AmaliaRodrigues

www.solakkedi.com

PORTEKÝZ: KIRSAL, YOKSULVE GERÝ KALMIÞ

20. yüzyýlýn baþýnda Portekiz 5 milyonluk birnüfusa sahipti. Esas itibariyle kýrsal birülkeydi, yoksul ve geri kalmýþtý. Her yýl 40bin kiþi dýþarýya göç ediyordu veokuryazarlýk oraný yüzde 30’du. 5 Ekim1910’da Portekiz Avrupa’nýn ilkCumhuriyetlerinden biri oldu. Yeni rejimülkeyi harekete geçirdi ve kamuoyu yenihükümete büyük destek veriyordu. Okullarave eðitime öncelik veriliyordu. Yasamaözgürlüðü ve yurttaþlarýn haklarýný koruyanyasalar çýkarýyordu. Ne var ki, bu haklarýnkullanýmý büyük çeliþkiler içeriyordu.Ýktidarda olan Cumhuriyetçi Parti kýsýtlayýcýve baskýcý bir tutum içerisindeydi.

Portekiz Birinci Dünya Savaþý’na (1914-1918) katýldý. Siyasi gerginlikler SidónioPais’in diktatörlüðüne yol açtý. 1917’dePortekiz ordusu Fransa’daki La LysSavaþý’nda büyük bir yenilgiye uðradý.Sanayileþme sürecindeki þehir toplumuylageleneksel bir yaþam süren kýrsal alanlararasýndaki gerilimler kötüleþti. Fatima’da üçküçük çocuk bir zeytin aðacýnýn üzerindeMeryem Ana’yý gördü. Lizbon’da SidónioPais 14 Aralýk 1918’de Rossio Tren Garý’ndauðradýðý suikastte öldü. Anarþist-sendikacýlider Bento Gonçalves Bolþevik Devrimisýrasýnda Rusya’ya bir yolculuk yaptý.1921’de Komünist Parti’nin kurucusuolacaktý.

1920’de Katolik Kilisesi, Teixeira Lopes’inyaptýðý Fatima Meryem Ana heykelini

tenselliði dolayýsýyla kabul etmedi.

Gardunha daðýnýn eteðinde bir trompetçalgýcýsý vardý. Bir müzisyenin yaþamýgarantili deðildi; üç çocuðuna ve yinehamile olan karýsýna bakmak zorundaydý.Aslýnda ayakkabý tamircisiydi ama trompetçalmak zamanýnýn çoðunu aldýðý için pek

Küçük Amália ailesiyle birlikte

ayakkabý iþi yapamýyordu. Geri kalmýþ Beirabölgesinden ayrýlmaya ve þansýný baþkenttedenemeye karar verdi.

Lizbon’da kirazlarýn çiçeðe durmazamanýydý (Mayýs ve Haziran); Martim Vazcaddesinde otururlarken karýsý bir kýzçocuðu dünyaya getirdi: Amália da PiedadeRodrigues.

Aile için yaþam koþullarý kötüydü vemüzisyen/ayakkabý tamircisi bir iþbulamamýþtý. Bunun üzerine eskisindendaha da yoksul olarak Fundão’ya döndüler.14 aylýk Amália Lizbon’da anneannesininyanýnda kaldý.

“ÞARKIYI BÝR DAHA SÖYLE -ÞÝMDÝDEN ALTI KÝÞÝDÝNLEMEK ÝÇÝN DURDU...”

Amália ailenin beþinci çocuðuydu.Kendisinden önceki dört erkek kardeþiküçük yaþta hayatlarýný kaybettiler.Kendisinden sonra dört kýzkardeþi oldu. Bukardeþlerinden ikisi yine küçük yaþtahayatýný kaybederken kendisinden iki yaþküçük Celeste ve Maria Odete hayattakaldýlar. Askerî bir darbe oldu. ParlamenterCumhuriyet yýkýldý. Yeni rejim konuþma vetoplantý özgürlüklerini sýnýrlandýrmayabaþladý. Zaman içerisinde siyasi partiler vesendikalar yasadýþý ilan edildi. Salazar

yükseklere doðru týrmanmaya baþlamýþtý.Önce Maliye Bakaný ve sonunda Baþbakanoldu. Amália utangaç bir küçük kýzdý. Onuþarký söylemeye ikna edebilen tek kiþibüyükbabasýydý. Evdeyken ve etrafta kimseyokken Carlos Gardel’in popüler halegetirdiði tangolarý ve baþka bazý þarkýlarýsöylüyordu. Pencere kenarýnda oturanbüyükbabasý onun sesinden etkilenen

kiþileri sayýyordu: “Onu bir daha söyle -þimdiden altý kiþi dinlemek için durdu...”

Amália altý yaþýna geldiðinde okuma-yazma

bilmeyen anneannesi onu ilkokulagönderdi. Okula gitmeyi seviyordu ve hiçbirþey, hatta gözündeki astigmatý bile onuokula gitmekten alýkoyamazdý. Evdekalmayacaktý! Okulda zaman onundu vehayaller kurma þansý vardý. Ona tozalmasýný, bulaþýklarý yýkamasýný veya yerlerisilmesini söyleyen kimse yoktu.

Ýyi bir dinleyiciydi ve çobucak öðreniyordu.Ama öðrenemediði tek bir þey vardý:Coðrafya! Öðretmeni ders kitabýný almasýkonusunda ýsrar etti — bu onun ilk kitabýolacaktý. Bir süre sonra bir baþka kitap dahaalmasý gerektiðinde anneannesi sormadanedemedi: “Öbürü hala yeni, ne diye birtane daha istiyorsun?”

Okulda elbise üzerine beyaz bir önlükgiyiyorlardý. Birgün Amália koruluðuniçinden kuþ seslerini dinleye dinleye okulagiderken eski püskü elbiseler giymiþ küçükbir kýz gördü. Kendisinden çok daha yoksulolduðu belliydi. Amália önlüðünün altýndakielbiseyi çýkarýp kýza verdi. Eve döndüðündeanneannesi yýkamak için önlüðünüçýkarmasýný istedi. Amália utandý ve güyaþaþýrmýþ gibi yaptý: “Hay Allah, elbisemikaybetmiþim!” Anneannesinin buna tepkisionu bir güzel pataklamak oldu: “Giysileriniönüne gelene daðýt bakalým zengin kýz!”

Amália ilkokuldan mezun oldu. Mezuniyetgününde üzerinde çok güzel duran yepyenibir elbise giymiþti. Pilili turkuaz mavisi bir

elbiseydi. Bu bir terzi tarafýndan onun içindikilen ilk elbiseydi. Ve bir diðer önemli güniçin sakladýðý bu elbiseyi bir dahagiyemeyecekti, çünkü bu arada, büyüyordu.Oniki yaþýndaydý ve okul onun için bitmiþti.

Yoksul sýnýflar arasýnda adetten olduðuüzere, yetiþkinler kadar çocuklar da evingeçimine katkýda bulunurlardý. Bir iþöðrenmek veya bir meslek edinmekgerekiyordu. Amália nakýþçýlýðý seçti. Gündeiki Portekiz escudosu kazanýyordu. Bu parayol masraflarýný bile karþýlamadýðý içinsabahýn erken saatinde evden çýkýyor veyokuþ yukarý uzun bir yolu yayan yürüyordu.Ýþteyken aylar boyunca elbise ütüleyipdurdu. Nakýþçýlýk ne olacaktý peki? Bu konugündeme bile gelmiyordu. Burada birmeslek öðrenemeyeceði anlaþýlýncaanneannesi iþi býrakmasýný söyledi. O daöyle yaptý.

Teyzelerinden biri fýrýncýlýk iþindeydi. Keklerve þekerlemeler yapýyordu. Þekerlemelerinkaðýda sarýlmasý ve meyvelerin soyulmasýgerekiyordu. Bunun için birine ihtiyacý vardý.Amália bu iþte günde 6 escudo kazanmayabaþladý ve ne kadar çok iþ çýkarýrsa o kadarçok para kazanýyordu.

“HAYATTAN HÝÇ ÞÝKAYETETMEDÝK”

Artýk 14 yaþýndaydý ve yakýn zamandaLizbon’a dönmüþ olan ailesiyle birlikteyaþamaya karar verdi. Anneannesininevinde her þey çok düzenliydi. Burada iseher þey tam bir karmaþa içindeydi. Ev beþçocuklu bir aile için çok küçüktü. Disiplineihtiyaç vardý. Beira Baixa bölgesi insanlarý

arasýnda adet olduðu üzere uyulmasýgereken sýký bir hiyerarþi vardý. En büyükerkek kardeþi çocuklar arasýnda patronduve cezayý da o veriyordu. Amália sokaktayürürken þarký söylediði için aðabeyindenpekçok kez tokat yedi. Kýzlarýn ondan izinsizhiçbir þey yapmaya izni yoktu. Amália, enbüyük kýz olarak, annesine ev iþlerindeyardým etmek zorundaydý. Erkekkardeþlerinin pantolonlarýný ve gömlekleriniütüler ve öðle yemeklerini 77’ye götürürdü.Burasý, masada yemek yiyebilmek için þarapsipariþ ettikleri Alcântara’da birmeyhaneydi.

Anneannesi 16 çocuk doðurmuþ bir kadýndýve birçok torunu olmuþtu. Her Pazar günüaileyi toplardý. Herkes bir þeyler getirir veöðle ve akþam yemeklerini hep birlikteyerlerdi. Güzel zaman geçirirlerdi. Yaþlýlarmemleketleri Beira Baixa þarkýlarýný,gençlerse fado söylerlerdi.

Fado bir yüzyýldan biraz fazladýr vardý. BuLizbon’un iþçi mahallelerinde doðmuþ vegeliþmiþ bir þehir müziðiydi. Radyo ve kayýtteknolojisinin geliþmesiyleErcília Costa, veErmelinda Vitória gibi fado þarkýcýlarýnýnsesleri daha geniþ kesimlere ulaþmayabaþladý.

Amália’nýn annesi Cais da Rocha’da birmeyve tezgahý açtý. Amália annesine yardýmedebilmek için Pampulha’daki fabrikadanayrýldý. Þimdi, bu gürültülü ortamda,

Amália, Cumartesi günleri AlcântaraSinemasýndaki film gösterimlerini keþfetti.Bunlar Lizbon’un baþlýca sinemalarýndaoynatýldýktan çok sonra gösterilen filmlerdi.1937’de Greta Garbo’nun baþrolünüoynadýðý Camille adlý filmi seyretti. Kadýnkahramaný gibi tüberküloz olabilmek içinsirke içti ve kendini soðuk hava akýmlarýnamaruz býraktý.

rengarenk meyve ve sebze tezgahlarýarasýnda satýcýlarýn çýðýrmalarý duyuluyordu.Bunlar gerçekte kýsa, eski zamanlara aitmelodilerdi; Beira Baixa, Trás-os-Montes,Minho’dan gelmiþ kýrsal kesim insanlarýnýnhatýralarýydý.

Bu insanlar öylesine yoksuldu ki, yoksullukonlar için çok doðal bir bir þeydi. Hiç kimseþikayet etmiyordu. Hava soðuksa içindekömür yanan tenekelerin yanýnailiþiyorlardý; yaðmur yaðdýðýnda, yaðmursuyunu biriktirmek için çömleklerini vekazanlarýný ortalara yayýyorlardý. Eðeryaðmur onlarý uykudayken yakalayacakolursa yoldan içeriye doðru yerdeðiþtirirlerdi ve “battaniyenin altýnda heppire olurdu.” Sonradan yazdýðý anýlarýndaAmália böyle diyecekti. “Ama hayattan hiçþikayet etmedik. Elbette bizden farklýinsanlar olduðunu biliyorduk, aksi haldedevrimler olmazdý. Ama kimsenin bundansöz ettiðini duymadým. Böyle þeylerikonuþanlar ayrýcalýklý sýnýflardý, yoksullardeðil. Ve her þeyin ötesinde yoksullararasýnda da sýnýf farký bulunuyordu. Bizlerparyalar gibiydik.”

Amália, Cumartesi günleri AlcântaraSinemasýnda film gösterimlerini keþfetti.Bunlar Lizbon’un baþlýca sinemalarýndaoynatýldýktan çok sonra gösterilen filmlerdi.1937’de Greta Garbo’nun baþrolünüoynadýðý Camille adlý filmi seyretti. Kadýnkahramaný gibi tüberküloz olabilmek için

sirke içti ve kendini soðuk hava akýmlarýnamaruz býraktý. Artýk 16 yaþýndaydý vebirbirlerinden hiç ayrýlmadýklarý kýzkardeþiCeleste 14’ündeydi. Gemiyle, kaçak yolcuolarak kaçmaya karar verdiler, kimsetarafýndan rahatsýz edilmemek için erkekelbisesi giyeceklerdi. Erkek kardeþlerininelbiselerini giydiler. Dýþarý çýktýklarýndasabahýn altýsýydý. Ama yarým saat sonragerisingeri evdeydiler.

1938’de, kazananýn “Fadonun Kraliçesi”ünvanýný alacaðý Bahar Yarýþmasýnda,yaþadýðý Alcântara semtinin temsilcisi olarakyarýþtý. Çeþitli yerlerde þarkýlar söyledi; AzizAnthony, John ve Peter adýna düzenlenenfestivallerde çok yaygýn olan popülerþarkýlarýn yanýsýra geleneksel þarkýlarý vekýrsal melodileri seçiyordu. Kendini herzaman bu aktivitelerin ruhuylaözdeþleþtirecekti. Bir gitar çalgýcýsý vetornacý olan Francisco Cruz’la karþýlaþtý veona aþýk oldu. Karþýlýksýz aþký onu intiharýdenemeye sevketti.

“FADO SÖYLENEN BÝR ÞEYDEÐÝL, OLAN BÝR ÞEYDÝR”

Guernica, Alman uçaklarý tarafýndanbombalandý. Ýber yarýmadasýnda her yerdediktatörlük vardý. Portekiz’de Salazar halaiktidardaydý; Ýspanya’da Franco DevletBaþkanlýðý görevine baþlýyordu. HitlerPolonya’yý iþgal etti. Portekiz rejimi, “Yeni

Devlet” fado þarkýcýlarý için profesyonelkimlik kartý olmasýný zorunlu hale getirmiþti,bu olmadan kamusal alanda þarkýsöylenemiyordu. Fado artýk Lizbon’uncaddeleri ve ara sokaklarýyla veya köhnemeyhaneleriyle sýnýrlý deðildi. Artýk Solar daAlegria, Retiro da Severa, Luso gibi “fado

Amália (solda) 16 yaþýndaydý vebirbirlerinden hiç ayrýlmadýklarý kýzkardeþiCeleste (saðda) 14’ündeydi. Gemiyle, kaçakyolcu olarak kaçmaya karar verdiler; kimsetarafýndan rahatsýz edilmemek için erkekelbisesi giyeceklerdi. Erkek kardeþlerininelbiselerini giydiler. Dýþarý çýktýklarýndasabahýn altýsýydý. Ama yarým saat sonragerisingeri evdeydiler.

evleri”nde iþitilebiliyordu. Ve buralar satýnalma gücü daha yüksek olan daha eli yüzüdüzgün ve burjuva dinleyicilere hitapediyordu.

1939 yýlýnda Amália, bu “fado evleri”ndenbirinde, Retiro da Severa’da profesyonelolarak sahneye ilk kez çýktý. Ertesi yýl Solarda Alegria’da ayrýcalýklý bir kontratla vekendi repertuarýyla þarký söyledi. MariaVitória Tiyatrosunda Ora vai tu adlý birrevüde ilk kez sahneye çýktý ve buradageleneksel siyah þal giyen bir fadoþarkýcýsýný canlandýrdý. Tornacý ve amatörgitar çalgýcýsý Francisco’la evlendi.

Genç Amália dinleyen herkesi etkiliyordu.

Büyük bir dramatik yoðunlukla þarkýsöylüyordu. Çünkü, “asýl olan tek þeyfadoyu hissetmektir. Fado söylenmez, olur.Anlamaz ya da açýklamazsýnýz,hissedersiniz.”

Savaþ yýllarýnda Lizbon’un zenginleri ladolce vita [tatlý hayat] yaþýyorlardý.Entellektüeller hoþnutsuzdu. Demokratlarnazi belasýyla savaþan Avrupalýlardan yanaolmuþlardý. Salazar’ýn iktidarý sallandý. Hertarafta, her iki tarafýn, Nazilerin veMüttefiklerin, casuslarý vardý; Lizbon gecehayatýnýn en gözde gece klüplerinde vefado evlerinde geziniyorlardý.

Amália boþandý. 23 yaþýndaydý. Baðýmsýzdý,

1939 yýlýnda Amália, “fado evleri”ndenbirinde, Retiro da Severa’da profesyonelolarak sahneye ilk kez çýktý. Ertesi yýl Solarda Alegria’da ayrýcalýklý bir kontratla vekendi repertuarýyla þarký söyledi.

gençti ve iyi zaman geçiriyordu. Lizbon’daiyi para kazanýyordu ve rahattý. Hayat birpartiydi. Lokantalar ve gece klüpleriarasýnda mekik dokuyordu. Buralarda savaþgöçmenleri ve Ýspanyol kýzlar vardý. O

günlerde popüler olan her türlü þarkýyýokuyordu ve herkes çok hoþnuttu. Modayagöre her dansý yapýyordu: paso doble,tango, samba veya vals...

Amália herkes tarafýndan beðeniliyordu vefado sevenler tarafýndan nereye gidersegitsin takip ediliyordu.

1943’te Portekiz elçisinin davetiyleMadrid’te sahneye çýktý, ilk kez yurtdýþýndasahne alýyordu. Bu, çok baþarýlý biruluslararasý kariyerin baþlangýcýydý. 1944’teBrezilya’ya gitti. Burada altý hafta kalmasýplanlanmýþtý ama yoðun ilgi üzerine kalýþýüç aya uzatýldý. Burada ilk 78 devir taþ plakkayýtlarýný yaptý.

1945’te Naziler yenildi. Salazar’a yönelikmuhalefetin dozu iyece arttý. Mitingler,manifestolar ve dilekçeler ortalýðý sardý.Demokratik Birlik Hareketi (Movimento deUnidade Democrática) örgütlendi. Lopes-Graça ve Carlos de Oliveira, José GomesFerreira ve João José Cochofel gibi þairlerLizbon sokaklarýnda söylenmesi için"Heróicas"ý yazdýlar. Ama bunlarýn hepsihayalden baþka bir þey deðildi.

Yýl 1949. António Ferro, Salazarhükümetinin bir tür kültür bakaný gibiydi vearalarýnda ressam Almada Negreiros gibiisimlerin olduðu sanat dünyasýnýn modernistulusalcý kanadý tarafýndan destekleniyordu.Bu sýralarda Amália, Brezilya ve Madrid’de

herkes tarafýndan beðeniliyor ve plaklarý 16ülkede satýlýyordu. Kendisinin büyük birþarkýcý ve akýllý bir kadýn olduðunu düþünenAntónio Ferro’nun daveti üzerine ilk kezLondra ve Paris’e gitti. Ne zaman ki resmîbir davete canlý bir hava katýlmasýgerekiyorsa orada bulunanlarý þarkýlarýylabüyülemesi için Amália’yý davet ediyordu.“Beni sunabilecekleri en iyi þey olarakgösterdi, ama hiçbir zaman AmáliaRodrigues olmama yardým etmedi.” Vehükümetten hiç kimse tarafýndan övülmedi.António Ferro gerçekten de ona saygýlýdavranan tek kiþiydi. Salazar’ýn kendisi deondan “küçük yaratýk” biçiminde sözediyordu.

Muhalefet haykýrýyordu: “Baskýcý ve darkafalý bir toplumda yaþýyoruz.”Lizbonkafelerindeki tartýþma gruplarý baþkaldýrýnýnkaleleriydi. Portekiz’de iþlerin gidiþatýylailgili bir fikir söylemenin en iyi yolu fýkralarve aðzýna geleni söylemekti. Yeni-Gerçekçiler ve Gerçeküstücüler kendiideolojik savaþlarýný veriyorlardý. 1953’te,þair Mário Cesariny öncülüðündeki PortekizGerçeküstücüleri “Afiþ Asmak Yasaktýr” adlýmanifestolarýný yayýnladýlar. Sonradan Yeni

1943’te Portekiz elçisinin davetiyle Madrid’tesahneye çýktý, ilk kez yurtdýþýnda sahnealýyordu. Bu, çok baþarýlý bir uluslararasýkariyerin baþlangýcýydý.

Gerçekçi olan Manuel da Fonseca Ateþ veKüller’i ve Carlos de Oliveira Yaðmurda BirArý’yý yayýnladýlar.

“OLDUÐUM KÝÞÝOLMASAYDIM, PEK ÇOK ÞEYOLABÝLÝRDÝM”

1950’de, harabeye dönmüþ olanAvrupa’nýn ekonomik imarýna destek olmakamacýyla bir dizi gösteriler düzenlendi.Marshall Planý yürürlükteydi. Ýlk gösterileracýlar çekmiþ Berlin þehrindeydi. AmerikanPlanýna katýlan bir çok ülkeden insanlarvardý. Gösteriler için opera þarkýcýlarýseçiliyordu ama Portekiz’in bu kategorideünlü bir þarkýcýsý yoktu. “Bazý plaklarýmýiþitmiþlerdi, böylece beni seçmeye kararverdiler.” Portekizli þairler Pedro Homem deMello ve David Mourão Ferreira’nýnþiirlerinden þarkýlar okudu.

Amália Roma’daki Arjantin Opera Evi’ndeþarký söyleyerek bir tabuyu kýrmayý baþardý.Programda ayný zamanda opera þarkýcýsýMaria Caniglia, kemancý Fiorenzo Tassovardý ve bir senfoni orkestrasý eþlikediyordu. Kontrast bundan daha büyükolamazdý. Amália tek popüler müzikþarkýcýsýydý. Yanýnda sadece Portekiz gitarýçalan Raul Nery ve bas gitar çalan SantosMoreira bulunan Amália yaprak gibititriyordu: “Büyük bir senfoni orkestrasýnýnçaldýðý müzik hakkýnda hiçbir þey bilmeyen

üç önemsiz kiþiydik.” Sahneye yürüdüðündegözleri korku doluydu ama ön sýralardaoturanlar ona sevecenlikle bakýyordu:“Sanýrým dinleyici benim tarafýmdaydý, hattabaþlamadan önce bile.” Konseri çok birbaþarýlý oldu. Sahneden ayrýlýrken aynýzamanda hem gülüyor hem de aðlýyordu.

“Hayatýmdaki tek isteri krizini o zamangeçirdim. Kulisteki etrafýma toplanmýþherkes yelpazeleriyle beni serinletmeyeçalýþýyorlar ve þöyle diyorlardý: ‘Niyeaðlýyorsunuz? Baþardýnýz! Bir zafer! Niyeaðlýyorsunuz?’ Ve ben bir yandan aðlýyor,aðlýyor ve gülüyordum. Çok korkutucuydu...

çünkü eski günlerde fado þarkýcýlarýnýnbugün olduðundan çok daha fazla aþaðýlýkkompleksleri vardý. O gece farkýnavarmaksýzýn çok þey yaptým. Bu benim içinolaðanüstü bir gösteriydi ve eleþtirilerharikaydý. Tiyatrodan ayrýldýðýmda herkesbeni bekliyor ve ‘Bravo! Bravo! Bravo!’ diyebaðýrýyorlardý.”

New York’ta kaldýðý zamanlardan birindeDanny Kaye onu bir Broadway gösterisindekendisiyle birlikte olmaya davet etti.“Kimbilir, belki kabul etseydim ve þimdiyedek hep olduðu gibi iþler yolunda gitseydi,gerçekten çok büyük bir noktayaeriþebilirdim. Birçok þey olabilirdim, eðerolduðum þey olmasaydým. Ama o sahnedeçok iyi iki arkadaþ olacaðýmýz Danny Kay ileþarký söyleyemezdim.”

1954’te Meksika’da bir turneye çýktý. Ogünlerin ünlü Hollywood köþe yazarlarýndanHedda Hopper Amália’ya beyaz elbisegiymesini, siyah þalýný býrakmasýný ve saçýnakýrmýzý gül takmasýný önerdi. Bunun üzerineAmália kýrmýzý gülün o þekilde takýlmasýnýnÝspanyollara özgü olduðunu ve kendisininise Portekiz’li olduðunu açýklamakdurumunda kaldý.

Hollywood stüdyolarýnda Judy Garland veJames Mason’ýn oynadýðý Someone at Lastfilminin çekimlerini izledi. Her þey çokgaripti, çünkü sahnelerden biri tam onyedikez tekrarlanmýþtý. Portekiz’de bir aktörün

herhangi bir hata yapmasýna müsaadeedilmezdi, çünkü sahneleri birden fazlatekrarlamak için yeterli film yoktu.

Birleþik Devletler’de kalmayý caný istemedi.New York’ta, Coca Cola’nýn sporsorluðunuyaptýðý, NBC’nin Eddie Fisher Show’unda ilkkez televizyona çýkýp þarký söyledi. “CocaCola’yý içmek zorundaydým, ama hiç

sevmedim.” Bir fado ve flamenko kaydýyaptý.

Bir süre daha kalmasý için bir banka hesabýaçtýlar ve Cole Porter, Gershwin, ve JeromeKern’in yazdýðý þarkýlarý seslendireceði ikialbüm kaydetmesi için davet edildi. Davetemüteþekkirdi ama geri çevirdi, Amerika’dayeterince kaldýðýný düþünüyordu: “Þarkýsöylediðimi düþünmeden þarký söylemeyiseviyorum. Eðer Ýngilizce þarký sözlerindenendiþe duymak zorunda kalsaydým, içimdengeleni söylemekten uzaklaþýrdým.”

Bazý insanlar homurdandýlar: “Çok kaprisli,ne de olsa Güney Avrupalý.” Diðerleri þöylededi: “Ýberya ruhunun büyük yorumcusu!”Lizbon’a döndüðünde yeniden Madrid’dekiPortekiz büyükelçiliðinde þarký söylemesiiçin davet edildi. Burada, kendi deyiþiyle:“Flamenko düþkünü biri olup çýktým. En iyiflamenko þarkýcýlarýyla tanýþtým.” Fado veflamenkonun ayný orijinaliteye sahipolduðunu hissetti: “Þu ya da bu þekilde herikisinin de kendi gerçekliði var.” Yýllarsonra, Portekiz’den Fado ve Ýspanya’danFlamenko baþlýklý bir albüm yaptýðýndabütün Ýberyalý duygularýný ifade etmefýrsatýný bulacaktý.

ESEN RÜZGARIN TÜRKÜSÜ

Kimileri onu baðrýna bastý, kimileri deyuhaladý, ama hiç kimse onu görmezdengelemedi. Fado söylerken yeni ve daha

cüretkar bir söyleme tarzý geliþtirdi. Eskifadolarýn basitliðiyle karþýlaþtýrýldýðýnda daha karmaþýk bir müziksel yapýya sahipolan, Frederico Valério, Raul Ferrão veFrederico de Freitas’ýn bestelediði fadolarýbüyük bir þevkle söyledi.

Amália fadoya yeni bir ýþýltý kattý. MüzikologRaul Nery’ye göre, “Melodinin düzenliritmini þiirsel diksiyonun kaprislerine boyuneðdirerek ve Beira Baixa þarkýlarýndagördüðü þaþýrtýcý duraklamalar ve yenisüslemelerle” geleneksel repertuvarý farklýbir dokunuþla söylüyordu. Bütün engellerive kültürel önyargýlarý geçti. Amália, müziksel duyguyla dolu kendine özgüsesiyle kentsel olaný kýrsal olanla, seçkinolaný popüler olanla uzlaþtýrdý. Derinsezgisini izleyerek halk ozanlarýndanCamões’e, Bocage’den Pedro Homem deMello ve David Mourão gibi çaðdaþ þairlerekadar büyük Portekiz þairlerinden þarkýlarsöylemeye baþladý. Fransýz-Portekizli besteciAlain Oulmain ile karþýlaþtý: “Bir gün birkamp alanýndaydým ve beni düþünerekVagamundo (Gezgin) adlý þarkýyý bestelemiþolan Alain Oulmain ile tanýþtýrýldým. Þarkýyýdinlediðim ve sevdim. Birkaç parça dahagösterdi ve orada bulunan ve bu tarz birmüziðin çok karmaþýk olduðunu düþünenbirçok kiþinin görüþüne karþý çýktým. Doðru,gitaristler, Alain’in bize getiriyor olduðufadoya yabancý olan yeni armonileriöðrenmek durumundaydýlar. AlainPortekiz’de Dafunda’da doðmuþtu ama

Fransýz’dý. Büyük bir sanatsal duyuþu vardý;özel bir çevrede yetiþmiþti. Sonra benimþarký söyleyiþimi duymuþ ve duyarlýlýðýmýnkendisininkine çok yakýn olduðunuhissetmiþti. O benim uçmamý mümkünkýlýyor.”

Amália'nýn Lizbon’daki Alcântara semtineözgü bir mizah duygusu vardý. Burasýiþçilerin oturduðu bir semtti ve burada birhayat tarzý olarak acýmasýz bir mizah

anlayýþý geliþtirmiþlerdi. Amália kendisi veyeteneði hakkýnda þakalar yapardý. 1958yýlýnda Portekiz Televizyonu’na ilk çýkýþýnýanlatýyor: “Çevremde výzýldayan bir sinekvardý. Benden daha iyi þarký söylüyordu.Orada ne zaman sinek olsa, ki bence heporadaydýlar, insanlar onlarý görmemiþ gibiyaparlardý. Ama ben görmüþtüm ve onukýþkýþladým. Bundan sonra konuþtuklarý tekþey sinekti.” Ne zaman kendini zordurumlar içinde bulsa, hazýr cevaplýlýðýylacesaret kazanýrdý. Bir keresinde birikendisine Salazar diktatörlüðü sýrasýndaaldýðý niþanlar hakkýnda sorunca cevabýyapýþtýrdý: “Bana kalsaydý oturduðumyerden kýpýrdamazdým. Ben hayatýn üstünegitmedim; hayat benim üstüme geldi.”

60’lý yýllarda ekonomik ve politiksebeplerden dolayý birçok Portekizli topluhalde Avrupa’daki daha zengin ülkelere göçetti. O yýllarda hala Portekiz sömürgesi olanAngola’da baðýmsýzlýk savaþý patlak verdi.Salazar’ýn baskýsýna karþý öðrenci gösterileriyapýldý. Rejime muhalif olan birçok Portekizlisürgüne gitmeye zorlandý. Cezayir’desürgünde bulunan þair Manuel Alegre,arkadaþý Alain Oulmain’dan bir mektupaldý. Oulmain, Amália’nýn, Trova do ventoque passa’yý (Esen Rüzgarýn Türküsü’nü)okumasý için izin istiyordu. Bu þiir AdrianoCorreia de Oliveira tarafýndanokunduðunda Portekiz’deki anti-faþistdireniþ için bir referans noktasý olmuþtu.Þarkýnýn yeni versiyonu Amália'nýn

1970’teki Com que Voz (Hangi Sesle) adlýalbümünde yer alacaktý.

1962’de Alain Oulmain’in þarkýlarýylayapýlan ilk kayýt piyasaya çýktý ve kültürelseçkinler tarafýndan iyi karþýlandý. Bazýlarýnagöre bu fado deðildi. Gitaristler Oulmain'inmüziðini çalarken zorlandýlar. José Nuneshep þöyle diyecekti: “Operaya gidiyoruz.”

Derin duyarlýlýðý ve sezgisi, Povo que lavasno rio (Siz nehirde yýkanan insanlar) adlýfado þarkýsýna belli bir politik boyut kattý.Bu, Pedro Homem de Mello'nun þiirlerindenbiriydi ve Amália tam olarak nedeninibilmeden bu parçayý seçmiþti. Ayný þeyArmandinho'nun eski fadolarýndan biri içinde olmuþtu. Bu parça, Peniche þehrindehapsedilen muhalifler için bir þarký halinegelmiþti. Çok geçmeden Peniche Fadosuolarak bilinmeye baþladý ve satýþý hükümettarafýndan yasaklandý. Amália þöyle diyor:“Ben söylediðimde, bu yalnýzca aþkýnhüznüydü ve devrimler hakkýndaki herhangibir fikirden çok daha güzel bir histi ve çokdaha acý doluydu. Hiçbir þey hapsedilmiþlerfikrinden daha uzak olamazdý zihnimde.”

1966’da bir kez daha Birleþik Devletler’eseyahat etti. Lincoln Center ve HollywoodBowl gibi genelde popüler þarkýcýlarakapýlarý kapalý mekanlarda sahneye çýktý.Telefonda, Alain Oulmain’in Portekiz GizliPolisi tarafýndan tutuklandýðý haberini aldý.Serbest býrakýlmasý ve Portekiz-Ýspanya

sýnýrýna götürülmesi için elinden gelen herþeyi yaptý.

Papa VI. Paul, Fátima Tapýnaðý’ný veMeryem Ana’yý gören üç kýzkardeþten tekhayatta kalan Hemþire Lúcia’yý ziyaret etti.Ayný zamanda Gizli Polis müdürüne niþanverdi. Fotoðraflar, gerçekler, fadolar...

Amália Ary dos Santos, Manuel Alegre,

O'Neill, David Mourão-Ferreira gibi sol-kanat þairlerin þiirlerinden þarký okumayýsürdürdü.

1968’de diktatör Salazar þezlongtandüþtükten sonra felç geçirdi ve yerini birüniversite profesörü olan MarceloCaetano’ya býraktý. Gizli Polis geçici olarakInstituto Superior Técnico’yu kapattý. Ertesiyýl seçimler yapýldý. Bu seçimlere ilk kezrejime muhalif iki önemli grup katýldý:MDP/CDE (Portekiz Demokratik Hareketi/Demokratik Seçim Komitesi) ve CEUD(Demokratik Birlik için Seçim Komitesi).Ama seçimlerde hile yapýldý ve UlusalMeclis’e sadece “Liberal Kanat”tantemsilciler seçildi. Bunu ülke çapýnda birgrev dalgasý izledi. 1969’da Amália, BrükselDünya Fuarý’nda Marcelo Caetano’danniþan aldý. Ayný yýl Sovyetler Birliði’ndeturneye çýktý. Bir kez daha dinleyiciler onunolaðanüstü sesinden büyülendiler.

Amália yaþamýndaki olumlu geliþmelerdençok da etkilenmedi, her zaman kendinekarþý gerçekçi oldu. Baþarýsý ve yeteneðiyleilgili olarak hep ilgilisiz davrandý. Kendideyiþiyle: “Ömrümü baþýma gelenlereþaþýrarak geçirdim, ama hiçbir zamaninsanlarýn “baþarý” dediði þeyi elde etmekiçin mücadele etmedim. Belki de yaþamdasahip olduðum þeylerin keyfini doya doyadoya sürmemiþimdir. Yine de yurtdýþýndaünlü olan tek Portekizli sanatçý olduðumunfarkýndayým.”

1969’da Amália, Brüksel Dünya Fuarý’ndaMarcelo Caetano’dan niþan aldý.

1971 yýlýnda Amália Paris’teydi. BuradaAlain Oulmain’i ziyaret etti ve Alain’inevinde saklanan ve ciddi bir hastalýðý yeniatlatmakta olan þair Manuel Alegre’ylekarþýlaþtý. Bu, büyük bir arkadaþlýðýn ve sýkýbir iþbirliðinin baþlangýcýydý. Manuel Alegre,Amália hakkýnda þöyle diyor: “Cezayir’desürgündeyken Amália’nýn plaklarýný

dirlerdim ve onlarla Portekiz’i bir parçahissedebilirdim. Çünkü doðruyu söylemekgerekirse Amália’dan baþka hiç kimsebenim “Atlantik özelliðimiz” dediðim þeyi, omelankolik ve nostaljik duyguyu ifadeedemez.

Ýçinde bir duygu kýpýrdandýðýnda, þarký

söyleyiþi öylesine ateþli olurdu ki aðlamayabaþlardý. “Bir seferinde Vila Franca’da birgemideydim. O gece Fado Cravo’yusöyledim ve çevremdeki insanlarayaklarýmýn ucunda diz çöktüler. Niye dizçöktüler? Çünkü çok güçlü bir duyguhissetmiþtim... Bunu nasýl ifade edeceðimibilmiyorum. Belki yaratýcý biri deðilim, amaþarký söylerken yaratýyorum. Ve yaratmakiçin müziðe ihtiyacým var. Þarký söylemeyebaþladýðýmda fado tek odalý bir ev gibi çoksýnýrlýydý ve benim þarký söyleme tarzýmfadoya iki oda daha kazandýrdý. O odadahiçbir þey bana özgür olma þansýveremezdi. Sesim kaçmak istiyordu amakapý hep kilitliydi. Dolayýsýyla kendiyolumda þarký söylemeliydim.”

“BANA ACI VERENAKLIBAÞINDALIK”

60’lý yýllarda turizm Portekiz’deki engiriþken faaliyetlerden biriydi. Her ne kadarülke birkaç yýldýr savaþ içerisinde olsa bile,Fado, Futbot ve Fatima ile barýþ içinde birülke imajý veriyordu. Bu üçü Salazarfaþizminin desteklediði F’lerdi.

Amália bu yüzdendir ki bazý radikal solcumilitanlar tarafýndan saldýrýya uðradý (bumilitanlardan bazýlarý sonradan saðcýpartilerin üyeleri olacaktý). Çoðu kiþi,Faþizmin hüküm sürdüðü yýllardaAmália’nýn Siyasi Mahkumlara Yardým

Ulusal Komitesi’ne katkýlarýndan habersizdi.

Amália 60’larda Angola ve Mozambik’tesöylemiþ olduðu Mãe Negra, embalando ofilho branco do senhor’u (Zenci dadýefendisinin beyaz bebeðini uyutuyor) bir kezdaha söyledi. Direniþ’in repertuvarýnýn birparçasý olan bu þarký Salazar’ýn sansürününkara listesindeydi. Ve 1974’teki NisanDevrimi’nde Fado de Peniche’yi söyledi. Budevrim Batý Avrupa’da en uzun süre ayaktakalmýþ olan otoriter rejime son vererekülkeye demokrasi getiriyordu.

Portekiz demokrasisi nihayet Amália’ya enbüyük ve en içten hürmetlerini sundu.1980’de kendisine o günkü devlet baþkanýMário Soares tarafýndan Prens Henry niþanýverildi. Mário Soares onun hakkýnda þöyledüþünüyordu: “Tanrý’ya inananmuhafazakar bir kadýn. Yapmacýksýz birþekilde apolitik ve Nisan Devrimi’yle nasýlgeçineceðini iyi biliyor.” Amália ise onuþunu söyledi: “sizinle önceki rejimarasýndaki fark þu: siz beni masanýza davetediyorsunuz. Eski günlerde, beni her zamançok iyi karþýlarlardý, beni çok severlerdi veþarkýlarýmý dinlemekten hoþlanýrlardý, amabu farklýydý — sadece toplantýlarýnsonunda, þarký söylemek için kabuledilirdim.”

Amália dizeler yazmayý severdi. Bir þairolmadýðýný kabul ederek bunlar için“Hissettiðim þeyler” diyordu. Kendi

þiirlerinden oluþan þarkýlar söylediðiOlduðum Kiþi Olmayý Sevdim baþlýklý biralbüm çýkardý. 1977’de þiirsel damarýný teyiteden bir þiir kitabý yayýnladý: “Ah, nasýl damutsuzdu çocukluðum / Ah, aþkým nasýl dabeyhudeydi / Ah, yaþam neresinden baksankötüydü / Ah, bana acý verenaklýbaþýndalýk.”

1999’da Amália sevgili dostu ressamMaluda’nýn ölümüyle derinden sarsýldý. Kýsasüre önce kocasý César Seabra’yý, bestecisiAlain Oulmain’i ve söz yazarý DavidMourão-Ferreira’yý kaybetmiþti. DavidMourão-Ferreira onun hakkýnda þunlarýsöylemiþti: “Kabaran dalgalarýn büyüklüðüve gizli mabedlerin dokunaklý inceliðiylePortekiz diasporasýnýn sesi, yeryüzünün sesi,uzaklarýn ve kalbin sesi...”

“ÞARKI SÖYLEDÝÐÝMDEKENDÝMÝ DÝNLÝYORUM...”

São Bento Lizbon’un eski bir mahallesidir.Burada geleneksel güzel kokular uzakkýyýlardan, Cape Verde’den gelenlerlekarýþýr. Geniþ basamaklarýn tepesinde, ikimermer aslan tarafýndan korunan, klasiktarzda büyük bir bina vardýr. PortekizParlamentosu’dur bu. Sol tarafta, caddeninbiraz uzaðýnda 18. yüzyýl tarzýnda yapýlmýþçiçekli trabzanlarý olan bir ev vardýr. Veburasý da Amália'nýn evidir. Kendisine özgümelankolik duruþuyla geçtiðinde bulaþýcý

David Mourão-Ferreira Amália hakkýndaþunlarý söylemiþti: “Kabaran dalgalarýnbüyüklüðü ve gizli mabedlerin dokunaklýinceliðiyle Portekiz diasporasýnýn sesi,yeryüzünün sesi, uzaklarýn ve kalbin sesi...”

gülümseyiþi çevredeki herkesi aydýnlatýrdý.

Amália yolda yürürken þarký söylemeyiseverdi: “Þarký söylediðimde, kendimidinliyorum ve kendimi dinlediðimdeaðlamayý býrakýyorum.”

Bakkal, fýrýn ve geleneksel dükkanlarmahalledeki sýradan insanlarýn buluþmayerleriydi. Komþularýndan biri Amália’nýnihtiyaç sahipleriyle yakýndan ilgilendiðinisöylüyor: “Cömertliði onu mali zorluklarýolanlara yardým etmeye zorlardý.”

Günün birinde São Bento’daki ev sesizleþti.Timorlular için dayanýþma sembolü olanbeyaz ketenden bir masa örtüsü verandanýnparmaklýklarýna serilmiþti. Amália’nýncenazesinin geçtiði yol boyunca SãoBento’dan Estrela Bazilikasý’na kadar bütünpencereler ve verandalar beyaz masaörtüleriyle donanmýþtý.

Lizbon aðlýyordu. Çiçekler ve beyazmendiller veda için sallanýyor ve her yerde,caddelerde, arabalarda, dükkanlardaAmália'nýn fadolarý duyuluyordu. Lizbonhalkýnýn gönlünün derinliklerinde acý vekeder vardý. Akþamüstü saat altýydý ve þehribir hüzün kaplamýþtý. Estrela Meydaný’ndaki

Büyük Bazilika’ya giden geniþ merdivenleribüyük bir kalabalýk doldurmuþtu. Çalançanlar Amália'nýn cenazesinin geldiðinihaber veriyordu; ortalýðý büyük bir duyguseli kaplamýþtý. Erkekler, kadýnlar, çocuklar— hepsi hýncahýnç tek bir büyük bütünoluþturmuþtu. Amália görkemli bir þekildekilisenin ortasýnda yatýyordu. Ve her þey onaodaklanmýþtý.

Elinde bir beyaz papatya demeti olan birkadýn duruyor ve bekliyordu. Bu “Portekiz’indünya elçisine” vedaydý. Bir diðer gözü yaþlýkadýn þöyle fýsýldýyordu: “Yaþamýmýzýn birparçasý koptu. O, gençliðimizin referansnoktasýydý.” Þafak vaktinden önceki gecesoðuðuna raðmen hiç kimse ayrýlmamýþtý.Herkes tabuta varmak ve tabuta dokunmakiçin sabýrla sýrasýnýn gelmesini bekliyordu.Kadýnlarýn sessiz iç çekiþleri duyuluyordu.Bu, binlerce insanýn “fadonun divasý”navedasýydý. O þimdi Tanrý’nýn huzurundaydý.“Ýsterse var olmasýn, O’na inanýyorum”derdi.

2000 yýlýnýn sonbaharý. Bir Lizbon öðledensonrasýnýn sýcak parlaklýðý. Príncipe RealBahçeleri. Hava büyük sedir aðacýndangelen tatlý kokuyla dolu. Ýhtiyar adamlarkaðýt oynuyorlar. Çocuklar oyun oynamaklameþguller ve kadýnlar yarý kapalý gözleriyleonlara göz kulak oluyorlar. Bir kuþ gibi aðaçdallarýndan birine asýlmýþ seyyar radyodaAmália’nýn sesi duyuluyor: “Garip birhayat.”

Amália yolda yürürken þarký söylemeyi severdi:“Þarký söylediðimde, kendimi dinliyorum vekendimi dinlediðimde aðlamayý býrakýyorum.”