A K D EN İZ VE K A R A D EN İZİN K U A T E R N E R K IYILAR I

R. W. HEY*

G İR İŞ

1899 da General de Lam othe Cezayir kıyılarında, hepsi de ya­tay duruşla olaıı dört Pleistosen yüksek kıyı çizgisinin bulunduğu gö­rüşünü ortaya atmıştır. O na göre bu kıyı çizgileri, karanın yükselme safhalarından çok deniz seviyesinin eski durum larını yansıtabilirdi. Diğer bir sözle, Pleistosen başlarında deniz seviyesi bugünden yük­sekteydi ve onu izleyen seviye alçalması sırasında belirli dönemlerde deniz seviyesi, kıyı şekilleri gelişmesine yetecek süre duraklam alar göstermiştir. Tunus ve Cezayir kıyılarında daha sonraki çalışmalarına dayanarak, de Lam othe 1911 de, kıyı çizgilerinin sayısını, enyükseği 325 metrede olmak üzere, sekize çıkarmış ve hepsinin bugünkü yük­sekliklerinin deniz seviyesinin östatik hareketlerinin eseri olduğu so­nucuna varmıştır.

Aynı sıralarda, Deperet (1906) tarafından Fransanın güney kı­yılarında benzer çalışmalar yapılmıştır. Deperet daha sonra da (1918), geniş ölçüde kendi çalışmaları ve Gignoux’nun (1913) İtalyadaki ça­lışmalarına dayanarak, de Lam othe’nin 90-100, 55-60, 28-32, ve 18-20 metredeki alt dört seviyesinin, 7-8 metrelik beşinci bir seviyey­le birlikte bütün Akdeniz çevresinde bulunduğu sonucuna varmıştır. Deperet, de Lam othe’nin bu kıyı şekillerinin denizin östatik hareket­lerinin eseri olduğu fikrini kabul etmiş, fakat 100 m etreden yüksek kıyı izlerini Pliosene koyarak ondan ayrılmıştır. Ayrıca Deperet, ben­zer Pleistosen kıyı izlerinin ve onlara bağlanan akarsu sekilerinin Av- rupanın Atlas Okyanusu ve baltık kıyılarında da bulunduğunu gös­tererek, bunların östatik oluşumunu belirlemeye çalışmıştır.

* R .W . H E Y Cam bridge Üniversitesi, Jeoloji Bölümü, Sedwick M useum ’da öğretim üyesidir. Bu yazı, Prof. D r. O Ğ U Z E R O L tarafından, R .W . H E Y ’in “ Q uaternary shore­lines o f the M ed iterranean an d Black Seas” —Q uaternary , 1971: 273—283— isimli m akale- sinden tercüm e edilm iştir.

206 R. W . H E Y

D eperet’nin görüşü, geniş kabul görmüş ve küçük bazı değişik­liklerle, uzun yıllar önemini korumuştur. Bununla beraber, ilk defa 1922 de, onun bazı gözlemlerinin genç yerkabuğu hareketlerinin bu ­lunduğu yerlerde yapıldığına işaret edilmiştir (Osborn ve Reeds, 1922, tartışm a). Denizot (1923: 386-8) da eski kıyı çizgilerinin ince­lenmesinde, de Lam othe ve Deperet’nin de kaçınamadığı, bazı teknik güçlükler bulunduğuna dikkati çekmiştir.

Başka arazi gözlemleri çoğaldıkça, Deperet’nin görüşüne karşı görüşler artmış ve 1950 lerde onun seviyeler sisteminin genellikle terkedilmesine kadar ulaşmıştır. O zam andan beri, örneğin Zeuner (1959) tarafından olduğu gibi, birçok değiştirilmiş seki sistemleri tek­lif edilmiştir. Akdeniz sekileri üzerinde çalışan daha sonraki yazar­ların çoğu ise, sekilerin duruşlarına bakılarak, östatik hareketlerle lokal tektonik hareketlerin etkileri arasında kesin bir ayrım yapılm a­sının imkânsız olduğu sonucuna varm ışlardır. (Örneğin Gignoux 1954, Castany ve O ttm ann 1957, Selli 1962).

Bugün büyük ölçüde kuşkuya sebep olan durum , kıyı çizgileri hakkındaki orijinal literatürün, şimdi çok sayıda olmasına rağmen, aynı değerde bulunm adığı şeklindeki genel kanıdan doğm aktadır. Şu açıktır ki, eski deniz seviyeleri, çoklukla fakat yanlış olarak, tam anlam iyla kıyısal olmayan denizel depolara ve şekillere, ve kaide se­viyeleri pek de belirli olmayan akarsu sekilerine dayanılarak belir­lenmektedir. Yüksekliklerin bazan yeteri kadar dikkatle tayin edil­mediği de açıktır. Ayrıca, bazı yazılar okadar genel sözlerle yazılmış­tır ki, bunların sonuçlarının geçerli olduğu da kesinlikle söylenemez.

1957 de İspanyadaki Beşinci İN Q U A Kongresinde bu konu Prof. A.C. Blanc tarafından tartışılmış ve bütün mevcut literatürün yeniden gözden geçirilerek içlerinden güvenilir olanların ayrılması- sının faydalı olacağı ileri sürülmüştür. Bu yazının yazarı bu görevi yüklenmiş ve belirli alanlar için özel bilgileri bulunan m uhabir bilim adam larının bir listesini hazırlamıştır. 1961 de o ve bazı m uhabir üyeler İN Q U A tarafından Akdeniz ve K aradeniz Kıyıları Subkomis- yonunun üyeleri olarak resmen tanınm ışlardır. Komisyonun görevi, şimdi Karadenizi de içine alm ak suretiyle bu işe devamı sağlamaktır.

Şimdiye kadar, deniz seviyesi altındaki kıyılara ait bilgilerin top­lanması hususunda henüz hiç bir ciddi çalışma yapılmamıştır. Fakat, heriki denizin yüksek kıyı çizgileri hakkında, bazı basılmamışlarla birlikte, hemen bütün güvenilir basılı bilginin toplanmış olduğuna inanılm aktadır. Bu yazı, m üm kün olduğu ölçüde, 1969 yılı sonuna kadar toplanmış bilgilerin bir gözden geçirilme deneyidir.

A K D E N İZ V E K A R A D E N İZ İ N K U A T E R N E R K IY IL A R I 2 0 7

Yazı esas itibariyle, bozulmamış gibi görünen, başka bir sözle, önemli mesafelerde aynı seviyeyi gösteren kıyılarla ilgilidir. Fakat bunların tanım lanm ası bazı problem ler ortaya çıkarm aktadır. Çünkü Akdeniz ve K aradenizin eski kıyıları, az veya çok aralıklarla denizel veya karasal aşınm alara m aruz kalmış olduğu veya daha genç depo­larla örtüldüğü için birhayli kesintili bir uzanış arzeder. Bu sebepten, arazi çalışmalarını yorum lam a amacını gösteren bütün teşebbüsler korelasyon denemeleri m ahiyetinden ileri geçememiş ve bizzat bun­lar da farklı güvenilirlilik derecelerine sahip olduğundan, basılı lite­ratüre dayanılarak yapılan değerlendirmeler çok zam an müşkülat arzetmektedir. Aşağıda açıklanacak sebeplerden dolayı, korelasyon K aradenizdc Akdenizden biraz daha kolay gibi görünmektedir. Bu sebepten, ilk olarak, beriki denize ait verileri ayrı ayrı ele almak uy­gun olacaktır.

Burada belirtilmesi gereken bir başka husus da sadece tortu l­lardan oluşan verilere sahip kıyıların sayıca az olduğu ve onların çoğunun dar alanlı bulunduğudur. Gerçekten, K aradenizin en al­çak kıyı çizgisi hariç, aşağıda sözü edilmiş olan bütün “bozulmamış” kıyı çizgileri, dalga aşınım platform ları ve yalı yarları, deniz m ağa­raları veya oyucu hayvan çukurları gibi aşınım şekilleri ile işaretlen­miş olup, bu durum sözkonusu yükseklikte deniz seviyesinin karaya oranla durgun kaldığı bir dönemi ifade eder.

K A RA D EN İZ

Karadenize ait K uaterner kıyı çizgileri muhtemelen Akdenizinki- lerden daha iyi korunmuşlardır. D aha önemlisi, K aradeniz kıyıların­da bulunan fauna yalnız sıcaklıklardan değil, tuzluluk değişmelerin­den de etkilendiğinden, zaman içinde daha önemli farklılıklar arzet- miştir. O nun için, korelasyon problemi daha sadedir. Belirtilmesi ge­reken diğer bir husus, verilerin çoğunun tek bir yazar, P. V. Fedorov tarafından tanım lanm ası veya yeniden gözden geçirilmiş olmasıdır.

Arkhangelsky ve Strakov (1938) u izleyerek, Fedorov (1963a: 117-144) Karadenizin denizel K uaternerinde beş faunal safha ayırt etmiştir. Bunlardan birincisi, tam amiyle H azar’ın acısu faunasından oluşan Çavdien'd ir (Chaudien). Ş ek il i . E ski Öksin safhasında Akdeniz türleri ilk defa görünmüş, Uzunlar safhasında daha yaygın­laşmış, bu dönemde H azar elemanları haliçlere sığınmıştır. Karangat safhasında fauna, Akdenize Subtropikal Kuzey Atlas Okyanusun­dan girmiş olan termofil türler bulunm am akla beraber, tam am en-

208 R. W . H E Y

Şekil 1- Akdeniz ve K aradenizdeki yerinden oynamam ış yüksek kıyı izlerini gösteren lokas- yon haritası. 1. M ojacar-Terreros, 2. M allorka’nın güney ve doğu kıyıları, 3. L loret-San Feliu de Guixols-Palam os, 4. N is-M onako-G rim aldi, 5. T arq u in ia bölgesi, 6 . Egadi adası, 7 Pachino bölgesi, 8 . T ekirdağ-K um bağ, 9. M ichurin-Balçık, 10. T uapse-Sukhum i, 11. Asi

D eltası, 13. Susa bölgesi, 14. C ezayir bölgesi, 15. T ipasa-Tenes.

Akdeniz özelliğini kazanmıştır. Teni Öksin safhasında fauna yeniden H azar tipine dünüşmüştür. Son olarak Holosen’e sokulan iki safha gelir. Bunlar henüz bazı H azar türleri ihtiva eden E ski Karadeniz ve biraz daha yüksek tuzluluğu ifade eden fakat tam am en bugüne benzemeyen faunasiyle Teni Karadeniz safhalarıdır.

K aradenizin K uaterner kıyı çizgileri, en gelişkin olarak Rusya’­nın Kafkas kıyılarında korunmuştur. Burada, mevcut faunanın yar­dımı ile ilk defa Fedorov (1963a, 1965a) yedi belirgin kıyı çizgisi ayır- detmiştir. Bu kıyıların, en alçak olanı hariç hepsi Tam an yarım adası ve K ırım ’a doğru kuzeybatıya, Colhis havzasında ise güneydoğuya doğru eğimli olmakla beraber, Tuapse ile Sukhumi arasında 200 ki­lometreden uzun bir mesafe içinde azçok sabit bir yükseklik arzeder- ler (Fedorov 1965b, Şekil 2). Tuapse ve Sukhumi arasındakilere çok yakın yüksekliklerde yedi yatay kıyı çizgisi, Bulgaristan kıyılarında M ichurin ve Balçık arasında 150 kilometreden uzun bir alanda da gözlenmiştir. (Fedorov, Lilienberg ve Popov 1962; Fedorov 1963b).

Yeni arazi çalışmalarından sonra halen Fedorov (1969) Tuapse Sukhumi arasındaki seki dizisinin bir revizyona tabi tu tarak sayıla­rını sekize çıkarmıştır. Bu sekiler T a b lo i de onların yeri de Ş ek il i de gösterilmiş bulunm aktadır. Şekilde M ichurin ve Balçık arasındaki Bulgaristan kıyıları da gösterilmiştir. Bulgaristan kıyısındaki seki dizilişinin de revizyona ihtiyacı olup olmadığı bilinemiyor, ancak

A K D E N İZ V E K A K A D E N İZ İN K U A T E R N E R K IY IL A R I 209

T ab lo 1. K araden izin K afkas k ıyılarında bozulm am ış kıyı çizgileri (Fedorov 1969 dan)

Yükseklik (m .) F au n a

95 — 105 ............................................................................. .. Ç avda60 - 65 ............................................................................... .. Eski Öksin42 - 44 ......................................................................................... Eski ö k s in48 - 50 .........................................................................................U zunlar35 - 37 ........................................................................................ U zun lar12 — 14 ........................................................................................ K aran g a t4 - 5 ........................................................................................ Yeni K aradeniz2 ........................................................................................ Yeni K aradeniz

Kafkas kıyılarındaki eski diziden beş seviyenin (95-105, 35-37, 12-14,4-5, 2 m.) az bir değişiklikle veya aynen yeni diziye alındığını işaret etmek yerinde olur.

A K D EN İZ VE M ARM A RA D E N ÎZ Î

İtalyanın denizel Pleistoseninde Selli ( 1962,1967) tarafından beş fa­una safhası ayırt edilmiştir : K a la b r ie n , E m ilie n , S ic ilien , M ila z ien , T iren ien . Bunlara bazan bir altıncısı, başka yerlerdeki Flandrienin kar­şılığı olan ve engenç Pleistosen ile Holoseni kapsayan V e r s ilie n eklenir (Balnc 1942). ilk üç seviye, İtalya dışında nadiren kesinlikle tanına- bilmektedir ve Italyada bile “M ilazienden yaşlı östatik sekiler hak­kında kesin bilgilerimiz yoktur” (Selli 1967: 81). M ilazien faunası tekbaşına tanıtıcı elem anlardan yoksundur ve tipik Versilien faunası bugünkü deniz seviyesinden yüksekte yok gibi görünmektedir. Az sayıdaki istisnaları dışında, Akdenizin yüksek kıyı çizgilerine ait fau­naları sadece iki tip gösterir: belirgin göçmen türleri ile (Strombus bubonius vs.) Tirenien faunası ve Fransızlar tarafından banal

faun a (faunes banales) denilen ve bütün K uaterner süresince Ak- denizde yaşamış bulunan cinslerden oluşmuş fauna. M arm ara De­nizi ve Çanakkale Boğazında Strombus’lu. tipik Tirenien faunası yok gibi görünmektedir. Karadenizin K arangat ve Çavda safhalarım işaret eden faunalar az yerde gözlenmiştir. Çavda faunası özellikle sınırlıdır ve M arm ara Denizinde Hoşköy (Hora) da, Çanakkale Bo­ğazında Gelibolu’da bulunur, ve lıerhangibir kıyı çizgisi işareti gös­term ezler (English 1904 içinde R. B. Newton).

Bu sebeplerden denizel fosiller, Akdeniz ve M arm ara Denizinde parçalar halindeki K uaterner kıyılarının rekonstrüksionunda sınırlı bir değer arzeder ve buralarda yükseklikler ve denizlere bağlanan karasal depolarla karşılaştırmalar yapm ak gerekir. Fakat böyle veri-

2 1 0 K. W . H E Y

ler herzam an bulunmadığı gibi, altim etrik metod da tam amiyle güve­nilir olam am aktadır. Böylece, çeşitli yerler için dar alanlı korelasyon şemaları teklif edilmekte ise de, bunlardan pek azı güvenle kullanı­labilecek durum da olup, bazıları nazari oldukları için kabule şayan değildir.

Bununla beraber, verilerin dağınık bulunm asına rağm en, ol­dukça güvenli olarak uzunca mesafelerde izlenebilen kıyı çizgileri bul­m ak yine de m ümkün olm aktadır. Bu tespit edilmiş kıyılardan biı- kısmı şüphesizki yerinden oynamış olup, diğerleri de hareket edip etmedikleri belli olmayacak kadar dar alanlıdır. Ancak, bunlardan çoğu 10 kilometre veya daha uzun mesafelerde yatay olarak görül­düklerinden, yerinden oynamamış kıyılar olarak addolunabilirler.

Tespit edilmiş ve m uhtemelen bozulmamış (deforme olmamış) güvenilir örneklerden müteşekkil bir liste T a b lo 2 de verilmiştir (Lo- kaliteler için B ak.: Şekil 1). Listeye almış kriterleri ister istemez kısmen sübjektiftir ve ayrıntıları burada tartışılm am ıştır. Sadece şu aşağıdaki esasların göz önünde tutulduğunun belirtilmesi gerekir: (ı) Sadece altim etrik korelasyonlar 10 kilometreden kısa mesafeler için kabul edilmiştir, (ıı) 15 m etreden alçak seviyeler için altim etrik korelasyonlar sadece yardım cı verilerin bulunduğu yerlerde kabul edilmiştir. Çünkü birçok kıyılarda alçak seviyelerde, dikey yönde oldukça dar aralıklarla birçok kıyı izi bulunm aktadır, (ııı) 10 kilo­m etreden kısa kıyı çizgileri norm al olarak, aynı bölgede daha yüksek ve eski bir bozulmamış kıyı çizgisi daha bulunduğu zam an listeye alınmıştır. Kuşkusuz, bütün bu dikkatlere rağm en alınmaması ge­reken bazı kıyı çizgileri listeye alınmış, alınması m üm kün olan bazı­ları da listeye sokulmamış olabilir. Fakat bu gibi hataların az olduğuna inanılm aktadır.

Diğer taraftan , toplanan bilgiler arasında, Tablo 2 dekilere uyan bilgilere ek olarak, güvenilir bir şekilde diğerleriyle b a ğ d a ştırılm a ­yacak birçok dağınık kıyı parçalarına ait gözlemler de vardır. Bunlar­dan bazıları genç tektonik bozulm alara m aruz kaldığı bilinen böl­gelerdedir (Kalabria, Kuzeydoğu Sicilya, Napoli bölgesi, T ipasa ve M asif Bouza-reah arasındaki Cezayir kıyıları, Yunanistan ve Türki­ye’nin bazı bölümleri). 200 den fazlası ise tektonik bakım dan hare­ketli olarak bilinmeyen bölgelerde olduğundan, bunlar şimdilik yerin­den oynamamış sayılabilirler. Listedeki kıyıların yüksekliğe göre da­ğılışlarının analizi onların takriben % 60 inin 2, 3 ve 5 metrelik en- yüksek seviyelere sahip olmak üzere, 10 m etreden alçak olduğunu gös-

T ab lo 2. Akdeniz ve M arm ara Denizinde yerinden oynam am ış eski kıyı çizgileri

A K D E N İZ V E K A R A D E N İZ İ N K U A T E R N E R K I Y I L A R I 211

Yükseklik (m .) Yer

200 Cezayir şehri çevresi

180-190 L ü b n an : T aberie , D jonieh135 C ezayir şehri çevresi110-120 L ü b n an : T aberie , R as el K elb

108VS.F ransa : Nis, R oquebrune M onako

100 C ezayir şehri çevresi85 F ransa : Nis, M onako60 İspanya (K atalonya): Loret-

Palam os60 T ürk iye: H atay-A si delt.60 L ü b n an : T aberie , R as el K elb

45VS.T ürk iye: H atay-A si delt.

45 L ü b n an : Enfe-Beyrut33 Fransa ve İta ly a : N is-G rim aldi,

M onako30 C eyazir: T ipasa-Tenes30 L ü b n an : T ab erie ve R asel K elb29-30 M allorka: G üney kıyı25 İspanya (K a ta lo n y a): San Fe-

liu-Palam os25 L ibya (S irenayka): Susa23-25 M allo rka: G üney kıyı23-24 Fransa ve İ ta ly a : N is-G rim aldi22-25 T ürk iye: M arm ara den. T ekir-

dağ-K um bağ21 F ran sa : Nis18-20 L ü b n an : J a b e l ve T aberie18-20 İta ly a : Lazio, T arq u n ia18 C ezayir şehri çevresi16-19 M allorka: G üney kıyı16-17 Fransa : N is, M onako15-20 T ürk iye: H atay-A si delt.12-15 İta ly a : Sicilya G D su, Pachino

F ransa ve İ ta ly a : Nis, G rim aldi, M onako

12

12 T ürkiye: M arm ara den. T ekir- dağ-K um bağ

10 .5-12 .5 M allorka: G üney ve Doğu kıyı10-12 L ü b n an : Enie-N aam e8-10 L ü b n an : Enfe-N aam e8-9 M allo rk a : G üney ve doğu kıyı6-7 M allorka: G ün. ve Do. kıyı6 L ibya: Sirenayka-Susa5-7 L ü b n an : Ja b e l ve T aberie5 C ezayir: T ipasa-Tenes5 Isp an y a: A ndalusia-Terreros54 -5 \ 4

tta ly a : Egadi adası

3 .3 } 2 .6 2 )

M allorka: G üney ve doğu kıyı

Y azar

D e L am othe (1911), Aym é (1952, 1955)

Sanlaville (1967 ve sözlü bilgi) Aymé (1952, 1955)Fleisch ve G igout (1966), Sanla­

ville (1967 ve sözlü b.) Iaw orsky (1964)

C ezayir 200 m . kıyısı gibi Iaw orsky (1964, 1966a)B utzer (1964)

Erol (1S63)L üb n an 110-120 m . kıyısı gibi

E rol (,1963)Sanlaville (1969)De L um ley (1963), Iaworsky

(1966b)G igout (1954)L ü b n an 110-120 m . kıyısı gibi Butzer ve C uerda (1962a)B utzer (1964)

M c Burney ve H ey (1955)Butzer ve C uerda (1962a)Iaworsky (1963), De L um ley (1963) A rdel ve İn an d ık (1961)

Iaworsky (1965)Sanlaville (1967, 1969) B onadonna (1967)Cezayir 200 m . kıyısı gibi Butzer ve C uerda (1962a) Iaworsky (1965)Erol (1963)Colacicchi (1963)De Lum ley (1963), Bonifay (1965)

A rdel ve in an d ık (1961)

Butzer ve C uerda ( 1962a,b) Sanlaville (1967, 1969)Sanlaville (1969)B utzer ve C uerda ( 1962a,b) B utzer ve C uerda ( 1962a,b)M c B urney-H ey (1955)Sanlaville (1967, 1969)G igout (1954)G igout ve d iğerleri (1956)M ala testa (1958)

B utzer ve C uerda (1962a,b)

2 1 2 n . W . I I E Y

terir. Korsikadaki 3 metrelik tek seviye de bunlar arasında sayılma­lıdır (O ttm ann 1958). Seviyelerin diğer % 35 i 10-100 metreler, %5 i de 325 metreye kadar olan yüksekliklerdedir. 5 m etreden yüksek deniz seviyesi izleri çok belirgin değildir.

K R O N O L O Jİ

M evcut verilere dayanılarak şimdi Akdeniz ve Karadenizdeki m uhtemelen yerinden oynamamış kıyıların kronolojisi üzerinde bir deneme yapılabilir.

(ı) Eski kıyıların dizilişi. De Lam othe’den buyana K uaterner kıyılarının yükseklikleri azaldıkça yaşlarının da gençleştiği genellikle kabul edilmiştir. Ancak, şimdi Akdeniz ve K aıadenizin birçok yerinde bu husus tartışm a konusu yapılm aktadır.

Güney M allorka’da, Butzer ve Cuerda (1962a) 4-5 metre kıyı­sının, 16-19 metre kıyısından genç, 10-12 m. kıyısından yaşlı olduğu kanısındadır. Nis’de, İaworsky (1965) 16-17 m. kıyısından daha genç olan bir 21 m. kıyısının delillerini bulm uştur. Lübnanda, örneğin5-7 m. kıyısının, 17-20 m. kıyısından daha yaşlı olduğunu saptayan Sanlaville (1969) da “yükseklik kuralı”nın ilginç istisnalarını bul­muştur. N ihayet Karadenizde, Fedorov (1969) Kafkaslarda 48-50 m. kıyısının, 42-44 m. kıyısından daha genç olduğuna, yani birinci­sinin uzunlar, İkincisinin Eski Öksin safhasına ait olduğuna inanm ak­tad ır (Tablo 1 e bakınız).

(ıı) Fauna safhaları ilişkileri. Kafkas bölgesinin bozulmamış kıyıları ile Karadenizin fauna safhaları arasındaki ilişkiler tesis edil­miş bulunm aktadır.

Akdenizde, Strombus oubonius’lu tipik Tirenien faunası (Bonifay ve M ars’ın 1959 Eutirenien’i) M allorka’nın doğu kıyılarında 3 m etreden alçakta, İspanya karası ve Egadi adasında 5 m. kıyıları üzerinde bulunur. Bu fosiller, Lübnanın ve M allorka güney kıyıla­rının 10-12 m. sekilerinde bulunur. Fransız ve İta lyan Riviera’ların- da aynı fosiller bazılarına göre (De Lumley 1963, 1968; İaworsky 1963) 12 m. kıyıları depolarında bulunduğu halde, diğer bazılarına (örneğin Bonifay 1965) göre 23-24 m. kıyılarında bulunm aktadır.

Önce de belirtildiği üzere, az sayıdaki Akdeniz kıyısı Tirenien- den eski bir Pleistosen safhasına kesinlikle atfolunm uştur ve bunlar­dan sadece birisi Tablo 2 de gösterilmiştir. Bu, Fransanm 108 m. kı­yısıdır ve Roquebrunne, Grotte du V allonnet’de K alabrien ve m uh­

A K D E N İZ V E K A R A D E N İZ İ N K U A T E R N E R K I Y IL A R I 213

temelen Em ilien’e ait olduğuna inanılan bir sıcaksu faunası ihtiva eder (Bonifay 1965: 946-7). Hayfa-Filistinde, dar alanlı uzanışı sebebiyle Tablo 2 ye alınmamış olan bir 87 m. kıyısının, Sicilienden daha genç bir yaşı göstermeyen bir m ikrofaunaya sahip olduğunu işa­ret etmek yerinde olur (Slatkine ve Rohrlich 1966).

Tablo 2 de gösterilen kıyı çizgilerinden hiçbirisi Pliosen faunası ihtiva etmez ve Trablus ile Cezayirde temelde kıvrımlı Pliosen tab a ­kaları bulunması, Cezayirdeki 200 m. kıyılarının, Lübnanda 180- 190 m. kıyılarının bile m uhtemelen Pleistosene ait olabileceğini gös­terir. Bu durum , dar alanlı olduğu için Tablo 2 ye alınmayan, ve Ka- labrienden önce mevcudiyeti bilinmeyen Patella ferruginea fosilleri ihtiva eden (Aymé 1952: 105), Cezayir yakınındaki 325 m. kıyı çizgisi ile doğrulanabilir.

(m) Buzullaşmalarla ilişkiler. Akdenizde olduğu gibi K arade- denizde de yüksek kıyı çizgileri şimdi genellikle interglasyal veya in- terstadiallere ait kabul olunm aktadır. K odari ırmağı ve onun kolu Amtkeli’nin sekilerinin incelenmesine dayanarak Fedorov (1963a: 84-101) Batı K afkaslarda maksimum glasyal ilerlemenin (muhtemelen Alplerdeki Riss’e m uadildir) U zunlar ve K arangat safhaları arasına rasladığım kabul eder. Yeni Oksin ve ona ait depolar deniz seviye­sinin - 50 m. ve daha derin olduğu ve tuzluluğun azaldığı bir safhaya tekabül ettiği için, Fedorov son buzullaşmayı 12 m. (K arangat) ve 4-5 m. (Yeni Karadeniz) kıyıları arasına koymuştur. O na göre, ha­fifçe fazla tuzlusu faunası ile 4-5 m. kıyısı Holosen K lim atik Opti- m um ’una aittir. (Fedorov 1963a: 135-44, 1965a).

Akdenizin yüksek kıyı çizgileri ile Alplerdeki buzul depoları arasında, akarsu veya başka depolara dayanılarak bir ilişki henüz kurulam am ıştır. Bu konuda çeşitli korelasyonlar ileri sürülmüştür, ancak bunlar, ya tam am en spekülatiftirler, ya da kıyı çizgileri altında kalaıı veya onları örten ve denizel olmayan depoların iklime veya de­niz seviyelerine bağlanması şeklindeki yorum lam alara dayanm akta­dır. Bu esaslara dayanan ayrıntılı kronolojiler özellikle iki yerde ileri sürülm üştür: M allorka ve Fransız Rivierası.

M allorka’da, Butzer ve Cuerda (1962, Şekil 10 ve Tablo 11) 0 ve 40 m etreler arasında 14 farklı kıyı çizgisi ayırt etmişlerdir. Bu çizgilerden herbiri bir transgresyonun enyüksek seviyesini ifade eder. İleri sürülen kronoloji şöyledir: Sondan bir önceki interglasyal: 33- 34,29-30, 23-25, 15. 9-19, 4-5 m. kıyıları; son interglasyal (Riss-

214 R. W . H E Y

W ürm ): 10.5-12.5, 8-9, 6-7.5, 2, 3, 2.7, 0.5 m. kıyıları; Postglasyal:4,2 m. kıyıları.

Fransız Rivierası ve tam İtalyan sınırındaki Grim aldi bölgesi için, Bonifay, de Lumley ve laworsky tarafından ileri sürülen üç ayrı korelasyon şeması vardır. O nlar arasında yapılacak bir karşılaş­tırm ada (Bak.: Bonifay ve Diğerleri 1969: 72-3) görülürki aralarında birleştikleri tek bir nokta yoktur.

Cezayirde ve İspanya kıyılarındaki (Andalusia’da) 5 m. kıyı­ları, Gigout’nun ilk defa (1949) Fas’ın Atlas Okyanusu kıyılarında tanıttığı ve sonradan (1960) A vrupanın son interglasyali ile korrele ettiği O uljien’e sokulmaktadır. Benzer bir yaş Sirenayka’da 6 m. kıyısı için de ileri sürülm üştür (Mc Burney ve Hey 1955).

(ıv) M utlak yaşlar. Stearns ve T uhrber (1965, 1967) fosil mo- lüsk kabuklarında T h230- U 234 oranlarını tayin suretiyle, çok sayı­daki Akdeniz kıyı depolarının m utlak yaşını tayine çalışmıştır. İç ­lerinden üçü muhtemelen bozulmamış kıyı çizgilerine ait bulunan tayinlerin, bazıları biraz güvenilir olmakla beraber, hemen hepsi da­ha çok deneme m ahiyetindedir. Sözü edilen üç yerdeki depoların hepsi Strombus bubonius ihtiva eder.

A ndalusia’nın 5 m. kıyılarının yaşı için 80-82 000 ve M allorka Doğusunda Ses Rotas de Sa Cova’daki 1.6 m. kıyısının yaşı için 115- 120 000 yıl bulunm uştur. Bu sonuç, her iki kıyı için başka yerlerde verilmiş olan Riss-W ürm yaşma uygundur. Ü çüncü m utlak yaş olan 160-170 000 yıl Grimaldi M ağarasında bulunan depolardan elde edil­miştir. Bu da genellikle Riss-W ürm’e tekabül etmekle beraber, daha önce de belirtildiği üzere, bu bölgeledeki Strombus’lu depoların 12 metreye mi, yoksa 23-24 m. kıyılarına mı ait olduğu henüz kesinlikle tayin edilememiştir.

TA R TIŞM A

Şimdiye kadar tektonik etkilere m aruz kalmış bir kıyının yatay- lığmın bozulup, tabakaların çarpılması gerektiği kabul olunm ak­taydı. Bu fikir şimdi tartışılm aktadır (örneğin Cotton 1963, Bloom 1967) ve onun için de Tablo 1 de ve 2 de listesi yapılmış kıyıların, yatay duruşlarına rağm en tektonik olarak yükselmiş veya alçalmış olması ihtim ali sözkonusu olabilir.

Bu görüşe uygun düşen enaz iki delil ileri sürülebilir. İlk olarak, birkaç muhtemel istisna (Egadi adası, Güney ve Doğu M allorka, İs­

A K D E N İZ V E ICARADENİZİN K U A T E R N E R K I Y IL A R I 215

panyanın K atalonya kıyıları) hariç, sözkonusu alanlar Tersier’de tek­tonik hareketlerin etkisinde kalmıştır. Gerçekten, Cezayir, Güney Fransa ve Lübnan kıyılarında faylı ve çarpılmış Pliosen tabakaları vardır ve Sirenayk.a’da yüksek Pleistosen kıyı çizgileri de çarpılmıştır (Mc Burney ve Hey 1955, Şekil 3).

İkinci olarak, Tablo 1 ve 2 de mevcut veriler göstermektedir ki, bozulmamış kıyı seviyeleri de biryerden diğerine geniş ölçüde değiş­m ektedir: hiçbir belirli seviye birkaç yerden fazla noktada göze çarp­maz ve çoğu da birtek noktada görülür.

Diğer taraftan, belirtilmesi gereken diğer bir husus, özellikle bazı seviyelerin veya birbirine yakın bozulmamış seviye gruplarının ilgi çekici durum udur. Bu T a b lo 3 de gösterildiği gibi özellikle yüksek sevi­yelerde göze çarpar. Bu durum dan, erozyondan korunm a güçlükle­rine rağm en, Tablo 1 ve 2 deki bü tün alanlarda kıyı çizgilerinin ana hatlariyle benzer bir gelişim geçirdiği sonucu çıkarılabilir. Bütün bu alanlar geniş bir bölgeye yayıldığına göre listede verilen kıyı yük­seklikleri, tektonikten çok östatik hareketleri yansıtan kuvvetli delil­lerdir.

T ab lo 3. 60 m etreden yüksek ve yerinden oynam am ış kıyıların dağılış ve yükseklikleri

Cezayirbölgesi

İspanyaK atalonya

FransızR ivierası

T ürkiyeH a tay

L übnan K afkaskıyıları

200 180 - 190135100 108 110 - 120 95 - 105

8560 60 60 60 - 65

Ancak, bütün yukarıdaki açıklam alar bir görüşü diğerine ter­cih etmeye yetmez. Gerçekten, belirli bir sonuca erişebilmek için ge­niş alanlara yayılmış kıyı çizgileri arasında etkili korelasyon araçlarına sahip olmak gerekir. H alen mevcut olan kronolojik verilerin bu m ak­sada yeterli olduğu maalesef söylenemez. Bundan başka, bir bölge hakkındaki bütün bilgiler toplanıp değerlendirilmiş olsa bile, bölge­nin herhangibir yüksek kıyısının tektonik olarak bozulmamış olduğun­dan emin bulunulam az.

Bununla beraber halen, Akdeniz Pleistosenine a it mikrofosille- rin bir korelasyon aracı olarak kullanılması hususunda gittikçe artan bir ilgi vardır ve depoların mutlakyaşlarını tayin için bazı başarılı denemeler yapılmıştır. Bu gelişmelerin ışığı altında, Akdeniz ve

216 R. W . H E Y

K aradenizin eski kıyılarının tesbiti problem inin çözümlenme yolunda olduğu artık ümid edilebilir.

T E Ş E K K Ü RI

Yazar, bu yazıda faydalandığı bilgilerin sağlanmasına yardımcı olan ve yerel ayrıntılarla ilgili soruları sabırla cevaplandıranlara en içten teşekkürlerini sunm aktadır. Bunlar arasında özellikle K.W . Butzer, R. Coque, O. Erol, P. V. Fedorov, H. Fleisch, M. Gigout, G. Iaworsky, F. O ttm ann ve P. Sanlaville’in adlarını saymak ister. Yazar ayrıca, yardım cı tavsiye ve tartışm aları için R.W . Fairbridge ve C.E. Stearns’e çok müteşekkirdir.

Ö Z ET

Akdeniz ve K aradenizin yüksek deniz seviyeleri konusunda halen mevcut bü tün belgeleri biraraya getirmek için bir deneme yapılmış­tır. Bu am aca uygun olarak da bu yazıda, yerinden oynamamış kıyı izleri gözden geçirilmekte ve gerçekliği saptanmış olanların yerleri ile yüksekliklerini veren tablolar çizilmiş bulunm aktadır. Bu izlerin kronolojisi konusu da ele alınmıştır. Sonuç olarak da eski kıyı çizgi­lerinin dikey tektonik hareketlerden etkilenmediğini söyleyecek kadar kesin bulgular olmadığı ileri sürülmektedir, aslında da kronolojik ve­riler bugünün koşullarında uzun mesafeli bir korrelasyona olanak ver­memektedir. Ancak yaşlandırm a tekniklerinde kaydedilen gelişme­ler bu güçlüğün de yakında yenilebileceği üm idini vermektedir.

REFERA NSLAR

A rdel, A., in a n d ık H . (1961), Formation et évolution de la M arm ara pendant le Qiiaternaire, “Rev. geogr. Inst. Univ., Istanbul” , n. 7, pp. 1-18.

A rk h a n g e lsk y A. D ., a n d S tra k h o v , N .M . (1938), The geological structure and history o f the development o f the B lack Sea, “Akad. Nauk U .S .S .R .” , Moscow (in Russian; not seen).

A ym é A. (1952), Le Pliocene et le Quaternaire: in Glangeaud L., Histoire géologique de la province d ’Alger, “X IX Congr. Géol. In te rn a t.” , M onographies Régionales, sér. 1, n. 25, pp. 99-106.

------ 1955, Le Qiiaternaire littoral des environs d'A lger, “Act. I I Congr.panafricain préhist. pp. 243-246.

a k d e n í z v e k a r a d e n í z í n k u a t e r n e r k i y i l a r i 2 1 7

Blanc A .G. 1942, Variazioni climatiche ed oscillazioni della linea di riva nel Mediterráneo centrale durante Vera glaciale, “Geologie Meere Binnengewass.” , v. 5, pp. 137-219.

B lo o m A.L. 1967, Pleistocene shorelines: a new test o f isostasy, “Bull. geol. Soc. A m .” , v. 78, pp. 1477-1493.

B o n a d o n n a F .P . 1967, Studi sul Pleistocene del L azio , III. Linee di costa lungo il litorale di Tarquinia (L azio settentrionale), “Geol. R o­m ana” , v. 6, pp. 121-135.

B o n ifa y E. 1965, Remarques sur le Pleistocene marin des A lpes-M aritim es, “Bull. Soc. géol. F r.” , sér. 7, v. 7, pp. 946-956.

B o n ifa y F. a n d M a rs P, 1959, Le Tyrrhénien dans le cadre de la chronologie quaternaire méditerranéenne, “Bull. Soc. géol. F r.” , 7, v. 1, pp .62-78.

B o n ifa y E. et al. 1969, Languedoc-Provence-Côte d 'A zur, “IN Q U A ” , Livret-guide de l’Excursion C 14, Biscaye Frères, Bordeaux, pp. 112.

B u tzer K .W . 1964, Pleistocene geomorphology and stratigraphy o f the Costa Brava region (Catalonia), “Abh. m ath.-naturw . K l. Akad. Wiss. M ainz” , Jah rgang 1964, n. 1, pp. 1-51.

B u tzer K .W . a n d C u erd a J . 1962a, Coastal stratigraphy o f southern M allorca and its implications fo r the Pleistocene chronology o f the M ed i­terranean Sea, “J . Geol.” , v. 70, pp. 398-416.

------ 1962b, Formaciones cuaternarias del litoral este de M allorca (Cany a-yam el-Porto Cristo), “Soc. H istoria Nat. Baleares Bol” , v. 7, 3-29.

C a sta n y G. an d O ttm a n n F. 1957, Le Quaternaire marin de la M éd i­terranée occidentale, “Revue Géogr. phys. Géol. dyn” , sér 2, v. 1, pp. 46-55.

C o la c icch i R . 1963, Geología del Pachino (Sicilia méridionale), “Geol. R om ana” , v. 2, pp. 343-391.

C otton C.A. 1963, The question o f high Pleistocene shorelines, “Trans. R. Soc. N .Z .” , v. 2, pp. 51-62.

D en izo t G. 1923, Contributions à l'étude du Quaternaire de France, “Bull. Soc. Géol. F r.” , sér. 4, v. 23, pp. 384-430.

D ep ére t C. 1906, Les anciennes lignes de rivage de la française de la M éd i­terranée, “Bull. Soc. géol. F r.” , sér. 4, 6, pp. 207-230.

------ 1918, Essai de coordination chronologique des temps quaternaires, “C.r. Acad. Sci” , Paris, v. 166, pp. 480-486.

218 R. W . H E Y

E n g lish T. 1904, Eocene and later form ations surrounding the Dardanelles, “O uart. J . Soc.” , London, v, 60, pp. 243-295.

E ro l O. 1963, A si N ehri deltasinin jeomorfolojisi ve dördüncü zaman deniz- akarsu sekilen. D ie Géomorphologie des Orontes-Deltas und der anschli- essebdeb pleistozönen Strand- ünd Flussterrassen (Provinz H atay, Türkei), “A nkara Univ. Dil ve T arih Coğrafya Fak.” Yay, 148, pp. 110 (in Turkish with G erm an summary).

F ed o ro v P .V . 1963a, Stratigraphy o f Qriaternary deposits on the Crimean- Caucasian coast, and certain problems in the geological history o f the Black Sea, “Turdy Inst. geol. Akad. Nauk U SSR ” , v. 88, pp. 160 (in Russian).

------ 1963b, Au sujet de la corrélation entre les dépôts quaternaires du littoralbulgare de la M er Noire et les terrasses des cotes crimeenne, caucasienne et méditerranéenne, “Bull. Inst. Géogr. Aead. Sci. Bulgarie” , v. 7, pp. 5-16 (in Bulgarian with French summary).

------ 1965a, Correlation o f Pleistocene shorelines o f the Black Sea, M editer­ranean and the A tlantic Ocean: in Gromov V .I. et a l., Qiiatenary Pe­riod and its History, eds., “N auka” , Moscow, pp. 59-68 (in Russian with English summary).

------ 1965b, Quaternary shorelines o f Black and Caspian Seas their possiblecorrelation with Mediterrenean terraces, “Reports V I IN Q U A Congr” , v. 1, pp. 223-237.

------ 1969, The marine terraces o f the Black Sea Coast o f the Caucasus and theproblem o f the most recent vertical movements, “Dokl. Akad. Nauk U SSR ” , v. 185, pp. 661-663 (in Russian).

F ed orov P .V ., L ilien b erg D .A ., an d P o p o v V .I. 1962, N ew data on the terraces o f the Bulgarian coast o f the Black Sea, “Dokl. Akad. Nauk USSR” , v. 144, pp. 431-434 (in Russian).

F le isch H . a n d G igou t M . 1966, Revue du Quaternaire marin libanais, “Bull. Soc. géol. F r.” , sér. 7, v. 8, pp. 10-16.

G ign ou x M . 1913, Les form ations marines pliocenes et quaternaires de l'I ta ­lie du sud et de la Sicile, “Annls Univ. Lyon” , n.s., fasc. 36, pp. 693.

------ 1954, Pliocène et Quaternaire marins de la Méditerranée occidentale,“c. r. X IX Congr. géol. In te rn a t.” , fasc. 15, pp. 249-258.

G igou t M . 1949, Définition d'un étage oulijen, “C.r. Acad. Sci.” , Paris, v. 229, pp. 551.

A K D E ÎS iz V E K A R A D E N ÎZ Î N K ü A T E R N E R K IY IL A R I 219

------ 1954, Contribution à l'étude du Qjiaternaire ancien des environs de Ténèset Cherchel (Algérie), “Bull. Soc. géol. F r.” , sér. 6, v. pp. 89-95.

------ 1960, Nauvelles recherches sur le Quaternaire marocain et comparaisonsavec l ’Europe, “Trav. Lab. Géol. Univ. Lyon” , n.s., n. 6, 158 pp.

G ig o u t M ., S o le S a b a r is L., an d S o le N . 1956, Sur le Qjiaternaire méditerranéen d'Andalousie, “C.r. Somm. Soc. géol. F r.” , 1955, pp. 177-179.

Ia w o r sk y G. 1963, Quelques coupes dans les terrains quaternaires à Monaco et dans les A lpes-M aritim es, “Bull. Mus. Anthrop. Préhist., M ona­co” , v. 10, pp. 25-61.

------ 1964, Le problème du Calabrien et du Sicilien dans les A lpes-M aritim es,“C.r. Acad. Sci.” , Paris, v. 258, pp. 2118-2121.

------ 1965, Problèmes posés par trois gites quaternaires à N ice et à Monaco,“Bull. Mus. Anthrop. Préhist., M onaco” , v. 12, pp. 135-171.

------ 1966a, E xiste-t-il une raison quelconque pour limiter le nombre des re­tours transgressifs de la mer quaternaire à M onaco? “C.r. X V III Congr. Préhist. F r.” , pp. 81-89.

------ 1966b, Les grottes du Gîte des M oulins à Monaco, “Bull. Mus. A nth­rop. Préhist., M onaco” , v. 13, pp. 61-89.

L a m o th e L. d e 1899, N ote sur les anciennes plages et terrasses du bassin de Visser (Département d 'A lger) et de quelques autres bassins de la cote algérienne, “Bull. Soc. géol. F r.” , sér. 3, v. 27, pp. 257-303.

------ 1911, Les anciennes lignes de rivage du Sahel d'A lger et d'une partie dela côte algérienne, “Mém. Soc. géol. F r.” , sér. 4, v. 1, mém. 6, 288 p .

L u m le y H . de 1963, Les niveaux quaternaires marins de A lpes-M aritim es, “Bull. Soc. géol. F r.” , sér. 7, v. 5, pp. 562-579.

------ 1968, Correlation o f Quaternary shorelines in meridional France withthe Alpine g lacial chronology, “Univ. of Colorado Studies” , Series in E arth Sciences, n. 7, Glaciation of the Alps, pp. 133-142.

M a la te s ta A. 1958, Terreni, faune e industrie quaternarie nell’ Arcipelago delle E gadi, “O uaternaria” , v. 4, pp. 165-190.

M cB u rn ey C. B. M ., an d H ey R . W . 1955, Prehistory and Pleistocene geology in Cyrenaican L ibya, Cam bridge Univ. Press, pp. 315.

O sb o rn H .F ., an d R e ed s C.A. 1922, O ld and new standards o f P leis­tocene division in relation to the prehistory o f man in Europe, “Bull. geol. Soc. Am .” , v. 33, pp. 411—490.

2 2 0 R. W . H E Y

O ttm a n n F. 1958, Les formations pliocenes et quaternaires sur le littoral corse, “M ém. Soc. géol. F r.” , n.s., v. 37, mém. 84, pp. 176.

S a n la v ille P . 1967, Sur les niveaux marins quaternaires de la région de T a- barja {Liban), “Cr.. somm. Soc. géol. F r.” , pp. 157-158.

------ 1969, Les bas niveaux marins pleistocenes du Liban, “M éditerranée” ,n. 3, pp. 257-292.

S elli R . 1962, Le quaternaire marin du versant Adriatique-Ionien de la pe- ninsule italienne, “O uaternaria” , v. 6, pp. 391-413.

------ 1967, The Plio-Pleistocene boundary in Italian marine sections and itsrelationship to continental stratigraphies, “Proc. Oceanogr.” , v. 4, pp .67-86.

S la tk in e A., a n d R o h r ich V . 1966, Données nouvelles sur les niveaux marins quaternaires du M on t Carmel, “ Israel J . E arth Sc.” , v. 15, pp .57-63.

S tea rn s C. E ., an d T h u rb er D.L. 1965, TAn i - i / i n dates o f late Pleistocene marine fo ss ils from the Mediterranean and Moroccan littorals, “O uaternaria” , v. 7, pp. 29-42.

------ 1967, T h n i - t / m dates o f late Pleistocene marine fo ss ils from the M e­diterranean and Moroccan littorals, “Prog. Oceanogr.” , v. 4, pp. 293-305.

Z eu n er F. E. 1959, The Pleistocene Period, Hutchinson and Co., Lon­don, pp. 447.

1