lerdi. Bir defa devletin

resmi dili Akkadça olmu�tu. Sümerce, t�pk� Ortaça�lar Avrupas�’ndaki Latince ve Osmanl�

�mparatorlu�u zaman�ndaki Arapça gibi, yaln�z din dili olarak güneydeki Sümer �ehirlerinde

rahipler taraf�ndan kullan�l�yordu.

Bu devirde devlet te�kilat� ve sosyal bünye de de�i�mi�ti.108 Ok ve yay�n özellikle

Samî Akkadlar taraf�ndan kullan�ld���na dayanarak, Samîler’in Er Sülaleler Devri’nde

Mezopotamya’ya geldikleri kabul edilmektedir. Hatta Ur’da mezar� bulunan Kraliçe Puabi

(eskiden �ub-ad okunurdu) ad�n�n da Samî oldu�u anla��ld��� gibi, Er Sülaleler Devri’ne ait

kral listelerindeki isimler aras�nda da Samî adlar görülür. Bundan dolay�d�r ki, Er Sülaleler

Devri’nin kültürü Sümerlerle Samîler’in ortak mal�d�r. Bu yüzden bu devre Sargon’dan

önceki (presargonik) devirler dahi denilmektedir.109 Er Sülaleler Devri’nin mütevazi

EN'likleri (veya Ensilikleri) kral�n tebas� olan valiler haline gelmi�lerdi. Teokratik sosyalist

Sümer �ehir devletlerinin mabed ekonomilerine dayanan "Nimette de, zahmette de i�tirak"

prensibi tamamen ortadan kalkm��, onun yerini �ahsi mülkiyet alm��t�. Bu yeni devirde

devletin ba��ndaki �arru (kral), Er Sülaleler Devri’nin Lugalleri, Ensileri veya EN'leri gibi,

tanr�lar�n temsilcisi de�ildiler, bizatihi kendileri Tanr� idiler. Gerçi Sargon'u bat� seferinde

Tanr� Dagan'a kurban sunarken görüyoruz. Fakat Naram-Sin bütün yaz�lar�nda isminin

ba��nda Tanr� determinatifi ile göründü�ü gibi, zafer steli üzerindeki tasvirinde de

Mezopotamya sanat�nda tanr�l�k alameti farikas� olan boynuzlu taçla görünür.

Böylece bir tanr�-kral mefhumunun, Akkad ordusu gibi istila ordular�n�n morali için

önemli bir faktör oldu�una �üphe yoktur. Tarihte ilk defa “daimi orduyu” kurmu� olan

Sargon, bu ordular� sayesinde hemen bütün Önasya'y� istilâ etmi�ti. Fakat Akkad Devleti’ni

süratle imparatorlu�a yükselten âmil, hiç �üphesiz Sargon'un müstesna �ahsiyeti, dehas� ve

kabiliyeti idi.

Gerçekten Sargon'un seferleri tetkik edilirse, onun büyük bir komutan oldu�u kadar,

kuvvetli ekonomik görü�lere sahip bir devlet adam� oldu�u görülür. Daha Uruk Kral� Lugal

Zagesi'yi bertaraf etti�i zaman, Basra Körfezi’nin ticari önemini anlam�� ve F�rat kervan

107 R. Y�ld�r�m, Uygarl�k Tarihine Giri�, s.53.108 F.K�nal, a.g.e., s.81.109F.K�nal, a.g.e., s.49.

yoluna hâkim olursa, devletin ekonomisinin sa�lam temeller üzerine oturaca��n� kavram��

olmal�d�r. Zira onun her seferinin sonunda zapt edilen ülkelerden Akkad'a getirilen mallar,

servetler anlat�l�r. Hatta "Akkad'�n lanetlenmesi" metninde bile: Gemilerin Meluhha gibi

uzak ülkelerden getirdikleri mallar, Elaml�lar ve Subarular taraf�ndan çuval yüklü e�eklerle

Akkad'a getirilen mallardan bahsedilir. Ba�ka bir vesikada da “Tilmun (Bahreyn adas�)

Magan ve Meluhha gemilerini Agade Önündeki r�ht�ma ba�lad�" denilmektedir.

�mparatorluk içindeki canl� ticareti bu k�sa kay�tlar göstermeye yeterlidir. Böylece anla��l�yor

ki, Sargon zapt etti�i ülkelere a��r vergiler koyuyor ve bunlar�n aynî olarak verilmesini �art

ko�uyordu.

Günümüz anlay���na göre, Samî Akkadlar’�n kurdu�u bu imparatorluk, kelimenin tam

anlam�yla emperyalist bir idare tarz� idi. Elam, Anadolu, Suriye ve Yukar� Dicle bölgelerinin

tabii zenginliklerini kendi devleti için sömüren dünya tarihinin bu ilk emperyalist devletinde

ba� kapitalist ise bizzat kral idi. Malik oldu�u geni� topraklar� saray ad�na i�letti�i gibi,

hizmetlerinden memnun oldu�u beylerine, komutanlar�na da toprak ba���layarak, bu

topraklar�n i�letilmesinden de pay al�yordu. Meselâ Mani�tusu obeliskinde krala ait 330

hektarl�k büyük bir arazinin 98 ki�iye sat�ld��� bildiriliyor. Bu durum, bize Akkad krallar�n�n

�ahsi servetleri hakk�nda bir fikir verdi�i gibi, memlekette özel mülkiyetin icab� olarak bir

tak�m yeni zenginlerin türedi�ini, dolay�s�yla da yeni halk s�n�flar�n�n ortaya ç�kt���n� tasavvur

etmemize yarar. Halbuki Er Sülaleler Devri’nde Sümer cemiyetinde hürler ve köleler olarak

sadece iki s�n�f vard�. �imdi askerler, rahipler ve Azatl�lar diye yeni s�n�flar do�mu�tur.

Akkad imparatorlu�unun Mezopotamya tarihinde yapt��� bu reformun o zamanki

dünyan�n di�er ülkelerine de tesir etti�i �üphesizdi. Bilhassa Mezopotamya'da kurulan bütün

devletlerin en s�k temas ettikleri Elam memleketi üzerindeki etkisi olumlu sonuçlar vermi�tir.

Gerçi Akkad istilas� kadar Elam'da kendine mahsus piktografik mahiyette bir resim yaz�s�

ke�fedilmi�ti. Fakat Akkad i�galinden sonra bu memlekette çivi yaz�s� kullan�lmaya

ba�lam��t�r. Naram-Sin'in Awan sülalesinden Hita ile yapt��� antla�ma Elamca yaz�ld��� halde,

bu sülalenin son kral� Kutik-in�u�inak kitabelerini çivi yaz�s� ve Akkad dili ile yazd�r�yordu.

Ayn� �ey Hurriler için de söylenebilir.

Fakat Akkad krallar� i�gal ettikleri bölgeler içinde en çok Asur bölgesinde oturan Samî

halk�n fikren uyanmalar�na yard�m etmi�lerdi. Bu bölge halk�, Asur'u Güney

Mezopotamya'dan ay�ran çöl yüzünden, güneyde daha Cemdet-Nasr devrinde ba�layan

yüksek Sümer medeniyetinin nimetlerinden mahrum kalm��lard�. Bu itibarla bu bölgeye yaz�,

Akkad devrinde girmi�tir. Mani�tusu zaman�nda bu geri kalm�� ülkeleri yöneten �eyhlerin bile

hala "Çad�rda oturan" bedeviler oldu�unu Korsabad Kral Listesi sayesinde ö�reniyoruz.

Akkadlar Asur bölgesini tamamen Samîle�tirmeye çal��m��lard�r, öyle ki Akkadlar ça��nda

Gasur ad�n� ta��yan Nuzi (Yorgantepe) vesikalar�nda geçen �ah�s adlar�n�n ço�u Samî

isimleridir. Üç as�r sonra bu topraklarda hüküm süren I.�am�i-Adad, ideal kral olarak Akkad

krallar�n� görüyor ve onlar�n gelecek plânlar�n� taklit ediyordu.110

Akkad �mparatorlu�u’nun Anadolu üzerindeki etkisine bakt���m�z zaman olumlu

oldu�unu görürüz. Çünkü o dönemlerde Anadolu’da ya�ayan �ehir devletleri, Mezopotamya

medeniyeti ile ilk defa kar��la��yorlard�. Sargon’a ait “�artamhari Metinleri” nde ad� geçen

tüccarlar, Asur ticaret kolonileri için bir terminus anti quem� say�labilir. Çünkü ba�ka bir

vesikada da Kani� Kral� Zipani’den bahsedilmektedir. Akkad istilas� s�ras�nda, Anadolu’da

çivi yaz�s�n�n yay�lmamas�n�n nedeni, bu memleketin kendine özgü bir resim yaz�s�

olmas�ndand�r.

Mezopotamya’da esir ticareti de yap�lmaktad�r. Akkadlar zaman�nda köleler 10-15

�ekele, III. Ur Devri’nde erkek köleler 55 �ekele, kad�n köleler 10 �ekele, Hammurabi

zaman�nda köleler 20-25 �ekele sat�ld��� gibi, 6-10 �ekel’den 90 �ekele kadar sat�lan erkek

köleler veya 3-5 �ekelden 58,65 hatta 84 �ekele sat�lan kad�n köleler vesikalarda görülür.

Hatta bir vesikada marifetli bir kölenin 120 �ekele sat�ld��� yaz�l�d�r.111

Ancak, Akkad imparatorlu�u bütün büyüklü�üne, zenginli�ine ve ihti�am�na ra�men,

neden büyük bir h�zla çökmü�tür?

Bu sorular�n cevaplar�n� �u �ekilde s�ralayabiliriz:

1- �mparatorluk içinde de�i�ik unsurlar�n bir arada ya�amas�

2- Dil ve din birli�inden mahrum olunmas�

3- Ba�l� kavimlerin s�k s�k ayaklanmas�

4- Naram-Sin zaman�nda hareketlenen da� kavimleri ve bunlar�n merkezi otoriteden

yoksun olmalar�

Elam, Anadolu, Suriye ve Yukar� Dicle bölgelerinin do�al zenginliklerini kendi

devleti için sömüren Eskiça� ve dünya tarihinin bu ilk sömürgeci imparatorlu�u yukar�da

belirtti�imiz nedenlerden dolay�, MÖ. 2150’lerde Guti ak�nlar�yla y�k�lm��t�r.112

Akkad imparatorlu�unun bu çökü�ü, daha sonraki dönemlerde ya�ayan bilginlerin de

dikkatini çekmi�tir. Çünkü, “Akkad’�n lanetlenmesi” ad� verilen bir tablet yaz�lm��t�r. Ad�

geçen metinde Nippurlu tarihçi, zaman�n görü�üne göre, Akkad Devleti’nin çökmesini

110 F.K�nal, a.g.e., s.82,83.� Ba�lang�ç noktas�111 F.K�nal, a.g.e., s.154112 Ekrem Memi�, Genel Tarih, Tablet Yay�nlar�, 3. Bask�, Konya-2002, s.139

Naram-Sin’in Nippur’daki Enlil mabedini ya�malamas�na ba�lar. Ona göre, tanr�lar kral�

Enlil, intikam almak için Guti kavimlerini da�lardan indirmi�ti.113

IV. BÖLÜM

AMURRU (MARTU) GÖÇLER�

1. YEN� SÜMER DEVLET� ( MÖ. 2060–1960)III. Ur Sülalesi’nin kurulmas�yla Mezopotamya’da yeni bir dönem ba�lam��t�r. Bu

yeni dönemde Ur-Nammu ve halefleri, yabanc� istilas�n�n halk üzerinde olu�turdu�u tepkiden

yararlanmas�n� bilmi�lerdir. Bu durum onlar�n milli hislerini Sümer memleketinin siyasi

birli�ini sa�lama yolunda kanalize etmelerine neden olmu�tur. Sümerli olmay� canland�rmak

için ne gerekiyorsa, hepsini yapmaya çaba sarf etmi�lerdir. Bu yüzden, III. Ur Sülalesi’nin

kurdu�u bu devlete “Yeni Sümer Devleti” denildi�i gibi, sülalenin ya�ad��� bir as�rl�k

döneme de, Mezopotamya tarihinin “Rönesans Devri” denilmi�tir.

Kendisini toparlay�p, yeni bir yap�lanma süreci ba�latmak isteyen bir devletin, her

�eyden önce, yapmas� gereken ilk i�, e�itim-ö�retim sorununu çözmek olmal�yd�. III. Ur

Sülalesi krallar� bu konuda ilerleme göstermi�lerdir.114 Yaz�y� ke�federek dünya medeniyet

tarihinde önemli bir rol oynayan Sümerler de e�itim ve ö�retime çok önem vermi�lerdir.

Fakat, Sümerler’de okuma-yazma ilk zamanlarda yaln�zca rahiplere özgü bir sanat �eklinde

idi. Ancak zamanla, özellikle III. Ur Sülalesi zaman�nda (MÖ. 2060-1960), kâtip olarak

yeti�tirilmesi dü�ünülen çocuklara mabetlerde rahipler taraf�ndan okuma-yazma ö�retildi�ini

görüyoruz. Nitekim kaz�larda, üzerlerinde hece i�aretleri yaz�l� okul tabletleri bulunmu�tur.

Örne�in Nippur kaz�lar�nda, I. Babil Sülalesi dönemine (MÖ. 1850-1550) ait 2500 adet okul

tableti bulunmu�tur.

Öte taraftan, Sümer okullar�ndaki e�itim �eklini gösteren vesikalar da vard�r. Bunlara

“E dubba” yani “Tablet evi” serisi denilmektedir.115 Asurbanipal kitapl���ndaki Sümerce

metinlerin bu dönemde yaz�ld�klar� veya kopya edildikleri bilinmektedir. Bundan ba�ka bu

dönemin ekonomik hayat� hakk�nda bize bilgi veren �alli�dagan ar�ivi vard�r. Nippur

113 F.K�nal, a.g.e., s.83.

114 F. K�nal, a.g.e., s.93.115 E.Memi�, Genel Tarih, s.167

civar�nda hayvan al�m-sat�m� yap�lan bu kasabadaki bütün sat��lar tabletlere kaydedilmi�tir.

Ayr�ca �ehirde yap�lan evlenme, bo�anma, evlatl�k alma, köle al�m veya sat�m� gibi sosyal

hayatla ilgili bütün i�ler senetlerle yap�ld���ndan, bu döneme ait binlerce iktisadi vesikalar

kaz�larda ç�kar�lm��t�r.

Ayr�ca, bu dönemin bürokratik idare sistemi gere�i, III. Ur Sülalesi krallar�ndan

valilere, komutanlara gönderilmi� mektuplar ve talimatnameler de vard�r. Krallar�n in�aat

faaliyetlerini gösteren in�aat kitabeleri ise, iktidar y�llar�n� “sene isimleri” ile göstermeleri

bak�m�ndan tarih için çok önemli vesikalard�r.

Bu vesikalardan yola ç�karak, Yeni Sümer Devleti’nin medeniyet âlemine yapm��

oldu�u hizmetleri çok aç�k bir �ekilde görebiliriz. Bu sülalenin kurucusu Ur-Nammu, daha

önce, Uruk Kral� Utuhengal’in emrinde çal��an Ur valisi idi. Ur-Nammu, Laga� Ensisi

Namnahani’yi yenmek üzere ordusunu takviye edince, Beyi Uruk Kral� Utuhengal’e kar��

isyan etmi�tir. Bu mücadele sonunda Ur’un ba��ms�zl���n� kazanm��t�r. Ur-Nammu’nun

icraatlar�, onun küçük bir Sümer sitesinden büyük bir devlet kurdu�unu gösterir. Nitekim

Akkad sülalesi gibi o da, büyük bir devlet kurmak istemi� ve Utuhengal’i yenerek, sahip

oldu�u bütün Sümer �ehirlerini kendi hakimiyeti alt�na alm��t�.

Onun döneminden kalan “Kadastro tableti” ad� verilen bir metin vard�r. Ur-Nammu

bu vesikada belli �ehirlerdeki mabedlere ait ta��nmaz mallar�n say�m�n� yapmakta, bir nevi

mabed emlâk�n� yeniden kayda almaktad�r. Burada s�n�rlar nehir, kanal veya mabed gibi

belirli ya da do�al çizgilere göre belirlenmi�tir. Ur-Nammu dönemindeki Yeni Sümer

Devleti’nin siyasi s�n�rlar� veya en az�ndan yay�l��� bu vesikada gösterilmektedir. Ancak, yer

adlar�n�n tayin edilememesi yüzünden, devletin s�n�rlar�n� tam olarak çizemiyoruz. Fakat

arkeolojik kaz�lar neticesinde kuzeyde Tel B�rak’tan, Asur bölgesi dahil olmak üzere, Basra

Körfezi’ne kadar hakim oldu�unu arkeolojik buluntular göstermektedir. Ur-Nammu’nun orta

F�rat üzerindeki Mari (Tel Hariri) �ehrine de hâkim oldu�unu, Mari Kral� Apilkin'in k�z�

Naram-Uram'�n isminin anlam�ndan, "Urun sevgilisi", anla��lmaktad�r.116

Urukagina'dan üç as�r sonra Ur'da ya�ayan Yeni Sümer Devleti’nin kurucusu Ur-

Nammu, Ur halk� için yeni kanunlar haz�rlam��t�. Bu tabletler, 1956 y�l�nda S.N. Kramer

taraf�ndan �stanbul Arkeoloji Müzesi'ndeki tabletler koleksiyonu aras�nda bulunmu� ve

ne�redilmi�tir. Çok iyi korunmu� olan tabletin ön ve arka yüzlerinde dörder sütun olmak üzere

sekiz sütun vard�. Tabletin ön yüzü, uzun bir prologu (önsözü) içeriyordu. Çok bozuk olan

metnin okunabilen k�sm�nda: "Dünya yarat�ld�ktan ve Sümer ile Ur �ehrinin kaderi tayin

116 F.K�nal,a.g.e.,s.94

edildikten sonra, Sümer panteonun büyük tanr�lar�ndan Anu ve Enlil'in, Ur kral� olarak

Ay Tanr�s� Nannar'� gösterdikleri, sonra Sümer'i ve Ur �ehrini onun ad�na yönetmek

için, Ay Tanr�s� taraf�ndan Ur.Nammu'nun seçildi�i, yeni kral�n ilk i�inin Ur'un

aleyhine geli�en Laga� �ehriyle sava�t��� ve Laga� kral� Namnahani'yi, Nannar'�n

kudretiyle öldürdü�ü ve Ur'un eski hududunu yeniden tespit etti�i," anlat�lmaktad�r.

Tabletin daha bozuk olan arka yüzünde ise, ancak 5 madde korunabilmi�tir. Bunlar,

bizim sulh-hukuk davalar� dedi�imiz yaralama olaylar�na verilen küçük para cezalar�n�

kapsar. Bu maddelerde cezalar hep parasald�r.

1955 y�l�nda Nippur'da yap�lan kaz�larda, Ur-Nammu kanunlar�na ait üç sütunlu bir

kanun tableti daha ç�kar�lm��t�r. Çok bozuk olarak ele geçirilen tablette 43 madde varsa da,

ço�u okunamayacak durumdad�r. Maddelerin bir bölümünde, herhalde köleler aras�ndaki cinsi

münasebetlere ait hükümler bildirilir. Di�er bir bölümü ise, vatanda�lar aras�nda tarla yü-

zünden ç�kan anla�mazl�klarla ilgili sulh-hukuk davalar�na ait maddelerdir.117

Ur-Nammu döneminden günümüze kadar ula�an arkeolojik eserlerin ba��nda Ur

ziggurat� gelir. Ur kaz�lar�nda Ay Tanr�s� Nannar’�n mabedinin yan�nda harabeleri bulunan bu

mabed kulesi, günümüzde restore edilmi�tir. Yap�lan yenileme çal��mas�, Sümerler’in, Athena

panteonunu kuran mimarlardan binlerce sene önce, abideye benzeyen mimaride, d��

görünü�teki uyumu sa�lamak için, yatay ve dikey hatlar�n z�tl���n� bildiklerini göstermi�tir.

Ur-Nammu’nun Ur �ehrinin d���nda Uruk, Nippur, Eridu, Adab ve Larsa �ehirlerinde de

mabedler yapt�rd���n� sene isimlerinden ö�reniyoruz.

Yine Ur kaz�lar�nda ortaya ç�kar�lan Ur-Nammu steli de çok kötü durumda ele

geçmesine ra�men, III. Ur Sülalesi zaman�ndaki tasvir sanat� hakk�nda yeterli oranda bilgi

vermektedir.

Ur-Nammu'nun bütün bu büyük i�leri iktidarda kald��� 18 seneye s��d�rmas� zordu.

Bunun içindir ki, ziggurat in�as� gibi, birçok imar i�leri o�lu �ulgi taraf�ndan

tamamlanm��t�r.118

Sümer Kral Listesi’ne göre III. Ur Sülalesi’nin II. kral� olan �ulgi’nin iktidar süresi 46

y�l sürmü�tür. Onun dönemine ait vesikalar incelendi�inde �ulgi’nin, sülalenin en büyük

�ahsiyeti oldu�u görülür. Babas�n�n kurmu� oldu�u bu devletin ya�amas� için yeni bir

yap�lanmaya gitmi�tir. Akkadlar zaman�nda oldu�u gibi, krall�k müessesesini tanr�la�t�rarak

kuvvetlendirmi�tir. Ekonomide de "Kral Guru" denilen yeni bir hacim ölçüsü ç�karm��t�.

Onun döneminde takvim sisteminin de de�i�ti�ini görüyoruz.

117 E. Memi�, a.g.e., s. 149.118 F.K�nal, a.g.e., s.95

�ulgi'nin imar sahas�nda yapt�klar�na bakt���m�z zaman, babas�n�n ba�latt��� ziggurat�

tamamlatm��, babas�na ait bir de an�t-mezar yapt�rm��t�r. Ur kaz�lar� sonucunda bu mezar

yap�lar� ortaya ç�kar�lm��t�r. Ba�kent Ur �ehri d���nda, egemenli�i alt�nda bulunan di�er

�ehirlerdeki imar faaliyetleri ise hem sene isimleri ile hem de arkeolojik delillerle tespit

edilebilmektedir. Ancak, bütün bu ba�ar�lar�na ve krall���n tanr�sal gücüne ra�men �ulgi'nin,

o�ullar� taraf�ndan düzenlenen bir suikaste kurban gitti�i tahmin edilmektedir.119

�bi-Sin tahta ç�kt��� zaman (MÖ. ca. 1975), Yeni Sümer Devleti’nin s�n�rlar�n� tam

olarak bilemiyoruz. Onun döneminde Asur valisi olan Kikia, E�nunna valisi Kirikiri ve Mari

valisi Puzur-��tar ba�lang�çta Ur'a ba�l� gibi görünmekte idiler. Ancak, ad� geçenler devletin

çökmesinden sonra ba��ms�zl�klar�n� ilân etmi�lerdir. �bi-Sin'in tahta ç�k���n�n daha 3. y�l�nda

huzursuzluklar�n ba�lad���n� görüyoruz.

Bu döneme ait vesikalar üzerinde çal��an E.O. Edzard, III.Ur Sülalesi’nin çökmesini

üç sebebe ba�lamaktad�r:

l) Da��n�kl�k

2) Amurru göçleri

3)Babil-Elam mücadelesi

Bu sebeplere ek olarak, memuriyetlerin da��t�lmas�nda kay�rmalar, memleket halk�n�n

tek bir kavimden ibaret olmas� gibi iç huzursuzluklar� da bunlara ilave etmek gerekir. Bir defa

Er Sülaleler Devri’nden beri devam eden bölgecilik zihniyeti, her �ehrin yaln�z kendini

dü�ünmesi, milli birli�e zarar veriyordu. Akkadlar devrinden sonra bu rekabet, Sümerlilik-

Akkadl�l�k �eklini alm��t�. Sonralar� ise Sümer �ehirlerine i� bulmak için gelen Amurrular da

bu rekabete dahil olmu�tu. 120

�bi-sin'in 25. iktidar y�l�nda Sima� kral� Hutran-temti Ur �ehrine sald�rm�� ve meydana

gelen sava�ta �bi-Sin dü�man�n eline sa� olarak geçmi�tir. Elam ordular� görülmemi� bir

vah�etle Ur’u ya�malam��lar, ard�ndan da ate�e vermi�lerdi.121

Özellikle, Ur mabedinde Ningale ait olan E.Nunku bölümünün nas�l yak�l�p y�k�ld���

anlat�l�r. Ur kaz�lar� da metinlerin bu ifadesini tamamen do�rulam��t�r.

Ur'un y�k�l��� o zamanki dünyada büyük yank�lar uyand�rm��t�r. Çünkü birçok

vesikada bu olay sene ismi olarak kullan�lm��t�r. Bu nedenle Mezopotamya'da ilk kültür

me�alesini yakan Sümerler, Ur'un y�k�lmas�ndan ve Yeni Sümer Devleti’nin çökmesinden

119 F.K�nal, a.g.e., s.95120 F.K�nal, a.g.e., s.96121 F.K�nal, a.g.e., s.97

sonra bir daha devlet kuramayacaklard�. Zaten ana dillerini kaybetmi�lerdi. Art�k memlekette

Akkadça konu�uluyor ve yaz�l�yordu.

III. Ur Sülalesi’nin y�k�lmas�ndan, Elam'dan sonra en çok istifade eden kavimler,

Amurrular olmu�tu. Bu ana-baba günlerinde, gittikçe büyüyen bir ç�� gibi, çöl çocuklar�

Mezopotamya �ehirlerine doluyorlard�.122

2. AMURRULAR VE AMURRULAR DÖNEM�NE A�T KAYNAKLARMÖ. 3. Biny�l’�n sonlar� ile 2. Biny�l’�n ba�lar�nda Mezopotamya, ikinci bir Samî göç

hareketine sahne olmu�tur. Bu göç sonunda gelenlere Martular ya da Amurrular

denilmektedir. Samî dillerin do�u lehçesini konu�an Amurrular, Babil kentini ele geçirip I.

Babil Sülalesi’ni (MÖ.1850–1550) kurmu�lar ve kendilerinden önce Mezopotamya sitelerinde

var olan Sümer kültürünü de büyük ölçüde benimsemi�lerdir.123 Çöllerde göçebe bir hayat

ya�ayan bu nomat kabileler, MÖ. 3. Biny�l’�n sonlar�ndan itibaren Mezopotamya'n�n bay�nd�r

�ehirlerine girmeye ba�lam��lard�. Bu nedenle nüfus artm��, üretici s�n�f ayn� kal�rken, tüketici

s�n�f birden bire kabarm��t�. Bu dönemde, Mezopotamya'ya hâkim olan III. Ur Sülalesi

(MÖ.2060–1960) krallar�, Sümer �ehirlerine Amurrular'�n (Martular) girmesini önlemek için

çe�itli tedbirler alm��lard�. Örne�in, 4. Kral �u-Sin zaman�n�n en büyük olay�, "Martu

duvar�" ad� verilen ve Babilonya denilen Orta Mezopotamya'daki Abgal (Büyük Su)

kanal�ndan 26 saat mesafede bir kale duvar�n�n yap�lmas�d�r. III. Ur Devleti’nin üzerine çöken

kara bulutlar�n ilk belirtisini, bu kalenin in�aas�nda görmek yanl�� olmaz. Nitekim, III.Ur

sülalesinin son kral� �bi-Sin'in �sin �ehrindeki valisi ��bierra, �bi-Sin'e göndermi� oldu�u bir

mesajda: "Dü�man Martular'�n ovalara indi�ini duydum" diyerek, tehlikeyi haber

veriyordu. �bi-Sin, tahtta ancak 15 y�l kalabilmi� (MÖ.1975-1960) ve devlet, ba�ta Amurru

göçleri olmak üzere, da��n�kl�k ve Babil-Elam rekabeti yüzünden y�k�l�p gitmi�ti.124

Yeni Sümer Devleti’nin çökmesindeki en önemli nedenlerinden biri de, Amurru

göçleridir. Nitekim ça�da� bir E�nunna vesikas�nda: “�bi-Sin’in topraklar� Martular

taraf�ndan çöl haline getirildi.” denilmektedir. Martular’�n �rki kimliklerini tespit edebilmek

için, onlar�n dillerini bilmek gerekmektedir. Halbuki Martular’�n dili ile yaz�lm�� hiçbir vesika

yoktur. Çünkü bu kavimler kültür memleketlerine girdikten sonra, o memleketin dilini ve

122F.K�nal, a.g.e., s.98.123Ekrem Memi�, Genel Tarih, s. 139,140.124E.Memi�, Filistinlilerin Kökeni ve Tarihi, Selçuk Üniversitesi, E�itim Fakültesi Yay�nlar�, Konya-1996, s.25

yaz�s�n� kullan�yorlard�. Ancak, vesikalarda geçen Martu tanr� isimleri ile te�kil edilmi�,

“Theophore” isimler, filolojik tetkikler için önemli malzeme olarak kullan�lmaktad�r.125

Sümerce vesikalarda, "Martu" kelimesi ço�u kez bir rüzgâr yöntemi olarak geçer. Ya

da Er Sülaleler III devrine (MÖ.ca. 2550-2350) ait ta��nmaz mallar�n sat�� senetlerindeki yön

ifadelerinden Martu kelimesinin, "Bat�" anlam�na geldi�i anla��lm��t�r. Fakat daha sonraki

devirlerde bu kelime, kavim ad� olarak geçmeye ba�lam��t�r.126

Mesela �bi-Sin’e ait bir sene isminde “Ur Kral� �bi-Sin’in, eskiden beri �ehir

bilmeyen Martular’� büyük bir kuvvetle yendi�i sene” denilmektedir. Burada Martular

kavim ad� olarak zikredilmekte ve bu kavimlerin �ehirlerde oturmad�klar�na bilhassa i�aret

edilmektedir.127

Böylece, Sümerce Martu kelimesi, "Bat�" anlam�na geldi�i gibi, Martular'�n da

Arabistan Yar�madas�’ndan ç�karak ilkin Filistin-Suriye �erit arazisini çölden ay�ran da�lar

üzerinden Kuzey Suriye'ye geldikleri ve oradan Büyük F�rat kervan yolunu takip ederek,

Mari, Terqa, Hana gibi ba�l�ca kervan durak yerlerinden geçerek Mezopotamya'ya ula�an bu

nomat kabilelerden bir k�sm� Dicle'yi takip ederek, kuzeye Asur ile Kerkük aras�ndaki

bölgeye de varm��lard�. Elbetteki, daha önce Diyala bölgesini de istila etmi�ler, hatta bir

k�sm� Diyala'dan öteye yani �ran ve Afganistan'a kadar yay�ld�klar� gibi, III.Ur Sülalesi’nin

çökmesinden sonra bilhassa Larsa hakimiyetinden sonra Deniz-eli bölgesine de yerle�ecekler

ve burada Babil Sülalesi’ni (MÖ.1677-1308) kuracaklard�r.128

Bu görü�ü savunanlar, Martu tanr�s�na yaz�lm�� bir övgü �iirinde (Kasidede): “Martu

tanr�s�n�n Lapislazuliden bir da��n üzerinde oturdu�u” kayd�na ve bu ta��n da

Afganistan’dan ç�kt���na dayanmaktad�rlar.

III. Ur sülalesinin son günlerine ait vesikalar ve Mari mektuplar� Martu kabilelerine

kar�� yap�lan amans�z mücadeleyi aksettirirler. Meselâ, I. �am�i-Adad Tergal� Amuritler’den

oldu�u halde, Martu bedevileri ile sava�t��� gibi, yerle�ik Martu boylar� aras�nda da sava�lar

oluyordu. Ayn� suretle Amurit as�ll� I. Babil sülalesinin en ünlü kral� Hammurabi, kendisi gibi

yerle�ik Martu as�ll� Larsa Kral� Rim-Sin’le ve Mari Kral� Zimri-Lim’le sava�m��t�.129

Martular'�n Mezopotamya'ya gelmeden önceki hayatlar�n� anlatan baz� vesikalar

vard�r. Örne�in bir vesikada: "Onlar itaat nedir bilmiyorlard�, çi� et yiyorlard�, bütün

125F.K�nal, Eski Mezopotamya Tarihi, s. 98126E. Memi�, a.g.e., s.26.127 F.K�nal, E.M.T., s. 98128 E. Memi�, a.g.e., s.26,27.129 F.K�nal,a.g.e., s.99

hayat� boyunca bir evi olmam��t�, ölen arkada��n� gömmüyordu. �imdi ise her

Martulunun bir evi var, zahiresi var" denilmektedir.130

Babiller ise Martular’a “Amurrum” diyorlard�. Örne�in, Akkad krallar�ndan Binkali-

�arri bir vesikas�nda: “Ba�ar da�lar�ndaki Amurrular’a kar�� sava�t���n�” bildiriyordu. Bu

da�lar�n Palmir ile F�rat aras�ndaki Cebel Bi�ri (Bi�ri Da�lar�) oldu�u zannediliyor.131

Samîler ise Martular'a “Amurru” diyorlard�. Martular hakk�ndaki bütün bu

kay�tlardan aç�kça anla��l�yor ki, bizim bugün bedevi, yani nomat dedi�imiz çöllerde ya�ayan

kabilelere Sümerler, "Bat�dan gelenler" anlam�na Martular ismini vermi�lerdi. Fakat

vesikalardaki bu aç�kl��a ra�men, Martular'�n vatan� olarak Yukar� Dicle ve Za�ros Da�lar�

aras�ndaki �amutbal memleketini gösterenler de vard�r. Bunlar�n iddias� aslen bir Martulu

oldu�u halde Elamca isim alm�� olan Kudur-Mabuk'un ünvanlar� aras�nda "Atta-

KUR.MAR.TU" ve "Atta �amutbal" adlar�n�n bulunmas�na dayan�r. Asl�nda bu ünvanlar,

Kudur-Mabuk'un atalar� taraf�ndan da kullan�lm�� olmal�d�r. Mezopotamya tarihinde daha

sonralar� böyle birçok Martu kabilesinin kuzeye, güneye ve do�uya yerle�tiklerini görüyoruz.

Örne�in, tarihi bir Sümer �ehri olan Uruk'a Amanum kabileleri yerle�mi�ti.132

Martu bedevileri acaba neden göçüyorlard�? Bu soruyu cevaplamak için, bugünün

bedevileri üzerinde yap�lan etnolojik tetkiklere bakmak gerekir. Bu kabileler Akkadça Abum

(baba) denilen bir �eyhin idaresi alt�nda ya��yorlar ve besledikleri koyun, keçi ve develerini

bir vahadan di�erine otlatarak dola��yorlard�. Bu vaha arama veya seçme i�i mevsime ve

yerle�ik kentlerdeki Panay�r zaman�na ve günlerine göre ayarlan�yordu. Bedeviler ihtiyaçlar�

olan gem, ç�ng�rak vb. her hangi bir arac� hayvanlar�n�n ürünü kar��l���nda bu pazarlardan

temin ediyorlard�. Onlar için �ehir hayat� dayan�lmaz bir esaretti. Orada herkes hayat�n�

kazanmak için çal��maya mecburdu. Bu �artlar alt�nda bedevilerin �ehirlere dolmalar�

keyfiyeti, ancak bir açl�k, k�tl�k veya ba�ka bir bedevi kabile taraf�ndan vahadan

uzakla�t�r�lma gibi bir zorunlulukla meydana geliyordu. Böylece bütün kabile göç ediyordu.

Bazen de kabile �eyhi, bir �ehir kral� ile anla��yor, bütün kabilesi ücretli asker olarak o �ehir

kral�n�n emrine giriyorlard�. Bunun en yak�n örne�i, Birinci dünya sava��nda Osmanl�

�mparatorlu�u ile �ngiliz �mparatorlu�u mücadelesindeki Suriye sava�lar�nda görülür.

��te MÖ. 3. Biny�l’�n sonlar�nda meydana gelen Amurru = Martu göçleri yak�n

zamanlarda da görülen çöl bedevilerinin hareketlerinin ayn� idi.133

130 E. Memi�, a.g.e., s.27131 F.K�nal,a.g.e., s.99132 E. Memi�, a.g.e., s.27,28.133 F. K�nal, a.g.e., s. 100

MÖ. 3. Biny�l’�n sonlar�na do�ru meydana gelen Amurru göçlerine kat�lan kavimler

hakk�nda bize en iyi bilgiyi Mari mektuplar� verir. Çünkü, Mari ar�ivi vesikalar�nda, Tevrat'ta

da ad� geçen Benyamin o�ullar�ndan "Maru �amina" yani "Güney o�ullar�" anlam�na

bahsedildi�i gibi, �braniler'den de Habirular olarak söz edilir. Ayr�ca, Hanal�lar denilen ba�ka

bir kabile daha vard�. Hanal�lar, daha ziyade ücretli askerler olarak görülürler. ��te, III. Ur

Sülalesi’nin son zamanlar�nda, bu Martu kabileleri, Güney Mezopotamya'ya dolmu�lard�.

Hatta, �bi-Sin'in �sin �ehrindeki valisi ��bierra, aslen Martulu idi. ��bierra'n�n ailesi kim bilir

kaç nesil önce buraya gelmi�ti ki, ��bierra vali olabilmi�ti.

III. Ur Sülalesi’nin y�k�lmas�ndan sonra, Mezopotamya'da yeniden �ehir devletleri

idaresi kurulur. Yani, her �ehirde bir küçük krall�k te�ekkül eder. Ne var ki, bu �ehir devletleri

Sümerli olmay�p, Amurrulu idiler. Örne�in Babil �ehrinde I. Babil Sülalesi’ni kuran Sumu-

abum (MÖ. 1850), bir Amurrulu idi. Terqa'daki I. �amsi-Adad'�n babas� �lakabkabu bir

Amurrulu oldu�u gibi, Larsa'daki Naplanum, �sin'de ��bierra, Halep'te Yamhad krallar� ve

Karkam��'taki Ablahanda hep Samî kökenli Amurrular'dan idiler.134

Bu �ehir krall�klar� iki yüzy�ldan fazla bir zaman içinde birbirleriyle sürekli

sava�acaklar ve bu yüzden de büyük bir devlet kuramayacaklard�. ��te bundan dolay�d�r ki, bu

�ehir krall�klar� devrine “�kinci ara devir” denilmi�tir. Bu �ehir devletleri aras�nda gerek

sürekli egemen olmalar� gerekse b�rakt�klar� vesikalarla III. Ur Sülalesi zaman�ndaki kültürü

ya�atmalar� bak�m�ndan �sin-Larsa �ehirleri çok fazla varl�k göstermi�lerdir. Bunun için III.

Ur Sülalesi’nin çökmesini takip eden iki as�rl�k zamana �sin-Larsa devri denilmi�tir.135

Amurru as�ll� �ehir beylerinin, (MÖ.1950-1750) y�llar� aras�na rastlayan iki as�rl�k

dönemde birbirleriyle yapt�klar� k�yas�ya mücadeleden sonra, I. Babil Sülalesi’nin 6. Kral�

Hammurabi, merkezi bir devlet kurarak bu mücadeleye son vermi�tir.136

3. F�L�ST�N VE SUR�YE’DE AMURRULARAmarna ça��nda,(MÖ. 1400-1350) Suriye ve Filistin’de birçok küçük �ehir devleti

kurulmu�tur.137 Arabistan’dan Mezopotamya’ya do�ru gerçekle�en ilk Samî göç dalgas�

Amurrular’�n Suriye ve Filistin’de ancak MÖ. 2500 senelerine do�ru görüldü�ünü ortaya

ç�karm��t�r. Burada ilk görünen Samîler, sonralar� Mezopotamya’da I. Babil �mparatorlu�u’nu

kurmu� olan Amurrular’d�r. Bat� Samîleri ad�yla da bilinen Amurrular, Sinear kültürü alt�nda

134 E. Memi�, a.g.e., s.28,29.135 F. K�nal, a.g.e., s.100136 E. Memi�, a.g.e., s.29.137 E. Memi�, Eskiça� Türkiye Tarihi, s. 110

bulunan bu bölgede, güneyden gelen yeni dalgalarla ço�al�rken, medeniyet bak�m�ndan da

ileri gitmi�ler ve yerli halkla kar���p kayna�m��lard�r.138 Fakat, bütün Kuzey Suriye �ehir

devletleri gibi, Amurru Krall��� da, bu bölgede zamanla de�i�en büyük bir devletin hakimiyeti

alt�na girmi�tir. Y�ll�k olarak ödedi�i belli bir miktar vergi kar��l���nda iç i�lerinde serbest, d��

i�lerinde ise merkeze ba�l� bulunuyordu.139

Suriye ve Filistin bölgesine önce Amurrular’�n m� yoksa Kenanl�lar’�n mi geldikleri

konusunda bilim adamlar� aras�nda fikir ayr�l��� vard�r. Albert Clay, Amurru’lar�n

Kenanl�lar’dan önce Suriye ve Filistin’de görünmü� oldu�u dü�üncesindedir. Edu Meyer ise,

lehçelerini Akkadlar’dan farkl� gördü�ü Amurrular’�n Suriye’de görünü�lerini Akkad

�mparatorlu�u zaman�na götürmektedir. Ancak, Samîler’in Filistin ve Suriye’de

görünü�lerinin Mezopotamya’ya sokulmalar�ndan çok zaman sonra oldu�u anla��lmaktad�r.

Suriye’ye yay�lan Amurrular’dan baz� boylar, do�uda F�rat boylar�na, güney-bat�da

M�s�r’a kadar yay�lm��lard�r. Amurru dalgalar�n�n yay�ld�klar� bölgelerde yapt�klar� �rki

etkiler birbirinden farkl� olmu�tur. Sinear ve M�s�r’a sokulan dalgalar küçük olduklar� için,

bunlar çok kalabal�k olan yerli halk aras�nda kar���p kaynam��, memleketin etnik yap�s�

üzerinde önemli etkiler meydana getirmemi�lerdir. Öyle anla��l�yor ki Amurru dalgalar�

Sinear’� sadece siyasi bak�mdan zay�flatm��t�r.

Oysa Suriye ve Filistin’de Amurru dalgalar�n�n yapm�� oldu�u tesir çok etkili ve

önemli olmu�tur.140

Amurru Samîleri, Sinear’da I. Babil Devleti’ni (MÖ. 1850-1550) kurmu�lard�r. Bu

durum, Filistin bölgesindeki Samîler’in cesaretlerini artt�rm�� oldu�undan bu bölgedeki

kabileler bazen deltaya kadar sokularak M�s�r �ehirlerini tehdit etmi�lerdir.

Herakleopolis’deki 9. sülale Firavunlar�ndan Merikara o�luna b�rakt��� vasiyetnamede bedevi

Samîleri’nin bu çapulculuklar�ndan ac� ac� �ikâyet etmektedir. M�s�r’�n kuzeyinde

Filistinliler’e kar�� surlar, kuvvetli engeller yapmas� yolunda nasihatler vermektedir.141

�braniler tarihinin bu dönemi için tek kaynak, Tevrat’�n hâkimler kitab�d�r. Bu kitap

hâkimler devrini �srailo�ullar� tarihinin bir kahramanl�k devri olarak gösterir. Bu dönemde

�srailo�ullar�, A�a�� Lotanu’nun eski halklar�ndan olan Amurrular ile de çarp��m��lard�r.

Büyük kahramanl�klarla Kenan diyar�na hâkim olmu�lard�r.142

138 M.�.,Günaltay, Yak�n �ark Suriye ve Filistin, s.35139 E. Memi�, Eskiça� Türkiye Tarihi, s. 110140 M.�.,Günaltay, Yak�n �ark Suriye ve Filistin, s.35141 M.�.,Günaltay, a.g.e., s.50.142 M.�.,Günaltay, a.g.e., s.305.

4. MISIR’DA AMURRULARII. Ramses, (MÖ. 1301-1236) Kenanl�lar’�n isyanlar�n� bast�rd�ktan sonra, kuzeye

do�ru sefer yapm�� ve onun sava�t��� ülkeler aras�nda Amurrular da yer alm��t�r.143

Amurru Devleti, önce M�s�r firavunu III. Tutmosis’in (1484-1450), sonra Mitanni

krallar�n�n ve nihayet, gördü�ümüz üzere, I. �uppiluliuma döneminde (MÖ.1380-1335) Hitit

Devleti’nin hâkimiyeti alt�na girmi�ti. Amurru Devleti’nin Amarna ça��nda (1400-1350)

iktidara gelen krallar� Abdi- A�irta ve o�lu Aziru’nun Amarna ar�ivinde bulunan mektuplar�,

Amurru Krall���’n�n, ya�ayabilmek için nas�l iki yüzlü bir politika takip etmek zorunda

kald���n� aç�kça göstermektedir.

�uppiluliuma, Amurru Krall���’n� ele geçirdi�i zaman Amurru Kral� Aziru ile bugün

elimizde bulunan antla�may� yapm��t�. Ayn� �ekilde II. Mur�ili’nin, Aziru’nun o�lu Duppi-

Te�up ile yapm�� oldu�u antla�madan Amurru Devleti’nin isyan etmi� oldu�u anla��lmaktad�r.

Yine bu antla�madan anla��ld���na göre, Mur�ili zaman�nda da Amurru Krall���, Kinza

(Kade�) ve Nuha��e memleketleri ile birlikte iki defa isyan etmi� ise de, Mur�ili, bunlar�

yeniden itaat alt�na almay� ba�arm��t�. Muvattali döneminde, Amurru Devleti’nin tekrar

entrikalar çevirme�e ba�lad��� anla��l�yor. Çünkü, IV. Tuthalya’n�n Amurru Kral� ��tarmuva

ile yapt��� antla�mada da “Babas� Pente�ina’n�n M�s�r taraf�na geçmesi üzerine M�s�r ve

Hitit Devletleri’nin harp ettikleri” bildirilmektedir.144 Neticede, iki büyük devlet aras�nda

tampon bir devlet olan Amurru, bir tarafa ihanet etmesi ile sava��n sonucunda etkili

olmu�tur.145

Fenike sahillerindeki �ehirlerin bir k�sm� yine Amurru kuvvetleri taraf�ndan ele

geçirilmi�lerdir. Bu nedenle M�s�r hakimiyeti buralarda zay�flam��t�r. ��te bu s�ralarda, Biblos

kral� ve di�er beyler, M�s�r’dan yard�m istemi�lerse de, Kral Akheneton (IV.Amenofis) gerçek

anlamda bir yard�mda bulunamam��t�r. Tel-el-Amarna’da, Fenike beylerinin yard�m

taleplerini bildiren mektuplar da bulunmu�tur. 146

5. BAB�LL�LERDaha önce de belirtti�imiz gibi, MÖ. 3. Biny�l’�n sonlar� ile 2. Biny�l’�n ba�lar�nda

Mezopotamya, �kinci bir Samî göç hareketine sahne olmu�tur. Bu göç hareketiyle gelenlere

Martular ya da Amurrular denilmektedir.147

143Afetinan, M�s�r Tarih ve Medeniyeti, 2. Bask�, TTK Yay�nlar�, Ankara-1987, s. 139144 E. Memi�, Eskiça� Türkiye Tarihi, s. 111145Afetinan, a.g.e., s. 115146 Afetinan, a.g.e., s. 135147 E. Memi�, Genel Tarih, s.139.

Amurrular, uzun y�llar Sümer ve Akkad hâkimiyetinde kalarak, ayl�kl� asker, i�çi ve

tacir olarak çal��t�lar, daha sonra Akkad ilinde topland�lar ve buradaki Samîler’le birle�tiler.148

Samî dillerin do�u lehçesini konu�an Amurrular, Babil kentini ele geçirip I. Babil Sülâlesi’ni

(MÖ. 1850-1550) kurmu�lar ve kendilerinden önce Mezopotamya sitelerinde mevcut olan

Sümer kültürünü de büyük ölçüde benimsemi�lerdir. Bu sülâlenin ünlü kanunlar�yla tan�nan

alt�nc� kral� Hammurabi (MÖ. 1750'lerde), Sümer kentlerini ve Akkad ülkelerini tek bir

yönetim alt�nda birle�tirmi�tir. Hammurabi'nin kurdu�u bu yeni düzenin, teokratik bir devlet

olmaktan çok dünyevî bir devlet oldu�u genellikle kabul görmektedir. Bu devlet, Akkad

�mparatorlu�u gibi büyük bir dünya devleti olmay�p, memurlar�n yönetimine dayal� milli bir

devlettir. Babil kenti, devletin ba�kenti yap�lm�� ve bundan sonra kurulan Babil devletlerinin

de merkezi olmu�tur.149

Hammurabi dönemi, Eski Babil'in doruk noktas� olmu�tur. Bu dönemde, Sümer,

Akkad, Elam, Gutiler ve Amurrular'�n bir araya gelmeleri sonucu olu�an �rklar kar���m�nda,

küçük bir az�nl�k durumuna dü�en Sümerler, zamanla Samîler içerisinde eriyip gitmi�lerdir.

�yi bir komutan ve idareci olan Hammurabi bütün gücüyle Mezopotamya'y�

Samîle�tirdi. Babil kültürünü Mezopotamya kültürü durumuna getiren bu kral�n döneminde

görülen siyasal ve sosyal alandaki çal��malarla ilgili yaz�l� belgelerin çoklu�u bilimsel aç�dan

geni� bir bilgi birikimi sa�lamaktad�r.150

Hammurabi, Mari bölgeleri ile Asur ili de dahil olmak üzere bütün Subaru'yu, Elam'�,

a�a�� denizden Amurru’ya ve yukar� denize kadar olan ülkeleri ele geçirmi�ti. Büyük Akkad

Devleti’ni yeniden canland�rm��t�. Bu büyük ba�ar� kendisine Sümer-Akkad kral�, dört iklim

hükümdar�, cihan imparatoru gibi ünvanlar kazand�rm��t�r. Hammurabi, sonralar� bunlara

ek olarak Martu Addas� yani Amurru atas� ünvan�n� da ald�.

Amurrular’�n bütün Sinear'a hâkim olmalar�, büyük tarihi sonuçlara neden oldu.

Sümerler, Akkadlar, ElamIar, Guti'ler gibi çe�itli kavimleri bar�nd�ran Sinear, yeni gelen

Amurru dalgalar� ile çe�itli �rklar�n kar��mas�na neden oldu. Burada tarihin tan�m�� oldu�u

eski medeniyeti kuran Sümerlerle bu medeniyete benzeyen Akkadlar, Elamlar ve Gutiler, yar�

bedevi, ha�in, y�rt�c�, ya�mac� ve bilhassa mütevazi bir devletin kar���k ve çe�itli özelliklerine

sahip olan Amurrular’�n hakimiyeti alt�na dü�mü�lerdi. Eski bir kültüre sahip ve medeni

kanunlara uymaya al��k�n olan Sinear Siteleri’nin yar� bedevî bir halk�n hükmü alt�na girmesi,

beraberinde �u sonuçlar� getirdi:

148 R. Y�ld�r�m, Önasya Tarih ve Uygarl�klar�, s.35149 E. Memi�, Genel Tarih, s.140.150 R. Y�ld�r�m, a.g.e., s.35

1- Sümerler’le Akkad'lar aras�nda binlerce seneden beri devam eden rekabet ortadan

kalkt�.

2- Az�nl�kta kalan medeni Sümer milliyeti, Sami dalgalar� içinde kayboldu.

�stilac�lar�n zulümlerine dayanamayan Sümerlerden bir k�sm� da vatanlar�n� terk ederek, etrafa

da��ld�lar. Geride kalanlar ise ço�unluk içinde pek bir varl�k gösteremediler ve zamanla

onlara benzemeye ba�lad�lar.

3- Binlerce senelik bir medeniyet meydana getirmi� olan bu kavim, böylelikle tarih

sahnesinden çekilmi� oldu. Ancak, manen as�rlarca varl���n� sürdürdü.

Öteden beri Sümer-Akkad ili Kalde ad�yla an�lan Sinear da bu zamandan sonra

Amurrular’�n payitaht�yla ili�kili olarak Babilistan ad�n� ald�.

Hammurabi, bütün Sinear'� Samîle�tirmek için çok çal��t�. Sümer-Akkad illerindeki

eski siteler, Babil’in kar��s�nda fazla direnemediler. Bütün bu �ehirlerin güzellikleri Babil’de

topland�. Yani Babil ba�kent oldu. Babil halk�n�n kalabal�kl���, mabetlerinin, saraylar�n�n

görkemi ile yak�n �ark�n en güzel �ehri oldu.151 MÖ. 18. Yüzy�l’da Sümer ve Akkad’�

birle�tiren I. Babil Devleti Samî �rktan oldu�u için, krall���n resmi dili de Akkadça oldu.152

Bu siyasi yenili�in derin anlam�n� anlatabilmek için, dini sahada da bir ink�lâp yap�ld�.

Sami Akkad'lar devrinde bile muhte�em mevkiini koruyabilen Sümer'lerin Enlil’i,

imparatorluk tap�na�� olmak mevkiinden dü�ürüldü. Ona ait an'anevî ayr�cal�klar Babil

tap�na�� Marduk'a verildi.

Bu dini ink�lâp siyasî ink�lâptan daha önemliydi. Akkad krallar�ndan Sargon ve

Naram-Sin bile buna cesaret edememi�tir. Kendilerine hükümdarl�k tac�n� bah�edenin Enlil

oldu�unu ve onun vekili s�fat� ile saltanat sürdüklerini ilân etmeye mecbur kalm��lard�. Fakat

Sinear üzerinde büyük bir otoriteye sahip olan ve bu gücüne güvenen Hammurabi, böyle bir

�eye gerek görmemi�tir. Sümer-Akkad unsurlar� ile beraber Enlil'i de iktidardan atm��t�r.

Hammurabi döneminde Amurru �mparatorlu�u’nun s�n�rlar�, Sargon devrindeki Akkad

Devleti s�n�rlar�yla ayn� idi. Amurrular Sümer, Akkad ve Elam illerini k�l�ç kullanarak

alm��lard�. Fakat Suriye ile Filistin'e hâkim olmak için silahl� gücünü kullanmaya mecbur

kalmad�lar. Bu bölgede ço�unlu�u olu�turan �rkta�lar�, bir �art göstermeksizin Babil kral�n�

tan�d�lar.

Hammurabi, �ran Da�lar�’ndan Suriye ötelerine kadar uzanan geni� bir bölgeye

hükmediyordu. Bu imparatorlu�un merkezi Sinear'd�. Amurrular buraya da kuvvetle güç

kullanarak hâkim olmu�lard�. Fakat imparatorlu�un devam� için, Sinear'�n çe�itli unsurlar�na,

151 �. M. Günaltay, Yak�n �ark Elam ve Mezopotamya, s. 513,515152 E. Memi�, Genel Tarih, s.169

askerî kudrete dayanarak hâkim olmak yeterli de�ildi. Zamanla bu güç yok olabilirdi. Sürekli

bir egemenli�i sa�lamak için, memlekette idari birli�i de gerçekle�tirmek gerekirdi. Bu

yüzden, kuvvetli bir kültüre sahip olan ve belirli kanunlara uymaya al��k�n bulunan medeni

�ehirlilerle, hâkim unsuru te�kil eden yar� medeni Amurrular’�n sosyal, hukuki ve medeni

durumlar�n� telif ve tanzim, memurlar�n vazifelerini dikkatli bir itina ile yapmalar�n� temin

etmek gerekiyordu.

Hammurabi'nin bu ihtiyaçlar� pek güzel anlam�� oldu�u görülüyor. Tarih bize

Hammurabi’yi, iyi bir kumandan, kudretli bir te�kilâtç�, güçlü bir idare adam� olarak

tan�tmaktad�r. Son zamanlarda gün yüzüne ç�kar�lan idari mektuplar� ile kanun mecellesi bu

hususlara i�aret etmektedir.

Elam hükümdarlar�ndan �utruk-nahhunte, Mezopotamya'y� istilâ etti�i zaman, ya�ma

edilen mallar aras�nda bu ta�� da Sippar’dan (�imdiki Abu Habbe) alarak Sus'a götürmü�tür.

Ta��n yüksekli�i 2,25 metredir. Sütunun üstünde tanr� �ama� ile Hammurabi'nin tasvirlerine

de yer verilmi�tir. Bu tasvirde oturmakta olan güne� tanr�s� �ama�’�n, kanun kitab�n�, ayakta

duran Hammurabi'ye verdi�i görülmektedir.

Eski devirlerin çok k�ymetli bir abidesi olan bu ta��n küçük bir bölümü eksik olmakla

beraber, di�er yerleri tamamd�r. Ta� üzerinde 16’s� önde tasvirlerin alt�nda, 28’i arkada olmak

üzere yukar�dan a�a�� i�lenmi� 44 yaz� sütunu vard�r. Hammurabi kanunu, Eski Sümer

Siteleri’nde uygulanan yasalar�n bir kar���m�d�r. Hammurabi, ilmi bir sistem dairesinde olma-

makla beraber, bunlar� bir araya toplam�� ve ay�rm��t�r.

Hammurabi, Sümerler’in çok iyi kavrad��� idari, toplumsal, hukuki ve askeri kurallar�,

yasalar� yeni duruma uyum sa�layacak, yeni ihtiyaçlara cevap verecek bir �ekilde toplamak

kudretini göstermi� bir devlet adam�d�r. Hammurabi mensup oldu�u I. Babil Devleti’nin

kurulmas�ndan çok önce, Sümer sitelerinde ve özellikle Larsa'da, Ur'da ayn� kanunlar�n, ayn�

kurallar�n mevcut oldu�u ve uyguland��� bugün anla��lan ve bilinen bir gerçektir. Larsa, Uruk,

ve Ur krallar�n�n Hammurabi’nin mektuplar� ile kanunlar�na temel olan fermanlar�, bugün

elimizdedir. Eski Sümerler’e ait olan kanunlar ise iki farkl� dilde yaz�l� olarak Asurbanipal’�n

me�hur kütüphanesinde bulunmu�tur. Hammurabi, Sümerler’in önceden beri uygulanmakta

olan idari temellerini, yaz�l� bulunan kanunlar�n�, Sümer krallar�n�n bu hususlara dair ç�karm��

olduklar� fermanlar� toplayarak, zaman�ndaki durum ve ihtiyaçlar�, Amurrular’�n fikir ve

e�ilimlerini de dikkate almak �art�yla kanun kitab�n� haz�rlam��t�r. Hammurabi bu kitaba ilâhi

bir de�er vermeyi ihmal etmemi�, onu tanr� �ama�’a atfetmi�tir.

Sümer kanunlar�, toplumsal seviyeleri, gelenekleri, e�ilimleri ile hak ve hukuku bir

olan tek bir unsura mahsustu. Asl�nda Hammurabi devrinde, Sinear çe�itli unsurlara mensup

ve farkl� seviyede bulunan kavimlerden olu�maktad�r. Buna ra�men, Hammurabi bu unsurlar

için hiçbir ayr�cal�k tan�mam��t�r. Daha do�rusu bunlar� ay�rt ederek her biri için ayr�

uygulamalar tespit etmek gücünü gösterememi�tir. Bütün bu çe�itli gruplar� homojen bir

toplumsal yap�ya isim ve hepsi için tek bir kanun yapm��t�r.153

Gerçi, bu yoldaki harekette, medeniyetten biraz uzak kalm�� Amurru kalabal���n�,

kültürlü Sümerler seviyesine yükseltmek, siyaseten ileri, kültürü yüksek olan Samîleri, Sami

ço�unluk içinde eritmek amaçlanm��t�r. Fakat, baz� �eylerden ar�nd�r�lm�� ve ihtiyaçlara daha

uygun olmas� gereken Hammurabi kanunlar�nda bedevî Amurrular’�n gelenek ve e�ilimlerine

ait derin izler bulunmas�, böyle bir amaç takip edilmi� olmas� ihtimalini çürütmektedir. Sümer

kanunlar�na oranla Hammurabi mecellesinin cezalara ait hükümlerinde görülen �iddette

Amurru kanunlar�n�n kuvvetli tesirlerini seçmemek mümkün de�ildir.

Amurru gelenek ve görü�leri yaln�z kanunlarda de�il, I. Babil Devleti’nin

kurulmas�nda da çok etkili olmu�tur. Hammurabi'nin kendisine bazen mabut Sin'in, bazen de

Amurrular’�n takdis etti�i Dagarf�n o�lu dedi�ini, güne� mabudu �ama� gibi (Karaba�lar)

yani Samîler üzerine yükselmi� olmas� ile gururland���n� görüyoruz.154

Hammurabi kanunlar�, siyah diyorit ta��ndan yap�lm�� bir stel üzerinde yaz�l� olarak,

Sus �ehri kaz�lar�nda ele geçirilmi�tir. Bu stelin Sus �ehri kaz�lar�nda bulunmas�, Elam kral�

�utruk-Nahhunte'nin MÖ. 12.yüzy�lda Babil'i i�gal etti�i zaman, söz konusu ta� abideyi,

ganimet olarak Sus'a götürmü� olabilece�i �eklinde aç�klanmaktad�r. Fakat son zamanlarda,

Hammurabi'nin hâkim oldu�u bütün büyük �ehirlerde bu kanunlar�n yaz�l� oldu�u birer stel

diktirildi�i �eklinde yeni bir yorum yap�lm��t�r.

Hammurabi kanunlar�, bir prologu (önsöz) izleyen 282 kanun maddesi ile bir epilog

bölümünden olu�ur ve bu bak�mdan eski Sümer kanun yaz�c�l���na uygun bir �ekilde kaleme

al�nm��t�r. Louvre Müzesi'ndeki çivi yaz�l� tabletler koleksiyonu aras�nda, Hammurabi

kanunlar�n�n prologu bir tablette yaz�l� olarak bulundu�undan, bu durum, kanunlar�n uzun ve

zor çal��malar�n ürünü oldu�unu göstermektedir.

Hammurabi, kanunlar�n�n önsözünde, kendisinin Tanr� Anu ve Enlil taraf�ndan

insanlar� mutlulu�a kavu�turmak için seçildi�ini �u �ekilde ifade etmektedir:

“Hammurabi'yi, tanr�lara köle olmakla �ereflenen prensi, memlekette adaleti hâkim

k�lmak, huzursuzlu�u ve kötülükleri kald�rmak, acizleri zorbalardan korumak için

tanr�lar seçtiler”.

153 �. M. Günaltay, a.g.e., s. 517,518154 �. M. Günaltay, a.g.e., s.519

Akkadça olarak yaz�lan Hammurabi kanunlar�n�n prolog ve epilog bölümleri, Eski

Babil edebiyat�n�n en mükemmel nesir örneklerinden birini te�kil eder. Hatta baz�lar�na göre,

“Eserin edebi k�ymeti yan�nda hukukî de�eri gölgede kalmaktad�r”.

Hammurabi, kanunlar�n�n önsözünde ünvanlar�n� sayarken, “Yarat�l��� tayin eden

tayin eden Ulu Tanr� Enlil, Ea'n�n o�lu Marduk için, tanr� korkusu olan

ben Hammurabi'yi, memlekette adaleti tecelli ettirmem için, insanlar�n üzerinde

güne� gibi tecelli etmem için, insanlar�n bedenini rahat ettirmem için, Anu ve Enlil

ad�m� and�lar. Enlil'in ça��rd��� Hammurabi'yim ben” demektedir. Bu ifade tahlil

edilirse, ilk defa bir “insan” ve onun refah�, huzuru için çal��an, onu koruyan bir “çoban

kral” kavram� görülür. Ünvanlar�nda bile bu dü�ünce hakimdir: “Uruk halk�na bol su temin

eden” O'dur. “Mari ve Tuttul halk�n� gözeten" O'dur. “Malku halk�n� s�k�nt�dan koru-

yan” da O'dur. Böylece halk ile burjuvazi s�n�f� ilk defa bu kral zaman�nda kar��m�za

ç�kmaktad�r. Yani Hammurabi, eskiden mevcut olan kanunlar� sistemle�tirirken, birey ve

toplum hukukunu ay�rmak suretiyle yeni bir �slahat gerçekle�tirmi�tir. Bu yüzden

Hammurabi, sadece bir kanun koyucu de�il, ayn� zamanda büyük bir reformcudur.

Di�er taraftan Hammurabi, kanunlar�nda ilk defa borçlar hukukunu ele almak �art�yla

halk�, burjuvaziye kar�� korumu�tur. Kanunlar�nda mimar�n, hekimlerin ve i�çinin

gündeliklerini ve ücretlerini tespit etmesinin gerekçesi, yine halk�n korunmas� fikrinden

kaynaklan�r. Borçlular, alacakl�lara kar�� korunur. Borcunu veremeyen köylünün mal�n� ve

hürriyetini müsadere etmek hakk�, zengin tüccar�n elinden al�n�r. Köylüye faizsiz olarak

borcunu gelecek y�lda ödeme hakk�n� tan�r.

Bununla beraber Hammurabi kanunlar�, Sümer kanunlar� ile kar��la�t�r�ld���nda, baz�

maddelerin eski Sümer kanunlar�ndan al�nd��� veya hiç olmazsa eski Sümer Kanunlar�n�n göz

önünde tutuldu�u görülür.

Hammurabi kanunlar� ile ilgili bahsi bitirmeden evvel, bu kanunlarda yer alan ceza

hukuku hakk�nda da biraz bilgi vermenin yararl� olaca��n� dü�ünüyoruz.

Hammurabi, Martu (Ammurru) bedevilerinin, medenî �ehirlerde yerle�mi� geleneklere

uyabilmeleri için, yeni kanunlar ç�karmak ihtiyac�n� duymu�tu. Bu amaçla, Mezopotamya'da

mevcut eski kanunlar�n hepsi gözden geçirilmi� ve neticede yeni bir sistem uygulanarak bir

codex (mecelle) meydana getirilmi�tir.

Martu bedevilerini eski al��kanl�klar�ndan vazgeçirmek ve �ehir hayat�na al��t�rmak

amac�yla, Hammurabi kanunlar�nda cezalar son derece a��r ve �iddetlidir. Örne�in mabetten

bir �ey çalman�n cezas� ölümdür (madde 6). H�rs�z yakalan�rsa, çald��� mallar fazlas� ile

ödetilir, vermezse ölecektir. Çal�nm�� mala yatakl�k eden veya onu sat�n alan kimse de

öldürülecektir. Çocuk çalman�n (madde 14), yalanc� �ahitlik yapman�n (madde 3), iftira

etmenin (madde 1) cezas� ölümdür. Bunlar�n yan�nda, Hammurabi kanunlar�nda suçlunun

bile�ini kesmek (madde 253), hayvanla sürüklemek (madde 256), suya atmak (madde 143)

gibi, a��r öldürme �ekilleri görülür. Bütün Sami kavim geleneklerinde görülen "talion" yani

"k�sasa k�sas" prensibi, Hammurabi kanunlar�n�n da esas�n� te�kil eder. Madde 200'de :

"E�er bir adam, kendi s�n�f�ndan bir adam�n di�ini k�rarsa, onun da di�ini k�-

racaklard�r". Madde 196'da ise: "E�er bir adam, hür bir adam�n gözünü kör ederse,

onun da gözü ç�kar�l�r" denilmektedir. "Ba�ar�s�z bir hekim, hastas�n�n gözünü kör

ederse, hekimin elleri kesilecektir" (Madde 218)

Bu maddelerde de görülece�i gibi, bütün kanun paragraflar� "e�er" kelimesi ile

ba�l�yordu. �lk defa Sümer kanunlar�nda görülen bu sistem, muayyen suçlar için düzenlenmi�

kal�plardan ibarettir.

Hammurabi kanunlar�n�n ilkel noktalar�ndan biri, bizim anlad���m�z manâdaki hukuk

kavram� ile belediye nizamnamelerinin birbirine kar��t�r�lm�� olmas�d�r. Eskiça�larda kanun

koyucular, toplumun bir tür ç�banlar� olan tefeciler, doland�r�c�lar ve vicdans�z ki�ilerle ancak

kanun yoluyla sava�maya çal��m��lard�r. Bunun için, Eski Do�u kanunlar�nda fiyat tarifeleri,

narhlar görülür. Serbest meslek dedi�imiz hekim, mimar vb. ki�ilerin ücretleri tespit edilir,

kiralar dondurulurdu (madde 196,273). Ayn� gerekçe ile askerlikle ilgili hükümler de

Hammurabi kanunlar�nda yer alm��t�r. Çünkü, Hammurabi'nin devleti, gücünü ordudan

almakta idi.

Fakat, Hammurabi kanunlar�nda en göze batan �ey, fertlerin kanun kar��s�nda e�it

olmamalar�d�r. Bu da toplumdaki insanlar�n bir tak�m sosyal s�n�flara ayr�lmas�n�n do�al bir

sonucu olarak kabul edilmelidir.155

Hammurabi’nin bizzat kendi taraf�ndan dikte ettirilmi� olan birtak�m mektuplar� da

bulunmu�tur. Bu mektuplar, Babil hükümdar�n�n fikirlerini, projelerini, o devrin idarî, içtimaî

ve hukukî vaziyetini belirlemek kanun mecellesi kadar ehemmiyetlidir.

Örne�in, Hammurabi'nin valilerinden birine yazm�� oldu�u bu mektuplar, temeli

Sümer'ler taraf�ndan kurulmu� olan devlet te�kilât�n�n mahiyetini, halk�n hükümete,

hükümetin halka kar�� vazife ve sorumluluklar�n�, hükümdar ve memurlar�n�n genel

hizmetlerin gerçekle�mesi yolunda ne gibi �eylerle me�gul olduklar�n� göstermek itibariyle

tarihî büyük bir k�ymete haizdir.156

155 E. Memi�, Genel Tarih, s,153-155156 �. M. Günaltay, a.g.e. s.519

Örne�in, Hammurabi eski yerel yöneticileri �ehirlerin ba�lar�ndan alarak, yerine

kendisine ba�l� valiler atay�p, Babil'in merkez ve ta�radaki yönetim birimlerinin sa�l�kl� bir

biçimde i�leyebilmesini sa�layacak bürokratik kadrolar olu�turdu. Devletin ba��nda kral

olarak kendisi yönetimi tek elden yürüttü.

Tarihte kanunlar�yla ünlü olan Hammurabi'nin bu yasalar� bölgesel devletten

imparatorlu�a geçi� sürecinde, bölgelere göre de�i�meyen örnek bir hukuk ve yönetim

anlay��� kurmak için yapt�rd��� tahmin edilmektedir. Hammurabi'nin bu yasalar derlemesini

MÖ. 1750'li y�llarda olu�turdu�u ileri sürülür. Bu derleme, giri�, temel yasalar ve sonuç

olarak üç bölümden olu�ur. Giri� bölümünde ülke yarar�na yapt��� i�leri s�ralayarak övünen

Hammurabi, adaletli bir kral oldu�undan, büyük kanallar ve binalar yapt�rd��� için halk�n

kendisine olan güvencim art�rd���ndan söz eder.

Kral�n yarg�çlar� da, ellerinde Hammurabi yasalar�yla, ülkeye yay�lm��lard�r. Ayr�ca

bu yasa derlemesinden ve Hammurabi'nin valilere s�k s�k yazd��� mektuplardan anl�yoruz ki,

tüm ülkede mallar�n pazarlardaki sat�� fiyatlar� da belirleniyordu. Merkezi iktidarlar�n tüm

ülkeyi denetlemesini sa�layan araçlar olarak, bürokrasi, hukuk ve sabit pazar fiyatlar�

geli�tirilmi�ti.157

Fakat gerek bu mektuplarda ve gerek kanun mecellesinde görülen esaslar�n Amurru

Samîleri’nin içlerinden do�mu� prensipler olduklar�, I. Babil Sülâlesi devrinde orijinal yeni

fikirler görülememesi, sanat hususunda da ilerleme de�il, aksine bir gerileme gözlenmi�tir.

Bu devirde dini sahada bile hiçbir orjinalite, hiçbir yarat�c�l�k görülememektedir.158

Hammurabi'den sonra iç isyanlar ve d��ardan gelen Kassit sald�r�lar� yüzünden Babil,

fazla uzun ömürlü olmam��t�r. I. Babil Devleti, Hitit Kral� I. Mur�ili taraf�ndan MÖ. 1550'de

ortadan kald�r�lm��, kentin zenginlikleri ya�malanm��, halk� Dicle boylar�na sürülmü�tür.159

Fakat Hititler'in de bu ülkede uzun süre kalamay��lar�ndan do�an bo�luktan yararlanan Kaslar,

Babil topraklar�na hâkim oldular.160 Eski Babil Devleti’nin yerini Kaslar ald�ysa da, bunlar da

MÖ. 1100’lerde Asurlular taraf�ndan y�k�lm��lard�r. Daha sonraki yüzy�llarda kurulan Yeni

Babil Devleti de, Yunan tarihçisi Herodotos'tan ö�renildi�ine göre, MÖ. 539 y�l�nda Persler

taraf�ndan ortadan kald�r�lm��t�r.161

157 R. Y�ld�r�m, Önasya Tarih ve Uygarl�klar�, s.35,36.158 �. M. Günaltay, a.g.e., s.519159 E. Memi�, Genel Tarih, s.140.160 R. Y�ld�r�m, a.g.e., s.36.161 E. Memi�, Genel Tarih, s.140.

6. �S�N – LARSA DEVR�III. Ur Sülalesi’nin y�k�lmas�ndan sonra (MÖ.1960) Mezopotamya'n�n siyasi hari-

tas�n�n tamamen de�i�ti�ini görüyoruz. Akkadlarla ba�layan Büyük bir Cihan devleti ideali

yok olmu�, onun yerine, zaman�nda Ur’a ba�l� bulunan hemen her �ehirde küçük bir krall�k

kurulmu�tu. Belki de bu krallar, özellikle Elam kral� taraf�ndan uygulanan "Parçala ve

hükmet" kural�na göre hareket etmi�lerdir. Sava�lardaki hizmetlerine kar��l�k valilere ba��m-

s�zl�k verilerek, aralar�nda ç�kacak anla�mazl�klardan yararlanmak dü�ünülmü�tür.

III. Ur Sülalesi’nin y�k�lmas�yla ba�layan bu dönemde, eski ve büyük �ehirlerin

birço�u önemini kaybetmi�tir. Öte taraftan, eski devirde küçük bir kasaba olan baz� �ehirler

ise önem kazanm��lard�r. Örne�in, Er sülaleler devrinden bu yana var oldu�u bilinen ve III.

Ur krallar�na merkez olan Ur �ehrinin yak�l�p y�k�ld���n�, halk�n büyük bir k�sm�n�n ba�ka

yerlere kaçt���n� göz önüne getirebiliriz. Ancak, Ur �ehri o dönemlerde nehir kenar�nda i�lek

bir liman oldu�undan, bu devirde de önemini koruyacakt�. Buna kar��n Ur'un kuzey

bat�s�ndaki tarihi Uruk �ehri ömrünü tamamlam��t�. Uruk daha sonra Singa�id isminde bir

Martu �eyhinin eline geçmi�tir. Ancak zamanla önemini kaybetmi�tir. F�rat ve Dicle

nehirlerinin aras�nda bulunan Girsu (bugünkü Telloh) ve Laga� (Tel el Hiba) Umma,

�uruppak, K�� ve Adab gibi eski devirde ünlü Sümer sülalelerinin ya�ad�klar� �ehirler, bu yeni

devirde y�ld�zlar� parlayan �sin ve Larsa �ehirlerinin tebas� olmu�lard�.

III. Ur sülalesinin çökmesinden sonra Mezopotamya �ehirlerindeki halkta da bir

de�i�me meydana gelmi�ti. Memleketin en eski halk� olan Sümerler, art�k siyaset dünyas�ndan

kesin olarak çekilmelerine ra�men, hâlâ önemli bir kitle te�kil ediyorlard�. Akkadlar da

Sümerle�mekle beraber, kendi dillerini konu�uyorlar ve yaz�yorlard�. Elam sava�lar�ndan

sonra güneyde Elam i�gal kuvvetlerinin bulundu�una da �üphe yoktur. Elam sülalesi dönemin

sonlar�na do�ru Larsa �ehrinde üslenecekti. Bütün bu etnik unsurlara �imdi bir de Bat� Sami

bir lehçe konu�an Martu (Amurru) bedevileri eklenmi�ti. Örne�in, bu döneme adlar�n� veren

�sin ve Larsa sülalelerini kuranlar Amurru Samîleri’nden idiler.

III. Ur Sülalesi’nin y�k�lmas�ndan sonraki iki asr�n tarihi bu iki �ehrin etraf�nda

meydana gelecekti. Öyle ki bu iki �ehrin tarihini ayr� ayr� incelemeye imkân yoktur. Bu iki

�ehir devleti sonuna kadar birbirleriyle mücadele edeceklerdi. Bu mücadelenin iki önemli

sebebi vard�:162

1- Nippura hakim olmak

2- Basra körfezi ticaretini elde tutmak

162 F.K�nal, a.g.e., s.103

Bunlardan Nippur'un önemi, bu �ehrin Sümerlerin ba� tanr�s� Enlil’in tap�nma merkezi

olmas�ndan ileri geliyordu. Zira halk Ba� tanr�n�n memleketi idare etmek için istedi�i bir �ahs�

seçti�ine inan�yordu. Krallar halk�n bu inanc�n� kendi iktidarlar� için istedikleri gibi

sömürüyorlard�. Bunun d���nda Nippur’da krallar�n taç giyme merasimi yap�ld���ndan dolay�,

gerek bu törenler için, gerekse haç ziyaretleri için çe�itli yerlerden halk bu �ehre geliyordu.

Böylece Nippur’un dini bak�mdan oldu�u kadar, iktisadi bak�mdan da önemi büyüktü. ��te bu

nedenle �sin ve Larsa krallar� da III. Ur Sülalesi’nin me�ru varisinin kendileri oldu�u

iddias�yla, Nippur’a hâkim olmak istiyorlard�. Özetle söylemek gerekirse, Nippur hadisesi iç

politikada bir prestij meselesi idi.

Basra körfezi ticaretine gelince, �sin �ehri için bu tamamen hayati bir öneme sahipti.

Bu devrin ekonomisine canl�l�k kazand�ran Larsa iktisadi vesikalar�n�n tetkiki göstermi�tir ki,

III. Ur Sülalesi zaman�nda, (MÖ. 2060-1960) Elam (�ran) memleketi ile cereyan eden ticari

rekabet, sonralar� da ayn� �ekilde �sin ve Larsa krall�klar� aras�nda devam etmi�tir. Ne var ki

bu dönemde Elam’� Larsa krall��� temsil edecektir. �sin krall��� ise Mari’li bir Martu olan

��bierra taraf�ndan kurulmas�na ra�men, Yeni Sümer Devleti’nin yerini alacakt�.

��te III. Ur sülalesinin MÖ. ca. 1960 senesinde çökmesinden Babilli Hammurabi

taraf�ndan Mezopotamya'n�n yeniden siyasi birli�i kuruluncaya (MÖ. 1750) kadar geçen iki

as�rl�k tarihe, bundan yüzden "�sin-Larsa devri" ad� verilmi�tir. Ancak, Hammurabi’nin

mensup oldu�u I. Babil Sülalesi, Yeni Sümer Devleti’nin y�k�lmas�ndan tam bir as�r sonra

kurulacakt�r. Babil �ehrinin MÖ. 1950-1850 aras�ndaki tarihi henüz karanl�kt�r. Ancak MÖ.

19. Yüzy�l’�n ilk yar�s�nda Babil, Asur, Mari �ehirlerinde Amurit kökenli sülalelerin

kurulmas�yla birlikte Mezopotamya medeniyetine Samî kavimler de damgalar�n� basacaklard�.

�sin-Larsa dönemi boyunca her iki �ehirde de sülale de�i�meleri oldu�unu görece�iz.

Ancak, buna ra�men bu iki �ehir aras�ndaki çeki�me sürekli devam edecektir. Bu ard arda

meydana gelen sava�lar memleketin ekonomisini ve insan gücünü sürekli olarak

zay�flat�yordu. Bu durumdan, gözü daima Mezopotamya'n�n bereketli topraklar�nda olan

Elam devleti yararlanacakt�.163

Bu devrin vesikalar�na gelince, �sin-Larsa devrinin vesikalar� ile Yeni Sümer Devleti

vesikalar� aras�nda nitelik aç�s�ndan baz� farklar vard�r. Bunlar yeni devrin getirdi�i sosyal

reformlar�n, yeni ekonomik �artlar�n do�al sonucu idi: Yeni Sümer Devleti, di�er eski Sümer

devletleri gibi, devletçilik esas�na dayanan teokratik bir sosyalizm ile idare ediliyordu. Bu

sistemin gere�i olarak, III. Ur sülalesi Dönemi’nin ekonomik vesikalar� aras�nda arazi veya

163 F.K�nal, a.g.e., s.104

gayri menkul sat���na dair bir vesika bulunmam��t�r. Buna kar�� �sin-Larsa döneminde tarla,

çay�r, mera gibi ta��nmaz mallar�n al�n�p sat�ld���n�, kiraya verildi�ini, miras b�rak�ld���n�

gösteren yüzlerce vesika vard�r.

�sin-Larsa dönemi ekonomik vesikalar� devlet ekonomisi yerine, özel mülkiyet

ekonomisinin ba�lad���n� gösteriyordu. Bunun sonucu olarak Larsa'da birçok senet, kontrat,

makbuz gibi iktisadi hayat� yans�tan vesikalar bulunmu�tur. III. Ur Sülalesi zaman�nda

gümü�le ödenen d�� ticaret veya ithalata ait tek bir vesika bulunmad��� halde, bu yeni devirde

gümü�le ödenmi� bir d�� ticaretin varl��� tespit edilmi�tir.

Öte yandan Larsa iktisadi vesikalar� Larsa'da ya�ayan halk�n sosyal durumu hakk�nda

da bizi ayd�nlatmaktad�r. Özel mülkiyet ekonomisinin yaratt��� �artlar�n do�al sonucunda,

büyük �ehirlerde küçük bir zümrenin zenginle�ti�i, halk�n büyük k�sm�n�n darl�k içinde

bulundu�u görülüyor. Bu yüzden, �sin krallar� halk�n borçlar�n�n affedildi�ine dair fermanlar

ç�kar�yorlard�. Halbuki III. Ur sülalesi zaman�nda bu tür vesikaya rastlanmaz, Her ne kadar bir

�sin ar�ivi henüz bulunmam�� ise de, vesikalar üzerindeki tarihlemelerden böyle bir devlet

ar�ivinin varl��� anla��l�yor.

a) �sin Krall���

Bugünkü ��an-Bahriyat harabelerinde bulunan bu krall�k, �bi-Sin’in �sin valisi olan

��bierra taraf�ndan kurulmu�tu. ��bierra, �bi-Sin'in 13. senesinden itibaren vesikalar� kendi

ad�na tarihlemeye ba�lad���na göre, ba��ms�zl���n� MÖ. 1971 senesinde ilan etmi�ti. Larsa

valisi Naplanum ise �bi-Sin'in 8. idare y�l�nda isyan etmi�ti. Gerçi bu iki eski valinin Elam

sava�lar� s�ras�ndaki davran��lar� belli de�ildir. Ancak, pasif kalmalar� bile, dü�mana yard�m

say�l�rd�. Elam kral� sava�tan sonra Ur'da yeterli miktarda bir i�gal kuvveti b�rakarak, kendisi

memleketine dönmü� olmal�d�r. Çünkü, �sin kral� ��bierra, sava�tan be� sene sonra Ur �ehrini

Elaml�lar’dan geri alm��t�.

Kral listesine göre ��bierra 32 sene idare ettikten sonra MÖ. 1939’da yerine o�lu �u-

ilu�u (MÖ.1939-1929) geçmi�ti. Onun o�lu �ddin-Dagan (MÖ.l929-1909) ve torunu ��me-

Dagan (MÖ.1909-1890) da �sin'in s�n�rlar�n� kuzeye do�ru geni�letmeye çal��m��lard�r.

Örne�in, �ddin-Dagan’�n Der �ehrini ele geçirdi�ini bir sene ismiyle biliyoruz. ��me-Dagan’�n

Nippur’a da hâkim oldu�unu, Nippurlular’� askerlik görevinden ve vergiden affeden

ferman�ndan anlamaktay�z.

��me-Dagan zaman�nda (MÖ. 1909-1890) �sin Krall���’n�n çok zor günler geçirdi�i,

kral�n bunlara kar�� baz� sosyal tedbirler ald��� anla��l�yor. Ancak, bu yenilik giri�imi her

halde bir sonuç vermemi�ti. Çünkü, o�lu ve halefi Lipit-��tar (MÖ. 1890-1879) taraf�ndan III.

Ur sülalesinin kurucusu Ur-Nammu döneminden itibaren yürürlükte olan kanunlar kald�r�lm��

ve yeni kanunlar ç�kar�lm��t�.164

Ur-Nammu’dan iki yüzy�l sonra165 ve Hammurabi'den yakla��k olarak 150 y�l önce

�sin Sülalesi’nin 5. kral� Lipit-��tar, �sin'de baz� yenilikler yap�lmas�n� gerekli görmü� ve yeni

kanunlar ç�karm��t�. Yedi tablet üzerine yaz�lan bu kanunlar, Lipit-i�tar ve sülalesi Samî

kökenli olduklar� halde, Sümerce olarak yaz�lm��t�. Çünkü, son Sümer devleti olan III. Ur

Sülalesi daha yeni çökmü� oldu�u için, halk�n büyük ço�unlu�u hâlâ Sümerli olmu�

olmal�d�r.

Lipit-��tar kanunlar�, 1947 y�l�nda R. Steel taraf�ndan bulunmu� ve ne�redilmi�tir.166

Lipit-��tar bu kanunlarda büyük tanr�lar olan Anu ve Enlil’in özellikle kendisini, memlekete

adaleti getirmesi, �ikâyetçileri sürmesi, dü�manlar�n� ve isyanc�lar� silah gücüyle sindirmesi,

Sümer ve Akkadlar’a iyi bir ya�am getirmesi için memleketin prensli�ine seçtiklerini

ö�ünerek söylüyor.167 Önce, Lipit-��tar'a ait bir kaside oldu�u zannedilen tabletin, bu

kanunlar�n prolog k�sm� oldu�u anla��lm��t�r. Bu prolog genel olarak, Ur-Nammu kanun-

lar�n�n prologunun hemen hemen ayn�s�d�r. Tek farkl� yan�, sadece ki�i ve yer adlar�d�r.

Gerçekten, söz konusu kanunlar�n prolog k�sm�nda �u ifadeler yer almaktad�r: "Tanr�lar

babas� büyük Anu ve memleketin kral� Enlil, kaderleri tayin eden bey, Anu'nun KIZI

Nin-�sinna'ya ....onun parlak aln� ... ve ... için... onlar Sümer ve Akkad krall���n� ona

verdikleri zaman, onun �ehri �sin'de Anu taraf�ndan iyi idare yerle�tirildi. Anu ve Enlil,

Lipit-î�tar'�, ak�ll� çoban�, memlekette adaleti kurmak, �ikâyetleri durdurmak, Sümer'e

ve Akkad'a huzur getirmek için ça��rd�lar. Onun ismi Nunammir taraf�ndan

söylenmi�tir. Sonra ben Lipit-��tar, Nippur'un mütevaz� Çoban�, Ur'un Yi�it çiftçisi,

Eridu'yu terketmeyen, U-ruk'un yak���kl� beyi, �sin kral�, Sümer ve Akkad'�n kral�,

�nanna'n�n ho�una gittim. Enlil'in emrini dinleyerek Sümer ve Akkad'a adaleti

yerle�tirdim.

Nippur'un, Ur'un, �sin'in ve Sümer ve Akkad'�n k�zlar�n�n, o�ullar�n�n

hürriyetlerini sa�lad�m. Onlar�, esirli�in boyunlar�na yükledi�i boyunduruktan kurtar-

d�m........ uyarak babay� çocuklar�n�n sahibi yapt�m.

Baban�n evine ve biraderin evine ...... tim. Ben Lipit-��tar, Enlil'in o�lu, baban�n evine

ve biraderin evine .......getirdim."

164 F. K�nal, a.g.e., s. 106165 S. N. Kramer, Çeviren Muazzez �lmiye Ç��, Tarih Sümer’de Ba�lar, TTK Yay�nlar�, s.87166 E. Memi�, Genel Tarih, s.150167 S. N. Kramer, a.g.e., s.87

Lipit-��tar kanunlar�n�n epilog k�sm� da, bütün Eski Do�u krallar�n�n ölümlerinden

sonra eserlerini korumak için s���nd�klar� muayyen dua ve beddua formüllerini ta��yordu:

“UTU'nun yüksek emirlerine uygun olarak Sümer ve Akkad'�n gerçek adalete ba�l�

kalmalar�n� sa�lad�m. Gerçekten ben Lipit-��tar, Enlil'in o�lu, dü�manl��� ve

ayaklanmalar� Enlil'in emriyle ortadan kald�rd�m. A�lamalar�, s�zlamalar� ve ya�lar�

dindirdim. Hak ve adaletin ya�amas�n� sa�lad�m. Sümerler'e ve Akkadlar'a mutluluk

Setirdim. Sümer'e ve Akkad'a mutlulu�u yerle�tirdikten sonra bu ta�� diktim. Bu ta�a

zarar vermeyenin, eserime hasar vermeyenin, yaz�lar�n� silmeyenin, üzerine kendi ad�n�

yazmayan�n ömrü uzun olsun, Ekur'da yükselsin, Enlil'in parlak aln� onu

küçümsemesin. Fakat, ta�a zarar verene, eserimi bozana, kaidesine girene, üzerine

kendi ad�n� yazana lanet olsun. Bu lanet, onun yerine de ba�kas�n� koyacakt�r."

Lipit-i�tar kanunlar�n�n maddelerine bakt���m�zda ise, ilk üç maddesi, tabletin ba�

taraf� k�r�k oldu�u için eksiktir. Mevcut 37 madde konular�na göre �öyle ayr�l�r:

4-5. maddeler : Gemi kiralama

7- 11. maddeler : Gayrimenkul (tarla) mülkiyeti ve kiralamas�

12-14. maddeler : Köle mülkiyeti

15-17. maddeler : Amme hukuku

18-19. maddeler : Vergi ihmâli suçu

20-33. maddeler : Aile hukuku ve adoption (evlatl�k alma)

34-37. maddeler: Hayvan kiras�

Lipit-��tar kanunlar�n�n Sümerce yaz�lm�� olmas�n� dini sebeplere ba�layan bilginler

vard�r. Ancak as�l nedeni, �sin-Larsa devrinde Sümerce'nin art�k yaz� dili olmaktan ç�kmas� ve

sadece rahiplerin anlad��� ve kulland��� bir din dili (liturjik dil) olmas�d�r. Nitekim, ayn�

dönemde E�nunna (Tel Asmar) �ehrinde ç�kar�lan kanunlar da Akkadça yaz�lm��t�r.168

Fakat �sin Sülalesi’nin bu büyük �ahsiyeti, idaresinin 11. senesinde rakibi Larsa kral�

Gungunum'un sald�r�s�na u�ram��t�r. Bunun sonucunda sadece taht�n� de�il, belki de hayat�n�

da kaybetmi�ti.169

b) Larsa Krall���

Bu döneme ad�n� veren �ehirlerden ikincisi Larsa'n�n, Sen Kreh harabeleri oldu�u

Loftus taraf�ndan ke�fedilmi�ti. Sonra Andre Parrot da Larsa'n�n me�hur güne� mabedinin

(E.Babbar) yerini do�ru olarak bulmu� ve Larsa'da ilk sistemli kaz�lar� 1932/33 senelerinde

168 E. Memi�, a.g.e., s.150-151169 F. K�nal, a.g.e., s.106.

Andre Parrot yapm��t�r. Yeni Babil krallar�ndan Nabonid'in tamir ettirdi�i Larsa Ziggurat� ve

Larsa kral� Nur-Adad’�n saray�n�n temelleri bu kaz�larda ortaya ç�kar�lm��t�r. Bu arada 200

parça tablet de bulunmu�tur.

Bir kral listesinde (WB 62) Tufandan önceki be� sülale aras�nda Larsa'n�n ad�

geçiyordu. Nitekim Larsa kaz�lar�nda Cemdet-Nasr devri tabakalar�nda bulunan piktografik

tabletlerde Larsa ad� "do�an bir güne�" resmi ile gösteriliyordu. Daha sonra Er sülaleler III

devrinde Laga� kral� Eannatum, Akbabalar stelinde güne� tanr�s�n�n mabedi E.Babbar'a bir

bo�a kurban etti�ini bildirir (SAKI20). Lugalzagesi de kitabesinde "Babbar'�n sevgili

�ehrini (Larsa)'y� su ile sevindirdi�ini", yani Larsa'ya kanal açt�rd���n� söyler (SAKÎ 15).

Böylece Larsa'n�n varl��� Sümer tarihinin ba�lar�ndan itibaren biliniyor. Ancak, bu eski �ehir

en parlak ça��n� III. Ur Sülalesi’nin y�k�lmas�ndan sonra ya�am��t�r. Çünkü, Mezopotamya

tarihinde bir devre (M.Ö.1950-1750) onun ve rakibi �sin �ehrinin ad� verilmi�tir.

III. Ur Sülalesi’nin son kral� �bi-Sin zaman�nda Larsa valisi olan Naplanum isyan eden

valilerin birincisi idi. Larsa kral listesinde onun halefleri olarak gösterilen Emisum, Samum

ve Zabaia haklar�nda ise hiçbir bilgiye sahip de�iliz.

Fakat Larsa krallar�ndan Zabaia'n�n o�lu olan Gungunuma Larsa krall���n�n gerçek

kurucusu denilebilir. Çünkü, dört selefi hakk�nda hiç bir �ey bilinmedi�i halde, onun idare

y�llar�na ait sene isimleri vard�r. Hatta Larsa’n�n d���nda Sus, Ur ve E�nunna’da da vesikalar

onun ad�yla tarihlenmi�tir. Fakat, bu vesikalardaki olaylar� tarih s�ras�na göre düzenlemek

gerekir. Bu sene isimleriyle Gungunum’un idaresinin ilk y�llar�nda An�an’a sefer etti�ini

biliyoruz. Öte taraftan Ur kaz�lar�nda bulunan bir kitabede: “Sümer ve Akkad’�n kral� ��me-

Dagan'�n k�z�, ba� rahibe Enannatum'un Ur kral� Gungunum’un can� için bu ada��n yap�ld���”

bildirilmektedir. �sin kral�n�n k�z�, Larsa kral�n�n hayat� için acaba niye kurban sunar? Öyle

anla��l�yor ki, Lipit-��tar, babas� ��me-Dagan’�n Ba� rahibe yapt��� k�z karde�ini görevinden

affederek kendi k�z�n� ba� rahibe tayin etmi�ti. Bunun üzerine eski ba� rahibe dü�man �ehrin

kral� Gungunum'un yard�m�n� istemekten çekinmemi�ti. Ur �ehrini ele geçirmek için f�rsat

bekleyen Gungunum Ur üzerine yürümü�, buna engel olmak isteyen Lipit-��tar’� da ma�lup

ederek �sin'i ele geçirmi�ti. Lipit-��tar’�n ak�beti hakk�nda bilgimiz yoktur. Fakat, �sin

Krall���’na Ur-Ninurta isminde birisini tayin etmesi sonunda ��bierra sülalesi sona ermi�

oluyordu.170

170 F. K�nal, a.g.e., s.106,107.

c) �sin’de Ur Ninurta Sülalesi

Lipit-��tar’a kral listesinde 11 sene verildi�ine göre, Gungunum �sin’i MÖ. ca. 1879

senesinde ele geçirmi� olmal�d�r. Sus’ta bulunan bir tablet Gungunum’un 16. y�l� tarihini

ta��d���na göre, Larsa kral�n�n Elam seferi dört sene sonra (MÖ. 1875) yap�lm��t�r. Olaylar�n

bu s�ras� dahi Gungunum'un ileri görü�lü bir komutan oldu�unu gösterir. Do�rudan do�ruya

�sin’e hücum etmemi�, �sin’in bütün manevi kuvvetini ve �erefini temsil eden Ur �ehrini ilk

hedef olarak alm��t�r. Ur’u ele geçirmekle de III. Ur Sülalesi’nin me�ru varisinin Larsa

sülalesi oldu�unu ispat ettikten ve ordusunu yeteri kadar takviye ettikten sonra uzak ve zor

olan Elam seferine ç�km��t�.

Di�er taraftan E�nunna (Tel Asmar) ar�ivi vesikalar� aras�nda E�nunna kral� Azuzu’ya,

bir vesikada "Kunkunum’un adam�" denilmektedir. Bu da Gungunum’un Diyala

bölgesinden geçerek Elama gitti�ine bir delil olabilir.

Böylece Gungunum’un 27 senelik idaresi döneminde (MÖ. 1902-1875) Larsa Devleti,

kuzeyde Babil’in kap�s� say�lan Malgum’dan Basra Körfezi’ne ve do�uda Sus’a kadar

s�n�rlar�n� geni�letmi�ti.

Onun �sin taht�na oturttu�u Ur-Ninurta (MÖ. 1879-1851) ile yeni bir sülale i� ba��na

gelmi�ti. Ur-Ninurta Larsa kral�n�n adam� oldu�unu haf�zalardan unutturmak için, ba�tan ba�a

�ahs�na ait övgülerle dolu üç kaside yazd�rm��t�. Bunlarda kendisine "Ur, Uruk ve

Eridu'nun hakimi" ünvan�n� vermektedir. Ur ve hatta özellikle �sin üzerinde fiilen

Gungunum’un hâkim oldu�unu bildi�imiz için, bu s�fatlar�n bo� bir övünmeden ba�ka bir

de�eri yoktur. Bununla birlikte Ur-Ninurta'ya çivi yaz�s� hukuku tarihinde seçkin bir mevki

verilmi�tir. Çünkü, onun döneminden kalan birçok kopyalar� bulunan bir tablette "Susan

kad�n" davas�ndan dolay� Nippur halk meclisinin ald��� bir "Yasa Karar�"’ndan

bahsedilmektedir. Yine Ur-Ninurta’ya ait bir sene isminden de onun Nippurlu vatanda�lara,

vergiden muaf olduklar�na dair bir ayr�cal�k gösterdi�ini ö�reniyoruz. Her iki vesikan�n da

Nippurla ilgili olan bu kay�tlardan Ur-Ninurtan’�n Nippur’a hâkim olmas�yla yorumlanamaz

dü�üncesindeyiz. Çünkü Gungunum hayatta oldu�u sürece, sadece onun izni ile Nippur’la

ilgili bir karar al�nabilirdi. Herhalde Gungunum Nippurlular’a eski �sin krallar�ndan ��me-

Dagan’�n verdi�i ayr�cal�klar�n kendisi taraf�ndan da esirgenmedi�ini göstermek için, Ur-

Ninurta’ya böyle bir karar ald�rm�� olmal�d�r. Burada Ur-Ninurta'n�n Gungunum'un

ölümünden sonra Nippur’a hâkim olmas� da dü�ünülemez. Çünkü Ur-Ninurta, Nippur’u geri

almak için, Gungunum’un ölümünden sonra, yerine geçen o�lu Abisare'ye harp ilân etmi�tir.

Fakat, bu sava�ta ma�lup olmu�, bir sene sonrada, belki de yenilgisi nedeniyle öldürülmü�tür.

Ancak Ur-Ninurta'n�n o�lu Bur-Sin (MÖ. ca. 1851-1830) Larsa kral� Abisare’den hem

babas�n�n intikam�n�, hem de Nippur’u almay� ba�arm��t�. Ancak, Abisare'nin o�lu Sumu-El,

idaresinin 4. y�l�nda �sin'e ait baz� topraklar� ald�ktan sonra, kuzeye do�ru yürüyerek Ki�’i de

ele geçirmi�, Larsa'n�n surlar�n� yeniden yapt�rm��t�. Fakat Ki�'te bulunan bir tablette

"Kazallu’nun tahrip edildi�i ve Larsa ordusunun vuruldu�u sene" tarihinden Sumu-El'in

ba�ar�s�n�n geçici oldu�u anla��lm��t�r.

Eski büyük K�� �ehrinde bu dönemde güçlü bir krall�k bulunmad��� ve Babil'den

sadece 25 km. uzakta oldu�u için, Larsa kral�na kar�� sava�an ve onu yenilgiye u�ratan bu

kuvvetli kral�n I. Babil Sülalesi’nin kurucusu Sumu-Abum oldu�u zannedilmektedir.171

Sumu-la El'in �sinli ça�da��n� kesin olarak bilmiyoruz. Ancak, bu �ah�s Bur-Sin

olabilir. Onun o�lu Lipit-Enlil’in (MÖ. 1830-1825) be� senelik idaresinden hiç bir�ey

bilmiyoruz. Fakat �sin kral� Lipit-Enlil’in o�lu �rra-�mitti zaman�nda Nippur’un tekrar �sin

hâkimiyetine geçti�ini bir sene isminden anl�yoruz. Ancak, bu kral�n 7. senesinde meydana

gelen garip bir olayla �sin’de sülale yine de�i�mi�ti. Akitu denilen Y�lba�� bayramlar�nda idari

makam sahipleri, yerlerini geçici olarak ba�kas�na b�rak�rlard�. �rra-imitti de kendi yerine

bahç�van Enlil-Bani'yi tahta oturtmu�tu. �rra-imitti’nin �ölende çok s�cak bir yeme�i yerken

ölmesi üzerine, Enlil-Bani taht�n me�ru varisi say�lm�� ve kral olmu�tu. Fakat �sin Kral

Listesi’nde �rra-imitti ile Enlil-Bani ( MÖ. ca l818–1794) aras�nda 6 ay idare süresi verilen

Tappia isimli bir �ah�s ad� geçti�inden, �rra-imitti’nin ölümünün bir tak�m kar���kl�klara yol

açt���, fakat Enlil-Bani’nin iktidarda kalmay� ba�ard��� anla��lmaktad�r. Enlil-Bani tanr�lar�n

bu lütfuna te�ekkür olarak �sin vatanda�lar�na vergiden muafiyet ayr�cal��� vermi�ti.

Enlil-Bani dönemine ait vesikalar, bu kral�n bir tak�m sosyal reformlar yapt���n�

gösterir. Bunlardan birisinde "Enlil-Bani’nin �sin’de ve Nippur’da adaleti yeniden

sa�lad���" bir di�erinde "Arpa mahsulünden saray�n almakta oldu�u 1/5 hissesinin

1/10’a indirdi�i ve Mu�kenular’�n (Sosyal bir s�n�f) ayda 4 gün angaryada

çal��t�r�laca��" bildirilmektedir. Al�nan bu tedbirler bize �sin’de halk�n huzursuz oldu�unu

gösterir. Hemen hemen bütün krallar kendi adaletinden söz etmek lüzumunu duymaktad�r. Bu

yeni reformlar�n ne derece uyguland���n�, ne netice verdi�ini kontrol edebilecek vesikalar

yoktur. Sadece Sümer Kral Listesi Enlil-Bani'den sonraki �sin krallar� için üçer dörder senelik

idare süresi gösteriyor. Bu, memlekette siyasi istikrar�n olmad���n� gösteriyor. Fakat bütün bu

elveri�siz duruma ra�men, �sin-Larsa �ehirleri aras�ndaki rekabet ve mücadele devam etmekte

171 F. K�nal, a.g.e., s.109.

idi. Bu sürekli seferberlik hali devletin mali gücünü tüketiyor, her hangi bir gelir kayna��

sa�lamak yoluna gidilemiyordu.

Bu s�rada Larsa'n�n durumu da �sin’inkinden farkl� de�ildi, hatta daha da kötüydü.

Larsa'da kral Nur-Adad'�n idaresinden itibaren felâketlerin ba�lad��� görülür. Utu’ya yönelen

feryatlar� �ehirden uzakla�t�ran, Larsa taht�n�n temelini sa�lamla�t�ran ve Larsa'n�n da��lm��

halk�n� yeniden iskân eden gibi ünvanlardan Nur-Adad zaman�nda Larsa'n�n bir felakete

u�rad��� anla��l�yorsa da, felaketin mahiyeti bilinemiyor. Yaln�z bu kral zaman�nda F�rat ve

Dicle nehirlerinin yataklar�n�n de�i�tirilmesi, halk�n yeniden iskân edilmesinden bahse-

dilmesi, bu kral zaman�nda Larsa'n�n büyük oranda bir su bask�n�na u�rad��� ve bu ta�ma

neticesinde halk�n büyük zararlara u�rad��� tahmin edilmektedir.

Larsa kral� Nur-Adad'�n o�lu Sin-�ddinam'a vesikalarda "Adaletin çoban�" denilir.

Gerçekten bu kral, sülalesinin en kuvvetli �ahsiyeti gibi görünür. Bir defa 7 sene gibi çok k�sa

bir zaman idarede kald��� halde, onun dönemine ait pek çok vesika vard�r. Bunlar sayesinde

onun idaresinde Larsa Krall���’n�n bir kalk�nma hamlesi yapt���n� anl�yoruz. Bu hamle devlet

hudutlar�n� yeniden geni�letmede kendini gösterir.172 Sin-iddinam, 4. senesinde I. Babil

Sülalesi’nden Sumu-la El'in tarafs�zl���n� sa�layarak Diyala bölgesine ve Elam’a yapt���

seferde, sadece Nippur’u �sinliler’den almakla kalmam��, E�nunna kral� Wara��a’ya da

hâkimiyetini tan�tm�� ve onu vergiye ba�lam��t�r.

Larsa kral� Sin-iddinam dönemine ait Larsa’l� memurlara arpa da��t�lmas�n� gösteren

listeler vard�r. Bu listelerdeki bütün �ehirler Larsa'ya ba�l�ysalar, o zaman Larsa Krall���

Diyala bölgesinden �sin’in topraklar�na kadar uzand���n� kabul etmek gerekecektir. Sin-

iddinam da, selefleri gibi, imar ve in�aat i�leri ile u�ra�m��t�r. Larsa'daki me�hur Ebabbar

mabedini yapt�rm��t�r. Babas� Nur-Adad zaman�nda de�i�tirilen nehir yataklar� yine eski

haline getirilmi�tir. Bu suretle Larsa �ehrinin nehir nakliyat�ndan tekrar faydalanmas�

sa�lanm��t�. Sin-iddinam, ölüm �eklini bildi�imiz nadir krallardan biridir. �ama� mabedinin

onar�m� s�ras�nda üzerine dü�en bir ta��n alt�nda kalarak ezilmi�tir.

Sin-iddinam'�n halefleri olan Sin-eribam (5 sene) ile Siniqi�am’�n (5 sene) k�sa süren

idareleri zaman�nda �sin’de de Zambia hüküm sürüyordu. Her iki �ehir devletinin de art�k

sonu gelmi�ti. Buna ra�men idareciler bu durumu görmekten uzakt�lar ve hâlâ neticesiz

sava�larla birbirlerini y�pratmakta direniyorlard�. Larsa Sülalesi’nin sondan bir evvelki kral�

Siniqi�am, �sin kral� Zambia ile u�ra�t��� s�rada, kuzeydeki kom�u Kazallu ile Elam kral�

Kudur Mabuk Larsa'daki olaylar� dikkatle izliyorlard�. Son Larsa krallar�na be�er senelik idare

172 F. K�nal, a.g.e., s.109.

süresi gösterilmesi, devlette istikrar olmad���n� göstermektedir. Nihayet son Larsa kral� Silli-

Adad da tahta ç�kar ç�kmaz �sin sava�lar�na devam etmi�ti. Fakat bu s�rada Kazallu �ehri,

Larsa ordular�n�n �sin sava�lar�nda me�gul bulunmas�ndan yararlanarak Larsa üzerine

yürümü� ve �ehri zorlanmadan i�gal etmi�ti. Fakat daha Gungunum'un Elam'� istilas�ndan beri

Larsa'dan al�nacak intikam� olan Elam kral� Kudur-Mabuk, senelerden beri bekledi�i f�rsat�

Kazallu �ehrine kapt�rmazd�. Bunun için Kudur-Mabuk ordular�n� süratle Larsa üzerine sevk

etmi� ve Larsal�lar’� sözde dü�manlar�ndan kurtarm��t�. Fakat Kudur-Mabuk Larsa'y� zapt

ettikten sonra kendisi memleketine dönmü�, Larsa Krall���’na da o�lu Warad-Sin'i tayin

etmi�ti. Böylece Larsa'da Elaml� yeni bir sülale i� ba��na gelmi� oluyordu.173

d) Kudur – Mabuk Sülalesi

Güney Mezopotamya'da �sin-Larsa krall�klar�n�n hâkim oldu�u y�llarda do�u kom�u

memleket �ran’daki durum hakk�nda Sus’ta bulunan Akkadça yaz�lm�� idari ve hukuki

vesikalar bilgi vermektedir. Bu vesikalara göre, MÖ. 19. Yüzy�l’da burada da bir tak�m küçük

�ehir krall�klar� vard�. Bu �ehirlerin ba��nda Fratriarkal (Birader�ahi) aileye dayanan sülaleler

bulunuyordu. Bunlar�n en önemlileri Elam ve Sus ile kuzey �ran'daki Ansan ve Sima�

krall�klar� idi. Kendisine Ansan ve Sus kral� diyen Eparti, Sima� sülalesine de son vererek,

memlekette siyasi birli�i kurmaya gayret etmi�ti.

Larsa'daki Gungunum sülalesine son veren Kudur-Mabuk’un bu Elam sülaleleri ile

akrabal��� yoktur. Gerçi gerek kendisi, gerekse babas� �imti�ilhak Elamca isimler ta��yorlard�.

Ancak, Kudur-mabuk iki o�luna da Warad-Sin, Rim-Sin gibi tipik Akkadça isimler

koymu�tu. Kendisi de "Lamutbal attas� ve KUR Martu attas�" ünvanlar�n� ta��yordu. Bu

ünvanlar nedeniyle Kudur-Mabuk sülalesinin de Amurit kökenli oldu�u kabul edilmi�tir.

Buna göre Larsa'daki yeni Elam hâkimiyeti ile yeni bir kavmin istilas� söz konusu

de�ildi, sadece sülale de�i�mi�ti. Kudur-Mabuk’un Larsa Krall���’na oturttu�u büyük o�lu

Warad-Sin'den kalan bir çok in�aat kitabesi vard�r. Bunlar Elam hâkimiyetinin Ur'a ve �sin’e

de �amil oldu�unu göstermektedir. �sin Kral listesi’nde Zambia'dan sonraki 13-15. krallar�n

Kudur-Mabuk taraf�ndan �sin taht�na oturtulan gölge krallar olduklar� kabul edilmektedir.

Çünkü Kudur-Mabuk, �sin’in kuzey do�usunda bulunan Nippur’a da hâkim görünmektedir.

Bununla birlikte bu gölge krallar�ndan Sin-Magir, özellikle d�� politikada son bir gayret

gösterir. Onun F�rat'�n bat�s�ndaki Aktab'ta bir anbar yapt�rmas� ve "Babil �ehrinin rehberi"

denilen metinde Sin-Magir isimli bir yerden bahsedilmesi birle�tirilerek, bu �sin kral�n�n

173F. K�nal, a.g.e., s.110,111.

Babil'i zapt etti�i ileri sürülmü� ise de, bu görü� bilim adamlar� taraf�ndan pek

benimsenmemi�tir.

Warad-Sin 12. idare y�l�nda, daha babas� ya�arken ölmü� ve Larsa Krall���’na Kudur-

Mabuk’un küçük o�lu Rim-sin geçmi�ti. (MÖ. 1779)174 Onun tahta ç�kmas�ndan 7 sene sonra

da son �sin kral� Damiq-ilu�u �sin taht�na oturmu�tu. Bu �sin kral�ndan kalan vesikalarda

Damiq-ilu�u da Babil'e hâkim gibi görünmektedir. Bundan ba�ka Babil rehberindeki �ama�

mabedinin Damiq-ili�u taraf�ndan yapt�r�ld��� bildirilir. Ne var ki, onun Babil’e hâkim olmas�

bile �sin'in kaderini de�i�tirememi�tir. MÖ. 19. yüzy�l’da Mezopotamya'da ya�ayan büyük

devlet adamlar�ndan oldu�unu faaliyetleriyle kan�tlayan Larsa kral� Rim-Sin, önce Uruk

�ehrini zapt etmi�, sonra da zor anlar ya�ayan �sin sülalesine son darbeyi vurarak �sin'i Larsa

krall���na ilhak etmi�ti. Rim-Sin'e ait tarih listelerine göre, Larsa kral� 20. senesinde Der

�ehrini, 21. y�l�nda da aralar�nda Babipin’in de bulundu�u Uruk ve müttefiklerini yenmi�,

30.senesinde ise �sin'i zapt ve ilhak etmi�tir. Rim-Sin bu son zaferi ile öylesine mutlu olmu�tu

ki, �sin zaferinden sonra bütün vesikalara "Mussa formülü" ile �sin'in zapt�ndan �u kadar

sene sonra diye tarih at�lm��t�r. Bu suretle Rim-Sin'in 30. senesinden sonra Güney Mezo-

potamya, tek bir krall���n, Larsa �ehrinin eline geçmi� oluyordu. Bu, F�rat kervan yoluna ve

Basra Körfezi ticaretine, art�k Larsa'n�n hâkim olmas� demekti. Fakat garip bir tesadüfle Rim-

Sin daha �sin zaferinin sarho�lu�undan kurtulamad��� s�rada, E�nunna kral� Naram-Sin Yukar�

Dicle bölgesini zapt etmi�, Babil �ehrinin ba��na da Büyük Hammurabi geçmi�ti. Orta

F�rat'taki Mari ve Terqa �ehirleri de birbirleri ile çeki�iyorlard�. Böylece �sin-Larsa devri

sonunda �ehir devletleri aras�ndaki mücadele, yerini bölgesel sava�lara b�rakacakt�.

Kudur-Mabuk sülalesinin as�l faaliyeti kültür alan�nda olmu�tur. Mesela III. Ur

sülalesi krallar�n�n bile yapamad��� Sümer resmi panteonunun listesi bu devirde düzenlenmi�,

Larsa kral listesi, Tufan efsanesi, Yarad�l�� destan� gibi klasik Sümer eserleri bu devirde

kopya edilmi� oldu�u gibi, yeni ve orijinal kompozisyonlar da yaz�lm��t�r. Fal kitaplar�,

kurban ci�erleri üzerindeki i�aretlerin tefsirlerini ihtiva eden "Omina metinleri" Larsal�

kâtiplerin nas�l sürekli çal��t�klar�n� gösterir. Fakat Larsa ar�ivinin önemi, Larsa'da bulunan

binlerce senet, kontrat, makbuz vs. gibi ekonomik vesikalar� kapsamas�ndan ileri gelir. Bütün

bu faaliyetler (Lipit-��tar kanunu hariç) Akkad dili ile yap�lm��t�r.

Bütün bu vesikalardaki �ah�s isimleri Bat� Samî dilini gösterir. Bu durum bize bugün

halen Irak'ta torunlar� ya�amakta olan Bat� Sami kavimlerinin Mezopotamya'da art�k tamamen

yerle�tiklerini gösterir. Tek kelime ile, çöl bedevileri kültürlü Sümerleri siyasi hayattan

174 F. K�nal, a.g.e., s.111.

silmi�lerdi. Fakat nas�l galip Romal�lar, ma�lup Hellas’�n medeniyetini kabul etmi�lerse,

Mezopotamya'da galip Samîler de yenik Sümerler’in medeniyetini tamamen benimsemi�lerdi.

Hatta Martu bedevilerinden bin y�l sonra ya�ayan Asurlular bile, unutulmu�, köle durumuna

dü�mü� Sümerlerin kültür miras�na ba�l� kalacaklard�.

�sin-Larsa devrinde Sümer dini öylesine benimsenmi�ti ki, Amurru'lar kendi çöl

tanr�lar�n� terk etmi� ve unutmu�lard�. Bu devirde düzenlenen tanr�lar listesinde tek bir

Amurru tanr�s� yoktur. O dönemlerde her �ey din için oldu�undan, Amurrular Sümerler’in

dini ile birlikte kültürünü de aynen kabul etmi�lerdi. Fakat Kudur-Mabuk sülalesi zaman�nda

maddi ve manevi kültür alanlar�nda görülen bu yükseli�e ra�men, Larsa Devleti neden çök-

mü�tü? Çünkü Rim-Sin zaman�nda I. Babil Sülalesi’nin ba��na Hammurabi gelmi�ti.

Hammurabi, memleketinin kalk�nmas�n�n, Mezopotamya'n�n kan damar� F�rat kervan yoluna

ba�l� oldu�unu görmü� ve ihtiyar Rim-Sin'in elinden bu yolu alm��t�.175

e) E�nunna Krall���

�sin-Larsa Devri’nde önemli �ehir krall�klar�ndan bir di�eri de E�nunna krall��� idi. Bu

�ehir Dicle'ye kat�lan Diyala nehri kenar�ndaki Tel Asmar’�n yerinde kurulmu�tu. Çivi yaz�l�

vesikalarda "Warum memleketi" denilen Diyala bölgesinde E�nunna (Tel Asmar) dan ba�ka

Hafaca (Tutub), ��çal� (Nerib-tum) ve �adupum (Tel Harmel) �ehirleri de vard�. Bu bölge

harabeleri bir Amerikan ekibi taraf�ndan ara�t�r�lm�� ve kaz�lar yap�lm��t�r. Bu �ehirlerden

E�nunna ile ��çal�’da ar�iv bulunmu� ve bu bölgenin de Er Sülaleler Devri’nden (MÖ.2850-

2350) beri Sümerler ve Samîler taraf�ndan iskân edildi�i anla��lm��t�r. Fakat bu vesikalar

aras�nda E�nunna kral soyunun taht s�ras�n� gösteren bir kral listesi bulunmad��� ve Sümer

kral listeleri de bu bölgeyi içine almad��� için, E�nunna sülalesi krallar�n�n s�ras� modern

ara�t�r�c�larca düzenlenmi�tir.

Oysa, gerek daha eski vesikalarda gerekse �sin-Larsa krallar�n�n kitabelerinde E�nunna

Krall���’ndan sürekli bahsedilmi�tir. Meselâ Akkad krallar� Elam'� ve Asur bölgesini içine

alan imparatorluklar�n� kurduklar� zaman, elbette Diyala bölgesini de ilhak etmi�lerdi.

Nitekim Akkad kral� Sargon'un o�ullar�ndan Rimu� burada kendi ad�n� verdi�i bir �ehir

kurmu�tu. Ayn� suretle III. Ur Sülalesi krallar� da Mezopotamya'n�n siyasi birli�ini yeniden

sa�lad�klar� zaman, �ulgi 30. senesinde E�nunna’y� ele geçirip, buraya bir vali tayin etmi�ti.

Ur krallar�ndan Gimil-Sin (Suen) ve �bi-Sin zamanlar�nda E�nunna �sakkusu �turia, yapt�rd���

mabede kral�n�n ad�n� vermi�ti. Ancak onun o�lu �l�u-ilu, babas�n�n yerine geçtikten sonra,

175 F. K�nal, a.g.e., s.112,113.

uzun seneler kâtipli�ini yapt��� �bi-Sin'in 3. senesinde isyan edip, ba��ms�zl���n� ilân

etmi�,"Kudretli kral, dört iklim kral�" ünvan�n� alm��t�. E�nunna vesikalar� üzerindeki bir

tarih formülünde ad� geçen Nurahum'un �l�u-iluya halef oldu�u zannediliyor. Bir sene

isminde "Kral Ti�pak'�n Subartu'nun ba��n� yard��� sene" denilerek E�nunna-Asur

mücadelesinin ba�lad���na i�aret edilmektedir.

Gerçekten E�nunna tarihinde bu iki �ehir aras�nda sürekli sava�lar olmu�tur. E�nunna

krallar� aras�nda ilk yaz�l� vesika b�rakan Bilalama’d�r. Onun babas� Kiri-kiri’yi, o�luna

hediye etti�i Lapislazuli mühürle tan�yoruz. Bilalama’ya ait vesikalardaki "Martunun ��uru

(Asuru) istila etti�i sene" ve "Martunun ��ur kral� ile beraber Bilalama’ya taarruz etti�i

sene" gibi sene isimleri, Martu bedevilerinin Diyala bölgesine bu kral zaman�nda s�zmaya

ba�lad�klar�n� anlatmaktad�r. Bu sene isimlerinden bir ba�kas�nda da "Martunun

Bilalama'ya ��ur üzerindeki hakimiyeti verdi�i sene" denilmektedir. Bu devirde Asur'da

hâkim Asur kral�n�n veya �eyhinin ad� hiç aç�klanm�yor. Fakat Bilalama’n�n Martular’la dost

geçindi�i anla��l�yor. Bunun sebebi, gittikçe kuvvetlenmeye ba�layan Asur'a kar��

Bilalama’n�n Martu bedevilerinin kuvvetinden faydalanmak olsa gerektir.

Ba�ka bir tarih formülünde (sene ad�nda) de: "E�nunna �sakkusu Bilalama,

Martu’nun ba��na vurdu" deniliyor. E�nunna vesikalar�nda k�saca Martu denilen bu

dü�man� tan�yam�yoruz, çünkü bu devirde birçok �ehir Martular taraf�ndan istila edilmi�ti.176

Fakat bu son tarih formülü bize Martular’�n henüz Warum bölgesine yerle�emediklerini

gösterir.

Bilalama’n�n yönetimi hakk�nda da bu tarih formüllerinden bilgi edinilmektedir.

E�nunna �ehrinin ba� tanr�s� Ti�paka bir mabed ile kendisine de bir saray yapt�rm��t�r.

E�nunna kaz�lar� bu saray�n yak�ld���n� göstermi�tir. �ehrin onun ölümünden sonra yak�ld���

tahmin edilmi�tir. Çünkü, kül tabakalar� aras�nda o�lu ��arrama�u'ya ait vesikalar bulundu�u

gibi, torunu Usurawasu'ya da "Anu-Muttabilin temsilcisi" denilmektedir. Bilalama’n�n �sin

krallar�ndan �u-�lu�u ve �ddin-Dagan zamanlar�nda ya�ad��� tahmin edilmektedir.

Bilalama’n�n d�� politikas� �öyle özetlenebilir: Bat�dan gelebilecek sald�r�lara kar��

Martular� öne sürmek, do�udaki Elam prensleri ile dost geçinmek. Nitekim Sus'ta

bulunan bir vesika ile onun, k�z� Mekube’yi Sus kral� Dan-Yuk-Hurati’ye verdi�i

anla��lm��t�r. E�nunna ile Sus aras�nda Pu�ikuh da�lar� oldu�u için, �ran’dan gelen veya oraya

giden ticaret kervanlar� Diyala Nehri yolunu takibe mecburdular. 3. Biny�l’dan beri güney

Mezopotamya ile �ran ve Afganistan aras�ndaki ticari münasebetlerde bu kara yolunun kul-

176 F. K�nal, a.g.e., s.114.

lan�ld��� Ur kral mezarlar�nda bulunan eserlerden anla��lm��t�r. Böylece Bilalama bu ticaret

yolunu elinde tutan Sus kral� ile akrabal�k kurmak suretiyle memleketinin ekonomik

geli�mesini sa�lam�� oluyordu. Daha sonraki E�nunna krallar�n�n Naram-Sin hariç bu

politikaya daima sad�k kalacaklar ve arkalar�n� her zaman Elam kral�na dayayacaklard�.

Bilalama’n�n o�lu ��arrama�u zaman�nda E�nunna’y� yakan dü�man, �sin ve Larsa

krallar� olamazd�. Çünkü Larsa sülalesi Gungunuma kadar hareketli bir politika gütmemi�tir.

Gerçi, �sin kral� �ddin-Dagan’�n Der �ehrini zapt etti�ini biliyoruz. Halbuki Bilalama’n�n

torununa "Der �sakkusu Amutbalin temsilcisi" denilmektedir. Bu yüzden E�nunna’y� yakan

dü�man�n Eski Asur kral� �lu�uma oldu�u tahmin edilmektedir.

Fakat ileride görece�imiz üzere, Larsa taht�na Gungunum’un geçmesiyle

Mezopotamya �ehir devletleri aras�ndaki durum yine de�i�mi�ti. Gungunum’un Ur'u, �sin'i ve

Nippur'u ilhak etti�ini görmü�tük. Nitekim Usuravasu'nun o�lu Azuzuya "Kunkunum'un

adam�" deniliyordu.

E�nunna kaz�lar� Bilalaman'�n yak�lm�� saray�n�n yeniden yap�ld���n� göstermi�tir. Bu

yeni saray�n harabeleri içinde Urninmar, Urningi�zida gibi Sümerce isimler yaz�l� tu�lalar

bulunmu�tur. Bu krallar�n kendi adlar�na in�aat kitabeleri yazd�rmalar�, E�nunna’n�n yeniden

ba��ms�zl���na kavu�tu�unu gösterir. Daha sonra I. �biq-Adad ve o�ullar� �ariya ve Belakum

hakk�nda K�� vesikalar�ndan bilgi ediniyoruz. E�nunna bu krallar zaman�nda K��'e kadar

hâkim gibi görünüyor.177 Fakat, Belakum'un halefi Waraddu zaman�nda E�nunna krall��� bu

defa da �sin kiral� Sin-�ddina’m�n taarruzuna u�ram�� ve böylece küçük bir krall�k olmaktan

kurtulamam��t�.

Ancak I.�balpiel'den itibarendir ki, E�nunna �ehri geli�meye ba�lam��t�r. �balpiel ilk

defa olarak kendisine "Lugal" (kral) diyordu. Onun o�lu II. �biq-Adad ise, Larsa

Krall���’ndan Rapikum (Ramadiyah) �ehrini alm�� görünmektedir.

Fakat E�nunna �ehri en parlak ça��n� onun o�lu Naram-Sin zaman�nda ya�am��t�r. Bu

krala ait sene isimlerinden birinde "Kral�n yemin tabletini k�rd��� sene" ad� verilmesinden,

onun Larsa'ya verilen vergi yemini bozdu�unu anlamaktay�z. Çünkü Khorsabad kral

listesinde de E�nunnah Naram-Sin'in Asur �ehrini zapt etti�i, burada 4 sene oturdu�u, sonra

yerine o�lu II. Eri�umu b�rakarak memleketine döndü�ü bildirilmektedir. Bu suretle Naram-

Sin'in ilk defa atalar�n�n politikas�n� terk etti�ini ve bat�ya dönük bir d�� politika izledi�ini

anl�yoruz. Demek ki, bu kral zaman�nda ekonomik �artlar yön de�i�tirmi�ti. Gerçekten 2.

Biny�l ba�lar�nda (19. yüzy�lda) Mezopotamya �ehir devletleri Akdeniz memleketleri ile daha

177 F. K�nal, a.g.e., s.114,115.

s�k� ticari münasebetlere girmi�ti. Bunun sonucu olarak F�rat kervan yolunun yan�nda Asurlu

tüccarlar�n takip ettikleri Dicle-Habur-Kargam��-Malatya-Darende ve Kani� kervan yolu da

i�lemeye ba�lam��t�. Bu yol üzerinde bulunan Ninive, Çagarbazar gibi yeni �ehirler bu devirde

inki�af edecekti.

Naram-Sin Asurlu tüccarlar�n zenginle�tirdi�i Asur �ehrini zapt etmekle kalmam��t�r.

Onun F�rat'�n bat�s�ndaki DUR. Balatu ve A�nakkum kalelerini de ald���n� sene isimlerinden

ö�reniyoruz.

Fakat Naram-Sin'in son zamanlar�nda orta F�rat üzerindeki Mari ve Terqa �ehirleri bir

ölüm kal�m mücadelesi yapmakta idiler. Terqa’n�n zaferiyle sonuçlanan sava�lardan sonra,

Mezopotamya tarihine yön veren �ah�slardan biri, I. �am�i-Adad, Babil'e gelmi�tir. Önce,

Ekallatum’u, üç sene sonra da Asur'u istila ederek, buradan Naram-Sin'in o�lu Eri�imu

ç�karm��t�. E�nunna prensi bu sava�lar s�ras�nda ölmü� olmal� ki, E�nunna taht�na Naram-

Sin'in biraderi Dadu�a geçmi�ti. Bu E�nunna kral� �am�i-Adad'a ve o�ullar�na kar��

kahramanca sava�m��t�r. Fakat onun bütün gayretleri E�nunna’n�n �am�i-Adad taraf�ndan

ilhak�na mani olamam��t�.

�am�i-Adad'�n E�nunna'y� kaç�nc� idare y�l�nda ald���n� bilmiyoruz. Ancak,

Dadu�a'n�n o�lu II. �balpiel 5.senesine "�am�i-Adad'�n öldü�ü sene" ad�n� vererek, E�nunna

için mutlu olay� bir tarih olarak kullanm��t�. �am�i-Adad'�n ölümünden sonra gerçekten

E�nunna kurtulmu�, II. �balpiel 9. idare y�l�nda �am�i-Adad'�n o�ullar�n� yenmi�ti. Zira bu

zaferini de "Subartu ve Hana k�rallar�n�n yenildi�i sene" olarak tarihlemi�ti.

II. �balpiel’den sonra ya�ad�klar� tahmin edilen Danum-Tahazi’yi Mari mektuplar� ile

tan�yoruz. Kargame� kral� Aplahanda efendisi Mari kral�na E�nunnal� adam�n Qatnaya kadar

ilerledi�ini yaz�yordu. Bu E�nunna kral� kim olursa olsun, E�nunna'n�n kaderi art�k sona

ermi�ti. Çünkü, bütün Mezopotamya’ya önce Asur Kral� I. Sam�i-Adad sonra da I. Babil

Sülalesi’nin me�hur kral� Hammurabi hakim olacakt�.178

178F. K�nal, a.g.e., s.116.

V. BÖLÜM

ARAM� GÖÇLER�

1. ARAM�LER’�N ORTAYA ÇIKI�I

Aramiler’in erken siyasi tarihleri hakk�ndaki bilgilerimiz çok az oldu�undan, onlar�n

kökenleri hakk�nda net bir �eyler söylemek oldukça zordur; ancak hemen belirtelim ki, Aram

ismi MÖ. 3. Biny�l�n sonlar� ile 2. Biny�l�n ba�lar�na ait çiviyaz�l� metinlerde geçmektedir.

Fakat, dört yüz y�ll�k bir zaman içerisinde onlardan ilk defa ça�da� kitabelerde bir kavim

olarak söz edildi�i zaman, Aramca güneybat� Asya’n�n mü�terek dili haline gelmi�ti. Buna

ra�men biz Arami dilinin konu�uldu�u bölgenin tayininde ciddi zorluklarla kar�� kar��ya

kal�r�z, zira konu�uldu�u yerlerde Arami dili –ve muhtemelen bu dilin ilk sahipleri- mü�terek

bir Sami orjininden epeyce uzakla�m��lard�.179 Biz, Aramiler’le ilk olarak Asur kral� I. Tiglat-

pileser (MÖ. 1115-1077) zaman�nda Suriye Çölü’nde kar��la��yoruz; o zamanlar onlar

Asurlular taraf�ndan “Arami bedevileri” olarak adland�r�lm��lard�. Bir veya iki kelimeden

daha fazlas�n� ihtiva eden en eski kitabeler, Damascuslu (�aml�) Barhadad ve Hazael’e

aittirler; birincisi a�a�� yukar� MÖ. 850’lere, ikincisi de MÖ. 840 ve 800 aras�ndaki bir

zamana tarihlenir. Her iki kitabe standart bir �ekilde Eski Aramca ile yaz�lm��lard�r,

Hamat’dan ç�kar�lan Zakir kitabeleri (MÖ. 750’den biraz önceye aittir) ve Halep yak�nlar�nda

ele geçirilen Sefire antla�malar� (MÖ. Ca. 750) da yine Aramca ile kaleme al�nm��lard�r.

Di�er taraftan, Zincirli (Sam’al) kral� Panamu’nun MÖ. 8. yüzy�la tarihlenen iki uzun

kitabesi, Kenanca ile benzerlikler arz eden ve “Yahudik” tabir edilen Aramca’n�n bir lehçesi

ile kaleme al�nm��lard�r. Panamu’nun o�lu, kendi kitabelerini standart Aramca ile yazd�. Bu

179 W. F. Albright, “Syria, The Philistines, and Phoenicia”, CAH II/2, chp. XXXIII, Cambridge 1975, s.529

durum �����nda aç�kça görülüyor ki, standart Aramca, esas itibariyle yerli kitabelerde ve Eski

Ahit litaratüründe basitçe “Aram” denilen Damascus Krall���’n�n dili idi.

Aramca ve MÖ. 2. Biny�l�n daha eski Kuzeybat� Sami dili aras�ndaki ba�lant�n�n

analizi aç�kça göstermektedir ki, Aramca’n�n Gney Kenanca (Fenikece) veya Kuzey Kenanca

(Ugaritçe) ya da Amorit (Amurru) dili ile köken birli�i yoktur; buna ra�men Kuzey Kenanca

ve Amoritçe ile olan mü�terekli�i Güney Kenanca (Fenikece) ile olan otakl���ndan çok daha

fazlad�r. Harf de�i�ikli�i bak�m�ndan da Aramca, öteki üç dilden farkl�d�r; ni harfinin ikili ve

ço�ul kullan�m�nda o, Amorit dili ile benzerlik arzeder. Fiil yap�s� bak�m�ndan ise Amoritçe

ile olan yak�nl��� di�er iki dile nazaran çok daha fazlad�r. Eski Aramca, gerek vokabüler

gerekse morfoloji bak�m�ndan Fenike dilinden kuvvetli bir �ekilde etkilenmi�ti; ancak cümle

yap�s�ndan ve alm�� oldu�u yüzlerce kelimeden de kolayl�kla görülece�i üzere, MÖ. 7.

yüzy�ldan itibaren Asur-Babil etkisi üstün gelmi� görünüyor. Aramca ve �branice aras�nda ses

bak�m�ndan görülen yüzeysel farkl�l�k, büyük ölçüde MÖ. 13. yüzy�ldan itibaren, bilinen

bütün Kuzeybat� Sami dillerde mü�terek olan aksan de�i�ikli�inden kaynaklanm��t�r.180

K�saca söylemek gerekirse, linguistik durumun tetkiki, Aramca’n�n Do�u Suriye’de bir yerde

ve Muhtemelen Geç Bronz Ça��’nda orada konu�ulan Sutu lehçelerinden inki�af etti�i

hususundaki ilk kanâatimizi do�rulamaktad�r.�

�brani ve �srail tradisyonuna dönersek, biz her halde mevcut olan karma��k bir kabile

akrabal��� hakk�nda biraz fikir sahibi oluruz. Arami soyu öylesine kar��m�� olmal�d�r ki,

tradisyon ümitsizce de�i�mek durumunda kalm��t�r. Genesis X 22-23’de Aram, Elam, A�ur ve

Arpak�ad ile birlikte belli ba�l� Sami kavimlerden biridir; Aram’�n belli ba�l� o�ullar� ise Uz,

Hul, Geter ve Ma� olarak listeye dahil edilmi�lerdir.

Genesis X’da verilen listenin esas� MÖ. 10. yüzy�la kadar geriye gitti�inden bu isimler

oldukça ders verici olmal�d�rlar; aksi takdirde yaln�zca Uz ve Ma� bilinen isimler olurdu.

Daha sonra gelen bir pasajda, Genesis XXII 20-24’de, Aram, �brahim’in karde�i Nahora’n�n

sekiz o�lundan biri olan Kemuel’in torunu olarak görülür. Nahor, muhtemelen Harran’�n

do�usunda bu isimle an�lan kentin kurucusu olarak bilinir; Nahor(Nahur), Mari ve ba�ka

yerlerden ç�kan Bronz Ça�� vesikalar�nda s�k s�k geçer ve Genesis XXIV. 10’da buradan

kesinlikle bir �ehir olarak söz edilir. Gene ne yaz�k ki, sekiz isimden ço�u ba�ka türlü

bilinirler: Uz, �ncil’de bir ba�ka yerde tekrar ortaya ç�kar. Chesed, Kaldeliler’in kurucusudur;

180 W. F. Albright, a.g.e., s.530.� Aramca, bazen dü�ünüldü�ü gibi, do�rudan do�ruya Amoritçe’nin bir kolu de�ildir, fakat daha ziyadeAmoritçe ile Kuzey Arabistan’�n proto-Arapça lehçeleri aras�nda bir dildir. Bununla beraber, aradaki ba�lant�karma��k olmal�d�r ve daha geç dönemlere ait Aramca Fenikece (Güney Kenanca) ve Asur-Babil (Akkadça)dillerinden kuvvetli bir �ekilde etkilenmi�tir.

Hazo ve Buz, Orta veya Do�u Arabistan’da Asurca Hazu veya Buzu’dur; Betuel, Rebeka’n�n

tradisyonel babas�d�r, Nahor’un ikinci kar�s� Reumah, Tebah’�n (Orta Suriye’de Zobahl�

Tubikhu), Taha�’�n ( Damascus’un kuzeyindeki bir bölge olan Takhshu), Gaham ve Makhah

(Damascus’un bat� bölgesi)’�n annesi olmakla �ereflendirilmi�tir.

Aram’�n babas� Kemuel’in ad� yap� bak�m�ndan arkaiktir, fakat ba�ka türlüsü de

bilinmez. E�er biz bu farkl� iki tradisyona �brahim hakk�nda anlat�lanlar� ilave edersek,

�brahim’in ailesi Harran bölgesinin Aramileri ile yak�ndan alâkal� gösterilir ve Deutronomik

kaynak (Tensiye) �brahim’den “Aramili bir göçebe” olarak söz ett�inden ( Deut. XXVI 5),

mesele daha karma��k hale gelir. Nihayet, Amos IX, 7’de Aramiler’in kir denilen bir

memleketten geldikleri gibi. Kir’den bir ba�ka yerde Elam yak�nlar�nda bir bölge olarak söz

edilir ki, Aramiler buraya sürgüne gönderilmi�lerdi.181

Mevcut delillerden anla��ld��� kadar�yla, Aramca’y� as�l konu�anlar, MÖ. 2. Biny�l�n

3. çeyre�inde (MÖ. 1500-1250) Suriye Çölü’nün k�y� bölgelerinde yerle�meye ba�layan

karma��k kökenli bedevilerdi. Onlar mevcut arazileri istilâ etmek için, Asur

�mparatorlu�u’nun I. Tukiltu-Nihurta zaman�ndaki çökü�ünü müteakip Hitit ve M�s�r

�mparatorluklar�n�n da çökmesinin avantaj�n� kullanarak, kabilelerden müte�ekkil bir

konfederasyon kurmu� olabilirler. Kabile mensuplar� bat�ya Suriye’ye ve do�uya F�rat

nehrinin ve kollar�n�n olu�turdu�u vadilere do�ru sokuldular. Verimli nehir vadilerinde

bulabildikleri her yere yerle�erek, koyun beslemecili�inin yan� s�ra ziraat ve muhtemelen

kervan ticareti yapt�lar, özellikle develerden olu�an kervanlar e�eklerden olu�an kervanlara

göre onlara ola�anüstü bir avantaj sa�lam��t�. Onlar�n �öhreti, Güney Babilonya’dan Yukar�

F�rat’a kadar uzanan bölgede oturan öteki bedevi kabilelerin birle�mesini sa�lad� ve Aramca

h�zla akraba lehçelerinin yerini ald�. Öyle ki, önce kabile içi ileti�imde ve hihayet bütün

amaçlar için aramca kullan�lmaya ba�land�. Çok yak�n lehçe benzerliklerinden anla��ld���na

göre; �üphesiz Aramiler, Amoritler’in (Amurrular’�n) akrabalar� idiler. MÖ. 8. yüzy�l

Babilonya’s�nda bile bu böyle biliniyordu; bu dönemde, Babilonya’n�n bedevi Arami

kabilelerinin, büyük ölçüde Aramiler taraf�ndan asimile edilmi� Araplar oldu�u gösterilmi�tir.

De�i�ik Samî dillerdeki, söyleni� biçimlerinden görüldü�ü kadar�yla, Aramiler’in

orijinal ismi Aram idi. Bu ismin ba�lang�çta bir ki�i ismi mi yoksa co�rafi bir isim mi

oldu�unu söyleyebilecek durumda de�iliz.

Daha önce ifade etti�imiz gibi, biz Aramilerle ilk kez I. Tiglatpileser zaman�na ait

(MÖ. 1115-1077) ça�da� vesikalarda kar��la��yoruz. Ad� geçen Asur kral�, iktidar�n�n 4.

181 W. F. Albright, a.g.e., s.531.

y�l�nda (MÖ. 1112), Shuah memleketinden (Asurca’da Sukhu), Babilonya’n�n kuzey bat�s�na

ve Karkam��’a kadar uzanan F�rat vadisinin muhtelif kesimlerindeki Arami merkezlerine

hücum etti. Daha sonra Aramiler’in pe�ini takip ederek F�rat’� geçen Asur kral�,

Palmyrene’deki Bi�ri Da��’n�n ete�inde yer alan 6 �ehri yakt�.182 Daha sonra, tarihlenemeyen

bir kitabede kral, aramili bedevileri takip etmek amac�yla 28. defa F�rat’� geçti�ini iddia eder.

Burada O, aç�kça belirtmektedir ki, Aramiler Tadmor (Palmyra)’dan Shuah’taki Anath’a ve

hatta Babil s�n�r�ndaki Rapigu’ya do�ru yönlendirilmi�lerdi. Aramiler’e kar�� verilen

mücadele, daha sonra iktidara gelen Asur krallar� zaman�nda da devam etti. E�er, Asur-bel-

kala’ya ait fragmanlar halindeki ne�redilmemi� bir metindeki bilgi do�ru ise; bu kral, MÖ.

1070 y�l�nda Aram’a kar�� (mat Arime-Aram memleketi) sava�m��t�. A�a�� yukar� MÖ. 1062

s�ralar�nda, çivi yaz�l� bir kroni�in Aramili oldu�unu söyledi�i, Adad-apla-iddina isimli bir

gas�p, Babil taht�n� ele geçirmi�ti. Mezopotamya’da ça�da� vesikalar �imdi hemen hemen tam

bir nihayete ererler, fakat daha sonraki Asur kitabeleri bize de�erli ayr�nt�lar verirler. Nitekim,

II. Asur-dan (MÖ. 934-912), II. Asur-rabi’nin iktidar� döneminde (MÖ. 1013-973),

Aramiler’in Asur ve Babil aras�nda yer alan Do�u-Dicle memleketinde Küçük Zap suyu ile

Hamrin da�lar� aras�ndaki, bölgeyi i�gal etmi� olduklar�n�, bize bildirir.

III. Salmanassar’�n (MÖ.858-824) bir kitabesine göre, ayn� kral zaman�nda (yani II.

Aur-rabi zaman�nda), bir Arami kral�, Pitru (Pethor)’nun Hitit �ehri kar��s�nda, Yukar� F�rat

üzerindeki, Asurlular’a ait Mutkinu kalesini zapt etmi�ti. Yine bu kitabeden ö�rendi�imize

göre, Mutkinu, I. Tiglatpileser zaman�ndan itibaren Asur egemenli�ine girmi�ti; bu kentin

Aramiler lehine kaybedilmesi belli ki, Asurlular üzerinde büyük bir etki yapm��t�. II. Assur-

rabi, Davud’un ya�l� bir ça�da�� oldu�undan, biz Arami zaferi ile 2. Samuel VII 3 ve X 6’da

anlat�lmaya çal���lan durum aras�nda kesinlikle irtibat kurabiliriz. Bu eski kayna�a göre,

Zobah Aramileri’nin kral� Hadadzer, Davut kendisine MS. 990 ve 980 aras�nda güneyden

sald�r�ya geçti�i zaman, F�rat havalisinde sava��yordu. Davud’un ilgisinin Aramiler üzerine

çevrilmesinde, Asurlular’�n rolü oldu�unu dü�ünmek son derece do�al görünüyor, zira

Asurlular Suriye’yi yeniden ele geçirmek için sava��yorlard� ve her yerden kendilerine

müttefikler bulmay� umuyorlard�.

�srailliler, Zobah krallar� ile sava�t��� söylenen Saul zaman�nda (I. Sam. XIV. 47), yani

MÖ. 11. yüzy�l�n sonlar�na do�ru, Aramilerle ba�lang�çta dü�manca münasebetlerde

bulunmu� gibi görünüyorlar. Davut zaman�nda ise Zobah, Beth-rehoblu Hadadzer taraf�ndan

idare ediliyordu ve bu kral, güney Harran’dan F�rat’a kadar bütün do�u Suriye’yi kontrolü

182W. F. Albright, a.g.e., s.532.

alt�nda tutuyordu. Zobah, MÖ. 8. ve 7. yüzy�llara ait Asur vesikalar�nda Subatu (�ubutu,

�ubiti) olarak geçer; o zamanlar bu kent, Do�u Suriye’de lokalize edilen Büyük Damascus’un

bir eyaleti idi.183 Davud’un Zobah’a kar�� vermi� oldu�u sava� raporundan ö�reniyoruz ki, bu

dönemde Hadadezer’in belli ba�l� �ehirleri Tebah (Geç Bronz ça��ndaki Tubikhu), Chun (

Geç Bronz ça��ndaki Kunu, Romal�lar dönemindeki Conna) ve Berothai (belki Ba’albek’in

güneyindeki Bereitan) idiler. Bu üç �ehir de Lübnan ve Antilübnan aras�ndaki Biga’da

olmalar�na ra�men, Zobah memleketinin Antilübnan’n�n do�u ve kuzeyine ve kaba

çizgileriyle Bronz ça��ndaki Takhshu (Gen. XXII. 24’de Tahash)’ya kadar uzand���ndan

�üphe edilemez. Belli ki, Hadadezer, döneminin en önemli Arami kral� idi; zira o, Yukar�

F�rat bölgesindeki Asur kalesi Mutkinuyu zapt etmi�ti; II. Samuel VIII 10 (I. Chron

XVIII10)’da bildirilir ki, Hadadezer ve Hamat kral� Toi, birbirleriyle sava�a girmi�lerdi.

Davud’un Hadadezer’le yapt��� sava� hakk�nda bilgi veren bir rapora göre, ikincisi (Hamat

kral� Toi), Davud’a meydan okuyan Ammonitler’e yard�m göndererek, dü�manl��a ba�lam��t�.

Sava� neticesinde Arami Konfederasyonu yenilgiye u�rat�lm��t�; biz bu sava�ta Beth-rehob,

Geshur (daha sonraki Gaulanitis, Gilead’�n kuzeyi), Maachah (Hermon civar�nda,

Damascus’un bat� ve güneybat�s�nda bir bölge) Ish-tob ve Damascuslu Aramiler’in yan�s�ra

F�rat’�n ötesinden gelen Aramiler hakk�nda da i�itiyoruz.

2. Samuel VIII ve X, olaylar�n gidi�at�n� ayr�nt�l� bir �ekilde yeniden in�â etmemize

imkân tan�mayacak kadar bölük pörçüktür. Sonuç kesindi; �srail garnizonlar� Hadadezer’in

bölgesinde özellikle Damascus’ta yerle�tirilmi�lerdi. Ve alt�n, gümü� ve özellikle bak�r ihtiva

eden büyük bir ya�ma yap�lm��t�. O zamandan Süleyman’�n ölümüne kadar geçen süre

içerisinde, Suriye’deki Aramiler’in her hangi bir ayaklanmaya kalk��malar� kesinlikle kontrol

alt�nda tutuldu; fakat onlar�n Mezopotamya’da güçlerini art�rmalar� da o denli h�zl� oldu.

II. Assur-rabi’ye halef olan zay�f karekterli iki Asur kral�n�n iktidara gelen belirsizlik

döneminde, Aramiler h�zla toprak kazand�lar. II. Tiglatpilaser’in iktidar�na kadar (MÖ. 967-

935), onlar Asur s�n�rlar�ndaki Yukar� Habur Nehri’nden yar�yol mesafedeki Nisibis

bölgesinde yer alan Gidara’y� i�gal etmi�lerdi. Habur Nehri’nin kayna��ndaki Guzana’da

(Tel-Halaf, 2. Krallar,6 daki Gozan bulunan Arami kral� Kapara’n�n saray� ve röliefler, MÖ.

10. yüzy�l�n ikinci yar�s�na aittir. Kapara, kendisinin “Khadianu’nun o�lu” oldu�unu söyler;

söz konusu ismin Aramca biçimi 1. Krallar XV, 18’de Hezion olarak geçer; isimleri an�lan

adamlar veya klanlar her halde ça�da� idiler.184 Gozan bölgesini i�gal eden arami kabilesi,

183 W. F. Albright, a.g.e., s.533.184 W. F. Albright, a.g.e., s.534.

Bakhianu ad�n� ta��yordu. (Aramca Bahyan); bu kabilenin �efi, MÖ. 9. yüzy�l�n ba�lar�nda

Abisalamu (Absalom) idi.

Asur’un yeniden toparlanmas�n� sa�layan kral II. Assur-dan’�n (MÖ. 934-912) bir

kitabesi, Asur’un bat�s� ve güneydo�usundaki askeri seferler münasebetiyle Aramiler’den söz

etmektedir, fakat bu hususta net bir tablo ortaya koymak zordur. Onun o�lu II. Adad-nirari

zaman�nda (MÖ. 911-891), kral�n iktidar�n�n büyük bir bölümünü alan Aramiler’e kar��

yap�lan operasyonlar hakk�nda gayet iyi muhafaza edilmi� bir rapora sahibiz. Bununla

beraber, ad� geçen kral�n 11. iktidar y�l�na kadar Asurlular, bilhassa Nisibis m�nt�kas�n� i�gal

etmi� olan büyük Teman kabilesinin muhtelif reislerinin adlar�n� zikrederek, Aramiler’e kar��

sefer üstüne sefer yapt�lar. Askeri yönden onun iktidar�n�n zirvesine MÖ. 892 y�l�nda Gozan

zapt edildi�i ve Habur Vadisi sakinleri ardarda �artl� olarak teslim al�nd��� zaman ula��ld�.

MÖ. 877 y�l�nda biz ilk kez Karkam��’�n a�a�� kesimindeki, Yukar� F�rat’�n her iki yan�n�

i�gal etmi� olan Bid-Adini kabilesinin kurmu� oldu�u Arami devletinden söz edildi�ini

görüyoruz.

Bu arada Süleymen ölmü� ve Damascus (�am) Rezon isimli Aramili bir reisin

yönetiminde ba��ms�zl���n� ilân etmi�ti. Rezon, iktidar mevkiinde çok az kalm�� olsa gerektir,

zira MÖ. 9. yüzy�l�n hemen ba�lar�nda biz I. Ben-hadad’� iktidarda görüyoruz; Ben-hadad’�n,

bir Tabrimmon’un o�lu ve bir Hezion’un torunu oldu�u söylenmektedir. (belki bu Hezion,

Hezion klan�n�n bir üyesi olabilir) çivi yaz�l� vesikalarda Khadianu olarak geçer)

Yeni devlet, Suriye Çölü’nün kuzey kesimindeki egemenli� Zobahl� Hadadezer’in

siyasal mirasç�s� olarak devrald�; Ben-hadad iktidar�n�n ikinci yar�s�ndan kalan bir kitabesinde

(MÖ. Takriben 850’ler), ad� geçen kendisini, “Aram kral�” olarak adland�r�r ve bu husus,

Hamat kral� Zakir’in kitabesinde yer alan bilgilerle de teyid edilir. Bu kral�n isminin de bir

as�r önce Zobah taht�nda oturan selefi gibi Hadadezer olmas� tesadüfi de�ildir. Biz, belki

Damascus prenslerinin ta��d��� “Aram kral�” ünvan�n� An-namarah kitabesindeki Amru’l

Qais’�n ta��d��� “Bütün Araplar’�n kral�” ünvan� ile mukayese edebiliriz.185

�u halde, Aramiler’in Mezopotamya’daki, siyasal egemenli�i a�a�� yukar� MÖ. 950 ve

900 aras�na tarihlenebilir; Suriye üzerindeki egemenlik ise Davud’un Hadadzer üzerinde

kazand��� zafere ra�men, MÖ. 9. yüzy�la kadar sa�lanamam��t�. Hem �brani ve hem de Asur

vesikalar�n�n teyid etti�i üzere, dikkate �ayan bir zenginli�in bu Aramili kabile reislerinin

elinde toplanmas�, �üphesiz ticari faaliyetlerin sonucu idi. Suriye ve Kuzey Mezopotamya’n�n

kervan ticaretinde, develerden yararlanma yoluna gidilmesinin Aramiler taraf�ndan

185 W. F. Albright, a.g.e., s.535.

gerçekle�tirildi�ini daha önce ifade etmi�tik. Devenin yeni önemine uygun olarak hem Gozan

ve hem de Karkam��’ta MÖ. 9. yüzy�l Asur kitabelerinde yayg�nla�m��t�r.

MÖ. 10. yüzy�ldaki Arami sanat�, Zincili, Hamat ve Gozan’�n daha eski an�tlar�ndan

tan�d���m�z gibi, hemen hemen tamam�yla saf Suriye-Hitit sanat� idi. Bu Suriye-Hitit sanat�n�n

sahiplerinin halâ Samî olmad�klar�n� dü�ünmek, hata olur. Halep yak�nlar�nda bulunan

I. Ben-hadad’a ait Melcarth steli, mükemmel bir tablodur; saf aramca ile kaleme al�nm�� olan

ve MÖ. 9. yüzy�l�n a�a�� yukar� ortalar�ndan kalan bu steli süsleyen tanr� figürü henüz Asur

veya ça�da� Fenike sanat�ndan aç�kça etkilenildi�ini göstermez; o halâ Suriye-Hitit özelli�ini

korur. Hamat’da, MÖ. 9. yüzy�l�n ortalar�na kadar geç bir zamanda, Urkhilina (Irkhulina)

döneminde bile Hitit kitabelerinin ta�lara kaz�ld���n� biliyoruz, fakat bir as�r evvel, Tou’nun

o�lu Hadoram, karekteristik olarak Sami bir isim ta��m��t�.

Daha evvel yukar�da da belirtti�imiz gibi Aramiler asl�nda �am’al, Gurgum ve öteki

Hitit devletlerinde hiç olmazsa MÖ. 9. yüzy�ldan itibaren ve muhtemelen daha erken bir

dönemde nüfus bak�m�ndan hakim kavim idiler. Aramiler’in Hititli mazinin ölü kollar�ndan

tamam�yla kurtulmak amac�yla yapt�klar� giri�im, çok uzak bir geçmi�e dayanm�yordu.

Ancak, bu, Hititler’in bu bölgeden tamam�yla yok olduklar� anlam�na gelmez. Asl�nda,

Ermeniler’in hem fiziksel hem de linguistik bak�mlardan Hititlerden gelmi� olduklar�n�

kabullenmek için çok kuvvetli sebepler vard�r.186

2. ARAM� GÖÇLER�NE GENEL BAKI�Ege göçlerinden sonra Mezopotamya'da Kas (III. Babil), Kuzey Suriye'de Mitanni ve

Anadolu'da Hitit devletleri gibi, Önasya'n�n siyasi hayat�nda büyük rol oynayan MÖ. 2.

Biny�l’�n büyük devletlerinin ortadan kalkt��� ve onlar�n yerine birtak�m kabile devletlerinin

kuruldu�u görülür.187

Fakat bu devletlere ait ar�ivlerin neredeyse tamam� kaybolmu�tur. An�tlar da yok deni-

lecek kadar azd�r. Bu yüzden bunlar hakk�ndaki bilgileri, sadece zaman zaman buralar� istilâ

etme�e giri�en Asurlular’�n bu seferler hakk�ndaki tabletleri, daha sonralar� için ise �srail

peygamberlerinin kitaplar� ve baz� yaz�tlardan ö�renmekteyiz..188

Bu kabile devletleri, MÖ. 12. Yüzy�l’dan sonra çok geni� bir alana da��lm��lar ve yeni

yeni küçük prenslikler halinde ortaya ç�km��lard�r. Bu alan Basra Körfezi’nden Güneydo�u

186W. F. Albright, a.g.e., s.536.187 Ekrem Memi�, Eskiça� Türkiye Tarihi s.155188 M.�.,Günaltay, Yak�n �ark Suriye ve Filistin, s.133

Anadolu Bölgesi’ne, Ürdün bozk�rlar�ndan Anti-Lübnan Da�lar�’na kadar çok büyük bir

bölgeyi kaps�yordu.189

Bat� Asya kavimlerinin, Ege göçlerine kar�� mücadele verdikleri s�rada Elam kral�

�utruk-Nahhunte (MÖ. 1190-1150), Babil'i ele geçirmi� ve o güne kadar mabetlerde

korunan Sümer, Akkad ve Hammurabi ça�lar�na ait bütün eserleri ganimet olarak Sus'a

götürmü�tü. Böylece, bu k�ymetli sanat eserleri Arami çapulcular�n�n elinden kurtulmu�tu.

Nitekim bu kral�n ölümünden on y�l sonra I. Nabukadnezar (MÖ.1140 -1120), Elamlar'�

memleketten ç�karmay� ba�arm�� ve Pa�e sülalesi de denilen IV. Babil Sülalesi’ni kurmu�tu.

Ayn� dönemde, Babil'in kuzeyinde bulunan Asur devleti de, bulundu�u co�rafî

bölgenin uzakl��� dolay�s�yla Ege göçlerinin y�k�c� etkisinden kurtulmu�tu. �imdi ise,

ekonomik yönden güçlenmek için, Do�u Akdeniz sahillerini ele geçirmeyi amaç edinmi�ti.190

Ancak, Hitit Devleti’nin Ege göçleri ile y�k�lmas�ndan sonra, Asur devleti, kolayl�kla

gerçekle�tirmeyi dü�ündü�ü bu amac�n�n gerçekle�mesi a�amas�nda , hiç beklemedi�i yeni bir

tehlike ile kar��la�m��t�. Bu tehlike, Arami göçleri idi. Gerçekten de Ege göçlerinin sebep

oldu�u kar���kl�klardan çöl sakinleri de yararlanma�a kalk��m��lar ve kültür merkezlerine

do�ru ak�n etme�e ba�lam��lard�. Tarihte, Samî kavimlerin üçüncü büyük göçünü olu�turan

Arami göçlerinin en önemli özelli�i, Ege göçleri gibi yak�p y�k�c� bir ak�n �eklinde de�il,

tersine aral�ks�z bir s�z�nt� halinde as�rlarca devam etmesidir. ��te bu nedenle, Asur Devleti,

geli�imini yava� ve devaml� ad�mlarla yapamam��, de�i�ik zamanlarda ilerlemelere ve tekrar

gerilemelere maruz kalm��t�r.191 Yüz ya da iki yüz y�l kadar süren yerle�me sürecinden sonra,

yani MÖ. 11. ve 10. as�rlar� kapsayan dönemlerde bu küçük fakat etkili Arami prensliklerinin

"alt�n dönemlerini" ya�ad�klar� görülmektedir. Bu s�rada Asur imparatorlu�u henüz en geni�

s�n�rlar�na varabilecek kadar güçlenmi� olmad��� gibi, çevresindeki di�er devletler de onlar�

y�kabilecek kadar etkili de�illerdi.192

3. ARAM�LER DÖNEM�NE A�T KAYNAKLARAramiler, MÖ. 14. Yüzy�l’da Suriye'nin do�u s�n�rlar�nda görünme�e ba�lam��lard�r.

Bunlar önce Kuzey Mezopotamya'n�n da�l�k bölgelerinde dola��yorlard�. Kendilerine verilen

Aram ad� as�l adlar� de�ildi. Bu ismi onlara Kaldeliler vermi�lerdi. F�rat ve Dicle'nin alçak

havzas�nda oturan halk, kendi memleketlerine oranla ve da�l�k bölgelerde dola�an bu halka

189 Recep Y�ld�r�m, Önasya Tarih ve Uygarl�klar�, s.104.190 E. Memi�, a.g.e., s.155.191 E. Memi�, a.g.e., s.156.192 R.Y�ld�r�m, a.g.e., s. 104,105

verdi�i “Da�l�lar” anlam�na gelen Aramî ad� tabletlere geçmi�, bu nedenle tarihe mâl

olmu�tur. Nas�l ki 3. Bin ortalar�nda Sinearl�lar’�n F�rat'�n bat�s�nda görünen Samîler’e Bat�l�

anlam�na verdikleri Amurru (MAR. TU) ismi de bu zamanlarda Suriye'de ya�ayan Samîler’in

ad� olarak bugüne kadar gelmi�tir.

Mezopotamya'n�n do�u ve kuzey bölgelerindeki yaylalarda, da�l�k bölgelerde oturan

kavimler gibi, Aramiler de zengin ve verimli Sineara inmek, bay�nd�r ve geli�mi� Sümer-

Elam ülkelerine yerle�mek amac�n� güdüyorlard�. Fakat önceleri Sinear'a hâkim olan Kaslar,

sonra da Asurlular, onlar�n bu amaca eri�melerine engel olmu�lard�. MÖ. 14. Yüzy�l’a ait

Asur yaz�tlar�nda Kuzey Mezopotamya'daki Aramiler’le olan sava�lara dair kay�tlar

bulunmaktad�r.

Aramiler, 14. Yüzy�l’da ihtimal ki Asurlular’�n tazyiki ile F�rat'�n bat�s�na geçmek

zorunda kalm��lar, bir k�sm� Lübnan eteklerine kadar bat�ya, bir k�sm� da Arabistan içlerine

kadar Filistin'in güneydo�usuna yay�lm��lard�r.

Bunlar�n Suriye ye Filistin s�n�rlar�na sokulma�a ba�lad�klar� zamanlarda kuzey ve

orta Suriye Hititler’in, güney Suriye ve Filistin ise firavunlar�n otoriteleri alt�nda

bulunuyordu.193

El - Amarna mektuplar�yla Asur kaynaklar�ndan MÖ. 2. Bin’de Suriye - Filistin'e

girme�e çal��an Arami gruplar�n�n Habiru'lar, Ahlamu'lar, Sutu'lar ve Hattu'lar adlar�nda bir-

tak�m boylardan mürekkep olduklar� anla��lmaktad�r. Jerusalem (Kudüs) prensinin Firavun

IV. Amenofis’e yazm�� oldu�u bir mektup, bu boylardan en kuvvetlisinin Habiru'lar�

oldu�unu belirtmektedir.

MÖ. 1200 y�llar�nda Hitit �mparatorlu�u’nun da y�k�l���nda etkili olan “Deniz

Kavimleri” olay�, Anadolu ve kom�u baz� ülkelerde bir süre için bile olsa bir “karanl�k

ça�lar” dönemi yarat�r. Yak�ndo�u bu karanl�k dönemden kurtuldu�u zaman, Anadolu’da ve

Kuzey Suriye’de yeni bir siyasal örgütlenme ve güç da��l�m� do�ar. Bu yeni güç da��l�m�

içinde önemli bir yeri, yöreye yeni gelen Aramiler olu�tururlar. �lk kez I. Tiglat-Pileser

döneminde (MÖ. 1115-1077) Ahlame Arame (Ahlame armaya: göçebe kabileler) olarak söz

edilen Aramiler, yörenin siyasal ve kültürel yap�s� üzerinde önemli de�i�ikler yaparlar.194

193 M.�. Günaltay, a.g.e., s.133� burada geçen Habirular’�n, �braniler oldu�unu zannediyoruz.194 Altan Çilingiro�lu, Urartu ve Kuzey Suriye Siyasal ve Kültürel �li�kiler, Ege Üniversitesi Bas�mevi, �zmir-1984, s. 31.

4. ARAM�LER’�N IRKI MESELES�Aramiler, önceden beri Sami'lerden say�l�yor, bunlar�n Önasya'da görünü�leri,

Samîler’in Arabistan'dan üçüncü defa göç etmeleriyle aç�klan�yordu. Fakat Fenikeliler gibi

Aramiler’in men�ei meselesi de son zamanlarda tart��ma konusu olmu�, ortaya yeni bir

görü� ortaya at�lm��t�r.195

Aramiler’in de Kenanl�lar gibi Samî olmad�klar�n� ileri sürenlere göre Arami tipi,

Samî tiplerin örne�i olan halis Arap tipinden çok farkl�d�r. Saf Samî tipler uzun kafal�

(Dolikosefal) olduklar� halde Aramiler’e ait heykellerde, kabartmalarda, mezarlardan

ç�kar�lan iskeletlerde kafalar�n brakisefal olduklar� görülmektedir. Aramiler geni�

kafalar�, burunun kemerlili�ini gösterecek surette bas�k ve arkaya meyilli al�nlar�yla

Samî tiplerden ayr�lmaktad�rlar. Bu devirlere ait M�s�r an�tlar�yla Asurlular’dan kalan

kabartmalarda Aramiler’in bu tipi pek güzel seçilebilmektedir.

Öte yandan kökü Tevrat'�n Tekvin (Genesis) kitab�na dayanan eski gelene�e kap�larak

Aramiler’i Samîler’den sayanlar ise, bunlar�n ya MÖ. 15. asr�n son yar�s�nda veya 14. asr�n

ilk yar�s�nda Arabistan'dan Suriye'ye gelmi� olduklar�n� iddia etmektedirler. Halbuki Sinear

tabletlerinde bu kavme verilen Da�l�lar yani Aramiler ad� bunlar�n Arabistan'�n kumlu

sahralar�ndan geldiklerinin bir196 damgas� olarak bu zamana kadar ya�am��t�r. Arabistan çölle-

rinden, bat� s�n�rlar�na gelen halka Sinearl�lar’�n Da�l�lar de�il, çöllüler ad�n� vermeleri çok

do�ald�. Halbuki bunlara çöllü anlam�na gelen bir isim de�il, Da�l�lar demek olan Aramiler

ismini vermekle, köklerini aç�k olarak belirtmi�lerdir. Bunlardan önce Arabistan'dan Sinear'�n

bat� s�n�rlar�na gelmi� olan Samîler’e Da�l�lar anlam�na gelen bir isim de�il, Bat�l�lar

anlam�na gelen Amurrular ad� verilmi� olmas� da bunu desteklemektedir.

Sinearl�lar, Aramiler’i ilk olarak memleketlerinin bat�s�nda de�il kuzeyinde

tan�m��lard�r. Asur kaynaklar� da, bunlar�n Kuzey Mezopotamya da�l�k bölgesinde

ya�ad�klar�n� ve Asurlular’�n onlarla buralarda çarp��t�klar�n� tespit etmektedir. Gerçekten

Aramiler’in Suriye'yi ilk defa kuzey do�udan s�k��t�rm�� olmalar� da bunlar�n yukar�

Mezopotamya'n�n da�l�k bölgelerinden inmi� olduklar�n� göstermekledir.

Bir eserindeki iddias�n� sonraki kitab�nda çürütmekte olan Rene Grausset'nin

Aramiler’in önce Arabistan'dan güney Sinear’a gelmi�, sonra da buradan Suriye'ye geçmi�,

olduklar� yolundaki yaz�s� tarih olaylar�na uymamas�yla kendili�inden çürümektedir.

Çünkü bu konuda bilgisi ve yetkisi pek az olan bu ki�inin Aramiler'in Arabistan'dan

göçtükleri zaman olarak gösterdi�i 1450-1350 aras�, Sinear'a hâkim olan sava�ç� Kaslar’�n

195 M.�. Günaltay, a.g.e., s.134196M.�. Günaltay, a.g.e., s.135

(III. Babil) (Kassit) zamanlar�na denk gelmektedir. MÖ. 1551-1450 tarihleri aras�nda Sinear’a

hâkim olan Karainda�, I. Kada�-manharbe, II. Burnaburiya� gibi güçlü hükümdarlar�n açl�k

yüzünden Arabistan çöllerinden ta�an bedevi sürülerini memleketlerinin en bay�nd�r ve en

zengin bölgesine sokmamalar� do�ald�r. Gerçekten bunlar güney Sinear’� ele geçirmi�

olsalard�, bu kadar önemli bir olay�n bir �ekilde tabletlerde izini bulmak gerekirdi. Oysa, bu

tarihler aras�nda Aramiler’in Güney Sinear’� istilâ etmi� olduklar� hakk�nda hiç bir delil

bulunmam��t�r.

Aramiler brakisefal olduklar�na ve Suriye'ye Mezopotamya'n�n kuzey bölgesinden

gelmi� bulunduklar�na göre bunlar� Samîler’den saymak, gerçe�e uygun olmayan kuru bir

iddia gibi görünmektedir. Bunlar�n b�rakt�klar� kitabelerin Samî dil ile yaz�lm�� olmas�, hiç bir

zaman kendilerinin �rki bak�mdan Samî olduklar�n� ispat edemez. Çünkü tarih boyunca Suriye

ve Irak'a inmi� olan ve ba�ka �rklara mensup bulunan kavimlerin buralarda bir müddet sonra

eski dillerini unutarak Samî lehçeyi alm�� olduklar�n� biliyoruz.

Aramiler'in Samî olduklar�n� son zamanlardaki arkeoloji buluntular� da do�rulam��t�r.

MÖ. 14. Yüzy�l’da Suriye’deki küçük prensler ve valiler taraf�ndan firavun IV. Amenofis'e

(1370-1352) gönderilen ve Tel-Amarna harabesinde bulunan mektuplarla Hititler’in

Bo�azköy ar�ivinde Aramiler’den Habiru ad�yla bahsedilmektedir. Bu belgeler, Arami ad�n�n

bunlara Sinearl�lar taraf�ndan verilmi� oldu�unu ve kendi aralar�nda Habiru ve yukar�da

söyledi�imiz di�er boy adlar�yla an�ld�klar�n� göstermektedir.

Amarna mektuplar�nda Habirular’�n Filistin'i ve Suriye’yi tehdit ettiklerinden ac� ac�

�ikâyet edilerek bunlara kar�� firavundan yard�m istenilmekte, Bo�azköy ar�ivinde ise

Habirular Suriye bölgesinde önemli bir kavim olarak belirtilmektedir.

Tel-Amarna mektuplar�n�n bulunarak çözüldükleri zamanlarda Habiru ad�n�

�srailo�ullar�’n�n �branice adlar� olan �bri'ye benzetenler, bu mektuplarda Suriye prenslerinin

korktuklar� kavmin Yahudiler oldu�u iddias�nda bulunmu�lard�. Fakat, bugün Eski Önasya

tarihiyle u�ra�an bilginler aras�nda Habirular’�n Aramiler oldu�undandan �üphe eden çok

azd�r. Gerçekten, ilk defa Filistin'de tarih sahnesine ç�kan Yahudiler’in 14. yüzy�l’da bütün

Suriye ve Filistin prenslerini titretecek ve firavundan yard�m istetecek kadar kuvvetli ve

kalabal�k bir unsur olmad�klar� tarihte bilinen bir gerçektir. �srailo�ullar�’n�n fazla �i�irilmi�

bir nevi zafer destan� olan Ahdi-atik� kitaplar�nda bile bu hakikat pek aç�k olarak

belirmektedir.

� Eski Ahit (Tevrat)

Bu s�rada Suriye ve Filistin s�n�rlar�nda görünen ve yerli prensleri titretecek kadar

kudretli olan tek kavmin Aramiler oldu�u tarihçe kesin bir gerçek oldu�una göre, El-

Amarna197 mektuplar�ndaki Habiru'lar�n ancak Aramiler olaca��na �üphe yoktur. Çok

geçmeden bunlar, bütün Suriye'ye hâkim olmu�tur. �am'da, Hama'da, Tedmür'de, Soba'da,

Moab'da, Amman'da, Edom'da ba��ms�z prenslikler kurmu�lard�r. Aramiler’den bir grup da

Sinear’� zapt ederek burada en kudretli Asur krallar�n� y�llarca u�ra�t�racak bir hükümet

meydana getirmi�lerdir.198

Amarna ar�ivinin bulunmas�ndan sonra Babil'de ke�fedilen baz� tabletler de

Aramiler’in Samî �rkla hiçbir münasebetleri olmad���n�, bunlar�n Mezopotamya kuzeyindeki

Subaru'lar, Hurriler gibi Asyanik denilen Orta Asyal� boylara mensup bulunduklar�n� ortaya

ç�karm��t�r. Bu tabletlerden Scheil taraf�ndan çözülenlerin birinde MÖ. 1972 tarihlerinde ha-

yatta olan Larsa'n�n Elam’l� kral� Rim-Sin'in hizmetinde Habirular’a mensup subaylar

bulundu�u yaz�lm��t�r. Bu tablet, Habirular’�n Amarna mektuplar�ndan en az alt� yüzy�l

önceden beri Mezopotamyal�lar taraf�ndan tan�nd�klar�n�, ayl�kl� asker olarak Sinear

ordular�na girdiklerini göstermektedir.

Son zamanlarda bulunan ba�ka bir tablette Habira sözüyle birle�mi� iki büyük adam

ismi okunmu�tur. Tableti çözen uzmanlar, "Habira,, kelimesinin Habirular’dan manâs�n� ifade

etti�ini do�rulamaktad�r. Bu uzmanlar, Habirular’dan olan bu �ki adam�n adlar�n�n da Samî

lehçeden ve Samîlere mahsus adlardan olmad�klar�n� belirtmi�lerdir. Asyanik lehçeden olan

bu adlar�n bugün Kaslar’a mahsus isimler olduklar� kesin olarak kan�tlanm��t�r. Bu hususu

göz önüne alan Halevvy, Scheil, Hilprecht, Reisner ve Lagrange gibi bilginler Habirular’�n

Kaslar’la ayn� soydan, yani Orta Asya'dan gelen göç dalgalar�ndan olduklar�n� iddia

etmi�lerdir.199

Bütün bunlar, Tevrat'taki uydurma nesb cetveline uyularak geçmi�ten beri tarihi bir

gerçek gibi kabul edilmi� olan meselelerden birinin, yani Aramiler’in Samî olduklar�

iddias�n�n ne kadar gerçek d��� oldu�unu belirtmektedir.

Aramiler, 18. Sülale firavunlar�ndan IV. Amenofis’in damad� ve halefi Smenkhare

zaman�nda �iddetlenen ihtilâl hareketinin M�s�r'� zay�f dü�ürmesinden faydalanan Hititler’in

Kade�'e kadar ilerlemesini f�rsat bilerek Suriye'ye yay�lm��lard�r. M�s�r'da 19. sülalenin

kurulu�una kadar geçen kar���k devir, Aramiler’e yay�ld�klar� bölgelerde yerle�mek imkân�n�

vermi�ti. MÖ. 14. Yüzy�l sonlar�na do�ru, Horemheb, M�s�r'�n sars�lan nüfuzunu yeniden

197 M.�. Günaltay, a.g.e., s.136,137198 M.�. Günaltay, a.g.e., s.138199M.�. Günaltay, a.g.e., s.138

kurmak üzere ç�rp�n�rken, Oront vadisine yay�lan ve buralardaki Amurrular’la kar���p

kayna�m�� olan Aramiler, yukar� Suriye ve Naharina ile beraber Hititler’in nüfuzlar� alt�nda

bulunuyorlard�. Filistin ise Habirular’la (Arami) Bedevi Samîler’in (�assu) çarp��ma alan�

olmu�tu. Yukar� ve a�a�� Kezenu'da firavunlar�n otoritesi iyice zay�flam��t�.

Asur krallar�ndan I. Salmanassar (1280-1260) Hititler’i yandan tehdit edebilecek bir

kudret belirtti�i zamanlarda Aramiler art�k Suriye'de hat�r� say�l�r bir varl�k olmu�lard�. Hitit

kral� III. Hattu�ili (1281-1260) taraf�ndan Babil'deki Kas (III. Babil) kral� Kada�man-Turga'ya

gönderilmi� olan bir mektupta Aramiler'in bu zamanlarda Suriye'de önemli bir güç

olduklar�n�n belirtildi�i görülmektedir.

Bu dönemde Hellespont'un yani bugünkü Çanakkale Bo�az�’n�n ötesinden gelen bir

tazyikle Anadolu'ya akm�� olan Kuzey ve Deniz kavimleri, deniz ve kara yoluyla Suriye'ye

sokulmu�, Aramiler’in gitmek istedikleri alanlara yay�lm��lard�r. Firavun II.Ramses ile Hitit

Kral� III. Hattu�ili aras�ndaki MÖ. 1280 tarihli antla�ma, Suriye ve Filistin'de bir huzur devri

ba�latt���ndan Aramiler, bundan faydalanarak yerle�mi�, kuvvetlenmi� ve yukar�da

söyledi�imiz gibi, Hama'da, Soba'da, Tedmür'de, Moab'da, Amman'da, Edom'da ileride

geli�ecek olan Arami prensliklerinin temellerini kurmu�lard�r. Kuzeydekiler Hititler’in

güneydekiler de firavunlar�n hegemonyalar� alt�nda serpilmi� ve geli�mi�lerdir.200

MÖ. 1230-1195 tarihleri aras�nda Anadolu'da Hitit Krall���’n�n çökmesi, M�s�r'da 20.

sülalenin III. Ramses’ten sonra zay�flamas�, Suriye ve Filistin halk�na, kendi kaderini

serbestçe belirlemek f�rsat�n� vermi�ti. Bir aral�k Asur kral� I. Tiglatpileser Kuzey Suriye

üzerine yüklenmi�, Akdeniz’e kadar inmi�tir. Yaz�tlardan birinde tanr�lar�n sava�

meydanlar�nda kendisine zaferler kazand�rd���n� anlat�rken: “Memleketler, da�lar ve

�ehirler zaptettim. Lübnan da�lar�na kadar altm�� kral ile sava�t�m” demektedir. Fakat

kendisinden sonra gelenler bu h�z� tutturamam�� olduklar�ndan Suriye yine d�� güçlerin

etkisinden kurtulmu�tur. Do�uda Asurlular’�n, güneybat�da M�s�rl�lar’�n sald�r�s� güçlerini

Suriye ve Filistin’deki Samî ve Samîle�mi� kavimlere bütün kabiliyetlerini gösterebilecek bir

devir açm��t�. MÖ. 11. Yüzy�l’dan 7. Yüzy�l’a kadar süren zamanda bu kavimler, karada ve

denizde gerçek bir hakimiyet kurmu�lard�r. Fakat, bu kavimlerin üstünlü�ü, askeri de�il, ticari

ve iktisadi bir üstünlüktür. Bu dönemde F�rat’tan Nil’e kadar uzanan bölgelerde yabanc�

hiçbir devletin nüfuz ve etkisi kalmam��t�. Bu bölgelerde küçük prensliklerin kendi

geleceklerini kendilerinin tayin edebilecekleri elveri�li zaman ba�lam��t�.

200 M.�. Günaltay, a.g.e., s.139

�ç ve Kuzey Suriye’deki Aramiler, Suriye sahillerindeki Fenikeliler, Filistin

k�y�lar�ndaki Filistler, Kenan ilindeki �braniler bu f�rsattan yararlanarak ba��ms�z birer

hükümet kurdular. Oront’un yukar� k�sm�ndaki Hama, Soba prenslikleri de ba��ms�zl�klar�n�

kazand�lar.201

5. F�L�ST�N’DE ARAM�LERAnti Lübnan ile Suriye çölü aras�ndaki vahada ya�ayan eski Amurrular yurduna ak�n

eden Aramiler, buralardaki çe�itli unsurlardan meydana gelen halk� hükümleri alt�na alm��,

MÖ. 12. Yüzy�l’dan ba�layarak merkezleri eski Ki-Ma�k ve Orant üzerindeki Hama ile

Sam'al (Zincirli) olmak üzere birer hükümet kurmu�lard�r.

Buralardaki halk, Hurriler, Hattiler, Mitanniler, Amurrular, Kenanl�lar gibi türlü etnik

gruplar y���n� halinde bulunuyorlard�. MÖ. 2. Bin ba�lar�nda en kalabal�k unsuru te�kil eden

Amurrular hâkim durumu elde etmi� olduklar�ndan, do�al olarak dilleri de zamanla bütün

unsurlar�n ortak dili olmu�tu. Aramiler buralara yerle�tikleri zaman, genellikle konu�ulan

lehçe Amurrular’�n Samî dili idi. Amurrular’�n prensli�ine varis olan Aramiler onlar�n dille-

rine ve dinlerine de varis olmu�lard�r.

Fakat türlü kavimlerin kar��mas�ndan olu�an bu halk�n konu�tu�u lehçe do�al olarak

Arabistan içlerinde konu�ulan saf Samî lehçe de�ildi. Bu lehçe, bütün etnik gruplar�n ana

dillerinden olu�an Samî dili kal�b�na sokarak ald��� bir çok sözle kar��m�� bulunuyordu.

Aramiler, Dicle ve F�rat'tan Kerkha'ya, Akdeniz'e kadar olan alanda göçebe halinde

ya�ad�klar� gibi, Filistin'in do�u ve güney bölgelerine de yay�lm�� bulunuyorlard�. Asur

krallar�ndan III. Tiglatpileser’e ait bir yaz�tta Dicle boylar�ndan �skenderun Liman�’na kadar

uzayan bölgede 25 Arami kabilesinin bulundu�u haber verilmektedir.

Aramiler’in Asur kaynaklar�nda Amurru memleketinin Aramileri denilen birle�ik

zümrelerine gelince, bunlar Kuzey Suriye'nin verimli bölgesiyle Anti Lübnan ve Suriye çölü

aras�ndaki verimli vahada önceden kurulmu� olan Kima�k ve Hama prenslikleri idi.

Sam'al prensli�inin de yeni Hatti-Arami karmas� oldu�u anla��lmaktad�r. Dicle

�rma��ndan �skenderun Körfezi’ne kadar uzanan bölgede dola�an Aramiler, Kuzey

Suriye’deki küçük Arami prensleriyle �am krallar�na insan ve malzeme temin etme vazifesini

görüyorlard�. �am'�n güneyinde Maveray� - Ürdün çevresine yay�lan Aramiler de buralarda

Soba, Moab ve Amon ve Edom prensliklerini kurmu�lard�r.

201 M.�. Günaltay, a.g.e., s.140.

MÖ. 1. Bin’de Suriye çölünden Kuzey Arabistan'da Medayini-Salih'e do�ru yay�lan ve

gelecek zamanlardaki Nabatî'lerin atalar� olan Nabateu'lar�n da Aramiler’den olduklar�

san�lmaktad�r.202

Kuzey ve Güney Aramîleri, ilk zamanlarda kuvvetli rakiplerle kar��la�maks�z�n,

geli�melerine devam etmi�lerdir. Fakat Filistin'de Kenan iline yerle�en �branîler, sahil

boyundaki Filistler’i ve di�er küçük gruplar� y�pratarak egemenlikleri alt�na ald�ktan sonra,

geçici bir zaman için Aramiler’in tehlikeli bir rakibi olmu�lard�r. Bu zamanlardaki �brani kral�

Davud (1010-955), Aramiler’in Maveray�-Ürdün'deki küçük Soba prensli�ine son vermi�ti.

Fakat son hükümdar�n �öhretli generali I. Razon (veya Hezion) Süleyman'�n (955—935) ilk

y�llar�nda Kima�k'a çekilerek buradaki Aramiler’in ba��na geçecek, �braniler’in elinden

Suriye hegemonyas�n� alacak olan bir sülale kuracakt�r.

Moab ise, daha sonralar� Me�a adl� kral�n�n �srail kral� Akhab ile yapt��� sava�larla

tarihe girmi�tir. Bunlar�n güneyindeki Ammem krall��� ile bat�da Negeb, güneyde K�z�l

denize kadar uzanan Edom Krall���, Yuda Krall���’n�n Arabistan yollar�na do�ru

geni�lemelerine engel olacaklard�r.

�üphe yok ki bu küçük krall�klar�n yank�lar� ve Tevrat kronikleriyle zaman�m�za kadar

gelebilmi� olan bir tarihleri vard�. Ancak, bunlar�n as�llar� karanl�klara gömülmü� oldu�u gibi

buralarda mahalli an�tlar da pek azd�r. Bunlar aras�nda Me�a'n�n Aramca yaz�t� MÖ. 1. Bin’de

Maverayi-Ürdün'deki Aramiler’in siyasi durumlar�n� az çok ayd�nlatmaktad�r.

Kuzey Arami prensliklerinin en güçlüsü Kima�kt�r. En son y�k�lan� da Hama

Krall���’d�r.

Asur yaz�tlar� ile Tevrat, Kuzey Arami tarihini az çok ayd�nlatmaktad�r. Güney

Aramileri hakk�ndaki bilgimiz ise hemen hemen �braniler’in çok eksik olan rivayetlerine

dayanmaktad�r.203

6. HAMA VE K�MA�K PRENSL�KLER�MÖ. 11. Yüzy�l’da Kuzey Arami prensliklerinin en güçlüsü Hama'da kurulmu� olan

prenslikti. Fakat MÖ. 10. Yüzy�l ba�lar�ndan itibaren �am prensli�i kuvvetlenmi�, Arami

hegemonyas�n�n merkezi olmu�tur.

Amurrular ülkesine varis olan Hama ve �am hükümetleri, politikada kabiliyetli eski

Amurru prensi Aziru'nun dirayetini canland�ran krallar yeti�tirmi�lerdir. Bu durumda her iki

202 M.�. Günaltay, a.g.e., s.142.203 M.�. Günaltay, a.g.e., s.143.

prenslik, hayatlar�n� çarp��malarla geçiren Fenike ve �brani krallar�n�n rekabet ve ölçüsünde,

Asur selinin bütün Suriye ve Filistin'i kaplayaca�� zamanlara kadar ayakta durabilmi�lerdir.

Aramiler’in kuzey prenslikleri, yani Hititler’in Karkam�� krall��� gibi, Bekea'y� ve

Oront, Eleutheros, Leontes �rmaklar� yataklar� boyunca denize giden yollar�, Asurlular’a kar��

uzun süre kapamay� ba�arm��lard�r.204

�am Aramileri’nin tan�d���m�z ilk krallar� I. Razon’dur. Soba Aramileri’nin son

prensesi Hadader'in generallerinden olan Razon, bu prensli�i y�kan Davud'un o�lu ve halefi

Süleyman (970-930) zaman�nda �am'a çekilerek buradaki Aramileri bir araya toplam��,

burada Süleyman'�n ölümüne kadar �braniler’le çarp��m��t�r.

Razon'un haleflerinden Tabrimon ve I. Ben-Hadad M�s�rl�lar’la Asurlular’�n iç

kar���kl�klarla u�ra�malar�ndan, �braniler’in de Süleyman'dan sonra parçalanarak birbirleriyle

bo�u�an iki hükümete ayr�lmas�ndan faydalanarak �am Devleti’ni geni�letmi�, Lotanu’nun�

egemenli�ini ele geçirmi�lerdir. Bir zamanlar I. Ben-Hadad Filistin'in �srail Hükümeti’ne ait

kuzey bölgesini istilâ ederek, �srail Kral� Omri'yi (885) ba�kentinde Aramiler’e özel bir

mahalle yap�lmas�na izin vermeye zorlam��t�r.

Bu zamandan itibaren �am Aramîleri’yle Filistin �branileri aras�nda bazen bir taraf�n,

bazen de di�er taraf�n kazanmalar�yla sona eren çarp��malar ba�lam�� ve devam edip gitmi�tir.

Önasya'n�n kara ticaretini ellerine alan Aramîler, birbirleriyle çarp��an �srailo�ullar�

hükümetlerinden bir miktar toprak alarak Akdeniz’e ç�kmak, Akkâ'da Fenikeliler’in Tir

limanlar�na kar�� bir ticaret liman� kurmak amac�n� güdüyorlard�. Bu siyaset, deniz ticaretinin

ellerinden al�naca�� endi�esine dü�en Fenikeliler’le, topraklar�n�n zapt edilmek

istenilmesinden hakl� olarak endi�elenen �srailo�ullar� devletlerini, �am Aramileri’ne dü�man

etmi�ti.

�srail Kral� Akhab (873-851), �am Aramileri’ni daha tehlikeli gördü�ü için rakibi olan

Fenike ve Yahuda hükümetleriyle anla�mak siyasetini gütmü�, bu yolda giri�imlerde

bulunmu�tur.

�srail Krall��� topraklar�nda yeti�tirdi�i bu�daylara büyük ihtiyac� olan Fenike'nin Tir

(Sur) kral� Itobaal (887-856) bu teklifi derhal kabul etti. �am kral� Hadadezer’in(Ben-Hadad

veya Adadidri) Akdeniz’e ç�karak deniz ticaretinde Fenikeliler’e rakip olmas�na f�rsat

vermemek için Akhab'la bir antla�ma imzalad�. Aralar�ndaki birlikteli�i kuvvetlendirmek için,

k�z� Jezabel'i Akhab'a verdi.205 Sonra Kudüs kral� Josafat (874-849) da bu antla�maya al�narak

204 M.�. Günaltay, a.g.e., s.144.� Lotanu: Mezopotamya’n�n kuzeyinden Önasya’ya kadar olan bölgeye verilen isimdir.205 M.�. Günaltay, a.g.e., s.145.

karde�ler birli�i tamamland�. Akhab, bu antla�malarla memleketinin bat� ve güney s�n�rlar�n�

emniyet alt�na alm�� oldu�undan, �am Arami Krall���’n�n en güçlü zaman�nda (855

tarihlerine do�ru) Hadad-ezer'in �iddetli ak�nlar�n� bütün kuvvetiyle kar��layabildi. Kendisini

ba�kentinde çeviren Arami kral�n�, sonunda ku�atmay� terk ederek �am'a çekilmek zorunda

b�rakt�. Ertesi y�l da Taberiye Gölü’nün do�usunda Afek ovas�ndaki sava�ta Aramiler’i

peri�an ederek, Kral Hadadezer'i de esir etti.

Fakat, Suriye ve Filistin'in yerli prensleri birbirleriyle çarp��t�klar� bu zamanlarda

Asurlular bütün Önasya için büyük bir tehlike olmaya ba�lam��t�. Büyük bir komutan fakat,

amans�z bir kral olan II. Asurnasirpal (884-858) Kalah �ehrinde kendisine yapt�rm�� oldu�u

muhte�em saray harabesinde ele geçen bir yaz�t�nda, MÖ. 877 y�l�nda Suriye'ye bir sefer

yapt���n�, Lübnan'dan Akdeniz k�y�lar�na ç�karak silâhlar�n� denizde y�kad���n�, Arad, Biblos,

Sidon (Sayda) ve Tir prenslerinden vergiler ald���n� haber vermektedir.

Kitabelerden birinde, dü�manlar�n�n gözlerini oydurmak, ellerini, kulaklar�n�,

burunlar�n� kestirmek ve nihayet onlar� kaz�klatmak veya diri diri gömdürmekle ö�ünen II.

Asurnasirpal F�rat boylar�nda ve Biblos eteklerinde görünmesinin Suriye ve Filistin

prenslerini nas�l titretmi� olaca��n� dü�ünebiliriz.

Büyük bir ihtimalle, Akhab da, Asurlular’�n uyand�rd�klar� korkunun tesiri alt�nda

amans�z dü�mana kar�� birlik kurmak ümidiyle, esir etmi� oldu�u Hadadezer'i serbest

b�rakm��t�r. Fakat, Suriye ve Filistin prenslerini korkutan büyük tehlike Asurnasirpal

zaman�nda de�il, o�lu ve halefi III. Salmanassar ( 858-824) devrinde ba�gösterdi.

III. Salmanassar, MÖ. 854 tarihinde Halep ve Kargam�� üzerine yürüdü�ü zaman

bütün Suriye ve Filistin büyük bir endi�eye kap�ld�. Hama kral� �rhuleni, bütün Suriye-Filistin,

Kilikya ve Fenike prenslerini mü�terek dü�mana kar�� koymak için yard�ma ça��rd�. Ba�ta

�am kral� Hadadezer, �srail kral� Akhab olmak üzere Irkat, Arad siteleri Mu�ru (Kilikya?) ve

12 Hitit prensi idaresindeki bölgeler, bu birli�e kat�ld�lar. Hama krall��� dahilindeki

Karkar'da, Asur kral�n� durdurmak istediler.206 Fakat III. Salmanassar birle�ik kuvvetleri

peri�an etti. 14 bin adam öldürdü ve 25 bin de esir ald� (854). Fakat her nedense �am üzerine

yürümedi. Bat�ya do�ru ilerleyerek deniz k�y�s�na kadar indi. III. Salmanassar bir yaz�t�nda

Karkar sava��n� anlat�rken; “Bir y�ld�r�m tanr�s� gibi tufan� and�ran ya�murlar ya�d�rd�m.

Dü�manlar�n ölülerini y��arak Orontos (Asi) �rma��n�n yata��n� de�i�tirdim”

demektedir.

206 M.�. Günaltay, a.g.e., s.147.

Asurlular çekildikten sonra Aramiler’le �srailiye aras�ndaki sulh ancak üç y�l sürdü.

�srail krall���na ait Ramot �ehrini i�gal etmi� olan �am Aramîleri’nin söz vermi� olduklar�

halde, buray� bo�altmamalar� �am ile San�ra aras�nda yeniden bir sava� ba�lamas�na sebep

oldu. Yahudi peygamberleri zafer müjdesini vermi� olduklar� halde, Akhab sava��rken bir ok

ile vurularak öldü. Müttefiki Yahudiye kral� Josefat da ölüm tehlikesi atlatarak güçlükle

Kudüs'e kaçabildi. Zafer müjdesi veren peygamberlerin de�il, ölüm ve felâket haberi yayan

Yumla'n�n o�lu Mi�e'nin kehaneti gerçek ç�km��t�. 849 tarihinde Asurlular tekrar Hama

Aramileri üzerine yürümü�lerdir. Buna kar�� Hitit ülkesinin 12 kral� ile Aramiler’in �am kral�

Hadadezer, Hama kral�n�n yard�m�na ko�tular. Fakat Astamaku'da ma�lup oldular. Üç y�l

sonra (846) 120 bin ki�ilik bir Asur ordusunun tekrar Hama ve �am üzerine yürüdü�ünü

görüyoruz. Bu muharebede Hadadezer ile �rakhuleni ordular� yine ma�lup oldular. Asur

ordular� çekildikten sonra, �am Arami kral�yla müttefik �brani krallar� yine birbirleriyle

bo�u�maya koyuldular.

Suriye Aramileri’yle �srail o�ullar�n�n iki hükümeti aras�nda sava��n patlak vermesi

kadar, sürüp gitmesinde de o zamanlarda ya�ayan iki Yahudi peygamberinin �lyas (Elie) ile

Elyesa’n�n (Elise) çevirdikleri entrikalar, ba�l�ca etken olmu�tu. Her iki peygamber, Baal'a

tapan Tir (Sur) kral�n�n k�z� Jezabel ile evlenen Akhab'�n mensup oldu�u Omri hanedan�n�

dinsizlikle suçluyor, bütün gayretleriyle bu sülâlenin ba��nda bulundu�u �srail hükümetini

y�kma�a çal���yorlard�.207 Bu iki peygamber, ayn� hususu Jazabel'in k�z� Athalie'yi o�lu

Joram'a alan Yahudiye kral� Josafat'a kar�� da besliyorlard�.

�ki Yahudi hükümetinin birle�ik ordular�n� yenen Arami hükümdar� Hadadezer'in

çevirdi�i Samari �ehrini zapt etmeyerek �am'a dönmesi, belki Elyesa peygamberi memnun

etmi�ti. Çünkü hasta olarak ba�kente dönen Hadadezer'in arkas�ndan o da �am'a gitmi�ti.

Hadadezer, hastal���na belki bir çare bulur ümidiyle generallerinden Hazael'i Elyesa'�n

ziyaretine gönderdi. Yahudi peygamberi bir çare bulmu� olmal� ki general Hazael, Elyesa'�

ziyaret edip saraya döndü�ü zaman, hükümdar�n� yata��nda bo�arak krall�k taht�na kendisi

oturdu.

Akhab'�n Ölümünden sonra yerine geçen o�lu Joram ile Juda kral� Okhozias günün

siyasi gere�i olarak birbirlerinin müttefiki, �am hükümetinin de akrabas� olmu�lard�, �srail

hükümetinin ba��nda bulunan Omri hanedan�na dü�man olan peygamberler, Hazael'i bunlar

aleyhine k��k�rtmakta devam ettikleri gibi, alttan alta bir isyan da haz�rl�yorlard�.

207 M.�. Günaltay, a.g.e., s.148.

Aramiler kral�n�n indirdi�i darbe Elyesa'n�n dinsiz sayd��� her iki �brani kral� aleyhine

haz�rlamakta oldu�u ayaklanman�n patlak vermesini temin etmi�ti. Elyesa'�n tensibi ile

ihtilâlcilerin ba��na geçen �srailiye generallerinden Jehu, hem hükümdara Joram ile Akhab'�n

yetmi� o�lunu, hem de Yahudiye kral� Okhoziyas ile Davud neslinden k�rk iki prensi

bo�azlatt�, �srail taht�na oturdu.

Suriye ve Filistin’de Yahudi peygamberlerinin haz�rl�klar� bu kanl� olaylar devam

ederken Asur kral� III. Salmanassar da Suriye’ye girmek üzere F�rat boylar�na dayanm��t�.

MÖ. 842 y�l�nda Anti Lübnan önlerinde meydana gelen kanl� sava�ta �am kral� Hazael

yenildi. Sava� alan�ndan peri�an bir halde kaçarak ba�kentine s���nd�.

III. Salmanassar, üzerine bu sava� sahnesini kazd�rm�� oldu�u dikili ta�ta "Hazel'i Ki-

ma�k'ta çember içine ald�m. Bahçelerini yak�p y�kt�m. Havran da��na kadar gittim.

Sonra Nehr - ül - Kelp kayal�klar�na indim.208 Bu s�rada Tir ve SidonIular’�n ve israil

kral� Jehu'nun vergilerini ald�m” demektedir.

Bu yaz�ttan anla��ld���na göre, peygamber Elyesa'�n yard�m�yla kanl� cesetler

üzerinden atlayarak �srailiye krall���na ç�km�� olan Jehu, Asur seline kar�� seyirci kalm��, �am

Aramileri’ne yard�m etme�i dü�ünmemi�tir. Oysa, Asur ç��� bir müddet sonra yaln�z

Aramileri de�il, Jehu'nun ba��na geçti�i �srail Krall���’n� da silip süpürecekti.

III. Salmanassar, hayat�nda o�ullar� aras�nda ba�layan mücadele ve bunu takip eden

isyanlar yüzünden Asurlular’�n Suriye s�n�rlar�nda görünmemeleri, buradaki yerli prenslerin

yeniden birbirleriyle sava�malar�na f�rsat verdi. �am kral� Hazael, �srailiye kral� Jehu'nun son

hareketini cezas�z b�rakmak istemeyerek �srailiye krall��� topraklar�na girdi. Önüne gelen

�ehir ve köyleri yakt�, y�kt�. Çocuklar�, gençleri k�l�çtan geçirmek suretiyle buralar�

mezbahaya çevirdi. Hazael, Asur sald�r�s�n�n duraklamas�ndan faydalanarak, �srailo�ullar�yla

anla�mak suretiyle yeni felâketleri önleme�e çal��aca��na, mücadeleyi h�zland�r�yordu. Bu

çarp��malar sonunda �srail Kral� Jehu Maverayi-Ürdün'ü kaybetti. O�lu ve halefi Joak-haz

(MÖ.814-798), zaman�nda �am kar��s�nda �srail'in durumu daha kötü oldu. Hazael, bu

krall���n hemen bütün ülkesini zapt etti. Joakhaz'�n elinde yaln�z ba�kent Samariya kald�. �am

Aramileri bununla da kalmad�lar. Kudüs'teki Juda Krall��� arazisini de tehdide ba�lad�lar.

Juda Kral� Joas �am'a vergi verme�i kabul etmek �art�yla sald�r�y� önleyebildi.

�am Aramileri’nin Lotanu krall�klar�na kar�� uzun zamandan beri süren üstünlü�ü,

Hazael'in o�lu II. Ben-Hadad zaman�na kadar devam etti. Fakat II. Ben-Hadad bu üstünlü�ü

koruyamad�. Hama prensine kar�� kurdu�u birlik sava� alan�nda muvaffak olamad�. Hama

208 M.�. Günaltay, a.g.e., s.150.

kral� Zakir, �am kral� Hazael'in ba�kanl��� alt�nda üzerine yürüyen Sam’al ve Malatya

prensleriyle beraber on prensin birle�mi� ordular�n� peri�an ederek Hazael kalesini

ku�atmadan kurtard�.

II. Ben-Hadad’�n bu ma�lubiyeti, �am Krall���’n�n kuvvetini ve Suriye-Filistin

prensleri üzerindeki otoritesini sarst�. �srail kral� Joas durumdan faydalanarak, zaman�nda

Hazael'in babas� Joakhaz'�n elinden alm�� oldu�u �ehirleri geri almay� ba�ard�.

Lotanu hegemonyas�, �srail taraf�na geçmi� gibi görünüyordu. Fakat, bu s�ralarda

tekrar ba� gösteren Asur tazyiki, bu durumu da altüst edecekti.

III. Salmanassar’�n hayat�nda o�ullar� aras�nda meydana gelen geçimsizlik ve

çarp��man�n yirmi sene kadar durdurdu�u Asur sald�r���, III. Adadnirari’nin Asur taht�na

ç�kmas�yla yeniden ba�lad�. F�rat'� a�an Asur ordular� �am'� çevirdiler. II. Ben-Hadad’�n

yerine geçmi� olan o�lu Mari (Ben - Hadad III) 'nin ordusu bozuldu.209 Kendisi de esir dü�tü.

Asur kral�, �am’dan büyük ganimetler elde etti. III. Adadnirari’nin ald��� ganimetler aras�nda

2500 talent gümü�, 20 talent alt�n, 3000 talent bronz, 5000 talent demir ile fil di�i bir karyola,

fil di�i bir taht ve say�s�z di�er e�ya bulundu�u yaz�lan tabletlerde, esir edilen kral Mari’nin

muzaffer Asur kral�n�n ayaklar�na kapanarak vasall��a kabulü ve affedilmesi niyaz�nda

bulundu�u da kaydedilmi�tir.

III. Adadnirari (MÖ. 810-782) bir yaz�t�nda bu seferini anlat�rken, “Hatti ve Amurru

memleketlerini ba�tan ba�a itaat alt�na ald�m. Tir, Sidon siteleriyle, �srail, Edom ve

Filistin memleketlerini a��r vergilere sald�m” demektedir.

Fakat III. Adadnirari Suriye ve Filistin’de çok kalmad�. �mparatorluk içinde ba�

gösteren kar���kl�klar, göçebe Aramiler’in Yukar� ve A�a�� Mezopotamya’ya ak�nlar�,

kendisini ordusuyla memleketine dönmek zorunda b�rakt�.

7. ARAM�LER’�N ASUR �MPARATORLU�UNA AKINLARIAsur kral�n�n ordusuyla memleketinden bu kadar uzakla�m�� olmas�, imparatorluk

çevresindeki göçebe Aramiler’e zengin Asur ve Babil bölgelerine yay�larak �ehir ve köyleri

ya�ma etmek f�rsat�n� vermi�ti. �am ve Hama’n�n Arami krallar� ordular�na kaynak olan

göçebe Aramilerin bu krall�klar üzerine yürüyen III. Adadnirari’yi arkadan vurarak onu geri

çekilmek zorunda b�rakmak için; belki �am kral�n�n tahriki ile bu harekete giri�mi� olmalar�

uzak bir ihtimal de�ildir. Asur kral� dönünceye kadar, Kuzey ve Güney Mezopotamya'ya

yay�larak her taraf� deh�et içinde b�rakan Arami boylar�ndan �tua'lar imparatorluk ba�kenti

209 M.�. Günaltay, a.g.e., s.152.

çevrelerine kadar sokulmu�lard�. Bunlar�n Asurlular’�n nüfuzunu sarsan hareketleri, bir çok

ayaklanmaya neden oldu�u gibi, do�u s�n�rlar� ötesindeki da�l�k bölgede (Medye'de)

kuvvetlenen Madai'lar�n da Asur �mparatorlu�u’nu tehdit etmelerine yol açm��t�.

III. Adadnirari’nin talihsiz halefleri bu isyanlar� bast�rmakla u�ra�t�klar�ndan 755’ten

önce F�rat boylar�nda görünemediler. Bu tarihte ancak Sam’al kral�n�n Kuzey Suriye'de sebep

oldu�u huzursuzlu�u bast�rmak için F�rat boylar�na inmi�lerdir. Son olaylar�n �am

Aramileri’ni zay�flatm�� olmas�, �srail kral� II. Jerobaam’�n Suriye krall���na kar�� hürriyetini,

belki de Lotanu hegemonyas�n� kazand�rm��t�. 210

Fakat, bütün bu de�i�iklikler geçici idi. �ç kar���kl�klar� bast�rarak Akdeniz k�y�lar�na

inmeye haz�rlanan Asur dalgalar�n�n Suriye ve Filistin'deki küçük devletleri yutaca�� zaman

yakla�m��t�. Aramiler ön safta olduklar� için ilk yenilgiye onlar u�rayacaklard�. Asur taht�na,

bu imparatorlu�un en kudretli hükümdarlar�ndan III. Tiglatpalasar’�n (745-727) ç�k��� bu

zaman�n gelmi� oldu�una i�aretti. Tiglatpalasar 742 de, Kuzey Suriye'de bir varl�k

gösterme�e çal��an Sam’al krall���na ilk darbeyi indirmek üzere i�e ba�lad�. 738’de tekrar

F�rat boylar�na geldi�i zaman F�rat'tan Suriye k�y�lar�na kadar 19 küçük krall�k askerlerinin

birle�ik bir cephesiyle kar��la�t�. Bunlar�n ba��nda �am kral� II. Razon ile �srail, Kargam��,

Sam’al krallar�yla, Biblos, Tir, Sidon siteleri ba�bu�lar� ve Kilikya prensleri bulunuyorlard�.

III. Tiglapalasar birle�ik prensler ordular�n� ilk hücumda da��tt�. Bir tablette Aramiler’in �am

kral� II. Razon ile �srail kral� Menahem (743-737), Biblos,Tir ile Sidon, Kargam��, Samal,

Kilikya, Kommagene prenslerinin vatanda�l�k vergilerini nas�l getirdikleri anlat�lmaktad�r.

Asur ordular� çekildikten sonra, �am'�n Arami kral� II. Razon ile �srail kral� birle�erek

Juda kral� Akhaz'�n üzerine yürüme�e haz�rland�lar. Durumunu ümitsiz gören Akhaz birçok

hediyeler göndererek Asur kral�n� yard�ma ça��rd�. Yeniden Suriye'ye giren III. Tiglatpalasar

�am'� çevirerek zapt etti. Kral II. Bazon’u da öldürterek Aramiler’in Suriye'deki en kudretli

devletine son vermi� oldu. Buralardaki Aramiler’i sürerek Asur s�n�rlar� boylar�na yerle�tirdi.

Filistin'de Juda devleti ile yak�ndaki Edom prensli�i, vergi vermeyi taahhüt ettiklerinden

geçici bir zaman için yerlerinde kalabildiler.211

8. ANADOLU’DA ARAM� ETK�LER�Daha önce de belirtti�imiz gibi özellikle MÖ. 11. ve 10. as�rlar, tam manas�yla bir

Arami asr� olmu�tur. Öyle ki, bu as�rlar içinde, Aramiler'den Bit-Zamani kabilesi do�uda

210 M.�. Günaltay, a.g.e., s.153.211 M.�. Günaltay, a.g.e., s.154.

Diyarbak�r civar�na, Bit-Adini kabilesi F�rat nehrinin büyük k�vr�m� içerisine, Bit-Agusi

kabilesi F�rat ile Karasu aras�na, Bit-Gabbar kabilesi Gaziantep civar�na, Bit-Bruta� kabilesi

ise Kayseri civar�na kadar sokulmu� idiler.212

Bu s�rada Asur taht�na I. Tiglatpileser (MÖ.1114-1074) gibi güçlü bir kral�n geçmesi

üzerine Mezopotamya'daki siyasi durum Asur lehine de�i�mi� ise de, bu ancak geçici bir süre

için böyle devam etmi�tir. Gerçekten de bu kral, bir taraftan F�rat'�n ötesinde Aramiler'le

sava��rken, öte taraftan da Urartu kabileleriyle ve ilk defa adlar� bu devirde ortaya ç�kan

Mu�ki kabileleriyle sava��yordu. Bu devirde Urartular henüz siyasi birliklerini

kuramam��lard�.213 Asurlular’�n ve Aramiler’in, kuzeylerinde kalan tepeler üzerinde yüzy�llar

süren bask�s�n�n beklenmedik sonuçlar�ndan biri, o zamana kadar Van Gölü çevresindeki

da�larda ba��ms�z olarak ya�ayan çe�itli kavimlerin zorunlu olarak birle�ip Urartu olarak

bilinen devleti olu�turmalar�yd�.214 Bununla beraber Urartu devleti, en güçlü oldu�u MÖ. 8.

as�rda, Anadolu'da ancak Malatya'ya kadar yay�labilmi�ti. Çünkü bu devirde Orta Anadolu'da

Frig devleti vard�.215

Görülüyor ki, Ege göçlerinden sonra Anadolu'da Hitit ve Mitanni gibi büyük

devletlerin yerini �imdi Frig ve Urartu devletleri alm��, Mezopotamya'daki III. Babil (Kas)

Devleti’nin yerini ise Asur devleti �le birçok Arami kabilelerinin kurdu�u �ehir devletleri

alm��t�. Bunlardan Urartu ve Frig devletlerinin hâkimiyet sahas� aras�nda kalan Kayseri ile

Malatya aras�ndaki bölgede ise Hitit Devleti’nin kal�nt�s� olan birtak�m küçük prenslikler

bulunuyordu. Ayr�ca Kuzey Suriye'de, daha Eski Hitit Devleti zaman�ndan beri Hitit

hâkimiyetine girmi� olan Halep ve Karkam�� gibi büyük �ehirler de mevcuttu. Kuzey

Suriye'de bulunan Hitit �ehirleri, Arami istilâs�na kar�� koyabilmek için, Asur Devleti’ne ba�l�

olmay� tercih ediyorlard�. Anadolu'daki Hitit �ehirleri ise, zaman zaman de�i�en büyük

devletler, yani Frig, Urartu veya Asur krallar� aras�nda el de�i�tiriyorlard�.216

Asurlular’�n, stratejik konumlar� nedeniyle Geç Hitit Devletleri’nin ticaret yollar�

üzerindeki denetimlerine meydan okumas� kaç�n�lmazd�. MÖ. 1110 dolaylar�nda Asurlular

s�n�rlar� a�m��, bundan k�sa bir süre sonra da, Aramiler yeni bir tehdit olarak sahneye

ç�km��lard�. F�rat’�n do�usundan gelen bu göçebeler, baz� Hitit beyliklerini ele geçirip

kendilerini burada kabul ettirmeyi ba�arm��lard�. Arami ak�nlar�n�n Hitit devletleri kadar

212 E. Memi�, a.g.e., s.156.213 F. K�nal, Eski Anadolu Tarihi, TTK. Yay�nlar�, Ankara–1987, s.233.214 J. G. Macqueen, Çev. Esra Davuto�lu,Hititler ve Hitit Ça��nda Anadolu, Arkada� Yay�nevi, Ankara–2001,s.172215 F. K�nal, a.g.e., s.233.216 E. Memi�, a.g.e., s.158.

Asurlular üzerinde de ciddi etkileri olmu�tu. Asur ordular�n�n yeniden Kuzey Suriye’ye ula��p

Anadolu da�lar�na s�zmaya ba�lamas� MÖ. 900’leri buldu. Bu yüzy�l boyunca Kuzey Suriye

devletleri, büyük miktarda haraç toplanmas�n� sa�layan ama her hangi bir kal�c� fetihle

sonuçlanmayan, bitmek bilmeyen Asur ak�nlar�na maruz kalm��t�.217

Böylece Önasya memleketlerinin önce Ege göçlerine, arkas�ndan da Samî Arami

göçlerine maruz kalmas� ve göçlerden önceki Yeni Hitit Devleti zaman�nda ise Anadolu'da,

Hatti, Hitit, Mitanni, Hurri, Luwi, Pala vs. gibi de�i�ik kökenli kavim gruplar�n�n bulundu�u

göz önüne al�n�rsa, bu devir �ehirlerinde etnik bak�mdan homojen bir yap�n�n olamayaca��

çok aç�kt�r. Gerçekten, MÖ. 8. as�rda Danuna Kral� Asitavanda'n�n, saray�n�n duvarlar�na Hitit

Hiyeroglif ve Fenike dil ve yaz�s� ile olmak üzere iki dilde kitabe yazd�rmas�, bu �ehirde de

tek bir kavmin oturmad���n� gösterir. Ayn� �ekilde, MÖ. 9. as�rda Sam'al (Zincirli) kral�

Kilamuva da �ehir halk�n� Ba'erirler ve Mu�kaplar diye ikiye ay�rmaktad�r.218

Oysa Asur vesikalar�nda, bu �ehir devletlerine genel olarak "Hatti memleketi"

deniliyordu. Örne�in MÖ. 12. yüzy�l sonlar�nda Asur kral� I. Tiglatpileser, Karkam�� �ehri

için "Büyük Hatti" ifadesini kullanmaktad�r. Hâttâ bazen do�rudan do�ruya Aramiler

taraf�ndan kurulmu� �ehirlere bile "Hatti" denilmektedir. Ayn� �ekilde I. Argi�ti'den itibaren

Urartu kaynaklar� da Malatya �ehrini "Hate memleketi" olarak gösterirler. Tevrat'ta Kuzey

Suriye'deki birçok �ehir sakinlerine "Het o�ullar�" denilmektedir. Bu devre ait de�i�ik

orijinli vesikalar�n "Hatti" dedikleri bu memleketler, genellikle eski Hitit kavminin ba-

kiyelerinden mi ibaretti? sorusuna cevap verebilmek için, �ah�s isimlerinden yararlanma

yoluna gitmek, tek çözüm �eklidir. Gerçekten de Hatti olarak gösterilen memleketlerin kral

adlar�na bak�ld���nda örne�in; Gurgum (Mara� ) kral� Muvatalis, Hatena (Hatay) kral�

Saplulme ve Lubarna gibi baz� �ehir krallar�, eski Büyük Hitit krallar�n�n isimlerini alm��larsa,

bu �ehirlerin Hattili oldu�unu kabul etmek gerekir. Fakat Hamat kral� Eni-el, Arpat kral�

Matti-El, Kaska kral� Daduilu gibi Samî tanr� adlar�n� ihtiva eden �ah�s adlar�n�n, Arami

�ehirlerine ait oldu�u anla��ld��� gibi, Danuna kral� Asitavanda, Sam'al kral� Panamuva, Kila-

muva, Milid kral� Tarhunazi, Hilarunda gibi Luwice "muva" sonekli yahut Luwi tanr�s�

Tarhun'u ihtiva eden “teofor” isimlerin, Luwi kökenli olduklar� aç�kça görülmektedir. Hatta

bunlar aras�nda Kumukh kral� Ku�tapsi, Tilbarsip kral� Akhuni gibi Mitanni veya Hurri

elemanl� isimlerle de kar��la��lmaktad�r.

217 J. G. Macqueen, Çev. Esra Davuto�lu, a.g.e., s.171218 E. Memi�, a.g.e., s.158.

Görülüyor ki, �ah�s isimleri üzerinde yap�lan filolojik tetkikler de Geç Hitit devri �ehir

krall�klar�nda etnik bir birli�in mevcut olmad���n�, aksine baz� �ehirlerde Luwi, Hitit, Hurri,

Mitanni ve Arami kökenli kavimlerin bir arada bulundu�unu, baz�lar�nda ise yaln�z Hitit

bakiyesinin veya sadece Aramiler'in yerle�ti�ini göstermektedir. Örne�in Mara�'�n do�usunda

Besni'nin 18 km. güneydo�usundaki Boybey P�nar�'nda bulunan Hitit Hiyeroglif (H.H.) yaz�l�

dört kitabeden birinde Ku �ehri kral� Ayames o�lu Panamuvata�, kendisine "Hattu�ili'nin

neslinden" demektedir. Bununla beraber, önceden Luwi kökenli bir kavmin idaresinde

bulunurken, sonradan Samîle�en �ehirler de görmekteyiz. Örne�in Sam'al krallar� ilk

zamanlarda tamamen Luwice isimler ta��d�klar� halde, sonralar� Bar-Rekup gibi Arami isimler

alm��lard�r. Ayn� �ekilde Karkam�� �ehri kral adlar� önceleri Te�up'lu "teofor" isimler oldu�u

halde, sonralar� Kamanas, Araras gibi Luwice adlar ta��m��lard�r.219

�u halde, bu devir �ehir devletleri halk�, bir tek kavimden ibaret de�ildi. Halbuki

köken bak�m�ndan birbirinden farkl� bu �ehir devletleri halk�na kulland�klar� yaz�ya izafeten

"Hiyeroglif Hititler" diyenler oldu�u gibi, "Suriye Hititleri" diyenler de vard�r. Di�er

taraftan Landsberger ve ona dayanarak da Güterbock, bu �ehir devletlerinden büyük bir

k�sm�n�n Ege göçleriyle gelen yeni bir Luwi kavmine mensup oldu�unu ileri sürmektedirler.

Sonuç olarak �unu söyleyebiliriz ki, Geç Hitit �ehir devletleri halk�n�n �rki bünyesi

hakk�nda ileri sürülen çe�itli görü�lerin her biri, bir dereceye kadar do�rudur. Ancak tarihi

gerçek �udur ki, Ege göçlerinden sonra Anadolu ve Kuzey Suriye �ehir devletleri halk� tek bir

kavimden ibaret de�ildirler. Ege göçleri ile gelen kavimler bir taraftan burada bulduklar� Hitit

ve Hurri kavimlerinin bakiyeleriyle, di�er taraftan yeni gelen Arami unsurlarla kar��arak

birtak�m küçük �ehir devletleri meydana getirmi�lerdi.

Geç Hitit �ehir devletleri denilen bu krall�klar�n yay�l���na gelince; bunu Hitit

Hiyeroglif (H.H.) yaz�l� an�t ve kitabelerin yay�l��� ile tespit etmek mümkün gibi

görünmektedir. Bu devre ait buluntular�n en kuzey noktas� Darende, en güney noktas� Restan,

do�uda Malatya civar�nda A�anc�k, Bat�da Sakarya nehri kenar�nda Beyköy'dür.220 Ancak,

H.H. yaz�l� an�t ve kitabelerin bulundu�u saha, bize hiçbir zaman Geç Hitit �ehir devletlerinin

hududunu göstermez. Çünkü Zincirli gibi saf Arami �ehirlerinin de H.H. yaz�s�n�

kulland�klar�n� daha önce belirtmi�tik. �üphesiz, Ege göçleri neticesinde Anadolu'nun pek çok

önemli �ehri tahrip olmu�tu. Ba�ta Hattu�a� olmak üzere, Kani� (Kültepe), �amuha gibi MÖ.

2. Biny�l�n önemli �ehirleri art�k tarihe kar��m��lard�. Fakat bunlar�n yerine Sam'al, Gurgum

gibi Hitit vesikalar�nda adlar� geçmeyen birtak�m yeni �ehirler kurulmu�tu. Ayn� durum,

219 E. Memi�, a.g.e., s.159,160.220 F.K�nal, a.g.e., s.237.

Kuzey Suriye için de geçerli idi. Ugarit, Alalakh, Katna �ehirleri art�k birer harabe tepesi

idiler. Fakat burada Halep ve Karkam�� gibi baz� eski �ehirler, bu devirde de önemlerini

koruyorlard�. Özellikle Karkam�� �ehri, M.Ö. 8. as�r sonunda Asur kral� II. Sargon taraf�ndan

bir Asur eyaleti haline getirilinceye kadar, Hititlili�ini muhafaza etmi�ti.

Geç Hitit �ehir devletlerinin yay�ld��� alan�n belirlenmesini güçle�tiren bir ba�ka sebep

de, bu �ehirler hakk�nda en ayr�nt�l� bilgiyi veren Asur vesikalar�n�n Hitit devleti zaman�ndaki

co�rafi isimlerden tamamen farkl� ülke ve �ehir adlar� vermesidir.221

Gerçekten de Asur vesikalar�nda Van ve civar�na Nairi memleketleri, Kayseri ve

havalisine Tabal, onun güneydo�usunda, Anti Toroslar’�n ba�lad��� da�l�k bölgeye Hilakku,

daha güneye ta�l�k Kilikya'ya kadar uzanan sahaya ise Que memleketleri denilmektedir. Bu

büyük bölgelerin içinde �üphesiz birçok �ehirler vard�. Örne�in III. Salmanassar (MÖ. 858-

824), Nimrut'ta bulunan ve bugün British Museum'da muhafaza edilen obeliskinde, "Tabal

ülkesinde 24 kralll���n bulundu�unu" belirtmektedir. Demek ki, Tabal krall��� bir çe�it

konfederasyon �eklinde idare ediliyordu.222

Geç Hitit �ehir Devletleri ve Aramiler’in ili�kisi hakk�nda genel olarak bilgi verdikten

sonra s�ras�yla, bu �ehir devletleri hakk�nda bilgi verelim.

1) TABAL MEMLEKET�Anadolu'daki �ehir devletleri içinde en bat�da Tabal memleketi yer almaktayd�. Asur

vesikalar�ndan edinilen bilgilere göre, Tabal memleketi do�udan Melid (Malatya), güneyden

Hilakku (Kilikya) memleketleri ile s�n�r kom�usu idi. H.H. yaz�l� kitabelerin yay�l�� sahas�na

göre hüküm vermek gerekirse, Tabal memleketinin bat� kom�usu ise Frigya devleti idi.

Ancak, hemen belirtelim ki, bu s�n�rlar zamana göre de�i�iyordu.223

Asur vesikalar�nda Tabal memleketi hakk�nda verilen malumat, Kayseri ve havalisinde

bulunan Geç Hitit dönemine ait kitabelerle do�rulanm��t�r. Gerçekten, yaln�z Kayseri ve

Nev�ehir aras�nda 11 tane H.H. yaz�l� kitabe bulunmu�tur. Bunlardan birkaç� üzerinde

Tuvanuva (klasik ça�lardaki Tyana) kral� Varpalava'n�n ad� geçmektedir. Böylece Hitit

�mparatorluk devri vesikalar� ile tan�d���m�z Tuvanuva �ehrinin, bu devirde de önemini

devam ettirdi�i ve hatta daha da geli�erek, muhtemelen Tabal memleketinin merkezî

durumuna geldi�i anla��l�yor. Çünkü, Geç Hitit devrinin en güzel sanat eseri olan �vriz kaya

an�t�, bu havalide bulunmaktad�r. Kaya kabartmas�, Tuvanuva kral� Varpalava'y�, Luwi tanr�s�

Sanda önünde canland�rmaktad�r.

221 E. Memi�, a.g.e., s.161.222 E. Memi�, a.g.e., s.162.223 F. K�nal, a.g.e., s 238.

Tabal beyliklerinden kalma H.H. yaz�l� kaya kitabelerine, bölgenin kuzeyindeki

Çalapverdi, güneyindeki Bor, Ni�de yak�nlar�ndaki Bolkar madeni dolaylar� ile Kayseri ve

Nev�ehir aras�nda da rastlanmaktad�r.224

2) QUE MEMLEKET�Kilikya Asurlular taraf�ndan III. Salmanassar zaman�ndan beri bilinmekteydi ve Que

veya Qave olarak adland�r�l�yordu; ancak, henüz bu isim üzerine bir aç�klama

yap�lamam��t�.225 Tabal'�n güneyindeki Hilakku'nun bat� k�s�mlar�na, tahmini olarak Klâsik

ça�lardaki Kilikya'ya, Asur vesikalar�nda Que deniliyor ve bu memleketin içinde birçok

�ehirler say�l�yordu. Böylece Que'de de �ehir krall�klar�ndan olu�an bir konfederasyonun

bulundu�u anla��lmaktad�r. Bu konfederasyonun merkezinin Pahri (Karatepe) kenti oldu�u

zannediliyor. Çünkü III.Salmanassar, Que'ye yapt��� bir seferde Que kral� Kate'yi Pahri

�ehrinde ku�att���n� belirtmektedir. Ayr�ca Adana/Karatepe'de bulunan Hitit hiyeroglif ve

Fenike dillerindeki kitabelerde kendisine "Danunalar kral�" diyen Asitavanda da "Pahri

�ehrinin depolar�n� kendisinden evvel hiçbir kral�n yapamad��� �ekilde doldurdu�unu"

anlatmaktad�r. Böylelikle Asurlular'�n Que dedikleri bu bölgeye, H.H. yaz�l� vesikalarda

"Danunalar memleketi" denildi�i anla��lmaktad�r.226 Gerçekten Karatepe kaz�lar� sayesinde

bir taraftan Amarna devrinden (MÖ. 1400-1350) beri bilinen, fakat yeri tayin edilemeyen

“Danunalar memleketini” tespit etmek mümkün olmu�, di�er taraftan da burada bulunan �ki

dilli kitabeler sayesinde Hitit Hiyeroglif yaz�s�n�n çözülmesinde önemli ilerlemeler

kaydedilmi�tir. Bu kitabeleri b�rakan kral Asitavanda ile babas� Avarikus'un adlan Luwice

isimlerden oldu�una göre, Büyük Hitit �mparatorlu�u zaman�nda (M.Ö. 1400-1200) Güney

Anadolu sahillerinde ya�ayan Luwi kavmi, Ege göçlerinden sonra da Kilikya bölgesinde

varl���n� devam ettirmi�ti.

Karatepe kitabeleri, MÖ. 8. asr�n ortalar�na tarihlenmektedir. Çünkü kitabede ad�

geçen Avarikus'un, III. Tiglatpileser annalleriînde zikredilen Que kral� Urikki ile ayn� �ah�s

oldu�u kabul edilmektedir. Buna göre, onun o�lu Asitavanda da Que'yi bir Asur eyaleti haline

getiren Asur Kral� V.Salmanassar'la (MÖ. 728-722) ça�da� ya�am�� olmal�d�r.227

3) MEL�D (MALATYA) MEMLEKET�

224E. Memi�, a.g.e., s.162,163.225 Olivert Robert Gurney, Hititler, Dost Kitabevi, Ankara-2001, s. 46226E. Memi�, a.g.e., s.,163.227 F. K�nal, a.g.e., s. 240.

�imdi de, Aramiler’den etkilenmeyecek kadar Suriye’den uzak, ama Asurlular’�n

Tabal sayd��� bölgeye kom�u, dolay�s�yla eski Hitit nüfuzundaki Luwi ögesinin elinde

bulunan üçüncü bir kenti ele alal�m.

Bugünkü Malatya’n�n yak�nlar�nda, Arslantepe denilen höyü�ün alt�ndad�r.228 MÖ. 2.

Biny�l ba�lar�na ait olan Kültepe vesikalar�nda Melita, Hitit vesikalar�nda ise Maldia �eklinde

geçen Malatya, Asur �mparatorluk devri vesikalar�nda Meliddu, Melide, Melid formlar�nda

görülür. Urartu kaynaklar�nda ise bu kente Melitea denilmektedir. Malatya kelimesinin,

Hititçe bal manas�na gelen “melit” ten türetildi�i, ilk defa Hrozny taraf�ndan ileri sürülmü�-

tür.

Malatya �ehrinin ad� çok eski vesikalarda zikredilmekle beraber, kent, as�l önemini

Hitit �mparatorlu�u y�k�ld�ktan sonra kazanm��t�r. Çünkü Malatya, Asur, Urartu ve Frig devlet

s�n�rlar�n�n birle�me yerinde ve bu memleketleri birbirine ba�layan i�lek bir do�al yol

üzerinde bulunuyordu. Malatya'n�n Geç Hitit �ehir devletlerinden biri oldu�u, hem Asur ve

Urartular'a ait çivi yaz�l� vesikalardan, hem de burada yap�lan kaz�lar neticesinde ortaya

ç�kar�lan H.H. yaz�l� kitabe ve kabartmalardan anla��lmaktad�r.

H.H. yaz�l� kitabeler henüz tam olarak okunamam��t�r, ancak kitabelerde geçen kral,

baba ve o�ul kelimelerini gösteren ideogramlar tespit edildi�inden, Asur vesikalar�ndan

edinilen bilgilerin yard�m� ile de kral adlar�n�n ço�u okunmu�tur. Bu kral adlar� filolojik

bak�mdan tetkik edildi�inde, bir k�sm�n�n Luwice, bir k�sm�n�n da Hititçe oldu�u görülür.

Fakat Malatya ve civar�nda, MÖ. 2. ve 1. Biny�lda oturan halk genellikle Hurri kökenli idi.

Asur kral� III. Tiglatpileser'in annallerinden ö�renildi�ine göre bu krall�k, ad� geçen

Asur kral� taraf�ndan Asur �mparatorlu�una ba�lanm��t�.229

4) KUMUKH MEMLEKET�Asur vesikalar�nda Kutmukhi �eklinde geçen bu �ehir devleti Klâsik ça�lardaki

Kommagene bölgesi (Ad�yaman ve çevresi) içinde bulunuyordu. Fakat yeri henüz tespit

edilememi�tir. Bu �ehir devletini yaln�z yaz�l� vesikalarda ad�n�n geçmesiyle tan�yoruz.

Meselâ, I. Tiglatpileser anallerinde, Kumukh kral�n�n ad� Kili-Te�up olarak geçmektedir. II.

Asurnasirpal ise Kumukh kral� Qatazili'yi zikretmektedir. Bu isimler Hurrice'dir. Füruzan

K�nal230 buna dayanarak Ege göçlerinden sonra bile �ehirde hala Hurrili bir sülalenin hâkim

228 Seton Lloyd, Çev: TÜRK�YE’N�N TAR�H�, Bir Gezginin Gözüyle Anadolu Uygarl�klar�, Tübitak PopülerBilim Kitaplar�, Ankara-1997, s.73229 E. Memi�, a.g.e., s.164,165230 F. K�nal, a.g.e., s. 242.

oldu�u sonucunu ç�karm��, Bilge Umar ise, bu görü�e kat�lmad���n�, çünkü Hitit krallar�n�n ve

beylerinin de baz� zamanlar Hurrice adlar ta��d���n� ileri sürmü�tür.

5) GURGUM (MARA�) MEMLEKET�Geç Hitit devrinin önemli kentlerinden biri de Klâsik devirde Marqasi denilen

bugünkü Mara� �ehri idi. Gurgum ad�, MÖ. 2. Biny�l vesikalar�nda geçmez. Mara�'ta kaz�

yap�lmam��, yaln�z, toprak üstü baz� buluntular ele geçmi�tir. Bu arada, üzerinde H.H.

yaz�s�yla 7 sat�r bulunan ve �imdi �stanbul Eski �ark Eserleri Müzesi'nde sergilenen bir arslan

heykeli, an�lmaya de�er. Bu yaz�dan ö�renildi�ine göre, heykel, Asur kral� III. Salmanasar'�n

ça�da�� olan Gurgum beyi Halparunda taraf�ndan tanr�s�na adanm��t�.

6) SAM'AL (Z�NC�RL�) MEMLEKET�Bu kent, Gaziantep'e ba�l� �slahiye'nin birkaç kilometre kuzeyine dü�en demiryolu

istasyonu Fevzipa�a yak�n�ndaki Zincirli harabelerinde olup 1882-1902 y�llar� aras�nda Alman

arkeolog Von Luschan taraf�ndan burada kaz�lar yap�lm��, �ehrin etraf�n� çevreleyen surlar ve

�ehir kap�lar� ile saray ve mabet gibi önemli yap�lar ortaya ç�kar�lm��t�r. Bunlar aras�nda Hitit

Hiyeroglifleri ile ya da Arami diliyle yaz�lm�� kitabeler, birçok kabartma ve heykel

bulunmu�tur.

Bu vesikalardan Sam’al kral� Kilamuva’n�n Fenike dilinde yaz�lm�� bir kitabesi ile

Sam’al kral sülalesinden dört nesli tan�yoruz.

Gerek Sam'al krallar�n�n, gerekse Asur krallar�n�n b�rakt��� vesikalarla, bu �ehrin tarihî

ayd�nlanm�� bulunmaktad�r. Bu vesikalar�n tetkikine göre, Sam'al krall���n�n eski ad� Ya'diya

idi.231

7) SAKÇAGÖZÜZincirli'nin kuzeydo�usunda bugünkü Keferdiz köyü biti�i�inde de Geç Hitit devrinde

bir �ehir krall���n�n mevcut oldu�u anla��l�yor. Çünkü, burada da bu devre ait birçok heykel

ve kabartmalar ele geçmi�tir. Bunlar�n büyük bir k�sm�, Ankara Arkeoloji Müzesi'nde

sergilenmi� durumdad�r. Eserler üzerinde yaz� olmad��� için, �ehrin Geç Hitit devrindeki ad�n�

bilmiyoruz.232

8) KARKAMI� (CERABLUS)Güney Anadolu'daki önemli �ehir devletlerinden biri de Karkam�� idi. Bu �ehir

Mezopotamya ile Anadolu ve M�s�r'� birbirine ba�layan yollar�n kav�ak noktas�nda bulundu�u

231 F. K�nal, a.g.e., s. 243.232 Bilge Umar, Türkiye Halk�n�n �lkça� Tarihi, C.I, E.Ü., Bas�n-Yay�n Yüksekokulu Yay�n�, �zmir -1982, s.194

için, büyük önem ta��yordu. Burada British Museum ad�na S.L. WooIley taraf�ndan kaz�lar

yap�lm��, fakat �ehrin MÖ. 2. Biny�l tarihine ait yaz�l� vesika ele geçmemi�tir. Bu nedenle,

Karkam�� �ehrinin MÖ. 2. Biny�l tarihini Bo�azköy, Mari ve Ugarit vesikalar� sayesinde

ö�renmek mümkün olmu�tur.

M�s�r firavunu III. Ramses'in Ege göçleri hakk�nda bilgi veren vesikalar�nda, yak�l�p

y�k�lan �ehirler aras�nda Karkam��'�n da ad� geçmektedir. Buna ra�men kent, MÖ. 1. Biny�lda

da önemini devam ettirmi�tir. Çünkü Asur kral� I. Tiglatpileser, MÖ. 11. Yüzy�l ba�lar�nda

“Büyük Hatti” dedi�i Karkam�� �ehrinin Malatya'ya kadar hâkim oldu�unu bildirmekte ve

Büyük Hatti kral� Nini-Te�ub'u vergiye ba�lad���n� anlatmaktad�r.233

9) HATTENAMÖ. 9. yüzy�l�n önemli kentlerinden biri de, ad�n�n Hatti kelimesiyle ili�kisi besbelli

olan Hattena �ehir devletidir. Bu beylik, Hatay'�n do�usunda Türkiye-Surîye s�n�r� yak�n�nda

bulunan Açana, Tayinat ve Cüdeyde höyük alanlar�ndaki o yüzy�l�n kentlerini de içine

al�yordu. Hattena beyli�inin MÖ. 9. yüzy�ldaki kral� Lubarna, Asur teb'as� idi. Asur kral� III.

Salmanassar (MÖ. 858-824) ba�a geçer geçmez, Aramlar'la ve Urartular'la sava�mak zorunda

kald��� için, bundan yararlanmak isteyen Meliddu ve Tabal krall�klar�, Asurlular'a ba�

kald�rm��lar ve kendilerine kat�lmayan Hatenna devleti üzerine yürüyerek, kral Lubarna'y�

öldürmü�lerdi. Ancak sonraki sava�ta III. Salmanassar galip gelmi�, Hattena beyli�ine

öldürülen kral�n soyunu geçirmi�, ard�ndan da Tabal ülkesine sefer yap�p, 24 Tabal kral�n�

yeniden vergiye ba�lam��t�.234

9. ARAM�LER’DE SOSYAL VE KÜLTÜREL HAYATMÖ. 2. Bin ortalar�ndan beri Ön Asya tarihinde önemli bir yer almaya ba�layan

Âramîler, do�u Asya ile Avrupa ve Afrika aras�ndaki kara yollar�na hakim bulunuyor, kara

ticaretini ellerinde tutuyorlard�. Bu durum, Ön Asya'da Aramiler’e büyük önem kazand�rm��,

onlar� medeniyet yayan bir kavim haline getirmi�tir.

Fenike alfabesi deniz ticareti yoluyla Orta Asya içlerine kadar yay�lm��t�r. Fenike

alfabesinden al�nm�� bir yaz� olan Arami alfabesi, do�uda yava� yava� çivi yaz�s� ile

hiyeroglifin yerini tutmu�tur.

Aramiler’in sosyal ve dini alandaki geli�meleri Sümerler’de oldu�u gibi milli bir

birli�e ve kimli�e kavu�amam��t�r. Geni� bir alana yay�lan Arami boylar�n�n, durumlar� ve

233 E. Memi�, a.g.e., s. 167.234 B. Umar, a.g.e., 195

kaderleri birbirlerine benzemiyordu. Çünkü bunlar�n sosyal ve din hayatlar�n�n serpilme ve

geli�mesinde ba�l�ca etken do�al �artlar, birbirlerinden çok farkl� bulunuyordu; yay�ld�klar�

topraklar�n bat� taraflar�, yani Akdeniz k�y�lar�na yak�n olan bölgeler çok fazla ve verimli

olduklar� halde do�u taraflar�, yani F�rat �rma��n� çevreleyen yayla, son derece k�s�r ve

ç�plakt�.

Aramiler Suriye bölgesine gelmeden önce, yani Kuzey Mezopotamya'da ya�ad�klar�

eski devirlerde, yüksek bir medeniyete ula�m�� bulunuyor, bir k�sm� yerle�ik, bir k�sm� da yar�

göçebe bir hayat sürüyorlard�. MÖ. 14. Yüzy�l’a ait Asur tabletlerinde bu bölgelerdeki

Aramiler’le olan sava�lara dair kay�tlar görülmektedir. Bunlar, Kuzey Mezopotamya'da

bulunduklar� devirlerde, di�er kavimler gibi Sümer medeniyetinin, Subaru kültürünün etkisi

alt�nda kalm��lard�. Tel-Ahmar kaz�lar�, bu hususu çok iyi belirtmektedir. Her halde AramiIer

Suriye'ye indikleri zaman, buralarda kar��la�t�klar� Sami Amurrular’a oranla medeniyet

bak�m�n�dan daha ileri bulunuyorlard�.235

Aramiler, çal��kan ve çevik insanlard�. Fenikeliler'in alfabeyi her yana yayd�klar�n�

biliyoruz. Aramiler ise Do�uya kesin anlam�yla bir dil birli�i getirmi�lerdir. Arami dilinin

yay�l�m�ndaki en büyük etken, gerek kervanc�, gerekse tüccar olarak bölgedeki tüm

topluluklarla ili�ki kurmu� olmalar�d�r. Üstelik bu dilin sadeli�i, özellikle ticaret alan�ndaki

ili�kilerin düzenlenmesinde ve kar��l�kl� anlama hatalar�n�n önlenmesinde büyük yararlar

sa�lamaktayd�. Bunlar�n yan� s�ra rahatl�kla denilebilir ki Asurlular'�n “sürgün” politikalar�

da Arami dilinin Do�u'nun çe�itli bölgelerindeki yayg�nl���n� kolayla�t�rm��t�r. Sadeli�i ve

özellikle par�omen üzerine rahatl�kla i�lenebilirli�i nedeniyle Arami dili, bir süre sonra Pers

�mparatorlu�u’nun resmi yönetim dili olurken, kendisinden önceki diplomatik dil olan Akkad

dili de tarihteki i�levini sona erdiriyordu. Fenikeliler taraf�ndan da kullan�l�p benimsenmi�

olan Arami dili, Mezopotamya, Suriye, Fenike, Filistin ve Kuzey Afrika'daki ülkelerde tüm

sosyal s�n�flar aras�nda da kullan�yorlard�. Bu durum Roma dönemine kadar devam

etmi�tir.236

Aramiler'in hayat�, içinde gömüldükleri Samî çoklu�unun dinlerinden, ya�ay��

göreneklerinden çok fazla etkilenmekle olmakla beraber sosyal te�ekküllerinde, dini

hayatlar�nda, �rkî özelliklerini belirten derin izler çok aç�k bir �ekilde sezilmektedir.

Aramiler'in dinsel inançlar� ve tanr�lar� yönünden oldukça farkl� yap�sal özellikleri

vard�r. Bir yandan yerlilerin (Hurri, Hitit ve Kenanl� gibi) dinlerini ve ilahlar�n� alm��lar, öte

235 M.�. Günaltay, a.g.e., s.156,157.236 R.Y�ld�r�m, Önasya Tarih ve Uygarl�klar�, s.105

yandan Fenike yönünden gelen ve gelecek olan ilahlara da dinlerinde yer vererek birçok

ilahlara ayn� anda tapma sistemini benimsemi�lerdir.237

Fenikeliler gibi Arami tanr�lar�n�n da köken bak�m�ndan Samî olmamalar�, �rk

ayr�l���n�n kuvvetli delilidir. Bu ayr�l�k ruhi ve bedeni seciyelerde çok iyi belirmektedir:

Brakisefal Aram tipi Samî tipinden kolayca ayr�labilmektedir. �cad ve ibda kabiliyetinden

yoksun olan Samî tip ile adlar�n� ta��yan alfabeyi bulan Aramiler’in ayn� kökten geldikleri

dü�ünülemez. Eski Arami dininin son izleri Orta Asya yüksek medeniyetiyle ahenkli bir

natüralizm izlerini belirtmektedir. Fakat, Suriye'ye yay�lan boylar siyasi bir birlik kuramam��

olduklar�ndan do�al olarak bir Arami panteonu te�ekkül edememi�tir.

Aramiler, Sümer-Akkadlar’�n, Asurlular’�n, M�s�rl�lar’�n Hurri ve Hattiler’in ve

nihayet içine gömüldükleri Samî çoklu�unun kuvvetli tesirleri alt�nda kalm�� olduklar�ndan

dinleri de bu kavimlerin din telâkkilerinden az çok müteessir olmu�tur. Fakat, Suriye dinine

ait belgeler hem az, hem de eski devirlere ait oldu�undan d�� tesirlerin izlerini ay�rt etmek çok

zordur. M�s�r'�n 18. sülale firavunlar�n�n b�rakt�klar� vesikalardan Suriye'yi ilgilendirenlerle

14. Yüzy�l’a ait Asur kitabeleri, yaln�z siyasi tarihi ilgilendirecek �eylerdir. Tevrat

kitaplar�nda ise ancak da��n�k baz� bilgiler vard�r. Kuyuncuk'ta bulunan Asur-Arami

yaz�tlar�na gelince; bunlarda da isimlerden ba�ka bir �ey görülmemektedir.

Arami dinine ait en önemli vesika Amanus ete�inde Zincirli'de bulunan ve 8. Yüzy�l’a

ait olan Aramca bir yaz�tt�r. Bu yaz�tta iki eski tanr� ad� görülmekledir. Bunlardan biri

Aramiler’in en büyük tanr�s� Hadad, di�eri de El'dir. Din tarihi bilim adamlar� Hadad'� Suriye

tanr�lar�n�n kral� gibi tasvir ederler. Aramiler'den kalan bir silindir üzerindeki resimde Hadad,

uzun sakall�, k�v�rc�k saçl�, ba��nda danteleli taç, elinde kamç� bulunan sava�ç� bir Gök tanr�s�

gibi tasvir edilmi�tir. Aramiler’e ait bir sütun üzerindeki tasvirde Hadad'�n ba��ndaki krall�k

tac�, boynuzlarla süslenmi� bir taç �eklindedir.

Tel-Amarna mektuplar�nda Hadad, bora ve f�rt�na tanr�s� Bal�bar (Ramman) benzeri

olarak gösterilmi�tir. Fakat bir Arami yaz�t�nda Hadad'�n ad� yan�nda Ramman ad� ayr� bir

tanr� ismi olarak görülmektedir. Bununla beraber, Asurlular’�n Hadad ile Ramman'� bir tanr�

tan�d�klar� anla��lmaktad�ra�.

Ahdi-Atik'te Ramman ad� D�m��k’da (�am) tap�na�� olan bir tanr� olarak geçmektedir.

Ahdi-Atik'in Zekeriya (Zakkarie) kitab�nda Hadad ve Ramman adlar�n�n Hadad-Bimman

�eklinde birle�tirilmi� olduklar� görülüyor.

237 R.Y�ld�r�m, a.g.e., s.105

El'e gelince, bu kelime ilk defa Zincirli yaz�t�nda bir tanr� ad� olarak görülmü�tür.

Sinear'�n ��tar'� (Astarte), Suriye'de Al-har �eklini alm��t�r. Bu isim, yaln�z olarak ancak

Kuyuncuk'ta elde edilen Arami yaz�tta (Ozeh Athar –Atar kuvvet verir) suretinde görülmekte-

dir. Di�er bölgelerde Atargalis �eklinde birle�ik ad olarak rastlanmaktad�r. Koruyucu tanr�

say�lan Gad, Atargalis ile s�k� ilgilidir.

Arabistan'da bulunan Arami sütunu üzerinde bir Suriye tanr�s�n�n ismi ve resmi

görülmü�tür. Bu sütunun Teyma'ya ne suretle gitmi� oldu�u bilinmemektedir. Sütun üze-

rindeki ad ÇLM’dir. Bunun yan�nda bir de ÇLM �hezeb adl� bir rahipten bahsedilmektedir.

Bu tanr�, resimde boynuzlarla bezenmi� bir mihrab üzerinde, Asurlular gibi giyinmi�, sa�

elinde bir m�zrakla canland�r�lm��t�r. Aramiler’e ait Mar (Aramca mevlâ anlam�nda) adl� bir

tanr� daha tan�yoruz. Bunun ad�, Mar-samek bile�i�inde “Koruyucu Mevlâ” anlam�nda

kullan�lm��t�r. Aramiler’in gerek bu tanr�lara ve gerek Monimas ve Aziz adl� tanr�lar hakk�nda

fazla bilgilerimiz yoktur. Kudretli anlam�n� ifade eden Aziz ad�n�n bir an�tta kartal tasviriyle

beraber bulundu�u görülmü�tür.

Aramiler’de görülen Nebo, ��tar, Bel, Sin, �ama�, Marduk gibi Babilliler’e ait tanr�

adlar�yla birle�mi� bir sürü isimler bulunmas�, Babilliler’in Aramiler üzerindeki derin

tesirlerini belirtti�i gibi, M�s�rl�lar’�n Hor, �sis ve Osiris adlar�yla birle�mi� adlar da M�s�r

tesirini göstermektedir.

Zincirli yaz�t�nda Re�eph ve �M� adlar�nda di�er �ki tanr� daha görülmektedir.

Bunlardan Re�eph asl�nda bir Suriye tanr�s� iken M�s�rl�lar taraf�ndan tanr�l��a al�nm��t�r.

�M�'�n ise Babilliler’in �ama� tanr�s� olmas� ihtimali yüksektir.238

238 M.�. Günaltay, a.g.e., s.157,158.

SONUÇ

Be� ana bölümden olu�an çal��mam�z�n sonunda, MÖ. 2500’lerden MÖ. 900’lere

kadar uzanan yakla��k 1600 y�ll�k zaman dilimi içerisinde Eski Önasya tarihinde meydana

gelen üç büyük Samî Göç hareketinin gerek etnik, gerek siyasal, gerekse kültürel yönlerden

bölgede önemli de�i�imlere neden oldu�unu gördük.

Gerçekten bugünkü Araplar’�n en eski atalar� olarak kabul edilen bu kavimler,

muhtemelen Arabistan Yar�madas�’ndaki anavatanlar�ndan yola ç�karak, bereketli

Mezopotamya topraklar�n� i�gal etmek suretiyle, hem bu co�rafyada hem de Mezopotamya’ya

kom�u ülkeler co�rafyas�nda önemli faaliyetler gerçekle�tirmi�lerdir.

Samî Göçlerin ilkini olu�turan Akkad Göçleri sonunda Mezopotamya’daki Sümer

tesiri yava� yava� etkisini kaybederek, Akkad-Sümer kar���m� yeni bir kültür sentezi ortaya

ç�km��t�r. Gerçek olan �udur ki, Akkadlar asl�nda bölgeye yeni bir kültür getirmemi�lerdir.

Tam tersine onlar, mevcut Sümer kültürünü büyük ölçüde benimseyerek, bu kültürü kendi

normlar�na uydurmu�lard�r. Üstelik onlar, siyasal anlamda da bir ilki ba�ararak, Sümerler’in

yapamad���n� yapm��lar, Mezopotamya topraklar� üzerinde tarihin bilinen ilk sömürgeci

imparatorlu�unu kurmu�lard�r. MÖ. 2350-2150 y�llar� aras�na tarihlenen bu imparatorluk,

ba�ta Anadolu olmak üzere Yukar� Mezopotamya, Suriye ve Elam topraklar� üzerinde

hakimiyet kurarak, bu ilkelerin ham madde kaynaklar�n� alabildi�ince sömürmü�lerdir.

Sonunda olan olmu�, bütün imparatorluklar�n ba��na gelen y�k�m felâketi Akkad

�mparatorlu�u’nun da sonunu getirmi�tir.

MÖ. 2150’lerde Za�ros da�lar�n�n eteklerinde ya�ayan barbar Guti kavimleri Akkad

�mparatorlu�u’na son darbeyi vurmu� ve bu siyasi gücün Önasya tarihinden silinmesine yol

açm��t�r.

Akkad egemenli�inden kurtulan Mezopotamya’da Sümerler tekrardan toplanm��lar ve

milli bir karekter arz eden III. Ur Sülalesi’ni kurmu�lard�r. MÖ. 2060-1960 y�llar� aras�nda

hükümran olan bu devlet, ne yaz�k ki, yeni bir Samî göç dalgas�n�n seline kap�lm�� ve

y�k�lm��t�r. Bu y�k�m� gerçekle�tirenler MARTULAR ya da AMURRULAR ad�yla an�lan

kavimdir. K�sa zamanda Mezopotamya sitelerine yay�lan bu kavimler çok geçmeden

Mezopotamya’y� tam anlam�yla Samî bir hüviyete büründürmü�lerdir. Öyle ki, Amurrulu

kabilelerin kurdu�u devletler her taraf� kaplarken, Sümer dili de yerini Akkad diline ve

yaz�s�na terk etmi�tir. Çünkü Amurrular da kendilerinden önceki atalar� Akkadlar gibi

Akkadça konu�uyor ve Akkad dilinde yaz�yorlard�. Amurrulu kabilelerin kurdu�u önemli

siyasi güçlerin ba��nda Eski Babil Devleti gelir ki, bu devletin en tan�nm�� �ahsiyeti de

kanunlar� ile ünlenmi� 6. kral Hammurabi’dir. Hammurabi, devletini, büyük bir bürokrasi

kadrosuyla yönetti�i gibi, 282 maddeden olu�an ve bat� dünyas�n�n çok sonradan ak�l etti�i

hukuk kurallar�n� daha MÖ. 1750’lerde ta�lara nak�etme ba�ar�s�n� göstermi�tir.

MÖ. 1100’lerde ba�lay�p MÖ. 900’lere kadar devam eden Arami Göçleri ise Samî

göçlerin üçüncü a�amas�n� olu�turur. Ancak hemen belirtelim ki, Arami Göçleri ile gelen ve

Güneydo�u Anadolu Bölgesini de i�gal eden Samî kavimler, öncekilere oranla kültürel

manâda biraz geri kalm��lard�. Asur �mparatorlar�, bu kavimleri bask� alt�nda tutmak ve

onlar�n yay�lmas�n� önlemek amac�yla yakla��k 2 as�r mücadele ettiler. Fakat ne yaz�k ki

onlar, bu konuda pek ba�ar�l� olamad�lar. Hatta öyle ki, Geç Hitit �ehir Devletleri Devri ad�

verilen ve MÖ. 1200-750 y�llar� aras�nda tarihlenen dönemin ortalar�ndan itibaren Aramca

bölgede en çok kullan�lan dillerden biri haline geldi.

Bütün bunlar bize gösteriyor ki, Mezopotamya merkezli Eski Önasya medeniyetinde

Samî kavimlerin rolü ve pay� oldukça büyüktür. Mezopotamya medeniyetinin temelleri

Sümerler’e aitse, bu yap�n�n duvarlar� ve çat�s�nda Samî kavimlerin büyük eme�i oldu�unu

unutmamak lâz�md�r. Üstelik onlar Sümerlerle ba�layan bu medeniyete kendilerinden de yeni

�eyler katarak, karma��k orijinli yeni bir uygarl���n do�mas�na da zemin haz�rlam��lard�r.

KAYNAKÇA

- Afetinan, A., M�s�r Tarih ve Medeniyeti, 2. Bask�, TTK Yay�nlar�, Ankara 1987.

- Albright, W.F., “Syria, The Philistines, and Phoenicia”, CAH II/2, chp. XXXIII,

Cambridge 1975.

- Çilingiro�lu, Altan., Urartu ve Kuzey Suriye Siyasal ve Kültürel �li�kiler, Ege

Üniversitesi Bas�mevi, �zmir 1984.

- Gurney, Olivert Robert., Hititler, Dost Kitabevi, Ankara 2001.

- Günaltay, M. �., Türk Tarihinin �lk Devirlerinden Yak�n �ark Elâm ve Mezopotamya,

T.T.K Bas�mevi, 2. Bask�, Ankara 1987.

- Günaltay, M. �.,Yak�n �ark III Suriye-Filistin, T.T.K Bas�mevi, 2.Bask�, Ankara

1987.

- �plikçio�lu, Bülent., Eskiça� Tarihinin Ana Hatlar�, �stanbul 1990.

- K�nal, Füruzan., Eski Mezopotamya Tarihi, A.Ü.D.T.C.F. Yay�nlar�, Ankara 1983.

- K�nal, Füruzan., Eski Anadolu Tarihi, TTK. Yay�nlar�, Ankara–1987

- Kramer, S. N., Çeviren Muazzez �lmiye Ç��, Tarih Sümer’de Ba�lar, TTK Yay�nlar�,

- Lloyd, Seton., Çev: TÜRK�YE’N�N TAR�H�, Bir Gezginin Gözüyle Anadolu

Uygarl�klar�, Tübitak Popüler Bilim Kitaplar�, Ankara 1997.

- Macqueen, J. G., Çev. Esra Davuto�lu, Hititler ve Hitit Ça��nda Anadolu, Arkada�

Yay�nevi, Ankara 2001.

- Mansel, Arif Müfit., Eski Do�u ve Ege Tarihinin Ana Hatlar�, �stanbul 1945.

- Memi�, Ekrem., Eskiça� Türkiye Tarihi, Çizgi Kitabevi, 5. Bask�, Eylül 2003.

- Memi�, Ekrem-Köstüklü Nuri., Tarih Boyunca Ortado�u-Anadolu �li�kileri, Konya

1992

- Memi�, Ekrem., Filistinlilerin Kökeni ve Tarihi, Selçuk Üniversitesi, E�itim Fakültesi

Yay�nlar�, Konya 1996.

- Memi�, Ekrem., Genel Tarih, Tablet Yay�nlar�, Konya 2002.

- �ahin, Muhammed., Uygarl�k Tarihi, Gündüz E�itim ve Yay�nc�l�k, Ankara 2002.

- Umar, Bilge., Türkiye Halk�n�n �lkça� Tarihi, E.Ü., Bas�n-Yay�n Yüksekokulu

Yay�n�, �zmir 1982.

- Yamanlar, Emine., Uygarl�k Tarihi, Gündüz E�itim ve Yay�nc�l�k, Ankara 1999.

- Y�ld�r�m, Recep., Önasya Tarih ve Uygarl�klar�, �zmir 1996.

- Y�ld�r�m, Recep., Uygarl�k Tarihine Giri�, Asil Yay�nlar�, 2. Bask�, Ankara 2004.

EKLER

Hititler Zaman�nda Anadolu (Kaynak: Memi�, Eskiça� Türkiye Tarihi)

Hititler Döneminde Anadolu ve Hititler’in Kom�ular� (Kaynak: Akurgal E, 1993)

Mezopotamya Uygarl���n�n Do�u� Yeri olan Eski Mezopotamya ( Kaynak:Yamanlar,Uygarl�k Tarihi)

MÖ. 1. Biny�lda Önasya (Kaynak: M. �. Günaltay)

Sargon �mparatorlu�u’na ait memleketleri gösteren, kil tablet üzerine çizilmi�dünya haritas� (Kaynak: K�nal, E.M.T)

Naramsin’in Zafer An�t� (Kaynak: K�nal, E.M.T)

Urnammu steli Kaynak: K�nal, E.M.T)

Hammurabi’nin Kanun Steli (Kaynak: K�nal, E.M.T)

Akkad Kral� Mani�tusu’nun ön ve arka cepheden görünü�ü Sus’ta bulunmu�tur.(Kaynak: Günaltay)

Amurrular ve Birinci Babil �mparatorlu�u (Kaynak: Günaltay)

Akkad kral� Naram-Sin’in steli Milattan önce iki bin sekiz yüz sene öncesine ait(�stanbul müzesinde), (Kaynak: Günaltay)

Kral Mani�tusu heykelininalt k�sm� (:Kaynakça

Günaltay)

Hammurabi Kanunu steli Sus’ta bulunmu�tur. (Kaynak: Günaltay)

II. Salmanassar’�n dikili ta�� (Kaynak: Günaltay)