115

itolojide konular›na göre,diflili erkekli birçok tanr›vard›r. ‹flte bunlardan biri

de Asklepeion veya Eskülap ismiylean›lan sa¤l›k tanr›s›d›r. (Üstteki resim)

Bu Tanr›lardan baz›lar› dönemlerinin ünlü he-kimleridir. Fakat, içlerinden en tan›nm›fl olan› Es-külap’ d›r. Efsaneye göre Eskülap; günefl tanr›s›Apollon ile Koronis isimli bir kad›n›n o¤ludur.

BELGESELC‹N‹N GÖZÜYLEÇetin ‹mir

2.BÖLÜM

Ça¤lar BoyuAnadolu’da T›pÇa¤lar BoyuAnadolu’da T›p

BD MAYIS 2011

Hygia, ad›na yap›lan heykellerdegenellikle ayakta betimlenmifltir. ‹ncezarif bir k›zd›r. Yan›nda da bir y›lanbulunur. O Asklepios’un kutsal y›la-n›n›n, süt anas› gibi görünür. Askle-peion kültünde; Asklepios, Telespho-ros ve Hygia ayr›lmaz bir üçlüyü olufl-turmufllard›r.

Anadolu’da o ça¤larda kabul edi-len büyük bir sa¤l›k tanr›s› vard›. Sa¤-l›k tanr›s› olarak; eski Yunan Esküla-p’›, M›s›rl›lar ‹mhotep’i, bir t›p bilginiolarak da Araplar ‹dris Peygamber’i,Türkler de Lokman Hekim’i tan›m›fl-lard›r.

‹lk t›bbi belge de, Teb kentindeyap›lan kaz›lar sonucunda, arkeologGeorge Ebers taraf›ndan bulunmufltur.Tedavi yöntemleri ve ilaç tertibi reçe-telerini içeren bu belge, Ebers Papirü-sü olarak bilinir.

Asklepeion; ‹zmir’den Ber-gama’ya gelen yolun, flehirgiriflinin yaklafl›k 1,5 km.solunda ve Bergama’n›n ba-t›s›nda kal›r. M.Ö. 4 yy. daMora yar›madas›ndaki Epi-

Koronis, Zeus’un o¤lu Apollon’danhamile iken ‹skhys’e gönül verir. Fa-kat baflka bir erke¤e gönlünü kapt›ran,Koronis’in sadakatsizli¤ini bir kargaApollon’a bildirir. T›p, fliir, güzel sa-natlar ve günefl tanr›s› Apollon, buac› haberi getiren kargay› u¤ursuz sa-yar ve o güne kadar beyaz olan karga-n›n rengini siyaha dönüfltürür.

Apollon’un k›z kardefli Artemisde, oklar›yla sevdal›lar› öldürerek,kardeflinin intikam›n› al›r. Bunun üze-rine Apollon ölü kar›s›n›n karn›ndakibebe¤i ç›kar›r. Bu çocuk, Asklepios’-dur.

Efsaneye göre oradan geçen birçoban, olanlar› görünce bundan kor-kup kaçarken flu sesleri duyar. “Buçocuk büyüdü¤ünde, ölüleri bile diril-tecek, flifalar› bulacakt›r.”

Asklepios’ un çocuklar› olan k›z›Hygia temizlik, o¤lu Telesphoros isenekahet (iyileflme) tanr›s›d›r.

Asklepios ve k›z› Hegia

116

Bulunan ilk t›bbi belgeEbers Papirüsü

117

dauros kutsal alan›n›n bir benzeri ola-rak Bergama’da yap›lm›fl olan Askle-peion’da, bugün görülen yap›lar, bü-yük ölçüde Roma ‹mparatoru Hadriantaraf›ndan onar›lm›fl döneme aittir.

Bergamal› büyük hekim Galen;Asklepeion’ un, Geyikli da¤lar›n›neteklerinde, hava ak›mlar›ndan korun-mufl temiz suyu ve temiz havas› olanuygun bir yerde kuruldu¤unu belirtir.Asklepeion’da flifa tanr›s›na gidenkutsal yol, flimdiki Virankap›’dan bafl-lay›p, küçük meydanda son bulur. Ar-ka planda, Bergama akropolü heybe-tiyle bu alan› korur gibidir.

Meydan›n ortas›nda üzerinde çokgüzel kabartma y›lan, çiçek ve defnemotifleri ile süslenmifl ve mermerdenyap›lm›fl bir sunak tafl› yer al›r. Busunak üzerinde bulunan iki adet y›lan,sanki Hygia’n›n tas›ndan süt içmekte-dir. O dönemde veya daha sonralar›yap›lm›fl olan Eskülap heykellerinde,

y›lanl› asa, iyi ve kötü ruhlar›n birlefl-mesinin sembolüdür. Tas ise, iyilefltiri-ci ilaçlar› y›landan sa¤›p, elde edilenflifan›n sembolüdür. Ayn› zamanday›lan, eski M›s›r baflkentlerinden Tebflehrinin sembolüydü. T›p sözcü¤ü deTeb kentinin isim kökünden gelir. ‹fltebu nedenle y›lan, t›bb›n simgesi olarakbetimlenmifltir.

O dönem hastalar›n›n, Asklepeion’ailk kabul edildi¤i yer buras›d›r. Küçük

Bergama Akropolü

Asklepeion 2 y›lanve süt tas› /T›p amblemi

BD MAYIS 2011

BD MAYIS 2011

2,70 m yüksekli¤i ve 2,5 m geniflli¤ivard›r. Dolgu bir kemerle kapat›lm›fl,üstünde hava ve ›fl›k almas› için düflü-nülmüfl 12 adet kare pencere yer al›r.Tünel taban› iyi ifllenmifl büyük tafllar-la kaplanm›flt›r. Kutsal tünel, yuvarlakyap›ya yani, Telesphoros mabedineulafl›r.

Mabet; sa¤l›k tanr›s›n›n o¤lu, he-kimlik s›rr›n›n bilgini ve rüyalar› yo-rumlayan tanr› Telesphoros ad›na ya-p›lm›flt›. Lofl olan alt kat, hastalar›nrüya görmesi için düflünülmüfltü. Bu

meydan›n girifl yerinin karfl›s›na dü-flen, 4 Korynthos sütun üzerinde yük-selen muhteflem Propylon olarak an›-lan mermer kap›, gelenleri karfl›lar.

Kaynak sular›, Asklepeion için enbaflta gelen kutsal varl›klard›. Sular›nbollu¤u buran›n kutsall›¤› ve hayat›için önemliydi. Burada bir kaynak veçeflmesi, bir su kuyusu ve üç havuzbulunur. Kurtar›c› tanr›n›n ayaklar›dibinden ç›kt›¤›na inan›lan bu kutsalsu, hastalara flifa verirdi. Bu kaynaksuyu hâlâ, bir çeflmeyle bir havuzaakar. O dönemlerde böbrek ve mesanetafllar›na iyi geldi¤ine inan›l›rd›. Banyotedavileri için yap›ld›¤› san›lan bu ha-

vuz da; zemin, mermer döfleli olup,içine 4 basamakla inilir. Çat›s› olma-yan bu havuzda, hastalar hem flifal›suyla banyo yap›yor, hem de güneflin›fl›nlar›ndan yararlan›rlard›. Suyunfazlas›, gizlenmifl bir kanalla, kutsaltünelin alt›ndaki baflka bir su yolunadökülmekteydi.

Büyük meydan›n ortas›nda ve yer-alt›nda yap›lm›fl olan kutsal tünel, has-talar›, ikinci yuvarlak yap›ya, yaniTelesphoros mabedine ulaflt›rmaktay-d›. Bu tonozlu tünelin, 80 m uzunlu¤u,

118

Kutsal havuz

Kutsal tünel

Dolay›s›yla a¤›r hastalar, do¤umyapacak kad›nlar, uzak yerden gelenbitkin insanlar, büyük kap›da muayeneedilir, tedavisi olanaks›z ise içeriyeal›nmazlard›. Bergamal› büyük hekim,Galen’de asl›nda Asklepios t›bb›nainanmayan birisi oldu¤u halde, aya-¤›nda oluflan tedavisi imkâns›z biryara ac›s›n›n, Bergama Asklepeion’-unda iyileflti¤ini bildirmifltir.

Temizli¤ini yapan, ada¤›n› verenhasta mabede girer, tanr›lar›n heykel-leri önünde dua ederdi. Sonra kutsalsudan içen hasta, kutsal tünelden

geçirilerek dairesel binaya götürülür-dü. Hekimler hastaya, “Burada yat,uyuyuncaya kadar dua et, tanr› seninderdinin devas›n› verecektir, ne duyar-san ne görürsen uyan›nca bize anlat” gibi, telkinlerde bulunur ve rüyan›nönemine göre tedavi yöntemi saptar-lard›. Kaz›larda bulunan kitabelerdenal›nan bilgiye göre: “Hasta içeri girsin,on gün geçsin, y›kans›n ve haz›rlans›n,günlük elbiselerini ç›kars›n ve beyazehrama sar›ns›n, tekrar y›kans›n haz›r-lans›n ve tanr› huzuruna ç›ks›n. Kutsal

zeytin dallar› ile süslenmifl kurbanl›kkoyunlar› adak versin. Büyük yatakha-neye rüya görmek için gitsin. Yüzük,kemer ve ba¤lar›n› ç›kars›n, yal›nayakyürüsün” denirdi. Temizlik, ibadet,rüya ve telkin üzerine kurulu bu tedaviyöntemi, günümüzün pozitif yakla-fl›mlar› ve teknik olana¤›yla belki k›-yaslanamayacak yaklafl›mlard›. Fakatkendi döneminde en önemli flifa mer-keziydi ve o dönemlerde yaflam›fl bir-çok insan›n, tek yaflama umuduydu.

M.Ö. 600 y›llar›ndan itibaren, antik

tip bir yap› tarz›yla, “Rüyanda tanr›,senin nas›l iyileflece¤ini söyleyecek,bunlar› uyan›nca hekimine anlatacak-s›n ve sa¤l›¤›na kavuflacaks›n.” gibitelkinlerle hastalar›n uyumalar› ve rü-ya görmeleri amaçlanm›flt›. Tap›na-¤›n güneyinde, içten ve d›fltan iki mer-diven ile yukar› ç›k›l›r.

Asklepeion’ un kap›s›nda flu yaz›yaz›l›yd›: “Bütün tanr›lar›n ululu¤uiçin, kutsal yere ölümün girmesi ya-sakt›r.”

119

Telesphoros mabedi

BD MAYIS 2011

ça¤ hekimleri flu teoriyi gelifltirdiler.Do¤ada her fley dengelidir. Fazla veyaaz, dengenin bozulmas›na neden olur.Bu durum hastal›kla sonuçlan›r. Den-gesizli¤e u¤rayabilecek gerçek vücutö¤eleri dört s›v› yani “humor” olarakadland›r›l›r. Bunlar; kan, balgam, sar›safra ve kara safra’ d›r. Bütün bu “hu-morlar”, dengede oldu¤u zaman vücutsa¤l›kl› olur. Hastal›¤›n üç evresi var-d›. D›fl veya iç faktörlerin yol açt›¤›humoral oranlardaki de¤ifliklik; vücu-dun buna, atefl veya kanama ile tepkigöstermesidir. Afl›r› derecede humorboflalmas›yla yaflam ölümle sonuçlan›r. Tedaviye gelince, bugün savunul-mas› güç olan flu üç ifllem yap›l›yordu:

1. Kötü s›v›lardan korunmak için,kanatma,

2. Yeni kötü s›v›lar›n oluflmas›n›önlemek için perhiz,

3. Kalan fazla s›v›dan kurtulmakiçin, boflaltma, yani kusturma veyalavman.

Fakat kötü s›v›larla birlikte iyis›v›lar›n da kaybedilece¤i bilincindenyoksundular.

Y›llar geçtikçe filozof ve bilim a-damlar›, evrendeki din d›fl› eylemleridesteklemifl ve tedavi için mant›¤a da-yal› teoriler ve metotlar gelifltirmifltir.

Yunanistan’›n, Kos adas›’ndan birt›p bilginini, dünya’da gelmifl geçmifltüm doktorlar›n hocas› olarak bilinenbüyük hekim Hipokrat’tan söz etme-den geçemeyiz. M.Ö. 5. yüzy›lda antikEge t›bb›n›n geliflimi “Hipokrat“ ileyakalanm›fl ve örnek hale gelmifltir.Hipokrat, M.Ö. 460’ da Kos’da do¤du.M.Ö. 370 y›l›nda Teselya’da öldü.

Genç yafllar›nda ad› ve mesleki kari-yeri hakl› olarak gittikçe parlayan Hi-pokrat‘›n ad›na efsaneler yarat›lm›flt›.

Hipokrat’›n “Hipokrat Koleksiyonuveya Corpus Hipokratikum” ad› alt›n-da derlenen çal›flmalar›; büyük birolas›l›kla Kos, Knidos, Sicilya ve bafl-ka yerlerdeki hekimlerin metinlerinide içermektedir. Koleksiyon, M.Ö.4.yüzy›lda ‹skenderiye’ deki büyük kü-tüphanede bir araya getirilmifltir. Ko-leksiyonda bulunan birkaç genel inan-c› ay›r›p, kategorize edebiliriz.

Anatomi, Fizyoloji, Genel Patolo-ji, Tedavi, Teflhis, Gidiflat, Cerrahi,Jinekoloji, Ak›l Hastal›klar›, Etik, iflteHipokrat’›n tüm kitaplar› bu konu

BD MAYIS 2011

120

Hipokrat

121

bafll›klar› alt›nda top-lanabilir.

Günümüz Dünyat›bb›nda, her t›p dok-torunun mezuniyetisonras›nda, mesle¤ebafllarken etti¤i, birHipokrat yemini var-d›r. Bu ünlü yemin,"Tanr›lara, ö¤retmen-lere ve gelecekteki ö¤-rencilere teminatlarlabafllar. Yasaklamalar,hastaya zarar vermeyiönlemek içindir. Ölümcül ilaçlar, dü-flük, cerrahi, hasta veya ev halk›ylacinsel iliflkiye girilmemesi, hastayayard›m ederken ortaya ç›kar›lan s›rla-r›n aç›klanmamas› safl›k ve kutsall›klayerine getirilmesi" gereken konulard›r.

Din ve mant›¤›n birbirine çok ya-k›n oldu¤u M›s›r gibi ülkelerde biletamamen din d›fl›, deneye dayal› t›bbisistemler uygulan›yordu. Yine de Hi-pokratç› yazarlar ve onlardan öncekifilozof - bilim adamlar›n›n gösterdi¤imant›ksal yaklafl›mlar›n içeri¤i de ola-¤anüstüdür.

Bu anlamda Hipokratç› prensiple-rin bafll›klar› da flöyle olmal›yd›:

1. Her fleyi gözlemle,2. Hastal›ktan ziyade hastay› çal›fl,3. Dürüstçe de¤erlendir,4. Do¤aya yard›m et.Hipokratç› metotlarda birçok za-

y›fl›klar olabilir. Bunun nedeni anato-mi bilgilerinin azl›¤› ve sistematik ol-mamas›yd›. Yine de metinler, yaralar,ç›k›klar, k›r›klar ve rektal (d›flk›lamabölgesi) hastal›k ameliyatlar›nda oldu-¤u gibi flafl›rt›c›, anatomik detaylar

içerir. Aç›kças›, Hipokratç›lar›n o za-manlarda hastal›k ve yaralanma olarakbilinen vakalarla u¤raflmaya yetecekkadar bilgileri vard›.

Hekim kökenli olmayan fakat ba-¤›fl›kl›k bilimine öncülük eden ve M.-Ö.132’de Anadolu’ da do¤mufl KralMitridates’in t›p tarihinde önemli biryeri vard›r. Haz›rlad›¤› Mitridaticumadl› kitab›n›n içinde, 70 türlü maddeolan ve vahfli hayvanlar›n ›s›rmas›nakarfl› kullan›lan panzehir formülü yeral›r.

Anadolu kökenli hekimlerden biride, M.Ö. 124’ de Bursa’ da do¤anMarcus Aurelius Asklepiades’dir.Asklepiades, Atina ve ‹skenderiye’de t›p ö¤renimini tamamlayarak Ro-ma’ya yerleflmifl, zekâs› ve kuvvetliflahsiyeti ile zaman›n›n en önemli he-kimi olmufltur. Asklepiades, Hipokra-t’›n aksine, do¤an›n flifa verici özelli-¤ini inkâr etmifl ve perhiz, fizik tedavive ilaçla olan tedavi yöntemini öner-miflti.

Roma ça¤›n›n önemli bir hekimi

BD MAYIS 2011

Hipokrat hastanede

122

de M.S.98 Efes’te do¤an Soranus’du.Roma’ da hekimlik yapan Soranus,iyi bir klinisyendi. Jinekoloji ve çocukhastal›klar› ile ilgili eseri 14 as›r, tekkaynak kitap olarak kullan›lm›flt›r.

Soranus’un ça¤dafl› olan Efesli Rufu-s’un, göz hastal›klar› konusunda, dev-rim niteli¤inde say›lacak bulufllar›vard›. Optik göz sinirlerin do¤ru seyri-ni ve lens kapsülü de dahil olmak üze-re göz k›s›mlar›n› aç›kça tan›mlad›.

Pedanius Dioscorides M.S.1. Yüzy›l-da yaflam›fl eczac›l›kta hocalar›n hoca-s› say›lacak, askeri bir hekimdir. Or-duyla birlikte birçok yer dolaflm›fl,savafllarda askerlerin tedavisini üstlen-mifltir. T›pta yüzlerce bitkinin ilaçolarak kullan›m› konusunda çal›flmalaryapm›flt›r. Dioscorides, her türlü has-tal›¤a karfl› tatbik edilecek ilaç terkip-leri ile zehirli hayvanlara karfl› kullan›-lacak panzehirler ve tiryaklar›n for-

müllerini, yazd›¤› kitab›nda flekillerleanlatm›flt›r. Ayn› zamanda t›p bilimadamlar› da bu de¤erli yap›tta yer al-m›flt›r. Büyük olas›l›kla sistematikolarak yaz›lm›fl ilk eser olan, “de ma-teria medica”y› kitaplaflt›ran hekimdir.

T›bba katk›da bulunanlar›n, t›p ya-zarlar› ve ö¤retmenlerinin aras›ndandev bir kiflilik “Claudius CassimusGalenus” hepsinin üstüne ç›kt›. Sadecekendi zaman›nda de¤il, daha sonrakiyüzy›llarda da, t›p için önder olan bü-yük bir hekimdir. MS.130’da iyi e¤i-timli ve mevki sahibi mimar bir baba-n›n o¤lu olarak Bergama’da do¤mufl-tur. Babas› Nikon’un, Bergama Askle-pionu’nda tedavi oldu¤u bir esnadagördü¤ü rüya üzerine, o¤lunun hekimolmas›n› istedi¤i söylenir.15 yafl›nda

hekim olmay› akl›na koyan Galen,Atina’da felsefe, ‹skenderiye’de t›pe¤itimi ald›. 22 yafl›nda Bergama’yadönerek bir gladyatör okulunda, cerrahhekim olarak görev ald›.

Yaralanan gladyatörler ve savaflanyaral› askerlere tatbik etti¤i kanamatedavisini dört yöntemle yap›yordu:

BD MAYIS 2011

Soranus

Galenius

123

1. Parmak bas›nc›,2. ‹laç tatbiki,3. Çengelle burma ve4. Pensetle (k›skaç) tu-tup dikifl atma. Yaln›ziyi bir klinikçi de¤il,ayn› zamanda t›pta te-mel bilimlerin öneminide kavram›fl deneyimcibir hekimdi. Anatomibilmeyen bir hekimit›pk› plan› olmayan mi-mara benzetmifltir. Neyaz›k ki etik nedenlerile, yaflad›¤› dönemde insan kadavras›üzerinde anatomi çal›flmalar› yap›la-m›yordu. Bu nedenle maymun ve do-muzlar üzerinde çal›flmalar yapt›¤›bilinir. Avrupa’ da; Cebelitar›k may-munlar› üzerinde yapt›¤› çal›flmalarda,hayvanlar›n kas sistemini mükemmelbir biçimde tarif etmifltir. Beynin d›flyap›s›n› tan›mlam›fl, görme siniri, yüzkulak sinirleri ile kranial sinirleri bul-mufltu.

Romal›lar›n sahip oldu¤u çok çe-flitli cerrahi aletler olan; bisturi, makas,forseps, aç›k bat›nda (ameliyatla aç›lanbeden) retraktürlerin kullan›m› ile aklauygun öneriler verdi. Aç›lacak bat›ndanas›l hareket edilece¤ini, apselerindrenaj› için ilgili önerileri zekiceydi.Tümörleri ve enfekte kemikleri cesur-ca ç›kard› ama bunu pervas›zca yap-mad›. Galen, pragmatik (faydac›-ya-rarc›) ve becerikli bir cerraht›. Duygusinirleri ile motor sinirlerini birbirin-den ay›rt etmifl ve ilk defa sempatiksinir sistemini keflfetmifltir. Arterlerino zamana kadar san›ld›¤› gibi havaile de¤il kanla dolu oldu¤unu bulmufl-

tu. Kan dolafl›m sisteminin varl›¤›n›ortaya koyan da Galen’di. Onun etki-siyle; kalbin sa¤ ve solu aras›nda gö-zenek oluflu ve dolafl›m hakk›ndakidi¤er kanaatleri yüzy›llarca gözü ka-pal› tart›flmas›z kabul edilmiflti. ‹yibir yazard›. 500 kadar olan çal›flmala-r›ndan sadece 80 kadar eseri günümü-ze kadar ulaflm›fl ve bunlar bat› dilleri-ne çevrilmifltir. Daha sonra hekimli¤i-ni Roma’da sürdürmüfl ve 70 yafl›n-dayken Bergama’da ölmüfltür.

Bu dönemin t›p doktrinleri, do¤ruya da yanl›fl, insanl›¤›n yarar› içingösterilmifl bir çaban›n örne¤idir. An-tik ça¤ hekimleri, ortaya koyduklar›çal›flmalar› ile gelecek bilim adamlar›-na öncülük ettiler. Yaflad›klar› döne-min ba¤naz düflünce yap›s›na, dinselve etik, tüm engellere ra¤men, gelifltir-dikleri t›p bilimini insanl›¤›n hizmeti-ne sundular.•

cetinimir@butundunya.com.tr

Kaynakça: 1-Prof.Dr. ‹lter Uzel (Difl Hekimi-T›p Tarihçisi) 2-Di¤er t›p tarihi verileri

BD MAYIS 2011

Galen-Avicena (‹bni Sina)-Hipokrat